İslam Sanatı II – VİZE NOTLARI

1.Ebu Dülef Camii: Banisi ve Mimarı: Halife Mütevekkil’in 861-62’de yaptırdığı Ebü
Dülef Camii. Mimari Özellikleri: Kuzey-güney istikametinde uzanan dikdörtgen
şeklinde bir yapıdır. Mütevekkiliye Camii’deki Malviye tipi minarelerin ikinci örneğidir.
Her bir kenarı yaklaşık 11m yükseklikte, 5m tuğladan örülmüş kare bir kaide üzerinde
16m yükseklikte gövdeye sahiptir. Aşağıdan yukarı incelerek spiral şeklinde bir gövde
halinde, helezonik şekilli etrafını dolanan bir rampadan oluşmaktadır. Malzeme olarak
kerpiç ve tuğla kullanılmıştır. Fakat Samarra Mütevekkiliye Camiinin tersi bir şekilde,
etrafını kuşatan duvarlar kerpiç, revaklar, kemerler ve ayaklarda tuğla kullanılmıştır. Dış
duvarlar bu sebeple yıkılmış günümüze sadece kuzeydeki duvarın 5-6m yükseklikte bir
bölümü kalmıştır. Dikdörtgen şeklinde kalın payeler üzerine İslam coğrafyasında ilk defa
(Penci Sivri Kemer) denilen beş merkezli düzen camii mimarisinde kullanılmıştır.
Ayakların üzerinde ve kemer aralarında kalın tuğla malzemenin ağırlığını azaltmak için
nişlere yer verilmiştir.
2.Busra Gümüştekin Medresesi: Mabrak el Naka Mescidi olarak da bilinir. Banisi ve
Mimarı: Ebu Mansur Gümüştekin, 530/1135. Suriye coğrafyasında Busra
kasabasındadır. Mimari Özellikleri: Kapalı avlulu, dört eyvanlı plan geleneğini
sürdürmüştür. Kuzey ve güney eyvanları ikişer payeyle ve üç gözlü kemer düzeneğiyle
diğerlerinden ayrılır. Yapının yanında ki mescid kare planlı, kaba yapısı ile Emevi
yapılarını hatırlatır. Yapımında siyah renkli bazalt taş kullanılmıştır. Kubbesi özgün
durumunu yitirmiş ve ehrami bir tarza yaklaşmıştır. Kuzey batıdaki girişinden
dikdörtgen bir alana ulaşılmaktadır. Buradan ise hemen yan birime oradan ise merkezi
kubbenin bulunduğu avlu kısmına geçilmektedir. Avlunun doğu ve batısında birer eyvan
yer alırken, asıl ve büyük tutulan bölüm güneye yerleştirilmiştir. Yapıda bolca devşirme
malzeme, motif ve bezeme unsuru mevcuttur. Özellikle mihrabı antik malzemeden devşirme usulüyle
yapılmış ve burada istiridye formu karşımıza çıkmaktadır.
3.Suriye Şam Nureddin Külliyesi(Nuriye Medresesi): Banisi ve Mimarı: 1176’da Nurettin Zengi
tarafından yaptırılmıştır. Suriye’nin başkenti Şam’da yer almaktadır. Mimari Özellikleri: Yapı, medrese,
mescit ve türbeden oluşmaktadır. Girişin güneyinde Nurettin Zengi’nin, kuzeyinde
ise Memlük Sultanı I.Baybars’ın ve Şam valisi Emir Cemaleddin Akkuş’un türbesi
vardır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan, girişi doğu kısmındaki eyvanla sağlanan,
üzeri çapraz tonoz örtülü bir yapıdır. Medrese, 4 eyvanlı açık avlulu medrese
geleneğine tabiidir. Bu yönüyle Büyük Selçuklu eğitim geleneğini de devam
ettirmiştir. Dershanesi doğu-batı doğrultusunda mihraba paralel uzanan düzendedir.
Avlunun ortasında, batı eyvanından bir cetvelle ulaşan havuz bulunur. Avlunun doğu
tarafındaki eyvan da batıdaki gibi üzeri beşik tonoz örtülü olup yanlarında dikdörtgen
planlı ikişer oda bulunmaktadır. Özetle; iki adet türbe –mezar yapısı-, bir selsebil, bir
de medrese olmak üzere toplamda üç yapıdan oluşmaktadır. Dışarıya açılan kapı
âbidevî bir taçkapı olarak tanzim edilmiştir; geniş bir girinti yapan bölümün üstü
köşelerde yer alan pandantiflerle ulaşılan ilginç ve gösterişli bir tonoz örtüsüne sahiptir. Yapının türbelerinde
yer alan mukarnaslı kitabeler en önemli unsurlardandır. Türbenin içinde kıble tarafında iki devşirme
sütunçenin yer aldığı göz alıcı bir mihrap mevcuttur.

1
4.Samarra Ulu Camii Kebiri: Banisi ve Mimarı: Abbasiler döneminde Bağdat’ta inşa edilen Samarra Ulu
Camii Kebiri, 848-52 yılları arasında Halife Mütevekkil tarafından yaptırılmıştır.
Mimari Özellikleri: Basit mimarisi, ilk İslam cami planının anıtsal ölçüler içinde
tekrarından ibarettir. Boyutlarıyla tarihî camiler içerisindeki en büyük cami olan yapı,
yaklaşık 150.000 kişi aynı anda ibadet edebilmektedir. 10,50 m. yüksekliğinde tuğladan
örülmüş duvarlar silindirik ve yarım silindirik kulelerle desteklenmiş kalevari bir
yapıdadır. Devasa boyutlardaki bu caminin kerpiç malzemeden yapılan iç mimari
unsurlar ancak günümüze temel seviyede gelebilmiştir. Kûfe planlı caminin harim
bölümü mihraba dikey 25 sahından ibarettir. Orta sahın diğerlerine nazaran daha geniş
tutulmuştur. Malzeme ve Tezyinat Özellikleri: Avlunun doğu ve batı kenarlarında
dörder, kuzey tarafta ise üç revak sırası mevcuttur. Caminin kuzeyinde bulunan ve Kuzey
Afrika minarelerini de etkileyen malviye (spiral, helezon) tarzındaki minaresi ayrı bir
öneme sahiptir. Minarenin biçimini Mezopotamya zigguratlarından aldığı ve bu
yapısıyla malviye tipi minarelerin İslam sanatındaki ilk kaynağını teşkil etmesi bakımından ayrıcalıklıdır.
5.Suriye Şam Nureddin Maristanı(Hastanesi): Banisi ve Mimarı: 549/1154’de Nûreddin Zengî tarafından
yaptırılmıştır. Suriye’nin başkenti Şam’da yer almaktadır. Hem hastane hem de tıp
merkezi olarak hizmet vermiştir. Mimari Özellikleri: Merkezî bir avluya göre tanzim
edilmiş dört eyvanlı plan şemasına sahip yapının köşelerinde dört büyük oda ve
yanlarda ikişer küçük mekân yer almaktadır. Köşelerdeki odalar çapraz tonoz
örtülüdür. İç avluya batı tarafından, görkemli görünüşü olan dış kapıdan geçilen bir
giriş bölümünden doğrudan ulaşılmaktadır. Üzeri mukarnaslı sivri ve yüksek bir kubbe
ile örtülü olan bu bölümün hemen bitişiğinde helâları ve abdest alma yerlerini ihtiva
eden ortası havuzlu bir bölüm mevcuttur. Bu bölümün üstü de kubbeli olup ortasında
bir açıklık yer almaktadır. Malzeme ve Tezyinat Özellikleri: İnşasında düzgün kesme
taş işçiliği hâkimdir. Yapının orta avlusunun güneybatı köşesindeki kapısı üstünde yer
alan stuko şebekenin binanın ilk süslemesinden kaldığı tahmin edilmektedir. Çok
sayıda devşirme malzemenin de kullanıldığı binanın kubbesi içten ve dıştan mukarnas örtü ile örtülüdür.

6.Tolunoğlu Ahmet Camii: Banisi ve Mimarı: Ahmed bin Tolun tarafından 879
yılında yaptırılmıştır. Mimarı; Saiid Ibn Kateb Al-Farghany’dir. Mimari Özellikleri:
Kûfe planlı cami, ortada kare formlu üç kenarı revaklarla çevrili bir avlu ve bu avluyu
kuşatan sahınlardan oluşuyor. Dış avluya 19 kapıdan girilen külliyenin iç avlusuna da
başka 19 kapıdan geçiliyor ve buradan harime giriş sağlanıyor. Malzeme ve Tezyinat
Özellikleri: Caminin kuzeybatı köşesinde yer alan minare orijinalde tuğla malzemeden
ve spiral şekilde inşa edilmiştir. Minber, ahşap malzemeden inşa edilmiş ve Sultan
Laçin tarafından yenilenmiştir. Geometrik ve bitkisel kompozisyonun birlikte
kullanıldığı mihrap da devrin en güzel örnekleri arasında yer alıyor. Abbasi geleneğini
devam ettiren yapı, büyük oranda Irak'taki Samarra Camisi'ni andırıyor.

7.Kubbetü’s Süleybiyye Türbesi (862): Abbasiler döneminde Samarra’da Halife Müntasır

Billah tarafından annesi için 862 yılında inşa ettirdiği, İslam mimarisi içerisinde inşa edilmiş
ilk türbe olarak bilinmektedir. İç içe iki sekizgen duvardan oluşan yapının ortasında kubbe
ile örtülü merkezî bir bölüm vardır. İki sekizgen duvar arasında bir çevre koridoru
bulunmaktadır. İç sekizgen dört kapılıdır. Dış sekizgenin kenarlarında bulunan kapılar,
yapılan restorasyon sonucu bugün pencereye dönüştürülmüştür. Mevcut dört kapı
kalıntısından, her duvarda bir tane olmak üzere sekiz kapısı bulunduğu anlaşılan binanın
içinde, 2,62 m. genişliğinde bir dehlizle dış duvarlardan ayrılan yine sekizgen planlı bir
içyapı yer almaktadır.

2
8.Zengi Düğümü: Kaynağını İslâm öncesi Orta Asya Türk sanatında bulduğumuz bu
düğüm şekli Zengi devrinde kapı, pencere ve mihrap kemerlerini sınırlayan silmelerin
kemer kilit taşının üstünde daire şeklinde bir düğüm atmasıyla meydana gelmiştir.
Taş işçiliğinde uygulanan ve “Zengî Düğümü” diye adlandırılan, düğümlü geçmeli
kompozisyonların oluşturduğu süsleme düzeni başta Suriye’de bu devrin belirleyici
özelliğini meydana getirmiş, daha sonra da gezici mimar ve ustalar eliyle Anadolu’da
etkisini göstermiş bir tezyinat öğesidir. Konya Alâeddin Cami ve Karatay Medresesi
gibi bazı Anadolu yapılarında da örnekleri vardır.
9.Halep Meşhed-i Hüseyin Mezar Yapısı: 569/1173’e tarihlendirilir. Yapıya doğu cephesinden giriş
eyvanıyla girilir. Avlunun güney kısmı üç kubbe ile inşa edilmiş bir revak sırası ile uzanır. Güney kısımda beş
kubbe ile örtülü mescit kısmı bulunur. Açık avlulu, üç eyvanlı medrese geleneğini sürdüren bir yapıdır. Burası
Hz.Hüseyin’in hatırasını sürdürmek ve kendisini anmak adına ziyaret
etmek amaçlı faaliyet gösteren bir yapı, ziyaretgâhtır. Eyvanlar sivri beşik
tonozla örtülmüştür. Avluda iki adet farklı boyutlarda havuz yapısı da
bulunur. Yapı, düzgün kesme taştan inşa edilmiştir. Doğu cephesinin giriş
eyvanının alınlık cephesinde renkli taş işçiliği hâkimdir. Renkli taşlar ve
düğüm motiflerle bezenmiştir. Batı eyvanının alınlığında zengi düğümü
bulunmaktadır. Köşelerinde geçme motifler bulunur. Gümüşten madeni
bir şebekeyle kabir formu tasarlanmıştır. YORUM: Kerbela'da Tef savaşı
bittikten sonra İbn Ziyad esirleriyle birlikte Şam tarafına doğru hareket
etti. Fırat nehri boyunca birçok yerden geçtiler. En sonunda Halep'e vardılar. Halep'te adı geçen yere İmam
Hüseyin'in mübarek kesik başını koydular. Bir süre orada kaldı. Taşın üzerine imam Hüseyin'in mübarek
başından kan aktı. Buraya damlayan kan Müslümanların ilgisine sebep oldu. Ve o taşı korumaya aldılar.
Böylece hem bir mezar yapısı, hem de bir ziyaretgâh olan bu önemli yapı İslam mimarisini şekillendiren
düşünce – tasavvufla doğmuş oldu.
***Önemli Kelimeler: 1.Mukarnas: İslam sanatında mimari yapılarda görülen geometrik bir bezeme
çeşididir. Işık-gölge oyunlarıyla soyut anlamlara açılabilen, bu sebeple de görünüş olarak Müslüman
sanatçının tasvirden uzak duran anlayışına cevap veren bir buluştur. 2.Meşhed: Dinî bir özelliğe sahip veya
topluma mal olmuş kimselerin şehit olduğu yahut defnedildiği yerdir. Şahide kökünden gelir; şehitlik ve
makber anlamlarındadır. Türkçe’de şehitlik kelimesi birden fazla kişinin defnedildiği yeri belirtirken meşhed
genellikle tek kişinin defin yahut şehadet mekânını ifade etmektedir. 3.Sanduka: Arapça’da “kutu, sandık”
anlamındaki sunduk kelimesinden gelen sanduka; tabut şeklinde genellikle ahşap, mermer, taş veya çini
kaplama mezar üstüdür. 4.Minber: Camilerde cuma ve bayram namazlarında hatibin üzerine çıkarak hutbe
okuduğu basamaklı mimari unsurlara denir. 5.Sütunçe: Mimaride duvara yapışık sütun şeklinde kullanılan
bir inşaat tekniğidir. Yapılarda süs öğesi olarak kullanılır. Sütunun yarısının duvara gömme haliyle
uygulanmasıdır. 6.Stuko: Alçı, mermer tozu ve tutkalın karıştırılmasıyla yapılan, kurumadan üzeri
şekillendirilebilen, duvar kaplamaları ve mimari dekorasyonda kullanılan bir çeşit karışımdır. 7.Eyvan: Eyvan
üstü çoğunlukla tonozla örtülü; üç tarafı kapalı, bir tarafı tamamen açık mimari birimdir. Eyvan'a İran,
Selçuklu ve Osmanlı mimarisinde sıkça rastlanır. 8.Selsebil: İslâm mimarlığında ve bahçe geleneğinde su
şırıltısı ve serinlik yayan estetik görünümlü su öğelerine verilen isimdir. 9.Maristan: Bimaristan ya da
bimarhane, aynı zamanda darüşşifa veya basitçe maristan, tarihi İslam dünyasında hastane anlamına
gelmektedir. 10.Medrese: Müslüman ülkelerde orta ve yükseköğretimin yapıldığı eğitim kurumlarının genel
adıdır. Medrese kelimesi Arapça “ders” kökünden gelir. 11.Dar’ül İmare: Devleti ya da o şehri yönetmek
için kurulan Valilik binasıdır. Devlet erkânı ve ailesi, komutan, hazinedar gibi devletin yazışmalarında görevli
memurlar, kâtipler gibi kişilerin gündüz toplandığı yere Darü’İmare denir. 12.Kazı: Olmayan bir şeyi ortaya
çıkarmaktır. Kazıma(SGRAFİSTTO)