T.C.

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ

VETERİNER FAKÜLTESİ
FARMAKOLOJİ VE TOKSİKOLOJİ ANABİLİM DALI

İlaçların dozları,
pratik hesaplama
yöntemleri

https://www.msdvetmanual.com/pharmacology/chemotherapeutics-introduction/dosing-regimens#
• Veteriner hekimlikte ilaçlar; hastalıkların sağaltımı ve
önlenmesi
• Davranış bozukluklarının sağaltımı
• Gelişmenin hızlandırılması, verimin artırılması
• Gıda kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla kullanılmakta
• Belirtilen bu amaçlar için ilaçlar, damar içi ve damar dışı
yol olmak üzere temelde iki farklı yol ile uygulanır.
• İlaç kullanan veteriner hekim akılcı ilaç kullanımına
yönelik kriterlere riayet etmelidir.
• Akılcı ilaç kullanımı basit anlamda, ilaç kullanırken bilinçli
olmak ve ilaç kullanımına ilişkin doğruları uygulamaktır.
• Bu bağlamda;
• Belirlenen doğru ilacın
• Doğru miktarda
• Doğru uygulama yoluyla
• Doğru zamanlamayla
• Yeterli bilgilendirme yapılarak ve maliyet uygunluğu da
dikkate alınarak kullanılması
İlaç dozu, miktarı ve hacminin belirlenmesi
• Doz: İstenilen etkiyi veya hedeflenen sağaltımı
oluşturmak için gerekli olan ilaç miktarı
• İlaçların hayvanlara verilmesinde en önemli hususlardan
birisi, belki de en önemlisi;
Kullanılacak ilacın dozunun doğru hesaplanması ve tedavi
süresinin de uygun ve yeterli bir şekilde belirlenmesidir.
• Bir ilaçtan en üst düzeyde fayda sağlayabilmek için;
• İlaç gerekli dozda ve uygun zaman aralığında
kullanılmalı!
Dozun belirlenmesinde
• İlacın kullanım yolu
• Hayvan türü
• Yaşı
• Vücut yüzey alanı,
• Herhangi bir rahatsızlığı olup-olmadığı
• Biyotransformasyonu gibi faktörler dikkate alınır
• Dozlar genellikle canlı ağırlık esasına (mg/kg, ml/kg, g/kg
gibi) göre hesaplanır.
• İlaçların kullanımında karşımıza sıklıkla çıkan ölçü
birimleri; gram, miligram, mikrogram gibi ağırlık
birimleri ile litre, mililitre (cc diye de ifade edilebilir),
mikrolitre gibi hacim birimleridir. Bunlar arasında biner
biner artış ve azalış vardır.
• 1 gram = 1000 mg = 1000000 μg
• 1 l = 1000 ml (cc) = 1000000 μl
• 1 fl oz (sıvı onsu) = 29.57 ml
• Ölçü birimlerinin kullanımında karşılaşılan en önemli
sorun ml (cc) ile mg değerlerinin karıştırılmasıdır.
• Bu iki değer aynı değerler değildir.
• Bir formulasyonda 1 ml (cc) ilaç 10 mg etken maddeye
denk gelebilirken; bazen de bu miktar 20 mg veya daha
farklı bir miktara denk gelebilir.
• Burada bilinmesi gereken en önemli husus;
• mg: ilacın dozajını gösterir
• ml (cc): ilacın enjektördeki hacmini gösterir.
• İlaçlarla ilgili sıklıkla karşılaşılan bir diğer ölçü birimi de
Ünite kavramıdır.
• Aksi ifade edilmedikçe 1 ml (cc)=100 Ünite
• 1 ml = 100 Ünite = 10 dizyem = 20 damla
• 1 ölçek = 5 ml = 1 tatlı kaşığı
• 1 çay kaşığı = 2.5 ml
• 1 yemek kaşığı = 15 ml
• 1 çay bardağı = 100 ml
• 1 su bardağı = 250 ml
İlaç miktarının hesaplanması
• İlaç dozunun doğru hesaplanabilmesi için kullanacağımız
ilacın 1 ml (cc)’sinde ne kadar etken madde içerdiğini
bilmemiz gerekir!
• İlaç prospektüsünde veya ilaçların üzerinde ilacın tüm
miktarı ve ne kadar etken maddeye sahip olduğu, eğer
sıvı haldeyse de içerdiği etken maddenin ne kadarlık bir
hacimde olduğu yazılmıştır.
• A mg/B ml miktarında etken madde
• A/B = 1 ml (cc)’deki ilaç miktarı
• 50 mg/ 5ml ivermektin = 10 mg/ml
• 1 g/ 5ml sülfakinoksalin = 200 mg/ml
• Bazen ilaçların içerdiği etken madde miktarları yüzde (%)
olarak da verilebilir.
• Pratikte verilen yüzdenin 10 ile çarpılması ile ilacın 1 ml
(cc) içerisinde ihtiva ettiği etken maddenin mg olarak
karşılığı hesaplanır.
• % 2.5’luk sefkuinom sülfat = 25 mg /ml
• % 1’lik rivanol çözeltisi = 10 mg / ml rivanol
İlaçların Çözdürülmesi ya da Seyreltilmesi
• Bazen katı halde bulunan ilaçları uygun çözücüler
kullanarak çözdürebileceğimiz gibi;
• Bazen de hem sıvı hem de toz formda bulunan ilaçları
uygun çözücüler aracılığında seyreltmemiz gerekebilir.
• Bu işlemler yapıldığında kullanılan etken maddeyi son
olarak ulaşılan toplam hacme bölerek, 1 ml (cc)’deki ilaç
miktarını hesaplayabiliriz.
• Örneğin; elimizde bulunan 5 mg miktardaki A maddesini
10 ml çözücü kullanarak çözdürmüşsek; bu son çözeltinin
1 ml’sinde
• (Eldeki etken madde miktarı / Son Hacim)
• 5 mg / 10 ml = 0,5 mg (500 μg) A maddesi bulunur
Dilusyon / seyreltme
• Elimizde 20 mg/1 ml hacimde bulunan A ilacını 5 kat
seyrelterek 5 ml hacme ulaştırdığımızı düşünelim.
• Bu durumda elde edilen son çözeltimizin hacmi 5 ml,
içerdiği etken madde miktarı da yine 20 mg olacaktır.
• Başlangıçta 1 cc’lik hacimde 20 mg etken madde varken;
seyreltme sonrası elde edilen son çözeltinin 1 cc’nde ise;
(Eldeki etken madde miktarı / Son Hacim) = 20 / 5 = 4 mg
A ilacı bulunur.
Kullanılacak İlaç Hacminin Hesaplanması
• Elimizdeki ilacın birim hacminde (1 ml’nde) bulunan
etken madde miktarını ve ilacımızın hayvanda canlı
ağırlık bazında hangi miktarda kullanılması gerektiğini
biliyorsak; elimizdeki formülasyondan ne kadar
kullanacağımızı hesaplayabiliriz.
• Örneğin; canlı ağırlıkları ortalama 300 kg olan 20 başlık
bir sığır sürüsüne tedavi amacıyla; 5 gün boyunca 12
saatte bir Kİ yolla 10 mg/kg ca dozunda tilmikosin
uygulayacağımızı düşünelim.
• Elimizde de 200 ml hacimde % 30’luk tilmikosin içeren bir
formülasyonumuz bulunsun.
• Bu ilacı her bir hayvana hangi hacimde uygulamamız
gerektiğini ve tedavi süresince kaç şişe ilaca ihtiyacımız
olduğunu hesaplayalım.
• Öncelikle 300 kg ca sahip bir hayvana her bir doz başına
uygulamamız gereken ilaç miktarını ve buradan da
kullanacağımız ilaç hacmini hesaplayalım.
• 1 kg ca için 10 mg tilmikosin kullanılacaksa; 300 kg ca için
3000 mg tilmikosin uygulanması gerekir.
• İlacımız % 30’luk olduğuna göre; 1 ml (cc) hacimde 300
mg tilmikosin içeriyor.
• Bizim için gerekli olan 3000 mg tilmikosin ise 10 ml (cc)
hacimde bulunur.
• Yani her bir doz için hayvanlara elimizdeki ilaçtan 10 ml
(cc) uygulamamız gerekmektedir.
• Her bir dozlama için kullanılacak ilaç hacmini
belirledikten sonra bize tedavi süresinde kaç şişe ilaç
gerektiğini hesaplayalım.
• Her dozlamada 10 ml (cc) ilaç kullandığımız
düşünüldüğünde; ilaçların günde 2 kez (10 ml x 2 = 20 ml)
ve 5 gün boyunca kullanıldığı dikkate alınırsa (20 ml x 5 =
100 ml); toplamda her bir hayvan için 100 ml ilaca ihtiyaç
vardır.
• Elimizdeki şişelerin hacminin de 200 ml olduğu dikkate
alındığında; planlanan tedavi sürecinde, 1 şişenin 2
hayvana yetiyor.
• 20 başlık bir sürü için ise 10 şişe ilaç preparatının
bulunması 5 günlük tedavi süresi için yeterli olacaktır.
• Bir balık havuzu potasyum permanganat ile uzun süreli
daldırma yöntemiyle tedavi edilecek.
• KMnO4 dozu 2 mg / L
• Havuz hacmi 500.000 L (500 m3)
• Tedavi için kaç gram potasyum permanganat gereklidir?
• 2 mg/L = 2 g/1000L = 2g/m3
• Gerekli İlaç (g)= suyun hacmi x ilacın dozu x 100 / % AI
500 m3 x 2 g/m3 x 100 / %100
= 1000 g = 1 kg KMnO4

• AI (Active Ingredient): Etken madde

• Bir havuzda balıklara uzun süreli daldırma ile formalin
tedavisi yapılacak.
• Yoğunluk 25 ppm (25 mg/L)
• Havuz su miktarı 20.000L (20m3)
• Dansite: 1.00
• Tedavi için ne kadar formalin gerekli?
• 25 mg/L = 25 g/1000L = 25 g/m3
• Gerekli İlaç (g)= suyun hacmi x ilacın dozu x 100 / % AI
= 20 m3 x 25 g/m3 x 100 / %100
= 500 g formalin
1 ml formalin 1 g (Dansite)
X ml 500 g
X= 500 ml formalin solüsyonu
• Bir grup alabalık, % 40 sülfadiazin - trimetoprim aktif
maddesi içeren ilaçlı bir diyetle beslenecek.
• Doz: 50 mg/kg canlı ağırlık
• Besleme oranı: % 1 canlı ağırlık/gün
• 100 kg yeme ne kadar sülfadiazin - trimetoprim
eklenmelidir?
%1 ca/gün=10 g yem/kg ca/gün
Balıklar 50 mg sülfa-trimetoprim / 10 g yem
= 5000 mg / kg yem = 5 g/kg yem
Preparatın 100 g 40 g sülfa-trimetoprim
Xg 5 g sülfa-trimetoprim
X= 12.5 g preparat/kg yem= 1250 g /100 kg yem
• Taşıt olarak genellikle %1 oranında balık yağı/soya yağı
• Yani 100 kg yem için 1 kg yağ hesaplanır.
• Sonuç: 1,25 kg ilaç/1 kg yağ/100 kg yem
Ampül veya Flakondan İlaç Çekme
• Genellikle parenteral yollarla uygulanan ilaçlar, ampul
veya flakon denilen cam kaplar içerisinde muhafaza
edilirler.
• Ampul: Tek doz kullanımlık, steril olarak üretilmiş sıvı ilaç
içeren ve genellikle güneş ışığına karşı renkli camdan
(amber) yapılmış ilaç kabı
• Flakon: Kapak kısmının enjektör iğnesinin batırılmasına
uygun bir kauçuk tıpa ile kapatıldığı şişe
• Bu şişeler, tek doz veya tekrarlanan (multiple) dozda
kullanılmak üzere hazırlanmış olan ilacı içerirler.
• Solüsyon halinde bulunan formları çabuk bozulduğu için;
genellikle liyofilize edilmiş toz halinde bulunurlar ve
kullanılacakları zaman, suda eritilerek çözdürülürler.
• Uygulayıcının güvenliği ve enjeksiyon esnasında
oluşabilecek olası bir kontaminasyonun önlenmesi
bakımından; ampulden tekniğine uygun ilaç çekmek için
bazı hususlara dikkat edilmesi gerekir.
• Uygulama öncesi ve uygulama esnasında hijyen
kurallarına riayet edilmelidir.
• Uygulayıcı önlük giymeli ve kullandığı ekipmanların steril
olmasına özen göstermelidir.
• Enjeksiyon için seçilen ekipmanların uygunluğu
(sulandırma ve uygulama için uygun enjektör seçimi,
pamuk gibi) kontrol edilmelidir.
• Enjeksiyon için uygun ortam sağlanmalı ve uygulama
öncesi el temizliği yapılmalıdır.
• Mümkünse her uygulama için ayrı ve steril bir enjektör ile
kanül kullanılmalıdır.
• Enjektör ve kanüllerin daha önce kullanılıp kullanılmadığı
kontrol edilmelidir.
• Sterilitesinden şüphelenilen enkjektör ve kanüller
kullanılmamalıdır.
• Enjektör ambalajının sağlamlığı kontrol edilmeli, ambalajı
zarar görmüş enjektör ve iğneler kullanılmamalıdır.
• Herhangi bir yaralanma olmaması için ampulün tepesi
dikkatli kırılmalıdır.
• Kırma işleminde; öncelikle ilacın tamamının gövdede
olup olmadığının kontrolü için, ampul gövdesinden
tutularak göz hizasına getirilir. Eğer ilacın bir bölümü, baş
kısmında kalmışsa, ampule parmaklarla birkaç darbe
vurularak, ilacın tamamının alt gövdeye inmesi sağlanır.
• Eğer kırılma sırasında cam parçaları ampul içerisine
girmişse, o ampul kullanılmamalı ve başka bir ampulle
işlem tekrarlanmalıdır.
• Plastik ampuller tepesi kıvrılarak koparılır.
• Ampülün içinden sıvı ilacı çekmek için enjektörün ampul
içine sokulması esnasında, çok keskin olan iğne ucunun
ampulün içine sürtmesi nedeniyle iğne ucunda gözle
görülmeyecek bükülmeler olabilir.
• Oluşabilecek bu bükülmeler; enjeksiyon sırasında ve
sonrasında kas içinde küçük çaplı yırtılmalara ve
kanamalara neden olabilir.
• Bu nedenle iğne ucunun ampul içine sürtünmemesine
özen gösterilmelidir.
• Enjeksiyon bölgesinin lokal temizliği, temiz bir pamuk ile
yapılmalıdır.
• Enjeksiyon işlemi tamamlandıktan sonra; boş ampul,
enjektör, kanül, gazlı bez gibi tıbbi atıklar, güvenli bir
şekilde atılmalıdır.
• Ayrıca uygulayıcı da işlem sonrası el temizliğini
yapmalıdır.
• Uygulayıcının güvenliği ve enjeksiyon esnasında
oluşabilecek olası bir kontaminasyonun önlenmesi
bakımından; flakondan tekniğine uygun ilaç çekmek için
dikkat edilmesi gereken hususlar;
• Uygulama öncesi ve uygulama esnasında hijyen
kurallarına riayet edilmelidir.
• Uygulayıcı önlük giymeli ve kullandığı ekipmanların steril
olmasına özen göstermelidir.
• Enjeksiyon için seçilen ekipmanların uygunluğu
(sulandırma ve uygulama için uygun enjektör seçimi,
pamuk gibi) kontrol edilmelidir.
• Enjeksiyon için uygun ortam sağlanmalı ve uygulama
öncesi el temizliği yapılmalıdır.
• Enjektör ambalajının sağlamlığı kontrol edilmeli, ambalajı
zarar görmüş enjektör ve kanüller ile kirli enjektör ve
kanüller kesinlikle kullanılmamalıdır.
• Enjektör paketi açılırken; pistonun bulunduğu uçtan
paket açılmalı, eğer iğne ucu enjektöre takılı değilse
plastik koruyucu üzerinde kalacak şekilde iğne ucu
enjektöre takılmalıdır.
• Uygulanacak ilacı içeren flakon (renk, son kullanma
tarihi, uygun ısı gibi) kontrol edilmelidir.
• Uygulanacak doz ile etiket veya prospektüste belirtilen
dozun uygunluğu kontrol edilmelidir.
• İlaçların kullanım ve saklama koşullarına riayet
edilmelidir.
• Eğer flakonla birlikte sulandırma ampulü de bulunuyorsa;
ampül uygun şekilde tutulmalı, boyun kısmından hafifçe
kesilerek, dikkatli bir şekilde kırılmalı ve içeriği enjektöre
özenle çekilmelidir.
• Flakonun üstündeki koruyucu çıkarıldıktan sonra,
sulandırma sıvısı flakon içerisine enjekte edilerek,
liyofilize edilmiş toz ilaç sulandırılıp, iyice
çözdürülmelidir.
• Çözdürme sıvısının flakona verilmesi esnasında iğne
flakon içerisinde liyofilize haldeki toz etken madde ile
temas etmemelidir.
• Çözdürme işleminde; flakon içeriği bilekten yapılacak
olan döndürme hareketi ile iyice karıştırılarak, içeriğin
tamamen homojen hale gelmesi sağlanmalıdır.
• Çözdürme işleminin kontrolü için flakon göz hizasına
getirilerek, içerisinde tortu kalıp-kalmadığı dikkatli bir
şekilde incelenir.
• Çözdürme işlemi tamamlandıktan sonra; ilacın enjektöre
çekilmesi için, öncelikle enjektörün içine bir miktar hava
çekilmeli ve bu işlemin ardından enjektör şişeye
sokulmalıdır.
• Flakon ters çevrildikten sonra (flakon üstte, enjektör altta
olacak şekilde); önce şişe içerisinde bulunan enjektörün
içerdiği hava şişe içerisine verilmeli, ardından ilaç
enjektöre çekilmelidir.
• Enjektöre ilaç çekilirken, iğne ucunun şişede bulunan
sıvının içerisinde bulunduğuna dikkat edilmelidir.
• Eğer enjektör içerisinde hava kabarcıkları varsa; şırıngaya
hafifçe vurularak, kabarcıkların haznenin iğne tarafında
toplanması sağlanmalı ve ardından enjektörün pistonu
hafifçe itilerek hava kabarcıkları dışarıya çıkarılmalıdır.
• Mümkünse her uygulamadan sonra enjektör ve kanül
değiştirilmelidir.
• Zorunlu hallerde ise en fazla 10 hayvanda bir enjektör ve
kanül değiştirilmelidir.
• Ancak kanla bulaşan bir hastalıktan şüpheleniliyorsa; her
hayvana yeni bir enjektör ve kanül kullanılmalıdır.
Ticari müstahzarlarin üzerinde yazan bazı
kısaltmaların anlamları
FORTE (FORT):
• “Güçlendirilmiş Etki” anlamına gelir.
• Forte; İtalyanca’da “kuvvetli” anlamına gelen bir
sözcüktür.
• Üzerinde bu ifade yazılı olan ilaçlar; içerdikleri etken
maddeyi normal şekillerinden daha fazla miktarda
(genellikle 2 katı) içerirler.
• Böylelikle; kelimenin anlamında da ifade edildiği gibi,
daha güçlü bir etkiye neden olurlar.
PLUS:
• Kelime olarak “artı” anlamına gelir.
• Bu sistemlerde ilacın normalde içermiş olduğu ana etken
maddeye ek olarak; “plus” veya “artı” şekilde fazladan bir
başka etken maddenin daha yer aldığını ifade eder.
• Böylelikle ilaçtan istenen etkinin daha da güçlendirilmesi
hedeflenmiştir.
EC: Enteric Coated tablet (Enterik kaplı tablet)
• Bu ifadenin bulunduğu tabletler, içeriğini ince bağırsakta
verecek şekilde uygun yardımcı maddeler ile kaplanmış
tabletlerdir.
• Böylelikle mide ortamına dayanıklı hale getirilmişler yani
midede çözünmeleri engellenmiştir.
• Bu sistemlerde amaç; ilacın mide sıvılarında
parçalanarak, etkinliğinin azalmasını/kaybolmasını
engellemektir. Bu sayede bağırsakta emilimi daha iyi olan
ilaçların etkinliği de artırılmış olacaktır.
EC: Enteric Coated tablet (Enterik kaplı tablet)

• Diğer bir yararı da; midede tahrişe neden olan ilaçların

bu şeklide uygulanması ile bu tür istenmeyen etkileri de
ortadan kaldırılmış olur.
BID:
• Latince’de “Bis in die” kelimelerinin baş harflerinden
oluşturulmuş bir kısaltmadır.
• Bis in die; “günde iki kez” anlamına gelen bu ifade; ilacın
sabah ve akşam (12 saat ara ile) kullanılması gerektiğini
belirtir.
• Genellikle antibiyotiklerde bu kısaltma kullanılır.
• Bu kısatmaya benzer kısatmalarda bazen kullanılabilir.
• SID: (semel in die) Günde bir kez (24 saat arayla)
kullanınız.
• TID: (ter in die) Günde üç kez (8 saat arayla) kullanınız.
• QID: (quater in die) Günde dört kez (6 saat arayla)
kullanınız.
CR: Controlled Release Drug Delivery System
(Kontrollü ilaç salımı yapan sistemler)
• Adından da anlaşılacağı gibi bu ilaçlar; içerdikleri etken
maddeyi bir anda değil de, zaman içerisinde salan
sistemlerdir.
• Bilinen metodlarla yapılan ilaçların günde bir kaç defa
alınması gerektiği hallerde bu teknikle hazırlanan ilaçların
günde bir defa alınması yeterli olmakta ve buna rağmen
etkilerini gün boyu sürdürebilmektedir.
CR: Controlled Release Drug Delivery System
(Kontrollü ilaç salımı yapan sistemler)
• Bu durum; ilaçtan maksimum verim alınmasını
sağlamasının yanında, hastaya kullanım kolaylığı da
getirir ve hastanın vücuduna gereksiz yere fazladan ilaç
girmesinin de önüne geçilmiş olunur.
• Yalnız bu ilaçların bol suyla yutulması gerekir.
• İlacın çiğnenmesi, kırılarak yutulması ya da suyla eritilip
içilmesi sonucunda ciddi yan etkiler görülebilir.
MR: Moderately Release drug delivery systems
• MR kısaltması da kontrollü salım yapan bir sistemi ifade
eder.
XL: Extended Release
• Yine kontrollü salım yapan bir sistemi ifade eder.
• Bu üç kısaltmanın kullanıldığı ilaçların günde tek sefer
kullanılması yeterlidir.
SR: Sustained Release drug delivery systems
(Sürekli salım yapan sistemler)
• Bu tip ilaçlar; tekrarlanan doz uygulanarak elde edilen
etkiye benzer bir etki sağlamak amacıyla kullanılırlar.
• Bu sistemlerde; etken maddenin kullanıldığı andan
başlayarak, belli bir süre içerisinde sürekli olarak salınım
halinde olduğu sistemlerdir.
• Bu açıdan “CR” ifadesiyle de benzerlik gösterir. Bu
ilaçların da günde 1 defa kullanılması yeterlidir.
LA: (Long Acting-Long Action).
• Bu tip ilaçların etkisi normal olanına göre daha uzun süre
devam eder.
• Bu tip sistemlerde; etken madde, yavaş salınımına yol
açan bir formülasyon şeklinde hazırlanmıştır.
• Böylelikle de etki süresi uzatılmıştır.
®(Registered)
• “Tescil edilmiştir” anlamına gelir.
• Bu işaretin bulunduğu isim, başka hiçbir firma veya
kuruluş tarafından kullanılamaz.
 Enjektörler ve İğneler

https://www.shdmedical.co.uk/blog/faq/a-simple-guide-to-medical-needles-syringes-faqs/
 Tek kullanımlık (disposable) enjektörler

https://supervapestore.com.au/products/syringes-1ml-5ml-10ml-30ml-5pcs
 İğneler

https://tr.pinterest.com/pin/glass-syringes-different-from-disposable-needles--598767712942276683/
 Multidoz enjektörler

http://www.kennebecbio.com/page/2/