Behre HM. Testosteron - Action, Deficiency, Substitution, Wydanie Il Springer Verlag, Berlin, Heidelberg 1998; 109-113. 7. Savic |, Garcia-Falgueras A, Swaab DF. Sexual dif- ferentiation ofthe human brain in relation to gender identity and sexual orientation. Prog Brain Res 2010; 186: 41-62. 8. Swaab DF Sexual differentiation of the human brain: relevance for gender identity, transsexualism and sexual orientation, Gynecol Endocrinol 2004 Dec: 19(6):301-312. 9, WHO laboratory manual forthe examination and proces- sing of human semen. Wydanie V, 2010. t ROZWOJ PSYCHOSEKSUALNY CZEOWIEKA. KRYTERIA DOJRZALOSCI PSYCHOSEKSUALNEJ Maria Beisert Seksualnoéci cztowieka - niezbywalnemu aspektowi jego kondyeji - mozna przy- pisaé dwie cechy: stalose (cho€ nie statyczno$é) i zmiennosé, Stalosé oznacza, 2e seksualnoé¢ jest atrybutem kazdego cztowieka (niezalednie od takich cech spe- oyficanych, jak wiek, rasa, praynale2nosé do grupy kobiet czy mgzczyzn) oraz ze pozostaje pod wplywem okreslonych czynnik6w. Stata jest obecnosé tych czynni- kw: biologicznych, psychologicanych i spotecznych oraz. ich funkeje. Zmiennosé natomiast oznacza, Ze seksualnoS¢ cztowieka podlega zmianom w cyklu Zycia. ‘Trudnosé charakteryzowania zmian zachodzacych w seksualnosci cztowieka wy- nika 2 réznego rytmu tych zmian, a take z r6inego sposobu ich wykorzystania. Kaida zmiana mode byé bowiem wykorzystana pozytywnie lub negatywnie - pro- ‘wadzac ku wzrostowi lub ku destruke) ‘Zozonos ludzkie| sekswalnoscl znajduje odawierciedlenie w réznych mode- lach, ktdre staraja sie oddaé jej nature, akcentujgcalbo je cechy biologiczne (modele biologicane wywodzace sig z biologii ewolucyjne}), albo jej aspekty psychospo- Jecene (modele spotecanego uczenia), lub te integrujac oba te aspekty { praydajac ROZWOJ PSYCHOSEKSUALNY CZLOWIEKA, KRYTERIA DOJRZAEOSC! PSYCHOSEKSUALNEspecjalne znaczenie ich interake}t (modele oe aa Kaidemu z tych modeli opisujacych geneze, mec! ; Ukture chi sualnoSci odpowiada okreslony spos6b konceptual oa TOEWO}U Seksuanegs Idea zmiennosci w obrebie seksualnoscl jest bowiem odzwierciedlana pre zmiany zachodzace w czasie. ‘Wréanych imodelachy rezwoju cztowieka Zaring sam czas rozwoju, jak i liczba faz, dtugos¢ teh trwania oraz zawartosé Wy wodeg siezzalozei teoretycanych modelu. Potgczenie modelu seksualnosciz koncenty, Tizacja rozwoju seksualnego zwykle zmierza do dwéch cel6w. Po pierwsze 4, opisania, w jak spos6b praebiega i caym charakteryzuje sig czas preygotowajgy czlowieka do osiagniecia dojrzatosci seksualnej; po drugie ~ na czym polega op raatosé seksualna, skoro modele opisuja zwykle stany i mechanizmy typowe dla cztowieka dorostego. Celom tym podporzadkowano konstrukcjg niniejsze. go opracowania, najpierw przedstawiajac jedna z wybranych koncepgji rozwojy seksualnego, by nastepnie oméwié, jak na tym tle mozna zdefiniowaé dojrzalosé seksualng i jej kryteria. ecg Wspétczesnie przyjmuje si¢, ze ,rozw6j jednostki to wypadkowa réznych. sit, zaréwno o charakterze biologicznym, jako efekt dojrzewania organizmu, jak io charakterze spotecznym, jako efekt uczenia si¢ pod wplywem stymulacji ply. nacej z otoczenia” [8]. Choé seksualnoS¢ cztowieka podlega prawom rozwojowym, uniwersalnym dla wszystkich istot zywych, to jednoczeSnie rozw6j kaédej jed- nostki jest niepowtarzalny i w kaidym okresie rozwojowym typowe (biologicme, psychologiczne i spoteczne) czynniki dziataja z réznq sita. Diatego najtatwiej opisywa¢ rozw6j seksualny, przyjmujac perspektywe p5- chologii rozwoju , life-span”. Oznacza to, ze rozw6j dotyczy kadidego wieku i doko- nuje sig etapami, a kazdy etap wezesniejszy stanowi podtoze dla rozwoju etap Oéniejszego. Jest to propozycja na tyle og6lna, ze mieszcza sie w nie) rézne kot Cepcje: poczawszy od teorii biologicznych, teorii wywodzacych sie z paradygma! Psychoanalitycznego, tzn, teorii rozwojowych Freuda [12], Briksona [11], Cross19) Kernberga [18], Levinsona (21, 22}, poprzez teorie spotecznego uczeria s (reprezentowane przez takich autordw, jak Simon i Gagnon, [27]), teorie poz” ‘ze Kohlberga [20], na teoriach kulturowych Bem [6] skoriczywszy. Ze wagledu%® Senen mnie opracowania (raczej dydaktycany niz przekrojowy) ¥9™ Psychodynamiczne, ktore dobrze opisuje zaréwno wezesne Oke * Komentarz autorsl zai $ amieszczony nakoficu podroed : Wkoncepei rozwoja 2 Fre ora seks a stanie,Doroslogcon aces cuts [12 2a oles rozwoju seksualnego wane sig dlecits™ stablizaci i brak zmian rozwojowych (26), SEKSUALNOSC W FAZACH ZycIA 132rozwoju seksualnego (dzieciristwo i dorastanie)’, jak i faze z nlego wynikajqca, i dorostosé. Za jego wyborem przemawia tez zatozenie o odrebnosci kobie- {i meskie} linit rozwojowe}, na co zwracajq uwage badacze (3, 34] konstruujacy jienne modele seksualnosci dorostych kobiet i mezcayzn', PRZEBIEG ROZWOJU SEKSUALNEGO CZLOWIEKA ziecifistwo (0-11, 12 lat) ecitistwo obejmujace pierwsze 10-12 lat zycia czlowieka nie jest czasem jed- litym. Autorzy wierni tradycji psychoanalitycznej, tacy jak Kernberg [18], Tyson ‘Tyson [33] czy Erikson [11], dziela je na krétsze okresy. Wychodzq bowiem 2 za- zenia, 2e odcinki te réznia sig znacanie co do uwarunkowait, specyfiki przebie- oraz typowej ekspres}i seksualnej, W dzieciistwle biologicane, psychologiczne |spoteczne aspekty seksualnosci tworza swoista mieszanke wplywow, typowa Wy- mnie dla tego okresu zycia, Zmiany biologicane, majace w dziecitistwie charak- ‘gléwnie ilosciowy (nastepuje proces wzrostu organizmu), stanowig jednolite tlo dla proceséw psychologicanych i spotecanych, kt6rych warostowy charakter polega jednoczesnie na zmianach ilosciowych i jakosciowych. Wezesne dziecitistwo® przypada na trzy plerwsze lata Zycia. Tworza sig wow- ‘czas zreby seksualnosci. Ksztaltuja sig podstawy tozsamosci piciowe) i rodzajowe}, a takie (choé nie we wszystkich gt6wnych paradygmatach udaje sig to potwier- 4zié) orientacji seksualne}. Najwaéniejszq postaciq i gtownym 2rddtem wplywow jest matka - osoba, kt6ra tworzac niepowtarzalny awiqzek z dzieckiem, stwarza » Winiejszym opracowaniu ombwiono jedynie te faz rozwoj seksualnego (poral faze rozwoj plodowego),w ktbrych crtowiek stnieje jako samodzielny byt, funkcjonujacy poza organizmer mati, ‘Wielusutorow reprezentulaeych paradygmat psychodynamiczny (18, 3] czy podecie ekekrycane [2] jasno wskazuje, 2efaza Zycia plodowego jest plerwsza fara rozwoju seksualnego, wplywajaca na Jakos¢ i preebiog faz nastepnych. 4 Proponowane modele rzwo)u seksualnosci celowicka wyrosly 2 tradya}iopisu heteronorma- ‘ynenego Interpretacja zaloier ich autoréw pozwala jednak zauwaiyé 2e Scietkiroawo)u inne nid heteroseksuelne nie 24 uznawane a patologicene. Racze| za nletypowe lub mnie} ezqste.Z drugie} strony opisy prawidlowoéci rozwojowych ezy opisy zadaf zwigeanych z okreélona fara (na pray iad gvigzek pierwszych decyali prokreacyjaych 2 faz4 weresne] dorostsc) #9 na tle opétne, 2e Pozostaviajaprzestrzef la realizac kakderu,nizaleznie od autoidentyfikaci ako osoba hetero- Tub nieheteroseksualna £ W nomenlloturze peychoanalitycene), do ktére) nazewnictwa nawiqzaja praedstawiciele tori psychodynamicanych, zamiast wezesnege, redniego | pbénego daiecistwa utywa sig nazw takich jak: faza preedypalna, edypalnai latentna [18] ROZWOJ PSYCHOSEKSUALNY CZLOWIEKA. KRYTERIA DOJRZALOSC! PSYCHOSEKSUALNEJ 133sma ‘cect typome da fary(wagiedne)stablinfcl na wszysthich je etapach a eee Loni waty ony are) uy. tne ipo nea np ey or een = aerate Se nets Rozw6j seksualny clowieka w clagu zycia. specyficzna matryce dla jego pééniejszych zwiazkéw z innymi, znaczacymi po- staciami: partnerem i wlasnymi dzieémi, Ten odcinek - preedypalny ~ jest fea wielkiej fizycznej bliskoSci matki i dziecka. Spostrzeganie cech ptciowych dziee- ka oraz ich akceptacja w procesie pielegnowania i karmienia praekazywane st dziecku przez bezposredni kontakt fizycany, gtéwnie droga zmystowg. Welywy nych (os6b, instytucji, grup) sq mniej intensywne i ksztattuja seksualnos¢ dziecl® poprzez osobe matki. Dziecko opuszeza te faze w wieku okoto 3 lat. Potrafi wéwezas nazwat "7 Ja ple6, ma éwiadomos¢ podziatu Swiata na kobiety i mezezyzn, zna podstaw™v r6inice decydujace o tej przynaleznosci. Demonstruje na zewnatrz. (chot sos kowo rzadko) zainteresowanie wiasnymi narzadami plciowymi (ogiadanie 8” tykanie, stymulowanie). Ekspresja seksualna dziewezynek nie jest inten w odréznieniu od ekspresji seksualnej chtopcow, ktorzy w wieku 213 rat prac” wiaja wiele zachowat seksualnych [13]. “ Srednie dzteciistwo obe|muje cas migdzy 3. 6, 7.2 Jogo iste meet opisat2a pomoca triad: inicjatywa-ekspresja-konilikt. Rozwe) seksualty SEKSUALNOSC W FAZACH 2ycIA 134dokonuje sig w tym czasie pod wptywem systemu rodzinnego. Najwaéniejszymi postaciami stajq sig obydwoje rodzice, a wigc osoby tej samej co daiecko i rézne} pici. W pewnym stopniu na seksualnos¢ wptywaja takze réwiesnicy. Nie udato sig do tej pory odnaleéé biologicanych przycayn, dla ktérych u dziecka przedszkoIne- go w istotny spos6b wzrasta zainteresowanie seksualnoscia, Jak wynika ze wsp6t- czesnych badait, nie ma podstaw, aby doszukiwa¢ sig jakichkolwiek zmian w za- kkresie funkcjonowania uktadu neuroendokrynnego, ktére pozwolityby to zjawisko wytlumaczyé, Pozostaja zatem wyjaSnienia odwotujgce sig do prawidtowosci rozwoju emocjonalnego, spotecznego | intelektualnego. Gtéwnym przedmiotem zainteresowan dziecka staja sie inni ludaie (dorosli { dzieci) oraz ich zachowania seksualne. Erikson [10] wskazuje, 2e dziecko w wie- ku przedszkolnym ze wzgledu na rozw6j inicjatywy podejmuje wiele czynno- Sci, ktére sq sprzeczne z celamt i dziataniami os6b w rodzinie. Wchodzi wtedy ‘w konflikt z innymi osobami, m.in.2 powodu naruszania ich praw, granic czy war- tosci. Ta tendencja, wynikajaca z prawidlowosci rozwojowych, jest bardzo do- brze widocana w sferze seksualne}. CiekawoSé poznaweza dziecka i ego dojrza- 406 do nawigzywania kontaktow z wieksza liczba os6b (rwiesnik6w i dorostych) ‘skutkuje zainteresowaniem ich cielesnoscia. Efektem tego jest bogata’ ekspresia seksualna obejmujaca zachowania autoerotyczne, orientacyjne i interakcyjne. ‘Odrebna forme ekspresji seksualnej stanowi twOrczose dziecigca. Tazréénicowana ekspresja (doktadny jej opis i autorska klasyfikacja zosta~ ly preedstawione w innej pracy: Beisert [S]) jest czgstym érddtem konfliktéw z otoczeniem. Z jednej strony dziecko, podejmujac zachowania masturbacyjne, frotterystyczne czy ekshibicjonistyczne (nalezace do grupy autoerotycznych, interakeyjnych i orientacyjnych), zaspokaja swoja ciekawosé, czerpie 2 nich pry- jemnoé¢ i roztadowuje napigcie. Z drugle) jednak strony czgsto narusza nie~ tykalno$é i autonomie innych, nie przejmujac sig brakiem ich 2gody, typem wigzi, wiekiem czy kontekstem sytuacyjniym, Dojrzalosé dziecka w te fazie rozwoju obe}- muje jednakée nie tylko zdolnos¢ do poszerzenia kontaktow z innymi, ale takze do prayjecia norm | podporzadkowania sig im. Dzigl temu modliwe jest Pr2yit- cie norm zakazujacych podejmowania zachowaf seksualnych w nastepujacych sytuacjach: bez czyjej$ zgody, z dorostymi, publicznie, 2 bliskimi, bez poszano- ‘wania zdrowia, Ten konfliktowy watek rozwojowy (splatanie sig wielkie) inwen- ji seksualnej dziecka z normami seksualnymi) jest typowy dla okresu sredniego dziecifistwa i mieéci sig w normie rozwojowel. + nadania W.Friedricha [13] wskazja te najbogstszachspresaSeksualna driewexynek ichlopesw praypada na lata 4-6. ROZW6J PSYCHOSEKSUALNY CZLOWIEKA. KRYTERI A DOJRZALOSCI PSYCHOSEKSUALNEJ 135)opuneniy tt seo nausratovene PEASY Dinas (raw. toasamosebazang[24)-budue oesato™ Tt wa (ma porate sus noéeiistalose pa) jest zdotne do rozwinigela ‘wiedzy 0 réénicach Picea funkcjach (budowa anatomiczna prokreacja), take do prayswojenia py. norm regulujgcych zachowania seksualne, Poéne dziecifistwo zaczyna sig kolo 6 7.12.4 koriczy w Wiel okoto 19 1, wolennicy wyjséniania prawidtowoScl rozwoju sekstalnegow paraygn, psychodynamicanym, w odréinientu od niektérych innych wspétezesnyh ey tykbw oplerajcych sig racze) na koncepcjach spotecenych czy kulturowye uwaiajg ten okres za oddzielny etap rozwoju seksualnego. 0 jego Wyodrebniny decydujg nowe zadania rozwojowe dziecka, ktore pochtaniaja jego uwage i wyn. gaia nowych umiejetnosci. Test zainteresowaf przenos! sie z plaszczyy eg, sualnej na spotecang, zwiqzang 2 adaptacia do nowe| grupy i z podejmowanien nowych zadat ostagniecie dojrzatoSci szkolne} i podjecie obowiqzkuschoneg ‘Wty ezasieseksualnost dziecka nadal ks2taltuje sie pod wplywem rodzicy { grupy réwiesnicze}.Kontakty z,rodzicami i grupa sa jednak podporzadkowanen, "wym zainteresowaniom dziecka. Zaciekawienie seksualnoscia slabnie albozsse na jakig czas wyparte. Dzieci akcentuja swoja niecheé wobec seksualnose!(inacaj ‘chtopcy i inaczej dziewezynki), co znajduje wyraz w aseksualnym spostraegait Swiata, siebie, swoich najblizszych, a takze skutkuje zmianami zachowali seksua! rych. Znacenie zmniejsza sig ich iloS¢ i nie pojawiaja sig jakoSciowo nowe forny ‘ekspres{i, Pod koniec fazy latentnej dziecko dysponuje znacana wiedza ofizjoegt rozwoju i rozrodu oraz dost ziozona wiedza o normach regulujacych zachowati seksualne. Poczucie kobiecosci i meskoSci (to2samos¢ rodzajowa) ulega ostable niu i stad tendencja do podporzadkowywania sig stereotypom piciowym. U pre gu dojrzewania pojawiajq sig zachowania o mieszanej motywac)i:2jedne) st ‘awigzane 2 zapotrzebowaniem na nowa wiedze, z drugiej zaé bedace odpowiet=# na budzacy sie poped seksualny. Dorastanie (11, 12-18, 20 lat) Rozw6j seksualny w okresie dorastania przebiega pod wptywem bardzo inte sywnych zmian biologicanych, Mechanizm poczatek tych zmian zalety 87 czgcia prawidtowe) zynnose ultadu podwagbrze-praysadka-gonady.Nas, czynnose gonad (Jajnikéw | Jader) nastepuje rozw}drugo-l trzecoreo cech ptciowych. Zmiany te sq widoczne na zewnatrz (skok ppokwitaniows na sylwetki, przyrost tkanki thuszczowej i miegniowe}, miesiqczka, W2"0% trys), stanowia dro sublelaywnych preety (bilnosé emocjonalna ‘SEKSUALNOSC W FAZACH 2YCIA 136)w sprawnym funkcjonowaniu poznawczym) i powéd rozlicanych reakcji ze strony otoczenia. Obok nacisk6w biologicanych, najwazntejszym czynnikiem ksztattu- lacym seksualnosé w tej fazie jest grupa réwieSnicza, kt6rej wplywy Scieraja sig -wplywami rodziny i innych waznych instytucji (szkola, Internet, media, organi- spoteczne i religijne). To, co najwazniejsze w dorastaniu, sprowadza sig do integracji r6znych aspek- seksualnoSci nastolatka w spéjnq catosé, rozwiqzania konfliktu na linii rodzice- jeci, ustalenia pozycji w grupie oraz. do wyksztatcenia doroste}, genitalne) resji seksualne} Wewnetrzny konflikt zwiqzany z procesem dorastania jedynie na poziomle ‘og6lnym przebiega podobnie u obu ptci. Odpowiada za to odmienny rytm izielania hormon6w piciowych. Migdzy 10. 16. r2. chtopcy przechodza przez jeden z czterech kryzyséw hormonalnych w 2yciu mezczyzny, skutkujacy m.in. ywnie rosnacym stgzeniem testosteronu we krwi (2-4,5 ng/ml). Powoduje to podwy2szony poziom agres)i oraz odczuwanie intensywnego napigcia seksualnego. Za gwattowna reakcja fizjologicena (pokwitaniowy wzrost stezenia gonadotropin) nie nadgza rozw6j emocjonalny. Sytuacja ta jest powodem odczuwania przez chtopca rozbieznosci migdzy checia roztadowania napigcia seksualnego w kontak- ciez obiektem seksualnego pozadania a motliwoscia i potrzeba utworzeniaz nig ‘zwigzku uczuciowego. W praypadku chtopca rozdéwigk migdzy fizycanym i emo- jonalnym aspektem seksualnosci powinien po przejsciu przez czas dorastania zakoticzyé sie zintegrowaniem tych dwéch aspektow w jedna catosé. Podobna rozbie#nosé, tyle de o przeciwnym kierunku, wystepuje u dorasta- jacych dziewczynek. Zmiany hormonalne (zwigkszanie sie stezenia estrogendw, testosteronu i dehydroepiandrosteronu) nie nastepuja ani tak gwattownie jak ‘uchtopcéw, ani w takiej samej proporcji (wydzielane sa gldwnie hormony zeriskie, ‘a meskie w Sladowych ilosciach), co powoduje, ze napigcie seksualne jest niskie { sublektywnie stabo odcauwane. Mimo labilnosci uczué rozw6j emocjonalny wy- przedza w ten sposbb zdolnosé do przezywania podniecenia i pobudzenia seksual- nego. Rozdéwigk miedzy dwoma wspomnianymi aspektami wystepuje wyrad- , a proces dojrzewania zmierza w kierunku rozwoju komponentu seksualnego jzréwnowaéenia go z komponentem uczuciowym. W dorostosci i kobiety, i mez- ‘czytni dezintegrac|e zastapia integracja tyle 2e dzlewezynki czeka rozwijanie po- 4qdania i podniecenia, by $wiadoma wlasnych pragniefi kobieta umiata je wyrazié i zrealizowaé w zwigzku uczuciowym. ‘Temu wewnetrznemu (intrapsychicznemu) elementowi rozwoju seksualnosel towarzyszy rozw6j na paszczyénie spoleczne). Jego motorem jest konfikt mig- zy rodzicami i nastolatkami, Poszukiwanie oparcia w rodzicu oraz jednoczesna ROZWO) PSYCHOSEKSUALNY CZLOWIEKA. KRYTERIA DOJRZALOSCI PSYCHOSEKSUALNED 137negaca Jeg osoby | seksualnofci powodlue normalne w fe] fzie zwréeay, do réwiesnikéw. Grupa stanowi najwazniejszy teren ksztattowania sig Poste wobec seksualnosci, nabywania norm i przede wszystkim .¢wiczeniar ekspregy seksualnej. : _ Konflikt z rodzicami, jakkolwiek cig2ko bytby przezywany, jest Potreeby. as ani w kontakcie z rodzing, ani z kochajgcym dorostym nie moga ksztahtowae ‘i zachowania seksualne. Rodzice sq modelami, twércami wartosci i norm, Woon. mi dla ksztattowania sie meskosci i kobiecosci, ale nie partnerami Seksualnyy, Do tego shuzy grupa. Najplerw wsréd os6b te} same} ple (grupa homogencny a potem w grupie mieszanej odbywa sig nauka wspétpracy i wspétzawodnicy, 2 réwnymi, wylanianie liderdw i par. W zwigzku z tym poczatkowa cze6é okra, dorastania bywa nazywana fazq homofilijna, gdy2 réwiesnicy tej same pg zwlasacza wSréd chtopcéw, staja sig obiektami i towarzyszami pierwszych eke perymentéw seksualnych. Przezywanie i redukowanie napieé seksualnych w i towarzystwie nie prowadzi do rozwoju orientacji homoseksualne}. Przecivnie jednym z istotnych zadai rozwojowych jest porzucenie homoseksualnych wp \w6w grupy jednopiciowej na rzecz poszukiwania partnera w grupie mieszan) (co dotyczy oczywiscie oséb heteroseksualnych). Naturalng konsekwencjq przedstawionych tu intrapsychicanych, emocjonal- nych i spotecznych czynnik6w w rozwoju seksualnym jest dalsze rozbudowywa- nie i praeksztatcanie ekspresji seksualnej. Niedojrzate, pregenitalne zachowania 2 okresu dzieciristwa zostaja zastapione najpierw przez aktywnosé pozagenitalng (masturbacja, podgladanie, dotykanie, prezentowanie narzad6w piciowych, pet- ting), by potem, u schytku okresu dorastania, zmieni¢ sie w aktywnose genital nna. Jak wykazaly badania [17] na grupach reprezentatywnych, w 2005 r sredsi wiek inicjacji przypadat wiaSnie na schytek okresu dorastania i wynosit 18,42lat (dla kobiet - 18,82, dla mezczyzn - 18,08). ‘Tak wigc okres dorastania stanowi faze przejSciowa migdzy niedojralaseksta noscia dziecka a dojrzatq seksualnoscia cztowieka dorostego. Cztowiek gotowy st do nawiqzania statej relacji seksualnej, ma ustabilizowang tozsamosé ptciowa ito dzajowa, zakoiczyt proces ksztaltowania orientacji seksualnej (gtéwnie chiope)) jest praygotowany do podjecia zadan prokreacyjnych. Dorostosé Darostnse Stanow/ ostatni, i podobnie jak dzieciristwo, niejednolity odcinek w oy! rozwoju seksualnego, Odcinek najdtuzszy, bo trwajacy kilkadziesiat lat. Jeg P° caatek okreslony jest przez gotowoSé do podjecia aktywnoSci genitalnei prot SEKSUALNOSC W FAZACH 2yCIA 138 _—_r- cyine}.2 Koniec przez Smieré, Pod wagledem biologicznym jest to czas wypetniony i praez okresy intensywnych zmian, i przez fazy wagledne| ciszy [21, 227. Wezesna dorostosé (trwajaca od korica dorastania do korica ezwartej de- ady 2ycia, zyli migdzy 17. 40. r2.) w swoim watku seksualnym przebiega pod ‘wplywem partnera seksualnego i grupy réwiesniczej, kt6ra stanowi pole poszu- kiwania partnera. UnikalnoS¢ wigzi seksualne}, oparta m.in. na wytacanoSci, czyni relacje partnerska niedostepna dla innych. Dzieki wptywom grupy rozwija sig natomiast aktywnogé seksualna mtodych dorostych, dokonuja sig zmiany partne- row, a w trakcle trwania zwiqzku praynale#nos¢ do grupy utatwia zmniejszanie poziomu ares} Poped seksualny u mtodych kobiet | meaczyzn nie zmienia si¢ réwnolegle. Petna dojraatosé seksualna (2godnie z kryteriami opisanymi w dalsze} czeScl roz- driahu) u kobiet przypada na cawarta dekade 2ycia, au medczyzn na traecia. Wiaze sigto min. ré¢mymi funkejamt petnionym! przez nich w akcie prokreacji. Okresy cigé i porodéw (ulegajace w obszarze kultury Europy Zachodniej przesunigciu na praetom trzecie] i czwarte| dekady Zycia®) modyfikuja poziom odczuwania do- ‘nai seksualnych, rytm wsp6tiycia i relacje partnerska, Potwierdzaja to badania nad seksualnoSciq kobiet ciezarnych i karmiacych. Poped seksualny i zachowania seksualne kobiet cigzarnych ulegaja zmianom w zaleznosci od okresu i przebiegu cigty (28, 29, 30}. Mioda dorostosé to takée czas, w kt6rym czesciej nlé w innych okresach roz- wojowych dochodzi do znacznego zréznicowania form aktywnosci seksualne} (zmiana partneréw, kontakty 2 wigksza liczba os6b niz jeden partner, korzystanie zplatnych ustug seksualnych) i akceptac)i tego stanu rzeczy (17) Srednia dorostos¢ (okres miedzy 40. 60. rz, oddzielony od poprzedniej fazy lkryzysem Srodka Zycia) jest czasem, w ktorym seksualnos¢ i prokreacja ulegaja rozdzieleniu. Zmiany hormonalne (menopauza u kobiet, nledob6r androgenow ustarzejgcych sig mezczyzn) ich konsekwencje zamykaja (saczegéinie u kobiet) czas prokreacji, Wymaga to redefiniowania wielu pojeé | zjawisk, m.in. ewigza- nych z obrazem wlasne) osoby, obrazem partnera i rodzajem wigzi migdzy part- nerami, Wplywy grupy zyskujq w tym czasie inny wymiar 2e ‘wagledu na ponow- ny warostzainteresowania grupa réwiesnicza oraz rozszerzenie zainteresowanla Levinson, opist sbieg rozwoju seksualnego cztowieka dorostego, wyrdznia w nit “gam rei ech bar ‘Wagi, preyjmujqce| postaé kryzysow: wezesne) (27-22 lat), srednie} (40-45 lat) | poéne| ( lat dorostogei, nl * WPolscekobleta, rodzaeplerwsze dzlecko,przecigtnie ma 267 lat. W Unil Europejskiej sredni a i sabre RO2WOs PSYCHOSEKSUALNY CZLOWIEKA. KRYTERIA DOJ .ZALOSCI PSYCHOSEKSUALNES 139sdb mlodsnych, kere tezczasami stanow/d fen POSZUWania poy na grupy $ parts 45.12.) z jego lekami xyrys drodka fycia (praypadajacy na 40-45. ri.) JeRo lekami praed Smog tmobile nektrych dorosiych do podleca 19292 ro=POcRe'a nowegO ziggy Wyeainy spadeknapigca seksualnego orez wymiana pokoleniowa (w tym cag, pokolenie delet zacayna pelnié funkc)e prokreacy}na, a pokolenie rodzicéy rostych w srednim wieku - umieraé) powoduja pa aktywnosci seksua), ne). W badaniach polskich [17] w grupie mezczyzn w wieku 40-49 lat co dziesiy prayznat, 2 w clagu roku przed badaniem miat problemy 7 erekcja, W ta), ‘mej grupie spadia liczba badanych (w stosunku do okres6w poprzednich),ktéray “oceniali swoje napigcie seksualne jako wysokie i bardzo wysokie. W omawian) favie utraymuje sie duzy odsetek kontakt6w genitalnych, choé rosnie toleranejz dla aktywnosci pozagenitalnej (kontakty oralne, analne, manualne), Péina dorostosé (powyZej 60. rz.) podporzadkowana jest znowu w duiym stopniu wplywom czynnik6w biologicanych. Starzenie sig organizmu powodu- je znaczne zmiany w sekrecji hormonalnej, a umieranie réwiesnik6w wiate sig ‘z utrata partnera rzeczywistego i potencjalnego. Oczekiwania spoteczne, ktére kieruja uwage ludzi starych na pielegnowanie wtasnego zdrowia, pomoc w so- calizacji mtodego pokolenia oraz na dostosowanie rél do zmniejszajacych sie sit, nie pozostawiajq wiele miejsca na rozwijanie aktywnosci seksualne}. W tym okresie rozw6j seksualny zagrozony jest wycofaniem sig z aktywnoéci seksualne Diatego w starosct powainym wyzwaniem jest dostosowanie seksualnoscl zmie- niajacej sie pod wzgledem intensywnosci i formy do nowych warunkéw. Znajduje to wyraz w zmianie form aktywnosci (przejéciu od form genitalnych do pozagen! talnych), zmniejszeniu czgstosci wspétzycia i zmianie dogwiadczanej satysfakcj kt6ra jednak nie musi mieé tendenji spadkowe}. Rozw6j seksualny w fazie staros praebiega w warunkach warastajacych ograniczef i zmniejszajqce) sig sity nape seksualnych, sacri {zmiana postaw wobec seksualnosci sprawily, de pew=? aetna a ae est wel ktywny seksualle (23) Wszysty badace Sores ciel nastepuje znaczacy spadek ee e iinoant pica - ‘umedczyzn, choé nie ma wéréd nich bi ae pena eee ‘iveli [19] wiadomo jednak, ze znacana co oe Salminen a seksualnie (w grupie 70-latkéw 22 ee iach 25) et dotyeney en stosunki seksualne). Z kolei wees a mezezyzn ~ 76%, a dla be Ba ech opinion Research Center, University of Ch 1646, Z badati amerykatiskich (Nationa! og of Chicago) plyna natomiast nowe informacie™ SEKSUALNOSC W FAZACH ZycIA 140