RESİMLİ - KARITALI

MU F A S S A L
OSMANLI TA R İH Î
★

BÎR HEYET TARAFINDAN HAZIRLANMIŞTIR

C ilt: in

Tan M atb aası (İsta n b u l)

 BU ESER İÇİN
SALAHİYETLİ BİR HEYETLE ÇALIŞANLAR:

m e t in v e İl a v e l e r : m u st a f a c e z a r
(TARİH ÖĞRETMEM)

REDAKSİYON: SERVER R. İSKİT V E ZARİF

ORGUN (TOPKAFI SARAYI M tîZESt ESKİ
MÜTEHASSISLARINDAN) VE NAİL İNAL

RESİMLER HAKKINDA İZAH :

P a d işah ların p o rtreleri: İkinci Sultan M ahm ud’a

k a d ar elan k lâsik oval seri: ü ç ü n cü l SuLtan Selim
sam an ın d a ressam K apıdağlı K o stantin’e yaptı«
rılm ış ve bunun için m evcut vesikalara, göre
Ü çüncü Ahmed zam anında A vrupalı b ir ressam a
y a p tırıla n to p lu şecere resm inden faydalanılm ış-
tır . Difeer p o rtrelerin ekserisi Topkapı sarayı m ü -
r.esi resim galerisin d ek i ta b lo lard an a lın m ıştır.
İk in ci Sultan M ustafa’ya k a d ar olan d a ire şeklin­
deki küçük tire resim ler ise İngiliz diplom atı Ri-
c a u t'n u n iki cilt o larak almanc&ya çevrilip 1694
ve 1701 de b asılan m eşhur tarih in d en n ak led il­
m iştir. Bu se rile r d ışın d ak i p o rtrelerle vaka re­
sim leri m u h telif müze. arşiv , albüm ve k ita p la r­
d an alınm ış olup, bâzı v ak aların c anlandırılm ası
ve te tk ik in in k o la y la ştırılm a sı de re ssa m la ­
rım ızla h aritacım ızın fırç a ve kalem lerinden fay-
d alam lm ıştır.
Resiroierden. icabedenlerin altın a nereden alın -
d'.âı veya kim e a>d olduğu yazılm ıştır.

O rijinal y a n v e resim lerim izin

her hakkı m ahfuzdur.
 O sm anlI D evletinin “ K uruluş Devri7* itib a r
e d îi e n 1299 - 1453 sen elerin e a it vçkayı birinci
c ittte veri] m iş ve yine aynı c iltte '‘‘Y ü R s e tm e
D evri" kabul edilen 1 ^ 5 3 - 1579 senelerinin de
F a tih ’in ölüm üne k a d ar olan k ısm ı n a k le d ilm iştin

i k i n c i c iltte d e ‘‘Y ü k ğ f î m e Devri*' n î n K a n u -

ar S ü i e y m a n t n ö l ü m ü n e fcadarki bölüm ü yazılm ıştı,
ı
Bu ü çüncü c iltte ise “ Y ü fc s^ fm e Devri” nîn
sem i olan Sokulfunun ölümü ve ondan sonra da
“ D uraklam a Devri1" addedilen 1579 - 1683 yılları
olay ların a devam ed ilecek tir.
 ik in c i Sftliitt’ííi T tığraS r

İKİNCİ SELİM
Sultan Selim 'ın c ü lu s u — B asra Ve Y em en isy a n la rı —- Osm anlI Hind donan m ası — K ıbrıs'ın fe th i
-— Incbahti d en iz harbî — . T un us'un k a t’î za p tı — S ü v e y ş vq Do n - Vu h’-ı k a n a lla rı t& şehbüsö

Kanunî Sultan Sü- Í5UNCJ SELİM zâdesi olan Selim, ve-

leyman’m ölüm habe­ î ziriâzanıdan gelen ha-
B a b a s ı: K a tı u n î S ü f e y m a n
rini ihtiva eden mek­ Ş ber iizerüıe yol teda,
A n n e s î: H l i tr e m S u i t a n
tubu götüren Haşan rikâtma girişti.
Çavuş Sigetvar ile İs­ D oğduğu ta rih î ' İ S 24 Sultan Selim’iıı, bu
tanbul arasındaki me­ P a d iş a h o ld u ğ u t a r i h : 2 9 e y lü l 1 5 6 6 sırada pek aceleci
safeyi sekiz günde, B i li n e n z e v c e l e r i : K u r •* B â n u S u l t a n davranmadığı müşa­
oradan ilerisini de Ç o c u k la rı: E sm a han S u lta n ( S o k u ll tl hede edilmektedir. İh­
dört günde katederek M e h m e t P a ş a z e v c e s i) f O sm an, G evher timal, rakibi olmama­
Kütahya civarındaki H a n S u tta n Ç P iy s le P a ş a z e v c e s i ) , Ş a h sı doîayısiyle mevki­
Sıçanlı yaylağına u- S u l t â n ( 2 a t M a h rrtn ö [ P a şa z e v c e s i ) ? F a t­ inden endişe hisset­
laştı (19 eylül 1366). m a S u l t a n ( S i y a v u ş P a ş a z e v c e s i ) . M u s ta - mediği için bir an Ön­
Haşan Çavuş Sokullu- f a , [V îurad, S ü l e y m a n , C i h a n g ir , M ehm ed, ce İstanbul'a ulaşma­
A b d u lla h .
nun yazdığı mektubu ya çalışmadığı; belki
V e z iria z a m la r ı; S o k u l!u M eh m ed P a $ a . de mutantan bir me­
Şehzade Solim’e ve
rirk en, ayrıca. . veziri­ rasimle İstanbul’a gir­
azamın ağızdan yap­ meyi arzuladığından,
tığı tenbihaü da ken­ böyle bir merasim'in
disine nakletti. Sultan Selim mektubu oku­ hazırlanabilmesi için zaman kazandırma­
yunca babasının ölümünden haberdar oldu. yı gözettiği düşünülebilir. Selânikî Mustafa
Mektubu getiren ulağm adını sorup öğren- Efendi ve sair Osmanlı ¡müverrihleri, tıu hu­
cükten sonra kendisine yol harçlığı vererek susta bir açıklamada bulunmamakla bera­
gideceği yere doğru yoluna devamını bil­ ber, Sultan Seüm’iîı Kadıköy’e vasıl olun­
dirdi. ca, hüküm silren sessizlik karşısında, mai­
yeti erkânına söylediği sözler, böyle bir ih­
Selimin tahta geçişi timale iıak verdirecek gibidir. Zaten Os­
Kanuni’nin hayatta kalan yegâne şeh- manlI müverrihlerinin eserlerinde, onun,.

1188
 S;çaıüı yaylağından ayın kaçında hareket likte bindi. Yavaş yavaş ilerlemeğe başladı­
«Etiğine dair saraiıat mevcut olmadığı g i­ ğı sırada önce Kızkulesinden, onu takibe"
bi, Kütahya ve İstanbul'a ulaşma, günleri­ de Topiıaneden selâm toplan atılmaya baş
nin isimlerinde de yanlışlıklar vardır. la-dı. İstanbul halkı, selâm toplan ve raünl
Selim, Sıçanlı'dan hareket ederken hoca­ dilerin bağırmalarından yeni padişahın cü-
sı Atâuilaiı Efendi, lalası- Hüseyin Paşa, lûsunu öğrenirken Selim karaya ayak bas­
mirâhuru Hüsrev A ğa ve maiyet erkânın­ tı. Sahilde hazır beklîyetl ata -binerken sa
dan daiıa "bazı kimseleri yanma almıştı. Kü­ rav âdeti gereğince Bcstancıbaşı koltuğun
tahya’ya bir cuma günü varan (bu cuma­ girince, bu şerefi başkasına kaptırmaJc is-
nın a rebi’ülevvel - 20 eylüle rastlaması vi’-ıeven Selim’in mirâhuru buna muhale
icap eder! Selini, burada Hisarbey câmi'i fet etti. Bu vaziyet karşısında Selim, Bos
hatibine hutbenin ken­ tancıbaşı’ya: “A ğ s
di namına okunması­ sen onun sözüne bak
nı emretti. Salânikî’- ma, o sarayda yetiş
nin bildirdiğine naza­ ımşmemiştir, usiıü
ran, Kütahya’da kalıp bilmez, sen öne geç
vakit geçirmeyen Sul­ bize yol göster” diye
tan Selim yoluna de­ rek münakaşaya ma
vamla 14 rebi’ülevvel hal bırakmadı. Sara
(19 eylül) de Kadıkö- yın kapısına varılır.'-.
ye vasıl oldu. Kapıcıbaşı padişah:
Sultan Selim Kadı­ attan inmesine yav
köy’e geline« etrafta dım etti; oradan do*
sükûnet hüküin sür­ ruca has odaya gide:
düğünü, kendisine Selim tahta eülüs c;
karşılayıcı çıkmadığı­ ti (14 rebi’üîevvel --
nı görmüştü. Bundan eylül 15S6).
üzti’en Selim, maiye­ Selim tahta çüii.
tinden bir şahsı İs­ ederken müftü Ebv i
tanbul muhafızı İs­ guud Efendi, Istan b:
kender Paşaya gönde­ muhafaşaşma b i r a :
rerek; ‘K adıköy’e ka­ lan İskender Paşa İs
dar geldiği ha! de on­ tanbul kadısı KadızS
lardan bir haber çık­ de Ahmed Efer.'i
mamasının sebebinin Defterdar Haşan Çe
ne olduğunu öğren­ lebi, Balık zâde A
mek'’ istedi. Yeni pa­ Çelebi ve medrese mü
dişahın sözleri İstan­ derrisleri biat eyledi.
bul muhafızına nakle­ Sultan Selim sara;
dilince, İskender Pa- dahil olunca kendisi:'
İk in ci Setim
Paşa peşinen: “Nigin ilk kargılıyan lıemşi
( T o p k a p ı s a r a y ı m tiîe s îr.tie n )
böyle buyururlar? B i­ re'.i Mihrimsh S:--
zim bir şeyden haberimiz yoktur” tar- tan olmuştu. Kardeşinin boynuna sarıler
amcla konuşmuştur. Bu sözden anlaşıl­ MBırimah Sultan babasının ölümünden duy
dığı veçhile: İskender Paşanın, ne Iia- duğu iizüntü ile kardeşinin padişahlığında:
nunî’nin ölümünden, ne de oğlu Selim'in cü- duyduğu - sevinci gözyaşıariyle müştereke:
lûs etmek Üzere İstanbul’a gelm ekte olu­ ifade etmişti. O aralık Selim h emence hâzi­
şundan o dakikaya kadar haberi yoktu. neyi açtırmak istemediğinden Mihrimâ:
^.Taamafih bu vesile :!e herzeyi öğrenince Sultan kendisine elli bin altun i’k razatta bu­
derhal Sen m’in karşılanması iğin tertibat lunmuştu.
ald;. İskender Paşa hazırlıklar yaparken
Selim de Kadıköy’den Üsküdar'a geçmiş Sultan Selim’üı Belgrad’a hareketi
bulunuyordu. Sultan Selim tahta cüîûsundan sonra
Selim, Üsküdar kıyısına gejen saltanat ev’ el.t Hazreîi Eyyub'un Türbesini, onu:
kayıklarına en yakın maiyet erkânı ile bir­ arkasından Fatih, Bayezid ve Yavuz Se-

1İS9
 İLm'in türbelerini ziyaret etti. İstanbul’ca
üç gün kalan Sultan Sel'r.' öördüncü günü
Belgrad’a ¡Müteveccihen 'yola koyuldu.
İstanbul'dan ayrıldıktan on beş gün son­
ra Belgrad’a vasıl olan Saltan Selîîıı, orada,
durmayarak orduya kavuşmak üzere Sireni
(Sirıııij arazisindeki Vukovar kalesine ka­
dar ilerledi. O sırada, orduya kavuşmak
üzere gelmekte olduğunu veziriazama bil­
diren Sultan Selim, Kanuni devri hâdiseleri
arasında anlatıldığı veçhile Sokullu’dafi,
erduyu Belgrad'da beklemesi lüzumunu bil­
diren. bir ariza aldığından, geriye Belgraö’a
dönerek Bayram Beyin evinde Sokullu’yu
beklemeye koyuldu.
Sokuiiu’nun arizas? ve Sultan Selim’in
davranışı
Kamınî’nin ölümün“ muvaffakiyetle giz-
liyen ve Eeigrad'a dört menzil kaldığı sı­
rada ölüm hâdisesini açıkladığı halde asker
arasında bir sızıltıya meydan vermeyen
Sokullu Meıhmed Paşa, selim ’in ordu ile
karşılaamasının da ayni düzen dahilinde
cereyanın: gözetmekteydi. Bunun içir., ordu
iîe Metroviça’ya vardığı sırada yetıi padişah
Sultan Selim'e bir arıza gönderdi. Sultan
Selim'e Belgrad’da ikinci defa cüiüs tavsi­
yesinde bulunan Scku’lu Mehmed Paşa, mü­
verrih Selânikî'nin kaydı veçhile padişaha
şunları arzediyordu:
“M erhumu m ağfurun cenazesiyle vardığı­
m ızda O tağ-î h u m lyu n finünde çard ak sâve-
fean kurulsun. İstanbul’dan gelen yeni taîıt-î
devlet tu ğ lar arasın a konulsun k i m erhum :
— Belki Suitan Selim Han’ıma müyesser
ola!
Demiş idi. Devlet-ü ikbal ile cü«ûs-u hu-
mâyun buyurup, erkân-ı devlet bendeleriniz
yollu yolunca pâye-i serîr-î saltanata y \?
sürdüğü vakit, kul tâ-ifesi -bahşiş ve terak­
kilerini ecdadınız kanunu üzere verileceği­
ni îisan-ı hümâyununuzdan işitmeleri âdet-i
mukarrerleridir.
— Cümlesi verilsin, îiıakbftl - ü hunıâyu-
nıımdur.
Demenizi isterler. Yeniçeri taifesi arasın­
da Ricalûliah vardır. Kadim kanunları mu­
cibince çavuşları enerini kaldırıp ocaktan
geçen yoldaşlarına, ve A.1-İ Osman padişah­
larına dua edip, ciimlssi âmin demek mü-
tadlarıdır. Hayır ve bereket de bundadır.
Bedelıu cenâze namazı kılınıp ta’ziyet ifa
olunur. Ertesi gün Divan içeride kurularak durmuştu. Ordu Bel.şra-d'a gireceği gün mâ-
erkân-; öeviet tarıniyefc için yüz sürdükte
bil’atier verile”.
Yumuşak huylu bir şahsiyet olan Sultan
Selim’in, verizlâzamm bu tavsiyeleri kar­
şısında infiale kapılmamakla beraber, ilik
günden itibaren onun sözü ile hareket eder
duruma düşmek istemediği anlaşılıyor. Ma-
smafih, buaa rağmen yakınlarından üç kişi­
nin fikrine müracaattan geri katmadığı da
görülmektedir. Veziriâ-zamm arîK33i hak­
kında fikrini sorduğu hocası- Birgi’ii Ataul-
îsıh 3'îendi: "İstanbul’da cülûs edilmiş oldu­
ğu için tekrara hâcet yoktur. Maksatları
hâkimi mahkûm etmektir” demiş; Lala
Hüseyin Paşa, ise: “İstanbul'da oturup bu­
raya gelm ese idik ne derlerdi?” diye fikri­
ni beyar. etm'ş; Setim’in çek kıym et verdi-
musahibi Celâl Bey de: “Eîvveî zaman­
dan bir sez işitilirdi: (ÂI-i Osman saltanat
tahtına geçmez, madem ki kul kılıcı altın­
dan geçmeye) derlerdi; vâki imiş. Vâris-;
saltanat hazır olunca böyle şeyler dagdağa-
■dır".
Sultan Selim bıi miîtalealar dolayıgiyıe
veziriazamın tavsiyelerine ehemmiyet ver-
. Tnedi. Padişahtan cevap gelince Sokuilu
Mleİımed Pa^.a -müteessir oldu. Sır katibi Fe­
ridun Beye:
Vezir-i müşir memleket işlerine ait
fb vali arzeder. padişah başkalarının re’yi
İle hareket eder, ihtilâl böyle olur. Zira baş-
K-r”? mahrem olamaz, hatâ bunda-
d'r. P r disahıımız ise müstağni; kimseye söz
söyletmez ve söylemek dahi istemez. Kul
taifesi ise bunun gibi eiilûs-ı saltanatta biz-
zst k^ndi kelâmından işide gelmişlerdir: bu.
ortalıkta Mehmed Lala (kendisini kastedi­
yor) nice müdârâ etsin”.
Dedi. Feridun Bey İse, il-k maruzatın tek-
rarloT'msîtm. bunun için ikinci bir tezkere
yazılmasını ileri sürdü. Fakat Sokuliu :
Bizim vezir 'düğümüz neden malûm ?
Caiz ki istediğim istihdam eyliye. Hatâ ey­
lediniz e’m e k olur”.
Rözlerivie ikinci bir a.rîza yazdırtmadı.
Sultan Seiim’in yerleş'k âdetlere aldırmaya­
rak vez’riâr^mın tavsiyelerine kıym et ver-
’-:-ı“m “si *•"> >>a.*â idî. Bu hatâ gavet kısa zâ-
mar zarfında kendisini belli etti.
Yeniçerilerin serkeşliği
İkinci Sultan Selim otağ-ı hümâyunu Bel-
îrrad civarındaki “Hünkâr tepesi” ne kur-
 Sultan Selim, cenaze namazından sonra
cüiüs bahşişi ve terakki vaadında bulun­
maksızın devlet erkânı ve askeri selâmla­
yarak doğruca çadırına girdi. Padişahın
böyle ses?iz sedasız, şekilde çekilmesi üze­
rine kapıkulu askerinin öeriıal sesini yük­
selttiği görüldü. Yeniçeriler :
— S ’z'ra kanan-u kadimimize riayet c-
lunmadı, terakki vc bahşişlerimiz söylen­
medi. ne olacaktır?”
Df;/o bağnşm aya başladılar, yeniçerilerin
r.ırkeşlikleri bu şekilde şahıs ayırdetmeder.
söylenmekle de ‘k almadı. Bir kısmı vezirle­
rin yanına giderek;
— Niçin böyle yaptınız? Amma sonra zah­
met çekerste, yine suçlu biz oluruz! Fakat
orta kapusunda veya saray kapusunda siz
bizimsiz, haber o!a!”
Dedikten başka, serkeşçe sözlere padişahı
bi!e muhatap tutmaktan geri kalnuyarak:
“— Biz ses; avbyacak zamanı biliriz!”
Diye bağrıştılar.
Yeniçeriler böyle patırtı çıkarırken aca­
ba bir taiırıkçi mevcut muydu ? O sırada ûr-

î '/.Ifiol S e itr tî î a l î i a - ü t û • ■; r . i ]âc :■I. i h . S a f -

cephede fetiiUKaa sokuü'j'ya n:*ktun ys- i
( F e r i d u n B e y in “ N ü z h e t - i E s ra r-e î-s k rıâ r ’
( ¡e r s e f e r ! S i g e i v a r ” a d l ı e s e r i n d e n )

tem ilân olunduğundan, vezirler ve sair dev­

let erkânı matem elbisesi giyip başlarına,
sem le yâni, siyah, sarık sardılar. Solaklar ve
peykler de sorguçlarını çıkararak berkleri­
nin üzerine peştemallar sararken Çavuşlar,
çaşnigirier ve sair ağalar da üstlerine siyah
elbiseler giydiler. Beigrad halkı da matem
kıyafeti olarak kaba elbiseler giyerek köp­
rüyü geçip cenazeyi karşıladılar. Bu sırada.
Sultan Selim de Otağ-ı humâyundan matem
elbisesi ile çıkıp etrafına selâm vererek, ba­
basının cenaze arabasına doğru ilerledi.
Arabanın yakınma gelince ellerini kaldıra­
rak yaşlı gözlerle dua etti.-O aralık koltu­
ğuna. giren veziriazam Sokullu Me&med Pa­
şa ile bir miktar yürüdü.
Kanunî Sultân Süleyman’ın -gizlice çadır
içinde kılman cenaze namazından sonra
İkincisi Beigrad’da, kılınmaktaydı. Büyük
bir .kalabalığın mevcut olduğu bu namazı
Ataullah Efendi kıldırdı. Sultan Selim de r.“ »fan îk în c i S e lim ’in y o la Ç ıkarak Belgfrad'da
namazda bizzat kazır bulunuyordu. babasının c enazesini k a rşıla y ışı (a y n i eserden,!.

Î6 L Î
 \ m©r*vy.*\

_s
,1«-«* P (Nesî»L
V'
/ ^ prç..,fu*Tr*tt‘ / « . m
aR-Vsni) /'

Kanunî n /n v e fa tı v e S u lta n İ k in c i Sef«m fin » a fta n a tı b a tın d a A v ru p a ta r a fın d a O sm a n lıla rın

sahil? o ld u ğ u arazi

cuda. hazır , bulunan müverrih SelâniM her-
fcssgi bir tahrikçiden bahsetmiyor. Esasen,
vaziyetin umumî olarak tetkik ve m ütalaası
ete, mühim erkândan birinin tahrikine dair
fcîr io UCU vermemektedir. Gerçi bazı tarih-
çiler, tekliflerinin kabul edilmemesinden mü-,
teessir olan veziriazam Sokullu’nun tajıri-
kine İhtimal vermekte iseler de, İstanbul’a
girilirken çıkan ikinci patırdmın bastırıl-,
ması için onun, padişah nezdindeki tavas-

1192
K<)n:»ıİfKin Vû Gïsïton>¿ítiiici Sftliiti'Eii ciilßstindi] Asyfi ve Aírihíi h itn h r in d a lil Ûsırumh toi>raH!nri

VTI»ltlX*3íiARW
su tu göz önüne getirilince, böyle bir Biti-
mal ortadan kaikarcesma zayıflamaktadır.
Askeri tahrik eden bir kimsenin veziriâzam-
Iıkta tutuim ıyacafı da ayrı bir meseledir.
N etice olarak: yeniçerileri Sultan Selim’e
karşı tahrik eden mühim bir şahsiyet orta­
da görünmediği g:;bi, şayet varsa, bu kim­
senin SokuUu olmaması lâzım gelir. An­
cak, askerler, vezirlere ve padişaha saygı­
sızca sözler sarfettiği sırada Sokullu’nun
peşinen seyirci gibi sessiz kalm ış olduğu da
bir hakikattir.
Yeniçerilerin münasebetsiz şekilde bağ­
rışmaları ve ileri geri söylenm eleri, saman
alevi gibi birdenbire parlayıp çabucak sö­
ner. nevinden değildi. İstekleri tahakkuk
edinceye kadar bu serkeşliğin uzayacağı
anlaşılıyordu. Bu noktayı en iyi teşhis eden
adam ise, veziriazamın bizzat kendisi olma­
lıydı. İhtimal, yeniçerilerin saygısız sözleri­
nin merhum padişaha kadar sirayetinden
endişe edilmiş olmalı ki, Kanunî’nin nâşının
İstanbul’a yollanmasında acele edildi. Dör­
düncü vezir Ahmed Paşa, eski Mısır Valisi
Sofu A!i Paşa, merhumun emiriâhûru Cmi-
râhûr) Ferhad A ğa ve Sigetvar seferinde
ordunun mâneviyatmı yükseltmek üzere be­
raber getirilm iş olan m utasavvıf ve âlim
Nureddin zâde Musühiddln Mustafa'dan mü­
rekkep heyetin yanma dört yü z muhafız as­
ker de katılarak cenaze İstanbul’a gönderil­
di.
Bekledikleri cülûs bahşişi ile terakki yâni
zamma kavuşam ıvan yeniçerilerin yaktık­
ları küstahlık sırasında, Anadolu halkına
karşı besledikleri gizli husumet de tezahür
eder gibiydi. Zira, Belgrad’da beş gün ka­
lınacağı ilân edildiği zaman, yeniçerilerin,
Sultan Selim’in maiyetinde Anadolu’dan g e ­
len Timarlı sipahilere çarşıda pazarda sa­
taştıkları görülmekteydi. Hattâ: “Sultan
Selim Han ile maan gelen bî edeb tâife içi­
mizde durmasın, yoksa it gibi kıhç koyup
kırarız” diyen bir çok kimseye rastlanıyor­
du. Bunu daha da ileri götürerek Belgrad
sokaklarında: "Bre ur Urumlu’yu” diye ba­
ğıranlar mevcuttu. Yeniçerilerin “Urumlu”
dedikleri Tilrklerden müteşekkil "Anadolu
askeri”nöen başkası değildi.
Kapıkulu’nun, Anadolulu Türklcrden iba­
r et askere husumet ifade etme3î, bir bakı-
Tr.a, cülûs bahşişi uğruna küstahlaşmaların­
dan daha mühimdi. Maamafih, gerek bah­
ş iş uğruna takındıkları serkeslik. gerekse
Anadolu askerine karşı gösterdikleri husu­
1194
met sıkıca birbirine bağlı şeylerdi. Şayet
Sultan Selim, Anadolu askerine esasiı şekil­
de istinat ne kapıkulu’nun isteklerini red
işinde sebatkâr davransaydı kapıkulunun
boklediği paranın tahsili tamamen imkân­
sızla şabiürdi. Zâten onlar böyle bir ihtima­
li düşünmüş olmalılar iki, padişah2 "B iz se­
ni avlıyacak zamanı biliriz” sözleriyle, se ­
ferin nihayetinde Anadolu askerinin terhis
edileceğini, böy’ece padişahın, kapıkulu top­
luluğunun ka rşısın da yalnız kalacağını ima
eder tarzda konuşmuş oluyorlardı.
Kapıkulu askeri ile Anadolu halkını tem ­
sil eden Anadolu sipahilerinin durumları bir-
biriyle karşılaştırıldığı takdirde, kıskançlık
duygusuna kapılması ve 'bu duygunun tesi­
riyle karşısındakine husumet beslemesi icap
Men tarafın, Anadolu halkından toplanan
Timarlı sipahiler olm ası neticesine varılır.
Zira, maaş alan, ayni zamanda gerek padi­
şahın yakini elmaları, gerekse m erkezi hü­
kümette bulurmaları dolayısiyle imtiyazlı
manzara arzeden taraf kapıkulu sınıfıdır.
İktisadî krizlerden en £rec ve en az m ütees­
sir olan on’ardır. Kapıkulu sınıfı bu halle­
ri ile. bilhassa îk t’ssd i «ıkıntıların hüküm
sürdüğü devrelerde Tımar erbabının k ıs­
kançlığını üzerine çekebilirdi. Nitekim Ka-
nuni’nin oğullarından şehzade Bayezid me­
selesinde bu hal açıkça tezahür etmiştir.
İste, yeniçeriler Belgrad’da Anadolu si­
pahisine dil uzatırken, onlara nazaran im­
tiyazlı durumlarını muhafazaya çalışmak­
ta: vine onlarm, cülûs bahşişleri için bir
tehdit vasıtası halinde kullanılma ihtimali­
ni peşinen önlemek ister görünmekte idiler.
tkinçi Sultan Selim, katil kul1,vııiti küs­
tahlığının ve Anadolu askerine dil uzatışı­
nın daha Heri dereceye varacağını hesap­
lamış olmalı ki. Lala Hüseyin Paşayı, bun­
ları ayrı parti ha]'ode önden İstanbul’a gö­
türmeye memur etti.
Kanıkuluna verilen, para
Kaoıkuiu askerinin nümayiş ve küstah­
lığı bir türlü sükûnet bulmadığı içir. Sultan
Selim ü ş gün ü st ü ste ordu erkânını huzu­
runa kabul ile bu mevzu üzerinde durdu.
NetVede ordu hâzinesinin verdiği imkân
nisbetinde bahşişin dağıtılmasına karar
verdi.
Böylece yeni padişah ilk fikrinde ısrar­
dan vazgeçmiş oluyordu. Selânikî’nin kay­
dettiğine nazaran Sultan Selim, daha Bei-
grad’a gelmeden önce bile ayni neviden ta-
 lepls karşılaşm ıştı. Kütahya’dan hareketi-
nin ertesi saijaîıı sabah nam azını kıldığı
mahalde, eski ağal&r toplanarak, terakki
vâiîi zam talebinde bulunmak istemişle!',
ağaların isteğini «ürâhûr Husrev A ğa ön­
lemeye çalışmakla beraber onlar bir dilek­
çe hazırlıysrak Sultan Selim’e sunmuşlar­
dı. Bu istek karşısında Sultan Selim: “Biz
talıta cüfûs ettik mi? D evlet erkânı ile gö­
rüştük mü A H Osman sinıcev^ kr^.a*'
kimsenin hizmetini zayi etmemiştir” diye
Husrev A ğaya çıkışınca, o, bu isteğe mâni
<jintay& çalıştığını anlatmış, neticede dilek­
çe yırtılmış, fakat ağalar en ufak bir sızıl­
tı sayılacak konuşmada buranmamışlardı.
Faika.t B elgm d’d&ki vaziyet buna benzemi-
yordu. Sultan Selim artık tahta eülûs e t­
mişti. Ü stelik karşısındaki kütle de pivaie
ve süvarisi ile kapıkulunun tamamı idi. Ay­
rıca devşirmeden yetişen devlet erkânı da
s<-<î?:7 sedasız kamkulunun isteklerine rıza
gösterilm esi taraftarıydı: Binaanaleyh, sal­
tanatının başında hâdise yaratm ak istem e­
yen Sultan Selim, iBt fikrinden dönüyordu.
Selânikî’nin bildirdiğine nazaran; 12.300
nefer tutan yeniçerilerin her birine ikişer
b;n: 5SS3 kfn! olaraîs hesaplanan k a v kulu
süvarisinin beherine ¡biner akçe dağıtıldı.
Lâkin kul taifesi bu miktarı s.z bularak:
“kanunumuz üçer-bindir, bin akçe dahi sefer
in’âmı mukarrerdtîr” diye bağırmaktan
garı kalmadılar. N ihayet veziriazamın; ha­
zînede daha fazlasını vermek için para bu­
lunmadığından ü st tarafının münasip bir
zamanda doldurulacağını ve terakkilerin
de nazarı itibara alınacağını padişah ilâmı­
na bildirmesi üzerine itirazlar durdu. Ka-
öı.kuluna kaydedilen terakki, yani zamlar
şeyleydi: yeniçeri neferlerinden üçer akçe
alanlar beş, beşertiler sekiz, sekizerliler de
cokuz akçe: etli bölük halkından sioah ve
silâhderiar beşer, sa ğ ve sol ulûfcciler üeer.
sağ ve sol garipler dörder, mutbak ve ahır
hizm etine bakanlar ile cebeci, topçular bi­
rer; hazine halkı, aylık alan hoca ve m e-
s ahire beşer akçe verildi.
İstanbul’da yeniçerilerin îkinel patırtısı
B eş R’ünlük duraklamayı müteakip 31 e-
kimde Belgrad'dan harekete geçildiği zaman
kamkukı askerleri tam m ânasiyle memnun
edilmiş değildi. Buna, rağmen otuz bes gün
-Süren yolculuk esnasında; pek sesleri çıkma­
dı. Fakat İstanbul’a girilmek üzereyken va­
1195
ziyet değişti. Beigrad'da iken padişaha:
"Biz seni avlıyacak yeri biliriz” diyen yeni­
çeriler, bu sözlerinin mânasının ne olduğu­
nu göstermek ister gibiydiler.
İstanbul'a merasimle dahil olunacağı ci­
hetle, Sultan Selim, merasime, ait hazırlık­
lara fırsat vermek üzere Halkalı köyünde
veziriazama ait bir çiftliğe indi. Padişah o
geceyi Halkalı'da geçirirken yeniçeriler o
civardaki Litroz <Litre va) köyünde rr.eş'a-
leler yakarak şarap fıçıları etrafında topla­
nıp ertesi gün yapacaklar1, şeyleri görüş­
meye hîşleırnF’ars’-. Yeniçerilerin ihtilâl
hazırlıklarına ait sözlerini duyan, müver­
rih Selâniki Mustafa Bfcndi ile divan kâtip­
lerinden GınSyî Çelebi derhal vaziyeti rei-
sülküîtab Me'.i’r.ed Çelebi ile sır kâtibi Fe-
r dur. Beye r.sber verdiler. Onlar da durumu
veziriazam Sokullu Mehmed Paşaya bildir­
diler. Fakat askerin bu hazırlığı karşısında
mukabil bir tedbire tevessül edilmedi. Mü­
verrih Pelân'kî’nlr.: “emrna. ne faide, sabah
kari.b olmağın varun veziriSizam haz-etle-
i’in dahi a î£ h eylediler, enim a. hiçbir veç­
hile tedarüke mecâl olmadı’’ dediği gibi,
hakikaten sabah olup ortalığın aydınlan­
ması bir tedbir ittihazına, mâni mi teşkil ct-
İ;? Burası belli değil. Hâdisatm cereyan
seklinden çıkarılacak neticeye göre: Sc-
kuBu’nnn bu ihbar karşısında hassasiyet
irastermeyiS! muhakkak oiup. böyle passif
’'alışının sebebinin izahı ise hayli müşkül­
dür.
5 aralık 1556 günü sabahleyin erkenden
İstanbul muhafızı İskender Paşa, şeyhülis-
TTl-P^nfl’. T f p p j .
vale Pasa, ulemâ ve bir kısım erkân sur­
lar dışında padişahı karşıladılar. O sırada
yeni hükümdarın, Fbu-«uud. Efendiye faz­
laca iltifatı nazarı dikkati celbe iti.
Sultan Selim. Kdirnekam’dan İstanbul’a
dahil olacağı sırada yollar bir sel halinde in­
san kalabalığı ile dolmuştu. Hükümdar yak­
laşırken etraftan alkış ve “padişahım cok
yaşa!" sesleri yükseliyordu. Bu minval üze­
re ilerlenirken yeniçerilerin saflarını sık ­
laştırdı kî s n . ilerlemek isteyenleri düşürme-
ve başladıkları görülüyordu. Alayın ucu
Söhzâde Camimin önüne srsîinee yeniçeriler
‘■"Dur a! dur a!” şeklinde bağırarak duru­
verdiler. Onların neden durduklarım öğ­
renmek ‘stevenlere ve:
“— Nedir aslı? vürüvün yoldaşlar”’
Diyenlere verdikleri cevap, hoşnutsuzluk
ifade enen şu tarihi tâbirle:
 "— Otluk arabası var*” cüaıleaini tek­ atlarından indirip önlerine katarak padişa-
rarlamaktan ibaret idi. Burada bir saat ka­ hm yanma kadar getirdiler ve hükümdar­
dar kaldıktan sonra gayet ağır şekilde yü­ dan eski kanun üzere söz islediler. Vaziye­
rümek suretiyle Bay ez id h3aiWiilîUll önüne tin arzettiği ciddiyet karşısında Sokullu ve
geldikleri sırada kendilerine nasihat etmek vezirler:
isteyen vezir Pertev Paşa: “—Şovketlû hünkârım, bunlar mübarek
“— Lâyık değil yoldaşlar!” lisanınızdan vergilerini işitmedikçe müte­
Cümlesi ile söze bağlarken; selli olmazlar. İnayet ediniz, fitne defolsun”
“■— Bre vastak (tasa boylu mânasına) dediler.
fitne, bunlar senin kölen midir, sen serdar O zaman padişah:
ıııısın ki böyle söylersin?” diyerek birisi İçlerinde Tijrkçe ¡bilen varsa gelsin
harbesi iie itti. Bereket versin W öldüresi­ soy Uyeli m !”
ye vurmadığı .için sadece atından düşüp, Deyince, yeniçerilerden hiç biri padişa­
başından miicevvezesi fırladı. Bunu gören hın huzuruna çrionaya t esaret edemediler.
Ks.ptar.-1 derya Piyâle Paşa ileri çıkarak: Neticede Sultan Sel’m:
- N e yapıyorsunuz yoldaşlar? Ayıp — Cümle bahşiş ve terakkileri veril­
değil midir? Yol mudur böyîe etm ek?” sin!”
Diye söze -başlayınca: Cümlesi iie askerin arzusunu kabul mec­
“.— Sen bir gemici azab ağssısm ; bize buriyetini hissetti. Bunun üzerine vezirler
söz söylemek ne yolundur'’. a tla m a binip saray kapısına ilerlediler ve
Diyerek onu da atından yıktılar. Piyâle içeriye:
Paşa kendini kurtarmak için kaçarken ii- ''EKıamdiîUIIâıhi her iş bitti, hünkâr aske­
çüncü vezir Fertıad Paşanın atına ve ken­ rin istediğini muvafakat eyledi, kapıları
disine tüfek kundağı ile vurdular. Vaziyet âinn ln
artık iyiden iyiye -karışmaya yüz tutmuş­ Diys seslendiler. İçerdeki askerler kısa
ken İkinci vezir Ahmed Paşa ile veziriâzam bir tereddüdü müteakip Bab-ı hu.mâyunu
SokııUu. Melı m s d Paşa etraflarına avuç avug açtılar. Neticede. Ayasofya minarelerinde
aitun saçarak: ikindi ezanı okunurken Sultan Selim sara­
“— Lütfedin yoldaşlar!” sözleriyle onla­ ya dahil olabildi.
rı teskine -teşebbüs eylediler. Etrafım alan Beigrad'üa ve İstanbul’a girilirken cere­
bin kaç yüz yeniçeri ile konuşarak, saray yan eden bu hâdiseler padişahın otoritesini
kapışma kadar geldiler. O sırada endişeye bir hayli sarsıp zedeleyen hareketlerdi. Fa­
kapılar, yeniçeri ağası Müezzin zâde Ali tih. Sultan Mefrnıed’in ölümünde, Yavuz
A ğa bcymma mendilini sarıp yaya olarak . Sultan Selim'in Çaldıran seferinde yeniçe­
askerin araşma, ilerledi. Yeniçeri ağasının rilerin itaatsvzlığa teşebbüsler! görülmüşse
boy1" yapmasının mânası: “Su anda eli- de alman sıkı, teibîrler sayesinde, hüküm­
nizdeyim, isterseniz bu mendil iie beni bo­ darların otoritesine zarar verilmemişti. Bu
ğabilirsiniz, fakat bir defa beni dinleyin” defa ise; başlangıçtan itibaren veziriaza­
demekti. Asker arasına girince onlara: mın jtapıkukffiUîi arzularım terviç edercesi­
"— Hay m e de d yoldaşlar! 3an& kıydınız! ne sessiz davranması, padişahın da mese­
Niçin böyle ya parsınız ? Lütfedin, ihs&ne- lenin. hallini -tamamen vezirlerden beklerce-
din!” sine müdahalede bulunmaması, J>una t*g~
Diye nitab edince yeniçeriler : m“.n, son kerteve kadar cülüs bahşişi âde­
"— Sen bize gerçi sefer yolunda şekerli tini tam mânasiyls tatbike yanaşmaması
peksimetler yedirdin; ama yeni padişaha hâdiseye müessif bir şekil verdi. Bu hâdise
ve sadrtâzama hazine arttırmak istersen ol­ yalnızca ikinci Sc'ım’in otoriterine tesir et­
ma«! Sen de kurtulamazsın, katlan göre­ mekle kalmıyarak, bundan böyle padişah­
sin!” diye cevap verdiler. ların kapıkulunun elinde oyuncak hâline
Münakaşa kızışmaya başladığı sıı-ada ile -. gelmelerine yol açtı. Kırkını geçkin vazi­
ri giden yeniçerilerden bir kısım saray av­ yette tahta geçen, hu bakımdan mevcut
lusuna. girmişler, kapıyı da kapamışlardı. kanun ve an’aîıeyi iyi bilmesi gereken S e-
Bıı yüzden vezirler clişarda kalmışlardı. Sul­ İtm’in, hocası Ataııllah, musahibi Celâl v&
tan Selim. Ayasofya'daki Haseki hamamı lalası Hüseyin Paganın fikirlerine uyarak,
önüne geldiği sırada yeniçeriler vezirleri daha başlangıçta, askerin arzusunu gözet­

1196
 memeye karar verirken buna göre tedbir
.alıp metin davranmaması ayrı bir hata idi.
T'iemâya Cülus bahşişi
İkinci Sultan Seiim Tcpkapı sarayına da­
hil oluşunun üçüncü günü, kapıkulu aske­
rinin istediği cülûs bahşişinin iist kısmım
tevzi ettirlti. Böylece yeniçeriler evvelce
.aldıkları iki bin akçeye ilâveten biner ak­
çe daha almış oldular.
Müverrih Selânikî’nin bahsettiğine na­
zaran; İlmiye sınıfına dahil olan kimselere
de bu arada cülûs bahşişi verildi. Ortada
zorlayıcı bir sebep bulunmadığı halde ilmi­
ye sınıfına bahşiş verilmesini, Hammer,
Sultan Selim’in, şeyhülislâm Ebussuud
Efendiye hoş görünmek arzusuna hamleder.
Bu bahşişler şöyle tevzi edilmişti: Anado­
lu ve Rumeli kazaskerlerine otuz bin akçe
v s sırmalı birer hil’at, evvelce bu makamla­
rı işgal etmiş iki kişiye bunların yan sı ka­
dar para ile birer so f hiTat; İstanbul kadı­
sına on bin. mazûlüne dokuz bin, Bağdad ka­
dısı ¡nazillerine sekizer bin, günde yüz ak­
çe tahsisatı olan medrese müderrislerin«
yedişer bin, Sahn-ı. Seman medresesi müder­
rislerine üçer bin akçe ve hepsine birer sof
fcil’at verildi.
Tâyin ve aziller
Hemen hemen ekseri padişahların yaptı­
ğı gibi İkinci Selim de cülûsunu takip eden
avlardan itibaren, devlet erkânı arasında
birtakım değişiklikler yaptı. Bunlann bası­
ları âzil ve tınların verine başkalarının tâ­
yini, veyahut ta terfi ettirilmesi gibi şevler­
di.
İkinci Selim, devlet erkânı, arasında ilk
değişikliği Belgrad.'dan dönüşil sırasında
yaptı. Semendre’ye yaklaşılırken padişaha;
“ Şarabı babanız merhum kaldırmıştı, şirin
zaman-ı şerifinizde de memnuniyeti temen­
ni olunur” diyen Rumeli kazaskeri H&mid
ve Anadolu kazaskeri Perviz Efendiler azle
maruz kaldılar. Onlardan boşalan yerler­
den Rumeli kazaskerliğine İstanbul kadısi
Kadı zâde Ahmed Efendi, Anadolu kazas­
kerliğine de Bursa kadısı Muallim zâde
Efendi tayin edildi. İstanbul kadılığı Mısır1
dan mazûl Mevlâna Haşan Beye Bursa ka­
dılığı. da Ktttahva kadısı Kap'cıbası Abdul­
lah A ğa zâde Molla Çelebi Efendiye tev-
•cih edildi.
1197
Sultan Selim’in terfien taltif eylediği ilk
şahıs Piyâle Paşadır. Kanunî Süleyman Si-
getvar seferine çıkarken Kaptan-ı derya sı-
fatiyle 60 - 70 gemilik bir filo ile Sakız üze­
rine y ü r ü y e n . Sakız adasının zaptın: müte­
akip Pulya (Apulyal kıyılarına kadar uza­
nan Piyâle Paşa, Sultan Selim’in Belgrad’-
dan dönüşünden bir kaç gün önce İstanbul’a
ulaşmış bulunuyordu. Sakız adasının zap­
tında gösterdiği muvaffakiyet dolayısiyle
kendisi kubbe vezirliğine terfi ettirildi. On­
dan açılan Kaptan-ı deryalığa da Yeniçeri
Ağası Müezzin zâde Ali Agra getirildi. Pi­
yâle Paşa gibi vezaret tevcih edilenlerden
bir diğer şahıs da Anadolu beylerbeyi Zal
Mahmud Paşa idi. Kanuni’nin büyük oğlu
Mustafa’nın öldürülmesi sırasında idam
hareketine iştirak suretivle meş’um bir rol
oynamış elan Mahmud Pasa o zamandan
•beri kendi namına yıldızı parlamış bir şah-
siyettt-
Zal Mahmud Paşadan bosalar Anadolu
beylerbeyliğine Lala Hüseyin Pasa tayin
edildi. Vezıriâzam Sokullu Mehmed Paşa,
padişahın- Kütahyadan beraberinde getir­
miş olduğu yakın adamı Lala Hüseyin Pa­
şayı istememekte idi. Bu bakımdan Lala
Hüseyin Paşanın Anadolu bevlerbevliğine
tayini, veziriâzamm, onu, İstanbul’dan uzak­
laştırmak istemesinin bir neticesiydi.
Selim tarafından tutulan sahıslar arasın­
da hocası Ataullah Efendi’nin mfVhim Wr
mevkii vardı. Selim, hocasına karşı duydu­
ğu alâka sebebiyle, onun iki yüz akçe tu­
tan yevmiyesine ilâveten "arpalık” nâmı ile
yetm iş bin. akçelik terakki kaydettirdi. Şey­
hülislâm Ebussuud Efendi’nin tahsisatı da
bu arada yüz akçe daha artırılarak günde
yedi yüz akçeye çıkarıldı. Sultan Selim’in,
hoca ve lalası gibi Kütahya’dan getirdiği
ve kendisine yakınlık duyduğu üçüncü^ şa­
hıs musahibi Celâl Bey’di. Padişah, öteki­
leri taltif ederken bunu da n.vırt etmedi,
onun için Celâl Beyin yüz on bin akçelik ze­
ametine ilâveten şair Hayâli Beyin yüz bin
akçelik zeametini de ona verdirdi Padişa­
hın pek sevdiği bu adam, bilâhara. hurû-
fîliği dolayısiyle ve bilhassa Şeyhülislâm
Ebussud Efendi’nin nüfuzu ile saraydan
uzaklaştı nlacaktır.
Padişaha yakınlığı olan bu şahıslar ter­
fi ve terakkilerle taltif edilirken saray hiz­
metine bakan erkân arasında da bazı ter-
filer kaydedildi. Bu cümleden olarak: Ka-
pıcıbaşı Ferhad Ağa mirâhûrluğa, ©ski mi-
 Bâki
(Hâve : 98)
T ürk o rd u la rın ın Moh&ç. o v a sın d a b ü ­
y ü k b ir z a fe r k a z a n a ra k M ac a r k ıra llığ ın ı
y ık tığ ı yıl id in d e d ü n y a y a « e lip 1 6 0 0 s e n e ­
sin e k a d a r uzun b ir ö m ü r sü re n ş a ir B âki,
y a ln ız c a ç o cu k lu ğ u n u g e ç irip şö h re tin in
te m elin i a ttığ ı K anunî d e v rin in . d eğ il, on
a ltın c ı a s ır T ü rk fiilin in en b ü y ü k ü s ta d -
ia n n d a n d ır. F a tih C am ii m ü ezzin lerin d en
M ehm ed ism in d e fakiı- b ir k im sen in oğlu
o la ra k d ü n y a y a gelen M ahm ud A b d ü lb âk i.
z ek â sı ve d o ğ u ş ta n m e v c u t k a b iliy e tle rin i
h a y a tta k i g a y re tle riy le d ev am lı şek ild e
m e z c e tm e si's a y e s in d e , b ü y ü k b ir ş a ir h ü ­
v iy e ti k a z a n ıp ö lm ezlerin a ra s ın a k a r ış ­
m ış tır. Ç o cu k lu ğ u n d a b ir a ra lık s a ra ç ç ı­
ra k lığ ı y a p m a k la b e ra b e r b ilâ h a re m e d re ­
sey e g ire n A b d ü lb âk T y e, b u ra y a d a h il oî-
• d ü ğ ü ilk y ılla rd a n itib a re n ta lih in g ü lm e ­
ye b a şla d ığ ı g ö rü lm e k te d ir. Z ira, k e n d isi
gibi ş iire is tid a tlı g e n ç le rle b irlik te k ıy ­
m etli m ü d e rrisle rd e n d e rs a la ra k y e tişen
A b d ü lb â k î, g enç y a ş ta is tid a d ın ın ts b ii
m e c ra sın a g irm iş o ld u . Z am an ın ın i s tid a t­
lı g e n çleri ile b irlik te h o c a la rın d a n a ld ığ ı
d e rs le r k a d a r, B âki’n in k a b iliy e tle rin in
g e lişm esin d e , Z â ti'n in B ayezid cam ii a v lu ­
s u n d a k i d ü k k â n ın a d ev am ı d a m ü e ss ir ol­
d u . O ndaki y ü k sek k a b iliy e tle ri sezen ih ti­
y a r ş a ir Z a t î , srenç is tid a d ı ta k d ir v e te şv ik
s u re tiy le şö h re tin in a rtm a s ın a y a rd ım e t ­
ti. D ev rin en ta n ın m ış m ü d e rrisle rin d e n
K adı z âd e A hm ed Şem sed d in E fen d id en
d e rs a lm a sı ise. B âk l’nin ilim ta ra fın ı k u v ­
v e tle n d ird i. H o c a sı ta v a fın d a n d e v am lı şe-,
k ild e h im a y e ed ile n B âki, o n a b aiilılıS ı s e ­
b ebiyle .b ir a ra lık H alep k a d ılığ ın a tâ y in
«Silen A hm ed Ş em sed d in E fen d i ile b ir­
lik te H a le p 'e g itti. D ö rt sen e k a d a r k a l­
d ık la rı H a le p 'te n 1 5 6 0 y ılın d a y in e h o c ası
‘ile b e ra b e rc e İs ta n b u l'a d ö n ü n c e, a rtık
ş a h s i y e t i n i iy ice k a z a n m a k la k a lm ıy a ra k .
k e n d isin e p a rla k u fu k la r a ç a c a k te d b irle r
ittih a z ı y o lu n a s irm iş b u lu n u y o rd u .
G en çliğ in e ra ğ m e n iyi b ir ş ö h re t t e ­
m in eden B âki, şe y h ü lisla m E b u ssu û d E-
fen d iy e, V eziriazam Sem iz Ali P a ş a y a ve
n ih a y e t, m ira h û r F e rh a d A ğ a v a s ıta s iy le
K anuni S u lta n S ü le y m a n 'a ta n ıtılm a im ­
k â n la rın ı eld e e tti. D ev rin e rk â n ve b ü ­
y ü k le riy le ta n ış ırk e n k a sid e v e m e th iy e ­
1198
le rin i o n la rın g ö n ü l k a p ıla rın ı a ç m a k için
b ir a n a h ta r gibi k u lla n a n B âkî, b u tip
ş iirle rin d e bile d iv a n ş iirin in en güzel ö r­
n e k le rin i y a ra tm a k ta d e v am e tti. O nu
d e v rin en büy ü k şa iri o la ra k ta v s if eden
K anuni S ü ley m an , yazdığı ş iirle ri B âk î’ye
g ö n d e rir ve b u n la ra n a z ire le r yazm asın ı
d a e m re d e rd i. T a b ii bu a ra lık ih san ve il-,
tif a tla r ın ı d a e k sik e tm e zd i. Bu se b e p le ­
d ir k i. K anunî S üleym an ö lü n c e en b ü ­
y ük h a m isin i k ay b ed e n B âkî. b a b a s ın d a n
d a h a çok a c ıd ığ ı b ü y ü k h ü k ü m d a ra m e ş ­
h u r m e rsiy e sin i yazdı.
B akî H a le p ’te n d ö n d ü k te n s o n ra m ü t­
h iş b îr yükselm e ve m evki h ırs ın a k a p ıl­
m ıştı. ö n ııü b o y u n c a d a bu ih tir a s ta n
k u rtu la m a d ı. O nun için zam an zam an bu
y o ld a m a n e v ra lı g a y re tle r s a ıf e ttiğ i ve
iş b a ş ın a geçen d e v le t b ü y ü k le rin e hoş g ö ­
rü n m eye ç a lış tığ ı o lu rd u . G erek onun hu
hu y u, g e re k se e rk e n d e n p a rla y a n bü y ü k
ş ö h re ti b ir ta k ım h a sım la r k a z a n m a sın a
d a yol a ç m a k ta y d ı. B âk î’deki m evki h ır­
sı, en eski m ek tep a rk a d a ş ı H oca S aaded-
d in E fendi ile b ile a ra s ın ın a ç ılm a s ın a s e ­
b ep o lm u ştu . H alb u k i H oca S aa d ed d in
E fendi o n u b ir h a y li him aye e tm iş b ir
k im seydi.
M edrese m ü d e rrislik le rin d e n s o n ra
M ekke ve İs ta n b u l k a d ılık la rın d a b ulunup.
1SSG d a A nadolu k a z a sk e ri. 15D2 d e R u­
meli k a za sk eri olan B ik i n i n b ü tü n kö­
zü Ş e y h ü lislâ m lık Jn ak a m ın d a y d ı. Ş eyhül­
is lâ m lığ a pek y a k la ş tığ ı, h a tta h a k k ın d a
veziriazam ta ra fın d a n n te lh is y a zıld ığ ı h a l­
d e b u m evkie b ir tü rlü n a il o la m a d ı.
Ş e y h ü lislâ m lık için so n d e fa ü m id le ri k a ­
b a rd ığ ı s ıra d a S u n 'u lla h E fen d in in bu
m ak am a ¡rctirilm esi ih tiy a r şa iri b ü s b ü ­
tü n s a r s tı. Ü z ü n tü ve a s a b iy e tle r o n u sfü-
n ü n b irin d e y a ta ğ a d ü ş ü ld ü . B üyük s a ir
7 k asım 1600 d e zev k in e v e y ü k sek m ev­
k ile rin e doyam adıfiı h a y a ta K özlerini k a ­
p a d ı. Son d e fa şey h ü lislâ m lığ ı e lin d e n a l­
m ış o la n S u n 'u lla h E fendi c en a z e n a m a z ı­
nı k ıld ırırk e n ’ o n u n :
K a d rin i sensr-i m u s a lla d a b ilip ey B âkt
D u ru p el b a g la y a la r k a rş ın a y a ra n s a f s a f
 b e y tin i o k u m a k suretiyle* ş a irin m anevî
ta ra fın ı k a v ra m ış biz* in şa n o la ra k . Ba­
k î’yi m u s a ü a ta ş ın d a â d e ta d ile ¡getirdiği
" ib i, g e le ce k n e sille rin d e b u n u hem en a y ­
nî ü z ü n tü ile te k ra rla m a la rın a v esile te şk il
e tti.
O sm an lı ş iiris in g e lişm esin d e b ü y ü k
b ir m e rh a le o la n Btikî- s a ıe l v e k a sid e t a r ­
zın ın ü s ta d ıd ır. Z a te n k e n d isi d e :
Bu d e v re iç ir.de b en im p a d iş a h ı m ü lk ü
' sü h an

B an a su n u ld u k a sid e , b a n a v e rild i
m ıs ra ı 51e şahsın» m e th e tm e k te , b a ş k a b ir
m a n z u m esin d e d e:
M eddah o la lı çeşm i gaz&i&mna B âkî
Ö ğ ren d i g azel ' ta rz ın ı Rûm un ş u a râ ş ı
sö zle riy le gazel ta rz ın d a k i ü s ta d lığ ittl îlerî
s ü m e k t e d ir .
Şen, şu h ve la u b a li ta b ia tlı o la n H â­
ki, bu h u s u siy e tin i « ifilerin d e de o rta y a
k o y m a k ta d ır. M aam afıh g e re k h u su s! h a ­
y a tın d a , g e re k se ş iirle rin d e b u n u n d o zu n u
k a ç ırm a d ığ ı s-örülm »kw dir. B ak în in tab a­
a tla r ı a ra s ın d a Jtenç e rk e k ç o c u k la r* t a r ­
ai d u y d u ğ u al&ka. z am an zam an o n a h ü ­
cu m v e te n k id le re v e sile te ş k il ®’;ra iSt î r -
H ay atiA h o c a s ın ın oğlu k i n sö y led iğ i:
Seni Y u su f la g ü z e llik le s o ra ı4 a rsa b an a B âk î’y î Ş e y h ü lis lâ m E b u ssu u d E fen d i v e
'Y usufu g ö rm e d im am a şen i râ n â b ilirim Ş a ir N e v Tı île fcir arad a g ö s te r e » b îr m in ­
y a tü r ( B i tk i s o id a v e e lin d e k ita p o la n
sö zle rin i onun a le y h in e b ir s ilâ h gribi k u l­
z a t t ır )
la n a n la r v a rd ır.
G eniş b ir k ü ltü re ve in c e b ir zevke h u ru “ D îv a n 1'1' ıd ır. İlk d e fa K a n u n ı'n in
sa h ip olan B akî, s a f lığ ın d a fa z la c a ta k d ir
e m ir ve a rz u su üzerine ş iirle rin i b ir D ivan
edilm ek v e “ S u lta n -u s suârST Ü nvaniyle h a lin d e to p la y a n B ak!, s o n ra d an daha
an ılm a k m a z h a riy e tin e «rm ig b ir k im s e ­ b irç o k ş iirle r y a zd ığ ın d an d îv a n ın a ilâ v e ­
d ir. N azım d ilin e yeni ve k u v v e tli b ir le r y apılm ıştır* Bu seb e p le B âkı d iv a n ı­
a h en k g e tire n B âkî, k e n d isin d en s o n ra y e­
n ın b irb irin d e n fa rk lı n ü s h a la rı m e v c u t­
tiş e n b irç o k ş a ir le r ü z erin d e te s ir le r ic ra tu r. B âk îfn în b a sılm ış d iv a n la rın d a 4503
e tm iş tir. E d e b iy a t ta rih ç is i F u a d K ö p rü lü b e y it m e v c u tsa d a , b a sılm ış n ü s h a la ra g ir­
onun h a k k ın d a : " E ş s iz ve ilah i s a n 'a tk â r
m e y e n b a şk a ş iirle rin in b u lu n m a sı da
Fuzu lî b ir ta r a f a b ıra k ıla c a k , o lu rsa , e d e ­
m ü m k ü n d ü r.
b iy a t ta rih im iz d e B â k i’yi, N e f'î ve N edim
g ib i, en b ü y ü k O sm anlı şairlerin d en , d a h a
a şa ğ ı b ir sev iy e d e a d d etm eğ e a s la im k ân .
B ib liy o g ra fy a : F u ad K öprülü; İslam
yoktur** h ü k m ü y le O sm anlI d iv an ş iirin d e ­
A n sik lo p ed isi “ B ak î” m a d d e si. K öprülü za­
ki m e v k iin i ta y in e tm e k te d ir.
d e M ehm ed F u a d ; D ivan e d e b iy a tı an to lo -
A ra p ç a d a n te rc ü m e le ri ve b ir ta k ım jis i. F u a d K öprü lü ; B akî, h a y a tı ve ta b ia ­
d in î ve h u k u k î e se rle rin in y a n ın d a en m ef- t ı, Y eni M ecm ua s a y ı 4 2 , 4 3 ) . S âd ed d in
N ü z h e t; T ü rk S a irleri.

râhûr Husrev A ğa M alatya sancak beyli­ Padişahlardı tahta geçişleri halk ve as­
ğine, Çulıa-dar M ustafa A ğa da Çaşnigir l>a- kerin genlik yapmalarına vesile teşkil eder­
şılıg'a tayin edildi. di. Halbuki Sultan Seiim’in Belgrad dönü­

1199
 şü Topkapı sarayına girişi hâaiseli olmuş,
şenlik yapılması şurada dursun, bilhassa
ilk günler hayli üzüntü ile geçm işti. İşte g e­
rek cülûsu, gerekse Sigetvar seferinde elde
edilen başarı dolayısıyla şenlik yapılmamış
olusunu nazarı itibara alan Sultan Selim
1567 nisanının birinci haftasına rastiıyan
Ramazan bayramından faydalanarak halkın
eülfo ve zafer genliğini de beraber kutla­
masını istedi. Buna a it emrini veziriazama
bildirdiği vakit Sokullu Meismed Paşa bun­
dan pek memnun olmadı. Veziriazamı mem ­
nuniyetsizliğe şevke den şey, son hâdiseler
dolayısiyle şımarmış olan askerîn, genlik­
lerden faydalanarak karışıklık çıkaracağı
endişesi idi. Onun için sır kâtibi {meşhur
münşeat sahibi) Feridun Beye; şenliklerden
vazgeçilmesi hususunda padişaha bir arıza
yazmasını em retti,. Fakat Feridun Bey:
“halkın kendilerini idare eden adamların
şiddet hareketlerinden nefret duyacağı,
halkın içindeki neş’eyi dışarı vurmasına im ­
kân vermenin de bir siyasi maharet oldu­
ğu, bu bakımdan .padişaiıın iradesine m u­
halefet edilmemesi gerektiği, askerin bir
şey yapacağından çekimliyorsa, peşinen bu­
na mâni olacak şekilde sıkı tedbir alınabi­
leceği” yolunda cevap verdi. Neticede şen­
likler yapıldı. Bundan faydalanan şairler
Sultan Selım’in cülusuna medhiyeler yaz-
A V rS T F R T A İLE SULH MUAHEDESİ
Kanimi Süleyman’ın Sigetvar seferi
AvusturyalIların.* yeni mağlubiyetler ile
toprak kaybına uğramalarına vesile teşkil
etmişti- X!)G2 sulhunun bozulması yüzünden
icra edilen bu sefer sırasında çarpışmalar
yahuzca Sigetvar etrafında da cereyan et­
miş değildi. Kanunî Suitar. Süleyman Sî-
getvar’ı kuşatırken İmparator Maksisnilyan
büyük bir ordu ile Györ (Almaneası Raab,
Türkçesi Yanık) de karargâh kurmuş-oldu­
ğu halde. Kanun! ile karşılaşm aktan kork­
tuğundan burada hareketsiz kalmaktan
¡başka bir şey yapamamıştı. S işretvar m u­
hasarası bölümünde bahsedildiği veçhile:
bu sefer sırasında çarpışmalar yalnızca
meşhur Sigetvar kalesi etrafında, cereyan
etmemiş: Pertev Pasa Gyula. Jenoe (Yeno).
Viîagosvar (Vilagog) kalelerini almış; Er»
del Beyine yardıma memur edilen on beş bin
kişilik Kırım kuvveti Tisza ırmağının Avus­
turya idaresindeki bölümünde cevelârJar
yaparak on binlerce esir almış; beşinci vezir
1200
dı. Yeni padişaha medhiye yazanlardan bi­
risi dc meşhur şair Baki idi.
Bu terfi ve taltifler sırasında bir kişi de
kendiliğinden tekaüdlüğünü istedi. Bu şahıs
M alta seferinde kara kuvvetleri’mn serdarı
bulunan Kızıl Ahrrıedli (tsfendiyar oğlu)
vezir M ustafa Paşa idi. Hasları ile birlikte
iiç yüz bin akçe ile tekaüd olan Mustafa Pa­
şa, gayrı menkullerim de satarak teinin e t­
tiği para ile Hicaz’a gitti. Hac farizasım.
ifa y ı'müteakip dönüşü esnasında öldü.
Sultan Selim yumuşak huylu bir hü­
kümdar olmakla beraber ve.ziriâzamuı tesi­
ri ile hazinedarbaşı Yusuf Ağayı idam e t­
tirdi (31 mayıs 1558). Sokullu iie Kapıcıba-
gı Mahmud Ağanın düşmanı olan ve h er
ikisini de padişahın gözünden düşürmeye
çalışan Yusuf A ğa . nihayet veziriâzama
mağlûp oldu. Müverrih Selâniki’nın anlat­
tığına göre; bir Divan toplantısının sonun­
da Sokullu bunun idam emrini padişaha
imzalatmaya muvaffak olunca, divandan
çıkan vezirleri Arz oıîas: önünde selâmla­
m akta olan Yusuf Ağamn kaftanın ucun­
dan yakalıyarak, kapıcılar kethüdası Gülâ-
bi A ğaya "tut” diye emir verdi. Gillâfei ağa
adamı yakaladığı gibi doğruca kapıcılar
odasına pütürdü. Hazinedar başı oracıkta
derhal boğulmak suretiyle öldürüldü.
Kızıl Ahmedli M ustafa P aşa ile kardeş!
Semsi Paşa emrindeki kuvvetler tarafından
da Babocza, Berzentz, Belevar, Laak, Za-
panyi, Chorgoe, Vizvar ve Szekesd Kaleleri
elde edilmişti. Esas itibariyle Türkler lehi­
ne cereyan eden bu çarpışmalar arasında.
alevM e kaydedilecek hâdiseler meyanmda,
sadece Kırım süvarilerinin Debreçin civann-
ds, ufak bir mağlûbiyeti ile: Hırvatistan sı­
nırında meşhur İM kumandan idaresindeki
Avusturya kuvvetlerinin Una nehrini aşa­
rak îfovi fNovîgrad) y s jcadar uzanışları
esnasında, karşılarına çıkan T ü rk .kuvvet­
lerini yenip, bir Türk sancak beyini esir ede­
rek imnarator Maksiınilyan’a göndermeleri
Tikrolunabİlir. Maamafih. Kovigrad’a uza­
nan AvusturyalIlar o arada bir hayli hırpa­
landı ve kumandanların dan K ristof Apfalte-
rer esir edilerek İstanbul’a gönderildi.
Kanunî’nin son seferi Avusturya karşı­
sında Türk üstünlüğünün bir defa daha te ­
zahürüne vesile teşkil etmişti. Padişahın a-
 tüm ü vuku bulmasaydı ,bu üstünlük daha ge­ riişten haberdar edilmiş, o da imparatora bu
n iş çapta tezahür edebilirdi Maamafüı, A- hususta bir mektup yollamıştı.
•vusturyalılar son sefer dolayısıyle Türkter Hammer’in tafsüen büdirdiği veçhile,
■karşısında bir defa daha boyun eğmenin Bosszûthoty’nin Avusturya’ya dönmesini
lüzumuna inanmışlardı. Onun için, sulhun müteakip, Maksimilyan’m sulh için çalış­
t asisine çalışılırken, bir taraf daha fazla maları ciddi bir safhaya döküldü. Maksimü-
-şey kaptırmamak gayretiyle, öteki taraf da yan, Sultan Selim’den, cülusunu tebrik v e
kudret üstünlüğünün verdimi nefse itimad sulh konuşmalarında bulunmak üzere gön­
v e gurur havası içinde çalışmalara koyul- dereceği elçilere yol ruhsatı rica etti. Sultan
•snuştu. Selim, Maksimilyan’a gönderdiği iki mek­
Bundan önceki OsmanlI - Avusturya suliı tupta bu müracaatı müsbet karşıladığını
muahedesinde olduğu gibi, bunda da sul- bildirirken, hudutta muhasamata son ver­
'¿ıün tesisi teşebbüsleri Avusturya tarafın­ mesi için Tamşvar valisine emir vermiş ol­
dan geldi. duğunu da ilâve ediyordu. Veziriazam Sokul-
lu Mehmed Paşa da bu arada gönderdiği
Kanunî Süleyman, Sigetvar seferine çı­
mektupta; Avusturya hükümetinin sulh ar­
karken Avusturyanın istanbuldaki elçisi
zusu kargısında, kırk bin Kırım tatarının ha­
Albert de W eiss (Alber Dövis) ile onun ar­
kasından yollanan Hosszüthoty göz hapsine reketlerinin tehiri hususunda emir vermiş
alınmışlardır. Sultan Selim’in Kütahya’dan olduğunu bildiriyordu.
İki devletin hükümdarları arasında mek­
İstanbul’a gelişini müteakip serbest bırakı­
tuplaşmaların cereyan ettiği 1567 yılının ilk
lan Avusturya diplomatları siyasî faaliyet­
ayları zarfında, Macaristan ve Erdeî hudu­
lerin e yeniden koyuldular. Bu arada yeni
dunda bazı ufak hâdiseler cereyan etmekle
■hükümdarın tebriki ve elçilerin hükümetle­
beraber, bunlar sulhe açılan kapıyı kapıya-
rinden talimat almaları meselesi ön plânda
cak ehemm iyette şeyler değildi. Nitekim 1
•geliyordu. Viyana'ya gitmek üzere yola
mayıs 1567 de Maksinrilyan, göndereceği
•çıkan elçi Hosszüthoty, Osmanlı devlet a-
sefir için İstanbul’dan talep ettiği ruhsatna­
damlarımn bazı görüşlerini de imparatora
meyi aldığı cihetle, o senenin yazm a giri­
nakledecekti. Onun için; Avusturya elçile­
lirken sulh çalışmaları daha esaslı bir mec­
rinin serbest bırakılmasından itibaren, Os­
raya girmiş oluyordu. Maksimilyan, gönde­
manlI - Avusturya sulhunun tesisine ait fa-
receği elçilerine yol ruhsatı alınca, İstan­
alivet bas’omış kabul edilebilir.
bul’daki elçisi Albert de Weiss’e dc Pres-
Avusturya elçisine bildirilen Osmanlı hü­ burg (Pojon) şehrinden talimat yolladı. A l­
küm etinin görüşü şöyle idi: bert de W eiss’e iltihak etmek üzere gelen
a) Harbin çıkmasına AvusturyalIlar se- şahsiyetler ise; Eğri baş piskoposu “An-
Ti>ep olmuşlardır. ■toine V-erantius” ile geniş malûmat sahibi
b l Palota’yı kuşatm ış olan Arslan Paşa- kuvvetli bir diplomat olan Dalmaçyalı
"bir hatasını başı kesilmek suretiyle Ödemiş­ “Christoohe Theuffenbach” idi.
'tir. Avusturya Heyeti sulh müzakerelerinde
c) Avusturya hükümetinin Tata ve Ves- veziri âzam dan iyi kabul görmek v e kolay­
■prem kalelerini yıkması lâzımdır. lığa mazhar olmak için, ona i bin duka,
,>!'vt sn'müs kupa ve bir saat hediye getir­
d) Şayet Avusturya hükümeti sulîı
mişti. Bu hevet Avustury&dan hareket edep­
■yorsa hediyeleri kâmil bir elçi göndermeli-
ken sulh müzakerelerinde neleri müzakere e-
<ür.
deceklerine, arazi ve vergi meselelerinde
Osmanlı hükümetinin bu .görüşü daha ön- nereleri ve ne miktar vergiyi Türklere bı­
•ceden İmparatora bildirilmiş gibiydi. Zira, rakmaya salâhiyetti olduklarına dair tali­
■Sigetvar'ın zaptından sonra Zrinyi Mi-klds’ m at alırken, kendilerine, Türk devlet ve er­
•un başı İmparatora gönderilirken Budin Va­ kânına. sunulacak hedivelerin miktar ve ne­
lis i Sokullu Mustafa Paşa tarafından vezi­ vileri h» bildiri'misti. Buna nazaran Avus­
riazam ın talimatı dairesinde imparator turya heyeti: İkinci vezir Pertev Paşaya ik i
Maksimilvan ile baş kumandanı Eck Von bin duka y e iki al t unlu kupa, ile bir saat,
"Saim’e ayni mealde Almanca, Macarca ve üçüncü vezir Ferhad Paşaya bin duka ve ild
"Lâtince mektuplar yazılmıştı. Hâttâ. Vene- priimüs kupa, diğer i’e v«7>‘re ssn/ıvî birer
<5ik’teki Osmânh elçi3i İbrahim bile -bu gö- duka, baş tercüman Ibrahime b'şyiiz, ikin-

1201
 e î tercüman Mahmud’a üç yuz, siyasi işler- dı. Üçür.cüsü Ictn bir muhtelit komisyon kil­
de rol oynayan Yahudi Yasef Kasi’ye iki ımlması yolun-da bir hal şekli bulundu. A—
hin duka vermeye memur idile’.'. vustuivanların serdettikıeri itirazlar Kar-
Sulh muahedesini müzakereye memur şısında OsmanlI vcziri&zamı da vaktiyle
Avusturya heyetini 1 eylül 1567 de Sultan Kefe'ye nefyedilmiş olan AvusturyalI bir
Selim kabul etti. Bu kabulü takip eden gün- tercümanın iadesini reddetti,
lerde müzakerelere başlandı* Yedi ay zar- Hemen hemen tamamen Edirne’de cere-
fında -yapılan 14 müzakere neticesinde nıua- y®*^ etmiş olan bu 3:edi aylık müzakere so-
hedenin esasları hazırlandı. Müzakerelerin nunda 17 şubat 1568 de muahede imza edil-
âfei tanesi padişahın huzurunda cereyan etti» 'Muahede esaslarının ikmal edildiği gün-
Konuşm aları Türk hükümeti adına İdare e- lerde Vesârıâz&mı ziyarete gelen l&rdel el­
den veziriazam Sokullu Mehmed Paşanıtı çileri onun şahsında kuvvetli bir hâim b^I—
ibizzat kendisi idi. Sokullu bu sıvada diplo- dular. Er del elçilerinden Bek£s Gâspar
itıaşide usta bir şahsiyet olduğunu göster- CKornyati) güvenilir bir siyaset takıp et-
di. imparatorun elçisi Yerantius’tan. -başka, tığinden Şokullu’nun hayli, iltifatına mas—
Venedik elçileri M. Cavalli ve M. Harbaro olmuştu, Erde! heyetinin de imzasına1-
bu münasebetle onun siyasî görüş ve ka- şalııt c-îdukları bu muahede, heyetin miza—
Mliyetjnden, hattâ, sulhseverliğinden sita- lamasından bir ay sonra imparator ^îaksi—
yişle bahsetmişlerdir. milyan’m tasdikinden geçtiğinden kesinleşti'
Sokunu Mehmed Paşa, osmaaıı devletinin Sekİ2 senelik akdi t o n m u n eden' hw"OT ’
«lenraaüan üzerinde hassasiyetle drnmait.- hemen 1562 muahedesinin şartlarına uyan
ta en çetin ve çetrefil meselelerde bile tat- "ou Itıa^ elöt muahede hulasaten şu esas--
siîâta dalsj&k hal için ısrar göstei^nek- ^an efcmeırteyei.
teydi. Müzakerelerde bazı noktalarda ik i 1 — Avusturya imparatoru her sene O a -
tarafm da ısrarlı davranışı karşısında, bir raanlılara otuz hin Macar altım vergi v e -
aralık, sulh konuşmaları kesilme tehlikesi reaefc ve Sunu »ir sefaret heyeti ile yolk—
geçirdi. Konuşmaların kesilmesi tehlikesi- yacaKttr.
m yaratan ta meseleler: Türklerin Tata ve 2 —• Yıllık vergij'i getiren heyetler pa—
Veszprera’in, AvustüryaUIann da Baöocsa dişaha yirmi altunlu &u.pa_ iki veya Uç saat r
ve Berencz (Berene) in istihkâmlarının yi- vezlriâroma da İki bin. dulca hediye tak—
kılmalarını islenmeleri; ayrıca Sökullu'nııtı dim edecektir-
hudut meselesi üzerinde hassasiyette dur. 3 _ Osmanblar, İmparatorun Macaris-
ması idi. Sokuilu -Mehmed Paşa, Eğri dağ-- tan, Dalmaçya, Hırvatistan ve Isklavonya'—•
larmdan itibaren Şz-olnak, Hatvan, Fuiek, daki topraklanna, AvusturyalIlar da Os—
Vig:les. Levcncv Gîaa'dan inecek- Ksztenro-ı uıanlı idaresindeki arazi ile ona tâbi Eflak*,
civarındaki Rln.ya ırma^na feadar olan sa- Boğda.n ve Erdel prensliklerinin 'toprağın^'
îıada yaşryan bütün ahalinin İmparatora . ookumnayıo sınırlarına riayet edecektir. .
vergi vermekten muâf bulunmaları ve sa^ 4 __ Her‘ m hü-küjîldâr <5* voyvoda,
<lece Ormanlılara veı^i vermelerinde ısrar prens vesairenin sulhü bozmalarına imkan,
etti, ,
vermıyecektır.
İCuahede esasları kararlaştırıldığı sıra- 5 .—. Her iki hükümet de hudutlarda hav—
-Öa Sokuilu üç teklif daha ileri sürdü. Bun- <iut. eşkıya ve bı: neviden kimseleri şidetet-
*ar; le takip ile faaliyetlerine imkân bırakmıya-
1 — Fransa, Venedik ve Polonyanın mu- cs.ktır.
ahedeje jahalf, ç — Efkiya, hırsız, haydut ve firariler*
2 Majısimılyan m padişahın dostlan- yakalanınca ^karşılıklı olarak iade edileceSî—
îıa dost, düşmanlarına düşman olduğunun -¡r
î>ir jnad'de halinde -taşrihî, 7 —Hudutların sükûnunu bozan nıiiîife—
3 — İki tarafa tâbi köylülerin taksimi rit çarpışmalara cevaz verikniyeccktir.
meselesinin vaktiyle defterdar Halil’in tan- 8 — Iltı devlet arasında meydana g-ele-
Jüm eylediği vergi tahrir defterlerine göre cek anlaşmaKUklan Osmanlı iıUkâmetinin.
•tespiti., Budin valisi ile Avusturyaıtın Macaristaıîj
Avusturya heyeti, Sokullu’nuiı teklifle- valisi, arasında görüşülüp hal olunacak- icap-
binden ilk îl-ci tanesinin kabulüne yanaşma- ederse iki 'hiikv.aaetSn mümessilleri tara—

1202
 fmdan m odana getirilecek muhtelit ko-
misyonlarda tetkik edilip karara bağlana-
cak.
9 — Avusturya hükümeti de başka dev-
letler gibi İstanbul’da elçi bulunduracak,
10 — Avusturya elçilerinin İstanbul ve
Galata’da ikametlerine müsaade edilecek.
İRAN ELÇİSİNİN T EB R İK ZİY A RETİ
Osmanlı - Avusturya muahedesinin ka­
rara. bağlandığa günlerde, Sultan Selim’in
cülûsunu tebrik için Edirne’ye, İran’dan
bir elçilik heyeti geldi. Tahta yeni greçen
bir hükümdarın tebriki, devletler arasında
carî usûlden olduğu. Iran heyeti de esas
itibariyle bu nezaket kaidesine uyarak pa­
dişahı ziyaret ettiği, bu neviden ziyareti
başka devletlerin temsilcileri de yaptığı
halde, İran heyetininkini tafsilen anlataca­
ğız. Zira, İran elçilik heyeti hiç bir devle­
tin siyasî temsilcisinde görülmeyen bir ka­
labalık ve tantana ile Osmanlı devlet mer­
kezine «•elmiş bulunuyordu. Hâdise tafsi­
len ele alındığı takdirde, bu tantananın be­
lirtilmesi mümkün olabileceği gibi, o de­
virde Doğu memleketlerinin zenginliği, on­
dan daha, mühim olarak, devrin İran hükü­
metinin gösteriş merakı iyice anlaşılmış o-
lacaktır.
İran elcilik heyeti Sultan Selim’in cülû-
sunu tebrik için harekete geçtiği sırada
iki devlet arasında sulh ve sükûn hüküm
sürmekteydi. OsmanlIlarla îranlılar ara­
sındaki yanm asırlık mücadele devresi
1555 Amasya muahedesi ile kapanmış ol­
duğundan, elçilik heyeti dost bir memleket­
ten gelmiş sayılırdı. Bu bakımdan İran he­
yetine Türrk hududuna dahü olduğu andan
itibaren fa.zÎ3. itibar gösterildi.
Sultan Selim’i tebrike gelen İran sefa-
reisi Revan vaJfsl Sah Kiıli
Sah Ku1’ Han’ın sınırdan geçerek Osmarı­
lı arazisine dahi? olusu öğrenilince. Erili­
nim valisi sekiz -bin kişilik bir kuvvetle is­
tikbaline çıktı. İran elcisi Erzurum’da bir
kac gün istirahattan sonra İstanbul’a g it­
mek üzere yola kovuldu. Sah Kuli Han 720
kfşffik bir toplulukla yoluna devam etmek­
teydi. Bunların 120 tanesi al tun islemeli ve
elmaslarla süslü elbiseler giymiş İran bey­
ler*. 200 kii^’si al tun sırma elbiseleri ile çöz­
leri kamaştıran Türkmen süvarisi, 400 ta ­
nesi de İran tüccarından ibaretti. Bu gös­
terişli topluluğun bindiği ve hediyeler ile
1203
II — İki devlet arasında, harp çıktığr.
takdirde elçiler hapsedilmeyip memleketle-
rine gitmelerine müsaade olunacak.
12 •— Hudut mıntıkasında, taksiminde
anlaşmazlık bulunan köylü ve arazi meşe
Icsi muhtelit bir komisyonda karara bağ
lanacak.
heyetteki adamla-in ağırlığım taşıyan atr
katır ve deveden mürekkep 1700 hayvan
mevcuttu. Sefaret heyetinin beş davul, se­
kiz boru, beş ney, bir nefîr, bir tanbur ay­
rıca ç&lpârezil, kudum vesaireden mürek­
kep bir mftzika takımı vardı. Bu takımda
hânende ve mugannimseler bile mevcuttu.
Kalabalık maiyeti i İran sefiri Şah Kuli
Han İstanbul’a vardığı zaman Piyale Pa­
şa tarafından tantana ile karşılandı ve yi­
ne aynı şekilde uğurlandı. Zira Sultan Se­
lim o sırada Edirne’de bulunduğundan, Şah
krli î Tan ip pişmekteydi.
İran elçisi, Osmanlı - Avusturya muahe­
desinin imzalanmasından bir gün önce, yâ­
ni 16 şubat İr 68 de Edirne’ye vasıl oMu. O
sırada Avusturya, Fransa. Polonya Vene­
dik. Rpe’î'v7f>
tâbi prensliklerden Eflâk. Boğdan ve Kr-
del’in elçileri de Edirne’de idi. Sultan Selim
ise yedi buçuk ey dan beri Edirne’de bulu­
nuyordu.
Şah Kuli Kan’ın Edirne’ye girişi pek deb­
debeli oldu. Doğuluların zenginlik ve debde­
besini görmeleri için olmalı ki, Türk devlet
adamlar1'-ıın fpf-pgi frereğince. Avrupa hükO.'
metlerinin elçileri de, onların geçeceği yol­
lara çıkarılmıştı. îranhiarm gösterişine kar­
s a k Osmanlı hükümeti de kudret ve zen­
ginliğin: göstermekte hâli kalmadı. Bunun
için kapıkulu piyade ve süvarileri ile bir
miktar tımar sipahisi merasim kıyafeti ile
tensip edilen yerde mevki almıştı.
Şah Kuli Han malûmatlı ve nüktedan
bir adam olarak tanındığından, onun bu
tarafı ile denk gelmek üzere Şemsi Ahmed
Pasa İran e2çisinin teşrifatına memur edil­
mişti.
Xiaıvrt'ndekî kimselerin gÖsteri?’nden
gurur duvduğu, ba$ka memleketlerde İran­
daki kadar haşmet ve debdebe bulunmadığı
kanaatmda oîduSu znlaşıler Sah Kuii
Han, Edirne’ye girerken kendisini karşıla­
yan Türk askerinin üzerinden hasm** ve
debdebe taşan -kıyafet ve silâhlarını giSrün-
 j nun, m isafirlere gösterilm esi icap eden bir
f vazife olduğu şeklinde cevap verm iştir.
S u fian İ k in c i S elim
(Ju arM in 'd en )
ce yarı taaccüp y a n alayla :
"— Bu askerin k ıy a fet v e gösterişi bir
dügiin alayına benzer”.
Demiş, buna karşı Şem si A hır.e d Paşa :
Evet, Çaldıran’dan Taclu Hanım’ı
gelin getiren bu askerdir”.
Cevabım vermişti. İran elçisi ile Şemsi
Ahmed P aşa arasında buna benzer daha
başka nükteli konuşmalar da cereyan etti.
Osmanlı paşası, gereken yerde Şah Kuli
Han’a lüzumlu izahatı da verdi. İran heye­
ti geçm ekteyken yola çıkm ış bulunan Av-
iupalı elçiler şapkalarını başlarından çıka­
rarak kendisini selâmlamışlardı. Bunun
mânasını anlamayan Şah Kuli Han, hare­
ketin sebebini Şemsi Aıhmed Paşadan sor­
muş, o da:
“— Âdetleridir; birbirini gördükçe mer­
haba yerine böyle yaparlar” demişti.
Şah Kuü Han, kendisine gösterilen hür­
m et ve itibardan pek memnun olmuş, bu
sebeple:
“— Bize çok hürmet ve izne* gösterdi­
ler, padişahın nim eti helâl olsun”.
Sözüne karşılık Şemsi Ahmed Paşa, bu-
Kendisine bu kadar iltifat edilen İran, el­
çisinin ziyareti sırasında bir de m üessif hâ­
dise cereyan eyledi. Şah Kuli Han, Edirne’­
ye varışından ik i gün sonra veziriazam ı zi­
yarete gitm ekteyken m utaassıp bir şah ıs
tüfeğini ona çevirerek a teş etti. B ereket ver­
sin ki elçiye isabet olmayıp adamlarında bi­
risi yaralandı. Suikastçı derhal yakan arak
bir katırın kuyruğuna bağlandı ve İran
heyetinin geçm ekte olduğu yolda sürükle*
nerek öldürüldü.
Şaih Kuli Han, veziriâzamla m ülâkatı e s­
nasında Sigetvar seferi v e bilhassa Kanunî’-
nin ölümünü ustalıkla gizlem esi dolayısıyle
Sokullu’ya, gerek Şah’m gerekse kendisi­
nin takdirlerini bildirdi. Bu arada veziria­
zama : "Şah hazretleri selâm ve dualar eder­
ler. Buyururlar ki: onlar atabek olm uşlar­
dır; saltanat sahibine teslim olununcaya k a­
dar m üstakilen hükümdarlık etmişlerdir.
Bunun içindir k i ; biz de kendilerine irice se ­
lâm ve dua ediyoruz. Düşman toprağı için­
de şu hal zuhur eylem iş iken din ve devleti
hüsnü muhafaza ettiler. Hizmetleri ahiret-
te dahi takdir olunacaktır” dedi. Sokullu ise,
Şaha bu münasebetle hürmetlerini beyan­
dan sonra. Kanun! için: "Sultan Süleyman
Han hem gazi, hem şehid olarak Sultan-ül-
şehid unvanına hak kazanmıştır”, demiş,
Şah Kuli Han da Sokuliu’nun şaiısı için;
"Böyle büyük bir vezirin nâmı bütün k ıt’a-
i-Rum Uleması ve müelliflerinin eserlerinin
başında dereolunmaya lâyıktır. H attâ İran
ulemâsı bile eserlerinde onun ful ve hareket­
lerini beyandan geri kalm amaktadır” söz­
lerini sarfetm ek suretiyle, Sokullu’y a ne
kadar değer verdiğini gösterm iştir. Şah
Kuli Han, Sokullu Mehmed Paşayı ziyareti
sırasında ekserisi çeşitli İran kumaşların­
dan müteşekkil hediyelerini sundu.
Veziriâ^amı ziyaretinden üç gün sonra
İran elçisi padişah tarafından kabul olun­
du. Şalı Kuli Han'ın ikam et ettiğ i K ıyık
mahallesinden kalkıp padişahın ikam et e t­
tiği Tunca kenarındaki saraya kadar g e li­
şi yine gösterişli m erasimlere vesile teşkil
etti. Şah Kuli Han bu kabul sırasında İran’­
dan getirm iş olduğu hediyelerini de sundu.
İran elçisinin takdim ettiği hediyelere dair
Selâniki’de biraz m alûm at bulunmakla be­
raber, Hammer bunu Avusturya elçilerinin
raporlarına istinaden daha tafsilâtlı şekilde
 •bildirir. Paraya taallûk eden k ısm ı hayli
m übalâğalı gibi görünen hediyeler şunlar­
dır: Y azısı Hazreti A li’y e izafe edilen bir
Kur1anı Kerim, m urassa ve tezhipli bir şah-
sıâme, Bedehşan yakutları üe süslü bir çek­
m ece, kırk diriıem ağırlığında ik i inci, içle­
rine zehirli bir şey konulunca derhal çatla­
yıp k ın lan sekiz m âvi kâse, üzeri resimler­
le süslü iki m uhteşem çadır, küçük bir ar­
m ut büyüklüğünde bir Bedehşan yakutu,
1 6 i bin duka altunu kıym etinde irili ufak­
lı ipekli, yünlü halı v e 'kumaşlar, altun ve
güm üş işlemeli dokuz eğer takım ı, İranlIlar­
da cihangirlik alâm eti olarak kullanılan ye­
d i güm üş yüzük, kılıfları işlem eli yedi k ı­
lıç, yün, ipek, deve yününden yapılm ış üzer­
leri işlem eli kalica yâni küçük halılar, kırk
av şahini idi. Şah Kuü Han bu hediyelerin
bir kısmını kendi nâmına, bir kısmını da
Şah Tahmasp nâmına takdim ediyordu. Şa­
hın hediyelerini kırk üç, elçinin hediyelerini
de on deve taşım ıştı. Sultan Selim ’e takdim
edilen şeyler arasında İran’da öldürülen
kardeşi Bayezid’e ait at, silâh v e sair eşya
da mevcuttu.
İran elçisi, Sultan Selim i ziyareti sırasın­
da Şah Tahmasp’m bir mektubunu da sun­ İk in ci S eîîm 'in İran e lc is in i huzurun a k abulü
(F e r id u n B ey in e s ir in d e n )
du. S a n Abdullah Efendi’nin “Mecmua-i
m ünşeat” mda dercedilmiş olan ve büyük
kıtada kırk dokuz varak tutan bu mektup tik evrakı arasında biricik âbidedir” de­
için Hammer: “Doğu saraylarının diploma­ mektedir.

BAŞKA, YEMEN İSYANLARI VE KIZILDENÍZ DONANMASI

Araplarla meskûn topraklardan olan
Irak’ın güneyindeki Basra, ile Arap yarım ­
adasının güney batısındaki Yemen arazisi
Kanunî Süleyman zamanında Osmanlı İm .
paratorluğu sınırları içine alınmıştı. Her
«ki Arap ülkesinde de yerli sülâleler orta­
dan kaldırılmadığı v e bunların nüfuzları
iyice kırılm adığı için, İkinci Sultan Selim
zamanında buralarda isyanlar oldu. Bilhas­
s a Yemen isyanı Osmanlı hükümetini bir
hayli uğraştırdı.
Basra isyanı
Basra v e çevresinin Osmanlı devletine
bağlanışı, kitabımızın ikinci cildinin 880 ve
910 uncu sayfalarında anlatıldığı veçhile,
buranın eroiri Megamez oğlu Raşid’in oğlu
Mani’nin başkanlığında bir heyetin 1538 de
padişaha itaatim sunm asiyle tahakkuk et­
mişti. Basra v e çevresi, harpsiz elde edilmiş
olduğundan, emir Raşid buraya sancak beyi
tayin edilmiş, gerek kendisinin, gerekse ci­
varda sözü geçen kimselerin nüfuzlarının
kırılması yolunda bir tedbir alınmamıştı.
H attâ emir Raşid’in nüfuzunun kınlm as:
şurada dursun, para ve hutbenin padişah
namına olm asiyle iktifa olunarak Basra v e
çevresinin idaresi ona bırakılmıştı. Emir
Ra si d önce itaatta kusur etm«,rniş. 15lr?n,
bilâhara ahdini bozduğundan 1516 da Bağ>
dad valisi A yas Paşanın tedibine maruz k a ­
larak Basra'dan firar etmiştir. Raşid'in ah­
dini bozuşu. Basranın Bağdad’dan ayrı şe ­
kilde idaresi usulünün zaman zaman terk e-
dilmesine vol açmıştır. Meseîâ 1549 da Te-
merrüd Ali P asa Bağda d valisi iken Basra
da Bağdad’a bağlı olarak yönetilmiştir. Ma-
am afih Basra umumiyetle Bağdad’dan ayr:
bir beylerfeeyilik şeklinde idare olunmuştur'.

1205
 On altıncı asrın ikinci yarısına bakıldığı sı­
rada Basra’nın yine beylerbeyilik merkezi
olduğu görülmektedir. 1553 te Basra beyler­
beyi tayin edilen Kubad Paşanın zamanın­
da Piri (Reis) Paganın Hind denizi hare­
k âtı vuku bulmuştu. Kubad Paşadan son­
ra Derviş Ali Paşa (1563 ), onu takiben de
ÖzöftırJr oğlu Osman Paşa Basra, beylerbe­
y i tayin edilmiştir.
Basra ve civarı 1538 de Osm anlı idaresine
girmesine,' 155S Am asya muahedesi ile bu­
radaki Osmanlı hakimiyeti hukukî bir ma-
hivet almasına rağmen, 1 İranlılar, Irak’m
diğer yerlerine- olduğu gibi Basra’ya da u-
zaktan uzağa alâka göstermekte devam et­
mişlerdir. İran’ın ıbu alâkasına karşı. Irak
halkı arasında da mukabil alâka eksik ol­
m am ıştır. İraklıların, İran’a karsı sempa­
ti ile bakmasının en büyük sebebi; ihalkm
mühim kısmının ş i’üerden ibaret .bulun­
m ası idi,
İşte Irak’ın şahsiyetlerinin, İran’a ümit­
le bakmaları dolayısiylcdir kî, zaman za­
m an hu topraklarda isyan hâdiseleri vuku
buldu. 1568 yılında Basra’da isyan çıkaran
adam, Oleyyan zâde diye tanınan birisi idi.
Sultan Selim, Oleyyan zâde’nin isyanım
"Edirne'de bulunduğu sırada, İran, elçisi Şah
KÜM Han’ı kabulünden bir kaç gün sonra
îıaber aldı. Padişah, Yemen'deki isyanı da
ayni günlerde öğrendi.
Oleyyan sâde bas kaldırınca Bağdad ve
Basra beylerbeyleri kendiliklerinden isya­
n ı bastırmak üzere faaliyete geçerken, pa-
dişuh da esasında bu işi Bağdad beylerbe­
y i İskender Paşaya havale etm işti. İsken­
der P» =-s si'r’atü ve şiddetli davranmış. Oley­
yan zâde ise İranlIlardan beklediği yardıma
'kavuşamadığından, 'fazla tehlike yaratm a­
dan mahvedilmedi müm-kün oldu: ...
Yemen isyanı
Arabistan’ın en .bereketli toprağı olan
Y em enin zaptı hakkında ikinci cildimizde
1001 inci ve müteakip sayfalarda lüzumu
kadar bilgi verilmişti. Yemen’ın zaptına, ev­
velâ Zübeyd (Zebid) mıntıkasından -başlan­
mış, burada ilk defa sancak teşkilâtı kurul­
muş, fethedilen saha genişletilince, sancak
beyliği teşkilâtı beylerbeyliğine tahvil olun­
muştur. Yemen’in ilk beylerbeyi Mustafa
Beyden sonra Kanuni Süleyman zamanında
sırası ne ü v e y s Paşa, Ferhad Paşa, Ferhad
Paşanın İstanbul’a çağrılması üzerine ona
1206
vekâleten kısa bir müddet Özdemir P aşa,
>Teşgar M ustafa Paşa, N eşşar M ustafa’ya
vekâleten kısa bir müddet Yusuf Paşa, Ka­
ra Şahin M ustafa Paşa, Mahmud P aşa, Rıd­
van (Kara Şahin -Mustafa Paşanın oğlu)
Paşa Yemen'de beylerbeylik etmişlerdir.
Bu valilerden Mahmud Paşa Yemen’de
bulunduğu k ısa müddet zarfında halka zul­
metmiş, ayrıca ufak bir kaleyi muhasara
ile zaptedince kalenin hâkimini idam et­
tirmiştir. Yemen halkı tarafından iyi kar­
şılanmayan hu hareketleri kendisinden son­
raki beylerbeyi Rıdvan P aşa tarafından İs­
tanbul’a rapor edilince {Şubat 1565), Mah­
mud Paşa, Yemen’deki halefinin, valilik sa ­
hasını küçülttürmeye çalışmak suretiyle
ondan intikam almak arzusuna kapılmıştır.
Yemen’den İstanbul'a dönünce bir hayli
uğraşmak, hattâ para dökmek suretiyle
Mısır beylerbeyliğini elde eden Mahmud
Paşa. Yemen toprağının -büyüklüğü dolayı-
siyie bîr beylerbeylikle idaresinin müşkül
olduğunu, ikiye ayrıldığı takdirde idaresi­
nin kolaylaşacağını bildirmiştir. -Netice iti­
bariyle, onun uğraşmalarının da tesiriyle,
Yemen topraklarının dağlık kısm ı, m er­
kezi San’a, ovalık kısmı ise, merkezi Zü­
beyd olmak üzere iki beylerbeyliğe ayrıl­
mıştır. Dağlık kısım “San’a beylerbeyliği”,
merkezi Zübeyd olan ovalık taraf ise “Ye­
men beylerbeyliği” diye anılm ıya başla­
mış, dağlık kısm a ilk vali olarak da Murad
Paşa tayin edilmiştir.
Yemen’in iki beylerbeyliğe ayrılması, mu­
hafaza kuvvetlerinin de ikiye bölünmesini
icap ettirdiğinden bu hal hiç te iy i netice
vermemiştir. Zira, Osmanlı kuvvetlerinin
ikiye ayrılışım fırsa t sayan, yerli reisler
isyan'için cesaret bulmuşlardır.
îştc, İkinci Selim ’in saltanatının ilk yıl­
larında göze çarpan Yemen isyanı bu şartlar
altında meydana gelen bîr hâdisedir. Mu­
rad Paşa, Zübeyd’e geldiği zaman çarpışır
halde bulmuştur. Yemen isyanı ufak tefek
bir hâdise hâlinde kalmavıp. hemen hemen
Yemen’in mühim parçasını içine alan bir a-
yaklanma şeklini iktisap '■imistir. B ahirinin
hasını olan Zeydüer ile İsm sililer (Karma-
tî) OsmanlIlara karşı ittifak ederek müca­
deleye atılmışlardır. Rıdvan Paşa, birleşen
Aran kuvvetleri kars*sî.T,,,'i. b^san safdı-
vam yacağım anlayınca, Zübeyd’e yeni g e ­
len beylerbeyi Murad P a ld a n , yardım iste­
miş, o da bu isteği m iisbet karşılam ıştır.
Fakat, pek kısa bir müddet sonra üü eyale­
 tin sınırları meselesinden dolayı beylerbey­
leri arasında anlaşmazlık çıktığındaki isya-
■u m ' birlikte ' bastırılması işi tahakkuk c-
-demez hâle düştü. Bunun üzerine Rıdvan
P aşa azledilerek yerine Rus aslından olan
T ıasan P aşa tayin edildi.
Rıdvan Paşanın azli Yemen Araplanna
daha fa2İa cesaret verdi. Önce Murad Pa­
şa y a itaatkâr görür.en İmam Mutahhar,
-mevcut zafiyetten istifade ile isyan .bayra­
ğını kaldırdı ve vakit kaybetmeden, evve­
l â Murad Paşanın üzerine yürüdü. Ani de­
necek şekilde sür’atli bir hücuma maruz
kalan Murad Paşa mağlûp oldu. Emrindeki
T ürk kuvvetleriyle geri -çekilirken arkasını
îr.rakım,yan Araplar tarafından şehid edil­
di. Murad Paşanın ölümü San’anın düşme­
s i neticesini verdi. İmam Mutaıhhann kuv­
vetleri San'ava girdikleri zaman şehri yağ­
m a ettiler (9 ağustos 1567) . Â yn ea bin dört
-yüz kişiden ibaret bulunan Türk kuvvet­
lerini esir ederek, bir kısmını şehrin mah­
zenlerine. bir kısm ını da dağlardaki kalele-
-re hapsettiler.
San’anın düşmesi Yem ön isyanının daha
la ila büyümesine yol açtı. Beylerbeylik
-merkezinin başına böyle 'bir hâl gelince,
'San’aya bağlı sancak ve kalelerdeki muîıs-
-fıziann cesaretleri .bir hayli kırıldı. Zaten
kalelerde fazla kuvvet de -mevcut değildi,
îraam Mutahhar bunu pek iyi bildiği için
'San’amn arkasından başkaca şehir ve ka-
-sabalan zapta koyuldu.
Rıdvan Paşanın yerine Yemenin ovalık
"kısmına, yâni Zübeyd ve Hudeyde’yi içine
ulan sahil bölümüne tayin edilmiş olan Ha­
şan Paşa Zübeyd’e vasıl olduğu sırada, Zev-
dî İmamı Mutahhar Taaz’ı muhasara e t­
m ekteydi. Taaz kumandanı, kuvvetlerinin
kifayetsizliği dolay isiyle yeni beylerbeyi
Hasar^ Paşadan kuvvet istediyse de, bu -kuv­
vete nail olamadan Taaz -düştü (7 ekim
75671. San’-a ve Taaz’ı müteakiD Aden,
rîaiı, Muha, (Mckha) da İmam Mu tahtlar'ıh
eline geçti.
Böyleee, Y em enin -tamamuıa vakm de­
necek derecede büyük m rcası elden fikti-
‘B uraları zapteden Zevdîve imamı Tona!
Mutahhar“m soyu halife Hazreti Ali'ye ka­
dar dayanmakta idi. Zeydî’ye hanedanının
kurucusu S em s eddin -bin Alımed, Hazreti
Ali’nin torunu Zeynelâbidin’in /»jpu Zeyd’in
kolundan sreliyordu. Bunlara “San'a imam­
la r ı” da denirdi.
İşte Türkiere karşı isyan edip, Yemen'e
1207
tek ba§ma. hâkim elm aya causan imam Mu­
tahhar, böyle köktü bir soya mensubiyeti
dolayısiyle, Yemen halkını ayaklandırmak­
ta kolaylığa sahipti. Cebel, yâni dağlık mın­
tıkayı ele geçirince, Zübeyd üzerine de yü­
rüdü. Fakat Haşan Paşanın şiddetli müda­
faası sayesinde m uvaffakiyet tem in ede­
medi. Haşan Pasa ise, Zübeyd'i müdafaa
sırasında kuvvetleri azaldığı, bu kadar kuv­
vetle, elden çıkan yerlerin istirdadı müm­
kün olmadığından, İstanbul’dan yardım ta ­
lep etti.
Özdemir oğlu O m aıt Paşanın Yemen
beylerbeyliği
Yem en’de cereyan eden, hâdiseler İstan­
bul’da endişeyi mucip olmuştu. Zira m e­
seleye esaslı şekilde el; atılm adığı takdirde
Yemen tamamen kaybedilme tehlikesine
maruzdu. Bunun için mühim şahsiyetlerin
Y í m en'e gönderilmesine karar verilerek
sabık Habeş bevle’-hevj Özdemir oSlu Osnntı
Paşa Yemen beylerbeyliğine tayin olundu
fHaziran 1558). Osman P aşa buraya gön­
derilirken, evvelce San’a ve Yemen diye ik i­
ye ayrılmış bulunan beylerbeylik de birleş­
tirildi. Osman Paşa, babası gibi kabiliyet­
li bir kumandan, olduğunu ispat etmiş bir
kimse idi. Babası Özdemir Paşa, Yemen’in
bir çok yerleri île .birlikte San’amn zaptı­
nı sağlamış, Yemen’de beylerbeyliği etm iş,
ondan sonra da. Habeş fütuhatı ile tanın­
mıştı. Kanunî SMIevman’ın itimat ve iltifa­
tına mazhar olan Özdemir P aşa İstanbul’­
dan bin nefer tüfenkendaz alarak Mısır’a
îrelmiş, oradan da üç bin -piyade, bir miktar
da süvari alarak KızıMeniz’in ba tı kıyıların­
da fetihlere girişmişti, Süveyş’ten gem ile­
re bineuek Savakin (Suakin) e çıkan Özde-
mir Pasa burayı ele geçirdikten sonra fe ­
tihlerine devamla. Musavva’ya kadar kıyı
boyunu zaptetmişti. Musavva’yı bundan
snnraki fütuhatı için bir . üs haline getiren
Özdemir Paşa, buradan hareketle Defea-
rca’yı, onun arkasından Bunaiye’vi alm ış­
tı. Elindeki mahdut kuvvetle bu kadar yer
zaptederek Osmanlı hükümetince “Habeş
eyaleti” diye anılan sahanın kazanılmasını
O-l-r’.-.n-t'''' p-.^ayg, daîlil fa z­
la asker verilseydi; belki de bütün Habeşis­
tan’ı fethi mümkün olabîlird-'
Özdemir Fasa. Ha,beş eySîetîne m erkez
olarak seçtiği Bun diye şehrinde Cami ve
m escitler yaptırmıştır. Ölümü de 867 (1559/
lâfîO'ı de bu şehirde vuku bulmuştur. Onım

SIsıaTT Pasa
< T op k ap ( « arayı m ü zesin d ek i e s k i b ir e s e r d e n )
ölümü üzerine oğlu Osman P aşa Habeş
beylerbeyliğinde kendine halef olmuştur.
Merhum Abdurrahman Şeref Bey'ın ‘T a ­
rihi Osmant Encümeni M ecmuası” nın 22 -
25 numaralarındaki tetkikimde toelirtüdiğ ine
göre; Özdemir oğlu Osman Paşanın Habeş
beylerbeyliği 7 yıl sürmüştür. Özdemir oğ­
lu Osman P aşa Habeş beylerbeyliği sırasın­
da, îıem eyaleti kabilelerin hücumlarından
korumuş, hem de teşkilât yaparak buranın
hüsnü idaresini sağlamıştır;. Habeş eyale­
tinin M ısır ile muntazaman irtibatını d a ’
tem in eden özdem ir oğlu Osman P aşa 22
ağustos 1567 de azledilmiştir. Habeş eyale­
tinden bahseden pek m ahdut kaynaklarda
Osman Paşanın azil sebebine dair bir bilgi
m evcut bulunmamaktadır. Abdurrahman.
Ş eref Beyin tahmin e ttiğ i gibi bu aslîn sal­
ta n a t değişikliğinden ileri gelm esi mümkün­
dür.
îş te Yemen’deki isyan tehlikeli bir hâl a-
iınca Habeş eyaletinde m uvaffakiyetleri
görülen bir kim se Yemen beylerbeyliğine
getirilm ek suretiyle vaziyetin düzeltilmesi
hesaplanmıştır.
la la , M ustafa ve Sinan Paşaların
serdarlısına tayini
Yemen isyanının bastırılm ası ve elden çı­
k a n yerlerin, istirdadı için alınan tedbir m e­
yalımda, yalnızca özdem ir oğlu Osman Pa­
şanın buraya beylerbeyi .tayini ile de iktifa
olunmıyarak, Şam beylerbeyi Lala Mustafa
Paşa vezirlik tevcihi suretiyle Yemen se r -
darlığına memur edilmiştir.
Lala M ustafa P aşa Yemen serdarlığına
tayin olununca; para ve malzeme gibi şe y ­
leri Mısır’dan tem in etmesi' bildirilmiş, Mı­
sır beylerbeyi Sinan Paşaya da bu yolda, g e­
reken talim at gönderilmiştir. Lâkin her ik i
Paşanın arası açık olduğundan, yek d iğe-
riyle anlaşamamışlar, Lala M ustafa da Mı­
sırdan yardım tem in edemeyince yeni vazi­
fesine hareket etm emiştir. Selâniki'nin ifa ­
desiyle, Lala M ustafa Paşanın: “Vilâyet-r
Yemen fethi cedidc m uhtaç olup elden g itti.
Kam-ı r.âmûs-ı devlete bundan özge nice ek ­
siklik ola” diyerek, devlet erkânını uyandır­
mak istediği halde, s er darlığa tâyin edilince,
aradan dokuz a y geçmesine rağmen, yen i
memuriyetine girmemesi elbette hoş bir ş e y
değildı. Bu sebeple, İstanbul'dan yazılan 14-
ağustes 1568 tarihli hükiim. ile azledilerek:
Yemen serdarlı#! Mısır valisi Sinan P a şa y a
verildi. Sinan Paşa bu vazifeye tayin edilir­
ken, Lala M ustafa P aşaya yapıldığı gibi’
kendisine vezâret de tevcih olundu.
Şehzade B ayezid’in. İran’a kaçmasını ko­
laylaştırdığı iddiasiyle idam olunan Erzu­
rum valisi A y as Paşa, Sinan Paşanın kar­
deşi idi, Sinan Paşanın, Lala M ustafa Paça­
ya düşmanlığı da bu idam m eselesinden ile­
ri gelm ekteydi. Arnavut asıllı bir şah siyet
olan Sinan Paşa hodbin v e inatçı bir kim ­
seydi. Lala M ustafa Paşa îstanbuldan aldı­
ğı emirler dolayı siyle Sinan Paşadan dört:
bin asker istediği halde, o sadece dört yüz-
kişi vermek istiyor, para v e malzeme teda­
riki isinde de m üşkilât çili arıyordu. Burnun
için Şam'dan kalkıp Mısır'a gelm iş olduğır
halde bir türlü m iisbet netice elde edemi­
yor. Sinan P asa ise, İstanbul'a Lala M us-
tafa’vı suçlu düşürecek raporlar yazıyordu-
İki Paşanın anlaşm azlığı yüzünden Y e-
men’e hareket işi sürüncemede kalm akta
devam ederken, nihavet Lala Mustafanıîî-
azli ve yerine Sinan Paşanın tavın emriır'T
gelm esi dâvayı halletti. Lala M ustafa ile?
Sinan Paşanın anlaşm azlığı devam ettiği
sırada özdem ir oğlu Osman P asa da Mı­
Yemen sır ’da idi. Bereket versin ki. Lala M usta­
fa'nın azil emrinin gelmesinden bir müddet
önce Özdemir c£iu .Osman P aşa Yemen’e»
hareket etm işti. Özdemir oğlu Osman Paşa,
şayet daha önce Yemen’e hareket etmemiş*
olsaydı, bu kıym etli şahsiyet için devlete
hizm et kapısının kapanması muhtemeldi. Si­
nan Paşa, Özdemir oğlu Osman Paşayı dse
1208
 sevmezdi. Buna karşı iyi niyet beslemeyişi,
Özdemir oktanım Laia 'Mustafa ile dostlu­
ğundan üeri gelm ekteydi. E vvelâ ikisinin
arasını açm aya çalışan Sınan Paşa, bilâha-
ra İstanbul'a ikisini de kötüleyici yazılar
yazm ıştı. Lala M ustafa’yı ithamları arasın­
da, onun, Şam’da eski Kölemen sultanı
K an iu Gavri'nin oğlu Mehmed Beyin kıstı
iie evlenmiş olmasını, Kölemen döküntüle­
rinden istifade ile Mısır sultanlığını kurmak
istediği şeklinde yorumlamıştı. Lala Mus­
ta fa Paşa, şayet padişahın tuttuğu bir kim­
se olmasaydı, bu ithamlar karşısında mah­
va sürüklenebilirdi. Sinan P aşa ise, böyle it-
iiamlara teşebbüs ederken Sckullu Mehmed
Paşanın kendisini tutmasından cesaret al­
maktaydı.
Özdemtr oğlu Osman ve Sinan Paşaların
Yeraeıı harekâtı
Sinan Paşadan önce Mısır’dan ayrılan
Îfedemir oğlu Osman Paşa, hareketi sırasın­
da 3 - 4 bin asker ile Ki zildeniz donanması
ksT'*'"” tîizîî- Rejs’i de yanma al­
m ış bulunuyordu. On yedi gem i iîe Süveyş’­
ten hareket eden özdem ir o£lu Osman P a­
sa Cidde've uğrayarak süvarileri karaya çı­
kardı ve bunların karadan güney istikam e­
tinde ilerlemelerini emretti. Kendisi de piya­
delerle birlikte denizden yoluna devamla
Hudeyde’de karaya ayak bastı. Buradan
doğruca Taaz üzerine yürüdü. Yemen’in en
nam’: verlerinden biri olan Taaz’ı Zeydîier-
den kurtardı.
Özdemir oğlu Osman Paşa Yeracn’e çık­
tığı sırada ahali, Haşan Paşanın zulmün­
den şikâyet ettiler. Rıdvan P aşa aziedildi-
ğ i zaman beylerbeylikle Yemene gönderil­
m iş olan Haşan Paşa, bilâflıara Yemen, ve
San’a beylerbeylikleri birleştirilerek Özde­
mir oğlu Osman Paşa bu v a k fey e yollanır­
ken Zübeyd m ühafızığiyle Yemen’de ipka
olunmuştu. İste o ypmand^n be”i 7" bey d
bölgesinde bulunan Haşan Paşa, bu şikâyet
üzerine Özdemir oğlu tarafından azledildi.
Haşan Pasa ise doğruca Mısır’a Sinan P a­
şanın yanm a gitti. ■'
Özdemir oğlu Osman Paşa Taaz’ı istir­
dattan sonra Kahire (veya Kahre) kalesi
üzerine yürüdü. Hayli müstahkem bir yer
olan Kahire, Osman Paşanın kuşatmasına
şiddetle m ukavem et ederken İmam Mutaiı-
fıar büyük sayıda k u v v etlerle Kahıre’nİn
imdadına geldi. Kudretli bir kumandan olan
1209
Osman P aşa iki ateş arasında kalmasın;',
rağmen mücadelesine devam etti. A çlık ver
susuzluk sıkıntıları bile gözünü yıldırma­
dı. Erzak ve cephane bitercesine azaldığı
sırada Sinan Paşanın yetişmesi, Osman P a­
şa kuvvetlerinin kurtulmasını sağladı. Zira,
Sinan Paşanın geldiğini g'ören İmam M utah--
har sür’atle Kahire önünden uzaklaştı (S"
m ayıs 1569).
Özdemir oğlu Osman Paşanın Yemen
beylerbeyliğinden azli
Mısır valisi iken kendisine Yemen serdar--
lığı tevcih edilen ve tarihte “Koca” unva­
nı ile anılan Sinan Paşanın, Lala Mustafa.'
Paşa ile olduğu gibi Özdemir oğiu Osmart
Paşa ile de arası iyi değildi. 5 ocak 1569 da
Kahire’de» harekete geçerek karadan H icas-
üzerinden Yemen’e geldiği ve Taaz’dan geç­
tikten sonra Kahire kalesi üzerine yürüye­
rek Osman Paşayı iki a te ş arasında kalk ­
m aktan kurtardığı halde, bu iki P aşa ara­
sındaki eski anlaşmazlık derhal tepreşi ver­
di.
Koca Sinan Paşa ile özdem ir oğlu Os­
man P asa arasındaki geçim sizlikte, peşinen-
kabahatin hangisinde olduğunu söylem ek1*
bir havli müşküldür. Sinan Paşanın, ö z ­
demir oğlu’na karşı Iıa.lâskâr tavrı takındı­
ğı, bu hâli n Osman Paşanın gururuna do­
kunmuş olduğu; hattâ Kahire kalesinin is--
tirdadım müteakip ileriki harekât için, tek­
mil Kuvvetleri bir araya getirm ek isted iği’-
halde, Osman Paşanın bu davete icabet et­
m ediği kaydedilir. Evvelden beri grşçinemi-
yen bu iki kumandanın arasının, Zübeyd’’
muhafızlığından azledilen Rus Haşan Paşa—
_mn, Sinan Paşayı tahriki yüzünden daha da 1
açıldığına inanmak lâzımdır. Sinan Paşaya:1
itimad etmeyen Özdemiroğ'u, serdarın iki
defa da.vetine rağmen onun karargâhına g it­
mem iştir. Serdarın bir suikastına maruz ka­
lacağım hesaplıvan Özdemiroğlu, omm dâ­
vetine icabet etmemekle kalmıyarak yem '“
araplar ve serdarın ordusundan kaçanlarla*
maiyetindeki askerin miktarını çoğaltm aya t
çalışm ıştır.
Bunnn üzerine serasker koca Sinan P aşa;
Yem en’e hareket ederken îstanbuldan aldı—•
ğ ı fevkalâde selâlıiyete istinaden Özdemir"
oğlu Osman Paşayı beylerbeylikten aziede- .
rek yerine Rus Haşan Paşayı tayin eyledi“.:.
Bu azil üzerine hayatından endişe eden Öz-*-
demir oğlu ise, acele olarak karadan I s t a n - •
 Coul yolunu tuttu. M eşakkatli bir yolculuk­
tan sonra İstanbul’a ulaştı. Özdemir oğlu
"Yemen’den ayrılırken Sinan F aşa .beş dui'-
madî İstanbul'a gönderdiği mektuplar, onun
İstanbul’a varışından daiıa Önce veziriiza-
2mn eline geçm iş bulunuyordu. Sinan IJa-
şa y ı himaye eden Sckullu Mehmed Paşa
İse, bu mektuplar i i ^ ’ine Czdemir oğlr’nu
rnaiıvetmâk istedi. Daha evvel azledilen La-
"la M ustafa Paşayı İstanbul’a geldiği za-
Tiian hapsettiren Sokullu Meiımed Paşa, ona
benzer muameleyi Örderr'r oğlu’na da tat-
: bik arzusundaydı Fakat Lala M ustafa, na­
s ıl padişah sayesinde hapisten kurtulduysa,
Özdemir oğlu da ayni şekilde selâmete uUtŞ-
*ti.
Özdemir oğlu ki a ortasında, îstanbula gc-
lince, veziriâzam Sokullu Mehmed Paşa,
.şehrin asayişinin bozulmamasını bahane e-
-derek onu şehre sokmamış, surlar dışında
çadırlı ordugâh yapm asını emretmişti. Gün­
lerce kar ve yağm ur altında çadırda kalan
i“>zdeTvur oSHu Osman Paşa., o aral’k Fdirne'-
de.n dönmekte olan padişah sayesinde nik-
"betten kurtuldu. Sultan Selim İstanbula gir­
m ek üzerereyken yanında bulunan Lala
"Mustafa Paşa çadırları padişaha göstererek:
•“Bu çadırlarda oturan Osman P aşa kulu-
nuzdur ki; babası, babam z nıeriiüm Sultan
■Süleyman zamanında devleti Yemen -ve H-v
' beş gibi iki vilâyetin fethiyle öüyültmüş-
tür. Osman da Yemen’de m esleğine gittiği
halde her hizmetinden mahrum olarak böy­
le şiddetli bir mevsimde yağmur ve kar al­
tında kalm ıştır” demiştir. Lala M ustafa pa­
şadan bu sözleri dinleyen Sultan Selim , erte­
l i gün Özdemir oğlu Osman Paşayı B asra
1beylerbeyliğine tayin ettiğini bildirmiştir.
H attâ bu tayin vesilesiyle veziriazama, “sa ­
kın azletm e!” şeklinde bir de tenbihatta bu­
lunmuştur. Sokullu Mehmed Paşa -bu tenbi-
îi&ta rağmen, özdem ir oğlu’nu Basra yeri­
ne, onun biraz daba güneyine isabet eden
ve Arabistanın kuzeydoğusunu teşkil eden
Lahisa bölgesinde tutmak arzusunu göster-
■miştir.
Koca Siııan Paşanın Yemen harekâtı
Özdemir oğlu -Osman Paganın Yemen’den
■ayrılmasından sonra Sinan Paşa evvelâ
Aden’i istirdat etm ek istedi. Yenıen’in güney
kapısı sayılan Aden ilk defa 1538 de Hadım
;:SüIeyman P *şa tarafından zaptedümişti. Bu
iilk fetihten sonra bir iki d efa elden çıkm ışsa
1210
da yine geriye alınmıştı. Son olarak da bir
buçuk seneden beri Zeydî imamı Muiahhar’-
m elinde bulunuyordu.
Sinan Paşa, askerî ve ticarî önem taşıyan
Aden’in zaptı için denizden Kuröoğlu Hızır
R eis’i, karadan da Memi Bey kumandasın­
da bir miktar piyade ve süvari şevketti. Şe-
'.ıir hem karadan hem denizden sıkıştırılınca
Aden’in Zeydî muhafızı Kasım Ibn-ül Şuvay
''azla mukavemet röstermedan teslim oldu
(15 m ayıs 1569). Aden alınınca Hüseyin
B ey buraya sancak beyi tayin olundu -
Aden’in zaptın; müteakip Sinan Paşa
Yemen’in en önemli şehri ve merkezi S a n a ­
y i almak istedi. San’ava doğru ilerlerken yoî
üzerindeki mevkilerde ufak tefek çarpışma­
larla ele geçirildi. Zey diler, Sinan Paşanın
emrindeki kuvvetlere mukavem et edemiye-
ceklerini anlamış ve şehirden askerlerini
çekmişlerdi. Onun için San’anın zaptı ko­
lay oldu {26 temmuz 1569).
San’anın fethi, başka kalelerin zaptını
da kolaylaştırm ış oldu. Nitekim Memi Bey,
San’anm arkasından, Zey dilerin en kuvvetli
reislerinin elinde bulunan Holan kalesini ele
geçirdi- Bunun arkasından Kevkeban kale­
si kuşatıldı. Dik bir k aya üzerinde bulunan
Kevkeban Yemen’in en müstahkem yeriy­
di. İmam Mutahfıar ve kaledeki kuvvetlerin
başında bulunan Mehmed bin Şemseddin,
Kevkeban’m bu durumuna fazlaca güven­
mekteydi.
Koca Sinan Paşa 17 ağustos 1569 da Kev-
keban’ı muhasaraya başladığı sırada m aiye­
tinde yerli Araplardan bir miktar kuvvet de .
mevcuttu. Kevkeban muhasarasına katılan
Arapların başında Emir Abdullah-ül-Ham-
-danî-;-jsîrwnde birisi bulunmaktaydı. Bu st-
danı, Kasan Paşanın emrinde muhasaraya
bizzat iştirakten önce. Kevkeban civarında­
k i küçük dağ kabileleri ile geçitlerin zap­
tında faal rol oynadı.
Kevkeban sıkıştırılırken imara Mutahhar,
E l Hâ.di vc Lûtfullah adındaki iki oğlu ile
birlikte civarda üslenecek Türk kuvvetleri­
ne taciz Mirumla!-’ ■f»«maktaydı. El Hâdi
bu hücumlardan birisindeki çarpışmalarda
öldü. ,
Kevkeban’ın muhasarası uzadıkça uza­
dı- Müdafil.erin kumandanı, fazla sıkıştığı
bir günde, evvelce esir ettiği yedi Türkü
salıverdj. Müverrih  li’ye ’göre bunlar; es­
ki Yemen defterdarı Mehmed Bev, Şeyh A li
Bey, Haşan Bey, Faik Bey, Karagöz Bey„
 “Kesimi Çavuşun kardeşi ve Kızılbaş Meh-
med Bey ismindeki kimselerdi.
Sıkıştığı zaman esirleri salıvererek karşı
'tarafı yum uşatm aya çalışır bir vaziyet ta-
Ttın&n kale kumandanı türlü hilelerle Türk
"kuvvetlerini aldatm aya v e kendisine yar-
•diRieı teminine gayret göstermekteydi. N i­
tekim onur, bu yoldaki uğraşmaları netice­
sinde, bir defasında bin süvari ve sek iz bin
■piyade Türk muhasara kuvvetlerine iıücum
■ettiler. On iki bin kişiden ibaret bulunan
’Türk kuvvetleri iki ateş arasında kalmakla
"beraber bunları püskürtüp yenerek uzak­
laştırdılar.
Kevkeban muhasarası tam dokuz ay söv­
dü. Kalenin nihayet düşeceğini arJıyan ku­
m andan teslim oldu. (18 m ayıs 1570). Kev-
Tîeban’m hücumla zaptına m ahal bırakma­
dan teslim olan kale kumandanı, Türklere
itaat ve b a llılık gösterm esi şartiyle kaleyi
idaresine m üsaade edildi.
Yemen’in en müstahkem kalesi Ke vke -
ban da düşünce İmam Mutahhar Türklere
'boyun eğip anlaşm aya mecbur kaldı. Ara­
daki anlaşmaya p8re; para ve hutbs tek ­
mil Yemen’de padişah namına olacak, an­
cak Mutaîıhar’ın elinde bulunan yerler,
’Türklere bağlı olmak, yânı Padişahın yük-
•sek hâkim iyetini tanım ak şartiyle kendisi
tarafından idare edilecekti.
Mutahhar ile bu anlaşma yapılınca, Sinan
“Paşa lâzım gelen ıslahatı da icra eyledikten
■sonra Yemen beylerbeyliğini Behram Paşa-
ya verdi. E ski Yemen beylerbeylerinden Ka­
ra Şahin M ustafa Paşanın küçük oğlu olan
“Behra.ni Paşa, beylerbeyliği sırasında Sinan
Paşanın harekâtı zam anında zaptedilme-
■miş yerleri de ele geçirerek Yemer.’deki
'Türk hâkimiyetini kuvvetlendirdi
Serdar Koca. Sinan P aşa ise, İdarî işleri
yoluna koyunca 1 m art 1571 de Muiıa'da ge-
•miye binmek suretiyle Yemen’den ayrıldı.
•Cidde’de karaya çıkıp M ekke ve Medineye
;gîdip haccettikten sonra Mısır'a geldi. Ora-
"dan da İstanbul’a çağrılarak: Divan-ı hu-
rm avun a yedinci vezir tayın edildi.
Sumatra adasındaki A çe hükümetine
yardım
Mısır’ın zaptından sonra -Kızıldenizde bir
¿onanma meydana getirildiğinden; Osman-
Iı Kızıldeniz donanın asınsa Arab is tanın g'ü-
.ney kıyılarının zaptında mühim rol oynadı-
îğîndan; bu donanma sayesinde Portekizli­
1211
lerin Kızıldeniz ve Basra körfezi kıyılarına
yerleşmelerinin önlenmiş .bulunduğundan,
kitabımızın ikinci cildinin 995 ve müteakip
sayfalarında bahsedilmişti. Kızıldeniz do­
nanması başında, bulunan meşhur kaptan­
lardan Hadım Süleyman P aşa (esasında Mi­
ri*’ valisi) Piri Reis, Murad R eis ve Seydî
Ali Reisin Kızıldeniz, Hind denizi ve B as­
ra körfezindeki faaliyetleri bu arada 'göz­
den geçirilm işti.
İşte bu kap tanlardan Seydî A li Reis’in
1556 da İstanbul’a dönmesinden sonra Kı-
zıldeniz donanması Kurdoğhı Bızır Reis’in
emrine verildi.
OsmanlI Kızıldeniz donanması bilhassa
Murad ve Şeydi Ali Reislerin kaptanlıkları
zamanında Portekizlilerle mücadele ve fır­
tınalar yüzünden bir hayli zayiata uğramış­
tı. Bu bakımdan, donanmanın bir varlık ola­
rak kendisini gösterebilm esi için Süveyş ter­
sanesinde yeni gem iler inşası gerekm iş bu­
lunuyordu. Başvekâlet arşiv dairesindeki 3
numaralı mühimine defterinin 195 inci sa y -
Mısır beylerbevjne yazılmış 96? re-
biülevvel (aralık 1559) tarihli bîr hüküm­
den öğrendiğimize göre; Süvevş tersanesin­
de inşa edilmekte olan gemilerin tam am­
lanması için acele edilmesi bildirilmektedir.
Mıs;r beylerbeyine bitap eden bu hüküm
k¡saça söyledir:
"Mektup gönderip kefere-i Portukal
m deryaca hareketi olduğuna
Makke-i Mükerreme kadısı ile Cidde emini
H.rzet tiki eri ecilden Süveyş’te yapılması fer­
man olunan gemilere acele olunup itm am a e-
rişmek üzere olup ve Hürmüz’den gelen iki
’d t’a b a sta r d e e Y w t ’i* ■'kazılması fer­
man olunan kuldan üçyüz kul yazılıp ulûfe-
i“'" de -verilip zikroiunan bastavdeve ‘ph
olunup ağaları île irsal olunduğun b ile r ­
mişsin. îm di Süveyş’te bina olunacak ge­
milerin itmama erişmesi lâzımdır. Euyur-
dum ki. zikroiunan gem ilerin levazım v t
n-ı">T’iT-.rn^t,n) tedarik Ve ih za r edin itmarri?
eriştirip hazır ve milheyva edesin kî lâzım
oldukta bu hususa tevakkuf etmek lâzım
g■4a7■^^.í;vfı!.,,
İstanbul’dan gönderilen bu emirler muci-
hince Süveyş tersanesinde gem iler inşa o-
ı-mmakla beraber, itiraf etm ek lâzımdır ki.
Osmanlı Kızıldeniz donanması, Hadım Sü­
leyman Paşanın Mısır valiliği sırasındaki
kudretini bir daha gösterem em iştir.
Kızıldeniz donanmasının meşhur kaptan­
larının sonuncusu Kurdoğlu Hızır Reis'tir-
 Z âten 1580 aralık ayında Süveyş kaptan- rı Sultan Aîâaddin, İslamların halifesi o la n
îı^ına tayin edilen Harem -i hümayun ağa­ Osmanlı padişahından top, topçu ustası, tü­
larından Piyâle’den sonra, Süveyş donan­ fek, mühendis nevinden m ütehassıs elemaıto
masının faaliyetine pek rastlanm ıyacakür. ve asker talebetmekteydi. Sultan Aîâaddin’"
Kızıldeniz donanması kaptanları arasın­ den bir mektup getiren Hüseyin adında­
da, son mühim şah siyet olan Kurdoğlu H ı­ k i elçinin İstanbul’a gelişi, Kanuni’nin S i-
zır Reis, Kanunî Süleyman'ın Rodos sefe­ getvar seferine çıktığı sıraya rastlam ıştı.
rinde deniz harekâtım m uvaffakiyetle ida­ Bunun için, Açe hükümdarının dileği bir­
re etm iş olan Kurdoğiu Muslihiddin R eis’in denbire ele almam ayıp seferin sonuna bı­
okludur. Kurdojrîu Hızır Reîs, özdem ir o ilu rakıldı. Sigetvar seferinde K anuninin ölü­
Osman Paşanın Yemen beylerbeyliği ve Ko­ mü, onun arkasından Selimin cülûsuna bağ­
ca Sinan Paşanın, seröariığı sırasında Aden lı hâdiseler Açe’y e yardım işini biraz da­
şehri kara ve -denizden sıkıştırılırken do­ ha geciktirdi. Zaten veziriâzam Sokullür
nanmanın başında bulunuyordu. Aden’in Mehmed Pasa da bu mesele ile ancak S i-
istirdadında hizm etine şa h it olduğumuz getvar seferinden dönüşünde m eşgul olabil­
Kurdoğiu Hızır Reis, Sumatra'd&ki Açe miştir. Gerçi, Osmanlı İmparatorluğunu®
hükümetine yardım m eselesine de ism i k a­ Avrupa ve A sy a tarafm deki hâkim iyet sa ­
rışan bir şahsiyettir. halarının geliştirilm esi, bunun için tatbik"
Müslüman Açe hükümetine yapılan yar­ edilecek siyasete dair hakikaten esaslı gö­
dım, kem iyet ve mahalline tesiri yönünden rüşlere sahip bulunan Sokullu Meluned Pa­
mühim görünmezse de, m ahiyeti bakımın­ şa, daha sadarete ilk geldiği sırada bile,
dan ehemmiyetlidir. Zira bu mesele, Os man­ Portekiz!ilerin Hind denizindeki faaliyetleri7
ii İmparatorluğunun İslâm âlemindeki nü­ üzerinde durmuştu. Portekiz kiralına gön—
fuzunun ne olduğunu gösterm eye yarar k ıs­ derdiği 23 muharrem ve 6 rebiü'evvel 973
taslardan biri olduğu kadar, Osmanlı padi­ (20 ağustos ve 1 ekim 15 S5) tarihli m ek­
şahlarının cihanşümul hâkim iyet telâkkile­ tuplarda, Hindistan tarafının emniyette-'
rinde bir safhayı aydınlatması bakımından kalın asım, savet bu bölgeye müdahale edilir­
da ehem m iyet arzeder. se gerekli tedbirlerin alınacağını bildirmiş­
ti. Bu bakımdan, Sokullu Mehmed Paşanın-
Sum atra adasındaki müslüman A çe hü­
Aee'ye vardım m eselesine bigâne kal-masî
küm etinin yardım talebine ve bu talebin ta­
zâten beklenemezdi. Ancak onun bu yar­
hakkuk şekline dair Osmanlı kroniklerinde
dım işini biraz g e ç e le . aldığına şah it ol­
fazla m alûm at yoktur. M aamafih arşivleri,
makta, bu husustaki fikirlerini ise, 18 rebi—
mizdeki mühimme defterlerinin tetkiki ne­
üi evvel 975 ( 20 evlûl 15S7) tarihli m ektu­
ticesinde kroniklerdeki bilgiyi biraz daha bundan öğrenm ekte vız. P adişsh Sul-tajı Se­
genişletm ek mümkün olmaktadır,
lim aibi A ce’ye yardım ı ten d e eden Sokullu^
Sum atra adasının kuzey batısına hâkim Mehmed Paşa, bu m eseleyi Divân-ı huma--
bulunan Açe devleti, M alakka boğazının yundan geçirerek, Kızıldeniz donanması-
bir tarafını kontrol edecek bir m evkie sahip kaptanı Kurdoğiu Hızır R eis kumandasında:.'
bulunduğundan, Hind Okyanusu kıyıların­ A ce sultanına 19 kadırga ile Mî sır kuvvet­
da yerleşm eye v e ticaret sahalarını ele g e ­ lerinden bir senelik m aaş ve zahireleri ile'
çirm eye çalışan Portekizlilerin nazarı dik­ kâfi derecede asker, ton. tüfek ve çeşitli'
katini çekmişti, Hind Okyanusuma kuvvet­ harp vasıtası göndermeğe teşebbüs etti.
li filolar gönderen Portekizliler bu bölge­ Bu teşebbüsü m üteakip Yemen isyanı çı­
nin ticarî zenginliklerine konmak ve kilit kınca yardımın tehiri zarureti basıl oldu.
noktalarını zaptetm ek için bütün gayretle­ B aşvekâlet arşivi 7 numaralı mühimme d ef­
rini harcıyorlardı. F aaliyet sahalarını Ma- terinin 225 inci sayfasındaki kavıtlarda»-
lakka yarımadası önlerine kadar uzattıkla­ öSrendiğimize göre: yardımın tehiri, Açe"
r ı sırada yalnızca, Açe’iilerin gemilerine za­ hükümdarının îstanbula ç-elen elçisine şu '
rar verm ekle kalm ıyarak bu devletin hâki­ ifadeyle bildirilmişti: “H aliyâ Yemen ca ­
m iyetini de tehdit eder bic h&I almışlardı. nibinde fitne zuhur edip def1 v e refi’Ieri“
Işte.bunun içindir ki, A çe hükümdarı eîıemtn-i mühimmattan olm ağın vilâyet-?“
Aîâaddin (1537 - 1568), zamanın en kudret­ Hind’e irsal olunacak donanma-î hümâyun
li hükümdarı Kanunî Sultan Süleyman’a el­ bu sene tehir olunmuştur. Buyurdum ki, in-
ç i göndererek yardım İstedi. A çe hükümda­ şallahii taaîâ inâyet-i hak celle v e alâ 3İe->

1212
 »ol canibin fitne ve fesadı def" ve ref’ olduk­
sa n sonra zikrolun&n oonanrna-i hümâyun
-vnuahede olunduğu üzere mükemmel ve bî-
&usur irsal v e isal olunur” .
Müslüman Açe hükümetine vaadolunan
yardımın 07ü (1538/1563) yl-nda yan’Ml-
ğ ı malûm olmakla beraber, bunun m iktar
ve neticesine dair sarüı bilgiler m evcut de­
ğildir. Merhum S a ffet Beyin, Tarihi Os-
mani Encümeni mecmuasındaki “B ir Os-
Tnanlı filosunun Sumatra seferi” başlıklı
te tk ik yazısında kaydettiği neıiee de ta t­
ilim edici sayılamaz. E sasen yardım kuv­
v e ti ve malzemenin hangi kaptanın iöaresin-
â e A çe’ye gittiği kesin şekilde belli değil­
İKİNCİ SELİM ZAMANINDA OSMANLI DONANMASI
İkinci Selim zamanında Osmanlı donan­
ı l a s ı kudretli durumunu muhafazada de­
vam etmiştir. Donanmanın kudretini mu-
sıafazayâ, ehliyetli denizcilerin işbaşında
bulunması kadar, deniz kuvvetlerinin ehem­
m iyetini pek iyi takdir eden. Sokullu Meh-
Tned Pasa ğibi dirayetli bir kimsenin hü­
küm et başkanlığını İssalı de ayrıca mües­
s ir olmuştur. Denizcilikle iis'ili sanayi su-
'besi de çok iyi işlem iştir. İşte bu âmillerin
' bir anı-rn !Tc-imes: neti^'isi. İkinci PeJiırt *a->
Tcnanında, Osmanlı donanması kendisinden
korkulup titrem len bir kuvvet halinde, im ­
paratorluğun Birbirlerinden uzak sahala­
rında Türk kudretini hissettirm ek v e irti-
"eatı kolayca sağlam ak bakımından îıaşme-
"tini m uhafaza eylem iştir.
Barbaros Hayreddin’iıı yetiştirdi ¿i kim­
iseler donanmanın en mühim mevkilerini iş-
■gal edince başarılar kazanılmış, bunun ak­
si olurca. mrfl'lûîjtvet afum '’ahi t.Bd’1-
Tmışsa da, tem elin sağlam lığı sayesinde bu
a cıla n kolaylıkla savuşturm ak mümkün
'■olmuştur.
Sultan Belim tahta çık tığı sırada Ka.»-
"tan-ı d e f a l ık makamını işgal eden Piyâle
"Paşa. Kanimi Süleyman Sisretvar seferine
çıkarken Sakız fethi için İstanbul’dan ay-
Tilmıştı. Sakız fethini m uvaffakiyetli bir
n eticeye bağladıktan sonra İtalya’nın Apu-
îia (P u ly a )' kıyılarına kadar -uzanan Piys.le
P a ş a ,' Sigetvar’dan avdet eden ordunun İs­
tanbul’a muvasalatından kısa bir müddet
önce merkezi hükümete dönmüş buluntıyor-
* dr.. İstanbul’a girilirken yeniçerilerin çı-
"kardıkları patırtıda onların hakaretine ma-
■nız kalan erkândan b iri Piyâle P aşa idi.
1213
dir. O senelerdeki hâdisatm cereyan tarzı­
na bakılırsa yardım m alzem esi ve askerin
Kurdoğlu Hızır Reis tarafından A çe’y e ka­
dar götürülmüş olabileceği hayli şüphelidir.
Bunların, başlangıçta alınan karar veçhile
İS veya bazı tarihçilerin dediği gibi 22 gem i
ile değil, bil’akis 2 gem i ile sevkedildikleri
anlaşılmaktadır. Şayet 19 gem ilik m alzem e
ve asker gitm iş olsaydı, bunun Osmanlı
kaynaklarına aksi de onun kadar hacim li
olabilecekti. Zâten giden usta ve sar.’atkâr-
larm orada yerleşmiş olmalarından da an­
laşılmaktadır kî, bunların m iktarı 19 veya
22 gem iyi dolduracak kadar kabarık değil­
dir.
Osmanlı tarihinde Kaptan-ı deryalıktan
kubbe vezirliğine yükseltilen ilk şahsiyet o -
Ian Piyâle Passa ehliyetli .bir denizci idi.
Piyâle Paşanın yerine Kaptan-ı derya
tayin edilen Müezzin zâde A li P aşa yeniçe­
ri ağalığından gelm iş, denizciliğe yabancı
bir kim seydi, lla a m a fih onun Kaptan-ı der­
yalığı sırasında donanma personeli arasın­
da kıym etli şahsiyetler eksik değildi. Bun­
ların en değerlisi Trablusgarb beylerbeyi i-
k sn £7 haziran 1568 (mühimime defteri 5,
sa y fa 478) de Cezayir beylerbeyliğine ta ­
yin edilmiş olan U luç (Kılıç) A li P aşa idî.
TJluç (Kılıç) A li P asa ve Endülüs
miislümaiîları
On altıncı asırda Osmanlı İmparatorluğu
en kuvvetli devrini yasadığından, hıristiyan-
Iar karşısında sıkışan Islâm lar OsmanlIlara
miiraoaat etmekteydi. Hindistan ve Sum at-
ra’dan nasıl müracaatlar vuku bulmuşsa,
Ispanya'dan da bu neviden müracaatlar va­
ki olmaktaydı.
Endülüs miislfimanlanmn duı-umu Hind
ve Sumatra m iıelüm anlar minkine benzeme-
yip, onlarla kıyaslanam ıyacak derecede fe ­
ci idi. İspanyadaki son müsîüman devleti o-
lan Beni Ahmer’in 1492 de yıkılm ası üzeri­
ne, Endülüs müslümanlan. korkunç bir ta z­
y ik karşısında kalmışlardı. İkinci cildimizin
661 ve müteakip savfalannda anlatıldığı
vecb’le. Endülüs m.ılslflmanlan ilk müraca­
a tı İkinci Bayezid’e yapmışlar, o da m eş­
hur denizci Kemal Reis’i İspanya sularına
göndermişti. Lâkin Kemal 'Reis’in İspanya
sularına gitm esiyle buradaki müslümanlarrn
 dertlen tam amîyle halledilmiş, Ispanya’yı
terke çalışan müslümanların sonu alınmış
değildi. Bu bakımdan İkinci Bayezid’den
sonra da Osmanlı padişahlarına müracaat­
lar devam etti. Kanunî Sultan Süleyman
zamanında Osmanlı donanması bir kaç ue^a
Fransa ve İspanya sularına kadar uzandığı
halde Endülüs müsiümanlariyle lâyıkı veç-
hiyle ilgilenilmedi.
İkinci Selim zamanında ise, uzun müd­
detten beri koyu bir taassupla hareket eden
hıristiyanlarm zulmüne dayanamayan En­
dülüs müsiünıanlan, bir isyan çıkarmak ü-
zere hazırlıklara girişm iş bulunuyorlardı.
Bunun için dışarıdan silâh ve asker yardı­
mına da ihtiyaçlar: vardı. D eha önce Ispan­
ya'dan çıkıp Cezayir’e yerleşm iş Endülüs
göçmenleri gizli gizli Ispanya’ya bir mik­
tar silâh taşımışlardı. Lâkin bunlar, muaz­
zam hıristiyan kütlesine karşı muvaffaki­
y e t teminine yeter sayıda şeyler değildi.
ÎSte Endülüs müsiümanları böyle silâh
tem inine ve kendi aralarında gizliden teş­
kilâtlanm aya çalışırken bir taraftan da Os­
m anlIların Cezayir beylerbeyliğine ve İs­
tanbul’a bizzat başvurdular (1568). Bu ta­
lep kargısında Cezayir beylerbeyi (U laç),
(K ılıç) Ali Paşa, Cezayirdeki Endülüs göç­
menlerinin Ispanya’y a silâh ve cephane gö­
türmelerine müsaade ettiği gibi, kendisi de
yardım a hazırlandı.
Endülüs müsiümanları îstanbula yazdık­
ları istirham nâmede: yirm i bin k işi kadar
silâhlı adam hazırlamış olduklarım, silâh­
sız yüzbin kişi çıkarabileceklerini bildiriyor­
lardı. Ayrıca Uluç (Kılıç) Ali Paşa da İstan­
bul’a yazdığı bir yazıda Endülüslülerin şi­
kâyetlerini ve yardım taleplerini haklı bul­
duğunu arzetmekteydi.
İspanya A raplannm ilk isyanını takip e-
den sene içinde Osmanlı hükümeti, Kıbrıs-
lıla n n tüccar ve hacı'gem ilerine verdikleri
zararların önüne geçilm esi meselesini ön
plâna aldı ve Kıbrıs’ın zaptından sonra yar­
dım yapılmasına, o zamana kadar da bu
işin Cezayir beylerbeyi tarafından asker ve
silâh yollanmak suretiyle idare edilmesi ne
karar verdi. Hüküm etin bu kararı 10 zilka­
de 977 (16 m ayıs 1570) tarihli birer yazı
île Endülüs müslümanlanna ve Uluç (Kılıç)
A li Paşaya bildirildi.
Kıbrıs'ın zaptından sonra, donanmanın
başına Inebahtı bozgunluğu hâdisesi gel­
m iş, bunun yaralan acele sarıldığı sırada
1214
da Tunus seferi ortaya çıkm ıştı. Bu sebeple;
Osmanlı hükümeti geniş çapta Endülüs^
müslümanlanna yardım edemedi; ancak
hükümetin tensibi ile muayyen bir n isbet
ve imkân dahilinde Cezayir beylerbeyi Uluç
(Kılıç) Ali P aşa yardıma çalıştı.
Uluç (Kılıç) A li Paşa, Endülüs müslümar.—
l&nna yapacağı yardımın müessir olabilme­
s i ıçın, ayni zamanda harekete geçm ek üze­
re sozleşm işti. Ispanya müsiümanları Mu—
hammed Mansur’un idaresinde gizliden ha­
zırlanıp teşkilâtlanm akta idi. İspanyada ha­
zırlıklar devam edersen Uluç A li (Kılıç;
Paşa İspanyolların dikkatlerini başka ta r a i-
ıara çeşm eyi, hesaplıyor, bu arada Oran’a.
hucum ve İspanya sahillerine çiKarma yap­
m ayı tasarlıyorau. İspanya A raplannm m a-
m z Kaldığı muamele doiayısiyıe Cezayir
yerlileri galeyanda olup eide m evcut bütün.
Kuvvetıene yardım edilmesini isuyorıaraı..
■tsülún Kuvvetlerle yarcuma koşm anın Ce­
zayir'i mıuıtemeı tecavüzlere kaı-gı coş di-
lanmaK olacağım hesaplıyan U luç (K ılıç)
a h Paşa ise, haücı bir iıayıi teskin etti. Ma-
¿unaxui i.0 Diiı kı§ıyı sııaım naıe ¿etliip , sev-
kedilecck barut vesairevi hazırlattı, ispan­
yanın Almería limanı açıklarında bekieyetı
v j Kadar üe*uı ısyaııı mm ayeye hazır haldey­
di. Lâkın, kararlagan ayaltlanma günü g el­
meden, hazırlık yapan reislerin birinin ted­
birsizliği jTizünden gizli silâh depoianndan
birinin bulunduğu yer öğrenildi. Bunun üze­
rine Ispanyollar derhal sıkı tertibat aldılar.
Onun İçin isyan vaktinden evvel ve ayrı a y a
çıktı. Isiâm lar şiddetle dövüşmek ve bazı
yerde galip gelm ekie beraber, her tarafta,
umumi bir üstünlük temin edemediler. Za­
ten onlar isyana başlayınca Cezayir donan­
ması da asker çıkanp fiili yardıma geçem e­
di.
Muhammed Mansur'un hazırlamış olduğu
bu isyan bir kaç ay sürdü. İsyan pa tlak ver­
diği zaman Ispanya kıyılarında bulunan, fa­
k at asker çıkaramadığı için geri çekilen Ce­
zayir donanması, Ocak ayı içinde Isp a n y a .
k ıyılanna tekrar geldiyse de, o sırada çıkan
müthiş bir fırtına yüzünden iş göremedi.
Otuz ■gemiden mürekkep bu filodan yalnız
6 gem i kıyıya yanaşıp barut, silâh, gönüllü
ve tep çıkarabildi. N etice itibariyle dışarı­
dan gelecek yardıma fazlaca bel bağlam ış
olan Ispanya A raplannm 1569 yılındaki is- ,
yanlan m uvaffak olamadı,
ispanyadaki müsHimanlar 1570 te ikinci
 defa isyan ettiler. İsyan başlamadan bir
müddet önce Cezayir beylerbeyi Uluç (Kılıç)
A li Paşa, Endülüs Araplarına 4 bin tüfek,
ihtilâlcilere subaylık etm ek üzere Cezayir-
deki Türk askeri erkânından bir kaç yüz
kişi ve bir miktar mühimmat göndermişti.
Daha bir yıl önce bile isyana geniş
çapta yardımı arzulamış olan Uluç (Kılıç)
Ali Paşa, o sırada cereyan eden mühim hâ­
KIBRIS'IN' ZAPTI
Anadolu'nun güney kıyıları yakınında bu­
lunan Kıbrıs adası, on altıncı asrın başla­
rından beri OsmanlIların fazıaca nazarı dik­
katini celbetmekte idi. Kıbrıs’ın, Anadolu-
nun güneyini ve Suriye sahillerini kontrol
edecek bir mevkide bulunması, tarih bo­
yunca Anadolu ve Suriye’ye sahip devletle­
rin aalrna Kıbrıs'a alâka göstermelerini i-
~a.p ettirm iştir. Bunların her ikisine sahip
Osmanlı devleti ise, evvelâ, coğrafî âmıiierm
tesiriyle Kıbrıs adasını imparatorluk sınır­
ları içinde görmek istem iştir.
OsmanlIların Kıbrıs’a karşı alâkalarının
arttığı devrede, burasının, Venediklilerin
elinde bulunması, Türkleri harekete sev-
kedeeek sebeplerin belki en mühimmi idi. Zi-
ıa , Akdeniz Kıyılarındaki 'i ürk îierieyişini
engellemeye çalışan devletlerin başında Ve­
nedikliler bulunuyordu. Akdenizde Tiirk-
lerin kuvvetlenmesinden en fazla endişe du­
yan aevict yine onlardı. Bu sebeple, her fır­
sa tta Türklere zararlı olmaya bakıyorlardı.
Kıbrıs adası, zâten, doğu Akdenizdeki nak­
liyatı tehdide mesnedlik edecek bir mevkii
haizdi. 1489 tarihinden beri Kıbrıs’a hâkini
olan Venedikliler ise, bu fırsatı yeriiyerinde
kullanmaktan geri durmuyorlardı. Kıbrıs'­
ta üslenen korsanlar veya Venediklilerin fi­
loları, ticarî eşya taşıyan gem ilerle hacı
nakleden deniz vasıtalarına zarar veriyor,
bilhassa iki devletin arası açıldığı devreler­
de bir tehlike kaynağı hâline geliyorlardı.
Esasen Kıbrista Venedik hâkim iyeti t e ­
essüs etmeden önce de burası müslüman. dev­
letler için huzursuzluk mevzuu idi. Venedik­
lilerden önce Kıbrıs’ta bir Frenk kıralhğı
m evcuttu, Başında Lusignan ailesinden g e­
len kırallar bulunan bu kırallık 1102 de te ­
essü s etm işti. Haçlı seferleri sırasında 1191
yılında İngiltere kıralı Arslan Yürekli Ri-
şar (Richard) tarafından BizanslIlardan
alm an Kıbrıs adası Templier şövalyelerine
•satılmış, onlar da ertesi sene Guy (Guido)
1215
diseler sebebiyle yine tasarladığı derecede-
yardım imkânını bulamadı.
Endülüs müslümanlarmm isyanlarında^
kendilerine yardım edemeyen Osnıanlı hü­
kümeti, bilâhara buradan göçmen olarak ay­
rılan müslümanların bir çoğunu Adana,
Tarsus, Üzeyr, Sis, Trablusşam ve D ulkadır
'^ülkadriye) K.'1- ’ma yerleştirerek, ken­
dilerinden beş sene müddetle vergi alm adı-
de Lusignan’a devretmişlerdi. Böylece te­
essüs eden Lusignan kırallığı adada üç asır -
müddetle hâkim olmuştur.
Kıbrıs’taki Frenk hükümeti hıristiyan—
lar için Doğu Akdenizde bir istinat sahası
teşkil ettiğinden, daha kurulduğu yıllar­
dan itibaren Suriye ve Mısır’daki İslâm dev­
letlerine zararlı olmaktaydı. Kıbrıs kırallığı
deniz kuvvetlerinin yarattığı tehdidi gözö-
nünde bulunduran Memlûk hükümdarı B a y -
bars 1270 de buraya bir donanma gönder­
m işse de m uvaffakiyet temin edemem işti-
Bur.a rağmen -Memiûklerin Kıbrıs üzerinde­
ki alâkaları n ili ayet bulmadı. Kıbrıslılar ise-
Suriye ve Mısır kıyılarına tecavüz ile. do­
ğu Akdenizde işleyen müslüman gem ilerine
tecavüzlerden geri kalmadılar.
On beşinci asra girildiği sırada M ısır
Memlûkleri Kıbrıs adası ile çok daha fazla
alâkalandılar. 1423 te Kıbrıs'a gelen b ir
Memlûk donanması Limasol’un bir kısmını
işgal etti. Ertesi sene daha büyük bir Mem­
lûk kuvveti L am aka civarında yaptığı b ir
çarpışm ayı müteakip Limasol kalesini tah­
rip eyledi. 1246 da tekrarlanan bir Mem­
lûk hücumunda ise Kıbrıs kıralı Janus e sir
düştü. Bunu takiben Lefkoşe işgale uğradı.
Memlûkler bu muvaffakiyetlerine rağ­
men adada yerleşm eyi gözetmediklerinden,
Kıbrıs kırallıâın.ı vergiye bağlamakla ikti­
fa. ettiler. Kıbrıs kıra İlığının vergiye bağ­
lanması. bundan böyle sadece bir para öde­
m e mevzuu halinde kalmıvarak. Memlûkle—
rin sık sık burava müdahalelerine yol açtı.
Lusignan kıralları, Me'mlûklerin tazyik­
lerini fazlaca hissetm eye -başladıkları dev—
relerde, tecavüz istikam etlerini Mısır’dan •
Anadolu tarafına tevcih ettiler. A vn ca, g e—
rek Anadolu’daki Osmanhlara, karşı, ge­
rekse Mısırdaki Memlüklere jvarşı Hıristi­
yan hükümetleri safında yer almaktan ge—
ri kalmadılar.
Osmanlı devleti Anadolu ve Balkanlarda >
 Eski ve Ortaçağda Kibns
(Üâv.e: 99)
■Akdenizin b ey az k ö p ü k lü d a lg a la rın ın
b in le rc e yıl d a n beri k âh h ırç ın , k â h nazlı
ş e k ild e k ıy ila rın î o k şa m a k ta devam e ttiğ i
K ıb rıs a d a s ı, tıp k ı A nadolu g ib i d o g u -
b a ti d o ğ ru ltu su n d a u z an a n b ir to p ra k n a l­
ç a s ıd ır, A nadolu gibi, doğu - ham is tik a ­
m e tin e boy u n u : kuzey - g ü n ey is u k a m e ti-
n e en in i v erm iş b u lu n a n K ıb rıs a d a s ın ın
je o lo jik b ü n y esi A n ad o lu ’y a n a sıl b en zer­
lik ve b a ğ lılık a rz ed e rse . ta rih de, onun
m u k a d d e m u m A n a d o lu 'y a b a ğ la m a y a d ik ­
k a t e lm iş g ib id ir-
M ısır. S u riy e, A nadolu g ib i d ü n y a n ın
e n e sk i m e d e n iy et m erk ezleri y a k ın ın d a
b u lu n a n K ıb rıs a d a s ı, b u ra la r gibi çok e s ­
k id e n isk â n e d ilm iş s a h a la rd a n b irid ir. Ge­
re k a rk e o lo jik te tk ik le r, srerekse esk i ta rih ­
le r bize. K ib risin uzak m azisi h a k k ın d a b a ­
zı b ilg ile r v erm ek te&ir-
K îbvıs a d a s ı b irin ci d e re ce d e A n ad o ­
lu 'y a , ik in c i d e re ce d e S u riy e’y e y a k ın ol­
d u ğ u n d a n en esk i sek en e h âk i inandan A n a­
d o lu v e -S u riy e ’ye bağlı’ k alm ıştır,. A nadolu
ve S u riy e s a h ille rin d e ya çıyan h a lk ta n
K ıb rıs 'a g id ip y e rle şe n le r o lm u ştu r. Su ri­
ye s a h ille rin d e Fenike g em iciliğ i gelişm e
k a y d ed in ce . F e n ik e lile r -burayı h eg em o n y a­
la rı a ltın a a la ra k a d a d a k o lo n ile r k u rm u s-
1ardır* K ıb rıs’ta k i b a k ır m a d e n lerin i iş le t­
m ek iç in F e n ik e lile r a d a ü z erin d e d ik k a t­
le rin i te k s if e ttik le rin d e n b u ra d a Fen ik eli
u n s u rla rd a n p e k çok y e rle şe n o lm u ştu r.
Z a y ıf b ir ih tim a le g örer “ A k a ’11 lav­
d a n b azı k ü ç ü k g ru p la r d a K ıb rıs kıy şiarı­
n a k a d a r u z an ıp a d a y a ç ık m ışla rd ır. M i­
la tta n Ö nce 1 2 3 0 y ılın d a M ısırd a K il d e l­
ta s ın d a M ıs ı r k ıra lı M ern ep tah ta ra fın d a n
y en ilip d u rd u ru la n kuzeyden ^elen “ Deniz
k x v îm İeri’T a ra s ın d a ‘‘A k a y iv aşa ” îaı* da
v a rd ı. A k a y iv a şa ’la n n , A ka v ey a A khîya-
v a ’l a n n d iğ e r b ir a d ı o ld u ğ u s a n ılm a k ta ­
d ır. Y ine ay n i te k ild e k i ih tim a lle r a ra s ın ­
d a : Y unan y a rım a d a sı Ege a d a la rın ın
b ir k ısm ın a M. E. 1200 sen e sin d e vaki
D or g ö ç le ri s ıra s ın d a m ü n fe rit b azı B o r
k a b ile le rin in A n ta ly a y ö resi ile K ıb rıs'a
k a d a r u z a n d ığ ım , b a n e s k f ç a 5 ta rih ç ile ri
k ab u l e tm e k te d ir.
M, F- 7 5 0 ile 550 sen eleri a ra sın d a
Y p a n ta rih in in m e şh u r k o lo n izasy o n d e v ­
re sin d e, Y u n a n tıia r güney A nadolu, K a ra ­
1216
d eniz, İta ly a ve ts p a n y a k ıy ıla rın d a koloni
le r k u ra rk e n , ayni gay ey i ta h a k k u k e t t i r ­
m ek için K ıb rıs’a yan a ş a m am ı ş ia rd ır. Zi­
ra bu d ev re d e K ıb rıs’ta F enike k o lonileri
m e v c u ttu r. Gerçi M. E. IX. a sırd a n itib a re n
Y unan gem icileri tic a r e t için K ıb n a . S u ri­
ye ve M ısır k ıy ıla rın a k a d a r u z a n m a la rs a
d a, b u d e v re d e K ıb rıs 'ta K ellen u n s u rla rı­
nın- yerleşm esi m üm kün o lm a m ıştır, K ıbrıs
a a a s ı A su r, Ira n , M ısır, B om a hâk im iy e ti
a k ın d a b u lu n d u ğ u d e v irle rd e de, is tilâ c ı
k avim i e r m halkı ta v a fın d a n pelt de y e rle ş ­
me sa h a s ı haline' getirilem em iş tir . İs tilâ c ı
k a v im le r b u ray : h â k im iy e tle ri a ltın d a ve
ve vergi a lm a k la ik tif a e tm iş le rd ir.
K ıb rıs’ta M. E. II. b in in b a şla rın d a
m edenî seviyenin b îr hayli yükseld iğ i, şe ­
h ir h a y a tın ın b ağ lıy a ra k d e v le t te ş k ilâ tı
İçin iüzum lu ilk o rg a n iz a sy o n u n k u ru ld u ğ u
a ni a ş ıl m a k ta d ır.' Bu ilk te şe k k ü l, y a a y rı
a y rı ş e h ir d e v le tle ri şek lin d e, v eya hu i ta
b u n la rın b iri esm esinden İb a re t b a s it b ir
b irlik h a lin d e olm alı dır.
B u ra sın ın bir a d a olusu, ilk siy a s î o r­
g a n iz asy o n u kuran halk ın d a den izciliğ e
önem v erm esini ic a p e ttirm iş tir . F enike
g em iciliği gelişm e k a y d ed in ce , F en ik eliler
K ıb rıs’ta k o lo n ile r k u ru p h a k im iy e tle ri a l­
tın d a tu tm u ş la rd ır. M ısır k ıra lı tjç ü n c ü
T u im oçlş (M .E, 1 5 0 4 -1 4 5 0 ) S ûrtyeyi is tilâ
e ttiğ i s ıra d a , k e n d isin e K ıb rıs 'ta n b a k ır,
k a la y ve lâ c iv e r t ta ş ın d a n ib a re t hed iy eler
g e lm iştir, Bu hâd isey i K ıb rıs'ın , M ısır’ın
s iy a s î nü fu zu a ltın a gırm rş oldu&u ş ek lin ­
d e telâk k i' e y lsy e r ta rih ç ile r v a rd ır M ısır
k ıra lı Ü çü n cü A m enofis (M. E. 1 4 0 5 -1 3 7 0 )
ve D örd ü n cü An'.enofîs (M . E. 1 3 7 0 -
1 3 5 2 ) d e v rin e a it, o zam an ın M ısır d e v le t
a rşiv in i te ş k il eden T c l-el-A m arn a ’daki
ta b le tle r a ta s ın d a M itanni, H itit, B abil
A su r ve K ıbrıs k ıra lla rı ile m u h a b e re m ek­
tu p la rı b u lu n m a k ta d ır. Bu m e k tu p la rd a n , ’
o s ıra d a , K ıb rıs ’ın m ü sta k il b ir k i ra lli k oî-
dLui"B n e tic e s in e varılm ak lad ır«
M ısır fir a u n la n n m Surlyeye hitkim o l­
d u k la rı d e v re d e, K ıbrıs İle M ısır a ra s ın d a ­
ki tic a r î ve İk tisa d î m ü n a se b e tle r çok a r t ­
m ış tır, M ısır don an m asın ın fa z la k u v v e t­
len d iğ i z a m a n la rd a bu m ü n a se b e tle rin si-
 y&sî m an ad a ta b iiy e t şek lin e b ü rü n d ü ğ ü de
olm u ştu r.
A sur d ev leti k u v v e tle n erek b ü y ü k b ir
im p a ra to rlu k h a lin e p e lin c e K ıb rıs a d a sın ı
d a hâk im iy eti« ':! ulf.r.a. alm a k iş le m iş le r­
d ir. B ir çok fe tih le rd e b u iu n an k ıra lia rd a n
İkir.cî Şarb o n M. £ . TOS d a K ıb rıs'ı zap-
te tm iş tir. Y ine A su r h ü k ü m d a rla rın d a n
S en ah rih (-M. E. 7 0 5 - 6 8 1 ) v e halefi As-
s a rh a d d o n {M. E. 6 8 0 - 6 6 9 ) d a b ir çok
y e rle r o v a sın d a K ıb rıs'a d a se fe rle r y a p a ­
ra k , a d a ü re rin d e k i A su r h âk im iy etin : k u v ­
v e tle n d irm e c e ç a lışm ış tır.
Y edinci a s rın s o n la rın d a A su r d e v le ­
ti z ay ıfla y ın ca . K ıb rıs yeniden m ü sta k il
b ir k ıra îiık h a lin e gelm iş. fa k a l bu is tik ­
lâ l de v re si y arım a sırd a n fazla sürm em i s
ve esk i h âk im d e v le t o!an M ısırlıla r ad a
ü zerin d e d ik k a tle rin i to p la m ış la rd ır. M.E.
5SS de b a şa tfeçen M ısır k ıra lı A p ries
K ıb rıs’a b ir d o n an m a g ö n d erm iş. K ıbvıstı-
la rı m ağ lu b eden bu d o n an m a M ısır'a g a n i­
m e tle rle d ö n m ü ş tü r. A y rie s’den so n ra k i
3I:sır k ıra lı A m a sis M, E- 547 de K ıb rıs’ı
z ap ıeU n iştir. F a k a t M ısır'ın bu h ü k ü m d a rı
d e re ce sin d e F e rs im p a ra to ru K am bis id a ­
re sin d ek i İr a n o rd u la rı M ısır’a y ü rü m ü ş­
tü r. O .sıra d a A m asis te e ss ü rü n d e n ölm üş,
y e rin e g eçen U cür.cü V sam m eıik z a m a n ın ­
d a M ısır İra n lIla rın eline g eçerk en , Kıb-
r ıs lıla r Ir a n lıla rla ittif a k e tm iş le rd ir. Lâ-
kir. P e rs le r, M ısır'd a n b a şk a hem en b ü tü n
doğu A kdeniz k ıy ıla rın a hâkim o lu n c a K ıb­
rıs da P e r il e r e tâ b i o lm u ştu r. M eşh u r
P e rs k ıra lı D ariu s (M. E. 521 - 4 S 6 ) z a ­
m an ın d a İra n İm p a ra to rlu ğ u İd arî te ş k ilâ t
yönünden 23 s& traplık te şk il e ttiğ i s ıra d a
K ıb rıs a d a s ı d a K ilik y a ile b irlik te “ Deniz
h a lk la rı s a tr a p lığ ı” r.ı m ey d an a g e tirm e k ­
te y d i. İra r.iıla r. K :b r;s ve F en ik e lile ri k e n ­
d ile ri için d o n a n m a y a p tırd ık la rın d a n b u ­
ra la rd a n az vergi a lm ış la rd ır. İra n lIla r,
K ıb rıs’ın g e m iciliğ in d en çok fa y d a la n m ış ­
tır. A rterr.ision ve S aıan ıis deniz h a n ç e r i n ­
de K ıb rıs gemiler? d e Ira n d o n an m ası a r a ­
sın d a Y u n a n lıla ra k a rşı ç a rp ışm ıştır.
Ir a n ’ıla rla Y u n a n lıla r a ra sın d a c e re ­
yan e d en m uharebelerde» Y u n a n lıla r t a a r ­
ru z s a fh a s ın a g ird ik le ri zam an K ıb rıs’ı î-
ra n lıla rd a n a y ırm a ğ a e h em m iy et v e rm iş le r­
d ir. K îb rısİıiar ise ko lay k o lay İraniılaı*«
d a n a y rılm a d ık la rın d a n A tin a k la r M. E.
450 d a 2 0 0 g em ilik b ir d o n an m a ile K ıb ­
r ıs ’a hücum e tm iş le rd ir. A tin a lIla r. K ıb rıs ’­
ın doğru A kdenizde işg al e ttiğ i ask e r! ve
tic a rî ehem m iyeti g ö rö n ü n d e b u lu n d u ra ra k
a d a y a sah ip e îm a k için h ay li em ek s a r fe t-
m işle rse d e müs'oet b ir n e tic e elde ed em e-
1217
m işîe rd ir. A tin alı k u m an d an Kimon id a re ­
sin d e g ö n d eıiien 2 0 0 gem ilik Yunar, d o n a n ­
m ası d a K ıb rıs’a k arşı hücum a se ç m iş, b a ­
zı m evzii m u v a ffa k iy e tle ri m ü te a k ip a d a ­
n ın m erkezi S alam is şeh rin i k u şa tm ış iM.
E. 4 4 9 ) . fa k a t o a ra d a K im on'un ölüm ü
Y unan teşe b b ü sü n ü b ü sb ü tü n yarım b ıra k -
U rm ıştır. E rte si yıl P e rsie rie im zalanan
K allias barışı ile Y u n a n lıla r K ıb rıs’la uğ*
ra şm am ay ı kab u l e tm işler, b öylece Y u n a n ­
lıla rın K ıbrıs üzerin d e hegem onya kurm a
d a v a la rı suya d ü şm ü ştü r.
K ıb rıs, P e rs hâkim iyeti d ev rin d e o n ­
la ra ita a t edip vergi v eren b ir k ira lık d u ­
ru m u n d a idi. Bu d ev red e K ıb rıs'ın b a şın d a
b u lu n a n k ıra lla rd a n E vaporas, İranlılaı-a
k a rş ı y a p tığ ı m ücadele iie d e m eşhurdur.
P e rs İm p a ra to ru ik in c i E rd e şir (A rla x e r-
xes} in m u a sırı c ia n K ıbrıs k ıra lı Evago-
ıa s , k u v v e tli do n a n m a sın a g üvenerek İran
h â k im iy e tin d e n s ıy rılm a y a ç a lışm ış tır. K ıb­
r ıs ’ı H e ile n ieştirm eğ e uğraşm & siyle de
d ik k a ti çeken E v ag o ras M. E. 391 de İr a n ­
lIla ra isy an e tm iş v e b u a ra d a M ısır ve
A tin a lIla rla d a ittif a k e y le m iştir. M ısır da
onunla b e ra b er isy an e ttiğ i halde. İra n h ü ­
k ü m d a rı K ıb rıs’: d a h a m ühim gö rerek ev*
v e iâ onu b a stırm a y a ç a lışm ış tır. Z ira, Kıb­
r ıs 'a hâk im olanın A nadolu. Suriye h a tta
M ısır k ıy ıla rın ı k o n tro l e debileceğini t a k ­
t i r e tm iş ti.
P e rs im p a ra to ru m uazzam b ir k a ra
o rd u su h a zırla m ış ve 300 gem ilik büyük
b ir do n anm ayı d3 K ıb rıs’a s ev k e tm iş tir.
B aşk a la rın d a n ele g e çird ik c riy le b irlik te
90 gem iye sah ip olan E v a g o ra s. önce P e rs-
leı*e k a rş ı k orsan h arbi y a p a ra k m u v a ffa ­
k iy e t k azan m ış, f a k a t b ilâ h a re d o n a n m a sı­
n ın ta m a m ı ile ç a rp ışm a k h a ta s ın d a b u ­
lu n d u ğ u n d a n m ağ lû p olm uş. Fersleı* de
C itium <Lavnaka) şehrini z a p te ttik te n
s o m a K ıb rıs’ın m erkezi Salam is ü zerin e
y ü k le n m işlerd ir. E v a g o ra s b u ra d a y ılla rc a
m ü cad eley e devam dan, so n ra ., yine esk isi
gibi îr e n h la r a vergi verm ek su re tiy le tâ b i
o lm a k ta n b a şk a ç a ye b u la m a m ıştır (M. E.
3 7 6 ).
K ıb rıslılav E v a g o ra s ’ta n so n ra d a P ers-
lere isy an e tm e k ten geri d u rm a m ışla rd ır.
P e rs İm p a ra to ru O hos z am an ın d a vuku b u ­
lan K ıb n s isy an ın ın b a srırılm a sı, b u ra y a er»
y akın y er olan Kavya s a ır a p îığ m a havale
e d ilm iştir. K arya s a tra p ı İd riy o s ise, A ti-
n alı F o k iyon'un k u m a n d a sın d a b ulunan ve
y ağ m a h ıis iy le k ıv ra n a n sekiz bin ü c re tli
Y unan a sk e ri ile a d a y a ç ık m ış tır. K ıbrıs-
lıla r üs'.iin k u v v e tle r k a rşıc ın d a yen ilirk en
 Y unan ask e rle ri de K ıb rıs'ta a rz u la d ık ları
y ağ m ay a bol bol k a v uşn:u şlard :r .
K ıb rıs 'ta is y a n la r v u k u "aniurken um u­
m iy etle Suriye k ıy ıla rın d a k i F en ik e ş e h ir­
le rin d e de i ?.y&nla.t:- ecrey&r. ştir. ek tey d i.
P e rş îi’i’a h Ohos z am an ın d ak i isyandy. Fe­
s i k e ' şeh irle ris in m ü th iş ta h rib e u ğ ra m a ­
ğı K ib rıs’ifl d a •sar&'.î.mv.sın.?» v esile te şk il
«t m iş iir. 2 ira ayni ırk ta n olan bu iki m em ­
le k e tin en m ühim se ç im k a y n a k ıa n gem i­
c ilik le ri İdi. F en ik e ^emiciLîg! gibi K ıbrıs
trem fciliğinin de z a ra ra u ğ ra m a sı, a d a s a ­
k in le rin i b u n d a n so m a k i İs tilâ la ra m u k av e­
m e t edem iyecek d u ru m a düşürm üştür..
E sk i çağ ve d ü n y a ta rih in in en m ü­
him gah s; y e lle rin d e n olan M akedonya k ı­
ra lı İsk e n d er i M- E. 3S6 - 5 23) k u a za­
m a n d a büyük b ir im p a ra to rlu k k u rm u ştu r.
İsk e n d e r M. E. 3 3 3 te re r.ı k ıralı !le îsso s
h a rb in i y a p tık ta n so n ra S uriyeye geçm iş,
S u riy e şeh irleri ses ç ık a rm a d an M akedon­
yalI fa tih e itaat, e ttik le ri h a ld e y aln ızca
T ir i Sur) şehri d a y a tm ıştır, Yedi a y lık
k u ş a tm a y ı m ü te a k ip T ir sehvi d ü şü p te
ta h rib e u ğ ra d ığ î ta s ta n Fenike ve K ıbrıs g e­
m ilerin d en ib a re t P e rş d o n an m ası İsk e n ­
d e r ta v a fın a g eçm iştir. Fenike ve K ıb rıslıla-
mn s n büyük i^eçiys ve k u v v e t k a y n ss ı 0 -
la n donanm anın M akeöcn y a lıla ra ita a ti.
K ıb rıs'ın d a ta h rib e uğranı a d an M akedon-
y a h âk im :y etin i k ab u l eım esi d em ekti.
İ s k en d erin ölüm ünden sen ra . m uazzam
im p a ra to rlu ğ u onun g e n eralleri a ra sın d a
k a v g a la ra m evsu e la ra k p a rç a la ra ay n i*
m a k ü zşre m ü c a d ele le r y a p ıld ığ ı sıra d a,
K ıb rıs a d a sı d a b ir iki d e fa sah ip d e ğ iş­
tikm iş, fa k a t M.E. 301 den M .E. 39 y ılm a
k a d a r M ısırdaki P to lem e d e v letin e b ağ lı
k a lm ıştır. Ptoiem e k ır a lla n K ıh n s a fcâkim
b u lu n d u k la rı d ev re z arfın d a K ıb n s ’m m eş­
h u r d o n a r m asın d an fa y d a la n d ık la rı gib»f
a d ad a k i b a k ır m adenlerin d en de p a ra b a s­
m a k ü zere fa y d a la n m ışla rd ır.
K ıbrıs a d a sı M. E. 50 y ılın d an itib a ­
re n b ir B om a ey aleti o lm u ştu r. K onsül
Pa.reiu£ ve trene Cuton ta ra fın d a n a lm a n ;
K ıbrıs, R o m alıların K ilik y a e y aletin e b a l ­
la n m ışsa d a k ıs a biı* m ü d d e t so n ra s ta tü ­
sü n d e b ir d e ğ işik lik y a p ılm ıştır. Y ulius
Ç esar, K ıb rıs’ın id a re sin i M ;sır W <>'ifrs.liçesî
K leopatr& 'nın k ard eşin e bırak m ış, d ah a
s o n ra A n to n iu s (A n to în e) d a ad ay ı b izzat
kır& ıiçem n k en d isin e v e rm iştir. M aam aiih
bu hai uzun m üddet devam etm em iş ve
K ıbrıs adaş* yine d o ğ ru d a n do ğ ru y a b ir
R om a e y aleti şek lin e ç e v rilm iştir. K ibritsin
m erkezi evvelce doğra sah ilin d e Salam îs
1218
iken R om a devrinde b a tıd a P a p h o s (Bat') a
n akledilm iştir*
¿¿oma iroıiâr& toriuğu 3 S 5 te İkiye ay-
iih n c a Doğu Üiomanın h issesine dü^en Kıb­
rıs yedinci a s ra k a d a r r is b î b îr sükûr» dev­
re si y a la m ıştır.
İslâm dini A rap y a rım a d a sın ı« dı$m a
ta d a ra k b ir İslâm İm p a ra to rlu ğ u n u n re ­
m elleri a tıld ığ ı s ıra d a K ıbrıs B izans . îm -
paraTO' iugtjna vergi veren b ir yerdi. H a zret5
Ömer z am an n a a Suriye, Misi? v e Ir a k zap-
ted iid ig İ s ıra d a A ra p la rın b ir donanm ası
yoktu. D onanm a H a life O sm an zam anında
k u ru ld u , İslâm donanm asının İlk se fe r y a p ­
t ı ğ ı 'y e r d e K ıb m a d a sı oldu. M ilâdî 649
d a y a p ıla n bu sefer e sn a sın d a K ıb rıs’ın b ir
k aç sah il şehri k u şa tıld ı, Salam ın (S aıa-
m is) de bu a ra d a ta h rip ed ild i. Suriye v a­
lisi M uaviye’nin ıs ra rı n e ticesinde ic ra e-
öilen K ıbrıs s e fe r ve k u şatm asın d a a d an ın
feth i m ü y e sse r o lm adıysa d a v e rg iy e b a ş ­
lan m ası tem in edild i. A ra p la rın b u ilk
K ıbrıs h a re k â tın d a en sa rd a n Ümm H aram
d a L a rn a k a c iv a rın d a öldü. H ic rî 33 (M.
6 i"> 3 /Ş 5 4 ) a d a y a m üslüm anların yerleşm e­
si m üm kün oldu. F a k a t A ra p la rın K ıb rıs'ta
söz sah ib i o lm aları pek uzun sü rm ed i; H a ­
life Yezîd zam anında A rapl&r K ıbrıs'ı ta h ­
liye e tm iş tir. Bm evî h alifelerinden A bdül-
m eîîk (6 8 5 - TÛo) zam an ın d a A ra p la rla
B izanslIlar a ra sın d a c erey an eden m uharebe
n e tic esin d e A ra p 1.a r yeniden K ıbrıs üzerin ­
d e söz sahibi olm uşlardır* Bu h a rb d e Em e-
vî o rd u su n a H alifen in k a rd e şi, B izans or­
d u su n a d a b iz z at İm p a ra to r İk in c i J ü s tinle«
<J u stirıia n u s) k u m anda e tm iş tir. Bu h a rb ­
de. d a h a önce B izanslI a r ta ra fın d a n K iilk-
y a 'y a y e rle ştirilm iş bulunan îs lâ v e n le r Bi­
zans ordusundan k a ç tık la rı için m a ğlûbi­
y e t k esin olm u ştu . B izan şılar h a rb î m ü te ­
ak ip bunun in tik a m ım a lm ak iç in îslâ v e n -
lerin ç o cu k ların ı to p la y a ra k İz m it k ö rfe ­
zinde b ir k ay a ü z erinden d e n iz e dökm üş-
je r ; Ara p la r ise, kendilerine y ard ım la rı do­
k u nan Ts 3av eni erde n yedi b in kimiyi A n ta k ­
y a ve K ıbrıs a d a sın a y e rle ştirm işle rd ir,
î s 'e bövle h a d ise le re sebep o la n A ra p -B i­
zans h a rb i sonunda h ic rî 69 (6 S 8 /6 8 9 )
y ılın d a a k te d iîen a n la şm a so n u n d a K ıb rıs’­
ta n a lm a n veriri İki d e v le t a ra s ın d a e şit
şekilde bölü n m ü ştü r.
A bbasi'ler z am an ın d a d a A ra p la r K ıb­
rıs ’a sa h ip olm ak iç in ç alışm a k ta n geri
d urm am ışlardır* H aru n Ibçşîd z am anında İs-
lilm donanm ası K ıb rıs’ı m u h a sa ra etm iş ve
Kıfersslîîar Îslâ m îa ra vergi verm ek zonm da
k a lm ıştır. İm p a ra to r N icephoros P h o k as
 <SS3 - £ 6 2 ) zanıanınûfeıt itib a re n K ıb rıs'­
sa B izans h âk im iy eti d a h a kesin b ir jekil
ainei«;:r. E » kesin h ak k a! ye t Cn ik in ci a s ­
rın ser. la n r a k a d e r der&nı etArSgtiv.
H açlı £&fe:-lerİ »::‘ö s is d a K ıbrıs ad ası
b i e i : e t ! î jrtiriler yafana:?« r e b u seferler,
K ıb rıs’ın B izan s'ın esinden, tanıan'Jyİe cîk-
matîi nesice s in i vtrzaSttfr. 1391 y ıl: Bi­
z an slIların K ıb rıs’a v e d a ektikleri ta rih
say ılır. Z ira bu yıl iç in d e İn g iltere k ıralı
A ralan Y ürekli R işar K ıb rıs’: Skînuç» on­
dan so n ra T erap iler şö v aly elerin e sairm s,
o n lard an d a 1 İS 3 te Jlusifrnan h an ed an ın a
in tîk a! elm iş, l^ $ ö senesinde de K ıbrıs
Y en£tî:kİİIerIn eline ire ç in iştir.
B ibliyografya i Han* »w* î,M. A t â ) ;
D«'.*ie t- i O sm aniye ta rih i c. 6. A rif jtfü-
fst Iviar.sei; Eko ve Y tn e n tarijhi, AJesandr®
M ove t ; H î s te 5re Aneİenn«- M. Ş em settin
Gün&ltay; Y ak:n Sark. M. Ş em settin Gün-
a lta y ; İra n ta rih ; c. I. M as - Lafcne; H is-
to -re de ¿"ile ce C hypre rcaş !e rçç.ne des
p rin c e s d e ;a ma.; son L ş s İjö â ^ . W. K. En­
g el; K ypros. Rene De la p o rte ; L’ile de
Ghypve, F ik ret A la?ya; K ıbrıs ta rih i.

büyüdükçe, Kı taşlılar, bu hâlin, kendileri meti, kuvvetine güvenerek vergi tediyesi

İçin; Memlükierden daha fazla tehlike ya­ işini muntazam yürütmemekte ise de, bu
ratacağım sezdiler Bu se’se-pie, OsmanlI­ mükellefiyetten sıyrılmış da değildi.
lar aleyhindeki faaliyetlerine hız verdiler. OsmanlIların büyümesini endişe ile ta­
Fırsat buldukları zaman Anadolu kıyıları­ kip eden, umumiyetle, hem Avrupa devlet­
na. bizzat tecavüz ettiler, hattâ OsmanlI­ lerinin durumunu, hem de OsmanlIların va­
lar a leyli in dek i ittifaklara girdiler. Nite­ ziyetini gözeten Venedikliler, iki tarafı kol­
kim 1473 yılında Osmanlılar Akkoyunlu’- layıcı bir siyaset takip ediyorlardı. Kıbrıs’­
lar ile çarpışırken Karaman - Akk oyunlu ta üslenen korsanlar Türk gemilerine zarar
ittifakına Kıbrıs kıralları da dahil oldular verince, bunların, kendi malûmatları dışın­
ve ittifaklarının bir ncticesi halinde Antal­ da faaliyette bulunduğunu beyan, etmekte,
ya ve İzmir kıyılarına, -bizzat tecavüz etti­
ler,
Osmanlılann büyümesinden zarara uğ­
rayan devletlerden olan Venedikliler, Ege
denizinde sahip bulundukları bazı yerleri
Türkiere kaptırınca, Kıbrıs üzerinde daha
fazla dikkatlerini tep-ladıklanndan, ada
kıyılarına donanma göndermeğe başladı-
Jar. Daha önce ada kıyılarında yerleşmiş
Venedik ve Cenevizliler bulunduğundan,
Kıbrıs’a müdahale erlerken 6u sünıreden.
istifadeyi de ihmal etmediler, O sırada, Ca-
terin*. C r^’~-s,ro adında Venedikli bir kadın­
la evlenmiş olan kıral İkinci Jacc.ues (Gia-
coır.o; m ölümü Venediklilerin işine yara­
dı. Jacoues’în ölümünden sonra Kıbrıs Ca-
terina’nm idaresine kaldıysa da bu tarz i-
dare pek fazla devam etmeyip Kıbrıs’ın i-
daresi Venediklilerin eline geçti (1488).

OsmanlIların Kıbrıs için vergi almadan

Kıbrıs adası Venediklilere gocince, Lusig-
na.n kıralları zamanında Memlûklcre öde­
nen vergi işi tamamen unutulup gitmedi.
Kısa bir müddet sonra Venedikliler tara­
fından ödenmeye başlandı. Venedik hükü­ Ven-edikiî C atçrin a Cornafo

1219
 fakat korsanları'! zararlarını ön­
leyici bir tedbir de almamakta. -di­
ler. OsmanlIların Kıbrıs’a ait şikâ­
yetlerini çok defa yumuşak bir ta­
vırla karşılayan Venedikliler, Kıb­
rıs’la ilgili başka müracaat vaki o-
lursa., onu da ayni tavırla karşıla­
makta, fakat Türk miiracatmı us­
talıkla savuşturmakta idiler. N i­
tekim 14 «5 - 1190 Osmaıılı - Mem­
luk harbi sırasında, Türklerin, Ma-
gosa limanında muvakkat bir denir;
iissü talebini, bîtaraflık bahanesiy­
le reddettiler. SSylece iki tarafı da
gözeten Venedikliler, emniyet mü-
tâb-azasiyle Kıbrıs'ta tedbir almak­ Csfcsrina
tan da geri kalmadılar. Bu cümle­
den bir hareket ciarak, Kıbrıs'a
Francesfia PriuU kumandasında
kuvvet şevkettiler.
Yavu-i Sultan Selim'in Memlûk devletini
ortadan kaldırması, OsmanlIların Kıbrıs a-
dası ile fiilî alâkasının ilk defa kurulması­
na yol açtı. Yavuz 3e!->a Mısır’da bulundu­
ğu sırada silâlıdarlar kethüdası Ali Ağayı
Kıbrıs’a yollıyarak, Mcmlûklere ödenmekte
olan Kıbrıs haracını istedi. Osmarilı padi­
şahından gelen bu talepten daha çok, Mem­
lûk devletinin birdenbire ortadan kaldırıl­
ması Venediklilerim gözünü korkutmuştu.
Onun için. padiw.ht tebrik niyetiyle rönder-
dikieri elçi. Memlûklere ödenen 8 bin altın
vergisin sundan böyle OsmanlIlara ödenece­
ğini bildirdi. Bu suretle OsmanlIların Kıb­
rıs ile ilk fiilî ilgileri kurulmuş oldu.
Yavuz Selim. İstanbul tersanesini büyül­
terek gemilerin sayısın? çoğaltmaya cabş-
tığ ı sırada, bundan ilk kuşkulanan devlet
Venedikliler olmuştu. Bu arada Kıbrıs hara-
emin iki seneliğinin birden tediye edilmesi
için yollanan Osmanlı elçisi Mustafa Ça-
vuş’a Venedikliler fevkalâde itibar göster­
diler. Kanun! Sülcymanm saltanatının bi­
rinci yılında padişahı tebrike gelen Vene­
dik elçisi 1 aralık 1521 de bir anlaşma im­
zaladığı zaman bu vergi yılda on bin altın
olarak tespit edildi.
Kıbrıs’ın fethine karar verilmesi
îçkıye düşkünlüğü dolayısıyla bazı ta­
rihçiler tarafından “Sarhoş Selim" diye a-
nılan İkinci Sultan Selim’in icraatı arasın­
1220
C o r n a r f l’n u n H c c â S ı o " . s K ı b r ıs t a c t n ı V e tte d r k
D o c u n a ¿ e r k v© t a k d i m c-d!şî
{İtalyanca eski bir aibümde)
da en başta geleni, Kıbrıs’ın fethini ter­
viç ile karar vermesidir. Batılı tarihçiler,
Selim'in bu icraatını, Onun, Kıbrıs şarapla­
rına kavuşma arzusuna bağlamak gibi ba­
sit ve garip bir izai? tarzı tuttururlarsa da,
hakikat hiç te öyle değildir. Sultan Selim
içkiye düşkün olmakla beraber geniş kültür
sahibidir ve o devirde gerek başında bulun­
duğu büyük devletin, gerekse Avrupa hü­
kümetlerinin durumunu kavramış bir kim­
sedir. Bilhassa Kıbrıs adasının yabancı bir
elde bulunuşunun doğurduğu çeşitli mah­
zurları daha, s t ’’.zâdelijB d erin d e bile Sü­
mektedir. Zâten Kıbrıs’ın. Osmanlı devleti
için taşıdığı ehemmiyet, elle tutulacak de­
recede açık ve basit bir takdir işi idî. Asıl
mesele; adanın zaptına teşebbüs edilince
hırıstiy&n devletlerinin gösterecekleri reak­
siyon ile fetih uğrunda harcanacak kuvvet
ve gayretin miktar ve derecesinin tayini
idi. İkinci Seiim’c bu hususta müzahir olan
Lala Mustafa ve Piyâle Paşalar ile şeyhü­
lislâm Bbussuud Rfendi. muhakkik kî nsdi-
saha, Kıbrıs’ı fethe teşebbüsün doğuraca­
ğı askerî ve manevî kuvvet meselelerini i-
zalı etmiş olmalılardı.
Hıristiyan korsanlara melce teşkil eden
Kıbrıs adası Venediklilerin elinde bulun­
dukça zaman zaman Anadolu ve Suriye kı­
yılarına yapılan, sarkıntılık şeklindeki te­
cavüzler, tüccar ve hacı gemilerine tatbik
edilen vurgunlar devam edecekti.
İkinci Selim’in şehzadeliği devrinde böyle
bir tecavüz olmuş, şehzâdeve Mısır’dan gön­
 derilen .şeker ve pirinç gibi hediyelerle kıy­
m etli arap atları Kıbrıs korsanları tarafın­
dan zaptedilmişti. Bu tecavüz münasebet
tiyle Venedikliler'« J'apılan müracaatta:
‘ Şehzadeye ait olduğu nereden malûm?”
şeklinde bir cevabı müteakip istirdat olu­
nan şeyler Venedikliler tarafından güçlük­
le iade olunmuştu. Eski Osmanlı kronikle­
rinin bazılarının ifadelerinden anlaşıldığı­
na nazaran. Sultan Selim Kıbrıs fethini da­
ha o saman tasarlamıştır.
Netice olarak Kıbrıs’ın fethine karar ve­
rilmesinin esas sebebi: Doğu Akdeniz tica­
retini kontrol edecek bir mevkie sahip ve
OsmanlI ülkesi arasında bulunan Kıbrıs
adasının yabancı ellerde oluşuna nihayet ve­
rilmek istenmesidir.
Lala Mustafa Paşa ile Piyâle Paşa Sul­
tan Selim‘i bu fethe teşvik etmişlerdir. Şeh­
zadeliğinden heri Selim’« isıtisab edip, kuv­
vetli bir nüfusa malikiyetmde şüphe bulun-
... p-'*■ yahudi Yus^f Na.si fJcaeph N&s-
si, eski ismi Don Juan Miquez) nin telkin ve
teşvikleri öe Lala M ustafa ve Piyâle Paşa­
ların teşvikine kuvvet kazandırmıştır. An­
cak Kanime'- dahil bir çok Batı tarihçileri­
nin iddia ettiği şekilde, fetih sebebi arasın­
da, Sultan Seiim’e Kıbrıs şaraplarım met-
hedrt_l vahudi V■;sef Y ° f e t ’hten son­
ra Kıbrıs kıratlığının vâdedilmesi bir ef­
sâneden ibarettir- Yine ayni tarihçilere gör«,
S okullu Mehmed Paşanın Kıbrıs seferine
?Tui(’a''=>'e,''ti- Y ase1" X . s*’va K.v;:-- - kı ralli Si­
ni verdirmek istemeyişiyle izaha çalışılır.
Halbuki Veziriazamın buna muhalefeti da­
ha başka sebeplere istinat etmektedir,
Sokullu Melımed Paşa:
a) Kibrıs fethi için Venediklilerle sul­
hun -bozulmasını istemedi. Venediklilerle
harbe tutuşulduğu takdirde Batı devletleri­
nin Osmanlılar aleyhine ittifak yapabilece­
ğini talimin etti.
Bu mühim noktadan başka:
b) İki yıldan beri İspanya müslümanlan
vardı m istemekte devam ettikleri cihetle, o
işin esaslı şekilde ele alınmasını, bövleee Tu­
nus fethinin de kesin şekilde hallolunaca­
ğım düşündüğü,
C) Süveyş kanalının açılabileceğini ta­
sarladığı için başka işe girişilmeden bunun
da neticeye bağlanmasını arzuladığı,
d) Kıbrıs fethini isteyenlerden Lala Mus­
tafa Paşa S okullu’mm hasmı olduğu e illet­
le, hu fetihte kazanması muhtemel muvaffa­
1221
kiyetin ona veziri âzam lık yolunu açabilece­
ğini hesapladığı tahmin olunabilir.
1570 senesinde Mısır’dan, şeker ve pirinç
getiren tüccar gemisinin Kıbrıs limanların­
da harman korsanlar tarafından zaptedil-
mesi üzerine, yukarda izah edilen esas se­
bepler muvacehesinde sefere karar verilin­
ce, peşinen muhalif durumda olan veziria­
zam Sokullu Mehmed Paşa harbin muvaf­
fakiyetle neticeler,dirilmesi bakımından üze­
rine düşen işleri yapmaktan da geri kalma­
dı.
Ebussuud Efcndi’nin fetvası
Kıbrıs’ın fethi için padişah ile fikir birli­
ğ i edenlerden şeyhülislâm. Etassuud Efen­
di, adanın fethi lüzumuna dair fetvâ vermek
suretiyle bu işe dinî cepheden meşruiyet ka­
zandırdı. E'oussuud Efendi bu fetvasında:
bir zamanlar İslâm ülkesi olan Kıbrıs’ta
mescid ve medreselerin harabolduğundan;
hali hazırda ise, islâmlara zarar verildiğin­
den bahsetmekte idi. Devrin meşhur şey­
hülislâmı bu suretle; Emevi ve Abbasîler
devrinde 255 yıl İslâm idaresinde kalmış o-
lan Kıbrıs’ın hıristiyaniar eline geçmesiyle
harabe lan İslâm müesses elerinin ihyasının,
o devirde islâm âleminin lideri bulunan
Türklere düştüğüne ve İslâmî arın zararlar­
dan korunmasının da yine T lüklere aidiye­
tine işaretle, sulhün nakşına ser’atı cevaz
vermiş elliyordu,
Peçevî tarihinde kaydedilmiş olan bu fet­
vanın ehemmiyet arzeden baş tarafı aynen
şöy’edir:
■ "Sabıka bir viiâyet-i dâr-ı İslâmdan olup
ba’dehu küffâr-ı-iıâkisâr müstevli olup me-
dâris ve raesâeldin hsrab ve muattal vertıe-
nâbir-ü-mahâfilin küfr-ü dalâlet ile mâlâ-
m âl ve nice dürlü ef’al-i-hâbîse ile dîn-i İs­
lâm a ihanet kasdeyleyüp ve etrâf-ı-âleme
evzâ’'i-kalüha!arın isaat eylessler, padişah-ı
din-penâh hazretleri lıamiyyet-i-islânı nıuk-
tczâsıııca diyâr-ı mezkûru küffâr-ı hâkisâr
elinden alup Dar-ül-islâm'a ilhak eylemeğe
azimet ve himmet buyursalar, sâbıka mez­
kûr keferenin tasarruflarında olan âllar
vilâyetler müsalâha olundukta ellerine ve­
rilen ahîdnâmede mezkûr vilâyet daiıil ol-
mağla Şeriât-i mutahhare mucibince mez­
kur ahıdnâme nakzına azimet buyurmaları­
na mâni’ olur mu? Beyan buyurula.
El - Cevâb — Allâhu-â’îem aslâ mâni ol­
mak ihtimali yoktur.”
 Yasr-Î .Vasi
(İlâve: id(j)
İk :n e ! S s l‘s n Seiinı zam an ın d a s iy a s î
ve m a lî b azı m ese le le re ism i k a n ş m .ş b a ­
k im se o U r. Y a se f N a si (jo s e p h N a s s ! /, a s ­
len b ir Pcrtefcİz y a h u d isi idi. P e r t e k l i *
İ k in h ıriâtLy ar.hâ': k a b u l ed en , i a lift" o ra ­
d a n a y n îm ca. vskrai- y a ;:ud îliğ e d ¿nen Y a-
S6Í N asln in esk i a d ı “ L-on J u a n j£:<jusz'*
d i. “ M arrar.e*' d e slíe n z A hiren h iris ti y en
g ö rü n e n " a h u d ile rd e n e la n Y a se f N asî.
K anun; Sü ley m an z am an ın d a 15 3 d yılı:; d a
k a rd e şi Üe b iriik ta İ s ta n b u l'a g e lm iş ve
k ıs a zam unĞa s a r a y a n ü fu s e tm iş tir.
Y a se f N a s s rs ıia , s a r a y a nü fu z şek il
v e seb e p le r: iaah e d ilirk e n , k y v e tü c e l i l e ­
re istin at, e tm em ek le b iı-â a iv , on an . T ürki-
yeye {3Sİ:vk3n l7ran*«z v e k ille rin d e n O s­
m an î» vezirlerin© b irta k ım '¿ava:ye m e k tu p ­
la rı ffet:r«»İ$ o ld u ğ u n d a n ; Salom en a d ;n :
ta ş ıy a n b a b a s ın ın o n d a n d a h a ö nce İ s ta n ­
b u l'a g e le re k k e n d isin i saray a ra tıra s ı*
b u lu n d u guindan bahisle» Y a s a f X a s Smin b«ı
h a ld e n f a y d a la n d ırm a iş a r e t e d ilir, Ş a îts s
m u h a k k a k tır k i: Y a se f N asi- ırk ir.a has
kurnazlığı, ile gah s i h ile k a rlığ ım .u s ta c a b ir ­
le ştirm e si sa y e sin d e O sm an lı s a r a y ın a h u ­
lu l v e d a h a şeh zad eliğ i s ıra s ın d a S u lta n £e-
lim ’e k e n d isin i s e v d irm iş tir. Z â te n baM
ta rih le rd e onun sev im li b ir ş a h s iy e te s a ­
h ip b u lu n d u ğ u n a d a ir ifa d e le re ra m la n ır.
İş te bu k u rn a z , sevim li ve çok so k u l­
g a n a d am , O sm an h s a ra y ın a ve b ilh a s sa
S u lta n Selim ’e b u lû l e tm e k le; hem ço*;
ş e n s in b ir h a y a t y a ta n ı» , hem de v e a lrle r
k a d a r sezü g e çe c e k d e re ce d e n ü fu z te s is
eylem iştir*
Y a se f N asi k e n d isin ; ta r a ttığ ı s ıra c a
Osm a n i; s a ra y ın d a yahu d 5 n ü fu z u n u n m ü­
him b ir y e r t u t t u r a n a ş a h it o lu n u r. A slen
b ir y a h u d i o la n İk in c i S c lin ’in zev cesi
N û r-B â n u S u lta n ’d a n b u n la r k o la y h k ve
h a tta h im aye g ö rm ü ş!e rd ir.. 0£r¿u Ü çüncü
M u ra d ’m s a lta n a tı s ıra s ın d a v a lid e s u lta n
s ıfa tiy le k u v v e tli b ir n ü fu z a sa h ip olan
K u r-B â n u S u ttan , k o c a s ı sa m a n ın a a r^ñá/en
d a h a fa z la y a h u c ü e H k o ru m u ş tu r. Onu-',
iç in . İk in c i Selim z am an ın d a iîöze ç a rp a n
y a h u d i n ü fu zu d a h a sen i* ç a p ta olm ak
ü z ere Ü çü n cü M u rad z am an ın d a d a devam
e tm iş tir.
B u yafcudllerin en n ü fu z lu su Y a se f N a-
1222
nl'âîv. İk in c i Selim B c i^ ra d ’d a n dön erk en
.la s e ı îs a s ; p a d işa h ın a y a k la r ın a kapan­
m ış. Se;im İse, K ü ta h y a ’d a b u lu n d u ğ u
¿rünierder. b eri k e n d isin e iltif a tın ; e s ir s e -
m eal#! X a$lTy î y e rd e n k a ld ırm ış ; K am -
m er % s e r e , c s ıra c a boynuna b ile s a r ıl­
m ış tır. S u lta n Selim . ,parf?şahh*ın:n iik
a y la rı z a r ı n d a Y a se f X a s :'y a N a k so s
(N a k şa ) a d a s ın ın d u k a îiin ru te v c ih e t-
in iş tir. Ş eh zad eliğ i s ıra s ın d a S elim ’e b ir
d e fa SO bin d u k a aH im ta k d is i evm iş v®
f ır s a t b u ld u k ç a S e lim in iç k iy e d ü ş k ü n lü ­
ğ ü n ü ta h rik ve İs tis m a r ey lem iş o la n Y a-
seF N a sî. N a k şa d u k a lığ ın a k o n m a k la , ev-
r a le e ta k d im ey lem iş o ld u ğ u h e d iy e le rin in
bedelini m isliy le ç ık a ra c a k b ir k a y n a ğ a
k a v u şm u ş d e m e k ti. Y a se f N u s i’nin d u k a ­
lık s a h a s ın a y a ln ız c a N a k so s a d a s ı cîeğii
K ik !a tla rd a n e n ik i ta n e a d a d a h il b u lu n u ­
y o rd u . Y a se f K asi N a k ş a d u k a sı o lu n c a ;
K ikL atîarm iS I k la tî 1537 ta rih in d e f e t­
h inden b e ri Ga m a n h h â k im iy e ti a ltın d a
Nalçan d u k a h ^ m a dev am eden Gris p a ha®
n e d an ı bu a d a la r d a n çj k a r; im ış tır , Y a se f
N asL N a k s c ^ a b iz z a t sEİtnıenıiş y e rin e b ir
v?:k!i jr^nderm ek s u re tiy le işi id a re e tm iş ­
tir .
y. ase ? X as i. X a k so s d u k a lığ ın d a n d e v ­
le te vertfi ödem ekle b e -a b a r. b u ra d a n k e n ­
di se rv e tin i a rttır m a k b a k ım ın d a n d « çok
is tifa d e e tm iş tir. A slın d a z en c in b ir adam
o la n bu e sk i P o rte k iz y a hudi si, k e n d isin ­
den b ir sena önce, yân: 1-353 te Îstar.bulVv
r e îm iş b u lu n a n h a la s: D ona G rasla :ie r.-
d e s ’in. k ızı ile e v le n d ik ten so n ra , s e rv e ti
d a h a fa z la k a b a rm a c a b a ş la m ış tır. K ayın
v a lid e si D ona G ra sia ile b irlik te b a n k am a:
b ir k re d i m ü e sse s esi k u ra ra k B a tı A v ru p a
d e v le tle riy le tic a r î m ü n a se b e tte b c îu n a n
tü c c a r la r a k o la y lık g ö s te rm iş , h u say e d e
d e F e le m e n k k ıy ıla rın d a n b a v lıy a ra k İs -
ta n fe u l'a k a d a r o la n lim a n la rd a b ü y ü k b ir
i t i b a r ' te s is in e m u v a ffa k olm uştur» ?*Su&z-
zam s erm ay e y ık a ra k iş srören bu y a h u d i
m ü e sse se si Ü ç ü n cü M urad z am an ın d a d a ­
ha m ü e ss ir ro l o y n a m ış v e b ir çok d e v le t
m u k a ta a v e iltiz a m la rı b u kum panyam a
e tine geçm iştir*
Y a se f Xasİ*nin tic a r î fa a liy e ti yalnız
 b u n u n la d a k a lm a m :;. L e h ista n île O sm an-
i: m em lek etleri a ra s ın d a k i b alm u m u t i c a ­
ret.! ile G irit a d a s ın d a n a lın ıp E flak ve
Boğrdan’a sarılar, ş a ra b ın in h is a rın ı elde
e tm iş tir. Bu k a za n ç lı is te n c e c c v le ıe hiç
b ir rü sû m ö d e m e m iştir.
K u rn azlığ ı sa y e sin d e s a r a y a h u lû l
odij>. S u lta n Selim den srördüâîl y ak ın l:* :,
s e rv e tin i a r ttır m a k iç in is tis m a r eyleyan
Y a se f X asi. y ainız m alî ve tic a r i sah a d a
detfil s iy a s î s a h a d a d a fa a l o lm ak is te ­
m iş tir. A v ru p a s iy a s e tin i !y! b ild iğ in e <üp-
fce b u lu n m a y a n bu y a h u d i. S u lta n S eîim 'î
K ıb rıs 'ın fe th in e te ş v ik e tm iş tir. F a k a t,
S u lta n S elim ’in. K ıb rıs seferin i. Y a se f N s-
s i’r.ia, K ıb rıs’ın ş a ra p la rın ı m eth ed iş! v e­
sile siy le a çm ış o ld u ğ u , b u a r a c a S u itan
S elim 'in de or.a K ıb rıs k ıra tlıs ın ı v ad et-
m iş b u lu n d u ğ u h a k k ın d a * : id d ia n ın d c jr u
o lm am ası ic a p e tm e k te d ir. A n cak , Y asef
X asi*nin, K ıb rıs k ira llı£ m a k a v u şm a a rz u ­
su beslem esi ve p a d işa h r.ezd in d ek i n ü fu ­
z u n a sriivenerek b-unuıı k e n d isin e te v c in
ed ile ce ğ in i um m ası m ü m k ü n d ü r. Y asef
X aai, K ıb rıs 'a k ıra l olm a a rz u su b eslerk en
a d ay ı b ir yafcvdi y u rd u h â lin e g etirm ey i
d ü şü n m ü ş o la b ilir. Z âter. o d e v rin h â d is e ­
leri d ik k a tle ta k ip e d ilin c e. Y a se f X a si’nin
K ıb rıs k ıra llıg ı ( ’) m e se le sin in , d a h a 7. 1-
Ebussuud Efendi, fetvasının bundan, son-
Taki kısmında, Hazreti peygamber zama­
nında müslümanlarm m enfaati uğruna bo­
zulan ahidlere ait misaller verm ekte idi.
Kıbrıs seferi arifesinde OsmanlIların
komşuları
Osmanlı hükümeti Kıbrıs’ın fethine karar
"verirken, veziriazam SokuUu Mclımcd Pa­
şayı düşündüren en mühim nokta; B atı A v­
rupa devletlerinin müttefikan Türklerin
lîcarşısma çıkmasıydı. Fakat, bu sırada, g e­
rek Osmanlı hükümetinin tedbirleri dolayı-
siyle; gerekse Avrupa devletlerinin çeşit­
li m esetelerle m eşguliyeti yüzünden, Sokul-
lu ’nun çekindiği ittifak kısa zamanda ve
sür’atîe tahakkuk edemedi.
Venedik hükümeti OsmanlIların bir se ­
fer için hazırlık yaptıklarının farkına var­
m ıştı. Bu arada bir takım emarelerden de
seferin kendi üzerlerine olacağın; tahmin
•etmişlerdi.
Osmanlı hükümeti, Slgetvar’ın zaptından
1223
y ad e b u y a h u d in in d u y d u ğ u a rz u d a n ileri
g eçem ed iğ i, p a d iş a h ın or.a b u yolda b ir
v a a d d a bulunm adı*: a n la şılm a k ta d ır. R a­
tıl: ta rih ç ile r. V eziriazam SokuUu M eh-
n ı e c P â ia n m . K ıbrıs k ırıttığ ın ın Y a se i X a-
¿!*yc ve» :'::.‘.em C o l u ğ r u n d a m ü cad ele e ttiğ i­
ni y a z a rla rsa d a oskl k a y n ak larım ız d a bu
I.dicıy* d o ğ ru la y a c a k b ir k a y ıt bulunm a-
m »ksR '.r.. 2»lamaafih Vezirisizam S o k u llu ' j
n u n Y a se f X as: i l« m ü c a d ele e t t i ğ i d o f c r u - 1
r'.vr. T abi: b u m ü c a d e l e onun s iy a s i r.üfu-
r u r . u k in r .a íx ve m a l î h ile le rin i önlem ese
m ü te v e c c ih tir.
K anunî S üleym an z am an ın d a T ü rk iye­
ye p elip . İkinci Selim z am an ın d a serv e t ve
s iy a s i nüfuzunun z irv esin e u la şa n . Ü çü n ­
c ü M urad d e v rin c e de serv et ta h tın d a o tu r­
m a k ta dev am eden Y a se f N a si. 3 5SS de
S lm iiîtü r.
B ib liy o g rafy a! K am roer (M. A t i ! ;
D evleti O sm aniye ta rih i c. 6. A. G aian te;
K isto ire d e s ja îîs u 'Is ia n b u i. S a ıfe t; Y usuf
X n s i. T a rih i O sm an! E ncüm eni m ecm uası
no: 16. S a ffe t: N akçe ılukailfli u K Vİad
a d a la rı. T a rih -i O snıar.î E ncüm eni m ecm u­
a sı ser.e 1 3 2 9 . A. G a ian ti: T ü rk îe r ve
Y a hudiier. ta rih i s iy a s i te tk ik . İs ta n b u l i
19 2S . S tlâ n ik l; T a rih .
sonra Avusturya i!e soVîz s ^ n ^ iin e bir m u­
ahede aktetm işti. Bu bakımdan, Avustur­
ya sınırlan sükûnet içinde olup, yeni bir
harbe alâm et teşkil edecek faaliyet gözs
çarpmıyordu. Sultan Selim’in cülûsu müna-
s«sb*tîvi« Edirne’ye gelen İran elçisine gös­
terilen itibarla da tezahür ettiği veçhile, i-
ki devlet arasında samimi bir dostluk m ev­
cuttu. Rusya’y a karşı şimdiye kadar bir se­
fer ihtiyacı duyulmadığı gibi, bu sırada da
böyle bir lüzum ve ihtiyaçtan bahsedilemez­
di. Binaenaleyh, hazırlıkların diğer bir kom ­
şu bulunan Venedik’e müteveccih olması
lâzımdı. Zâten hazırlıklar daha ziyade do­
nanma sahasında göze çarpıyordu. Venedik­
liler de daha çok bunlardan şüphelenmek­
teydi. Hammer dahil birtakım Batılı tarih­
çilerin iddiasına göre; Venedik şehrinde ce­
reyan eden bâzı hâdiselerin Türk casus teş­
kilâtının eseri olduğuna ihtimal verilmişti.
13 ekim 1569 gecesi Venedik’teki barut de­
posu infilâk etmiş, patlamanın şiddetinder,
bazı binalar hasar görmüş, ilk anda baskı­
na uğradıklarını tahmin eden bir kısım asil­
zadeler derhal silâha sarılmış, ihfilâktar.
 çıkan ateş tersaneye sirayet ederek müthiş
hasar meydana getirmişti.
Venediklilerin ittifak tesisi için çalışmaları
Türklerm hazırlıklarının kendilerine mü­
teveccih bulunduğunu sezen Venedikliler,
derhal müttefik bulma faaliyetine koyuldu­
lar. Türk hücumunu yalnız başlarına defe-
demiyecekleri gibi, küçük devletlerle bir­
leşmenin de maksada elvermiyeceğini bil­
diklerinden, işi Hıristiyanlık yönünden ele
almaya ve daha ziyâde büyük devletlerle
birleşmeye çalıştılar. Bunun için önce Pa-
pa’ya başvurdular. Diğer devletlerle birleş,
mek hususunda da papayı vasıta kıldılar.
Venediklilere hem denizde hem karada en
büyük destek olabilecek devletin hükümda-
n ''lan İmparator Maksimilyan Papanın
müracaatına aldırmadı. Maksimilyan’m,
Papaya müsbet cevap vermemesindeki e-
sas âmil, Avusturya hükümetinin Türklar-
le sekiz seneliğine bir muahede imzalamcş
olmasıydı. Ayrıca Alman İmparatoru, p a ­
panın Floransa dukasına “Büyük Duka” un­
vanım vermesinden dolayı da’ gücenikti. Al­
man İmparatorundan sonra Akdeniz bölge­
sinde Venediklilere faydalı olabilecek ikinci
derecede kuvvetli devletler Fransa ve İs­
panya idi. Bu iki devletten Fransızlaı-, Türk­
lerle hasım vaziyete geçmeğe hiç yanaşma­
dılar. Osmanlı İmparatorluğu limanlarında­
ki ticarî menfaatlannı ve Osmanlı hüküme­
ti nezdindeki siyasî itibarlarını altüst »t-
mek istemediler. H attâ bu noktalara verdik­
leri ehemmiyetten dolayı, Venediklilerin,
Avrupada çevirdikleri manevralardan Türk-
lerl haberdar ettikleri gibi, Alman prensle­
rinin Venedik ittifakına girmesini önleyici
hareketlerde dahi bulundular. Nitekim, bu
cümleden bir faaliyet olarak: Papanın mü­
racaatım red ile Türk dostluğuna sadık ka­
lacağım bir mektupla İkinci Selim’e bildiren
Dokuzuncu Şarl (Charles), bundan bir müd­
det sonra Papanın kardeşinin tahriklerine
de aldırmadı. Papa, Almanya ve Fransa’ya
yaptığı müracaattan bir netice çıkaranla-
ymca, bir kardinal olan kardeşi, ayni gaye­
yi tahakkuk ettirmek üzere faaliyete ko­
yulmuştu. Beşyüz atlı ile, önce Fransa'ya
giden kardinal Fransa kıralım Venedikliler­
le ittifaka yanaştıramayınca Almanya’ya
geçmiştir. İmparatora yaptığı müracaatta,
Mksimilyan, Alman prensleri ittifaka soku-
labildiği takdirde kendisinin Papa - Vene­
dik - İspanya ittifakına dahil olacağım söy­
lemiştir. İmparatordan aldığı cevap üzerine,
1224
bu defa, Alman prensleriyle anlaşmaya ça­
lışan kardinali muvaffakiyetsizliğe uğratan,
şahıs, Fransız kiralının bizzat kendisi idi.
Zira, o, Alman prenslerini kandırmaya ça­
lışırken, Fransız kıralı prensleri perde ar­
kasından elde etm ijti.
Papa Beşinci Pi (Pius) Türkler aleyhine
ittifak tesisine çalışırken, Venedikliler ya­
nında yer alan en mühim devlet İspanyol-
lar idi. Ayrıca Malta kuşatmasından dola­
yı Tiirklerden intikam almak istiyen Malta
şövalyeleri de Venediklilerle birleştiler,
Böylece Venedik, Papa, Malta şövalyeleri
ve Ispanya'dan müteşekkil bir ittifak grupu
meydana geldi. Türklerin bu defaki hedefi­
nin, Kıbrıs olduğu, hayli zamandan beri se-
zildiğinden, müttefiklerin esas gayesi; do­
nanma kuvvetlerini biraraya getirmek oldıu
Dubrovnik (Ragüza) cumhuriyeti, İspan­
ya kıralı Filip’in, Venediklilerin müttefiki'
sıfatiyle yüz kadırga ile harbe katılacağını
Osmanlı hükümetine bildirmesi üzerine,
Bosna'nın güney batısındaki Klis ve Hersek
sancakları hududu tahkim edildiği gibi,
donanmadaki gemi miktarının arttırılması
hususunda Kaptanpaşa’ya emirler yazıldı..
Venedik’e gönderilen elçi
Osmanlı hükümet merkezinde hazırlık­
lar olgun hâle gelince evvelâ Tercüman
Mahmud, ondan sonra da divan çavuşların­
dan Kubad Venedik’e gönderildi. İlk giden
elçi, Dalmaçya kıyılarında ve Kıbrıs sula­
rında vuku bulan tecavüzlerden dolayı Os­
m anlI hükümetinin şikâyetini bildirdi. İkin­
ci giden elçi Kubad ise; bu şikâyetleri daha
geniş çapta tekrarladıktan sonra, Venedik
hükümetinin, sulhun devamını arzuladığı
takdirde Kıbrıs’ı Türklere terketmesi lüzu­
munu açıkladı. Venedik senatosu, Osmanlı
hükümetinin bu talebini müzakereye dahî
vazetmeden reddeyledi. Bu hal, iki devlet
arasında sulhün bozulması ve bir nevi harp-
ilâm addedilebilirdi.
İki tarafın kuvvetleri
Donanmanın takviyesi, Anadolu iskelele­
rinde zahire depo edilmesi işleri tamamlan­
dığı sırada Sultan Selim, Kıbrıs’a gidecek
seferi kuvvetin kumandanlarım tayin eyle­
di. Kumandanları Kıbrıs’ın fethini şiddetle-
arzulayanlardan seçti. Beşinci vezir Lala;
Mustafa Paşayı serdar, Üçüncü vezir Piyâ­
le Paşayı donanmaya kumandan nasbetti.
 Kaptan-! derya Müezzin zâde Ali Paşa. Pi-
vâie Paşanın emrinde çalışacaktır. Ayrıca
Anadolu beylerbeyi İskender Paşa, Kara­
man beylerbeyi Haşan Paşa, Sivas valisi
Belıram Paşa, Maraş v g l i s j M ustafa Paşa,
Halep beylerbeyi Derviş Pasa. Şehrizor’dan
nıazûl Muzaffer Paşa, Rumeli’deki sancak­
lardan da Tırlıala, Yanya. Mora, îlbasan,
Prizren sancak beyleri askerleri ile birlikte
serâskerin emrine girecekti- Tımar askerin­
den başka kapı kulundan 5 bin yeniçeri ve
kethüdası Yahya Ağa idaresinde Cebeci,
topçu ve bir miktar kapıkulu süvarisi de
Kıbrıs'a gidecek seferi kuvvete dahil edil­
miş bulunuyordu. Boy!“cs Türk seferi kuv­
vetinin asker miktarı 50 bin piyade; yeniçe­
ri, topçu, cebeci, istihkâm « ve kapıkulu sü­
varileri gibi dalla ziyg.de teknik sınıfı teşk'il
eder. 10 bin civarındaki efradın da ilâvesiy­
le 60 bin kişiyi bulmaktaydı. Tabii bu kuv­
i,a la M ustafa Paça
vetler, adaya yapılacak çıkarma askerini (T optiapr s a ray ın d a k i eskî b ir eserd en )
teşkil ediyordu. Kıbrıs’ta çarpışmalar baş­
ladıktan sonra Anadolu kıyılarından bir
mayı uğurladığım kaydeder. Daha ziyade
miktar asker nakledildiğinden bu sayı bi­
Venedik kaynaklarını esas tutan Ham mer­
raz daha kabaracaktır.
ise; Osmanlı donanmasının Üç parti halin­
Kıbrıs seferine iştirak eden Türk deniz de lıarekete -geçmiş olduğunu; ilk partide*
kuvvetlerinin gem i sayısı -hakkında yerli ve Mart ayında Muı-ad R eisin 23 kadırga ile
yabancı kaynaklarda birbirinden farklı ra­ denize açılıp Rodos’a teveccüh ettiğini; ni­
kamlar görülür. Bu rakamlar; 298 den baş­ sanda Piyâle Paşanın 65 kadırga 30 kalyon
layıp 360 hattâ 400 e kadar çıkar. Kâtib Çe­ ile onu takip eylediğini; Mayısta da Müez­
lebi bunu ISO kadırga, 10 mavna v e onlar­ zin zâde A li Paganın 36 kadırga, 12 çekti-
dan daha küçük deniz vasıtalarından 170 ri, 8 mavna, hayvan nakline mahsus 40, in_
parça ve karamü^sel ki. cem’an yek in 360 san ve mühimmat nakline mahsus 40 gemi
parça olarak kaydeder. Gemilerin nevilerini ile harekete geçmiş olduğunu kaydeder. Kâ­
belirtirken daîıa ziyade Batı kaynaklarına tib Celebi’nin. donanmanın esas hareketin­
istinat eden Hammer’in, g'emi çeşitlerine ait den bahsederken, Kaptan-ı derya Ali Paşa­
verdiği rakamlar yekûnu 256 y ı ancak bul­ nın ismini zikrederek Piyâle Paşanın adınr
duğu halde, cümlesinin sonunu, “Osmanlı o cümlesinde anmayışma bakılırsa; Venedik
donanmasının yekûnu 360 gemiden mürek­ hâkimiyetindeki Girit sulan-nı istikşaf için,
kepti" şeklinde bağladığı görülür. esas kuvvetlerden önce keşif filolarının sev-
Çıkarma kuvvetlerinin miktarının kaba­ kedilmiş olacağını tabi’i görmek icap eder.
rıklığına bakarak Kıbrıs seferine k atlan Kıbrıs seferî kuvvetleri kumandanlarının
Osmanlı donanmasının g'emi sayısını Kâ­ tespitinde isabetli davranıldığında şüphe-
tib Çelebi’nin bildirdiği şekilde 360 olarak yoktur. Denizcilikte tecrübe sahibi Piyâle
kabulde isabet vardır. Ancak, bunların bir Paşanın donanma başkumandanlığına geti­
kısmının nakliye gemisi olabileceğini düşün­ rilmesi, bu isabetin derecesini göstermekte­
m ek te gerekmektedir. Zâten Hainmer de dir. Ayrıca. Piyâle Paşa da. Lala Mustafa
Türk donanmasındaki 80 geminin insan ve Paşa da Kıbrıs fethini teşvik ve bu harekât­
hayvan nakline mahsus tekneler olduğu be­ ta vazife almak isteyen kimselerdir. Rütbe
lirtilmektedir. farkı gözetmeden her iki kumandanın d s
Kâtip Çelebi, donanmanın 977 zilhicce­ birbiriyle iyi anlaştığı görülmektedir. N i­
sinde (Mayıs 15701 İstanbul'da p.f^ktaş tekim bu noktaya temas eden Kâtib Çele­
önünden hareket ettiğini; Sultan Selim’in bi: “P-'vâJe Pasa he"! daroad-ı nad’?ah! ve­
de kayıkla Yedikule Önüne çıkarak -donan- li e m Üçüncü vezir iken serdara tâbi olup.

1225
 asla muhalefet etmedi; emri mucibince ev­
velâ adaya çıkıp serdarın, otağını kurdu;
sair paşalar ve beyler dahi çıkıp şevk et ve
dârâtla serdarı bindirip otağına götürdüler
ve Piyâle Paşa donanma gem ilerine varıp
karar etti” demek suretiyle, Üçüncü vezir
Piyâle'nin Beşinci vezir Lala M ustafa’ya
rahatça tâbi oluşuna parmak basmaktadır.
Venedik ve müttefiklerinin kuvvetlerine
g-elin.ce; Türklerin teşebbüslerini peşinen ön­
lem eğe çalışan Venedikliler bir hayli gayret
sarf etmelerine rağmen büyük bir m üttefik­
ler topluluğu meydana getirememiş, sadece
Papa. Malta ve Ispanya’dan mürekkep bir
ittifak kurabilmişlerdi. Onun için, Kıbrıs’a
çıkarm a yapacak Türk donanmasıyla çar­
pışmaya hazırlanan fiio ve askerler, bu dev­
letlerin kuvvetlerinden ibaretti. Maamafih,
"tifak kudasların de dzr.i dev’^ 'er
olması bakımından. hatırı sayılı bir .m ütte­
fikler donanması meydana geliverdi. Müt­
tefik ler donanmasının gemi sayısı 206 idi.
13u gemilerde 16 bin savaşçı asker, 36 bin
gem ici ve kürekçi, 1300 top mevcuttu.
Müttefik donanması; miktar bakımından
azımsanamıyacak, kalite bakımından seçme
sayılacak durumda olmakla beraber, zama­
nında doğu Ak denize yetişemediği için, ha­
reketsiz kalm aktan başka bir şey yapama­
dı. M üttefiklerin gecikişler: ise, Türklerin
işine yaradı. Deniz muharebesine kuvvet
ayırm aya ve dikkatin mühim kısm ını deniz
harbine teksife ihtiyaç hissetmeden, adada­
ki kalelerin muhasara ve saptı ile m eşgul
oldu.
Türk donanmasının İstanbul’dan hareke­
tini iyi takip edemediği anlaşılan ve birara-
va gelm ekte geciken m üttefik donanması
Girit’in Suda limanında toplandı. 1570 se­
nesi evlûlünün 13 ünde Suda limanından
"kalkarak 22 eylülde Meis adası önüne geldi.
İleriye gönderilen k eşif gemileri, Türk kuv­
vetlerinin Kıbrıs’ın merkezi Lefkoşe şehrini
zaptetm iş olduğu haberini getirdiler.
Bu haber karşısında, mevsimin ilerlemiş
olm asını ds. nazarı itibara alan müttefikler,
artık bîr şey yapılamıyaca&ma hükmettiler.
■Fırtınadan da hasar gördüklerinden muha­
rebeye cesaret edemediler ve çarpışm ayı er­
tesi yıla bırakarak geri döndüler. B u dönüş
esnasında Rodos sularına ilerleyip, bu ada­
nın Knavve burnunda Ayaluki köyünden 25
esir aldıktan sonra Girit’in Suda limanına
avdet ettiler. Bu arada donanmanın başku­
mandanı vaziye'.inde bulunan Gîovanni
1228
Anörea Doria Sicilya’ya çekilmekle beraber
Venedik gem ileri Girit’te kaldılar.
Türk casus ve haber alma teşkilâtı g a ­
y e t iyi işlediğinden m üttefiklerin durum ve
hareketleri g a y et iyi takip edilmekte idi.
3 u bakımdan, m üttefiklerin Meis önüne
geldikten sonra Giı-it’e geri dönmüş olduk­
ları zamanında haber alınmıştı. Ayrıca, Ce­
zayir reislerinden Pirî Reis birtakım esirler
almış, bunlardan, m üttefiklerin Rodos’un
Ayaluki köyünden 25 esir aldıklarını öğren­
miş ve İstanbul’u bundan haberdar etm işti.
Kıbrıs’a çıkış
Türk donanması İstanbul’dan ayrıldık­
tan bir buçuk ay sonra Kıbrıs sularına, ulaş­
tı. Yolda ayrılan gemilerin bir kısm ı Fini­
ke’ye yanaşarak buraya gelm iş olan Ana­
dolu tım ar askerlerini aldı. B ir temmuzda
Lim&sol koyunda demirleyen Türk donan­
ması ertesi gün, yâni 2 temmuz 1570 de bu
koya asker çıkardı. lim a so i koyundaki
Lefteri kalesi kolaylıkla ele geçirildi. Ser­
dar M ustafa Paşa, L efteri’nin mukavem et­
siz teslim oluşu karşısında halkın can ve
malına kim seyi dokundurtmadı.
Türk çıkarm a hareketinin m uvaffakiyetle
tatbiki vc Lrefteri’nin zahm etsizce almışım,
Batılı tarihçiler, adanın Venedik valisi -N'i-
colo Dandolo’nun idaresiz ve liyakatsizliğiy­
le izaha çalışırlar. Hattâ.' M agosa valisi A s-
tor Baglione’ye mukavem et etm em esi hu­
susunda emir vermiş olduğundan, sahilleri
korumakla vazifelendirilmiş askerlerin ara­
sında bulunan m ilis kuvvetlerinin evlerine
gitmelerine müsaade edilmesinin bu kolay­
lığı yarattığından bahsedilir. Şurası muhak­
kaktır ki, Türk kumandanlığı çıkarma’y ı
gayet iyi İdare etmiş, donanmanın bîr k ı­
sım gem ileri çıkarm ayı desteklerken, bir
kısm ı da Girit sularından gelebilecek düş­
man donanmasını gözetlem ek üzere karakol
gezm iştir.
Lefteri kalesinin m ukavem etsiz teslim o-
luşunu, diğer şehirler halkına emsal teşkil
etmesini önlemek endişesine kapılan Vene­
dikliler, birkaç gün sonra Lefteri’ye ân i
bir gece -hücumu yaparak ahalisinin ekse­
risini öldürdüler, çocukları ile kadınları
dağlara çıkardılar.
T.efkoşa’nın zapt:
Lefteri’nin alınmasından sonra Kıbrıs’ın
 başka şehirleri de yavaş yavaş elde edilmeye
başlandı. Adaya ayak basılışının ikinci ¡haf­
tası başında, Kıbrıs’ın kuzey kıyısındaki ka­
lelerden Girne (Kyrenia} teslim oldu (9
temmuz'!.
Kıbrıs'ın fethi uğrundaki çarpışmaların
en mühimmi Lefkoşa’nm etrafında’ cereyan
etti. Kıbrıs’a ayak basılışının üçüncü günü,
yâni 4 temmuzda Larnaka iskelesine ağır
toplar da çıkarılınca, artık adanın en müs­
tahkem mevkilerinin zapt; için faaliyete ge-
çilebiilrdi. Bu işleri görüşmek üzere topla­
nan mecliste, serdar Lala M ustafâ Paşa
L efkcşa’yı, donanmaya kumanda eden ve­
zir P iyâle Paşa da Kıbrıs’ın doğu sahilinde­ G i r n e k a ia s E n in E ia v a d a tt ç Bi-ü k ü s ü
k i M agosa (F am agusîa) şehrinin kuşatıl­
m asını ileri sürdü. Sardart». fikri galip gel­
diğinden adanın iç kısmında buludan Lef-
k oşa’nm kuşatılm asına karar verildi.
■ Kıbrıs’ın merkezi ve en mühim şehri o-
lan Lefkoşa eskldenberi mamur ve müs­
tahkem bir yerdi. Hammer’in^&bu! ettiği­
ne göre, şehirde 365 kilise mevcuttu. Sul­
tan Selim’in tahta geçtiği yıl, Venedikliler,
L efkoşa’nın eski kalesi ile bir kısım kilise-
lerini yıkarak, bunlardan elde edilen tas ve
sair malzeme ile inşaata girişmişler. Lef-
k oşa’yı on bir tabya ve üc kaaıyı ihtiva eden A y m ( ¡m -a n d a n fosr g ö r ü n ü ş tfs f ta
üc millik bîr sur içine almışlardı. Hanime:-,
yıkılan kiliseler ve yanılan istihkâmların
Bu noktada Batı kaynaklarını esas ratan
hususiyetlerini şövle anlatır: “O zaman sek­
Hammer’e göre, 22 temmuzda; Kâtib Çeie-
sen kilise ile Kudüs kirazlarının, Lusignan’-
bi ve bu harekât sırasında Lala M ustafa P a ­
ların. A ntakya prenslerinin, hakimlerin, a-
mira'lerin, kumandanların, Kudüs ve Kıbrıs ganın maiyetinde divan efendisi olan bir
kıralları mabeyincilerinin, kont ve baronlar­ şahsın tuttuğu “Ruznâme” de kaydedildiği­
ne nazaran 15 temmuzda Lefkoşa muhasa­
la Tabsrivs. Sur, Savda, B e v m t ,Tn„
rası başladı. Daha muhasaraya girişilmeden
pe. Nikcpoli şehirlerine mensup diğer asil­
önce, şehrin civarındaki arazi Türkîer tara­
zadelerin ve palazlardan, piskoposlardan on
fından zaptedilmiş olduğundan, Lala Mus­
altısının mezarlarını ihtiva eden büyük ki­
tafa Paşa bu ar?.2İde askere bir resmigeç.it
lis e yıkılm ış idi. Seksen rahip hademesi olan
yaptırdı.
"bu manastırda ara sıra gelip ziyaret eden ki-
rai ve kıraliçe için daireler tahsis olunmuş­ Lefkoşe'nin muhasarasına geçileceği sı­
tu.” rada Lala M ustafa Paşa şöyle bir emniyet
Daha sonra yeni istihkâm ların hususiye­ tedbiri alm ıştı: Sivas valisi Behram P aşa­
tine ve içindeki kuvvetlere tem as eden Ham- yı, zahire ve cephane gemiierhîi muhafaza
mer: “Bu istihkâm lar iki yüz elli top ile için Larnaka koyunda bırakmış; Piyâle P a ­
müdafaa edilirdi. Her tabya, iki cihetinden payı da denizden imdada gelecek düşman
otuz kadem uzunluğunda olarak ferah ferah kuvvetlerini önlemek: avn ca Halep ve Şanı
iki bin. kişi ve dört top alabilirdi. Muhafaza askerinin ucaya, naklini tem in etmek vazi­
"kuvvetleri t>n bin kişiye baliğ olup şöyle te­ fesiyle mükellef kılmıştı. Müezzin zâcie Ali
rekküp etm ekteydi: bin bes yüz İtalya as­ Paşanın kara harplerindeki tecrübesini gö-
keri, üc bin Venedik kara askeri, iki bin bes zcnünöe bulundurduğundan muhasara işle­
vüz serbest milisler, ik i yüz elli am avut, rinde vaz!fe’endirmis bulunuyordu. Deniz­
'bin Lefkoşa asilzadesi” . de bu tedbirler alınırken: Maraş beylerbeyi
 Mustafa Paşa kumandasında bir kuvvet de
M agcsa’yı tecride memur edildi.
Kâtib Çelebi’nin “Tuiıfet-ül-kibar fi es-
far-ül-bihar” ında kaydediidifine nazaran,
Lefkcga muhasarası başlamadan önce Kır­
şehir ve Akşehir sancakbeyleri -kalenin önü­
ne yaklaştığı sırada, içerdeki kuvvetler der­
hal bir çıkış yaparak, bunların üzerine hü­
cum etmişlerdir. O sırada Karaman beyler­
beyi Haşan Paşa yetişerek harbe tutuşunca
Lefkoşalılar selâm eti surlar içine çekil­
mekte bulmuşlardır,
Türk ve yabancı kaynakların müştere­
ken belirttiğine göre; Lala Mustafa, paşa
Lefkoşe'yi muhasaraya başiarken askerini
yedi kısma ayırarak, herbir bölümü Lefko­
şe'nin bir tabyası kargısına yerleştirmiştir.
Fo dö Katara, Kostanza, Daviîa. Tripoli- Ru-
ka, Mola, Kerino, Barbarc, Loredano, Abra,
Karala isminde onbir taneyi bulan bu tab­
yalardan Kostanza tabyasının batısına ser­
darın biîzat kendisi ordugâh kurdu. Po dö
Kataro tabyasının kargısına, Anadolu bey­
lerbeyi İskender Paşa, Tripoli (Trablus) tab­
yasının karşısına Halep beylerbeyi Derviş
Paşa, diğer tabyalardan dört tanesinin kar­
şısına da Kaptan-ı derya Müezzin zâde Ali
Paşa, Karaman beylerbeyi Haşan Paşa, Ru­
meli ümerası ile birlikte eski beylerbeylerin­
den (Şehri zol veya Şehrizor’dan mazûl)
Muzaffer Paşa, diğer bîr tabyanın kargısına
da yeniçeriler yerleşerek metrisler hazırla­
dılar.
Kuşatma tedbirleri tamamlanınca Lsfko-
şa surları dövülmeye başlandı. Şetıir şiddet-,
le dövülürken raüdafiler de gayet iyi dayan­
makta, hattâ fırsat bulunca, kaleden çıkış
yaparak Türk ordusunda zayiat meydana
getirmeye çalışm akta İdiler. Nitekim mu­
hasaranın otuz birinci günü, Karaman, as­
kerinin bulunduğu mıntıkada bir çıkış ha­
reketine tevessül eyleyen müdafilerie Ka­
raman askeri arasında şiddetli çarpışma­
lar cereyan etti. Neticede Venedikliler za­
yiata uğrayaark kale dahiline çekildiler. Yi­
ne ayni gün, Cezayir beylerbeyi Uluç (Kılıç)
Ali Paşadan “Kara Hoca” namında bir
kaptan geldi. Bu kaptan, Uluç Ali Paşanın,
Tunus şehrini İspanyol hakimiyetindeki
“Ben: H afs” hanedanından fethetm iş oldu­
ğunu, bundan başka bir .Malta filosunu da
yenerek dört kadırga zaptetmiş bulundu­
ğunu, denizde -bu başarıyı kazandıktan son­
ra gemilerini tamir etmek üzere Tunus’a
dönmüş olduğunu bildirdi. Ayrıca Uluç A li’­
İ22S
nin iğtinam ettiği Malta bayraklarını tes­
lim etti. Bu bayraklar Lefkoşa surları önün-
de teşhir edildiğinden müdafilerin manevi­
yatları bir hayli sarsıldı.
Çok kuvvetli surlara malik olan Lefkoşa’-
nm muhasarası bir hayli uzadı. Muhasara­
nın devamı müddetince kaleye üç defa umu­
mi hücum yapıldı. Bilhassa bunların üçün-
cüsünde müdafiler epeyce zayiata uğradı­
la r ; subaylarından bir kısmını bu hücum sı­
rasında kaybettiler.
L ef koşa, surlarının çok kuvvetli ve sağ­
lam bulunması dolayısiyle bunların toplar­
la tahribi kolay olmuyordu. Selanik! ve So-
lakzâde’ve göre; top mermileri ile surlarda
gedik açılamadığı için lâğım faaliyetine e-
hemıniyet verilmiş ve surların altına doğru
lâğımlar kazılıp içine doldurulan barut in­
filâk ettirilmek suretiyle gedik açılmasına
çalışılmıştır.
Muhasara devam etmekteyken, bir ara­
lık, Rodos sularına kadar uzanmak suretiy­
le denizde kafakol gezen Piyâle Paşa, Kıb-
r-.sa’ döndüğü s:rad&, serdar Lala M ustafa
Paşa son hücumun kat’S netice olacak şekil­
de m üessir olabilmesi için donanmadan 20’
w ? ssker aldı. 40 gündenfceri kuşatılan
Lefkcşa’ya ertesi gün için umumi hücum-
varolacaktı. Fakat Po dö Kataro “P ot de
. - . v a t a n s a ve Tr^-oü ^bv^ ları gü­
neş d•'im i dan zaptûlundu. Bu tabyaların
muhafızları intizamsız şekilde daha içerilere
çekilirken Anadolu, ve Karaman askeri Lef-
koşs.'y& girdi, cni arı ordunun diğer kısım la­
rının şehre dahil olması takip etti (9 eylül
1570).
Vali Nicolo Bandolo, başpiskopos ve bir­
isisini ileri gelen şahsiyetler maiyetlerinde­
ki askerlerle vilâyet konağında mukaveme­
te devam ederken. Derviş Paşa 4 top ile bi­
nayı dövmeğe başladı. Kıbrıs’ın umumi va­
lisi Nicolo Dandolo bu arada maktul düştü,
yarandaki kimselerin bazıları da ele geçiri­
lip katlolundu. BSylece Lef koşa şehri, mu­
hasaranın ellinci günü Türklerin eline geç­
ti.
Lefkcşa’nm fethini müteakip şehrin ki­
liselerinin bazıları camiye tahvil edildi. Ser­
dar Lala M ustafa Paşa fethi takip eden ilk
cuma namazım, Lefkcşa’mn en büyük kili­
sesi iken camiye çevrilen Ayasofya’da kıl­
dı (15 eylül 1571). Cç gün sonra M uzaffer
Paşayı iki üç bin askerle Lefkoşa’da bıraka­
rak muhasarasına riyaset etmek üzere Ma-
gosa’y a gitti.
 Lefkoşa’nın düşmesi diğer bazı kalelerin
düşmesini de kolaylaştırdığından, Baf ve Li-
masoî, Lefkoşa’yı müteakip teslim oldu.
Kıbrıs’ın eski çağdaki merkezlerinden olup
Osmanh tarihlerinde Tuzla (Memlaha) di­
ye zikredilen Larnaka da alındı (Halife
Hazreti Osman zamanında Şam valisi Mua-
viye'nin Kıbrıs’a şevke t tiğ: İslâm seferi kuv­
vetiyle beraber gelerek adada ölen entariler­
den Ümmü Haram’m kabri Larnaka civarın­
da bulunmaktadır).
Lefkoşa’nm za.ptından sonra elde edilen
L efk o şe'n in istih k â m la rın ı gö steren iu resim
ganim et malı ile bin kadar esir, o aralık a-
O n a itın c ı a sırd a yazılm ış
dava zahire getirm iş olan veziriâzam Meh- İta ly a n c a ¡»îr ta rih te n a lın m ıştır.
med Paşanın kalyonuna yüklenmişti. Gemi
hareket etmek üzereyken, Batı tarihçilerine
göre; bir esir kadın'tarafından kalyondaki
barut deposu ateşîenmiştir. Vııkua gelen in­
filâk neticesinde yalnız bu kalyon yanıp bat­
makla kalmamış, iki tarafında iki fcüyük
harcanın mahvolmasına da sebep olmuştur.
İnfilâk neticesinde bir miktar asker ve tüc­
cardan başka sekiz yüz genç esir de yana­
rak veya boğularak ölmüşlerdir.

Magosa muhasarası
Lefkoşa'nm zaptından sonra serdar Lala Lefkoşe c iv a rın d a esk i k a le h a ra b eleri
Mustafa., Paşa Magosa önüne geldi. I efknşa
“kuşatması sırasında, Maraş beylerbeyi M us-,
tafa Paşanın emrindeki kuvvetlerle tecrit y
edilmiş olan Magosa (Fam agusta) nın mu­
hasarası, serdarın gelmesiyle 18 eylülde
başladı.
Lala Mustafa Paşa Magosa’va vasıl olun­
ca, şehrin surlarını ve hattâ limanını döğe-
cek şekilde bir istihkâm yaptırdı. Serdarın
hu hazırlığından ziyade; şehrin tahkimatı­
nın kuvvetliliği, bir tarafın denize açıklığı
sebebiyle Lefkoşa derecesinde sıkıştırıla-
mayışı, Masrosa muhasarasının uzun süre­
ceğine delildi.
Magosa muhasarasının başlamasından on L efkoşe’nin O ndokuzııncu a sırd a k i hâli
sekiz gün sonra donanma Kıbrıs sularından
ayrılarak İstanbul yolunu tuttu. Üçüncü dı. Serdar Mustafa Paşa esas şiddetli çar­
vezir P iyâle Pasa ile Kaptan-ı derva Mü­ pışmalara geçmek üzere bahan beklemekte
ezzin 2âde Ali Paşa donanma ile Istanbula ve daha ziyade Magosa müdafilerinin yar­
d f l n e r I c *?* sancak beyi / - p o Ah»»'®»! dım almamasını gözetmekteydi. Buna rağ­
B ey fKHib Çelebi’nin, Arap Ahmed diye men, Mark Antuvan Kirini kumandasmda-
kaydettiği bu isim Hammer’de Kamza Bey k- 12 gemilin bir Venedik filosu Magosa’va
diye zikredilir) kumandasında kırk kadır­ bin altı yuz kişilik asker ile mühimmat çı­
ga Kıbrıs sularında bırakıldı. karmağa muvaffak oldu (23 ocak). Ham-
Magosa kuşatması başlarken mevsim iler­ mer’in kaydettiğine göre; Venedik gemileri
lediği için sıkıştırma pek şiddetli sayılamaz. yalnızca Magosa’va asker ve malzeme çı-

1229

Lîrrıasol UsTeSindcn b u gü n e k a la n
karmakla kalm ıyarak bir kaç Türk gemisini
batırmış, hattâ İstanbul'dan askere aylık
getirm iş olan gemiyi de ele geçirmişlerdir.
Düşmanın bu muvaffakiyetinden Sakız ve
Rodos sancak bcvier; mes'ul tutulduğundan,
birincisinin başı kesilmek, İkincisi de bahri­
y e feneri taşımak hak’o r’^°.n mahrum edil­
mek suretiyle cezalandırıldı.
Bahar mevsiminin gelm esiyle Lala Mus­
tafa Paşa muhasarayı şiddetlendirmek üze­
re faaliyete geçti. 16 nisandan askere bir
resm igeçit yaptırdı. Ondan sonra siper ka­
zılması. tabya yapılması gibi işlere girişil­
di. Hummalı bir çalışm a ile hendekler ka­
zıldı. Üç milden fazla tutan hendekler, içe­
risinde bir atlı hiç görünmeden rahatça yü­
rüyebilecek kadar geniş ve derindi. Eir çok
yerlerde kayalar yanlarak meydana geti­
rilmiş elan bu hendeğin arkasına inşa olu­
nan kuleye avcılar yerleştirildi.
M agosa’nın her tabyasının kar­
şısına dörder toplu bataryalar-
la n mürekep 74 top konuldu,
roplardan dört tanesi İstanbul,
Belgrad, İşkodra "e Rodos mi’-
hasaralannda görülen neviden
“şahı” denilen büyük toplardı.
Türklerin siper ve hendek kaz­
mak, kule inşa etmek üzere
vaki çalışmaları, mahsurlar ta ­
rafından herhangi bir çek:id";
önlenemedi. Bu çeşit faaliyet
3ona erince 15 mayısta Magosa
landı.
Magosadak: müdafa kuvvet­
lerinin kumandanı Marco - An-
toniö (Marcantanio') Bragadinc
idi .Topçu ateşleri topçu generali
Martinengo tarafından idare edilmekte, baş­
kumandanın kardeşi Giovanni de agabevsi-
nin emri altında çalışmaktaydı. Hector B ag-
lioni umumi serdariıkta. Giovanni Antonio
Kirini de muhafız kuvvetlerinin idaresinde
vazife almış bulunuyordu.
Şehrin 'cas kumandanı Marco - Antonio
Bragadino, daha ziyade müstehlik vaziye­
tinde bulunan ve müdafaa işlerinde vazife
alanııyar. sekiz bin kişiyi surlardan dışarı
çıkardı. Onlar Magosa’dan çıkarken gayet
insani davranan Türk başkumandanlığı ka­
ju rç
dın, çocuk, ihtiyar vesaireden ibaret bu top­
luluğa en ufak bir rahatsızlık verdirmedi ve
civardaki köylere dağılıp oturmalarını te­
min etti. Onların ayrılmasından sonra Ma-
gosa’da kalan tam müsellâh kuvvetlerin ye­
kûnu ’vedi bin kişi idi.
M&gosa kumandanı hakikaten ehliyet­
li ve gayretli bir kim se idi. Ehliyeti ile ça­
lışkanlığı birleştiren bu adam, kaledeki mü-
öafilerin gayret ve fedakârlığını -da hareke­
te getirmesini bildi. Böylece, zâten çok kuv­
ven malik r>lan Mf<.<r^ss,’nın
uzun müddet dayanması mümkün oldu.
M agcsa surlarını döven Türk toplan bir
takım tahribat yanmakla beraber içeri giri­
lecek derecede gedikler meydana getirilemi-
yordu. Bnun için lâ fım açma faaliyetine Ö-
nem verildi. Mavıs ayı içinde Magosalılar
bir ss.bah müthiş gürültülerle sarsıldılar.
Müdafileri korkutan gürültü Türklerin pat­
lattığı bir lâğımdan geliyordu. Lâğımın sur­
larda meydana getirdiği tahribat ve müda-
1230
Türk ter hendekler içinde yürüyerek duvar­
ların dibine kadar geldiler. F ak at merdi­
venler kurup surlardan aşm ağa muvaffak
olamadılar.
Buncan sonra lâğım açma işine ehemmi­
yet verildi. Türkler lâğım kazarken Vene­
dikliler de mukabil lâğımlar açıyor, Türk
lâğımlarını tahribe uğraşıyordu- 1571 m a­
yısının SS (3 muharrem S79) inci günü Küs
sancak beyi C&nbolat Bey deniş tarafındaki
kulenin aîtm a açtırdığı lâğım ı patlattı, in ­
filâk pek müthiş oldu ve M agosa surlarında
!V Î3£0sa k z ie s tn tr c C te tlo b u rcu
yıkıntılar meydana geldi. Lâğım patlama­
sından meydana gelen şaşkınlık durulmadan
Türk kuvvetleri hücuma kalktı. Güneşin
doğmasından gcce yarısına kadar devam e-
tîen çarpışmalarda iki taraf da çok iyi dö-
ğüştü. Katib Çelebi “Tuiıfet-ül kibar fi es-
far-iil bilıar” mda kaydettiğine göre; o gün
Arap Ahmed Bey 40 kadırga ile Magos&’nın
deniz tarafım tutm akta idi. Haziranın 30
unda (6 safer) Muzaffer Paşanın m ıntıka­
sında patlatılan lâğımdan meydana gelen
gedikten içeri girmek için Türk kuvvetleri
bir hücuma daha kalktı. Çok şiddetli çar­
pışmalar cereyan ettiği halde içeriye gir­
m ek mümkün olmadı. a y n ı k z le v e b u r ç t a n d i â e r g ö r ü n ü ş
Aylardan beri devam eden muhasara es­
nasında gerek top mermileriyle dövülmek,
gerekse lâğım patlatm ak suretiyle M agosa’-
nm sur ve tabyaları bir hayli tahrip' edil­
miş, bir kaç defa tekrarlanan hücuma, şehir
içinde yangınlar meydana getirm ek üzere
başvurulan tedbirlere rağmen Ma.gosa’ya gi-
rilememişti.
Serdar Lala M ustafa Faşa Magosa’nm bu
durumunu nazarı İtibara alarak umumi bir
hücum için hazırlıklar yaptırdı. Surların di­
binde bulunan hendeklerin bir kısm ı toprak­
la dolduruldu. Yine bazı yerlerde lâğımlar r»7c£c-a . . . : ! ': i ~ ■rı d en iz k a -j ' s : ve D esdam on a
patlatıldı. M ustafa Paşanın bizzat idare et­ b a h ç e s i civarr
tiği umumi hücum esnasında çok şiddetli (N o t: S h ak esp ears m estttır O teE Io e s e r in d e ,,
çarpışmalar vuku buldu. Gözünü budaktan m a c e r a y ı EjuraSarda s e ç î r ö r )
sakınmadan vuruşan Türk kuvvetleri hemen
her noktada ric'at ettirildiği halde yanın ay rin miktarı 3 bin kişiyi bulmaktaydı. Şehid-
biçimindeki bir istihkamdan ilerlemeğe mu­ lere Malatya sancak beyi Periıad Bey île
vaffak oldular. Üstünlük temin edüen bu Aymtab fAntep), Kars, Divriği sancak bey­
istihkâm mıntıkasında, şehre daiıil olunur­ leri ve daha birtakım mühim şahsiyetler da­
ken, müdafiler tarafından istihkâmın altına hildi.
kazılm ış olan lâğım patlatılarak Türklerin Umumi hücum ve bilhassa yarım ay b i ç i ­
girişi önlenmeğe çalışıldı. Bu patlama neti­ mindeki istihkâm mıntıkasında bir havli za­
cesinde o mıntıkada çarpışan Suristiyan, yiata uğranıl m ak! a beraber Lala Mustafa
Türk bütün savaşçılar Ölüp gittüer. İstih­ Paşa, gayretlerini eksiltmedi. Temmuzun 21
kar'm tahribi s; ra s‘.r.da sehid düsen Türkle- (27 safer) inde bir umumi hücum daha yap-

1231
"iırdı. Anadolu askerinin hücum ettiği rmn- Ayni gün şu şartlarla anlaşmaya varıl­
'cıkada bir miktar asker önlerinde bulunan dı:
•■tabyaya girmeğe ve buradaki sekiz adet to­ a) Muhafızlar silâhları, eşyaları, beş par­
pu dışarı çıkarmağa dahi muvaffak oldular. ça top ve kumandanlarına ait üç at ile şehir­
Lâkin müdafilerin fevkalâde gayreti neti­ den cıkacak ve derhal Girit adasına nakledi­
cesinde bu defa da Magosa’ya girilemedi. leceklerdir.
b) Şehrin ahalisi Magosa’yı bütün malla­
Toplarla dövülen, lâğımlarla sarsılan. Ma­
rı ile terk etmekte serbest olacak.
gosa surları artık iyice tahribata uğramış
c) Şehirde kalanların mallarına canla­
bulunuyordu. Muhasaranın pek uzun sür­
rına dokunulmayacaktır.
mesine rağmen Türk kuvvetlerinin gayret­
d) Venediklilerin almış oldukları 50 Türk
lerinde bir gevşeme olmadığı gribi erzak ve
esiri iade edilecektir.
cephane sıkıntısı başgösteren Magosa müda-
filerine Venedik donanması da esaslı bir Böylece. Venediklilerin son tutunma nok­
.vardım yapamamıştı. Şiddetli bir tr*oeu bom­ tası olan ve on bir aydan beri muhasara e-
bardımanı ve yeni lâğım açma faaliyetini dilen Magosa’nın zaptı ile Kıbrıs fethi ta­
müteakip yeni bir umumi hücuma kalkıl­ mamlanıyordu.
m ak üzereyken Magosa surları üzerinde bir Anlaşmanın imzalanması ile Venedikli­
beyaz bavrağın dalgalandığı görüldü (1 a- leri Girit'e nakledecek olan on dört Türk
ğustos 1571). gemisi limana girerken, diğer Türk kuv­
vetleri de üç mil geriye çekildiler. Üç gün
Magosa’mn zaptının artık gün değil bîr
zarfında Magosa muhafızlarının tamamı ge­
saat meselesi haline geldiğini sezen Vene­
miye bindi. Şehirde yalnızca kumandanlar
dik kumandanı, şehir hücumla alındığı tak­
kaldı. Bunlar gemiye binmeden önce Mago­
dirde başlarına geleceği bildiğinden, anlaş­
sa müdafilerinin kumandanı Marco - A n -
m a yoluyle kendini ve müdafileri ölüm ve
esaretten kurtarmaya karar vermiş bulu­ tonio Bragadino, şehrin anahtarlarını biz­
luyordu. zat tesiim etmek arzusunda bulunduğunu
bildirmek üzere topçu kumandanı Martinen-
Magosa surları üzerinde beyaz bayrak gö­ aro ile yeğenini Türk ordugâhına gönderdi.
rününce, serasker kethüdası ile yeniçeri ket­ Lala Mustafa Paşa -bu hareket karşısında
hüdası şehre girdiler. Buna mukabil mah­ şehrin kumandanı ile görüşmekten haz du­
surlar da iki Venedik asilzadesini Türk or­ yacağını bildirdiğinden, Marco - Antonio
dugâhına gönderdiler. Venedik asilzadeleri Brpçadino mühim erkânını yanma alarak
Lala Mustafa Paşanın oğlu tarafından kar­ kırk muhafızla birlikte Türk ordugâhına
şılanıp yerfiçeri kethüdasının çadırına misa­ geldi. Kendileri kemali ihtiramla karşılanıp
f i r edilerek sırmalı hil’atler giydirildi. Türk kumandanları ile muhasara hakkın­
da bir miktar konuştular.
Türklerin insani ve insaflı
davranmış oldukları açık bir
hakikatti. Son bir hamle ile
zaptediiebilecek hâle gelen şeh­
rin müdafilerinin hayatlarını
kurtarmalarına müsaade eden
bir anlaşmaya yanaşmaları bi­
le. bu insani davranışa kâfi bir
delildi. Aynca, muhafızların
Türk gemileri ile Girit’e nakil­
lerinin kabulü, gemilere rahat
bir şekilde binişleri ve en niha­
yet kumandanlara gösterilen
itibar da. sadece insani duygu­
ların değil, on bir ay dayanma
kudreti gösteren kimselere kav-
M a e csa trB h aîarasm ^ a m ah su rların m üdafaaiar.-n: ¡Testeren üu —ulan takdirin ifadesiydi.
rasim d s iia ly a n o a alb ü m d en alın m ıştır. Fakat,umumî hava böyle olduğu

1232
 halde, M arco-A ntonio B ragadino’nun
Lala M ustafa P aşa’m n sözlerin e ters c e ­
vaplar verm esi, va ziy etin birdenbire de­
ğişm esine sebep olm uştur.
Lala Muştada Paşa, ev v elâ V enedik
kumandam ile m uhasara m eselesin e da­
ir konuştu. İltifatk âr v e tatlı konuşm a­
sı arasında, V en ed ik lileri G irit’e n a k le­
decek Türk gem ilerin in orada zap tcd il-
m em elerini v e dönüş sırasında da b ir ta­
arruza m aruz kalm am alarını tem inat a l­
tına alm ak g a y esiy le kum andanlardan
birinin rehin bırakılm asını isted i. Galip
Türk kum andanının bu tek lifin e karşı
M arco-A ntonio B ragadino, anlaşm ada
buna dair bir m adde bulunm adığını b e­ M agosa’n ın O naltıncı asır sonlarında ya­
yandan sonra, O sm anlı m üverrihlerinin p ılm ış bir resm i (A lm anca eski bir
kaydına göre: tarihten)
«— B ey d eğil, bir kelb alıkoyam az­
sın»
tutuldu. Önce burun v e kulakları k esil­
cevabını verdi. V enedik kum andanı­
di, sonra Türk esirlerin e reva görm üş
nın cevabı hakikaten ağır v e hakaretâ-
m izdi. Buna fena halde içerley en L a­ olduğu ez iy etler ona da aynen tatbik e -
dilerek bir kaç gün kendisine k ü fe ile
la M ustafa Paşa, sözü daha fazla u zat-
toprak taşıtıldı. En n ihayetinde de derisi
m ıyarak V en ediklilerin elin d e bulunan
yü zülerek öldürüldü. C esedinin teşhirini
elli m üslüm an esirinin teslim in i istedi.
Esirlerin, teslim m ukavelen am esi gere­ m üteak ip başı İstan b u l’a gönderildi.
ğin ce iad esi lâzım dı. F akat M arco-A n­ V enedik kumandanıru.n peşinen an­
tonio B ragadino’nun buna karşı: laşm ayı ih lâlin d en v e serdara karşı v er­
«— O nların cüm lesi benim değildi. d iğ i ağır cevaplardan doğan zarar y a l­
H erbiri beylerden v e asker halkından nızca kendisinin v e diğer kum andanların
birinin idi; v ire gecesi katletm işler» şek ­ idam ı ile kalm adı. Lala M ustafa Paşa,
lin d e verd iği cevap v e açıklam a Lala G irit’e gön d erilecek V enediklileri de e-
M ustafa P aşa’y ı m üthiş kızdırdı. Galip sir ittih az ederek m allarını gan im et h e­
Türk kum andanı bu asab iyet anında o - sabına geçirdi.
na şu son suali de sordu: H iddete kapılan Lala M ustafa Pa-
«— Ya sende olanı n e y -
ledin?» B ragadino’nun b u ­
na m ukabelesi de ayni d e­
recede küstahça idi.
«— Onlar katled in ce
ben de katlettim .»
O zam an Lala M usta­
fa Paşa:
«— Bu takdirde vireyi
sen bozmuşsun»
diyerek, elli Türk e si­
rinin kanına m ukabil V e­
ned ik kum andanlarından on
k işin in idam ını em retti.
G özünün önünde arkadaşla­
rı öldürülen B ragadino, b ir­
denbire aynı ak ıb ete u ğ ra - K ıb n s’m ön em li m ev k ilerin i gösteren
tılm ayarak, işk en ceye tâbi harita.

1233
 şa’n ın son icraatı hakikaten doğru ve
alkışlanacak n evid en d eğild i. F akat böy­
le bir icraatın m üsebbibi V enedik ku­
m andanının bizzat ken d isiyd i. H akikat
bu m erkezde olduğu halde B atılı tarih­
çiler ve bu arada Ham m er, Lala M us­
tafa ve Türkler aleyh in e h a y li ağır k e ­
lim eler kullanırlar. M âam afih, o devir
A vrupasım n işkence ile adam öldürm ek­
te Türklerle k ıyaslan am ıyacak derecede
ileri olduğunu hatırlayan Ham m er. La­
la M ustafa P aşa’y ı m azur gösterm ek is­
tercesine şö y le der: «ikinci S elim , D oku­
zuncu C harles ve Korkunç Ivan ile m u­
asır idi. S ain t-B arth elem y katliâm ının
A vrupa kavim lerine d eh şet verm esinden
beri henüz bir sen e geçm em iş olduğu g i­
bi, yen i bir senen in hitam ın d an e v v e l
V i tan s tay n istihkâm ının zaptında bütün
m uhafızların idam olunduğu v e kum an­
danın ateşte kızdırılm ak üzere m ızrağa
geçirildiği görülm üştür..»
M agosa’n ın m uhasarası on bir a y ka­
dar devam etm ek le beraber, şehrin zap­
tı uğrundaki çarpışm alar daha ziyade
son ik i buçuk aya inhisar etm iş, bundan
önceki devre ise daha ziyad e sık ı b ir ab­
luka m anzarası arzeylem iştir. M agosa’-
nın zaptiyle V en ed ik lilerin elin d e baş­
ka y er k alm adığından K ıbrıs feth i de
b öylece tam am lanm ıştır. H am m er’e g ö ­
re fetih m uharebeleri sırasında T ürkler
50 bin k işilik zayiat verm iştir.
M agosa’n m zaptını m üteakip K ıbrıs’­
ta bir buçuk ay kalan L ala M ustafa P a­
şa adanın İdarî işlerin i de tanzim etti.
B unları da b itirin ce 15 e y lü l 1571 de
K ıbrıs’tan ayrılan L ala M ustafa Paşa,
A nadolu sah ilin e çıkarak karadan İstan­
bul yolunu tuttu. Ş eh re zafer a la y ı ile
girip parlak bir m erasim le karşılandı.
K ıbrıs’ta ilk İdarî teşkilât
K ıbrıs’ın feth i tam am lanınca L efk o-
şa m erkez olm ak üzere bir b ey lerb ey i-
lik teşk il edildi, tik b ey lerb ey liğ e de
M uzaffer Paşa tâyin olundu. B af, M ago-
sa v e G im e ’y e ayrıca sancakbeyleri tâ­
y in edildi. A danın m ev k iin in eh em m iye­
ti güzönünde bulundurularak A n ad olu ’­
dan A lâiye, İçel, Tarsus; S u riy e’den de
Trablusşam sancakları K ıbrıs b ey lerb ey ­
liğ in e bağlandı. A n ad olu ’dan ek lenen
.sancakların K ıbrıs’a b a ğ lılığ ı ep ey ce d e­
1234
vam etm ek le beraber, Trablusşam san ­
cağı 1573 te K ıbrıs’tan a y n la r a k Şam
b eylerb eyiliğin e verildi.
F etih ten sonra adaya, K onya, K ara­
man, N iğd e, K ayseri, A n talya, M anav­
gat, A lâ iy e, İçel, Bozok v e D arende’den
Türk n ü fu su nakledildi. B una m ukabil
K ıbrıs’ta d ev le te ih a n et eden y e rli h ı-
ristiyanlardan kadm erkek üç yü z n ü ­
fu s A n talya’y a iskân edildi. K ıb rıs’a A -
nadolu’dan n ü fu s n ak li bir d efa lık la k a l­
madı. D aha sonra A nadolu ey a leti ile
Adana v e S is (K ozan) den de nüfus
sevk ed ild i. Harp, d o la y ısiy le adanın ba­
zı y erleri harap olduğu v e İktisadî du­
rumu da bozulduğundan bir m üddet
vergiden m u af tutuldu.
Lala M ustafa Paşa K ıb rıs’tan a y rı­
lırken bin k işisi y en içeri olm ak üzere
adada 10 bin k işilik k u v v et bırakm ıştı.
A yrıca adanın m ühim m evk ilerin in tah ­
kim ine de eh em m iy et v erild i. Bu cüm ­
leden olarak 1572 de M agosa k alesi ta­
mir, 1573 te de B af k alesi inşa edildi.
T ürklerin her yerd e y ap tığı gib i
burada da -yerli h ıristiyan lara tam bir
din serb estisi tanındı. Lala M ustafa P a­
şa K ıbrıs’tan ayrılm adan önce, V en e­
dik liler zam anında bir köyW sürülm üş
olan ortodoks başpiskoposunu m en fa­
sından getirterek despothaneyi k en d isi­
ne verdi. K ıbrıs başpiskoposunun k ırm ı­
zı m ürekkeple T ürkçe im za atm ak, âsâ
taşım ak, h attâ g erek irse silâh bulundur­
mak selâ h iy etleri vardı. V eziriâzam m hu­
zuruna çıkarak m üracaat v e ricada b u lu ­
nabilirdi. Onun için d ir ki, bir çok b aş­
piskopos İstan b u l’a kadar seyah atlar y a ­
pacaklardır.
K ıbrıs zap ted ild iği sırada adanın en
m ühim g elir k a y n a k la n arasında bağ v e
şarapçılığının yan ın d a b ilh assa şeker sa­
na y ii ile tuz v e küh ercile istih sa lin i zik ­
retm ek gerekir. Ş ekerhâneler: Baf, L i-
m asol, K oloş, Peskopu, K ukla v e H ırıso-
fu ’aa id iler. Şah ıslara a it şek erh ân eler-
den başka m irîye m a led ilen şek erh ân e­
ler de vardı. K ıbrıs'ın ih tiyacın ın d ışın ­
da kalan şeker hüküm dar m u tfağın a
sevkolunurdu. K ıb rıs’taki şek er sa n a y ii­
n e eh em m iy et v erilm ek teyd i. B u husus,
1572 tarihli K ıbrıs kanunnam esinde m i­
rî şekerhânelerde çalışacaklardan b ah -
sedilm esinden de bellid ir. Bu kanunnâ­
m ede şek erh ân elerle ilg ili olarak şu ib a­
reye rastlanm aktadır: C ezire-i m ez-
bure reayası hakkında m ezîd -i inayetim
m ukarin olm ağın, zikrolunan parikoz tâ-
rifesi h er haftada bir gün m irî sükker-
hânelere v e ek in lik lere v e sâyir lâzım
İNEBAHTI M UHAREBESİ
O sm anlı d evletin in K ıb n s’a asker
çıkarm ası üzerine, Papa v e V en ed ik lile­
rin uğraşm alariyle bir h ıristiy a n ittifa ­
kı m eydana geld iğin d en , denizlerde bun­
larla çarpışılm ak zarureti h asıl oldu.
Osm anlı donanm ası, m ü ttefik lerle în e -
bahtı (L epanto) önlerinde karşılaştı.
Türk donanm ası acı bir m ağlû b iyete u ğ ­
radığından, bu harb; esk i O sm anlı tarih­
lerine «Sıngın donanm a harbi» şeklinde
geçti. M ağlûbiyet, bozgun m ânasına g e ­
len «sıngın» v ey a «sm gun» sıfatı, âdeta
m uharebeye isim olarak kullanıldı.
H ıristiyan d evletler ittifak ının
kuruluşu
K ıbrıs feth in e teşebbüs edilince, P a­
pa B eşinci P ius h ıristiy a n lık âlem ini
Türklere karşı bir haçlı seferi tertibine
davet etti. Türk dü şm an lığiyle m eşhur
olan B eşinci Pius, papalık m akam ına
g eçtiği 1560 tarihinden beri T ürkler a-
le y h in e uğraşan bir kim seyd i. K ıbrıs
hâdisesi ü zerin e ise, bu yold ak i gayret­
lerini fev k a lâ d e ciddileştirip şü m û llen -
dirdi.
K ıbrıs feth in e dair h âd iseler arasın­
da k ayd edildiği v eçh ile ,kendi başına
K ıbrıs işgalin i ön liyem iy eceğ in i bilen
V en ed ik hüküm eti, papaya m üracaatla
bir h ıristiyan ittifak ın ın kurulm asını is­
terken, kendisi de y in e onun v a sıta siy le
büyük d ev letlere m üracaat etm işti. V e­
nediklilerin en fazla ittifa k a alm ayı ar­
zuladığı d evletin reisi olan A lm an im p a­
ratoru M aksim ilyen, T ürklerle yakında
bir m uahede im zalam ış oluşunu n azan
itibara alarak yap ılan tek lifi reddettiği
gibi; doğudaki ticarî m en fa a tla n n ı göz-
önünde bulunduran Fransızlar ise, itti­
faka girm edikten başka harbi de ön le­
m eye çalıştılar. N itek im Fransa'nın İs­
tanbul'daki elçisi D a x piskoposu M.
N oailles m uharebesinin ön len m esi g a y e­
siy le V enedik cu m hu riyetin i Osm anlI­
larla barıştırm ağa gayret etti. G erek A l­
1235
g elen h id em ât-ı hum ayunum a hizm et e t­
m ek ...» .
Ş ek erd e olduğu gib i tuzun da bir
kısm ı hüküm dar m utfağına gönderilir­
di.
m an im paratoru ile A lm an prenslerinin
ittifa k a yanaşm am ası, gerekse Fransız­
ların aracılığı, h ıristiyan d ev letler itti­
fakının bir an önce tahakkuk edem em e­
sin e tesir eyled i. M am afih papa, papanın
kardeşi olan kardinal v e V enedik hük ü ­
m etin in ısrarlı çalışm alarına rağm en
h ıristiyan d evletlerin çabucak bir ara­
y a gelem em elerin in esa s sebebi, arala­
rındaki m enfaat ayrılık ları ile Türkler
k arşısında duyulan korku idi. F ak at P a­
pa ile V en ed ik liler işi asla g ev şetm e­
d ikleri, K ıbrıs m uharebeleri d e uzadığı
için n ih a y et h ıristiyan ittifak ı tahakkuk
etti.
V enedik, Papalık v e İspanya hük ü ­
m etleri arasında 25 m ayıs 1571 de ak te-
dilen bir m uahede ile tahakkuk safha­
sına giren ittifa k a «M ukaddes İttifak»
adı v erilerek , istiy en d evletlerin gireb il­
m esi için kapısı açık bırakıldı. Türkleri
A vrupa’dan atm ak g a y esiy le m eydana
getirilen bu ittifak m uahedesinin birin­
ci m addesinde: «İspanya kıralı İkinci
P h ilip p e ile V enedik cum huriyeti, Papa
B eşinci P ius ile beraber Türklere karşı
ted afü i v e tecavü zî harb ilân edip on­
ların hıristiyanlardan gasbetm iş olduk­
ları yerlerin hep sin i v e hattâ Tunus,
C ezayir-i garb v e Trablusgarb k a lele­
rini istird at edeceklerdir» denm ekteydi.
H ıristiyan ittifa k ı üç d ev let arasın­
da im zalanm ış olm ak la beraber M alta
şö v a ly eleri ile İtalyan h ü k ûm etciklerin-
den Toskana, C eneviz, Savua, Parm a ve
Ferrara da onları destek lem ek teyd i.
Papanın gayreti, V enedik’in ısrarı
n eticesin d e m eydana g elen ittifa k ı m ü­
teakip sefer tedarikine girişildi. T eşkil
ed ilecek ku vvetlerin başına B eşinci Kari
(C harles - Q uint) m gayrı m eşru oğlu
D on J u an d’A u trich e (D on Juan de
A ustria) getirild i. E vvelâ, acele hazırla­
nan bir filo , M arcaritonio Colonna ku­
m andasında Ege denizinde boşuna bar
n ü m âyiş hareketinde bulundu.
 O sm anlılarm durumu
H ıristiyan A vrupa’n ın ittifak ın d an
endişelendiği için K ıbrıs seferin e m u h a­
lefet etm iş olan S ok u llu M ehm ed P a şa ­
n ın bu endişesin in pek boş olm adığı
m eydana çıkm ış bulunuyordu. K ıb n s se ­
ferin e girişilirk en b ö y le bir ittifak tan
çekinild iğin den, O sm anlı hük ü m eti, C e-
zayir-i garb beylerb ey i, D ubrovnik b e y ­
leri v e casus te şk ilâ tiy le h ıristiyan d ev ­
letlerin faaliyetin d en haberdar olm aya
-çalışıyordu.
1570 yaz m evsim in d e h ıristiyan itti­
fak ı tahakkuk edem ediği, V en ed ik liler
de yaln ız başlarına T ürklerle çarpışm ak
cesaretini gösterem ediğinden, K ıbrıs’a
çıkarm a yapan donanma, o sen en in k ı­
şını geçirm ek üzere İstan b u l’a dönm üş­
tü. O sm anlı donanm ası, İstan b u l’a dön­
düğü sırada V enedik liler, b ir taraftan
yanlarına m ü ttefik b u lm aya uğraşırken,
öte yandan da hum m alı hazırlık lar y a ­
pıyorlardı. O arada M agosa m uhasarası
devam etm ek teyd i. O sm anlı h ü k ü m eti­
nin en büyük endişesi M agosa'ya y a r­
dım vuku bulm ası v e h ıristiy a n d e v le t­
lerin tecavüz n iy e tiy le fa a liy ete g eçm e-
siydi.
İşte bu en dişed en dolayı donanma,
cenkci v e kürekçileri tam am lanm adan
İstanbul’dan hareket etti (m u h tem elen
- 23 m art 1571). D onanm anın bu v a ziy e t­
te sefere çık ışı büyük bir hata idi. İ-
kinci büyü k hata,, kum anda m evk iin d e
yap ılan d eğişik lik le işlen m ek teyd i. K ıy ­
m etli bir denizci olan P iy â le Paşa bu
defa İstanbul’da alıkonulm uştu. D onan­
m anın başında bulunan K ap tan -ı derya
M üezzinzâde A li P aşa cesu r bir kim se
olm akla beraber denizciliğe yabancı o-
lup, bu m akam a yen içeri ağalığından
g elm işti. İkinci v ezir P ertev Paşa da do­
nanm adaki k u vvetlerin serdarı idi.
O sm anlı donanm ası İstan b u l’dan h a ­
reket ettiği sırada  li v e P e ç e v î’y e göre
irili u fak lı 300 den fazla, K âtib Ç eleb i’-
y e nazaran ise 250 parça gem iden m ü ­
rekkepti. B unlara lev e n d gem ileri de
iltih ak edince gem i sa y ısı biraz daha
kabardı.
M utaddan önce İstanbul’dan ayrılan
donanm a önce K ıbrıs’a g itti. M agosa’ya
toplar v e lüzum lu m ü h im m at çıkardık­
tan sonra, orada bek len ilm ediği gibi,
eksik lerin tam am lanm ası yo lu n d a da bir
h arek ette bulunulm adı. K ıb rıs’a yard ı­
m ı m ü teak ip harekâta girişild i.
B u g a y e ile e v v e lâ Rodos sularına
ilerlendi, oradan da A ğriboz’a gidildi.
P ertev Paşa burada gem ileri yağlayıp
erzak aldı. M üteakiben yen id en d en ize
açıldı. V enedik donanm asının G irit’te
bulunduğuna dair bir haber alın d ığı c i­
h e tle G irit’e doğru ilerlen d i. O sırada
V enedik donanm ası hakikaten G irit’te
bulunuyordu. F akat bu, V en ed ik d onan­
m asının tam am ı olm ayıp M arco Quirini
idaresinde bir k ısm ı idi. D iğer k ısm ı S e ­
bastiano V eniero idaresinde K orfu’d ay-
dı. V en ed ik lilerin m u h tem el bir h are­
k etin i önlem ek için serdara V en ed ik do­
n anm asını vurm ak ü zere sıkı em ir v e r il­
m iş olduğundan, O sm anlı donanm ası
Girit’e ilerled i. F akat V en ed ik kum an­
danı Marco Q uirini gem ilerin i em n iyete
aldığından onlara bir şey yapılam adı.
O aralık C eza y ir-i garb b ey lerb ey i U luç
A li Paşa 20 gem i ile esas k u vvetlere
iltihak eyled i.
O sm anlı donanm asına y a ln ız V en e­
dik donanm asını d eğil, V enedik id are­
sindeki adalar ile , A rn avu tlu k v e D a l-
m açya sah illerin i vurm ak em ri v erilm iş
olduğundan K ap ta n -ı derya M üezzin­
zâde A li P aşa v e Serdar P ertev Paşa bu
em ri sık ı sık ıy a tatb ik e çalışm aktaydı.
Onun için e v v elâ G irit’in Suda l i ­
m anı civarına bir m iktar asker çık a rıl­
dı. buraların vu rulm asını m üteak ip H an ­
y a ’y a taarruz edildi. Ondan sonra G irit
önünden a yrılan O sm anlı donanm ası
Çuha (Çuka, Cerigo) adasını, onun ar­
kasından Y unanistan’ın b atısın a doğru
dolanarak Zan ta v e K efalon ya adaları
k ıyıların ı vurdu. Buradan da A d riya-
tik ’e ilerled i.
Türk donanm ası A d riy a tik ’e yü rü r­
ken, V enedik donanm asının bir k ısm ı
ile K orfu’da bulunan Sebastiano V en ie-
ro, burada kalm an ın k en d isi için tehlike
yaratacağını he sap livar ak em rindeki 60
kadırga ile M essina’ya k açtı (23 tem ­
m uz). V eniero’nun k açışı V enedik m ü­
dafaasında m ühim b ir b oşluk m eydana
gelm esi dem ekti. Onun K orfu’dan u zak -
laşm asiyle, O sm anlı donanm ası A d riya­
tik ’te iy ic e serbest kalm ış sayılab ilird i.
Bunun için D alm açya kıyıların d a hare­
kâta g irişilerek L esina, A ntivari, Ü lgün
 (D u lcin o ), Sopoto k a leleri zaptedildı. g elm ek teyd i. Bir
Bu şeh irlerin Kaptı sırasında A hm ed P a­ defa, V enedik d o ­
şa ku vvetleri karadan yardım v e işb ir­ nanm asının G i­
liğin de bulundu. O aralık U luç A li P a ­ rit’te bulunan par
şa, Zara’y a kadar uzandı. Tersane reis­ çasm ın buradan
lerinden Kara H oca V en ed ik şehrine u zaklaşm ası, O s­
doğru ilerled i. Bir n ü m ayiş y ü rü yü şü n ­ m anlIlar için n a­
den ibaret olan bu harek et karşısında sıl büyük bir fır ­
V enedik şehri sâk in leri m ü th iş bir kor­ satın kaçırılm ası
kuya kapıldı. Bir taraftan eski gem iler ise, bu işi gören
silâhlandırıl!rken, öte yandan sah illere V enedik am irali
bataryalar yerleştiriliy o rd u . V enedik M arco-Q uirini ve
halkı korkulu anlar g eçirdiği sırada A gostin o B arba-
K aptan-ı derya da Cattaro’y u k u şa tı­ rigo için o d ere­
yordu. ce m ühim bir
O sm anlı donanm asının k ısım lara a y ­ m u vaffak iyetti.
rılm ış şek ild e harekâtta bulunm ası, şü p ­ V enediklilerin
hesiz, pek doğru bir şe y değild i. Bunun ısrarı v e Papanın
gayretleri n eti - M ukaddes ittifa k do­
tehlike yaratacağına işa ret eden U luç
cesinde kurulm uş nanm ası başkum an­
A li Paşa, o aralık, m ü ttefik lerin İta ly a ’­
olan birlik, «mu­ danı Don Juan
da büyük k u v v etler topladığını öğrendi-
kaddes İttifak » d’A utriche.
M üttefiklerin hazırlıkların a dair daha
fazla b ilgiyi b alıkçı k ıy a fetin e girerek d iy e isim len d i -
casusluk eden Kara H oca edindi. Kap­ rilm ek le be ra -
tan -ı d erya A li P aşa Cattaro m uhasara­ ber, başlangıçta İtalyan askerleri sı­
sını kaldırm ak ih tiy a cın ı h issederek rasında b ile candan bir d a y a n ış­
C astel - N u ova’y a çek ild i. Orada daha m a m evcu t değildi- M üttefik k u v­
fazla kalm ıyarak 16 ağu stosta C astel - vetlerin başkum andanlığına tâyin edilen
N uova’dan h a rek etle K orfu’y a taarruz B eşin ci Ş a rl’m gayrı m eşru oğlu Don
etti. K orfu’da ep eyce h asar m eyd an a g e­ Ju an d’A utriche (D on Juan de A u stria),
tirildi. K orfu’y a karşı g irişilen taarruz 23 ağustosta M essina’ya geld iğ i sırada
sırasında, kalenin m üd afileri çık ış h are­ m ü ttefik ler arasında tereddüt ve korku­
ketlerinde bulunduklarından, K fp ta n -ı nun hâkim olduğunu görm üştü. M ütte­
deryanın em rindeki Türk k u v v etleri da fik ler b öyle bir h aleti ru h iye için d ey -
epayce zayiata uğradı.
Bu sırada M agosa’n m zaptı v e b öy-
lece K ıbrıs feth in in tam am landığı h a­
beri geldi. B u haberle b irlik te, düşm an
donanm asını bulduğu yerd e Vurması
hakkm daki em ir de K ap tan -ı d eryaya
ulaşm ış bulunuyordu. O nun için, Ali
Paşa, donanm aya bir çek i düzen v er­
m ek üzere İn eb ah tı’y a g itti. în eb a h tı’ya
varılınca, A ğirboz b ey i S alih Paşazade
M ehmed B ey, M ora’dan cenkçi v e kü­
rekçi toplam aya m em ur edildi. Onun
dönüşüne kadar da donanm anın în eb a h -
tı önünde kalm ası u ygu n görüldü.

M üttefik1erin faaliyetleri
O sm anlı donanm ası, E ge sularından
başlıyarak A d riyatik ’e ilerley ip geniş
bir sahada harekâtta bulunduğu sırada,
m üttefikler, yavaş yavaş da olsa biraraya V enedik A m irali Sebastiano V eniero

1387
ken Osmanlı donanm asının bir kısmı
Cattaro’yu muhasara etm ekteydi, ih ti­
mal, biraz da bu korku yüzünden Ital­
yan askerleri arasında bile g eçim sizlik ­
ler vardı. Bu geçim sizliğe, bir aralık,
başkum andanın bizzat k endisi b ile m a­
ruz kaldı; V enedik ku vvetleri kum anda­
n ı Sebastiano V eniero’y a kızarak M essi-
na’yı terkedip dönüp gitm ek istedi. Mü­
tereddit hava devam etm ek teyk en m üt­
tefik kumandanları arasında yapılan g ö ­
rüşm ede m uhtelif fik irler ileri sü rü l­
m ekte v e kesin bir karara varılabilm esi
için hayli zahm et çekilm ekteydi. N ite ­
kim, kıral ik inci F ilip (P hilippe) adına
konuşan İspanyol am irali Don L uis de
Requesens, m üttefiklerin m uharebeye
girm elerini, kendilerini göz göre göre
teh lik eye atm aları şeklinde telâkki e t­
m ekte; bu sebeple, papanın gü cen m esi­
nin, V enediklilerin de yalnız bırakıldık­
ları kanaatinin önlen eb ilm esi için, Yu­
nanistan sahillerine doğru bir gösteriş
h areketiyle yetin ilm esi fik rin i ileri sür­
m ekteydi. Don Juan d ’A utrich’e g elin ­
ce; o, Y unanistan’ın batı sularında bu­
lunan Türk donanm asına hücum değil
doğrudan doğruya Tunus veya K ıbrıs
üzerine gidilm esi arzusunda bulunm ak­
taydı. Buna m ukabil, V en ed ik liler ise,
şiddetle harp taraftarı bulunm aktaydı.
Zira, K ıbrıs’ı kaybeden onlar olduğu g i­
bi, Türk donanm asının A drivatik’e g i­
rerek V enedik şehri yakınlarına kadar
ilerlem esi bakım ından ön plânda teh li­
k eye maruz kalanlar da y in e onlardı.
Bunun için, m üttefiklerin harbetm ek is­
tem ediklerini sezen V enedik donanması
kum andanı Sebastiano V eniero, g ayreti­
nin m ühim kısm ını onların tereddütleri­
ni izaleye hasretti. Buna rağmen m ü t­
tefik donanması K orfu’ya gelin cey e ka­
dar ayni m ütereddit hava devam etti.
Bu havanın dağılm asında, papalık k u v­
vetleri kum andanı Colonna’nın m ü tale-
asının fazlaca rolü oldu. M üttefik ku­
m andanlar arasında aktedilen harp m ec­
lisinde, Colonna’nın; bütün m evsim bo­
yunca harekâtta bulunan Türk donan­
m asının yıpranm ış v e harp takatini k a y ­
betm iş bulunduğu fikrini savunm ası,
aynı zamanda V enediklilerin çarpışm ak­
ta İsrar etm eleri, m ü ttefik lerin harp
kararına varm aları n eticesin i doğurdu.
1238
Osmanlı ordugâhında toplanan
harp m eclisi
Osm anlı donanm ası în eb a h tı’ya g e l­
dik ten sonra düşm anın durumu hakkın­
da k eşifler yapıldı. Türkler k e şif h are­
k etleriyle hasm ın vaziyetin i öğrenm eye
uğraşırken karşı taraf da boş durm uyor,
onlar da ayni şey i yapm aya çalışıyordu.
K eşif v e casusluk işlerin d e v azife alan
Kara Hoca ve Kara A li ism indeki d e­
n izciler gayet cü r’etkârane sayılacak k e­
şiflerd e bulundular. Buna rağm en her
iki tarafın da yek d iğeri hakkında sağlam
bilgi edinem ediği v e bazı noktalarda
yan ıld ığı anlaşılm aktadır.
M üttefik k u vvetlerin in pek yakm a
geld ik leri v e m uharebeye hazır olduk­
ları öğrenilince, Türk ordugâhında bir
harp m eclisi toplandı. O sırada Salih
Paşazâde M ehmed B ey de 60 kadırgası
ile Mora’dan dönm üştü. Harp m eclisin ­
de; K aptan-ı derya M üezzinzâde Ali
Paşa, ik in ci vezir P ertev Paşa, Ce-
za yir-i garb b eylerb eyi U luç A li P a­
şa, Trablusgarb b eylerb eyi Câfer P a­
şa, Barbaros H ayreddin Paşa oğlu H a­
şan Paşa, onbeş sancak b eyi v e ordu­
nun ileri g elen daha bir kaç elem anı ha­
zır bulunuyordu. T ecrübeli v e usta bir
denizci olan U luç A li Paşa, donanmanın
atlı aydan beri denizlerde gezip h are­
kâtta bulunm ası seb eb iyle askerin yor­
gun, gem ilerin tam ir v e bakım a muhtaç
bulunduğunu, ayrıca cenkçi v e kürekçi­
lerin de noksan olduğunu beyanla, bu
vaziyette harbi kabul etm enin doğru
olm ıyacağm ı ileri sürdü. Onun için do­
nanm anın în eb ah tı boğazının gerisine
çek ü m esin in isab etli olacağım bildirdi.
K orint körfezinin en dar yerin i teşk il e-
dcn înebahtı boğazı m üstahkem old u ­
ğundan düşm anın buradan içeriy e g eçe­
bilm esi m üm kün değildi. U luç A li P a-
şa'm n fikrine Serdar P ertev Paşa da iş ­
tirak etti. Donanm anın cenkci v e k ü rek­
çilerinden bir kısm ının izinli, izinsiz şe ­
kilde ayrılm ış bulunduğu, bunun da do­
nanm ayı zayıf düşürdüğü y in e U luç A -
li Paşa tarafından ortaya kondu. A y rı­
ca, sefer m evsim in in geçm esi d o la y isiy -
le leven d gem ilerinin dönmek için izin
istem iş oldukları da bu arada h a tırla tıl­
dı. L âkin K ap tan -ı derya A li Paşa bu
fikrin tam am iyle zıddına m uharebe e ­
 dilm esi taraftarıydı. K endisi, cesur bir
kim se olm akla beraber d enizcilikten y e ­
tişm ediğinden, ileri sürülen m ahzurla­
rın ne gibi kötü n eticeler doğuracağını
tahm in edebilecek durum da değildi, ü s ­
telik m ü tehevvir bir tabiata sahip bu­
lunuşu da serdedilen m ütaleaları enine
boyuna tartarak karar verm esin e mâni
olduğu gibi, bilhassa düşm an ile m utla­
ka m uharebe edilm esi hususunda m er­
kezden em ir alm ış bulunm ası da, tecrü­
beli denizcilerin görüşlerine hak verm e­
sine m âni teşk il ediyordu. Bunun için:
«gayret-i İslâm v e :rz-ı padişahı yok
mudur, her sefineden b eşer onar adam
nâkıs olm akla ne lâzım gelir» dem ekten
kendini alam adı. Bu vaziy et karşısında
U luç A li Paşa, şa y et m uharebe ed ilecek ­
se sahile yakın yerde d eğil, açık deniz­
de çarpışılm asını bildirdi- V e Kâtib Çe­
le b i’ııin kaydı gereğince bu hususta
şöyle söyledi: «Hani, H ayreddin Paşa İ-
le düşm an ve Turgudca ile cenk gören­
ler niçin söylem ezler? Bir gem iye top
dokunduğu gibi gark olm ak ih tim alin ­
den karaya m cyletse gerek; sairlere bâ-
is-i inhizsm olur». U luç A li Paşa, bu
sözlerinin de kaale alınm adığını görünce,
kum andan gem ilerinin düşm an tarafın­ Cezayir B eylerb eyi U luç A li Paşa
dan farkolunm am ası için gem ilerden (D eniz m üzesindeki eski bîr portre­
fanus, bayrak v e flam aların kaldırılm a­ sinden)
sını tek lif etti. M üezzinzâde bunu da is ­
tihza ile karşıladı. lenm iş olm aları v e M essiııa’da toplan­
Serdar P ertev Paşa, peşinen U luç dıktan. sonra Y unanistan’ın batı k ıyıla­
A!i P aşa’nın fik rin e iştirak etm işken, rına ilerlem eleri bakım ından, mütearrız
K aptan-ı derya'nm m uharebe sözünde taraf, m üttefiklerdi. Bunun için gemi
İsrar etm esi üzerine, bu tecrübeli v e ih - ve personel bakım ından seçm e addedi­
tiyatkâr vezir de, korkak v e evham lı lecek durumda olan m ü ttefik ler, daha
d iye adı çıkm ış olduğundan, bu v e sile y ­ ziyade, Türk donanm asını, kendileri i-
le hakkında daha da m ânâsız şey ler sö y ­ çin, m üsait bir pozisyonda yakalam aya
lenm em esi için en son u sda sesini çıkar­ ehem m iyet verm ek te v e hareketlerini
m adı. B öylece Müez.zinzâde’nin harp buna göre ayarlam akta idiler. B aşku­
fikri h erşeye hâkim oldu. mandan Don Juan D ’A utriche K orfu’dan
M üverrih S elânik î’nin kaydına na­ hareket etm eden önce Korfu k alesin d e­
zaran, harp kararının alınm asını m üte­ k i askerin, büyük kısm ın ı donanm aya
akip, donanm adaki noksanlar, kale cenk­ aldı. B u fa a liy eti sırasında Türk donan­
çileri, hisar erleri v e azab lan gem ilere m asının înebahtı'da olduğunu öğrendi­
alınm ak suretiyle giderilm eğe çalışıldı. ğinden, orada daha fazla vak it k aybet­
Bunlar, m iktar bakım ından, m evcut nok­ m eyerek 30 eylü ld e K orfu’dan hareket
sanlığı dolduracak kadar olm adığı gibi, ederek H ulum iç (v ey a Holom iç) koyuna
alelacele gem ilere alm an bu efrat zaten girdi. 3 ekim de d e buradan halkıp K o-
d en izciliğe de yabancı idi. rin t körfezinin ağzına doğru ilerlem e­
ğe başladı. Burası, Zanta, K efalon -
İki tarafın son hazırlıkları y a v e İthake adaları ile çevrili olduğu,
Osmanlı kudretini kırm aya n iy et- ayni zam anda bu adalarla sahil arasın­

12*9
da daha bir takım küçük dağlar bulundu­
ğundan. açık deniz sahası sayılam azdı.
M üttefik donanması Echinae (Echinades
Curzolari) adacıkları arasından, yâni
Korint körfezine girilm eden önceki k ıs­
m ın kuzey bölüm ünden ilerledi. M ütte­
fikler, O xia adası ile sahil arasından g e ­
çerken, önce, keşfe çıkm ış ik i Türk g e ­
m isini, sonra da Osmanlı donanm asının
tam am ım gördüler.
M üttefikler K orfu’dan kalkarak Ko­
rint körfezine doğru yürürken, O sm an­
lI donanm ası kum andam K ap tan -ı derya
M üezzinzâde A li Paşa, ileriy e k eşif k o l­
la n çıkararak düşm anın durum unu ö ğ ­
renm eye çalışm aktayken donanm a h e ­
nüz în eb ah tı’n ın boğazının iç tarafında
bulunuyordu. Lâkin, m üdebbirâne hare­
ketten daha çok cesur görünm eyi tercih
eden A li Paşa, înebahtı boğazının iç
kısm ında kalm ıyarak, donanm ayı bura­
dan biraz b atıya ve Înebahtı gib i Korint
körfezinin kuzey kıyısında, E venos su ­
yu m ansabının batısında Calydon ö -
nüne getirm işti. Calydon (G atala) da
bir gece yattıktan sonra ertesi gün (7
ekim 1571) erken eaatlarda denize a çıl­
dı.
İşte' bu sıradadır ki. iki tarafın k e ­
şif gem ileri yekdiğerin i görerek, duru­
mu kum andanlarına bildirm işlerdir.
M üttefiklerin k eşif birliğinin başında
bulunan Cecco Pisano Türk gem ilerinin
hepsini sayacak kadar m üsait bir saha­
dan k eşif yaptığı halde. Kara H cca’nın
em rindeki Türk k eşif gem ileri, hıristiyan
donanm asının, adacıkların bulunduğu
taraftan gelm esi ve bu yüzden birtakım
kayalıkların gem ilerin bir kısm ının g ö ­
rünm esine mâni olm ası yüzünden esaslı
bir k eşif yapam am ıştır.
Osm anlı donanması görününce b aş­
kum andan Don Juan d’A utriche hem en
harp işareti verdi. O arada bazı İspan­
y ol generalleri harbin hıristiyan donan­
m ası için felâk et getireceğin e dair m üta-
Iealarda bulundularsa da b u n lan d in ­
lem edi.
K ıym etli denizci U luç A li Paşa,
düşm an donanm ası göründüğü sırada
harp saatinin yaklaştığını anlayınca,
K aptan-ı derya’ya ikaz edici bir te k lif­
te bulunm aktan kendini alam adı. Kâtib
Ç elebi’nin ifadesiyle: «Ali Paşa kapuda-
ne haber gönderip, küffarm barça ve
1240
m avunaşı kale v e m etrisler önünden sa­
vılıp, dönüp y a ardından y a böğründen
girelim » dedi. Fakat, U luç A li’nin, bir
m anevrayı m üteakip düşm anın yan v e ­
ya gerisine hücum edilm esinden ibaret
bu m akul tek lifin e karşı M üezzinzâde:
«padişahın donanm asına kaçtı nâm ın ko-
mazam» cevabını verip, düşman donan­
m asının arkasına düşm ek için yapılacak
m anevrayı m ertliğe uygun görm edi. N e­
ticede K a p ta n -ı d e ry a M ü ezzin zâ d e A li
Paşa donanm ayı, Y unanistan sa h ille­
rine m uvazi v e Skropha burnuna dik bir
nizâma soktu. M üttefikler de E chinae a-
daları boğazından çıkıp Türk donanm a­
sının karşısında v aziyet aldı.
Türk donanm ası için çok acı bir
m ağlû b iyetle n eticelen en înebahtı deniz
harbi işte bu sahada, yâni Korint kör­
fezinin en dar yerin i teşkil eden în eb a h -
tı boğazının batı tarafında, bu boğazın
aşağı v u k a n üç m isli gen işliğin d ek i Ko­
rint körfezi m edhalinde cereyan etti.
K itabım ızın ikinci cildinde 679 ncu
sayfada anlatıldığı v eçh ile, înebahtı li­
m an v e k alesi 1499 senesi ağustosunda
alınm ıştı. F renklerin Lepant v eya Lepan-
to dedikleri bu şehir, Türk donanm ası­
nın, Sapienza adası civarında cereyan
eden m u vaffak iyetli bir deniz harbini
m üteakip alınm ıştı. în eb a h tı’nın zaptın­
dan sonra İkinci Sultan B ayezid İnebah-
tı boğazının ik i yakasına m üstahkem
k aleler yaptırarak K orint körfezinin g e­
risini em n iyet altına alm ıştı. Bu istih ­
kâmlar y in e m evcuttu. Şayet Kaptan-:
derya M üezzinzâde tecrübeli d en izcile­
rin sözlerine kulak verip de Korint kör­
fezinin iç kısm ına çekilerek, buna göre
bir m ücadele şek li tuttursaydı, în eb ah -
tı deniz harbi,« eski Osmanlı tarihine
m ağlûbiyet v e bozgun ifade eden «Sın­
gın donanma harbi» d iye geçm ezdi. H â­
len yerin d e Epahta isim li küçük bir
şehir bulunan în eb ah tı ism ini tarih leri­
m izde okurken, İm paratorluğun en k u v­
vetli devresinde bir deniz m ağlu b iyeti­
nin hüznünü takip etm ezdik.
ik i tarafın kuvvetleri
înebahtı m uharebelerine katılan
Türk v e m ü ttefik gem ileri ile içindeki
askerin m ik ta n hakkında, gerek Türk,
gerekse yabancı kaynaklarda birbirin­
den farklı rakam lar kaydedilm iştir.
Türk donanm asının İstanbul’dan, hare­
k et tarihi ile îneb ah tı harbinin cereyan
ettiği tarih arasında altı aya yakın za­
m an farkı olduğundan, İstanbul’dan a y ­
rılığı sırasındaki gem i m iktarı ile harbe
katılan gem i sayısının birbirini tutm a­
ması g a y et tabiîdir. în eb ah tı harbini an­
latan yabancı kaynaklar, O sm anlı donan­
m ası için., um um iyetle, Türk esirlerinin
ifâdelerine istinat eder görünm ekle be­
raber; h ıristiyan zaferini, olduğundan
daha fazla büyültebilm ek endişesiyle
m übalâğaya kaçmaktan kurtulam am ış­
lardır. Türk esirlerinin ifadelerini eser­
lerin e esas tuttuklarını söyliyen Batılı
m ü ellifler am iral J. de la Graviere ile
Gratiani'dir. A yrıca C hevalier de Homa­
ges de bizzat m uharebeye katılm ış bir
kim sedir. B unlar arasında amiral J. de
la Graviere, Türk donanm asındaki k a ­
dırga sayısın ı 275 kabul etm ekle bera­
ber, m uharebede fa â l rol oynıyanları 208
adet gösterir. B atılı m üelliflerin birbi-
rindejı farklı ifadelerini gözden geçiren
Ham mer, Türk donanm asını 240 kadırga,
40 kalıta, 20 küçük gem i olm ak üzere
300 parça kabul eder.

★
Yu kar: ki resim:
M üttefik filosunun harp sa­
fına, geçişini
Sağdaki resim:
Korint körfezi ağzındaki 1-
ııcbahtı (L epanto) boğazı Ö-
ııünde her iki donanm am a
karşılıklı vaziyetini göster­
mektedir.
(K esim ler 18 ncı asırda y a ­
zılm ış İtalyanca bir kitaptan
alınm ıştır)
★

124İ
 H ıristiyan kaynakların verdiği ra­
kamlar birbirini tutmadığı gibi, Türk
kaynaklarının ifadelerinde de farklar
vardır. Nitekim, Kâtib Çelebi, «der - i
devletten vezir-i sâni P ertev Paşa do­
nanm ayı humâyun serdarı olup 978 zil­
kadesi evasıtmda (1571 nisan) iki yüz
elli pâre kadırga ve mavna ile çıkıp»
şeklindeki ifadesiyle, İstanbul’dan hare­
ket sırasında, 250 parçadan mürekkep
bulunduğunu söylediği halde, m üverrih
 li, K aptan-ı derya A li Paşa’m n 300
parça kadırga, mavna v e kaüte ile İstan­
bul'dan ayrıldığım kaydeder; P eçovı ise:
İstanbul’dan 300 gem i ile yola çıkıldı­
ğım, bilâhare levend gem ilerinin iştira­
k iy le bu miktarın 300 ün üstüne çık tı­
ğını bildirir. Soiakzâde tarihinde de İs­
tanbul’dan 250 gem i ile hareket ed il­
diği zikrolunur.
İstanbul’dan hareket sırasında m ev­
cut gemilerin, hepsinin harbe katılam ı-
yacağj hakikati m uvacehesinde, bu deği­
şik rakamlardan, çıkaracağım ız noti­
ce; m uharebeye giren gem ilerin en faz­
la 250 raddesinde olabileceği m erkezinde­
dir. Zamanımız Fransız tarihçilerinden
F. Braudel ise, «La Meditérrannée et le
monde m editérrannéen â l ’époque de
Philippe II.» isim li eserinde, harpte rol
Her ik i filonun harbe giriş vaziyetleri
1242
oynayan Türk gem ilerini 230 olarak ka­
bul eyler.
Donanmadaki asker m eselesine g e ­
lince; Türk kaynaklarının hem en hep ­
sinde cenkçi v e kürekçi sayısının nok­
sanlığına işaret olunduğu halde, Batılı
tarihçilerin esas bu noktada mübalâğa­
ya kaçtıkları görülür. M eselâ Fransız
m üelliflerinden A. Farochon: «¡¡Chypre
e t Lepante» isim li eserinde Osm anlı
cenkçilerini 85 bine kadar çıkanr. Hal­
buki O nyedinci asırda yaşam ış bir
kim se olan A ntoine Maria Gratiani, «His-
toire de la guerre de Chypre» adlı kita­
bında, Türk cenkçilerinin 2500 ü y en i­
çeri olmak üzere 25 bin kişiden ibaret
bulunduğunu söyler. Zâten son' tetk ik ­
lerde de cenkcîler 25 ile 30 bin arası ka­
bul edilir.
Türk donanması için zikredilenler
derecesinde olm amakla beraber hıristi-
yan donanması hakkında da değişik ra­
kamlara rastlanır. Bu fark 208, ile 291
arasında oynar. Hammer, 114 Venedik,
12 Papa, 70 İspanyol, 10 Malta v e 3 S a ­
v u ş olmak üzere 209 gem i. Gratiani 243,
R'omages 285, Kâtib Çelebi 231 kadırga
6 büyük mavna der. İtalya’dan hareke­
ti sırasında bu miktardan bir hayli faz­
la olan hıristiyan gem ilerinin hepsinin
(A yni eserden)
muharebeye katılm adığı, bilhassa harp
kudreti zayii olan küçük gem ilerin ge­
ride bırakıldığı anlaşılıyor. Maamafih,
harbe bizzat katılan Chevalier de Roma-
ges’e daha fazla itim at caiz olduğuna
göre, m üttefik filosunu 285 gem i kabul
etm ek daha doğru olur.
Gem ilere ait bu farklı sayıların,
muharip kuvvetler için de varit olduğu­
nu görm ekteyiz. N itekim m üttefiklerin
muharip miktarı 29 bin, 37 bin ve 46 bin
gihi epey farklı rakamlarla ifade edil­
mektedir. 30 binden aşağı olmayan h ı-
ristiyan muhariplerin dikkate değer ta­
rafı dinç ve seçm e askerden ibaret bu­
lunuşudur. Ayrıca m üttefiklerin kürek­
çileri de gem ilerine göre tamamdır. Hal­
buki Türk donanmasında ' cenkci v e kü­
rekçi noksan olduğu gibi bunların bir
kısmı deniz çengine yabancı kim seier-
dir. Zâten m üttefik başkumandanlığı
Türk donanmasının bu hâlini pek iyi
bildiğinden İtalya sularından kalkıp ge­
lerek Korint körfezi ağzına kadar iler­
lem ek cesaretini bulmuştur. Merhum
S affet B ey’in, Tarihi Osman! Encümeni
mecm uasında m evcut tetkik yazısı ara­
sında neşrettiği bir arşiv vesikasından
öğrendiğim ize göre: Mora’daki Patras
şehri piskoposu Yermanos, yeğeni D im it-
raki vasıtasiyle hıristiyan donanması
kumandanlarından Giovanni Andrea
Doria’ya mektup yazarak «Türk donan­
masındaki noksanlıları haber verm iş ve
zaman kaybetmeden gelm elerini» bildir­
miştir.
S a v a şın c e r e y a n şe k li
înebahtı d°niz savaşı 7 ekim 1571

srn sessm

Înebahtı (Lepanto) deniz savaşını tasvir eden bu tablo T itien’in eseridir

1243
 (17 cemaziyülevvel 979) pazar günü o l­
du. Türk donanması, (Islâm A n sik lop e­
disinin «Lepanto* m addesinde de kabul
edildiği veçh ile en son tetkiklere göre)
m üttefik donanması k a r şım d a şöyle bir
tertip a ld ı: Merkezde K aptan-ı derya
M üezzinzâde A lî Paşa ve Serdar P ertev
Paşa; sağ c e n a h t a İskenderiye B eyi Ş u -
luk (B atı kaynaklarında bu lâkabı ayni
m ânaya gelen v e gü n ey rüzgârı dem ek
olan Scirocco şeklinde zikrolunur) M eh-
rned B ey, sol cenahta C ezayir-i garb
beylerbeyi T j I u ç A li Paşa, geride de kü­
çük bir ihtiyat filosu vardır.
M üttefik donanm ası ise; H ayli tak­
v iy eli vaziyette olan m erkezde bizzat
başkum andan Don Ju an d’A utriche, sağ
cenahta Gian (G iovanni) Andrea Doria,
sol cenahta da V enedikli A gostino B ar-
barigo ile Março Qu irini vardı. Cıırzolari
boğazından geçm ekte olan ve m erkez
kesim inin gerisinde y er alan ih tiyat fi­
losu İse Ispanyol kum andanı Santa -
Înebahtı = Lepanto deniz savaşım tasvir eden bîr tablo (y a n sı karşı sayfada)
1244
Cruz M arkisi Don A lvaro’nun kum anda-
sm davdı. P apalık kum andanı Colonna,
V enedik kumandanı Sebastiano Veniero
gib i şöhretli kim seler de m erkez k esi­
m inde y er alm ış bulunuyordu. Barbaros
H ayreddin’in m ağlûp ettiği Andrea D o­
n a n ın yeğen i olan Cenovalı amiral
G iovanni A ndrea Doria o devrin en u s­
ta am irali d iy e tanınm aktaydı.
Türk donanm asının sahile muvazi
olan m uharebe tertibinin karşısında m ü t­
tefik ler yarım a y biçim inde bir tertip
alm ışlardı. Daha ziyade, tak viyeli m er­
kez kesim inin önüne isab et edecek ş e ­
k ilde yerleştirilen ve o devirde yüzer
kalelere benzetilen 30 ar topluk büyük
m avna (galeazzs) 1ar ilerlem ekteydi-
M uharebe h attının boyu aşağı yukarı
dört m il uzunluğunaaydı. Sabahleyin
m üsait esen rüzgâr saat U de durmuş,
bu yiizden Türk donanm ası kürek kul­
lanarak ilerlem eğe başlam ıştı. Iiam m er,
m uharebe başlamadan önceki durumu
şöyle tasvir etm ektedir: «Güneş bütün
şaşaasiyle parlıyordu; m üttefiklerin m iğ­
ferleri, zırhları, kalkanları Türklerin
gözlerini kam aştırm ış olduğu halde b u n ­
lar da gem ilerin ve Türk tayfaların ko­
yu v e m ü tenevvi renklerine, altun fen er­
lerine; altuııdan, güm üşten kitâbeleri
havi kırm ızı sancaklarına, Osmanlı am i­
ral gem ilerinin zülfikar, ay, yıldızlar,
padişahın ism ini gösteren girift yazılar­
la m üzeyyen sancaklarına m ütehayyir i-
diler. Bu sükût, O sm anlı am iral gem i­
sinin selâm işaretini ve hıriştiyan am i­
ralini o suretle kendisini tanıtm ağa da­
veti m utazam m m olm ak Ü2ere attığı ba­
rut dolu top sadasiyle fa sıla buldu; Don
Juan’ın cevabı büyük çapta bir gü lle
sesi oldu».
O smanlı am iral gem isinin bütün i-
şaretleri üzerinde olup kolayca teşhis e-
dilebilm ekteydi. Ham m er’in de işaret e t­
tiği veçh ile, m uharebe, m erkez k esim in ­
de top ateşine geçilm esiyle başladı. Ön
Tablo V enedik’te D ûdar sarayındadır
sıradaki m avnalar bu ateşten biraz sar­
sılm akla beraber y a vaş yavaş ilerlem ek ­
ten geri' kalm adılar. Muharebe, Osmanlı
sağ cenahının hıriştiyan sol cenahına
hücumu ile şiddetlendi. M üttefiklerin
sol cenahı, Türklerin bir çevirm e hare­
k etine m ânı olm akla vazifelendirilm iş
v e tertibatını da buna göre d üzenlem iş­
ti. Türk sağ cenahı, hücumunu, çevirm e
hareketi ile birlikte yapm ak istem iş,
hattâ başlangıçta bir kısım küçük Türk
gem ileri sâhil boyunca düşm anın geri­
sini çevirm eğe m uvaffak olduğundan
m üttefik ler için bu tarafta tehlike b e ­
lirm işti. M uharebenin en kritik an lan
yaşandığı sırada m üttefik sol cenah k u ­
m andanlarından V enedikli A gostino Bar-
barigo yaralanm ıştı, gem isi Türklerin e -
lîn e geçerken bu tarafta beliren teh li­
k eyi sezen m ü ttefik kum andanlığı sol
cenaba tak viyeler gönderdi. Z ayiatın a -
ğırlığm a aldırm ayan m üttefikler vaziy e­
ti lehlerin e çevirebilm ek için bütün g a y -
(Ressam ı: Andrea V eneentino)
 retleriîii sarf etm ekteydi. îş te bu arada
O smanlı sağ cenahı kum andanı Şuluk
Mehmed B ey’in şehit düşm esi, m üttefik
sol cenahında muharebenin, onların le ­
hine dönm esine sebep oldu. Osmanlı sağ
cenahı üzerinde düşm an fazlaca ağır b a­
sarken, deniz harbine a lışık bulunm a­
yan Türk kara askerleri canlarının d er­
dine düştü. G em iler iop a teşleriy ie sa r­
sıldığı sırada kim isi denize dökülüp b o ­
ğuluyor, kinlisi de düşm an g ü lle, kurşun
ve sair silâhlarına h ed ef olarak ölü yor­
du. A skerin can derdine düşm esi, bu
cenahta bozgunluğu şid d etlen d irm ek tey­
ken, bir kısım asker de karaya çıkm ak
su retiyle kendilerini kurtaracağını u m ­
m akta idi. L âkin m uharebe leh lerin e
dönmek üzereyken m üttefiklerin k ıyıya
çıkarm ış olduğu askerler bunları k arşı­
lıyor, böyieee denizde boğulm aktan kur­
tulacaklarını zannedenler perişan şek il­
de karaya çıkarken y in e anların silâ h ­
larına h ed ef oluyor v e feci şek ild e ö lü ­
mü boyluyordu.
Osmanlı kaynaklarında v e bu arada
Kâtib Ç elebi’nin «T uhfet-ül kibar fi es-
fa r-ü l bihar» m da, Türk donanm asının
m ağlûb iyetine b a şla n g ıç . teşk il eden lunan sardunyah dörtyüz okçuya karşı
nokta şöyle anlatılır: «Kâfirin elli pâre
gem isi seçilüp K aıılı-burun'dan taşra g e -
lüp, bâki gem ileri buruıi ardında sa k -
lanup görünm ezdi. Ehli İslâm gem ileri
ol elli gem iye çatup tam am ellisin i dahi
înebahtı = L epante savaşı (R icau t’nun
Almanca nüshasından)
1246
söyündürm ek ile m ukayyed iken sair
gem ileri burun ardından çukub donan­
m ayı ihata eyleyü p topa tuttular». H al­
buki, hezim ete y o l açan şeyi; Kâtib Ç e-
Iebi’nin dediği gib i K anlı-burun arkasın­
dan elli gem inin çıkm asında değil, m üt­
tefik donanm asının kum andanlarının
ehliyetinde, seçkin personelinde ve m u ­
harebenin um um î tertip ve idaresinde
aramak lâzım dır. B ir burun arkasında
gizlenen 50 gem inin varlığından haber­
dar olam am ak da, k eşif noksanlığına
d elil olup,, suçu h a fifletici bir m azeret
şeklinde telâkki edilem ez.
M uharebenin en şiddetli sahneleri
aynı zamanda m erkez kesim inde de ce­
reyan eyled i. Osmanlı sağ cenahında m u ­
harebe k ızıştığı sırada K ap tan -ı derya
A li Paşa, gem ilerin birbirine y a k laşa­
rak çarpışm asını denedi. O sırada Kap­
tan-; derya baştardesinin düşm an b aş­
kumandanı Don. J u an ’m kadırgasına
rampa ettiğ i. P ertev Paşa’n ın bindiği
kadırganın da V eniero’nun gem isine
yaklaşarak harbe tutuştuğu görüldü.
Türk am iral gem isinde üçyüz yen içeri i-
le yü z okçu, Don Juan'm gem isin d e b u ­
şiddetle savaştılar. İki gem i arasındaki
m üthiş boğuşm a bir saattan fazla sürdü.
Kaptanpaşa baştardesinin güvertesinin
yarısı ik i d efa düşm anın istilâsına m a­
ruz kaldıysa da ik isin d e de püskürtüldü.
Fakat düşm an askerleri zırhlı
olduğundan Türk okçuları
onlara karşı Öldürücü tesir­
de bulunam ıyordu. M uhare­
be bütün şid d etiyle devam
ederken K ap tan -ı derya M ü-
eüzinzâde A li Paşa bir kur­
şun isa b etiy le ölüm derece­
sinde ağır yaralanarak yere
yık ıld ı v eya gem isin in dü­
m en yek esin in bulunduğu
yere kadar çek ilerek çarpışa
çarpışa şeh it düştü. K aptan-ı
derya’n m şehâdetı, K aptan-
paşa baştardesinin tam a­
m en iştilâ siy le neticelen d i.
A li Paşa çarpışarak ö ld ü ğ j
v ey a ağır yaralı şek ild e y er­
de henüz n efes alm aktayken
bir İspanyol neferi K aptan-ı
derya nın başını kesti v e Don
Juan’a götürdü. Sonra bu baş
bir m ızrağa geçirilerek g e ­
m inin direğine asıldı.
K aptanpaşa baştardesi e l­
den gitm ek iizefey k en A v -
lonya sancak b e y i Karagöz,
M idilli sancak b eyi M ahmud
B ey ve diğer dört gem i im ­
dada gelerek , şiddetli bir çar­
pışm aya tutuştular. M ütte­
fik başkum andanı ile diğer
üç m ühim kum andanın te h ­
lik eye maruz bulunduğunu
gören Santa-C ruz m a rk is i
em rindeki ih tiyat filosu ile
bunların im dadına koştu.
V enedikli kaptanlardan Lo-
redano v e M alpieri, b aşku­
m andan Don Juan’ı kurtar­
m ak için Türk kadırgalarının tnebahtı = Lepanto savaşı (İn gilizce bir tarihte.!/
arasına ilerled ik leri sırada
cereyan eden şid detli çarp ış­
m ada öldüler. İşte İşte bu
hengâm ede Serdar P ertev
Paşa’nın kadırgası etrafında
da k anlı bir boğuşm a cere­
yan ediyordu. N eticed e onun
bindiği gem i de m ağlûp o l­
du. P ertev Paşa yaralı o la ­
rak atladığı denizden Haşan
Paşazâde Mahmud B ey tara­
fından kurtarıldı. Pertev
Paşa’nm gem isi zaptedilirken
A vlon ya sancak b eyin in ka­
dırgası da ayni ak ıb ete u ğ ­
ram ış bulunuyordu. D üşm an,
ele geçirdiği bu üç Türk ku­
m andanının gem ilerin i kendi
gem ilerine bağladı. Gerek
sağ cenahta, gerekse m erk ez­
de çok şiddetli çarpışm alar
olm asına v e m ü ttefik ler a- M üttefiklerin zaferi (R essam ı: V. de Keyser)
ğır zayiata uğram alarına
rağm en n eticede v a ziy ete hâkim o l­ ezzinzâde veya P ertev Paşa gibi bir ka­
dular. Merkez ' kesim in d e Kara Yu­ ra askeri değil, en az onun kadar usta
su f’un d ille r e destan şecaati v e buna b ir denizci olan UIuç A li Paşa vardı.
yakın derecede daha bazılarının vuruş­ D oria açılırken bütün dikkatini onun
m ası v e düşm ana çok fazla telefa t v er­ üzerinde toplam ış bulunan Uluç A li Pa­
dirm esi m uharebenin leh im ize dönm e­ şa, m ü ttefik lerin m erkezi ile sağ cenah­
sini tem in edem edi. ları arasında kâfi bir gedik açıldığını
Çok usta bir denizci olan Cenevizli görünce, derhal bir dönüş m anevrası y a ­
Giovanni A ndrea D oria m uharebenin parak bu gedikten içeri daldı. G iriştiği
başından beri çarpışm alara birdenbire taarruz sırasında M alta şövalyelerinin
dalm ıyarak sey y a l bir durum m uhafa­ kaptan gem isini zaptetti, kum andanının
za ediyor v e esas donanm adan açılıp u - başını kendi eliy le kesti. Z aptedilen
zaklaşıyordu. D oria’nın karşısında M ü- M alta gem isinden başka bir P apalık, bir

1247.
 Savua, iki Venedik gem isi, Türk kadır­
gaları tarafından kuşatıldı. Bunların bir
kaçı işe yaramaz hâle getirildi. M ütte­
fik sağ cenahının maruz kaldığı m uha­
tarayı gören ve aradaki gediği kapatma­
ya koşan Don Juan de Cardova’nın m a­
iyetindeki gem iler şiddetli bir çarpışm a­
ya giriştiler. Fakat bu hıristiyan am irali­
nin gem isindeki 500 kişiden ancak 50 k i­
şi kurtulabildi. O sm anlılann m erkez ve
sağ cenahının iyice ezilm ek üzere oldu­
ğu, yâni muharebenin mukadderatının
taayyün ettiği bir sırada, m üttefik sağ
cenahında böyle bir durumun hâsıl o l­
ması başkumandan Don Juan d’A utriche’i
bir hayli şaşırttı. Zira Uluç Ali P aşa’-
nın başında bulunduğu sol cenah gru-
pu esas itibariyle m üttefik filosunun
m erkez bölümünün gerisi hizasına g el­
miş v e bu yüzden m üttefikler için teh­
lik eli bir durum hâsıl olm uş bulunuyor­
du. Onun için başkumandanın bizzat
kendisi, Santa - Cruz markisi ve diğer
gem iler U luç A li Paşa’dan tarafa yön el­
diler. Uluç A li Paşa ise, bu kadar düş­
man gem isi ile başa çıkam ıyacağını an-
lıyarak, kendisinin de m ahvına sebep
olabilecek bir çarpışm ayı kabul etmedi;
ustaca manevralar neticesi 30 kadar ge­
mi ile düşmanın arasından sıyrıldı. Harp
sahasını terkederken kendisine katılan-
larla kurtulan gem i sayısı 42 y i buldu.
Uluç Ali Paşa mağlûp Osmanlı donan­
masının fecî manzarasını geride bıraka­
rak A ya - Mavra adası istikam etinde i-
lerledi, harp sahası yakınlarında durup
vakit geçirm iyerek Modon'a gitti. Ora­
dan da İstanbul’a gitm ek üzere yola ko­
yuldu. Harbin başlangıcında fenerlerini
kaldırarak tanınmasına imkân verm eyen, .
ustaca m anevralarla hem düşmana za­
yiat verdirip, hem de kurtulabilen Uluç
Ali Paşa’nın bu hareketi, hezim et orta­
sında bir zafer hususiyeti taşımaktaydı.
M uharebedeki zayiat
Sabahleyin başlayıp güneş batıncaya
kadar devam eden înebahtı deniz har­
binde Osmanlı donanmasının m ağlûbi­
yeti bir hezim et şeklini alm ıştı. O za­
mana kadar Osmanlı donanmasının b öy­
le bir yen ilişi görülm em işti. Mağlûbiye--
tin kesinliği derecesinde zayiat da kor­
kunçtu. Türk zayiatı hakkında Batı k a y ­
1248
n aklan birbirinden bir hayli farklıdır.
Batan, yanan ve karaya oturan gem iler
15, 30, 40 v e 44 olarak, m üttefiklerin e -
lin e geçenler de 60, 90, 137, 130, 140, h at­
tâ 190 olarak gösterilir. Bu rakamların
birisi üzerinde kesin bir hükm e varmak
mümkün değilse de, Uluç A li Paşa’nm
kurtardıkları ile civardaki-T ürk lim an­
larına kaçabilen beş on gem i hariç, Os­
m anlI donanmasının Înebahtı sularında
m ahvolduğu bir hakikattir. Yalnız şura­
sını ehem m iyetle belirtm ek lâzımdır ki,
Türk donanmasının düşman eline geçen
gemileri batan ve karaya vuranlarından
ç.ok olduğu halde, esir m iktarı bununla
ters orantılıdır. Bu da gösterm ektedir
ki; donanma, eh liyetli bir başkum anda­
nın elinde bulunm adığı, gem iler tamire
muhtaç, efrat yorgun bulunduğu halde
Türk askerleri sıkıştıkları sırada şeref­
sizce esarete boyun eğm e yerine, çarpı­
şarak şerefleriyle ölm eyi tercih etm işler­
dir.- Onun içindir ki şehidlerin m iktarı
pek fazladır. Bu m iktar 20 bin kişiden
az değildi. 3 bin kişi de esir düşmüştü.
Hammer’e göre; m üttefikler, zaptettik­
leri Türk gem ileri sayesinde büyük çap­
ta 117, küçük çapta 156 topa sahip o l­
muşlardı.
K aptan-ı derya Müezzinzâde A li
Paşa, İskenderiye beyi Şuluk Mehmed
B ey, tersane emini M ustafa Bey, în e -
bahtı beyi Firdevs Bey, Çorum sancak
b eyi Gülâbi, Şarkikarahisar beyi Ahmed,
Ankara beyi Muammerzâde, Niğbolu b e­
y i Ahmed Bey, Sakız beyi Abdülcebbar,
M idilli beyi Hızır, Biga beyi A li B ey ve
daha iki kişi ile birlikte ölen sancak
beylerinin sayısı on bir taneyi bulm ak­
taydı.
Esirler arasında Câfer Paşa ile Mü­
ezzinzâde A li Paşa’nın oğullarından 18
yaşındaki Ahmed ile 13 yaşındaki M eh­
med B eyler bilhassa zikre değen şahsi­
yetlerdir. Onsekiz yaşındaki Ahmed B ey
götürülmüş olduğu Napoli’de kahrından
ölmüştür. 13 yaşındaki Mehmed B ey h ı-
ristiyan edilm ek için Papaya verilm ek
üzere Don Juan tarafından alıkonulm uş­
tur. Yaşının küçüklüğüne ve önüne se­
rilen parlak im kânlara rağmen, dinini
değiştirm ediğini, S- A ngelo şatosunda
hürriyetten başka her şeye sahip olarak
yaşadığını bildiğim iz Mehmed B eyin a-
kibetinin ne olduğundan malûmattar de­
ğiliz.
Uğranılan m ağlûbiyet neticcsi ge­
m ilerin büyük kısmı esir düşünce, do­
nanmada kürekçi olarak istihdam edilen
14 ilâ 15 bin kadar hıristiyan esir de
hürriyetlerine kavuşm uş oldu.
M üttefikler İnebaiıtı’da mühim ve
kesin bir zafer kazanmakla beraber, b il­
hassa insan bakım ından ağır zayiata u ğ ­
ramışlardır. B atılı m ü ellifler m üttefik­
lerin ölü m iktarım 8 bin, yaralılarım da
21 bin olarak gösterirler, 60 M alta şöval­
yesi ile, İspanyol ve İtalyan asilzadele­
rinden bir çoğu ölm üştür. Venedik k u ­
mandanlarından Barbarigo, Trisino, Cor-
naro, Contarini, Loredano gibi şahsiyet­
ler de ölenlere dahildi. Meşhur “Don
Quichotte” muharriri Cervantes de sol
kolunu kaybetm iştir. M üttefikler insan
bakımından bu derece ağır zayiata uğ­
ramakla beraber gem i yönünden kayıp­
ları çok az olup, ancak 15 kadırgadan
ibaretti. Lâkin bir kaç kadırga hariç g e­
İtalyanca eski bir albümden alman bu resim de savaşta maktal düşen Kaptan-ı
derya Müezzinzade A li Paşa'nın mızrağa takılan başı görülmektedir.
1249
m ilerinin hem en hepsi az çok hasar gör-
Kjüştü.
M üttefiklerin harpten sonraki
durumu
M üttefik donanması, kazandığı za­
ferden sonra hcm ence İnebalıtı sularım
terk etm ediği gibi, kalabalık hıristiy&n
gem ileri arasından sıyrılan Uluç A li Pa-
şa’y ı da takip etmedi. Muharebeyi ta ­
kip eden gece fırtına çıktığından baş­
kumandan Don Juan d’Autriche m ütte­
fik donanmasını Petala lim anına çefeü.
B öylece muharebede hasara uğrayan g e­
m iler batmaktan kurtulmuş oldu. E rte­
si gün harp sahasını dolaşan Don Juan
iki üç gün kadar burada kaldıktan son­
ra A ya-M avra adasına gitti. Burada bir
m eclis toplıyarak yapılacak işleri görüş­
tü. Lâkin bu m ecliste İnebahtı zaferinin
m eyvalarını toplıyacak bir karara v a ­
rılamadı. Zâten, m üttefiklerin durumu
da daha başka şeyler yapm ıya müsait
değildi. İnsan bakımından pek fazla za~
 yiata uğradıkları cihetle bunların yerini
doldurmadan bir şey yapam azlardı. G e­
m ilerde de h ayli hasar vardı. Onun için
Korint körfezinin için e girip İnebahtı’yı
m uhasara cesaretini kendilerinde bu la­
m adıkları gibi, o aralık Mora’da göze
çarpan hüküm ete karşı kım ıldanm a h a­
reketlerini, Rum halkını kışkırtarak g e ­
niş bir isyan hâline çevirebilm ek üzere
Mora sularında kalm aya da durumları
elverm em ekteydi. Mora sularında uzun
m üddet kalınabilm esi, bu kıyılarda bir
veya birkaç lim ana sahip olm alarına
m ütevakkıftı. Tabii, m üttefiklerin e lin ­
de böyle bir y er yoktu. Esasen İspan­
ya kıralı İkinci Philippe, Mora’da em ni­
yetli bir lim an zaptedilm ediği takdirde,
kendi donanmasına İtalya’ya dönülm esi
için em ir verm işti. Don Juan, Mora k ı­
yılarında herhangi bir yeri zaptetm eyi
gözüne kestirem ediği gibi, A ya-M avra
adasında bile herhangi bir k aleyi fe t­
hetm e kudretini kendisinde bulamadı.
Oııun için 23 ekim 1571 de K orfu’ya ç e ­
kildi. Venedik v e Papalık kum andanla­
rının yeni bir harekât için kendisine ıs ­
rarda bulunm alarına rağm en, K orfu’da
b ile fazla kalm ıyarak M essina’y a gitti
(1 kasım 1571). Bunun üzerine V enedik
kumandanı Veniero V enedik’e, Papalık
kumandanı Colonna da A ncöna’y a dön­
dü.
înebahtı m uvaffak iyetin in h ıristi-
yan dünyası üzerindeki tesirine gelince;
bunu coşkun bir sevinç v e üm it v e si­
lesi saydıklarını söylem ek kâfidir. B ü­
tün hıristiyanlık, bu zaferden o kadar
m em nuniyet duym uş, Osmanlı donanm a­
KILIÇ (ULUÇ) ALİ P A ŞA ’NIN K A PTA N -I DERYALIĞI
Cezayir beylerbeyi U luç A li Paşa,
înebahtı m uharebesinden kurtardığı g e­
m ilerle Modon’a geldikten sonra İstan­
bul’a birini göndererek m uharebe duru­
mundan hüküm eti haberdar etti. İkinci
Selim bu acı haberi Edirne’de aldı. H er­
kes gibi o da derin bir teessüre k ap ıl­
dı. H attâ bu yüzden yem ek ten içm ekten
kesilerek, teselliyi ibadette aramaya b aş­
ladı.
Donanma ile birlik te birçok k ıym et­
li elem an da m ahvolup gitm iş, K aptan-ı
1250
sının hezim eti doİayısiyle ö derece ken ­
dilerini k u v v etli h isseder olm uşlardır ki,
artık Türkleri A vrupa’dan atacak zam a­
n ın geld iğin e dair h ayallere kapılanlar
görülm üştür. A vrupalIları, bu kadar se ­
vinm elerinde haklı görm ek lâzım dır. Z i­
ra iki asırdan beri Türkler kargısında
m ağlûbiyetlere uğrıyarak m ütem adiyen
gerileyen Avrupa devletlerinin, ilk d e­
fa bir Türk seferi k u vvetin i tam am en
denecek derecede ezdikleri görülm ekte­
dir.
Înebahtı harbine iştirak edenlerden
Papalık donanm ası kumandanı Marco
Antonio Colonna Roma’y a zafer alayı ile
girdi. Roma’da Colonna’nın bir h eyk eli
dikildi. Papa B eşinci Pius, isim deki a y ­
niyetten istifad e ile Incil’deki «Bu, Yah­
y a nâmında, A llah tarafından gönderil­
m iş bir adam idi» cüm lesini, înebahtı
harbinin galip başkum andanı Don Juan’a
tatbik etti.
Bu sevinci herkesten daha fazla h is­
seden V enedikliler, şehirlerine înebahtı
zaferini tes’id için başkalarından çok
daha fazla h ey k el vesaire gib i âbideler
diktiler. K iliseleri h ey k el ve resim lerle
süslem ekle kalm ıyarak tersanenin önüne
de bununla ilg ili bir h eyk el yaptılar.
A yrıca înebahtı m uharebesi gününe rast-
Iıyan 7 ekim i dinî v e m illî bir bayram
günü kabul eylediler.
Roma v e V enedik’te, hattâ İtalya’­
nın daha başka şehirlerinde zafer şere­
fin e onu hatırlatıcı h eyk el, resim , plâ­
ka, sütun, bina v e saire gibi şeyler y a ­
pıp sevinirken, Türkler üzüntü duy­
m akla beraber bunun yarasını sür’atle
sarm asını bildiler.
derya da ölm üştü. Daha önceki deniz
harplerinde m uvaffakiyetleri görülen
U luç A li Paşa, în eb ah tı felâk etin d en
kendi emri altındaki gem ileri sağlam
kurtardığı cihetle, bir d efa daha eh li­
y etin i isbat etm iş dem ekti. Bu bakım ­
dan K aptan-ı deryalık m akam ına onun
getirilm esi u ygun görüldü. B aşvek âlet
arşivinde 16 num aralı M ühim me d efte­
rinin 319 uncu sayfasında m evcu t şu h ü ­
küm den öğrendiğim ize göre; U luç A li
Paşa Y unanistan sularında bulunduğu
sırada kendisine K aptan-ı deryalık te v ­ g elm esiyle işe g i-
cih edildi. rışıldı. Haliç te
«C ezayir-i garb beylerbeyine h ü ­ tersanede padişa- ¿g
küm: ha ait hasbahçe-f
E lhaletü hâzihi senin hakkında m e- den, gem i y a p ıla -i
zid -i in ayet-i padişâhâııem zuhûra g etü - cak y er ifraz e - |
rüp işbu 979 cem aziyülâhırının sekizin­ dilerek, m ev cu t; 1
ci gününde (28 ekim 1571) kapudaniı- kızakların sayısı
ğım ia Cezayir b eylerbeyliğin i sana tev - artırıldı. İstanbul
fiz edüp buyurdum ki, vü su l buldukta tersanesinde hum
asla v e k at’a tehir ve terahi etm eyip a- m alı faaliyet m ev
damın gönderip hasların zaptettirip da­ cutken
hi sen bizzat yanında olan gem ilerle g e­ n iz’de Sinop,
lip vezirim P ertev Paşa’y a mülâki olup masra, M idye, I
perakende olan gem ileri cem edip A ğri- Varna, A hyolu, j
boz’la Sakız arasında m uhafaza hizm e­ Süzebolu, Bur -
tinde olasın». gaz’da; Marmara- Ressam larım ıza göre
B öylece K aptan-ı deryalığa tâyin da İzm it, Gem ­
edilen UIuç A li Paşa perakende olarak lik, Biga, Gelibo­ Kılıç A li Paşa
bulduğu başka gem ileri de yanına aldı. lu; A kdeniz’de de
1571 aralık ayında İstanbul’a geldiği za­ Edrem it, Rodos,
man Ham m er’e göre; yanında 87 gem i A ntalya, v e A lâ iy e’de ve gem i inşası için
vardı. O devrin bütün kaynaklarının çalışılm aktaydı.
kaydettiği veçh ile İstanbul’a gelince o- K aptan-ı derya K ılıç A li Paşa do­
nun «Uluç» lâkabı «Kılıç» a çevrildi. nanm ayı yen id en kurmak için cania baş­
la çalışm akla beraber, işin azameti kar­
Y eni bir donanma hazırlanm ası şısında irkilm ekte, bilhassa gem ileri do­
natacak m alzem enin y etiştirilem iyeceği-
İnebahtı’da donanm anın m ahvol­ ni zannetm ekteydi. Onun için, bahara
ması; B alkan kıyılarının düşman teh d i­ kadar 2C0 gem inin hazırlanm asını iste­
dine açık hâle gelm esi ve buralarla ir­ y e n veziriazam Sokullu Mehmed P aşa­
tibatın güçleşm esi dem ekti. Tabii, vakit ya: ,
kaybedilm eden bu duruma bir çâre b u ­ <— G em ilerin, teknesinin yapılm ası
lunm ası, işin ciddiyetle ele alınm ası için m üm kündür; lâk in iki yüz gem iye beş
en büyük garanti idi. A yrıca donanm a­ altı yüz lenger (gem i dem iri), ona göre
n ın başına da eh liy et v e değeri sabit o l­ âlât ve y elk en v e sair levazım ını tek­
m uş bir kim se getirilm iş bulunuyordu. m il m uhal görünür».
Zâten esas m esele; donanmanın yokluk D em esi, veziriâzam m şu m eşhur sö­
derecesindeki zayıflığının , im parator­ zü ona söylem esine v esile teşkil etm iş­
luğun hayatî m enfaatlarını n e dereceye tir.
kadar teh lik eye koyduğunun takdiri ile,
bunun telâfisi hususunda bütün im kân­
ların seferber edilm esi idi.
îşte, K ılıç A li Paşa K aptan-ı der­
y a olduğu sırada b öyle m ühim bir m e­
sele ile karşı karşıya bulunuyordu. V e-
ziriâzam Sokullu M ehmed Paşa, bu h u ­
susta K aptan-ı deryaya en büyük y a r­
dım cı oldu. K ıym etli bir âlim olan v e
kendisini daha ziyade bu sıfatla v e bir
din adamı olarak tanıdığım ız Ebussuud
E fendi de, işgal ettiği m evkiin icapları­
n ı aşarak her iki d evlet adamını mânen
v e fikren destekledi.
B öylece, K ılıç A li Paşa’nın İstanbul’a K ılıç A li Paşa’n ın Tophane’deki camii

1251
 *— Paşa hazretleri, bu d e v let-i â liy -
yenin k uvvet v e kudreti ol m ertebedür
ki, cüm le donanma len g erleri. güm üşten,
resenleri (ipleri) ibrişim den, yelk en leri
atlastan etm ek ferm an olunsa, m üyes­
serdir. Hangi gem inin m ühim m atı y etiş­
m ezse, bu m inval üzere benden als.
İm paratorluğun kudret v e imkân
derecesini en iyi bilen şahıs olan S ok u l-
lu ’nun bu sözü üzerine K ılıç A li Paşa
kalkıp veziriazam ın elini öpmüş ve:
« —H akikaten bildim ki, bu donan­
m ayı siz tekm il edersiniz? dem iştir.
N etice itibariyle, bu büyük gayre­
tin sonunda bütün kış çalışılarak y e n i­
den bir donanma m eydana getirilm iştir.
120 gün içinde yapılan gem ilerin S elâ -
n ik î v e  li’de 200, Kâtib Ç elebi’de ise
i 50 kadırga, 8 m avna olduğu yazılı ise
de, B aşvekâlet arşivindeki 19 num aralı
M ühimme defterinin 89 uncu sayfasında
m evcut 29 m uharrem 980 (11 haziran
1572) tarihli bir hükümde; i tersane-i
âmiremde ik i yüz elli pâre m ürettep ve
m ükem m el kadırga tedarik v e izhar o-
lunupî- ibaresine rastlandığı cihetle, o
kış yapılan gem ilerin 200 den aşağı Ol­
m adığı anlaşılm aktadır.
Kâtib Ç elebi v e Peçevî'nin ifade
tarzından, bu gem ilerin yapılışı sırasın­
da zenginlere müracaat edilm iş olduğu
şeklinde bir m âna çıkarılm ak m üm kün­
se de; Â li’nin ifad esiyle, hazînenin o sı­
rada para sıkıntısı çekm eyişi gözönüne
getirilince, zenginlere müracaat lüzum u­
nun hissedilm iyeceği sonucuna varm ak
gerekir.
Tersanede gem iler yapılırken k eres­
te, demir, kürek, halat, yelkenbezi ve
sair levazım ın hazırlanm ası için m em le­
ketin gereken yerlerin e em irler gönde-
derildiği gibi, gem ilere kürekçi v e tü -
fekendaz efrat da hazırlandı. Eski ta­
rihlerim izin kayıtlarından öğrendiğim i­
ze göre donanma için hazırlanan v e te­
darik olunan asker ve tayfanın m iktarı
40 bin k işiyi buluyordu.
S okullu M ehmed Paşa
v e V enedik elçisi
V enedikliler uzun yıllardan beri
hasret kaldıkları zafere kavuşm anın se­
vin ciyle coşar; kilise, m eydan v e hattâ
tersanelerine b ile zaferi tes’iden h ey k el­
1252
ler dikerken, Türk hüküm eti, m ağlubi­
y etin acısiyle şaşırıp kalm ıyor, b irak is
bütün en erjisiyle y e n i bir donanma
m eydana getirm eye çalışıyordu. V en e­
dik hüküm eti halkın sevincine k a tıl­
m akla beraber, İnebahtı zaferinin h ıris-
tiyan dünyasında m eydana getirdiği m ü­
sait h ava ile, T ürkiye’de tev lit ettiği te ­
essürden faydalanm ak istiyordu. Tabii
bu arada V enedik için esas dâva; în e -
bahtı zaferinin A vrupa’da yarattığı m ü­
sait havadan istifad e ile daha fazla k u v­
v etlerle T ürklere yüklenm ekti. Bunda
m uvaffak olam ayınca, Türklerle m üsait
şartlı bir m uahede aktetm enin yollarını
araştırm aya başladı. în eb ah tı’da bir h ı-
ristiyan zaferi kazanılm akla beraber, on­
dan evvel, V enedik C um huriyetine ait
K ıbrıs adası elden gitm iş bulunuyordu.
Iııebahtı'da kazanılan kat’î m uvaffak iye­
tin arkasından v e Türk donanması m ah­
volm uş durum dayken sulh aktedilirse
V enedik lehine bazı şartlar tem in ed ile­
bilirdi.
İşte böyle bir m ülâhaza yü rü ten V e­
nedik hüküm eti diplom asi m akinesini
harekete geçirdi. Aradaki harbe rağmen
İstanbul’da kalm ış olan V enedik elçisi
M arc-Antonio Bar baro bu n iy etle V eziri­
azam Sokullu M ehm ed P aşa’y ı ziyaret
etti. V enedik elçisinin ilk anlam ak is te ­
diği şey, in eb ah tı m uharebesi d o la y ısiy -
le Osmanls hüküm etinin sulhe taraftar
olup olm adığını öğrenm ekti. Sokullu
Mehmed Paşa, V enedik elçisin in kendi­
sini ziyaretindeki maksadı sezdiği için
cna şöyle söyledi:
«— Son hâdiseden sonra, cesareti­
m izin n e kadar k u vvetli bulunduğunu,
şüphesiz ki, görüyorsun; lâkin sizin za ­
yiatınızla bizim kinin arasında büyük bir
farkı vardır. Sizden bir k ırallık y er a l­
makla, bir kolunuzu kesm iş olduk; siz
ise, donanmam ızı mağlûp etm ekle saka­
lım ızı traş etm iş oldunuz. K esilm iş bir
kol yerin e gelm ez ama, traş edilm iş sa­
kal evvelk in d en daha gür çıkar».
Yejii donanmanın
İstanbul’dan hareketi
Veziriâzam Sokullu’nun V enedik e l­
çisine söylediği sözler, hakikaten yerin ­
de sa n ed ilm iş olup, baş bir tefahur cüm ­
lesi değildi. N itekim , traş edilen saka-
 im eskisinden daha gür olarak çıkışı,
1572 haziranında (980 safer) ikiyüz e l­
li parça gem iden mürekkep m ükem m el
bir donanmanın İstanbul'dan Akdeniz'e
açılm asiyle ispat edilm iş oldu.
O senenin baharında donanmanın
A kdeniz’e açılışı halkın m aneviyatına da
düzeltici tesirde bulundu. Zira, Inebaîı-
tı m ağlûbiyeti, hüküm et erkânını o ld u ­ ya gelen m üttefik donanması h ayli k a ­
ğu kadar halkı da üzm üştü. Yeni inşa
edilen gem ilerden m üteşek k il donanma
İstanbul’dan hareket ederken o m eş’um
m ağlûbiyetin intikam ının alınacağı ü -
m itleri, m em leket ufkunda dalgalandı.
Şair E d irn eli B âli’nin üç tane k asid e­
sinde; K ılıç A li Paşa’m n, Don Juan’a, rardığından m üttefik donanması bundan
K ızıl-E lm a’ya ve Ispanya’ya n asıl gem i istifad e ederek Navarin önlerinden u -
alınacağını göstereceğinden, onlara gere­
ken dersi vereceğinden bahsedilm iş o l­
m ası, halkta uyanan üm it, gurur ve in ­
tikam hissinin, Şair B âli’nin kalem inde
kavuştuğu ifadeye delildir.
înebahtı’da Osmanlı donanmasını
m ahveden hıristiyan m üttefikler, daha
başka m uvaffakiyetler kazanacaklarım
zannetm ekte, bunun için rahat rahat har­
be devam edebileceklerini hesaplam ak­
ta idiler. Halbuki 1572 baharında taze
bir Türk donanm asının A kdeniz’e açı­
lışın a şahit olunca, tahm in v e hesapla­
rında yanıldıklarını anladılar.
İstanbul’dan hareket eden Türk
donanm asının başında K aptan-ı derya
K ılıç A li Paşa vardı. Donanmadaki cenk­
çi askerin serdarlığı da onun üzerindey­
di. BÖylece, daha evvelk i seferlerde y a -, larına, T ürklerin tâze kuvvetlerle en er­
pılanın aksine, kaptanlık ile serdariık
ayni şahsın uhdesinde birleştirilm iş olu­
yordu.
K aptan-ı derya K ılıç A li Paşa Mora
sularına yaklaşınca, önden gönderdiği 60
tane pişdar gem isine, Mora'nm gü n eyin ­
de V enediklilerin elinde bulunan adala­
r ı vurm akla vazifelendirdi. O sırada O s­
m a n lIla rın büyük bir donanma hazırla­
y a ra k denize açıldığını, donanmaya m en ­
sup 60 gem inin, kendilerine a it koloni­
leri vurm aya başladığını öğrenen V en e­
dikliler, İspanyolları K orfu’y a çağırdı­
lar. Fakat V enediklilerin bu çağırışına
IsoanyoIIar iâyıkı veçh ile kulak asm a­
dılar. O zaman K orfu’dan kalkarak M es-
sin&’y a giden V enedikliler, orada bul­
dukları 52 Ispanyol kadırgasını berabe­
rine alarak Çuha adası civarına geldiler.
1253
Lâkin Çuha Önlerinde rastladıkları Os-
m anlı gem ileriyle çarpışmadan geriye
döndüler. Bu sırada, İnebahtı’ıu n galip
başkum andanı Don Juan K orfu’ya g e l­
diği ve m üttefikleri kendi etrafında top­
lanm aya dâvet ettiği cihetle, V enedikli­
ler yeniden cesaretlendiler.
Türklerle çarpışmak üzere bir ara­
barık sayıda olup 249 gem iden mürek­
kepti. Bu donanma N avarm ’e taarruz e t­
tiği sırada Türk donanması yetişti. Gü­
neşin batm asına yakın iki taraf arasın­
da top atışı başladıysa da, bu düello k ı­
sa sürdü. Bir m üddet sonra ortalık ka­
zaklaştı. B u sırada kaptanlardan Kara
A li B ey düşmanın takibini tek lif etti.
Lâkin K aptan-ı derya K ılıç A li Paşa,
donanmaya yeni alınm ış olan askerin,
gem ilerde harbe alışık olm adığını göz-
önünde bulundurarak, ayni zamanda
«karanın göründüğü yerde cenk olmaz»
kanaatini de muhafaza ettiği cihetle,
Kara A li B ey’ın düşm anı takip ile har­
be tutuşm a tek lifin i kabul etm eyerek
Koron'a çekildi.
1572 yazında Türklerle m üttefikler
arasında bu b asit karşılaşm alar dışın­
da ne karşılaşm a, ne de çatışm a olm a­
dı. 1571 ekim inde Türk donanmasını y en ­
miş oldukları halde, bir defa daha kar­
şılaşm a cesaretini kendilerinde bulam a­
dılar. M üttefiklerin cesaretsiz davranma­
jilerin i gösterm eye hazır oluşlarının y a ­
rattığı ürperti kadar, İspanyolların bu
sularda daha uzun m üddet kalm ak iste ­
m eyişlerin in de rolü oldu. M üttefiklerin,
Mora kıyılarında bir v ey a bir kaç lim a­
na sahip olm adan hıristiyan donanm ası­
nın Yunan v e Ege denizi sularında uzun
m üddet kalm asına taraftar olm ayan Is­
panya kıralı ik in ci Philippe, o sırada
F landres’daki m uharebe ile, Ispanya’nın
Fransa v e Ingiltere kargısındaki m ev k i­
ini v e siyasî m ünasebetlerini hesaba kat­
mak zorundaydı. Donanm ası doğu A k -
denizde bulunurken kendisini bu d ev let­
ler karşısında kâfi derecede kuvvetli
görem iyordu. Onun için İspanyol donan­
m asının m em lek ete' dönm esini em ret­
mişti. Donanm aya ispanyaya dönüş em ­
ri verm eden önce, Osmanlı satvelini kır­
manın mümkün olup olm adığı hakkın­
da m üşavirlerinin fikrini alm ış, onlar da
bunun kolay okrayacağını beyan etm iş­
lerdi. OsmanlI kudretinin neler yapm a­
ya muktedir olduğu, bir k ış içinde y e ­
niden muazzam bir donanma m eydana
getirilm esiyle m eydana çıktıktan başka;
1574 te Tunus’un zaptı y le de, Türk do­
nanmasının. istilâ gücünden bir şey kay­
betm ediği açıkça belirm ektedir. B inaen­
aleyh, İnebahtı galib iyeti m üttefikler
için peşinen büyük üm idiere sebep o l­
m akla beraber, Türklerin yin e bütün
kudret v e haşm etiyle onların karşısına
dikilm esi, bu üm itlerin boşluğunu gös­
term iştir. Maamatih, İnebahtı g alib iye­
ti, hıristiyan Batı âlem inin Türklere kar­
şı duyduğu aciz hissini birazcık olsun
hafifi ete b ilm işti r.
V e n e d ik lile r il e S u lh
Türk haşm etini kırm anın mümkün
olm adığını anlıyan İspanyoliar, V en e­
diklileri kendi kaderleri ile başbaşa bı­
rakarak donanmalarını doğu Akdeniz
sularından çekince, V enedikliler Türk­
lerle anlaşmak istedi ler.
Onlar bu arzuyu hissetm ekteyken
Osmanlı hüküm etinin başında bulunan
SokuIIu Mehmed Paşa da m ücadelenin
devam ını pek terviç etm em ekteydi. Is­
panya'nın fiili desteğinden mahrum ka­
lan V enedik hüküm eti, Türklerle kendi
başına m ücadeleyi devam ettirecek kud­
rette olmadıktan başka, harp hâli nih a­
yete erm ediği m üddetçe ticarî faaliyeti
de mühim m ikyasta sektedar olm aktay­
dı. Binaenaleyh V enedik için en iyi ç ı­
kar yol, sulhun tem iniydi.
V enedikliler, sulh arzusu duyduk­
ları sırada, Fransa’nın İstanbul’daki e l­
çisi M. de N oailles’in tavassutunu te­
m in ettiler. Fransız elçisin in de sulh le ­
hine gayret sarf etm esi sayesinde Osman­
lI hüküm eti m üzakereye yanaştı. V en e­
diklilerin İstanbul’daki elçisi M arc-An-
tonio Barbaro ve AIoisio Mocenigo, h ü ­
küm etleri tarafından m üzakereye m e­
mur edildiler. So kullu ise, vak tiyle İs­
tanbul’a gelerek tercüman Yunus Bey
tarafından kendisine takdim olunan ve
o zamandan beri hususî h ekim liğini y a ­
pan Salamon N atan Eskenazi’y i m üza­
kereye memur eyledi. Sulhun esas şart­
1254
ları taayyün edince, N işancı Feridun
B ey vasıtasiyle gerekli bilgiyi alan Ve­
ziriazam SokuIIu M ehmed Paşa, y in e o-
nuıt vasıtasiyle m uahedede bazı tadiller
yaptırdı. Bu tadillerle anlaşm aya son
ve kat’î şekil verildi.
Hamraer, m uahedenin im za tarihi­
ne ait Batılı kaynakların verdikleri de­
ğişik rakamlar arasında 7 martı kitab ı­
na dercetm iş olduğundan, bizde de bir
çok eserlere Ham m er’den naklen bu ta ­
rih işlenm işse de, Başbakanlık arşivinde
21 num aralı M ühimme defterinin 165 nci
sayfasında bu m uahedenin bir sureti
m evcut olup, tarihinin 14 zilkade 980,
yâni m ilâdi tarihle 18 nisan 1573 olduğu
görülm ektedir. M uahede yed i madde ü~
zerine tanzim edilm iş olup, esasları şe y ­
ledir:
1 — V enedik hüküm eti Kıbrıs se fe ­
rinin tazm inatı olarak Osmanlı hâzine­
sine Üç senede üç yü z bin flori öd iye-
cek, bu paranın ödenm esi hususunda es­
ki ahidnâm elerdeki usule riayet oluna­
cak;
2 — Kıbrıs seferi sırasında V ene­
dikliler tarafından işgal edilm iş olan
D alm açya’daki Sopoto (Sobut) kalesi
bütün topları ile Türklere İade ed ile­
cek;
3 — Zanta adasının . tem ellüküne
m ukabil V enediklilerin son harbe kadar
ödem eye devam ettikleri y ıllık 500 flo -
rilik vergi İ500 floriye çıkarılm ıştır.
4 — K ıb n s adası Türklere geçtiği ci­
h etle, evvelden beri V enediklilerin öde­
dikleri y ıllık 8 bin altunluk vergi bun­
dan böyle odenmiyeçektir,
5 — A rnavutluk ve D alm açya k ıy ı­
larındaki Osmanlı hududu son harpten
önceki şekline irca edilecek, Bar v e ÜI-
gün kaleleri T ürkiye’de kaim ak şartiy-
le daha vâzıh bir hudut tahdidi yap ıla ­
caktır.
6 — Kanunî Süleym an zamanında
V enediklilere tanınan ticari haklar S u l­
tan Selim devrinde de devam edecektir,
7 —: Harp sırasında m üsadere ed il­
miş olan tüccar m alları v e gem iler kar­
şılıklı şekilde iade olunacak, za yi olan
eşyalar da ayni tarzda tazmin edilecek­
tir.
M uahedenin tamamı gözden geçiri­
lince, tam m ânasiyle Türkler leh in e şart­
lar ih tiv a ettiği görülm ektedir. İnebahtı
muharebesinde m üttefiklerin galip gel­
m esine rağm en V enediklilerin bu şart­
ları kabulleri, Türk kudreti karşısında
boyun eğişlerinin en güzel delilidir. Û -
ntın. içindir ki, B atılı m üttefikler um u­
m iyetle btı m uahedeye hayret n azarla-
riyle bakmışlardır. N itekim tarihçi
Hamraer, bu m uahede m ünasebetiyle :
«İnebahtı m uharebesini TürkLer kazan­
mış zan olunur», Fransız m ütefekkiri
V oltalre de «Essai sur Ies Moeurs» isim ­
li eserinde: «Tiirkler Lepanto m uharebe­
sini sanki kaybetm em iş de kazanmış gi­
biydiler» demektedir.
Donanm anın 1573 harekâtı
İnebahtı (Lepanto) m ağlûbiyetini
tâkip eden ilk seîer m evsim inde Türk
kudretini gösterm ek üzere A kdenize a-
çılm ış olan Türk donanması, ayn i şeyi
ertesi y ıl, yani 1573 baharında da tek­
rarladı. D onanm anın 1572 harekâtı Os­
m anlI - V enedik sulhünün im zalanm a­
sını tem in etm işti. Bu defaki ise, İnebah-
tı harbine katılm ış diğer hıristiyan d ev­
le tle r için e n m ühim gözdağı yerine ge­
çecek, Kâtib Ç elebi’nın tâbiriyle, gere­
kirse «ahz-ı intikam için» lüzum lu şey
yapılacaktı.
K ılıç A li P aşa’nm kum andasında 3
haziran 1573 (2 safer 981) te İstanbul’­
dan hareket eden donanma 208 kadırga
T UN US’UN ZAPTI
Batı A kdeniziıı en stratejik m evkii
olan Tunus’un, Türkler tarafından ilk v e fırsat zuhur ettiği
defa 1534 te Barbaros H ay-
reddin Paşanın gayretiyle
zaptedilm iş olduğundan, i- ^ ’
kinci cildim izde 925 v e m ü - jM;
teakip sayfalarda bahsedil- W ^
m işti. Tunus'taki bu ilk Türk '¿i**-*
hâkim iyeti 1534 senesi son- fc 'iâ s i. .
iarm dan 1535 senesi ağusto-
sunun başına kadar sürm üş-
Çok kısa süren bu ilk
hâkim iyet devresinden sonra
Türklerin Tunus’a karşı alâ-
k a la n eksik olm adı. Ceza-
y ir-i garb, Trablusgarb bey-
lerbeyileri vasıtasiyle Tunus
1255
ve 12 m avnadan mürekkep olup ' içleri
asker ile doluydu. Ordu serdarlı ğm a tâ ­
yin edilen vezir PiyâLe Paşa da donan­
anadaydı.
K udretli Osmanlı donanması doğru­
ca A vloiıya sahi] in e gitti. Osmanlı do­
nanm asının A kdenize açılışından hıriş-
tiyan d evletler haberdar olduysa da m u­
kabele için hiç bir h areket görülm edi.
Bunun üzerine Osmanlı donanması, es­
ki kaynaklarda F ulya (A pulya) diye a-
liılan, İtalya'nın güneyindeki P uglia sa­
h illerine ilerledi. O şırada İtalya'nın gü­
n eyi İspanya hâkim iyetini tanıyan iki
S icilya kır allığının elindeydi.
Kâtib Çelebi’nin iT u h fet-u l kibar fi
esfar-ü l bihar» ında: K ılıç A li Paşa Pul-
y a sahillerine vardığı zaman, Venedik
hâkim iyetindeki sahillere dokunulm a-
ması için em ir geldiği bildirilm ekteyse
de, bu em rin çok daha önce verilm iş ol­
m ası iktizâ eder. Zira, donanma İstan­
b ul’dan hareket etm eden önce V enedik­
lilerle sulh im zalanmış bulunuyordu.
P ulya kıyılarında bazı y erler vuru­
larak bir m iktar ganim et alındı. Bundan
sonra K aptan-ı derya v e Serdarın müş­
terek fik riyle Napoli v e Sicilya k ıyıla­
rına kadar uzanılmak isteııdiyse de, o
aralık çıkan şiddetli fırtınalar yüzünden
bir kaç gem inin kaybedilm esi üzerine
bu fikirden vazgeçildi. Papalık, Malta
ve bilhassa Ispanya donanması ortalar­
da görünm ediğinden geriye dönüldü.
hakkında bilgi edinildiği gibi; gerekli
zamanlarda da,
i
' .
9 » . fİŞ İy
f . m A SK ;
Onyedinci asırda Tunus limanı
yine bu beylerbeyiler vasıtasiyle Tu­
nus’un m anevi tazyik altında tutulm a­
sına dikkat edildi.
Tunus arazisinin en müstahkem ka­
leleri, nefsi Tunus şehri ile Halkulvad
(G oulettc, Goletta) idi. Burada, bilhas­
sa İspanyollar tarafından talikim ed il­
m iş olup, yerli Beni Hafs sülâlesinden
gelen hükümdarlar ise, gerek onlarla
im zaladıkları muahede dolayısiyle, g e ­
rekse bu ik i şehirde hıristiyan kuvvet­
lerinin eksik olmaması yüzünden İspan­
yolların kölesi gibiydiler. Zâten Beni
Hafs sülâlesinden gelen Tunus hâkimi
M evlay Haşan 1535 de Charles Quint ile
anlaşıp Türklere hıyanette bulunm asay-
dı, ilk zaptından sonra Tunus kolay ko­
lay Türklerin elinden çıkmazdı.
Osmanlı hüküm etinin Tunus’a kar­
şı alâkası, yalnızca Cezayir ve Trablus-
garb beylerbeyleri vasıtasiyle yürütülü­
yor da sayılmazdı. N itekim K aptan-ı
derya Piyâle Paşa’nm 1557 senesinde
Tunus’un kuzey kıyısındaki Bizertc li­
manım zaptetm iş olm ası, merkezi hükü­
m etin, Tunus işine önem verişinin bir
delilidir.
Tunus'un ikinci defa zaptı
Kıbrıs’ın feth i arifesinde Osmanlı
donanmasının, umum î durumundan v e
bilhassa C ezayir-i garb beylerbeyi U luç
A li Paşa’dan bahsedilirken, Tunus’un
fethine kısaca tem asla yetm ilm işti. Tu­
nus’un ikinci defa fethini teşk il eden bu
hâdise şöyle cereyan etm işti:
Tunus, C harles-Quint’in sevkettiği
kuvvetler m arifetiyle 1535 te Türkler-
detı alındıktan sonra uzun yıllar boyun­
ca huzura kavuşam amıştı. Gaddar ve
hain ruhlu bir kim se olan Tunus hüküm ­
darı M evlay Kasan’: halk sevmiyordu,
hıristiyan him ayesine girdikten sonra
ise, daha fazla sevilm ez olmuştu. Bu hâl,
Tunus’taki huzursuzluğu artırmakta i -
di.
M evlay Hasan’ın oğlu Hamid, bun­
dan istifade ile gayrı mem nunların b a ­
şına geçerek, kendisine taraftar olanla­
rın sayışım çoğaltmak isterken, aynca
ulemâdan bir zat da isyan etm işti.
M em leketteki bu huzursuzluk sebe­
biyle ipin ucunu tam amen kaçırmak ü -
zere olan M evlay Haşan, m ütem adiyen
1256
Charles - Quint’den yardım istiyordu.
Tunus hüküm dam lın üst üste yardım ta­
lebi karşısında, Charles - Quint’in a-
damlarıadan birisi, ona: «Böyle herke­
sin nefret ettiği kudretsiz bir adamı hü­
küm ette zorla tutmağa uğraşmaktan ise
doğrudan doğruya Tunus’u zaptetmek
müreccahtır» dem işti.
M evlay Haşan'm oğlu, zamanla ken­
disini kuvvetli hissedince, babasına kar­
şı hücuma geçerek Tunus’u zaptetti ve
babasını Halkulvad (G oulette) a kaçır­
dı (1544). Lâkin saltanat dâvasından
vazgeçm eyen M evlay Haşan H alkulvad’-
daki İspanyol kumandanına istinat ile
Sicilya’ya geçip, bir takım uğraşmalar
neticesi teinin ettiği 2 bin İtalyan aske­
ri ile Tunus toprağına ayak bastı. Oğlu
Hamid ile m ücadelesinde mağlûp oldu-
M evlay Hasan’uı oğlu da pek insaflı bir
kim se değildi. N itekim esir ettiği babası­
nın gözlerini oydurdu. M evlay Haşan ise
bu haline rağmen y in e bir kolayını bu­
larak m em leketinin sınırlarının dışma çı­
karak Roma’ya kadar gitti. Ru arada
Charles - Quint’e, oğlu ve H s lk u lvad ’-
daki İspanyol kumandanı hakkında bir
takım şikâyetlerde bulundu. M evlay Ha­
şan, Tunus dışında bile böyle rahat dur­
mazken, oğlu Hamid de halk üzerinde
gittikçe artan bir m em nuniyetsizlik u-
yandırro aktaydı.
Tunus’un her iki tarafında Türkler
elindeki topraklarda m evcut huzur ve
rahatlık, Tunus halkı İçin cidden im re­
nilecek bir m evzu îdi. Kendi hükümdar­
larından iyilik görm eyen Tunus halkı,
bu vaziyet karşısında Türkleri bir kur­
tarıcı olarak görmeye başlamışlardı. N i­
hayet 1563 yılında bir Tunus h eyeti İs­
tanbul’a kadar gelerek Halkulvad’ın is­
tirdadını Kanunî Süleym an'dan rica et­
ti. Kanunî, o yıllarda Şehzade Bayezid
hâdisesi d olayısiyle m ânen bir hayli sar­
sılm am ış, yaşı bir h ayli ilerlem em iş o l­
saydı; muhakkak, ki, Tunusluların bu ta­
lebi üzerine fazlaca dururdu.
Tunus’taki dahilî karışıklıklardan
da faydalanarak, burasının yeniden Türk
idaresi altına alınması işiyle, Cezayir
beylerbeyi Uluç A li Paşa m eşgul oldu.
Cezayir’de bir takım em niyet tedbirle­
ri aldıktan ve m uavini Memi (veya Ma­
mı) R eis’i Ceyazir’de yerine v ek il bıra­
karak, 1569 eylülünde 5 bin tüfekli ve
 6 bin yerli Arap askeri ile Tunus üze­ lan donanmayı hümayûne iltihakı em ­
rine yürüdü. Ceyazir beylerbeyinin em ­ rini aldı.
rindeki askerle Tunus hükümdarı M ev-
lay Hamİd’in 30 bin k işilik k uvveti B e- İspanyolların Tunus’u istirdadı
ja'da karşılaştı. Hamid, askerleri arasın­
da bazı kumandanların Türklere taraf­ Cezayir beylerbeyi Uluç A li Paşa,
tarlık ettiğini biliyordu. Buna rağmen, donanmayı hümâyûna iltihak etm ek Çi­
m evkiini muhafaza edebilm ek en d işesiy­ zere ayrılınca, Cezayir ve y en i zapt edi­
le m ücadeleye hasırlanm aktan geri dur­ len Tunus’un idaresini kaymakam sıfa-
mamıştı. İki taraf arasında çarpışma haş­ tiy le Ramazan B ey’e bırakmıştı.
layınca Tunus askerlerinin, bir kısm ı Tunus şehriyle dahildeki Tunus ka­
karşı tarafa geçti. B öylece K ılıç A li Pa­ sabaları zaptedilince, buranın idaresi bir
şa zahmetsizce v e sür’atle zafere koşar­ sancak halinde Cezayir-i garb’a bağlan­
ken Mevlay Hamid son sür’atle kaçmak­ m ıştı. Kayruvan, Sus, M anastır, M eh­
tan başka çare bulamadı. Lâkin Tunus diye daha önce TrablusgarbTa beraber
şehri kapılarının yüzüne kapandığını gü­ zap tetilm iş olduğundan, Trablusgarb
rünce Haikuivad'daki İspanyol istihkâm ­ beylerbeyi Câfer Paşa buraların kendi
larına sığındı. Türk askeri ise k olaylık­ beylerbeyliğine bağlanm ası çarelerini a-
lar ve m ukavem et görm eden Tunus'a rsştırm aya başlamıştı. Bunun için, K ay­
girdi (Î569 sonları). ruvan ve daha bazı yerlerin Trablus-
UİUÇ Ali Paşa Tunus'u ele geçirin­ garb’e yakınlığından bahisle buraların
ce buraya Ramazan B ey kumandasında Trablusgarb'e bağlanm ası hususunda pa­
3 bin kişilik muhafız k u v v et bıraktı, dişaha müracaatta bulunmuştu. Fakat
bir taraftan da Tunus’un iç v e sahildeki Tunus halkı Trablusgarb’e bağlanm ayı
bir kısım şehirlerini de Türk idaresine istem ediklerinden Tunus’un yin e Ceza­
soktu, tlluç A li Paşa’nın dört aylık u ğ­ yir'le birlikte- idaresine devam edileceği
raşması sonunda Tunus’ta yıllardanberi hususu Câfer Paşa’ya tebliğ edilm iştir
m evcut olm ayan huzur ve âsâyiş tees­ (Haziran 1571).
süs etti (1570).
Uluç A li Paşa bunları başarmaya
uğraşırken bir taraftan da hıristiyan,
devletlerin Akdenizdeki faaliyetlerini
tetkik ettiriyordu. Bu tetkikleri n etice­
sinde Akdenizde İspanya, Venedik, P a­
pa arasında bir ittifak m eydana geldi­
ğini ve bu devletlerin hum m alı şekilde
m ücadeleye hazırlandıklarını öğrendi.
Bu vaziyeti bir taraftan İstanbul’a b ildi­
rirken bir taraftan da bu devletlerin
Cezayir-i garbe hücum etm eleri ihtim a­
lini gözönünde bulundurarak Cezayir’e
dönmek ihtiyacını hissetti. Halbuki o,
Tunus’a iyice hâkim olabilm ek için H al-
kulvad’m elde edilm esi lüzum una kani
idi. Bu durumu İstanbul’a yazarak m er­
kezden yardım isterken, em rindeki Ce­
zayir filosunu uyanık ve faaliyette tu t­
m aya ehem m iyet verm ekteydi. Zira,
m üttefiklerin birdenbire Ceyazir’e hü­
cum ihtim allerini de hesaplıyordu. U -
luç A li Paşa. Tunus zaptının tam amla­
nıp kesinleşm esini sağlıyabilm ek üzere
Halkulvad fethi için İstanbul’a yazdığı
arizasına cevap beklerken, Cezayir filo ­ Avrupalı ressamlara göre Tunus
su ile birlikte, K ıbrıs seferine çıkm ış o ­ korsanları

1257
 U luç A li Paşa, K ıbrıs'ta M agosa m u­
hasarası devam etm ek teyk en , K ap tan -ı
derya M üezzinzâde A li P aşa ile Serdar
P ertev P aşa’m n donanm a ile Rodos, k ı­
sa bir m üddet sonra da G irit sularına
doğru geldik leri gü n lerd e 20 C ezayir
gem isi ile donanm aya iltih a k etm işti. B u
sırada h ıristiyan m ü ttefik ler donanm a­
sının taarruz n iy etleri hak k ın d a çeşitli
bilgiler alınm aktaydı. B aşbakanlık arşi­
v i 10 num aralı M ühim m e defterin in 16
ncı sayfasında görülen 27 haziran 1571
(3 safer 979) tarih iyle K aptanpaşaya y a ­
zılan hüküm de: «Cezayir v e Tunus c i­
h etlerine Ispanya’nın hücum etm ek ü ze­
re olduğunu D ubrovnik b ey leri haber
verm ekle, ol taraflarında nazarı d ik k a­
te alınm ası m ühim m atı um urdandır. C e­
zayir b eylerbeyine kâfi donanm a m ı
gönderm eli? Y oksa k en d ileri m i gitm eli?
V ezirim P ertev P aşa ile m ü şavere e d e­
rek karar ıveresiniz» d enm ekteydi.
M üttefiklerin, C ezayir v e T unus’a
hücum ed ecek lerin e dair bu şek ild e h a ­
berler alınm akla beraber, onlar b öyle bir
şeye teşebbüs yerin e, e v v elâ Osm anlı
donanm asını m ahvedip, ondan, sonra d i­
ğer işlere girişm eyi tercih ey led ik lerin ­
den, în eb ah tı’daki m alûm m uharebe o l­
du.
tnebahtı harbini m ü teak ip K ılıç A -
li P aşa K ap tan-ı d eryalığa getirild iğ in ­
den C ezayir b ey lerb ey iliğ in e Barbaros’­
un oğlu H aşan Paşa tâyin olunduysa da,
onun İstanbul’da v efa tı üzerin e, Cezayir
beylerb ey iliği, K ocaeli sancak b ey i A -
rap A hm ed Paşa’ya tev cih edildi (16
m art 1572).
B ir Türk baba ile İsk en d eriyeli bir
anneden d ünyaya g elen v e gen çliğin d e
K ılıç A li P aşa’nın yan ın d a y etişen , b i­
lahâre S o k u llu ’nun da nazarı dikkatini
çekm iş bir kim se olan Arap A hm ed P a ­
şa, C ezayir’e geld iği zam an, în eb a h tı f e ­
lâketinden dolayı şehri k ed er içinde b u l­
du. Y erli A raplar în eb a h tı harbinin y a ­
rattığı havadan istifad e ile vergi v erm ek ­
ten kaçınm aya başlam ışlardı. Fakat A -
rap A hm ed Paşa şidd etli davranarak i-
taatsızhğa teşebbü s harek etlerin i ö n led i­
ği gibi kale v e burçları tam ir ettirdi.
A yrıca daha başka m üdafaa tedbirleri
de aldı. H endekler kazdırdı, lim an tah-
kim âtını da ziyadeleştird i.
Arap A hm ed Paşa’n ın C ezayir’in
1258
m üdafaa sistem in i k u vvetlen d irm esin in
sebebi; İspanyolların P o rtek izlilerle b ir-
leşerek C ezayir’e taarruz n iy etin d e o l­
duklarının haber alınm asıydı.
C ezayir’de yap ılan hazırlıkların pek
d e y ersiz olm ad ığı ertesi sen e b elli o l­
du. Z âten İsp an yolların T unus v e y a Ce­
zayir’e hücum ed ecek lerin e dair haber­
ler daha sonra da alınm akta devam etti.
Biraz da bunun için, Osm anlı donanm a­
sı 1573 y az m evsim in d e P u lya k ıy ıla rı­
na kadar uzan d ıysa da buralarda bir fa ­
a liy et görülm ediğinden K ılıç Â li Paşa
g eriy e döndü. K ap tan -ı derya’n m dö­
nüşünü fırsa t sayan tsp an yollar 138 par­
ça gem i ile T unus’a taarruz ettiler. Tu­
n u s’a hücum eden v e D on Juan d ’A u t-
riche’in idaresinde bulunan donanmada
27 bin asker vardı. Bu kadar k u vvete
dayanam ıyan Tunus sancak b ey i R am a­
zan Paşa K ayru van ’a çekildi. B u su ret­
le T unus y en id en İspanyolların elin e
g eçm iş oldu (E kim 1573).
în eb ah tı zaferinden dolayı k en d isi­
ni pek bü yü k gören v e ziy a d esiy le gu ­
rura kapılan Don Juan, T unus’ta ucuz
bir m u v a ffa k iy et eld e edince burada bir
T unus k ıra llığ ı kurm ak h ev esin e k ap ıl­
dı. H albuki İspanyol kıralı P hilippe,
ken d isin e T u n u s’ta B eni H afs h an ed an ı­
nı ih yayı em retm işti. Don J u an ’m bu
fik rin i duyunca onu şid d etli em irlerle
g eriy e çağırdı.
Don Juan, Tunus’tan ayrılm adan
önce buranın hüküm darlığı, Türklerin
feth in d en e v v e l hüküm dar b ulunan H a-
m id’e verm eyerek , kardeşi M evlay M eh-
m ed’e tev cih etti. H am id’i de a ilesiy le
b irlikte N ap oli’y e n ak letti. Bu arada b i­
raz tahkim at da yapan D on Juan, T u­
n u s’ta 8 bin k işilik m uhafız k u v v eti y e r ­
leştird ik ten sonra döndü.
T unus’un son v e k a t’î zaptı
C ezayir b eylerb eyi ik en Tunus'un
stratejik d eğerin i takdir ile, Barbaros
Iîayred d in ’in ilk feth in d en otuz a ltı se ­
n e sonra, T u n u s’un ik in ci d efa Türk i-
daresine girm esin i sağlam ış olan K ılıç
A li Paşa, K a p ta n -ı d eryalığı sırasında
ayn i m evzu üzerinde daha selâ h iy etle
durmak im kânına m alikti. B aşında S o ­
k u llu ’nun bulunduğu Osm anlı hüküm et
erkânı S icily a , M alta, G oletta (H alk u l-
vad) şeh irlerin in A k d eılizin doğusu ile
b atısını birbirinden ayırm akta v e m ın ­
tıkayı kontroldeki rolünü kavram ış kim ­
selerdi. Bıi ü ç noktadan M alta ile H a l-
ku lvad’m zaptına e v v elc e teşebbüs ed il­
mişti. K ılıç A li Paşa Cezayir B eylerb eyi
ikeıı T unus’u zaptetm iş, fak at Halkul-*
vad eld e ed ilm ed iğin d en Tunus’un î s -
p anyoüar tarafından istirdadı k o la y o l­
m uştu. T unus topraklarının tam am ı ele
geçirild iği takdirde, k u zey A frik a’daki
Türk h â k im iy et sahası zinciri de aralık­
sız hale gelecek ti.
Bunun için Tunus’un zaptına karar
verild iği zam an esaslı hazırlıklar y a p ıl­
dı. S efere çıkan donanma, İkinci Selim
devrinin en bü yük deniz k u vveti idi. K â-
tib Ç elebi’ye göre, sefere çıkan gem iler:
268 kadırga ve kalita, 15 m avna, 15 kal­
yondan m ürekkepti. B unlara 7 bin y e ­
niçeri, 7 bin sipahi, 6 bin Su riye n e fe ­
ri ile A nadolu. Maraş v e K aram an as­
kerlerinden m ürekkep cem ’an y ek û n 40

Tunus lim anı m edhalinde H alkulvad’ııı

m uhasarası

bin k işilik k u v v et yüklendi. D onanm a,

Tunus m uhasarası hazırlıkları esnasında
fazla, kürekçi tem in i için K ılıç A li P aşa’-
nıa, p adişaha yazdığı bir arz tezkeresi
v e padişahın hattı
K ap tan -ı derya K ılıç A li P a şa ’n ın k u ­
m andasında olup seferi k u vvetlerin ser­
d a rlısın a da Y em en fatihi v e z ir Koca
Sinan P aşa tâyin edildi.
B u m uazzam k u vvet, B eşiktaş'ta
Barbaros türbesi önünde y ap ılan bir
m erasim i m üteakip 15 m ayıs 1574 (23
m uharrem 982) te İstanbul’dan h areket
etti. E ge’y i geçip K avarin üzerinden S i­
cilya sularına teveccü h eden Türk d o ­
nanm ası, o sırada Ispanyol h â k im iy etin ­
de bulunan M essina civarım vurduktan
sonra Tunus istik a m etin i tuttu.
O sm anlı donanm ası 22 tem muz (2
rebilülahır) da H alkulvad civarın a çık ar­
m a yaptı. H alkulvad, Tunus’u n en m ü s­
tahkem yeri olduğu, buranın zaptı d i­
ğer tarafların k olaylık la feth in i m ü m ­
kün kılacağı için, seferi k u v v etler y ıp ­
ranm adan buranın zaptına çalışıld ı. A v ­
rupalIların G oletta v e y a G ou lette d ed ik ­
leri H alkulvad, sen elerd en beri Ispanyol -
la r tarafından tahkim «dilen b ir yerdi.
Don Juan’ın son. olarak in şa ettird iği
bir istihkâm ise, buranın tahkim atına
biraz daha m etan et kazandırm ıştı. Y erli

1259
A rapların İspanyollardan tah rif ile «El
B astiyûn» dedikleri, O sm anlı m ü e llifle ­
rinin de buna bakarak «B astiyon k a l’ası»
d iy e andıkları bu kale Tunus gölü ile
şeh ir arasındaydı. A yrıca İspanyolların
elinde bulunan Tunus gölü n d ek i Ş ek li
(C hekli, S ain t - Jaccu e) adası da az
çok tahkim li y erlere dahildi.
K araya asker ihracını m üteakip S er­
dar Sin an Paşa, Trablusgarb b eylerb eyi
M ustafa P aşa ile eski T unus b eylerb eyi
H aydar P aşa’ya m uhasara hazırlıklarına
geçilm esi için em ir verdi. H alkulvad e t­
rafına toplar y erleştirilip m etrisler h a ­
zırlanırken K ap tan-ı derya K ılıç A li
Paşa, denizden g eleb ilecek bir hücum
v ey a yardım ı ön liyeb ilm ek üzere donan­
m anın başında bulundu.
T unus’un bu en m üstahkem kalesi
33 günlük m uhasara harbini m üteakip
zaptedildi (24 ağustos 1574 - 6 cem azi-
y ü lev v el 982). K alenin İsp an yol kum an­
dam Don P ietro ile B eni H afs sü lâ lesin ­
den son Tunus hüküm darı M evlay M eh-
m ed ik i bin k işilik m uhafız askeri ile
b irlikte esir edildi. H alku lvad ’ın zaptı
T unus şehri ve Z eytun cam ii m inaresi
1260
için cereyan ed en savaşta ölen 5 bin k i­
şi arasında ik i tane de yen içeri k eth ü ­
dası bulunuyordu. H alkulvad’ın za p tiy -
le ele geçen çeşitli gan im etler arasında,
B atılı tarihçilere istin a t eden H am m er’e
göre, 200 top 30 bayrak da vardı. K â -
tib Ç eleb i’nin beş yüz kadar dediği top­
lar, y in e onun b ild ird iğin e göre, seferin
n ih ayetin d e gem ilere yü k len erek İstan­
bul’a naklolundu.
Serdar K oca S in an Paşa, H a lk u l-
vad ’m zaptından sonra, burada, ilerid e
her hangi bir şek ild e İspanyolların tu ­
tunm alarına im kân bırakm am ak için k a ­
lesin i tahrip ettird i. K alenin otuz y e r i­
ne lâğım lar kazdırdı; askeri k ale etra­
fından, donanm ayı da lim andan geriye
aldıktan sonra, bunları ateşletti. L âğım ­
lar m üthiş gürültü v e zelzeley e benzer
sarsıntılar yaratarak patladı. B öylece
m eşhur v e m etin H alkulvad k alesi y er ­
le bir oldu.
H aikulvad’dan sonra, Don J u an ’m
son olarak yaptırdığı B astiyon (E l-B a s-
tiyûn, Bab ü l-b ah ir) k alesin in m u h asa­
rasına geçildi. T ürkler karaya çıkınca
Tunus’taki İspanyol askeri buraya ç e k il­
m işti. E sasen Don Juan Tunus’tan a y ­
r ılır k e n B a stiy o n ’a 8 bin k işilik m uha­
fız k u vveti bırak m ış olduğundan, bura­
nın m üdafilerin in sayısı epeyce kabarık
sayılabilirdi. Onun için h er taraftan bir­
den geçilen üç hücum a m u k avem et e t­
tiy se de dördüncü hücum da zaptolundu.
K ale düşünce buradaki İspanyol k u v v e t­
ler: kum andanı G abrio S erb ellin o ’y u h u ­
zuruna kabul eden Serdar Koca Sinan
Paşa, H alkulvad’ın zaptını m üteakip n i­
çin teslim olm adığına dair kendisi ile
görüştü.
B astiyon ’dan sonra İspanyolların e -
linde yaln ız T unus gölü n d ek i ada ü ze­
rinde inşa ed ilm iş ik in ci d ereced e bir
kale kalm ıştı. B astiyon düşerken bir
m iktar İspanyol askeri ile kum andan­
lardan Pagano D oria v e G iovanni Sinoke
de kaçıp ayni istihkâm a girm eye m u v a f­
fak olm uşlardı.
En m ühim y er le r düştüğü halde te s­
lim olm ıyarak, pek k u v v etli olm ayan
bir k a ley e çek ilip m ü dafaaya hazırlanan
kim selerin cesaretlerin e h ayran olan
Serdar Koca Sinan v e K ap tan -ı derya
K ılıç A li P aşa’lar, buradakilere- b ir kur­
tuluş im kânı hazırlam ak isted iler. Onun
için m ukavem ete teşeb b ü s etm edikleri
takdirde kaleden serb estçe çıkıp g itm e­
lerin e m üsaade ed ileceğ in i bildirdiler.
Bu haber kargısında kum andanlardan
Pagano D oria T ürkler y e rin e y er li A rap-
lara itim ad ederek, hayatım kurtardık­
ları takdirde k en d ilerin e bin altun v a -
adedip dört Araba teslim oldu. A raplar
ise, P agano’y u kurtaracakları yerd e b a ­
şın ı kesip seraskere getird iler, ö te k i
kum andan daha a k ıllıca davranarak
T ürklere itim ad etti. K alede bulunan
tekm il İsp anyolları h ü rriyete k avu ştu ra­
bilm ek g a y e siy le Sinan P aşa’n ın huzu­
runa çıktı. B u arada Ispanya kıralhğı
hâzinesinden verilm iş olan’ 15 bin duka
altununu da teslim etti. Sinan Paşa ile
görüşm esi sırasında, B astiyon k u şatm a­
sında buraya kaçm ış olanların da serbest
bırakılm asına çalıştı. L âkin S erdar bunu
kabul etm edi. B öy lece etraftan kaçıp
gelen ler hariç, kalenin esas m uhafızlar!
isted ik leri y ere çek ilip gitm ek üzere
SÜVEYŞ VE D O N -V O L G
Osmanlı devleti M ısır’a v e îslâm m
m ukaddes m akam ları olan M ekke ve
M edine’y e sahip olduktan; padişahlar,
h a life u n van ın ı da ihraz ey led ik ten son ­
ra, O sm anlı hüküm darları İslâm â lem i-
ü zerinde um um î bir n ü fu s tesis e tm iş­
lerdir. O sm anlı d ev leti, m evcu t İslâm
h ü kü m etlerinin en b üyüğü v e k u v v e tli­
si olduğu için , h ıristiyan lar karşısında
sıkışıp acze düşen sair İslâm h ü k ü m etle­
ri daim a gözlerin i O sm anlı padişahları­
na d ikm işler, ondan yardım v e m ed et
um m uşlardır.
B aşında bulundukları d ev letin kud­
retli durum unu nazarı itibare alan O s­
m an lI padişahları ise; h em n ü fu z v e hâ­
k im iy et sahalarını g en işletm ek , hem de
İslâm hüküm etlerin in yard ım taleplerini
m üsbet bir n eticey e b ağlıyab ilm ek üze­
re projeler hazırlayıp bazı teşebbüslere
girişm ekten h âli kalm am ışlardır. G ayet
tab iî olarak bu n evid en proje v e teşeb ­
büslerde O sm anlı d ev letin in m en faatla-
n ön plânda bulundurulm uştur.
O sm anlı d evleti, kudretinin en y ü k ­
sek n oktasına O naltm cı asır için d e u -
laşm ış olduğundan, İslâm h ü k ü m etleri­
nin yardım talepleri ile O sm anlı d ev le-
1261
serb est bırakıldı, diğerleri ise esirlere
dahil edildi.
Tunüs gölü adasındaki k alenin de
eld e ed ilm esiy le İspanyolların tutundu­
ğu bir y er kalm adığından T unus fethi
de ikm al ed ilm iş oldu. Karada m uhare­
beler cereyan ederken İspanyol donan­
m ası ortalarda görünm ediğinden deniz
harbi olm adı.
Tunus feth ed ilin ce burası da bîr O s­
m an lI v ilâ y eti haline getirildi. B eylerb e­
y l i ğ e , K ılıç A li Paşa’n m C eza y ir-i garb
kaym akam ı olan Ramazan P aşa g e tir il­
di.
Tunus feth in i tam am layan donanm a
30 kasım 1574 te İstan b u l’a döndü. E rte­
si gün huzura kabul ed ilen K oca Sinan
v e K ılıç A li P a şa la r p adişahın iltifa t
v e ihsanlarına nail oldular. P adişah î -
kinci S el i m ’in K ılıç A li P aşa’y a verd iği
h ed iy eler arasında ü ç bin duka a ltın k ıy ­
m etin d e m urassa bir kılıç da vardı.
K A N ALLAR I M ESELESİ
tinin daha gen iş sahalar üzerinde nüfuz
tesisi had iselerin e daha ziyade bu asır
içinde rastlanır,
İşte, O naltm cı asır h âd iseleri m e -
yanında tarihim ize geçen S ü v ey ş kana­
lı projesi ile Don - V olga kanalı teşeb ­
büsü, bu n ev id en m eselelerdendir. H er
ik i m eseled e de, bunun tahakkukunu
arzulayan v ey a teşebbüsü ele alan O s-
m anlı d ev let adam larının, d ünya h âd ise­
lerini g a y et içi kavram ış, d ev letin istik ­
b alin e ait k u vvetli görüşlere sahip k im ­
seler oldukları tezahür eder. Z âten, S ü ­
v ey ş projesi v e Don - V olga kanalı t e ­
şebbüsü esas bu bakım dan eh em m iyet
arzeder.
S ü v ey ş K analı işi
Yavuz S u ltâ n S elim tarafından M ı­
sır zap ted ild iği sırada P ortek izliler de
H in d v e Umman denizi k ıyılarında sö ­
m ü rgeler kurm aya b aşlam ışlardı. P orte­
k izliler bu bölgede fa a liy etlerin i arttır­
dıkça, bilh assa H in d istan ’ın k u zey b a tı­
sındaki İslâm topluluğu üzerinde korku
yaratır h âle g elm işlerd i. P ortekizlilerin
H ind v e Um m an denizi kıyıların d a y e r -
 legra eğe çalışmaları, OsmanlIlar iğin,
Hind ticaret yolu üzerinde mühim bir
rakip ve hasım devletin ortaya çıkması
demekti. Onun içiııdlr ki, O sm anlIlar
Hind denizinde dolaşan Portekizlilere
karşı ilk plânda bu bakımdan alâka du­
yuyorlardı. Bu alâka, Portekizlilerle m ü­
cadele meselesinden başka bir gey de­
ğildi. Mücadele de denizlerde olacaktı.
Binaenaleyh, O sm anlIların, Kızıldenizde
kuvvetli bir donanma meydana getirme­
leri veyahut ta Akdeniz donanmasının
Kızıldenize geçirilmesi imkânlarının bu­
lunması lâzımdı. Kızıldenizde dolaşacak
k u v v e t l i bir donanma sayesinde hem
Portekizlilerle esaslı b ir mücadele ya­
pılması, hem de Osmanlı hâkim iyet sa­
hasının bu taraflarda kolaylıkla tevsi’i
mümkün olabilecekti.
İşte bu mühim noktalar, Mısır fatihi
Yavuz Sultan Selim ’in bile zihnini işgal
■eden bir m esele idi. İkinci cildin 768
nci sayfasında kısaca tem as edildiği veç­
hile, Yavuz Sultan Selim Mısır’da bu­
lunduğu sırada Süveyş kanalının açıl­
ması işi düşünülmüş, fakat bu bir tasav­
vurdan ileri gidememiştir.
Kanuni Süleyman zamanında' Por­
tekizlilerin Hind denizindeki faaliyeti
arttığından, Osmanlıların Kızıldeniz do­
nanması ile Portekizlilerin Hind donan­
ması arasında m ücadeleler olmuş, fakat,
Kanunî devri, hâdiseleri m ey anında izah
edildiği veçhile Portekizlilerin Hindis­
tan kıyılarında yerleşmeleri önleneme­
m işti. Hind Okyanusuna kuvvetli bir
donanma gönderen Portekiz hükümeti,
bu okyanus etrafındaki karaların en
stratejik noktalarını tutmaya çalışmak­
ta, bünun İçin faaliyet sahalarını Mala-
ka yarımadası önlerine kadar uzatmak­
ta idiler. Portekizlilerin, Hind denizinde
kendilerini kuvvetle hissettirm eleri I-
kinci Selim zamanında da devam ettiği
ve Sumatra’daki Açe hükümdarı Sultan
Alâüddin’in yardım talebi de bu arada
vuku bulduğundan, Süveyş kaptanı
Kurdoğlu H ıar Bey emrinde on bej ge­
m ilik bir filo ile A çe’y e asker ve mal­
zem e yardımı yapılm ak istendi. Fakat
Yemen hâdiseleri yüzünden, A çe’y e ilk
tasarlandığı şekilde yardım yapılamayıp, ■
bir miktar malzeme v e usta göndermek-'
le iktifa olundu.
Kanunî Süleyman devrinde ve ÎKÎn-
1262
ci Selim ’in saltanatının başlarında K ı­
zıldanız, Basra körfezi ve Hind denizin­
de cereyan eden hâdiseler göstermişti
ki:
a) Hind denizinde üstünlük Porte­
kizlilerdedir.
b) Bu üstünlük dolayısiyle Hind de­
nizindeki ticaret Portekizlilerin tehdidi
altındadır. Hiıid tarafından ticaret ve
hac için Osmanlı mem leketlerine gelip
gidenier Portekizlilerin taarruzlarına
maruz kalmaktadır.
c) Osmanlı İmparatorluğunun Ye­
men ve Habeş eyâletlerinin denizden
gelebilecek taarruzlardan korunması lâ­
zımdır.
Kızıldenizde kuvvetli bir Osmanlı
donanmasına ihtiyaç hissettiren bu nok­
talara ilâveten, şunu da belirtmek gere­
kir ki; Osmanlı imparatorluğunun istilâ
hızı kesilmediği cihetle, bu taraflarda
daha fazla genişliy e bilmek işi dC Kızıl-
denizde kuvvetli bir donanmanın m ev­
cudiyetine bağlıdır. Kuvvetli bir donan­
ma ile hem müslümanlara yardım, hem
de gerekirse fütuhat işi tahakkuk ede­
bilir.
İste bu sebep ve âmiller â oi ayı siyle-
İkinci Selim zamanında Süveyş’te bir
kanal açılması mevzuubahis edilmiştir.
Eski Osmanlı kroniklerinde bu hususta
bir bilgi m evcut olmamakla beraber,
Başbakanlık arşivinde 7 numaralı M ü-
himme defterinin 258 nci sayfasında
mevcut bir hükümden, İkinci Selim za­
manında Süleyg kanalı m eselesiyle m eş­
gul olunduğu görülmektedir. Mısır b ey­
lerbeyine yazılmış 12 receb 975 (12 o-
cak 1568) tarihli bu hükümde, Süveyş’­
te kanal açılmaya neden lüzum hissedil­
diğini ve teşebbüsün mahiyetini öğren­
memiz mümkün olmaktadır. Mezkûr
hükmün mühim noktaları aynen 5öyle­
dir:
•a... Hindistan’ın küffar-ı hâkisar e-
linden istihlâsm a ve Haremeyn-i şerî-
feynin dahi etraf ve eknafmda bazı kar-
ye~i dâlle olup, anların dahi ol cevanib-
den izâleleri lâzım olmağın inan-ı azi-
m et-i husrevânem ol taraflara kılınm a­
ğa niyyet ve azimet olunmuştur; öyle ol­
sa ol husus için küllî donanma-î hümâ­
yunun izhar olunmak tedarik olunup do-
nsnm a-i humâyunum denizden Süveyş
deryasına geçmek için bir hark kesilmek
sezâvardır.
Buyurdum ki: vüsûl buldukta asla
tehir ve terahi etm eyip ol yerin tamam
enli vukuf mimarların ve mühendislerin
cemedip dahi yarar adamlar koşup irsal
eyliyesin ki, varup Akdeniz ile Süveyş
deryasının m abeyinlerin tetebbu edip,
ol yer mahallinden hark olmağa kabul
midir? Tamam malûm edinip arzeyliye-
sin ki ona göre tedariki görülüp kestiri­
lip inşallah-ül-aziz tamam oldukta, ina-
y et-i hak celle ve alâ ile ol diyara ci-
had, fi sebilillâhi teâlâ m üyesser olup,
eğer Harem eyn-i şerifeynitı etrafını kar-
y e -i dalleden tathîr, eğer diyar-ı Hin­
distan’ın küffar-ı Portukal’dan feth ve
teshiri m üyesser olup divan-ı âmâlimiz-
de mestûr ola».
Ne yazık ki Süveyş kanalı işi böyle
sadece bir proje halinde kalmış; ihtimal,
ayni devirde mevzuubahs olan Don -
Volga kanalı işi ön plâna alındığı için
Süveyş kanalı meselesi daha sonraya
bırakılmış. Don - Volga kanalında mu­
vaffakiyet temin edilemeyince Süveyş
kanalı meselesi de unutulup gitmiştir.
Don - Volga kanalı teşebbüsü
Osmanlı hükümeti, İkinci Selim za­
manında Don ile Volga nehirlerini bir
kanalla birleştirmek istedi. Bu iş, yaran
kalmış bir teşebbüsten ileri gidememek*
le beraber, Osmanlı devletinin kuzey
siyasetinin Onaltıncı asrın sonlarında
aldığı istikam eti belirtmesi, ve bilhas­
sa, imparatorluğun istikbali ile ilgili bir
m eselenin teşrihine imkân vermesi ba­
kımından mühimdir. Karadeniz kuze­
yinde ve aşağı Volga havzasında cereyan
eden hâdiselerin Onaltıncı asırdaki du­
rumuna kısaca göz atılması, Don - Vol­
ga kanalı işinin ehemm iyetinin kavran­
masına yardım edecektir.
Karadeniz’in kuzeyi ile aşağı Volga
havzasında bin seneye yakın zamandan
beri çeşitli Türk kavimlerinin gelip yer­
leştiği malûmdur. Onbeş ve Onaltıncı
asırlarda bu topraklarda oturan halkın
ekseriyeti yine Türk - Moğol aslından
idi. Timur darbesinden sonra zayıflayan
Altınordu hanlığı yıkılışa doğru gider­
ken bu hanlığın bir kolundan meydana
gelen K ınm hanlığı Fatih Mehmed za­
1283
manında Osmanlı him ayesine alınm ış­
tı. -
• Altınordu’nun son kalıntıları taht
kavgaları ile parçalanıp çökmekteyken
kuzeyde Moskova knezliği bir büyük
devlet olma yoluna girmişti. Bu geliş­
me Moskova knezi Dördüncü Ivan’ın
1547 de Çarlığını ilânından sonra daha
fazla hızlanmıştı. Volga nehrinin akış
yönü istikam etinde güneye doğru iler­
leyen Huşlar 1552 de Kazan, 1556 da da
Astrahan hanlıklarına nihayet verm iş­
lerdi.
Ruslar böyle güneye doğru Türk
dünyası aleyhine hızlı adımlarla ilerler­
ken, Altınordu’nun mirasına konmak is-
tiyen K ınm hanları ne yazık ki Rusla­
rın işine yarıyan bir siyaset tâkip edi­
yor ve hattâ bu hususta onlarla birlikte
davranıyorlardı. Esasen Altınordu han­
lığına 1502 de son öldürücü darbeyi vu­
ran, Altınordu’nun hükümet merkezini
yerle bir eden Kırım hanları idi. A ltm -
ordu devleti iç kavgalarla yıpranmasa,
Kırım hanları da onlara darbeler indir-
m eseydi, Moskova knezliği batıdan Lit-
vanya - Lehistan, doğudan da Altm or-
du’nun tazyikine güç dayanırdı. Osman­
lI him ayesine girmesi sayesinde mevcu­
diyetini uzun m üddet' devam ettirebilen
K ınm hanları Yavuz Sultan Selim zama­
nında Rusların aleyhine dönmekle bera­
ber, bu aleyhdarlık daha bir müddet u-
mumî bir prensip haline gelmemiştir. Yi-
neşurası da muhakkaktır ki, şayet Kırım
hanlığı Osmanlı him ayesine girmeseydi,
Altınordu’da olduğu gibi Kırım da evvelâ
aile geçimsizliklerinden çöker ve öteki­
ler gibi Rus idaresi altına düşerdi.
Ruslar, Astrahan hanlığım işgal ile
Hazar denizi kıyılanna inmesi, hattâ
kuzey Kafkasya’ya sokulmakla asırlar­
dan beri Türklerle meskûn sahalar Rus­
ların idaresine girerken, bu bölgenin
tarihinde yeni bir devir başlıyor demek­
ti. Slavlar için ikbal, buna mukabil Ka­
radeniz kuzeyi, kuzey Kafkasya v e orta
ve aşağı Volga bölgesindeki Türk - Mo­
ğol topluluğu için idbar devri başlamış
oluyordu. Buralarda teessüs eden Mos­
kof üstünlüğü, olduğu yerde kalmıyacak,
zamanla iç A sya’ya doğru uzanacak ve
hattâ günün birinde Osmanlı devletine
bağlı K ınm hanlığını da kendi sınırlan
içine alacaktır.
 işte Kazan ve Astrahan hanlıkları­
nın işgaline kadar Ruslara ehem m iyet
verm iyen Osmanlı devleti, bundan son­
ra dır ki, kuzeyden ilerliyen bir d ev le­
tin Osmanlı m enfaatlanm haleldar et­
tiğinin farkına varmıştır. Fakat şu nok­
taya işaret etm ek lâzım dır ki; on altıncı
asrın ikinci yarısında Osmanlı tahtını
işgal eden Kanunî Süleym an da, m es’ul
m evkide bulunan d evlet adamları da
Avrupa ve yakın doğu siyasetini gayet
iyi kavram ış kim seler oldukları halde,
Rus ilerleyişi karşısında sür’atli bir re­
aksiyon gösterm em işlerdir. Bunun seb e­
bi, esas itibariyle, OsmanlIların, doğuda
İran, batıda A vusturya gibi iki k u v v et­
li devletle m eşgul olm asındandır. A yrı­
ca, Rusların O sm anlIlara karşı yum uşak
ve pek aşağıdan alıcı siyaset takip ed iş­
lerinin, ayni zamanda istilâya uğrayan
sahadaki A ltm ordu bakiyesi arasında
kabile kavgaları eksik olm adığı, A ltın -
ordu’nun yıkılm asiyle buradaki halkta
birlik şuuru da yıkıld ığı için onlara gü-
venem eyişlerinin de rolü olmuştur. N i­
tekim Ruslar daha bu b ölgeye g eld ik le­
ri yıllar zarfında Kazak, N ogay ve b il­
hassa Çerkezlerden kendilerine bir çok
taraftarlar bulm uşlardır. H attâ Kazak
reisi Dim itraş m aiyetindeki Kazak ve
bir m iktar Çerke2İe 1559 baharında Azak
kalesine taarruz etm iştir. A ynı sene için ­
de D. A daşef kumandasında başka bir
Rus ku vveti D nieper’i sallarla inerek
Kırım 'ın batı kıyılarını yağm a v e tahrip
eylem iştir. Bu taarruzlar, Rus v e Rus­
lara bağlı toplulukların Osmanlı toprak­
larına yaptığı ilk hücumlardır.
İlk Kus taarruzu karşısında
OsmanlIlardaki reaksiyon
Azak’a vaki ilk Rus taarruzu onlar
lehine bir netice alınm asını sağlıyam a-
m akla beraber, gerek K efe’deki Osman­
lI idarecilerinin gerekse m erkezî hükü­
m etin nazarı dikkatini celbetm ekten hâ­
li kalm adı. Birkaç sene önce Kazan ve
Astrahan’a inen Ruslar, demek k i bun­
dan sonra bizzat Osmanlı toprağına bile
el uzatm ağa cesaret edebileceklerdi.
Buna benzer taarruz hâdiseleri A -
vusturya sınırında vuku bulduğu zaman
Osmanlı hüküm eti h assasiyet gösterir,
onlara daha fazlasiyle m ukabele edilirdi.
1264
Gerçi Kırım süvarileri Rus arazisine a-
kında bulununca, A vusturya sınırında­
ki akıncılardan daha fazla düşman ara­
zisi içinde ilerler v e daha çok tahribat
yapardı. Lâkin A zak’a vaki tecavüzün
akabinde Kırım süvarilerinin akım d ı­
şında buna m ukabele edilm edi. Fakat
Rus taarruzunun tekerrür edeceğine dair
haberler alındığından Azak v e Özü (Ö -
zi) kalesi civarında taarruzu karşılam a­
ya m atûf bazı tedbirlere tevessül olun­
du. Ahmed Refik tarafından Türk Tarih
Encümeni M ecm uasının 17 (94) nci sa­
yısında neşredilen vesikalardan öğrendi­
ğim ize göre: K efe sancak b eyi taarruzu
tekrarlıyacaklanm öğrendiği Kazak ve
Çerkezlerin birleşm elerine im kân ver­
meden Çerkezlere bir baskın yaparak
bozguna uğrattı. İstanbul’dan Azak’ı m u­
hafaza içiîi derhal gem iler gönderildi.
K efe sancak B ey’i bir taraftan em niyeti
tem in gayesiyle sahillerde dolaşırken
bir taraftan da, yeni gem iler inşası için
tersanelerin eksiklerini tam amlam aya
çalıştı. A zak’a İstanbul’dan nöbetçi y e ­
niçeriler tâyin olunduktan başka y en i­
den yed i gem i gönderildi.
Türklerin bu tedbirlerinden Rus ka­
zaklarının v e yin e onlara tâbi Ç erkezle­
rin haberdar olm aları m uhtem el bulun­
makla beraber, bir kısım Çerkez b e y le ­
rinin Taman yarım adasına taarruz ile
soygunlarda bulundukları görüldü. Ka­
zak v e Ç erkezlerin hücum ları cereyan
ettiği sırada bir kısım K ır ın üm erası da
güven verici durumda değildi. N itekim
Kırım hanı, M oskova’y a gitm eleri m uh­
tem el olan kim selerden Canpulat v e Can-
tem ir sultanları yakalayıp hapsetti. B un­
lar Kırım hanları ailesinden olduğuna
göre, dem ekki O sm anlı hüküm eti Kırım
hanları ailesi topluluğuna da tam m â-
nasiyle güvenem ezdi.
A yni sene içinde hem Azak’a, hem
de ondan h ayli uzaklarda kalan batı K ı­
rım’a taarruz vuku bulduğuna göre,
Ruslar’m faaliyet sahalarının çok geniş
olduğu görülm ektedir. Zâten Osmanlı
hüküm eti yalnızca A2ak çevresinde de­
ğ il Özü (Dnieper) suyu bölgesinde de ba­
zı tedbirler aldı. Y ine A hm ed R efik (A l-
tınay) in ayni m ecm uada neşrettiği v e ­
sikalardan, Kırım hanına yazılan bir h ü ­
kümde; «bundan ev v el m em leketim ize tâ­
bi olan Islâm - Kerm an kalesi mamur
 iken Özü suyundan kâfirler taarruz et­
mezlerdi. Şim di her sene gelip taarruz
ettikleri için Özü kalesinin acele tam iri­
n i emrediyorum» denm ektedir.
Bu hazırlıklar, sadece 1559 hâdise­
si Üzerine girişilen, şeyler de değildi, O s-
m anlı hüküm eti casusları vasıtasiyle
Rusların niyetlerin e dair y e n i b a n şey ­
ler öğrendi. A lınan haberler: Moskof
beyinin, N ogay reisi İsm ail Mirza ile bir-
Ieşerek 1560 baharında Özü nehri cih e­
tinden K ırım ’a taarruz edecekleri, o a -
rada Kazak reisi D im itraş’ıa da 80 bin
kişi ile Don nehri Üzerinden harekete
geçeceği m erkezlid eydi.
A lm an haberlere göre taarruza g e­
çeceklerin m iktarı bir ha y li fazla oldu­
ğundan Osmanlı hüküm eti telâşa kapıl­
dı. Bu sebeple Kırım hanına sıkı em ir­
ler gönderilerek hazırlıklar yapması is ­
tendi; bir taraftan da gem ilerle asker
yollanacağı belirtildi. Padişahın sıkı sı­
kıya takip ettiği bu hâdiseler karşısın­
da, hazırlık em ri yalnızca K ın m hanına
d eğil Rum eli’deki birçok sancak b eyleri­
n e de gönderilerek askerleriyle Silistre Sultan ik in ci Selim
sancak b eyinin em rinde toplanmaları (Topkapı Sarayı resim galerisindeki bir
bildirilm işti. portresinden)
Kırım hanı, K efe sancak beyi' v e Ru­
m eli'deki birçok sancak beylerine böyle
hazırlık emirleri yazılınca, Kırım hanı davranm akla beraber OsmanlIlardan bir
Rusya’ya yapılacak taarruz v esilesiy le h ayli korktuğu için, Dim itraş’m 1560 da
Osmanlı askerinin K ırım ’a gelm esini hücum a geçeceğini daha önceden Osman­
l I hükûm eüne haber veriyor; böylece
kendi zâviyesinderı doğru bulm adığın­
dan, hâdisatm bu yoldaki inkişafını b a ­ kendisini m esuliyetten kurtarmak ve
zı tedbir ve bahanelerle önlem eğe çalış­ Osmanlı m ukabelesini dâvet etmemek
tı. Han, ancak bir m iktar asker gönde­ gayesini güdüyordu.
rilm esine, bilhassa m alzem e yardım ı y a ­
pılm asına taraftardı. Kırım hanının dü­ Don - Volga kanalı fikrinin
şünceleri Osmanlı hüküm etince de sezil­ başlangıcı
m iş olm alı k i kendisine 1559 tarihli bir
em ir yazılıp Kırım ku vvetleriyle bir a- Karadeniz’in kuzey bölgesi ile Vol­
kın hareketinde bulunm ası, K ın m süva­ ga havzasında cereyan eden Rus tehdi­
rileri akma çıktıkları zaman Kırım top­ di ile ilg ili hâdiseler, Osmanlı hükü­
raklarını civardaki Osmanlı askerinin m etinin nazarı dikkatinin bu saha üze­
muhafaza edeceği bildirildi. rinde toplanması neticesini verdi. Hazar
Rusya hakkında alınan haberler ha­ denizinin kuzey v e doğusunda geniş bir
kikaten boş çıkmadı. 1560 yazında K a­ m üslüm an ve Türk kütlesi bulunduğu
zak reisi Dimitrag v e Çerkezler A zak’a cihetle, buralarla kolay yoldan irtibat
ve sonra da A öakale’y e taarruza yelten - tesisi çareleri araştırıldı. Bu iş Don ve
dilerse de K efe sancak beyinin gem iler­ V olga nehirlerinin birbiriyle birleştirilip
le yetişm esi üzerine çekilip gitm ek zo­ Osmanlı donanmasının Volga nehri ve
runda kaldüar, Hazar denizine g eçirilm esiyle tem in e d i­
Nogay, Çerkez v e Kazaklar böyle lebilirdi. Osmanlı hüküm eti 1562 de A -
taarruzda bulunurken, Rus Çarı kurnaz vusturya ile sulh im zalayarak Orta A v ­

1265
 rupa tarafından emin vaziyete gelince;
Kırım hanına, gelecek y ılın bahannda
Astrahan'a bir sefer yapılacağı, Don -
Volga nehirleri arasında bir kanal açı­
lacağı, bu sefere katılm ak üzere kendi­
sinin de hazırlıklı bulunm ası bildirildi.
İstanbul'dan Kırım’a bu yolda emir
v e talim at gidince, Han, bizzat Mosko­
v a’ya adam göndererek, padişahın n iy e­
tinden Çar’ı haberdar etti. Kırım ’daki
Rus elçisi de ayni şekilde bundan haber­
dar oldu. Rus tarihçisi S olovyev’in «İs-
toriya Rossii» isim li eserinin ikinci k i­
tabının altıncı cildinde dercedilm iş olan
Kırım’daki Rus elçisi N agoy’un şu rapo­
ru, hem Osmanlı hüküm etinin bu kara­
rının m ahiyetini, hem de K ın m hanının
takındığı tavrı açıkça belirtm esi bakı­
m ından calibi dikkattir;
«İ5S3 senesi eylülünde Türk hün­
kârı, D evlet Giray’a gönderdiği bir ça­
vuş vasıtasiyle, ilk baharda Astrahan ü -
zerine yürüm ek için hayvan lan besle­
m esini ve ihtiyat kuvvetleri hazırlam a­
sını emretmiştir. Türk sultanı, Han ile
beraber kendi şehzadelerini de yollıya-
cak; onların da emrinde külli miktarda
asker ve yeniçeri olacaktır. Türk sulta­
nı bin araba hazırlanmasını emrediyor.
Türkler, büyük bir kuvvetle gem ilerle
Don ırmağı üzerinden İlavlya çayına ka­
dar çıkacak, lla v ly a ’nın ağzında araba­
ları küçük gem ilere yükliyerek küçük
Çerepahcp çayına kadar yedi verst m esa­
feyi katlettikten sonra bugünkü K aça-
liııski m evkiinden itibaren Çerepahop
çayının ötesinden, Volga ırm ağına doğ­
ra ineceklerdi. Astrahan’a k u vvet gön­
dermek için Türkiere, Çerkezlerden, N o-
gaylardan v e Kazan halkından heyetler
gönderilm işti ve bütün bunlar Türkler­
le hareket etm eğe hazır bulunuyorlardı.
A strahan T atarlan şehri zaptetm ek için
Türk kuvvetlerinin gelm esini bekliyor­
lardı. Kuzey Kafkasya ahalisinin, Hac­
ca giderken Astrahan’a uğram alanna
Rus Çarı’ıun m âni olm ası Türk sultanı­
nı çok kızdırmıştı. D evlet Giray, Çavu­
şu geri gönderdi v e Moskof Çarı’nın ken­
disiyle sulh halinde yaşadığını bildirdi
ve gönderdiği hususî bir adam vasıta-
siyle Türk sultanına, Astrahan’a kuvvet
göndermem esini rica etti v e dedi ki :
Bugün Astrahan’ı zaptetsen b ile m uha­
faza edemezsin, Büyük Knez onu yine
1266
geri alacak, arayerde boş yere adam
kaybedeceksin».
Kanalın açılma sebepleri
Don - Volga arasında kanal açılma­
sının sebeplerini şöylece sıralamak m üm ­
kündür:
A) Don ile Volga nehirleri arasında
bir kanal açılm akla, Türk kuvvetlerinin
kolaylıkla V olga bölgesine v e Hazar de­
nizine nakli mümkün olacak, ' bu suret­
le, ayni kolaylıkla Rus ilerleyişinin ön­
lenm esi de im kân dahiline girecek.
B) O sm anlılann doğudaki büyük ve
k uvvetli hasmı İranlIların kuzey, hattâ
batıdan çevrilm esi mümkün olacak. E-
sasen doğuda hem sm ır olan İran hükü­
m eti, kuzey v e batıdan da Osmanlı taz­
yik ve tehdidine maruz kalınca, Osman­
lIlara tecavüz cesaretini bulam ıyacağı
gibi, İstanbul hüküm etinin arzuianna
daha kolaylıkla boyun eğecek.
C) Don - Volga kanalı sayesinde Ta­
tar ve Türklerle m eskûn sahalarla irti­
bat tesis edileceği cihetle, Osmanlı bay­
rağı altına giren Türklerin sayısı arta­
cak.
D) Rusların Hazar kıyılarına inm esi­
ni m üteakip V olga v e Hazar bölgesin­
deki müslüman hacılar Rus tecavüzleri
yüzünden bu vazifelerini yapam adıkla­
rından buralarda Osmanlı nüfuz v e hâ­
kim iyeti teessüs etm ekle, geniş bir m ın­
tıkanın m üslüm anlan dinî farizalanm
yerine getirebilecek, Osmanlı padişahla­
rı da Orta A sya m üslüm anlan n azan n -
da «H alife-i rû y -i zemin» sıfatiyle haiz
olduklan dinî nüfuzlannın icabını yeri­
n e getirm iş olacak.
E) Don - V olga kanalının açılışı si­
y asî olduğu kadar İktisadî bakımdan da
ehem m iyet arzetm ekteydi. V olga havza­
sı asırlardan beri siyasî bakım dan oldu­
ğu kadar, İktisadî bakımdan da Harezm
(H ive bölgesi) k ıt’asm a bağlı idi. H a-
rezm’li tüccarlar V olga havzası ile tica­
ret yaparlar v e bilhassa gerek İç A sya’­
nın, gerekse Volga bölgesinin Tüccarla-
n m allan n ı Karadeniz kıyısında Azak
v e Kefe lim an lan n a indirirlerdi. Bunun
içindir ki, K efe gümrüğü d evlet hâzine­
sine mühim bir varidat tem in ederdi.
R uslann Astrahan’a kadar ilerlem esiyle
bu bölgenin iktisadiyatının kontrolü de
onların eline geçti. Astrahan düğünce,
Harezm hanının, Çar’a elçi v e hediyeler
göndererek Harezmli tüccarlar için ti­
caret im tiyazı istediğini Rus tarihçisi
Karamzin yazıyor.
Huşlar geniş bir m ıntıkanın ik tisa­
diyatına el atar, tüccar v e h acılan n Os-
m anii ülkesiyle m ünasebetini önlerken,
şi’i îranlılar da sünnî hacılara yo l verm e­
m ekte idiler. Onun, için, Harezm hüküm ­
darı Hacı Mehmed Han, esas müracaa­
tını İslâm halifesi ve en k u vvetli İslâm
hükümdarı olan OsmanlI padişahına yap ­
tı. 1567 de Harezm hükümdarından gelen
bir m ektupta Orta A sya hacı ve tüccar­
larına yol verm eyen devletlerden şikâ­
y e t edilm ekte, padişahın buna bir çâre
bulm ası tem enni olunm aktaydı. B aşba­
kanlık arşivinde 7 num aralı Mühimme
defterinin 948 nci sayfasında, Kırım h a ­
nına yazılan bir m ektupta hulâsaden :
«Semerkand ve Buhara câniblerinden
hususa v ilâyet-i Harezm ham Hacı Mefc-
med Han’dan nâme gelip, m ealinde Ej­
derhan zapt olunup ol taraflardan Hac­
ca niyet ve teveccüh eyleyen hacılarla
tüccara yol açılıp em niyet içinde gelip
gitm eleri tem enni olunmuştur. İmdi,
V ilâyet-i Kâüan ve Ejderhan evvelden
N ogayelinde idi; hâlen küffar eline gir­
mesi neden oldu? İçinde v e etrafında
kalan Tatar mirzalarından kim vardır?
V e ne zamanda ve n e sebeple elden g it­
miştir? M ufassal yazılıp ol vilâyetin fe t-
holunması takarrür etmiştir... A lâ vech
it - tafsil üâm eyliyesiz ki vakti ile te­
dariki görülüp feth v e teshiri m üyesser
olas> denmektedir. B öylece
Osmanb hüküm etince, K a­
zan ve Astrahan’a ulaşma iş i­
nin, siyasi v e İktisadî cephe­
leriyle birlikte m ütalâa ed il­
diği m üşahede olunmakta;
Hacı M ehmed Han’a yazılan
bu m ektuptan da anlaşıldığı
iizere; Osmanlı hüküm etinin
kanal açm ayı tasarladığı sa­
ha hakkında Harzem hüküm ­
darından bazı şeyler öğren­
m eye çalıştığı 'görülmektedir.
Karar v e hazırlıklar
İlk defs 1563 yılında Ka­
nunî Süleym an zamanında Eski devirlerde bir Nogay karargâhı
1267
Sem iz A li Paşa sadrıazamken m evzu-
ufoahs edilen Don - Volga kanalı m e ­
selesi üzerinde, İkinci S elim ’in sal­
tanatının ferdası yılında, yani 1567 de
tekrar düşünülmeğe başlandı. Bunun ü -
zerinde esas duran adam veziriazam So-
kullu Mehmed Paşa idi. 1588 yık başla­
rında divanda görüşülen kanal işi, daha
ziyade «Ejderhan seferi» adı altında e-
le alındı. Geniş ve ileri görüşlü bir d ev ­
le t adamı olan SokuÜu Mehmed. Paşa,
kanal projesi aleyhinde bulunan erkâ­
nın görüşlerine galip gelerek kendi fik ­
rine uygun bir karar alınm asını sağladı.
Ejderhan S eferin e karar verilirken,
Avrupa v e A sya tarafında sulhun em ni­
y et altına alınm asına çalışılm ıştı. Bu
cümleden tedbirler meyanında: 1568 şu­
batında A vusturya ile sekiz seneliğine
bir sulh muahedesinin im zalanmış olm a­
sı; Lehistan ile sulhun yenilenm esi, K ı­
rım H anı’na verilen emirlerde, L ehis­
tan arazisine akın yapılmamasının is ­
tenm esi, İranlıiarla da sulhun tazelen­
m esi hâdiseleri zikredilebilir.
Sokullu Mehmed Paşa, bu em niyet
tedbirlerim , padişahı kendi fikrine u y ­
durması v e divan kararını, m üteakip ha­
zırlıklara g ir işti.. K efe sancak beyliğine
yazdığı emirde, Kırım Hanı ile görüşe­
rek Astrahan'ın fethi için neler yapmak
lâzım geldiğini görüşm esini v e bu iş için
nelere ihtiyaç olduğunu tesp it ile İstan­
bul’a yazm asını bildirdi. Bu yolda en
önem li hazırlık olarak, aslen. Çerkez o-
lup, o tarafları iy i bilen Ş ık k -ı sâni d ef­
terdarı Kasım B ey ’i K efe sancak b eyli-

İUineı Selim
(R essam Kapıdağlı serisinden)
ğine tâyin etti. Kasım Bey, kanal açıla­
cak salıa hakkm da m alûm at topladık­
tan başka h usu si surette gönderdiği a-
dam lar da m ıntıkayı tetkik ettiler ve
kanal kazılacak yeri 6 deniz m ili olarak
hesapladılar.
Sokullu, hazırlık işini ep eyce geniş
tuttuğundan etrafa sık ı em irler gönder­
di. Evvelâ, yen i gem iler inşası için K e­
fe ’ye iki gem i m ühendisi yolladı. K efe’-
de inşa edilecek gem iler için hassa reis­
lerinden H ızır Reis kaptanlıkla görevlen­
dirildi. K efe kadısına asker için 500
kantar peksim et hazırlam asını em retti.
Kasım Bey, K efe’de kâfi .m iktarda er­
zak bulunm adığını bildirm iş olduğundan,
Anadolu’da Çorum sancak b ey i zahire
tem in etm ekle vazifelendirildi. Sekiz g e­
m i ile K efe’y e gönderilen zahire oradan
A zak’a sevkolundu. A yn i yerde m ühim ­
mat da depo edildi.
A zak kalesinde m ühim m at ve er­
zak depo edilm eye çalışılırk en bir ta­
raftan da işin askerî v e teknik tarafı or­
ganize ed ilm eye başlandı. K efe sancak
B ey’i Kasım B ey’e beylerb eyilik v erile­
1268
rek A strahan seferine çıkacak orduya
kumandan tâyin olundu. K asım Paşa,
kanalın hazırlanm ası v e bununla ilgili as­
k erî harekâtı idare edecekti.
A sker v e am ele tedariki hususunda
da: îviğbolu, Silistre, A m asya v e Canik
sancaklannındaki tımar ve zeam et as­
kerinin sancakbeyleri kumandasında,
Çorum ve K östendil sancaktan askerle­
rinin de alayb eyleri kum andasında K a­
sım Paşa’m n em rinde toplanm ak üzere
gereken hazırlıkları yapm aları için bura­
ların sancak beylerine em irler gönderil­
di. Bu sancakların askerleri on bin c i­
varındaydı. A yrıca Kasım Paşa’ya, ken ­
di idaresindeki m ıntıkanın k a le m uha­
fazalarında bulunan askerlerinden is te ­
diği kadarını alm ası tebliğ olunduğu ci­
hetle, Kasım Paşa bunlardan b in kişi a l­
dı. A skerler toplanırken K efe’y e donan­
m a ü e, muhasara top lan , kazma, kürek
çapa, külünk gibi pek çok kazı m alzem e­
si yollandı. K efe, T a t-ili, B alıklava, M en-
gûp v e Taman halkından çok miktarda
Cerahor, yân i ücretli am ele yazıldı. E f­
lak v e B oğdan halkından da bir h ayli
asker ve am ele yollandı. Türk hâkim iye­
tindeki Çerkez b eyleri ile Terek hâk i­
m ine padişah tarafından em irler gön­
derilerek Kasım F aşa’nm em rinde top­
lanm aları bildirildi.
H azırlıklar tam am lanınca 1569 ilk -
bahannda donanma, Anadolu v e Rum e­
li’den toplanan asker ile İstanbul’dan
sevk ed ilen m alzem eyi K efe sahillerine
çıkardı. Bu iş de bitince harekete geçil­
di. Toplar beş yüz k işilik bir ku vvetin
him ayesinde gem ilerle Azak'tan Don
nehrini takiben sevkedilm ekteydi. Hare­
kâta katılan askere 40 günlük erzak al­
maları em redilm iş, erzak ve m ühim m a­
tın büyük kısm ı A zak’ta depo ed ilm iş­
ti. Rus k azak lan m a v e onlara tâbi b aş­
ka toplulukların pusu v e ‘ ta a rm zla n n -
dan çekinıldiğinden ihtiyatla ilerlem ek­
te idi. Boş h aftalık bir yürüyüşten sonra
ordu v e am ele grupları 1569 ağustosu
başlarında ev v elce tespit olunan P ere-
volok m evkiine geldi.
Ejderhan seferin e katılan Osm anlı
askerlerinin m ik ta n hakkında yerli v e
yabancı k a y n ak lan n verdiği rakamlar
birbirinden Ijayli îa rk lı olup biri d iğe­
rini tutmamaktadır. M aamafih son te t­
kiklerde, kanalın kazılm ası işin d e çalı­
 şacak am ele ve usta tab u rlan hariç, 15
bin sipahi 3 bin yen içeri rakam ı üzerin­
de durulm akta, K ın m H an fn m ise 30
bin k işilik ku vvetle sefere katıldığı an­
laşılm aktadır.

Kanalın kazılm ası ve Ejderhanda

yürüyüş
Kasam Paşa, D on v e V olga mahirle­
rinin birbirine en çok yaklaştıkları y e ­
re vâsıl olunca, derhal kazı işin e başlat­
tı. K analdaki kazı faaliy eti ve bununla
ilg ili harekât üç ay kadar sürdü.
Vezirâzam Sokullu M eîımed Paşa e-
hem m iyet verdiği bu işin m u vaffak iyet­
le sonuçlanm ası için gayretlerini g ev şe t­
m edi. Türklerin E jderhan seferi, birinci
derecede Rusları, ondan sonra da İran­
lIla rı alâkadar ediyordu. Zira Türkler
E jderhana girdikleri takdirde Huşlara
ait bir yeri alm ış olacaklardı. B una rağ­
m en Ruslar O sm anhlarla açıkça savaş­
m ayı göze alarruyorlardı. Onun içindir
ki, Rus Ç an, O sm anlılarm teşebbüsün­
den haberdar olur olm az İran'a bir elçi
göndererek Şah’ı Osınanulara karşı tah­
rik ile İranlIlarla bir ittifak yapm aya ça­
lıştı. Rusların tahrik v e tavsiyelerine
kulak veren İr anlılar hazırlıklara b aşla­
yınca, İranlıların m uhtem el bir h arek e­
tini önlem eyi h edef tutan Sokullu M eh-
m ed Paşa, A nadolu beylerbeyinin em ri­
ne 24 sancak beyi ve 4 bin yeniçeri v e ­
rerek Van’a şevk etti. İran batıdan b ö y ­
le baskı altında tutulm aya çalışılırken,
doğudan da ayni şey yap ılır gibiydi. Z i­
ra, padişahı E jderhan Seferine teşvik e t­
m iş olan Türkistan H an’ı, daha sonra, t-
ran Şahı’m n girişeceği herhangi bir h a­
rekâtı önleyeceğini bildirm işti. Bu ba­
kımdan, iki taraflı tazyik altında görü­
nen İran hüküm eti her hangi bir şe k il­
d e kım ıldanm aya teşebbüs etm edi. Os­
m anlI kuvveti, kanal kazılan sahada top­
lu bulunduğu m üddetçe Rusların da
herhangi bir tecavüzüne şahit olunm a­
dı. M aamafih R uslar bir hayli hazırlık
yapıyorlardı.
İşe başlıyalı epeyce zaman geçtiği
halde kanalın ancak üçte biri kazılm ış­
tı. H albuki günler kısalm ağa, şiddetli
soğuklar kendisini hissettirm eğe başla­
m ıştı. B aşlangıçtan beri bu işe m uhalif
İk iııd S elim ’in bir resmi
(A slı P ariste B ibliothèque Nationale
dedir)
olan Kırım H an’ı Tatar askerleri vası-
tasiyle kışm burada b annılam ıyacağım
orduda yayıyor, kendisi de m ütem adi­
yen geri dönülm esini tavsiye ediyordu.
E jderiıan’a m utlaka inm ek istiyen K a­
sım Paşa ise, bir aralık gem ileri kızak u-
zerinde kaydırarak V olga’y a geçirm ek is ­
tedi. Fakat E jderhandan gelen murah­
haslar onu böyle bir am eliyeden vazge-
çirerek. sür’atle Ejderhan üzerine y ü rü ­
m eğe ikna ettiler. B öyle yaptığı takdir­
de N o gaylan n da kendisine yardım a g e­
leceğin i bildirdiler.
N eticede Kasım Paşa Ejderhan ü-
zerine yürüdü. Ejderhan’h Türkler ço­
lu k çocuklarıj-le b irlikte Osmarîlı ordu­
sunu sevin çle karşıladıktan sonra K a­
sım Paşa’y ı kalenin zaptına teşvik e y le­
diler. Ruslar Ejderhan’ı alınca m ü slü -
m an lan n ikam et ettikleri kısm ı bıraka­
rak 12 kilom etre güneyde bir ada üze­
rinde yeni bir kale yapm ışlardı. Kasım
Paşa’m n alm ası icap eden y er burası i-
di.
E jderhandan dönüş
Türk ve Rus kaynaklarında, burada bir
harbin vukuuna dair vâzıh v e k ifayetli

1269
m alûm at bulunm am akla beraber, Rus­
larla Türkler arasında ufak tefek çar­
pışm alar cereyan ettiği, bu çarpışm ala­
rın da baskın v e çapul m ahiyetinde şe y ­
ler olduğu anlaşılıyor. Çapul m ah iyetin ­
deki hareketleri ise, Rusların yap tık la­
rından şüphe etm em ek gerekiyor. Zira,
kaynakların ekserisinin belirtitğin e na­
zaran; bazı Rus askerleri Türklerden e-
Ie geçirdikleri silâh, kazma, kürek v e ­
saire gibi şeyleri denize dökerek yin e
kalelerine girm işlerdir.
Rusların oturdukları kale, yen iliğ i
nisbetinde m uhkem bir yerdi. Halbuki
Kasım Paşa Ejderhan önüne büyük m u ­
hasara topu getirm ediği gibi, m evsim de
açıkta böyle bir şey yapm ıya m üsait d e­
ğildi. Onun için eski Ejderhan (A stra-
han) harabeleri üzerine bir kale yapıp
îkinci Selim ’in bir m inyatür’ü
(Şeınailnâm e'den)
1270
k ışı burada geçirdikten sonra baharda
Rusların sığındıkları yeri m uhasara ile
zaptetm ek istedi. K endisi E jderhan’da
kışlarken K ırım k u vvetleri geriy e dö­
nüp kış m evsim ini Kırım'da geçirecek ­
lerdi. Lâkin Kasım Paşa’ıun bu karar»
öğrenilince orduda um um î bir galeyan
başgösterdi. Tâ başlangıçtan beri el a l­
tından askeri kışkırtan K m m H an’ı, ar­
tık uğraşm alarının neticesin i alm aya
başlam ıştı. A skerlerden bir çok kim se­
ler Kasım P aşa’nm huzuruna çıkarak :
«Burada kışlıyam ayız, açlıktan ölürüz,
padişahım ız bize üç y ıllık erzak verd ir-
mişti; fakat siz onları hep A zak’ta b ı­
raktırdınız v e bize kırk günlük erzak a l­
dırdınız. A strahanhlar bizi doyu ramaz»
dediler, tsyan hâline geçen y en içeriler
ise: «Biz K ırım H anı ile beraber döne­
ceğiz; sen padişahı aldattın, sen in y ü ­
zünden padişahım ız D ev let G iray’ı d in ­
lem edi. H albuki, H an’ın padişaha yaz­
dıkları ve sana bizim yanım ızda sö y le ­
dikleri hep doğru çık tı» d iye K asım P a-
şa’ya çattılar.
A sker, kum andana böyle söylen ir
çatarken ordugâhta ayrıca cesaret kırıcı
bir takım haberler de dolaşm ağa b aşla­
m ıştı. A skerin m aneviyatını bozan bu
haberler Rus Çarı’nın İran Ş ah ’ı ile itti­
fak ettiği; Çar’ın ik i voyvoda kum anda­
sında A strahan’a bir im dat ordusu se v -
k ettiği haberi gib i önem li şeylerd i. A y ­
rıca N ogaylar’m da gizliden Ruslarla
anlaştığı şayiası ortalıkta dolaşıyordu.
N etice itibariyle; Kırım H an’ının
uğraşm aları, ordugâha gelen haberler,
ortalıkta dolaşan şayialar askerin m a­
n eviyatın ı altü st etm iş v e kumandana
karşı gösterilm esi gereken itaat ortadan
kalkarcasına sarsılm ıştı. A skerler, K a­
sım P aşa’n ın arzusu hilâfına bölük bö­
lük göçetm eğe başlam ışlardı. Bu vazi­
y e t karşısında K asım Paşa da m ecburen
ricat kararı verdi. Ordunun E jderhan’-
dan gayrı m untazam şek ild e a yrılışı y ü ­
zünden n akline im kân görm ediği ağır­
lık ları çukurlar kazdırarak gömdürdü.
Ejderhan’dan e lli altm ış kilom etre
kadar u zaklaştığı sırada, padişahın, Ej­
derhan’da kışlam asına dair ferm anını al­
dı. P adişahın ferm anında; ilk baharda
k endisine yardım için k u vvetli b ir ordu
gönderileceği; ayrıca Kırım Han’ı ile iş­
 b irliği yapacak başka k uvvetlerin de
R usya üzerine sevk ed ileceği k ayd ed il­
m ekteydi.
E jderhan dan p ek fazla uzaklaşılm a-
d ığı halde, padişahtan g elen talim ata
rağm en asker durdurulam adı. Bozguna
benzer ricat devam etti. Ejderhan iie A -
zak arasındaki m esafey i bir ay kadar
süren bir zam an zarfında kateden ordu
çok zahm et çekti. Kara Ç eiebizâde A b-
dülaziz E fen d i’n in -sRavzat-ül ebrar» i-
sim li eserindeki kayda nazaran, bu y o l­
culuk sırasında çorak ve susuz toprak­
larda askerin yarış: zayi olm uştur,
A zak’a perişan bir v a ziy ette dönül­
m ekle beraber belki de baharda yen i bir
sefer düşünülüyordu. L âkin Kasım P aşa’-
n n dönüşünden kısa bir zaman sonra
A zak’taki depoların büyük bir yangında
Mimar Sinan’ın Türk ressam ları tara­
yam p kül olm ası son üm itleri de altüst
etti. Bir bozgun şeklind ek i dönüşün üze­ fından yapılm ış ik i portresi
rine bu y a n gın da tuz biber ekti. E. Char-
rière’in «N égociations de la France ¿ans
le L evant ou correspondances, mém oires
et actes diplom atique» isim li eserinin ü -
çüncü cildinde m evcut olan Fransız e l­
çisinin 16 ekim 1569 tarihli yazısına g ö ­
re, Azak yangınında 2000 kental barut
patlayıp kalede bin kişi ölm üş. Oradaki
bütün m ühim m atla beraber geri g etiri­
lebilm iş olan m alzem e de m ahvolm uştu.
Bu suretle bir h ayli m asraf v e zah­
m etlerle icra edilen Ejderhan seferi so ­
na ermiş, bunca em ek ve m asrafların h e ­
ba olm asından gayrı n etice istihsal ed i­
lem em işti. E jderhan seferinin bu şekilde
bir n eticeye bağlanm asında birinci dere­
cede m enfî rol oym yan şah ıs Kırım H an’ı
idi. Gerek K ın m H an’ının sözlerinin te ­
siri altında kalan, gerekse aklı erm ediği
ve veziriazam ı çekem ediği için bu sefe­
rin aleyhinde bulunan bazı erkân, S ok yl-
lu ’yu padişah nezdinde kötülem ekten g e­
ri kalm adılar. H albuki büyük d ev let a-
fiamı Sokullu’nun bu teşebbüsü; O sm an­
lI İm paratorluğunu cihanşüm ul h eg e­
monya siyasetin de büyük terakkiler, k ay­
dettirecek, dünyanın en önem li ticarî v e
stratejik sahası olan Hazar denizi kuze­
yinde hâkim iyet tesisin e götürecek bir
plândı. Bu plân m uvaffak olsaydı, ilerde Ejderhan seferi nravafirakiyet.siz­
Osmanlı İm paratorluğunun başlıca has­ liğinde K ın m Han m m hissesi
ım vaziyetin e geçecek olan Rusya h ızlı­ Ejderhan seferinin v e bu seferin
ca b üyüyem iyecek, Türk ırkından olan ih tiva ettiği m ühim plânın tam bir m u-
kim seleri, Türklüğü ezm eğe çalışan ordu­ v a ffa k iy etsizlik le n eticelem esinde esas
larında kullanam ıyacaktı. âm il K ın m Ham dır. Don - V olga ara-

1271
 Mimar Sinan
(tlâve 101)
★
D eh asın ın şah id i o la n m u h te şem e-
s e r le r b ln â ed en M im ar S in a n b u m em ­
le k e tin y e tiş tird iğ i en b ü y ü k k ıy m e tle r'
den b irid ir. İm p a ra to rlu ğ u n en p a rla k
dev rin d e y asam ası, o n a, y ü k s e k k a b iliy e t'
le ıin l g ö sterm e sin e fır s a t v eren b ir talih*
lilik o lm u ştu r, O sm anlI d ev letin in k u ru ­
lu ş u n d a n itib a re n k e n d i h ü v iy e tin i b u lm a
y o lu n d a y av aş' y a v aş g elişen , İkincil Ba~
yezid d e v rin d e esas h ü v iy e tin i ik tisa p
e d en O sm anlI - T ü r k m im a risi. M im ar Si’
n a n ile k em alin e u la şm ıştır,
O sm anlI - T ü r k m im a risin in şah e serle ­
rin in y a ra tıc ısı ve b u d u ru m u ile mima*
rim izd e k lâ sik cağ ın en d e ğ erli m üm es­
sili o la n S in a n ’ın ço cu k lu k v e gençli#!'
n e a it m a a le se f fa z la b ir şey b ilm iy o ru z.
S in a n ’ın ç o cu k lu su n a ve d o lay isiyle as­
lın a a it k ısa ve k ifa y e tsiz b ilg iy i, o n u n la
ay n i a s ırd a y a şa m ış o la n s a ir S a i’y e nis-
b e t e d ilen «Tezkirfâtülbüny& n», «Tezklre-
tü le b n iy e» ile y in e ay n i sa h a m o lan «RI-
sale-i tu h ie t-ü l m im ariy e» d e n ö ğ ren m ek ­
tey iz. B u e se rle re g ö re S in a n 'ın babası-
İ u n a d ı A b d ü lm en n an olup, Y avuz Se­
lim z am an ın d a K a y se ri s a n c a ğ ın d a n dev-
j .girilmiş ve böylece y e n iç erilik te n yetiş-
m is tir. B ü y ü k m im a rın k ü n y e si b u e se r­
le rd e «Sinan Îb n 4 A bdulm ennaa-», o n u n
e se ri o lan B ü y ü k çek m ece k ö p rü s ü k ita ­
besin d e ise <syusuf îb n -i A bdullah» sek­
lin d e k a y d e d ilm iştir. D em eitki d â h i m i­
m a rın a d ı «Y usuf Sinan» d ır . Abdullah, ve
A b d ü lm en n an gibi isim le r İslâ m iy e t! k a b u l
e d en k im selerin b a b a la rı için k u lla n ıld ı­
ğ ın d a n ; g e re k b u y ö n d en , g e re k se k e n ­
d isin in d ev şirm eliğ în e d a ir m ev cu t b ilg i
m u v aceh esin d e b a b a s ın ın h ıristiy a n lığ ın d a
şü p h e y o k tu r.
İb ra h im H a k k ı K o n y a lı’n m «M im ar
K o ca Sinan» a d lı e se rin d e n e şre tm iş ol­
d u ğ u S in a n 'a a it ik in c i v ak fiy ed en ö ğ re n ­
diğim ize g ö re ; S in a n ’ın lııris tiy a n k a rd e ­
şi v a rd ır ve h a ttâ k a rd e şin in İk i o ğ lu n ­
d a n b irin i K a y se ri'd e n İs ta n b u l’a g e tir­
te r e k müsltim&n etm iş, di&eri d e nıüslü-
nrnn o la ra k S ü le y m a n a d ın ı a lm ış tır.
B u n d a n d a S in a n ’ın anası,, b a b a sı ve k a r ­
d e şin in h ıris tiy a n o la ra k ö ld ü k le ri a n la ­
ş ılm a k ta d ır.
İb ra h im H a k k ı K o n y a lı' n m a y n i ese­
rin d e n e şred ilm iş b irin ci v a k fiy ed e m ev­
c u t «vâkıf-ı m e rk u m u n efen d isi ve m û ti-
1272
k i olan m e rh u m İb r a h im F a ç a'n m » «ek­
lin d e k i ib a re d e n , e s e r sah ib i, S in a n 'ın
M ak tü l İb ra h im P a ş a ‘n in a zadiı kölesi
olabileceği neticesin e v a rm a k ta d ır. F a k a t
azad lı k ölejikle d e v şirm e iifin ay n ı şahıs
ü zerin de birleşm esi p e k m ü m k ü n otam ı-
y acag ına göre, bu n o k ta y ı izah h a y li güç­
tü r.
S in a n ’ın K a y se rili olduğu, ş a ir S a iT-
n in e se rle ri ile vak fiy esin d en a n la şıld ığ ı
gibi, m ühim ine d e fte rle rin d e k i bazı k a ­
y ıtla r la d a te e y y ü t e tm e k te d ir. B aşb a k an ­
lık a rşivindeki 23 n u m a ra lı M ühim m e
d e fte rin in 238 in ci say fa sın d a İk in c i Se­
lim z am an ın d a .yazılm ış b ir hüküm den.;
Sinan* ua evvelce K a y se ri"n in A ğırnas kö­
y ü n d e o tu rm u ş o ld u ğ u n u , b u n u n civ arın ­
d a k i k ö y lerd e K iç ib ü rü n g ü z ’de S a rı oğlu
D üğenci, Ü sk ü b i k ö y ü n d e de ü lîs e ve
K y d n işan a d ın d a h ıris tiy a n a k ra b a la rın m
b u lu n d u ğ u n u , A g ırn a s k ö y ü h a lk ı ile di­
ğ e r ik i k öydeki a k ra b a la rın ın S in a n ta ­
ra fın d a him aye ed ild iğ in i ö ğ ren iy o ru z.
B u ra d a m im a rim izin a k ra b a la rı a ra sın ­
d a k i T ü rk ç e isim d ik k a ti çekm ekte, A.
nadoIuTd a h ıris tiy a n T ü rk le re de ra s tla ­
n a b ild iğ i cihetle, o n u n d a ark an T ü r k o-
la b ile c e fi ih tim a li h a tır a gelm ek ted ir.
D evşİrm eligi m u h a k k a k o la n S inan,
h a n g i ırk ta n o lu rsa olsu n T ü r k ve Is­
lâm k ü ltü r ü p o ta sın d a e riy e re k yetişm iş,
m e m le k ete h iz m e t d u y g u su n u hu k ü ltü r­
le y o ğ ru la ra k edin m iş, 'ilm i ve s a n ’a t
k ab iliy eti de y in e b u to p ra k la rd a gelişip
k em alin e e rm iş tir. B inaenaleyh S in an ,
T ü r k m ille tin in öz m a lıd ır.
Y avuz Selim z a m a n ın d a k a p ık u lu o-
c ag m d a, h a y a tın ın istik a m e tin i tâ y in e-
decek ilk y e tişm e g ü n le rin i g e ç ird iğ i; bu
y e tişm e c ağ ın ı d a n e ce a rlık , y â n i d ülger-
lige in tisa p s u re tiy le d o ld u rd u ğ u anlaşı­
la n S in an, K a n u n i'n in sefe rle rin d e bu­
lu n m u ş, b öyiece hem D ogu ve B a tı'n in
m im a ri e se rle rin i in celem ek fırsatın» bu l­
m u ş, h e m d e o rd u d a in ş a a t işle rin d e va­
zife alm a k s u re tiy le b ilg isin in p ra tik ve
ta tb ik i ta r a f ın ı g e liştirm e k im k â n ın ı el­
d e e tm iş tir.
S in an , ilk defa, m ü h im devlet e rk â ­
n ın d a n L ü tfü P a ş a 'n in n a za rı d ik k a tin i
c elb e tm işü r. K a n u n i d e v rin d e k i ilk İra n
seferin d e, V a n kalesin i z a p ta m e m u r e-
—>
 d ile n L ü tfi P a ta , S in a n 'a V a n g ö lü kı-
1 y ıs m d a g em iler in ş a e ttirm iştir* Iran
seferin d en d ö n ü ld ü k te n s o n ra Sinan, su ­
b aşı o lm u ş ve m im a rlık m e sleğ in d e iy i­
ce ile rle m e k im k â n ın a k a v u şm u ş tu r. Si­
n a n 1'a a rtık M im ar H a se k is i d en m ey e b aş­
la n m ış tır. Sinan., y ü k se k k a b iliy e tle rim
sezen L ü tfi F a ş a ’n m v eziriâzam lığ ı s ıra ­
s ın d a , h a şm im ar A cem A lisin in ö lü m ü fi­
berine cScr m im a r a n ı hassa» y&ni baş-
m im ar rü tb e s in i ih ra z e tm iş tir. İş te b u n ­
d a n s o n ra d ır lci S in a n 'ın ö n ü n d e dehâ­
s ın ın m e y v a larm ı v erm e im k â n ve yoîu
açılm ıştır.
S in a n b u n d a n so n ra ö lüm üne k a d a r
m im a rb a şıltk etm iş, cami., m escit, kö p rü ,
su yo lu , h a m a m vesaire g ib i p e k çok e-
s e r m ey d an a g e tirm iştir.
S in a n ’ın y a s tı ğ ı abidevi e se rle rin îl­
k i İs ta n b u l'd a k i Ş eh zâd e cam iid ir. B u n u n
in şasın a 1543 te b a şla n m ış, e ser 1548 de
ta m a m la n m ıştır. İk in c isi y in e İs ta n b u l'­
da S üley m an iy e c am iid ir. S ü ley n ıan iy e’n in
in şa sın a 1549 d a b a şla n m ış, in ş a a t y e d i se­
nede ta m a m la n m ıştır. S ü ley m an jy ed ek î
b ü y ü k d ire k le rd e n b iri İs k e n d eriy e'd e n ,
b iri B aa lb e k ’te n g e tirtilm iş, ik i ta n e si de
i İs ta n b u l'd a n esk i B izans e se rle rin d e n te ­
m in o lu n m u ştu r. B u m u h te şem e se r ta-
m a m la n d ığ ı zam an K a n u n î -Süleym an:
«s— B u b in a e y le d iğ in B ey tu llah ı sıt-
j k u sa fa ve d u a ü e sen a ç m a k evlâdır.»
D iy erek , e se rin a ç ılışın ı S in a n ’a y a p ­
tırm ış tır. T ü r k m im arisin in -şaheserlerin­
den o la n ve İs ta n b u l'u n m e şh u r y e d i te-
; peşinden. b iri ü z e rin e o tu rtu la n Süleym a-
n iy e cam ii, b in a n ın b ü tü n ü itib a riy le gü­
zellik v e aza m e tin $£r ö rn eğ id ir,
S in a n 'ın ü çü n cü b ü y ü k eseri K dirne-
deki S elim iy e cam ii olup, d a h i m im a r bu­
n u d ik e rle rin d e n ü s tü n g Ö rm ekte ve bu
cam inin B izans e se ri A y a so fy a 'd a n ü s­
tü n lü ğ ü n ü şöyle izah e y le m ek te d ir: «Bu­
n u n m im a risi h e m nazik , h em ü ç er yol­
la rı olm ak g a y e t m ü şk ü l olduğu u k alây ı
halk-ı c ih a n daıre-i im k â n d a n h a n ç ded ik ­
le rin b ir seb e b i, A y aso fy a k u b b esi gibi
b ir k u b b e devlet-i işlâm iy ed e b in a o lu n ­
m a m ış tır d e y u , kefere-i fe c eren in m im a r
g eçin en le ri m ü sîü n ı a n la ra g alebem iz v a r
d irle r im iş. Ol k a d a r k u b b e d u rd u rm a k
g a y e t m ü ş k ü ld ü r b u h a k irin k alb in d e
k a lm ış tır. M ezk u r cam i b in a sın d a h im ­
m e t ed ü p b la v n îllâ h ı ta a lâ saye-i S u lta n
S elim H a n ’d a ızhar-ı k u d r e t id ü p b u k u b ­
ben in A y aso fy a k u b b esin d en altı z îrâ kad-
d in ve d ö rt z irâ d e rin liğ in ziyade eyle­
dim» d e m e k led ir.
->
Şehzade, S üley m an iy e ve Selim iye’den
m ü re k k e p Üç b ü y ü k e se ri h a k k ın d a da
söyle d e m e k ted ir: «K alfalığım ı İstan b u l-
dak i Şehzâde c am iin d e ic ra e ttim . Ü stad-
Itgıım d a S üleym aniye c am iinde tek m il
e ttim . A m m a cüm le m & kdurum u b u Se­
lim H a n cam iin e s a r f edip y e d i tü lâ m ı
a y an ve b e y an eyledim . B ildiğim iz ciha­
n ın m im a r ve m ü h e n d isleri var, m s k d u r­
la rın s a rfe tsc le r böyle b ir e s e ri azim
b in a sın d a n âciz o la c ak la rd ır. H iç b ir p a ­
dişah d a b u k a d a r m a lı firav a n bezlet-
m ege e ü r’e t edem iyeccktirs*
M im a r S in an , y a rım a sırlık m im a r
b aşılıg ı esn asın d a, en ç o iu İs ta n b u l’da
olm ak ü zere p e k çok e s e r m e y d a n a ge­
ç irm iştir, S in a n ’ın e se rle rin in Bîr listesi,
!ı ilk d e fa İk d a m k ü tü p h a n e si ta ra fın d a n
ı rû m î 1315 y ılın d a neşredilm iştir* L âkin
b u n d a S in a n 'a a it o lm a y a n bazı eserle­
rin de ona n îs b e t edildiği g ö rü lm ek te d ir.
B aş ta ra fın d a Sinan* m k ü n y e si b u lu ­
n an B ü y ü k çek m ece'd ek i k ö p rü , M im ar
S in a n 'm c am iler d ışın d a k i m ü h im eser- >
le rin d e n b irid ir. İs ta n b u l'a şe h ir d ışın d a n :
s u g e tirte n padişah. F a tih M ehm ed'di.
K â ğ ıth a n e 'd e n İs ta n b u l'a su n a k le d en su-
' y o lu n u n m im a rı d a Sinan'dır* Bu suyolu
t K anuni zam an ın d a, p a d işa h ın b iz z a t e-
'■ m ir v e a lâ k a siy ie y a p ılm ış tır,
^E lli ik i y ıl m im a rb a ş ılik eden Sinan
83 cam i, 51 m escit, 57 im a re t, 3 darügşi- *
fa, 5 k ilrg ir suyolu, 19 k e rv a n sa ra y , 3 ha- i
m a m v e a y rıc a b irç o k tü rb e , m ahzen, j
m u tb a k , k ile r g ib i şey le r y a p m ıştır. Si­
n a n 'ın caıni ve m e sc it o la ra k İs ta n b u l’- I
d ak i e se rle rin in ö n e m lile ri ş u n la rd ır:
Z m û an k a p ı' d a Ahi Ç elebi C am ii, Top-
I k a p ı’d a A hm ed P a şa C am ii, T op k a p ı'd a i
| A hm ed P a ş a tü rb e s i. A z ap k a p ı'd a SokuUu
î M eh m et P a s a C am ii, F â tih 'te H acî Ü- j
; veys m a h a llesin d e B&îi P a ş a Camii» b u ;
cam iin y a n ı b a şındaki H eccar M ehm ed E- ]
fe n d i tü rb e si, E d im e k a p r d a Acı Çeşm e !
C am ii, C ih a n g ir'd e C ih a n g ir C am ii, S üt­
lü ce-d e Ç avuşbaşı C am ii, B eyoğlu Ç ukur-
c u m a ’d a Ç uk u rc u m a (M uhiddin Çelebi)
Cam iî. T o p h a n e 'd e D e fte rd a r (E ö ü l F azıl)
C am ii, C ib a li'd e ü s k ü p iü { D e fte rd a r
i S ü ley m an Ç elebi) Camii» F e th iy e civarın­
da D ra g m a n C am ii, E d im e k a p ı d ışın d a
E m ir Buftavî C am ii (b u g ü n y ık ılm ıştır),
Ü sk ü d a r Topfcaşı'nda E s k i V alide Camii,
I B a i^ t'ta F e rru h K e th ü d a C am ii, Sam at-
; y a ’d a H acı E vhad C am iî, S iliv rik ap ı’d a
H a d ım İb ra h im P a ş a C am ii, S a m a ty a Su-
ı1 iu M a n a s tır'd a H am m am î H a tu n C am ii,
[ A k sa ra y H a se k i'd e H a se k i S u lta n C am ii,
1 i
i .
sm da bir k anal açılm ası tasavvurunu
duyduğu zam an şaşk ın lığa uğrayan K ı­
rım Hanı, O sm anlı devletin i b öyle bir
plândan vazgeçirm ek için peşinen e lin ­
den gelen i yapm ış; seferin icrasına m â­
n i olam ayınca da sefer m üddetince b u ­
nu sabote etm eğe çalışm ış; uğraşm aların­
da da m uvaffak olm uştur. K ırım H an ı­
n ı b öyle bir piâııın aleyh in d e bulunm a­
ğa götüren sebep; O sm an lılan n K efe v e
A zak’ta olduğu gibi D on - V olga h a v ­
zasında da y erleşm eleri takdirinde, K ı­
rım ’ın bir O sm anlı eyâleti h a lin e d ü ş­
m esinden korkm asından ibarettir. Bu a-
rada, kanal açm a faaliyetin e m âni o l­
m ak su retiyle M oskova nezdinde kendi
itibarını artırm ayı da gözetm iştir. Onun
içindir ki; türtü bahan elerle padişahı
E jderhan seferinden vazgeçirm eğe u ğ ­
raşırken bir taraftan da M oskova ile bu
hususta m uhabereye girişti. Rus tarih­
çisi S olo v y ev ’in «îstoriya R ossi’i» isim li
eserinde kaydettiğin e göre: K ın m Hanı
Ejderhan seferi dönüşünde Rus h ey eti
ile yaptığı konuşm alarda K ont Ş u leş.e
şöyle dem işti: «A strahan’m önüne g e ­
lin ce ben ırm ağı geçerek şehre taarruz
etm edim . Bunu M oskof Ç a n ’nın hatırı
için ve kendim için yapıyordum . B en
A strahaıı’m Türklerin elin e geçm esin i
istem iyordum . B öylece kendim e hizm et
Y e n ib ah ç e ’d e I lu r r c m Ç av u ş C am ii. K a n ­
lıc a 'd a İs k e n d e r P a ş a C am ii, K a sım p a şa-
d a K a sım p a ş a C am ii, A h ırk a p ı’d a K ap u -
a ğ a s ı M ah m u d A ğ a C am ii, Ç a p a 'd a K a ­
z a s k e r A b d u rra h m a n P a ş a C am ii, T o p h a ­
n e 'd e K ılıç A li P a ş a C am ii, K a d ırjç a 'd a
M ehm ed P a ş a (S o k u liu ) C am ii. İs ta n b u l
s u r la r ın ın M ev le v îh a n e k ap ısı d ış ın d a M er-
k e ze fe n d i C am ii, E d ir n e k a p ı'd a M ih rim a h
C am ii, Ü s k ü d a r isk e le sin d e M ih rim a h C a­
m ii, Ü s k ü d a r Ş e m s ip a sa ’d a S em si P a ş a
C am ii, Çehz& dcbaşı’n d a Ş e h z ad e C am ii ve
S ü lc y m a n iy e ’de S ü le y m a n iy e C am ii.. B u
c a m ile rin e k s e ris in in c iv a rın d a b â n ile ri-
n in tü rb e le ri, ç eşm e le r, b a z ıla r ın d a m ev ­
c u t m e k te p ve m e d re s e le r d e S in a n ’ın
e lin d e n ç ık m ış tır. M im a r S in a n İs ta n b u l
d ış ın d a d a b irta k ım e s e rle r m e y d a n a ge­
tir m iş ti r ; b u a r a d a K ? y s e ri’d e k e n d i k ö ­
y ü o la n A g ım a s 'ta d a b ir ç eşm e y a p m ış ­
tır .
M im a r S in a n ’ın d o £ u m ta r ih i belli
1274
e ttim v e K ırım ’ı Türklerin elin e bırak­
m ak istem edim ».
Padişahtan ald ığı em ir d o la y ısiy le
sefere çıkm ak ü zereyk en Rus elçisi N a -
g o y ’a: «M üslüman yu rtların ı zapteden
Çar’a karşı Sultan, bütün m ü slü m an lan
birleştirip harek ete g etirm iştir v e A s-
trahan’ı zaptederek beni buranın da H a­
nı ilân edecektir, en iy isi siz savaşa h a­
cet kalm adan A stralıan’ı bana teslim e -
din» diyen K ırım Hanı, seferden dönü­
şünde de M oskova’y a bir m ektup gö n ­
dererek A strahan v e K azan’ı isted i. Hem
padişahın seferin i sabote eden, h em de
bu seferden faydalanarak kendi h âk im i­
y e t sahasını g en işletm ey e çalışan Kırım
H anına karşı Rus Çar’ı kurnaz v e y u ­
m uşakça bir cevap verdi. Zira Rus Çar’ı
ilkbaharda O sm an lılan n ikinci bir se fe ­
rini bekliyordu.
H anlığını m uhafazayı OsmanlIlarla
R uslar arasında bir m uvazene siyaseti
gütm ekte aram ış olan K ın m Hanı, k en ­
di h asis m en faatleri uğruna Türk dün­
yasın a kötü lü k etm iş oldu. O sm an lılan n
Don - V olga b ölgesin e y erle şm eleriy le
K ın m ’ın bir O sm anlı v ilâ y eti h alin e g e ­
leceğin d en , korkan K ırım Ham esa sın ­
da o m evk iin i Osm anlIlara m edyundu.
Zira Osmanlı him ayesi olm asaydı Kırım
H anlığının da Kazan v e E jderhan h an -
d e ğ ild ir. C â fe r Ç elebi «R isale-i m im a riy e » |
sin d e c n u n y ü z y ıld a n fa z la y a şa d ığ ın ı
y a z a r. E v liy a Ç elebi S in a n ’ı 170 y ıl ya- j
ş a m ış tır d iy e re k fa z la h a ta lı b ir m ü b a ­
lâ ğ a d a b u lu n u r. M a tb u « T e z k ire tü lb ü n -
yan » m m u k a d d im e sin d e 110 v e 91 sen e
d iy e ik i r a k a m v e rilir . S o n te tk ik le rd e
S in a n 'ın e n fa z la 110 sen e k a d a r y a ş a ­
m ış o la b ile ce ğ i k a b u l e d ilm e k te d ir. 15S7
y ılın d a ö le n M im a r S in a n ’ın tü rb e s i İs ­
ta n b u l'd a k i ş a h e s e rin in b u lu n d u ğ u S üley-
m a n iy e s e m tln d e d ir.
B ib liy o s ra iy a : A h m ed R e fik ; T ü r k
M im a rla rı. H a m m c r (M . Â t â ) ; D evlet-i
O sm an iy e T a rih i. S â i; T e z k ire t-ü l-b ü n y a n
(İk d a m m a tb a a s ı n e ş r i) : R isale-i M im a­
riy e (T a h s in ö z n e ş r i) . İb r a h im H a k k ı
K o n y a lı; M im a r K o c a S in a n . A hm ed R e­
f ik ; M im a r S in a n . A h m e t R e fik ; Â lim ­
le r v e s a n ’a tk â r la r . F u a t K ö p rü lü • A lb e rt
G a b rie l: S in a n , h a y a tı, e s e rle ri. H a d îk a t-
ül-cevam i.
 lık la n n ın arkasından R usların işgaline
uğram ası m uhakkaktı.
E vvelâ padişahı seferden vazgeçir­
m eğe çalışan, sefer sırasında ordunun
m âneviyatını bozan, hattâ kendisinden
istenen şe y i yapm ayan K ırım H anının,
ordunun dönüşü sırasında O sm anlı ask e­
rini kötü yollard an g etirerek y a n y a rı­
ya zayiata sebep olm akta da m ethaldar
bulunduğu O sm anlı tarih çilerin in ifad e­
leri ve arşiv vesik aları ile sabittir.

R usların dostluk siyaseti

Osm anlIların E jderhan seferi m u-
v affak iyetsizlik le b itm ek le beraber, a-
zim kâr idarecilerin elin d e tekrarlanabi­
lirdi. Zira, gerek kanalın k azılışı sıra­
sında gerek se Ejderhan önünde O sm an­
lI ordusu m ühim bir çarpışm a yap m a­
m ıştı. Fakat R uslar Osm anlIlarla m ü­
him bir çarpışm ayı göze alacak d erece­
de kudretli bir d ev let değild i. B unun i-
çin Rus Çar’ı Korkunç Ivan O sm anlIla­
ra dost görünm eyi en doğru y o l seçti.
Zâten başında bulunduğu d ev letin m en ­
faati da bunu icap ettirm ek teyd i. T ürk­
lerle bozuşarak bir m ü cad eleye atıldığı >îim ar Sinan’ın «Elfakir Sinan Ser M i-
takdirde, galip g elm esi m uhal old u ğu n ­ m arânı Kassa» yazılı im zası v e altında
dan, y en i kurulan Rus im paratorluğu ayrıca ism i ü e beraber yin e vazifesini de
birdenbire çökebilirdi. Onun içü ı E j­ belirten mührü
derhan seferi m ü n aseb etiyle Türklerin
Rus arazisine tecâvüzde bulunm uş olm a­
sına rağm en, Osm anlı h ü k ü m etiyle an­
laşm aya g ayret etti. K udretinin en y ü k ­
sek noktasında olan Osm anlı hüküm eti
ise, ilk denem edeki m u vaffak iyetsizliği
m üteakip seferi tekrarlam am akla en
büyük hatayı işledi. B öylece. doğu A v ­
rupa tarihinde bir dönüm noktası teşkil
eden bu yıllar, Osm anlIların p assif k a l­
m ası yüzünden, R usların leh in e işledi.
H âdiselerin R usların leh in e bir y ön tâ-
kip etm esi, ilerisi için, T ürklerin a le y ­
hine gelişm e istidad ı gösterm esi d em ek ­
ti. Bu hakikati Sokullu M ehmed Paşa
kavram ış olm akla beraber, K ırım H anı­
nın E jderhan seferin i sabote etm esi, Pa­ Sinan’ın S üleym an!ye’deki türbesi
dişahın da Sokullu derecesinde ileriyi
görem em esi R usların kazançlı çık m ala­ için İkinci S elim ’in cülusunu tebrik ba­
rına sebep oldu. Buna k arşılık K orkunç h an esiyle, 1570 baharında. İstanbul'a
İvan Rus m en faatlan n ı T ürklerle an laş­ N o v o siltsev adında bir elçi gönderdi. İs­
m akta bularak, bu hu su sta en isab etli tanbul ile anlaşm ak v a zifesiy le m ü k el­
yolu seçti. le f olan Rus elçisi bir de Çar’dan m ek ­
O sm anlı h ü k ü m etiyle anlaşabilm ek tup getirm ekteydi. Dördüncü İvan’ın

1275

Eski devirlerde M oskova kalesi
mektubu çok yum uşak bir ifade taşıyor,
Osmanlı tecavüzüne rağm en sulh arzu­
su söyle belirtiliyordu: «Sizin askerini­
zin K efe ve Azak tarafından bizim A st­
rakan kalem iz üzerine geldiklerini ha­
ber verdiler. Buna çok hayret ettik. Ş a­
y e t şimdi arada bir düşm anlık sebebi
rarsa sizin le dostluğu nasıl iade edebi­
leceğim izi bildiriniz. B'j iş herhalde, a -
rada fırsatçı kim selerin dedikodusuyla
olmuştur».
Çar’in dostane mektubuna rağmen
elçiye iy i bir kabul gösterilm edi, ik in ci
Selim 1570 temmuzunda kendisini kabul
ettiği sırada kasten Çar’ın sıhhatim sor­
madı; bundan başka elçilere verilm esi
mutad olan ziyafet de N ovosiltsev’e v e ­
rilmedi.
Büyük bir otoriteye sahip olduğu
halde, 1569 m uvaffakiyetsizliğini m üte­
akip, vezirlerin huzurunda «bütün m as­
raflar ve zayiat hesap edilip sana ödetil­
m ek lâzımdır» sözleriyle padişah tara­
fından azarlanan Sokullu Mehmed P a­
şa da seferi tekrarlamak üzere cesa­
ret kalm am ıştı. Zâten bu y ıl içinde K ıb­
rıs’ın fethi için V enediklilerle harbe g i-
rişildiği, Venedik harbi de bazı devlet­
lerin ittifakına yol açtığından Osm anlı
hüküm etinin dikkati kuzeyden güneye
çevrilm işti. Ayrıca Yemen hâdiseleri de
devleti epeyce m eşgul ediyordu. Bunun
için Osmanlı hükümeti Rusların sulh ar­
zusunu. bazı şartlarla m üsait karşıladı.
Padişahın Ç ara yolladığı mektup yük­
SELİM ZAMANINDA EFLAK, BOĞDAN VE ERDEL
Osmanlı imparatorluğuna tâbi prens-
liklerin Eflak, Boğdan ve E rdel’de K a­
nunî Süleym an devrinin idarî sistem
1276
sekten, fakat yum uşak bir ifade ile y a ­
zılm ıştı.
Ejderhan seferi tekrarlanmayınca,
Rusların. V olga havzasına yerleşm elerine
göz yum uluyor demekti. Bu sebeple an­
laşm azlık kendiliğinden ortadan kalk ­
mış sayılabilirdi. Maamafih Rusların
Kafkaslara v e Karadenize ilerlem esine
de müsaade edilemezdi- Bu da Kırım
Tatarlarının akınlariyle önlenebilecek
bir şeydi. N itekim K ın m Hanı 1570 de
Ç arın kayınpederi Çerkez Temruk B e y ’-
in üzerine yürüyüp, Çerkez ku vvetleri­
ni şiddetle ezdi. Ertesi y ıl da M oskova
üzerine y ü rü d ü . E vvelâ Oka nehri bo­
yundaki Rus müdafaa hattını bozan K ı­
rım Hanı D evlet Giray M oskova’y a doğ­
ru ilerleyince Çar korkusundan A lek -
sandrovski've kaçtı. Kırım kuvvetleri
M oskova’nın dış m ahallelerini yaktı. A -
teş rüzgârın tesiriyle şehre de y a y ıld ı­
ğından bir h ayli de adam öldü.
Çar böyle bir d eh şetle karşılaşınca
padişahın ileri sürdüğü şartları kabul
etti. Padişaha yazdığı m ektupta, Terek
üzerindeki kalelerin yıkılm ası, buradaki
askerlerin Astrahan’a çekilm esi ve A stra-
han yolunun açık bulundurulması için
em ir verdiğini bildirdi (Mart 1571). Lâ­
kin Kırım Hanının m uvaffakiyetini g ö z-
önünde bulunduran Osmanlı hüküm eti,
bu defa, Çar’m ittifak tek lifin e cevap
verm edikten başka, İstanbul’a gelen Rus
elçisine Kazan ve Astrahan’m geri v e ­
rilm esi, hattâ Çar’ın OsmanlıIara itaat
etm esi lüzumundan bahsedildi.
Rus Çar’ı çok m üşkül bir druumda
olup, âdeta ne yapacağını şaşırm ıştı. Bu
şaşkınlığı devam ederken 1572 yazında
Kırım Hanının M oskova istikam etinde
bir defa daha ilerlediği görüldü. Fakat
bu defa Kırım kuvvetleri M oskova y a ­
kınında Molodi’de mağlûp oldu. Han’ın
m ağlûbiyetini Kırım ’da kıtlık v e açlık
y ılla n tâkip etti. B u yüzden K ın m k u v ­
vetleri vasıtasiyle m ühim işler yürütül­
m e plânından vazgeçilerek, hâdiselerin
tabiî mecrasında inkişafına ıntizaren
Ruslarla anlaşıldı.
v e otoritesi İkinci Selim zamanında da
değişm eden devam etti.
 Eflak
Tâbi beyliklerden olan Eflak’da
zikre değer mühim bir hâdise olmadı.
İkinci Selim tahta geçtiği zaman Eflak
voyvodası Topal P elin idi. Ertesi y ıl
yâni 1567 de Topal P etru’nun yerine
voyvoda yapılan Aleksandru, mevkinde
iyi tutunabilm ek için rakiplerini tem iz­
lem eye dikkat etti. Eflak voyvodaları a-
rasmda üçüncü Aleksandru olarak tanı­
nan bu adam zam anında her y ıl İstan­
bul’a 80 bin duka gönderilirdi. Bıınun
yarısı vergi olup y a n sı da hed iye idi.
Eflak’taki m evki düşkünleri arasında
hediyeyi fazla gönderm ek suretiyle ma­
kam elde edeceklerini hesaplıyanlar da
görülüyordu. Bu neviden adamların uğ­
raşmaları neticesinde bir yılda merkezi
hüküm ete gönderilen para m iktarının
ISO bin dukayı bulduğu oluyordu.
Boğdan
ikinci Selim padişah olduğu zaman
Boğdan voyvodalığında A leksandru bu­
lunuyordu. İS64 de yeniden bu makama
getirilm iş olan Aleksandru dört sene
sonra ölünce yerine oğlu Boğdan bura­
ya voyvoda oldu. Boğdan voyvodaları
arasında Dördüncü Boğdan olarak yer
alan bu şahsın voyvodalığa tâyini, Başba­
kanlık arşivi 7 numaralı M ühimine def­
terinin 400 ncü sayfasında m evcut bir
hükm e göre civar sancak beylerine şöy­
le tebliğ olunmuştu:
«Niğbolu beyi M ehmed H an’a h ü ­
küm ki:
Hâlâ v ilâ y et-i Boğdan voyvodası c-
lan A leksandr voyvoda mürd olup voy­
vodalığa oğlu Boğdan tefviz olunup san-
cağ-ı humâyunum gönderilm iştir. İmdi
v ilâ y et-i Boğdan sair m em alik-i m ah sı.-
sam gibi reayası dahi haracgüzarlanm
olduğu, ecilden onun gibi âda tarafın­
dan bir hareket olursa m uavenet için
cenab-ı em aret-m eab han dâme m aali-
hu ’ya nâm e-i humâyunum ve Eflak v o y ­
vodasına ve Silistre ve Vidin sancakla­
rı beylerine ahkâm -ı şerife yazılıp irsal
olunm uştur - Sene 975 ramazan» (Şubat
- Mart 1568).
Bu sırada OsmanlI hüküm etinin o -
toritesi Boğdan’da pek fazla hissed il­
m ekte olduğu halde, voyvoda Boğdan,
1277
el altından Lehistan’a taraftarlık etm ek­
teydi. Leh kiralının hükmü altına g irm e ­
ğe n iyetli olduğu anlaşılan bu adam
Lehlilerle gizli bir anlaşma da yapm ış­
tı. Leh kıralı ile gizliden anlaşınca ha­
rekete geçm ek üzere kendinde cesaret
bulduğundan 1572 yılı başında isvanım -
sı bir harekete girişm işti. Fakat Osm an­
lı hükümeti uyanık davrandığı cihetle,
Boğdan’jn isyanı bir gaile h alini alma­
dan kendisi azledilm iş ve yerine boyar­
lar tarafından İoan Cel Cumplit (1572 -
1574) seçilm iştir. Buğdan'ın isyan hare­
ketinin büyüm em esinde buradaki bo­
yarların büyük kısm ının İoan’a taraf­
tarlık edip Osmanlı hüküm etine bağlılık
gösterm esinin tesiri olmuştur.
Bir Leh kasabasında dünyaya g el­
m iş olduğu halde, eski voyvodalardan
Stefan Cel Mare’nîn. oğlu olduğunu id­
dia eden İoan (Yuvan) m voyvodalığı
merkezî hüküm etçe tasdik edilip, B en-
der B eyi vasıtasiyle desteklenince, ken­
disinden önceki voyvoda Boğdan’dan
sür’atle çekilm ek zorunda kalmıştır. Lâ­
kin, voyvodalığa seçilişi, hüküm etçe der­
hal desteklenen, bu bakımdan voyvoda­
lık makamına oturuşu fiiliyatta merkezin
bir tâyininden başka bir şey olmayan
İoan da, iki senelik voyvodalığı mütea­
kip selefi Boğdan gibi bir isyan mace­
rasına atıldı.
Romen tarihçilerinin yiğit v e cesur
diye tanıttıkları İoan voyvoda olunca
Boğdan’ın vergisini altm ış bin dukava
çıkardı. İoan, voyvodalık makamına y e­
ni oturduğu sırada bazı Leh beyleri es­
ki voyvoda Boğdan’a kuvvetçe yardımda
bulundularsa da m üsbet bir netice elde
edemediler. O aralık Leh kıralı da Boğ­
dan’m affı için padişaha müracaat etmiş
bulunuyordu. Kiralın ricası üzerine sa­
bık voyvoda Boğdan’ın kardeşi ile bir­
lik te İstanbul’a gelm esi bildirildi. Fa­
kat bu sırada Leh kıralı Zigismund O-
güst’ün ölümü, eski voyvoda Boğdan i-
le ilgili m eselenin biraz daha karışm ası­
na sebep olmuştur. Zira eski voyvoda
Boğdan İstanbul’a geleceğine Erdel’e
geçm iş, Erdel kıralı kendisini yakaladığı
halde, A vusturya’nın Sokman kalesi ku­
mandanı bu adamı Erdel kiralının elin ­
den almıştır. Osmanlı hüküm eti B oğ-
dan’ın arkasını yine de bırakmamış ve
iki d evlet arasındaki muahededen bahis-
 ¡e Boğdan’ır. teslim ini istem iştir.
Zâlim bir kim se olan İoan, k en d isi­
ni m evkiinde k u vvetli hissetm eğe baş­
layınca bir takım m aceralara atılm ak­
tan geri kalm adı. M evcut olduğu riva­
y et edilen hâzineleri söyletm ek için pa­
pazları diri diri toprağa gömdürecek
kadar zâlim davranan îo sn , fazla para
tem in edebilm ek için halkı pek fazla
tazyik eyledi. Lâkin Boğdan vergisinin
80 biıı altuna çıkarılm asını kabul etm e­
diği gibi, bunu bahane suretiyle isyan
bayrağını kaldırdı.
Yalnızca kendi kuvvetiyle bir şey
yapam tyacağım kestirerek Kazak h at-
manı ile Leh kiralından yardım istedi.
♦ O sırada Lehistan kırallığına yen i se ­
çilm iş olan Heııri de V alois (Hanri dö
V alva), Lehistan’ın R usya’ya karşı yeni
bir m uharebeye gireceğini hesaplıyarak,
Boğdan voyvodasının yardım talebine
m üsbet cevap verm edi. Türklerle olan
aiıidnâm eye sadık kalacağını ifade sure­
tiy le voyvodanın teklifin i reddetti. Fa­
kat Kazan hatm anı fiili yardım da bu­
lundu.
E vvelâ Lehistan Kralı sonra Fransa
K ralı olan H enri de Valois
1278
Kazak yardım ı sayesinde k u vveti ar­
tan İoan fiilen fa a liy ete geçerek evvelâ
İbrail üzerine yürüdü. V oyvoda İoan’m
rakibi olan Petru burada idi. İoan, İbra-
il kum andanından bu adamın kendisine
teslim ini istedi, ib rail kum andanı ise
buna cevaben dört adamı ile on gülle
ve iki ok yolladı. Zâlim îoan bu zaval­
lıların önce kulak v e dudaklarını kestir­
di, sonra da kale duvarları önüne ayak­
larından başaşağı astrrdı. Bilâhare İb -
rail’i hücum la rte geçirip şehirde dört
gün katliam yaptı.
İoan’m kazaklardan da yardım gör­
m ek suretiyle açıkça isyan etm esi v e ilk
ham lede kendi m uhitinde bir tedhiş h a­
vası yaratm ası, Osmanlı hüküm etini te ­
laşa düşürdü. Bu bakımdan İoan’ın ten ­
k ili işi hayli ehem m iyetli şek ild e ele a -
lındı. Bu gaye ile Kırım hanı, Rumeli
beylerbeyi, Bender, Akkirm an, Silistre,
V idin, K östendil, N iğboiu, A lacahisar,
V uçitrin ve Çirmen sancak b eyleri ile
Eflak v e Erdel voyvodaları isyanın bas­
tırılm asına m em ur olundular. Bu kadar
m ühim k u vvete dayanam ıyacağı bilinen
İoan’m, Boğdan gibi Lehistan’a kaçm a­
sı ihtim ali de hesaplanarak, âsi voyvod a­
nın elde edilm esi takdirinde iadesi h u ­
susu peşinen bu hüküm ete bildirildi.
 si voyvoda İoan, bu kadar k u v ­
v e t karşısında pek fazla dayanam adı.
Seret suyu kenarında Silistre sancak b e­
yi Davud B ey ile Vuçitrin. sancak B eyi
Hızır B ey’e taarruz etm ek üzereyken
yakalanarak başı k esildi (1574). İoan’ın
isyanı bu şek ild e bastırılınca Boğdan
voyvodalığına E flak voyvodasının kar­
deşi Petru Schiopul (Topal Petro) tâyin
edildi.
İkinci Selim zam anında Boğdan ü -
zerinde Leh tesiri açıkça b elli oluyordu.
B ilhassa Erdel b eyi iken Leh k ıra llığ ı-
na getirilm iş olan Stefan B atori (Bathory
Istvan) zam anında bu hal daha belirli
şek le girm işti. B unun içindir ki Osm an-
lı hüküm eti ik i defa Leh kırallığının
nazarı dikkatini celbetm ek ihtiyacım
hissetm iştir.
Erdel
K anunî Süleym an zam anında d evleti
epeyce m eşgul etm iş olan Erdel, m ezkûr
padişahın son yıllarında bir h a y li sükû-
 İkinci Selim ’in içkiye düşkünlüğü
(İlâve : 102)
O n a ltm c ı a s ır s o n u n a k a d a r gelip ge-
ç en p a d iş a h la r arasın d a, iç k i k u lla n a n la ra
r a s tla n m a k la b e ra b e r, b u n la rın M c b irisi
İk in c i Selim d e re ce sin d e iç k iy e d ü şk ü n ­
lü k g ö s te rm e d ik le ri gib i O sm an lı h ü k ü m ­
d a r la r ım a ta m a m ı h e s a b a k a tıld ığ ı ta k ­
d ir d e b ile o n u n k a d a r iç k i â le m i te r tip
e d en e rastlan m az* B u y ü z d e n d ir ki b azı
ta rih ç ile r o n d a n « S arh o ş Selim » diye b a h ­
s e tm işle rd ir.
S a rış ın lığ ı d o la y ısly le « S a n Selim»
d iy e d e a n ıla n b u p a d iş a h ta k i ic k l ip-
t ilâ sı şeh zad eliğ i s ıra s ın d a .b aşlam ış ve
k e n d isi s ık s ık iç k i â le m le ri te r tip e tm iş­
tir* K a n u n l'n in b ü y ü k o ğ lu M u sta fa , ay-
n i z a m a n d a k e n d isin d e n k ü ç ü k o lan k a r-
deşl B a y e z id 'd e s a lta n a tı eld e e tm e te-
m a y iilü b a şg o ste rd iğ i, b u s eh z â d elerin ge-
ris in d e b ire r p a r ti g ib i t a r a f ta r la r to p -
lu lu ğ u te şe k k ü l e tm e ğ e b a şla d ığ ı s ıra d a
b ile , S elim iç k i â le m le rin d e n b a ş ın ı k a l­
d ırm a m ış tır. İ ş te b u d e v re d e b ir g ü n
m u s a h ib i C elâl B ey e ;
«— H a lk a ra s ın d a b iz im İçin, n e d e r­
le r, s a lta n a tı k im e tah m in , e d e rle r? »
D iy e b ir s u a l s o ru n c a , C elâl B ey ’in*
Ş e h z ad e M u s ta fa 'y ı a sk e rin , B ay e z id ’i de
a n n e ve b a b a sı ile, R ü ste m Paşa? m u is ­
te d ik le rin i sö y lem esi ü z e rin e :
«— S u lta n M u s ta fa 'y ı e n k u v v etlisi
İstesin , B ay ezid H a n 'ı a n a ve b a b a sı ta ­
lep e ts in , S elim fa k ire d e m e v lâ sı ra ğ b e t
e ts i n ; b iz s a la m ız ı sü re lim , y a rın ın sa­
h ib i var» d e y isi v e e lin d e k i k a d e h i d u ­
d a k la rın a g ö tü re re k iç k i m e c lisin i bozma-
y ış ı m e şh u rd u r.
M ü v e rrih S elâ n ik i M u sta fa , Solakzâ-
de* K a ra çe le b iz âd e A b d ü lâziz ve Âli e se r­
le rin d e S e lim 'in iç k ic iliğ i iç in e n az b ir
k a ç s a t ı r ay ırm ışla rd ır* B ilh a ss a A li b u
h u s u sta g a y e t s e rb e s tç e fik irle rin i b e y a n
e tm iş tir.
S elim ’in ’iç k i m eclisi d d e z a m a n ın b ir
ç o k s a ir le ri d e h a z ır b u lu n m u ş tu r. Fazlı»
Sam i, F e rd î, U lvî, R aî, F ira k i, N ig â ri,
M ekalî, H a te m î g ib i s a ir le r, m u sik işin a s'
la rd a n N ih a n î, D u rak. B ey , sancakbeyi© '
rin d e n m u sik isin a s G ü lâb i B ey, hanende*
le rd e n M îre k Ç elebi, K a sa b z â d e N â b i gi^
b i şa h s iy e tle r, S e lim 'in m eclisin i şiir,
n ü k te ve s a z ve s e s le ri ile sü sle m e k te
id ile r.
★
j
O n un, şeh zad eliğ i s ıra sın d a iç kiye
j
g ö s te rd iğ i r a ğ b e t, b a b a s ın ın kulsığ>na g it­
|
tiğ i zam an, K a n u n i S ü le y m a n o ğ lu n a b u
y ü z d e n te k d ir edici m e k tu p la r y a z m ış tır.
K a rd e şi B ay e z id ’le m ücadelesi sıra sın d a ,
B ay ezid , o n u n sarh o şlu ğ u n u ele a la ra k
b a b a s ın ın gözü n d en d ü şü rm e ğ e çalışmış»
h a ttâ b u m eseleyi a s k e r ve A n ad o lu h a l­
kı a ra s ın d a y a y m a y a b ile g a y re t e tm iş­
ti r . Selim , b u Itrilik d ev re d e iç k iy i b ıra k ­
tığ ın a d a ir , b a b a s ın a m e k tu p y a z m a k ih ­
i tiy a c ın ı h isse tm e sin e ra ğ m e n , ra k ib i o r­
|
ta d a n k a lk ıp d a s ü k û n e t av d et edince,
e sk i â le m le rin e d e v am ey lem iştir.
! S elim , p a d işa h lık ta h tın a o tu ru n c a da
I b u a lış k a n lığ ın d a n vazgeçm em iş, b ilâ k is
• d a h a r a h a t v e s e rb e s t şek ild e iç k isin e
. d e v am e tm iş tir S u lta n S elim ’in , p a d işa h ­
I lığ ın ın ilk g ü n le rin d e a z il ve tâ y in e a it
ilk ic ra a tı d a iç k i m eselesiyle ilg ilid ir. O r­
d u ile B e lg ra d 'd a n d ö n e rk e n S em en d re '-
y e y a k la şıld ığ ı s ıra d a k endisi İle a tb a sı
b e ra b e r g id e n 3-iumeli k a z a sk e ri H a m id
v e A n a d o lu k a z a s k e ri P e rv lz E fe n d ile r,
y e n i p a d iş a h ın iç k iy e d ü şk ü n lü ğ ü n ü , y a
b ilm e d ik le ri için, v e y a h u t d a bilm em ez*
lik te n g e le r e k :
Ş a ra b ı b a b an ız m e rh u m k a ld ır­
m ış la r idi» te m e n n i o lu n u r kİ sizin za­
m a n ı şerifin izd e d e m e m n u o îal»
D iy e re k içki y a s a ğ ın ın devamını a r ­
z u la d ık la rın ı belli edince, S u lta n Selim
S e m e n d re k o n a n ın d a b u n la rın ik is in i de
a z le tm iştir. B u h a re k e tiy le iç k in in s e rb e s t­
liğ in i z ım n e n ifa d e e tm iş o ld u ğ u n d a n ,
p e rh iz d e v ri n ih a y e te e rm iş tir. Maama-
fih K a n u n î'n ln s o n z a m a n ın a ra s tlıy a n iç­
k i y a s a ğ ı k a rs ıs ın d a bazı s a irle r b e y itle ­
riy le , s a ir k im s e le rd e n d e n e sirle riy le
m e v c u t v a z iy e ti iy i b u la ra k v ey a h a y ıf­
la n a r a k ta v sife ç a lış a n la r v a rd ı. M eselâ
m e şh u r ş â ir Baki:
“ Ş a râ b -ı n& bdan h u m la r te h i m e y h â n ele r
tenha
A eeb hâliliğln b u ld u riyâ ehli b u
m eydanın,,
y in e o d e v ird e y a şı y a n başka b ir ş â ir
o la n Nev'* is e :
,rK a lb 4 â ş ık g ib i v ira n e ttile r m e y h â n ey i
B iv e fâ la r a h d in e d a n d e rd ile r p e ym âneyi,,
1279
 na kavuşm uş gibiydi. Son olarak Erdel
prensliğine getirilen Janos Sigism und
(Szigm ond, Yanoş Jikm on, E tiyen S i­
gism und, İstefan, Istepan Kral,' Kralza-
de) bu m evkiini tam m ânasiyle Türk
hüküm etine medyundu. Janos Sigism und
kıral unvanı ile Erdel’in başına geçiril­
diği sırada A vusturyalIlar, Türk kudre­
tinin üstünlüğünü m u h telif vesilelerle
bizzat -görüp tatm ışlardı. Onun için h od-
behod Erdel işlerine m üdahale cesareti­
ni kendilerinde bulam am akla beraber,
alttan alta v e fırsat düştükçe Erdel ile
alâkalam naktan da geri kalm ıyorlardı.
Bu alâka daha ziyade Erdel’de k en d ile­
rine taraftarlar bulm ak ve hattâ Erdel
idarecilerini kendilerine m eylettirm ek
noktasında toplanm aktaydı. A vusturya,-
nın bu neviden çalışm aları n ih ayet bek ­
ledikleri neticeyi verebildi. Türk hükü­
m eti sayesinde m evki edinm iş olan J a ­
nos Sigism und gizliden g izliye A vustur­
ya ile anlaştı.
OsmahI) hüküm eti Janos Sigism und,-
Demişti. R&mazanzâde Nişancı Meh-
«>ed Bey İse:
«Bu ruzigâr-ı n&sâzk&rda saaar-ı sa­
rat) mânend-i Iâle-t slrâb tasa salındı,
Jıamr ne satıldı, ne alındı... Sürahilerin
boyunları uruldu, kopuzların kulakları
buruldu» sözleriyle sair Nev'lnln hissiya­
tına yakın bir ifade kullanmıştı. Hal­
buki Sultan Selim devrinde bizzat pa­
dişahın içkiye devamı yüzünden devlet er­
kânı arasında bile serbestçe ickl İçenler
vardı. Bunun için halk arasında «Bugün
şarabımızı nerede İçeceğiz? Müftüde mİ
kadıda mı?» diye baştakilere tarizlerde
bulunanlara rastlanıyordu.
Zamanın meşhur âlimi Şeyhülislâm
Ebussuud Efendi isM kullanılmasını tec­
viz eden bir kimse olmamak, hattâ ojlu
Semseddin. Ahmed Çelebi'ye yanındaki se­
fihleri kovarak rühd ve takva İsinde ya­
şamasını bildirdiği malûm olmakla be­
raber, kendisine pek fazla saygı gösteren
padişah* İçkiyi terkettirmek üzere bir
faaliyette bulunup bulunmadığın» dair
tarihler bir şey kaydetmemektedir. M&a-
maflh, devrine göre müsamahakâr bir
zihniyete mâlik olduğu sörülea Ebussuud
Efendinin; evvelâ kahvenin haram oldu-
iu n a hükmettiği halde, halk buna alışıp
1280
un gizli faaliyetin i haber alm akta g e­
cikm edi. İstanbul’dan gönderilen bir
m em ur v asıtasiyle, Janos Sigism und’un
elçilerinin neden uzun m üddet Prag’da
kaldıkları kendisinden soruldu. J. S ig is-
m und bu suâli bir takım yalan v e baha­
n elerle geçiştirm ek isted iyse de, m erke­
z î hüküm etin şü p h esi onun üzerinde top­
landı. A vusturya ile yapılan g izli g ö ­
rüşme neticesin d e im parator M aksim il-
y e n yeğen in i Janos Sigism und’a verm e­
y i vaadetnjiş, J. Sigism und ise Macar
ltırallığı tâcını A lm aıı İm paratoruna ter-
ketm işti. A yn i zam anda ik i taraf ara-*
sında tedafüi v e tecavüzi bir m uahede
de aktedilm iş bulunuyordu.
Padişahların nâm elerinde kendisine
«Erdel hâkim i» v e y a «Voyvoda» d iy e h i-
tab edilen, m ektup m etni arasında b a-
zaıı «Macar kıralı v e E rdel hâkim i» diye
zikredilen Erdel kıralı Janos Sigism und'-
un yaptığı anlaşma hüküm süz b ir m etin
halinde kalm aktan başka bir işe yara­
madı. Zira anlaşm anın ferdası y ılı olan
da İstanbul'da kalıvehâne asılınca, kah­
ve aleyhine fetvâ vermekten imtina ey­
ledi; ibret gözü ile seyretmek şartı ile
hâyal-i zili (karagöz) oyununa cevaz ver­
diği görülmektedir. Binaenaleyh devrin
bu büyük âlimi, evvelâ karşısındakinin
bir padişah olması dolayıslyîe; aynca İn­
sanların şahsiyetlerini ve cem iyet hâdi­
selerini iyi tahlil edebildiğinden; belki
de kendisine yapacağı bir tavsiyenin ıf.üs-
bet bir tesir yaratsmıyacagını hesapladı­
ğından Sultan Selim’e bu mevzuda his
bir sey söylememiş olabilir. Zâten Ka­
nunî devrindeki yasağın, iski İçilmesini
anlıyemedlSinl, Seltm’in padişahlığının İlk
günlerinde cülûs bahşişi meselesinden sı­
kan yeniçeri, patırtısında, hâdiseye eleba­
şılık eden yeniçerilerin Litroz köyünde
şarap fıçıları etrafında toplanarak ertesi
gün yapılacak İşleri görüştüklerini, E-
bussuud Efendi pek iyi biliyordu.
Kanunî gibi bir padişahın yasağına
rağmen, askerin bile lskl içmesi önle­
nemediğinden, Sultan Selim'in içkiye düş­
künlüğünün zararı yalnız kendisine değil
cemiyete de dokumuştur.
Bibliyografya: Âli; Künh-ûl ahbar.
Fesevl; Tarih. Hammer (M. Â tâ ); nev-
let-i Osmaniye Tarihi C. 6. SolakzMe Ta­
rihi. Selânlkl Mustafa; Tarih.
1571 martında Janos Sigism und’ım ölü­
mü, anlaşm am n tatbik edilem em esinin
yegâne âm ili oldu. Janos Sigism und ço­
c u k bırakmadan öldüğü cihetle, Osman­
lI hüküm eti Erdel işlerin e m üdahale ih ­
tiyacım hissetti. A vusturya ise, bu d eğ i­
şik lik leri sessiz sedasız seyretm ekten
başka bir şey yapam adı.
Janos Sigism und ölünce Osmanlı
hüküm eti, buradaki beylerin istediği bir
kimse olan B athory istv a n (S te f an B a­
teri) ı Erdel kırallığm a tâyin etti. Er­
del asilzadelerinden olan B athory İstvan-
a k ırailık alâm eti olarak A hm ed Çavuş
vasıtasiyîe berat, sancak, tuğ, topuz ve
kuka denilen serpuş gönderildi.
Feridun B ey m ünşeatının ikinci c il­
dinin 4Q1 inci sayfasında m evcut hüküm
suretinden öğrendiğim ize g'Öre; Bathory
îstvan ’ın Erdeİ kırallığm a tayinini? dair
İkinci S elim ’in yazısında, Erdel kırallı-
ğm ın B athory’y e nasıl intikal ettiği an­
latıldıktan sonra; Erdel halkının sada­
kati, B athory’n in idaresinde olan y erle­
rin nereler olduğu, B athory İsiv a n aile­
sinin voyvodalık hakkı ile ilgi derecesi,
lüzum u halinde Erdel'e yapılacak yar­
dım m evzuunda şöyle denilm ektedir: Erdel beyi iken, Lehistan kıralı Henri
«îstefan ki rai südde-i saadetim ize izhâr-ı de V aivoi’iîîn Fransa’yı tcreilı edip ora­
sadakat v e istikam et itdüğü ecilden a- ya gitm esi üzerine, Osmanlılarm yardı­
hidnâm e-İ hüm ayunun ihsan edip reaya mı ile Lehistan kıralı olan Bathory Îstvan
v e beraya sâ y e-i him m etim de âsude o l­
m uşlardı. H âlen dahi v ilâ y e t-i mezbûre bizzat v e bilvasıta yardım ideler».
voyvodası v e beyleri sadakat ve ubudi­ Yeni Erdel kıralı Bathory îsiv a n da
y ette sabitkadem oldukları ecilden işbu bir m üddet sonra selefi Janos Sigism und-
ahidnâm e-i şerifi verdim v e buyurdum un son günlerindeki durumunu taklide
ki: V ilâyet-i T em eşvar v e ona tâbi m e- başladı. B ir taraftan padişaha sâdık o l­
m aliki, ümera kullarından H alil B ey sa ­ duğunu söylerken, öte yandan da İm pa­
bıka tahrir eyledüğü defterinde m evcut ratora hoş görünm eğe gayret etti.
olan kura ve ne vah i ki, v ilâ y e t-i Bu din A vusturya sınırında bulunuşu v e bu
ve Tem eşvar m ülhakatından olan kura ve d evletin daim i alâkası onu böyle davran­
nevahiye dahi olunm ayıp m âadası v ilâ - m ağa âdeta zorlar gibiydi. Esasen o, y ıl­
y e t-i Erdel voyvodası B ateri Istvan v o y ­ lık vergi v e h ed iyelerin i muntazaman
voda, k ıra l-ı sabık m utasarrıf olduğu gönderirken Erdel tahtını ele geçirm eğe
üzre tasarruf edip kendinden sonra eğer çalışanları vardı. Erdel k ırallığım elde
evlâd v e karındaşından v e sair akraba­ etm eye uğraşan B ekes adında bir Eflaklı,
sından bilcüm le içlerinden voyvodalığa İstanbul v e V iyana’da bir takım d alave­
yarar olanı ve sair beyleri v e sair âyanı reler çevirm e peşindeydi. Sabık Boğdan
kabul edip âsitan e-i saadetim e ih las ve voyvodası B oğdan’m işin i görüşm ek Çi­
ubudiyette sabitkadem olduğun ilâm i- zere S o kullu tarafından V iyana’y a gön­
dcler, olvakit voyvod alık umuru ona derilm iş olan M ustafa Çavuş burada
tefviz olunup . . . bir taraftan düşman m ezkûr E flaklı’ya rastlam ıştı. A yni şa­
hareket edip m uavenet lâzım geldikte hıs İstanbul’daki adam ları vasıtasiyîe
serhadde olan beylerb eğiler v e beyler Erdel voyvodalığına tayin edildiği tak­
kullarım haber aldıkları gib i kendüler tirde Erdel vergisini iki m isline çıkara-

1231

A ğabeyishıin Lehistan kıralı olm ası üze­
rine Ere.e» b e ji yapılan B atlıory K ristof
cağını, ayrıca da Veziriazam S o k u llu ’ya
40 bin duka para ile 10 bin duka k ıy m e­
tinde altun zencir h ed iy e ed eceğini b il­
dirm eye uğraşıyordu. Tabii G sm anlı h ü ­
küm eti b ö y le bir şey e yanaşm adığından
Eflâltiı da arzusuna n a il olam adı.
C sm anlı hüküm eti B athory Istvan ’-
ın lehind e bulunduğu h ald e o perde ar­
kasından A vusturya İm paratoruna y a ­
kınlık göstererek im paratorla S p eyer
anlaşm asını im zalayıp M aksim iİyen'i
Macar kıralı olarak tanıdı. B ir taraftan
da hem kendisinden şüphelenilm em esi,
hem de E flâkim in tek liflerin i ö n îiy eb il-
m ek için E rdel vergisin in beş b in flori
artırılarak onbeş bin altına çık arılm ası­
nı kabul etti.
Bathory Istvan E rdel kırallığm da
beş sene bulundu. Leh kıralı Hanri (H en -
ri de V alois) nin Fransa k ıra llığ ım ka­
bul etm esi üzerine L ehistan tahtı in h i-
lâl edince Ila n ri’nin yerin e Leh kırat­
lığ ın a seçildi (1576). B athory Istvan ’m
ayrılm asiyle de E rdel kırallığın a onun
kardeşi B athory Kristofi getirild i. B a ­
thory K ristof 1581 d e ölüm üne kadar
E rdel’in başında bulundu.
Sultan S e lim in ölüm ü
Saltanatı sırasında K ıbrıs v e Tunus
fetih leri ile İnebahtı harbi v e D o n -V o l-
1282
ga kanalı teşebbüsü gib i m ühim h âd i­
seler cereyan etm iş olan İkinci Sultan
Selim , 1574 y ılın ın son ayı içinde öldü.
Onun ölüm ü İstanbul’da vukubulduğu,
bu arada tarihçileri şaşırtacak bir h âd i­
se de cereyan etm ediği halde Osm anlı
m üverrihlerinin eserlerinde İkinci S e-
lim ’in ölüm gününe ait tarihler birbirini
tutm am akta v e 3, 12, 13, 15 aralık ta ­
rihleri ölüm günü olarak verilm ek te­
dir. Â li, P eçevî v e Solakzâde 3 aralık
(18 şaban 882), S elan ik î ise 15 aralık
dem ekte, H am m er ise 12 aralığı kabul
eylem ektedir. Bu d eğişik rakam lar kar­
şısında S elâ n ik i’nin m uasır bir m üverrih
oluşu v e hüküm et m elıafilin e yak ın lığ ı
gözönüne g etirilin ce, bununkini esas a l­
manın isab etin e hükm edilebilir.
Saltanatı 8 sen e iki buçuk a y sür­
müş olan İkinci S elim ’in ölüm ü için iki
ayrı sebep zikredilir. B unlardan birin ci­
sine göre: Sarayda y en i yap tırd ığı bir
ham am ı gezerk en ayağı k ayıp düşm üş,
bu d ü şü şten m ü tev ellit vücudunun bir
tarafı ezild iğin d en şid d etli bir humm a
başhyarak hâd ised en on bir gü n sonra
vefat eylem iştir. İkincisine göre de: Ö -
lüm ünden iki a y önce içk iye tövb e e t­
tiği cih etle alk ole a lışık olan vücudunun
m uvazenesi bozulm uş v e bu yü zd en h a s­
talanm ış, bu h astalık da onu ölüm e g ö ­
türmüştür. Z am anım ız tarihçileri tara­
fından bu ik i seb ep ten birincisi kabul e-
dilm ekte, esasen bu sebep daha m âkul
de görünm ektedir.
Su ltan S e lim ’in ölüm ü babasınınki
gibi g izli tutuldu. H attâ asker, pad işa­
h ı n h astalığın d an b ile haberdar olm adı.
Kalk v e asker padişahın ölüm ünü, oğlu
Murad’ın M anisa'dan İstanbul’a g elm e­
sini m üteakip öğrendi. Bu m üddet zar­
fında Sultan S elim ’in cesedi k arısı N û r-
Bânu S u lta n ’m em riy le sarayın buzlu­
ğunda hıfzolundu.
ik in ci S e lim ’in öldüğü sen e içinde
birtakım h âd iseler cereyan etm iş, bun­
ların bazıları gerek halk gerekse pad i­
şahın h eyecanını; bazıları da teessürünü
mucip olm uştu. H eyecan yaratan hâd i­
seler: İstanbul’da dörtyüz evin y ık ılm a ­
sına sebep olan bir zelzele, M ekke’de
Kâbenin için e su lar dolacak derecede bir
sel gelm esi, üçüncüsü de İstanbul’da sa ­
rayın m utbak v e kilerlerin i m ahveden
bir yan gın ın vukuudur. İstanbul h a lk ı-
İli v e b ilhassa padişahı ziy a ­
desiyle m ü teessir edip, sa r­
sılm asına sebep olan hâdise
ise; şeyh ü lislâm Ebussuud E-
fen d i’n in Ölümüdür. Osmanlı
m üverrihleri, Su ltan Selirn’-
in, E bussuud’un ölüm üne, iki
sen e önce vuku bulan oğlu ­
nun ölüm ünden' daha fazla
acıdığını kaydederler.
Veziriâzam M akbul (M ak-
tül, Damad) İbrahim Paşa7
m n 1524 te K anunî’nin k ız-
kardeşi H atice Sultan He d ü ­
ğünü sırasında dünyaya g e l­
m iş olan S u ltan Selim , sa rı­
şın, m avi gözlü v e kumral sa ­
k allı idi. Rengi bakım ından İkinci S elîm ’in Mimar Siııaıı'a
annesi H urrem Sultan’a ben­ Edirne'de yaptırdığı cami
zem ekteydi. B elinden aşağısı
uzun v c m ehib görünüşlü o-
lan Sultan S elim ’in lisanında
h a fif bir tutuk luk vardı. A v­
cılık ta u sta bir kim se olup
yay çekm ekte d e ziyad esiyle
mahirdi.
Kırk dört y a ş gibi olgun
bir çağda hüküm dar olan S u l­
tan Selim , zevk v e sefaya zi­
ya d esiyle düşkün bir k im sey­
di. P adişahlık ettiği y ıllar,
O sm anlı im paratorluğunun
yükselm e devri arasında h a y ­
li h arek etli sen eler olduğu
halde, Sultan Selim h iç bir
sefere iştirak etm em iştir. Os­
m anlI hüküm darlarının or­
du başında sefere gitm e â d e­ S elim iye camiirciıı umum i h eyetin i
tini yerin e getirm eyen ilk pa­ gösteren diğer bir resim
dişah budur. S efer zah ­
m etlerine katlanm a yerin e sarayda zevk K aptan-ı derya K ıhç A li Paşa kadar
v e sefayı tercih eden S u ltan S elim , d ev ­ S u ltan S elim de arzulam ıştır. F eth e­
let işlerini daha ziyade veziriâzam. S o- dilen h er ik i toprak parçasının strate­
kullu M eim ıed P aşa’ya bırakm ıştı. S o - jik durumları gözönünc getirilirse. S u l­
k u llu ’nun kudretli şah siy eti sayesinde tan S e lim ’in, başında bulunduğu im pa­
Sultan S elim ’in içki ve sefa âlem lerine ratorluğun durum unu iy i kavradığı ve
d alışı d ev letin idaresi bakım ından m ü­ bu im paratorluk için stratejik d eğer ta­
him bir m esele halinde sırıtm am ıştır. şıyan yerlerin n ereler olduğunu takdir­
M aam afih İkinci S elim d ev let işlerini d e h assas bulunduğu anlaşılm aktadır.
tamamen- ihm al edip, h erşey i veziriâza- İkinci S elim esasen K anunî’nin bütün
m ın eline bırakm ış da değildir. K ıbrıs şehzâdeleri gibi iy i bir tahsil görmüş,
feth in e, veziriazam ın m u h alefetin e rağ­ g en iş kültür sahibi bir kim seydi. Ş eh ­
m en karar verdirm esi; sefer b aşlayınca zadeliğinde etrafın a devrin şair v e m u­
da buna ait hâdiseleri takip ed işi b u ­ sikişinaslarını top i ayan İkinci Selim ,
nun açık bir delilidir. Tunus feth in i de bunlarla yaln ızca san’a t zevkini tatmin

1283
mm etm iş olm ayıp, um um î k ü l­
türünü de devam lı
b eslem işti. B ilh assa
şek ild e

kültürü h a y li k u v v etli olan

edebî

İk in ci S elim ’in ken d isi de şa ­

Edirne’deki Selimiye’nin bir iç görünüşü
Kÿ - ■w - ■■■ ■■■ - — —• "
İkinci Selim’in Ayasoİya camii avlusua- sürür ile m esrû r-u pürhubûr id erler id i
dakı türbesinin kapısı
irdi. F atih M illet K ü tüphane­
sin d ek i cErr.iri» k o llek siy o -
nunda Sultan S e lim ’in bir d i­
vanı vardır. S u lta n S elim , ş i­
irlerin d e yaşad ığı sefa â lem ­
lerin in h avasın ı bir h a y li t e ­
rennüm etm iştir. M üverrih
P eçev î onun bu m eclislerin i
v e n a sıl v ak it geçird iğin i şö y ­
le anlatır:
«Daima erb a b -ı d ild en o -
lan nüdem âya m ail v e ruz-u
şeb anlar ile m ü v â n eset-u
sohbete k a a ıl idi. Yâni a s-
h a b -ı dilden bir sa h ib -i d il
v e şuarâdan sâhib n a m -ı m ahlas y ir -
m iden yiy a d e şâir- ahass ile âstân esi sâ-
ir şehzadelerden m üm taz idi v e ken d û leri
dahî gâh î â zm â y iş-i tab’- ı şerifleri içün
şiir dim ek v a k i’ olur id i v e hoş e l-
hân -u hoş âvâz bir nice ü stâ d -ı su -
h ân -sâz v e avvad k işi v e tan b û r-n evâz
daim a m e c lis-i şâhâneleri m ü lâzem etin
iderler idi v e b e z l-i g û y -u -şirin k â rlığ a
iştihar b u lan n akkaş H aydar em sali bir
n ice b ed â y ’ı-b e rle ki letâ y if v e şirîn k âr-
lık ları m ev ta y ı güldürür v e istim a ’ iden
•• gira n -ca n sukalâ37i g ü le g ü le öldürür;
dahî bunlara m uadil m udhik v e m ask a­
ralar m e c lis-i şeriflerin daim a n eşâ t-u
v e b ilcü m le bunlara e l v iren esh â b -ı

İkinci Selim (1566-1574) zam anındaki hüküm darlar

(İlâve : 103)

★
—>
Iran : Salı Tahmasp . 1572, Hanri 1572 - 1574 (bilâhare F r a n s a
Fransa : Dokuzuncu Charles —> — kıralı üçüncü Hanri).
1574. üçüncü Hanri 1574 — .
îsveç : Ondördüncü Eric (Erik)
Ingiltere : Birinci Elisabeth—^.__ .
— 1568, Üçüncü Jan 1568 — .
İspanya : İkinci Philippe __ _* .
Portekiz : Sébastien _> __ . Rusya : Müthiş (Korkunç) İvan
Alman (Avusturya) İmparatorluğu : —* —> •
İkinci Maksimiiien _ Papalar : Beçincl Pius 1566 - 1572,
Lehistan : Zigismund Ogüst —^ — Onücüacü Greguvar 1572 — .
—»

1284
u y ş-u işret v e lev â zım -ı z e v k -u sohbet
m alûm değüldür ki C em -ü C em şid’e da­
hi m ü yesser olm uş ola ”.
S elim ’in şairliğin in k u v v etin i göste­
ren pek çok m anzum eleri vardır, b il­
hassa:
B iz b ü lb ü l-i m u h rik -d em -i şe k v â y -ı
firakız
A teş k esilu r geçse sebâ gülşenim izden
b ey ti bunu pek gü zel ifad e ed ecek kud­
rette olanlarındandır.
İkinci Selim bazı k a b iliy etli k im se­
leri de m a iy etin e alarak y etişm elerin i
sağlam ıştır. Bunlardan biri daha şehza­
deliğin de h im ayesin i esirgem ediği v e
sonraları pek iltifa t ettiğ i G elibolulu
M ustafa A li E fendidir. B ilâhare yazdığı
eserlerle pek m eşhur bir m üverrih ola­
rak tanınan bu zatın da S e lim ’in him a­
y e sin e girm esi ed eb î yo ld a n olm uştur.
B izzat  li E fendin in n a k lin e göre; H ic­
rî 965 (M. 1558) y ılın d a «M ihr-ü-m ah»
m anzum esini k alem e alarak bulunduğu
sancağa gidip şehzade S e lim ’e takdim
etm iş v e şehzade bundan p ek m em ııun
kalarak  li E fen d iye m ü lâzim et alm ış­
tır. Sonraları m ed rese y olu n u n m üşkü­
1285
lâtından b ahsederek A li E fendinin daha
ziyad e k alem hizm etin d e yetişm esin e
d elâ let etm iştir. İşte bu su retled ir ki
İkinci S e lim ’in şa h siy etin i v e h u su siy e­
tin i, d evrin in olayları h akkında pek çok
b ilg iy i  li E fendinin eserlerinden öğren­
m ek im kânına sahip olabiliyoruz.
İkinci S e lim ’in türbesi, A yasofya
cam ii yan m a. H assa m im arı Koca Sinan
tarafından yapılm ıştır. B u türbe onal-
tm cı asır ik in ci y arısın ın eserlerinden ve
in şa tarzı v e tezyin atı klâsik Osm anlı
sa n ’a tm m en gü zel örneklerindendir.
T ürbenin dış k ısm ı tek m il beyaz m er­
m erden yap ılm ış v e giriş yerin d e küçük
bir revak ı vardır. Bu kısm ın duvarları
zarif çin i levh alarla kaplıdır. T ürbenin
içinde, zarafet, renk, g ü zellik itib ariyle
tekâm ülünün son safhasında olan Türk
çin iciliğ in in fev k a lâ d e n efis örneklerini
ih tiv a ed en parçalarla v e çeşitli renkte
m erm erlerle tezyin edilm iştir.
T ürbedeki çin i k itabe H icri 984 (M.
1576) tarih in i gösterm ektedir. Burada
S e lim ’den başka zev cesi N û r-B ân û , S o-
kullu M ehm ed Paga’m n eşi olan kızı
tsTrıihan, diğer b ir kızı v e ü çü n cü M u-
rad’ın padişah olunca k atlettird iği kar­
deşleri v e onların çocukları göm ülüdür.
 Üçüncü M urad'ın tuâr&sı

ÜÇÜNCÜ MURAD

Üçüncü Murad'm tahta Keçisi — Fas'ta Osmanlı nüfuzu — Lehistan’da kırai sesimi m eselesi —
Sokuilu’nun ölümü — İran harbi — Ferhad Paşa muahedesi — Avusturya harbi.

B abası İkinci S e - <— ------ — Cç Ckc ü m u r a d y etin i gözönünde tut

lim ’in ölüm ünü, V e - B ab a sı : İk in c i S elim tuğu için bir an ön­
ziriâzam Sokuliu Annesi : Nûr-Bânû Sultan ce m erkezi h ü k ü ­
M ehm ed P aşa’nın m ete y etişm ek is ­
Doğduğu tarih : 1546
yollad ığı Haşan Ça- tem ek teyd i. Bu se ­
Padişah olduğu tarih : 22 aralık 1574
v u ş’tan öğrenen şeh - b ep le F eridun B ey e
Ölümü : 16 ocak 1595 a it g em iye binerek
zâde Murad derhal
M anisa’dan yola çık ­ Zevceleri : Safiye Sultan (ayrıca kırk ka­ İstanbul yolunu tu t­
dar haseki ve cariye)
tı. K anunî S ü le y ­ tu. O sırada lodos
Çocukları : Mehmed, Mustafa. Abdullah,
m an’ın sağlığında uayezid. Osman, Korkud, Yakup, Haşan, fırtın ası m evcu t o l­
1562 y ılın d a M ani­ Umer, Ali, Cihangir, Alaaddln, Abdurrah­ duğundan, Ham -
man, Murad. Selim, Davud. Ishak, Hü­ m er’in on sekiz kü­
sa sancağına gön­ seyin, Alemşalı, Yusuf, Mihrim&h Sultan
d erilm iş olduğu c i­ (Mirahor Ahrııed Paşa zevcesi). Fahriye rekçinin çek tiğin i
SuKan (Ağa Ahmed Pasa zevcesi), Fatma söyled iği bu küçük
h etle, onüç sen e­ Sultan. Ayşe Sultan (Sultan Murad'ın bü­
den beri sancak yük ofilu Ücüncü Mehmed tahta çıkınca g em id e bir h a y li
b e y liğ i ettiğ i y er­ 19 erkek 21 kız kardeşi vardı. 62 erkek sallanarak y ed i sa­
ve kız kardeşi babasının sağlığında öl­
den ayrılırk en en m üştü). atlik bir y o lcu lu ­
yakın m aiyet erkâ­ * ğu m üteakip 21/22
n ın ı yanm a alm ış Veziriazamları : Sokuliu Mehmed Paşa aralık gecesi İstan -
bulunuyordu. (_*. — 12 ekim 1579 şehit olur). Semiz bula geldi. Gem i -
Ahmed Paşa (13 ekim 1579 — 28 nisan n in sahibi Feridun
T arihe «üçüncü 15SÛ), Lala Mustafa Paşa (28 nisan 1580
Murad» d iy e geçen, — 7 afiustos 1580), Koca Sinan Pasa (ilk Beyin:
defa) (25 ağustos 1580 — 6 aralık 1582),
İkinci S elim ’in bu en K anijeli Siyavüş Paşa (ilk defa) (24 ara­ B u tefâhür yeter
büyük şehzâdesi M u­ lık 15S2 — 25 temmuz 1584), özdem iroŞlu
Osman Paşa (28 temmuz 15S4 — 30 ekim F eridun’a
danya’ya g eld iğ i sı­ 1585), Hadım Mesih Paşa (1 aralık 15S5
— 14 nisan 1586), Kanijeli Siyavüş Paşa K i gem isin d en o l­
rada, «Münşeat» sa ­
(ikinci defa) (15 nisan 15S6 — 2 nisan du tahta v ü sû l
h ib i F eridun B ey ’in 1589). Koca Sinan Paşa (ikinci defa)
buz v ey a zahire g e ­ (2 nisan 1589 — 1 ağustos 1591), Ferhad D iy e iftih a r et -
m isinden başka d e­ t a ş a (ilk defa) (1 ağustes 1591 — 4 nisan tiği, y en i padişahı
1592), Kanijeli Siyavüş Paşa (üçüncü de­
niz v asıtası bulam a­ fa) (4 nisan la92 — 28 ocak 1593), Koca İstanbul'a getiren
dı. Y eni padişahı a l­ Sinan Paşa (üçüncü defa) (28 ocak 1593 g em i A hırkapı ön -
m ak üzere İstan bul- — ->>• j lerin e u la ştığ ı sı-
dan K aptan -ı derya —-------------------- ----- rada civarda bek -
K ılıç A li P aşa’nm le tile n gözcüler v e ­
baştardesi gönderilm işse de, her nasılsa ziriazam ı haberdar ettiler. Fenerlerle
bununla karşılaşılm am ıştı. Su ltan Mu­ sah ile in en Sokollu M ehm ed P aşa yeni
rad, İstanbul’da kardeşlerinin m ev cu d i- padişahı karşıladı. S u lta n Murad, İstan -

1286
 b u l’da kardeşleri bulunduğu halde, v ezi­ m ud Paşa, B eşin ci vezir Lala M ustafa
riazam S ok u llu ’nun tahtı onlara kaptır­ Paşa, A ltın cı v ezir Koca Sinan Paşa a y ­
m adığını anlayınca teşek k ü r m akam ın­ n i şek ild e etek öperek b iat eylediler.
da eğilerek S ok ullu M ehm ed Paşanın V ezirlerden sonra R um eli b ey lerb e­
elin i öpm ek isted i. F akat veziriazam bu­ y i S iy a v u ş Paşa, K ap tm -ı derya K ılıç
na m âni olup kendisi eğilerek P adişa­ A li Paşa, R um eli kazaskeri A bdurrah-
h ın eteğin i öptü. m an v e A nadolu kazaskeri M ehmed e -
B ahçe kapısı açılıp atlar g elin ceye fendiler. L ala C âfer B ey, D efterdar Lâ-
kadar y ere serilen lezâr ( Lâ’li zâde )
bir seccadeye oturan M ehm ed Ç elebi, Ş ık -
Sultan Murad’a bir k -ı Sâni defterdarı
kâse şerbet ikram Süm bül Efendi, Ş eh ­
edildi. P eçev î’ııin rem ini, Reis efendi
kayd ettiğin e göre, v e C ebecibaşm m b i­
şerbetin zehirli ol - atim m üteakip u le ­
m adiğini gösterm ek m ânın başı sayılan
için esk i bir âdete Ş eyh ü lislâm Hamid
uyan Sokollu, şer­ E fen d i’y i İstanbul
b etten evv elâ biz­ kadısı, onu da hazır
zat kendisi içtikten bulunan diğer ûiem a
sonra padişaha su n ­ takip etti. Ulemadan
du. sonra ise K apıkulu
A tlara binilip f e ­ askerlerinin piyade
nerler çek ilerek sa ­ ve süvari sınıflarının
raya girild iği za­ subayları rütbe sıra-
man, Ü çüncü Mu - siy le ayni şey i tek ­
rad’ın padişah ola­ rarladılar.
rak verd iği ilk e - Bu m erasim i m ü ­
m ir erkek k ardeş­ teakip Sultan Mu­
lerinin ortadan k a l­ rad harem dairesine
dırılm asına aitti. çekildi. Bir m üddet
22 aralık 1574 sonra merhum h ü ­
çarşam ba günü Ü - küm dar İkinci S e­
çüncü M urad’m res­ Üçüneü Murad li m ’in cenaze namazı
m en cülûs m erasim i (A vru p alı bir ressam ındır. A slı T op- Sultan Murad’m da
yapıldı. İkinci S e li- kapı Sarayı M üzesir.dedir) iştirak iyle Ş ey h ü lis­
m ’in v efatı d o la y ısi- lâm Kamid E fendi
le siyah m atem elb iseleri g iy en v ezir­ tarafından kıldırıldı. Sultan S elim ’in Ce­
ler ve d ev let erkânı A ya so fy a cam iinde nazesi A yasofya avlusunda hazırlanan
toplanarak burada sabah nam azını ed a ­ tü rb esin e konulm ak üzere vezirler v e
dan sonra saraya giderek P adişah dışarı sair erkân tarafından d efin yerin e ka­
çıkıncaya kadar b eklediler. dar teşy i edildi. Sultan Murad ise cena­
M üverrih S elân ik i’n in bildirdiğine ze nam azım m üteakip tekrar harem e
göre: m or atlastan bir dolam a giy ip , ba­ dönmüştür.
şında siyah bir kavuk bulunan ü çü n cü
Murad, B ab -ı hüm âyun önüne kurulan B eş şehzadenin boğdurulm ası
tahta oturm ak üzere ilerlerk en vezirleri
v e d ev let erkânını selâm ladı. T ahta ç ı­ Üçüncü M urad’ın topkapı sarayına
kıp oturunca ev v elâ V eziriazam S c k u l- dahi! olduğu g ece ilk icraatı beş erkek
lu M ehmed P aşa tahtın, önüne doğru i- k ardeşinin öldürülm esini em retm ek o l­
lerled i, padişahı selâm ladıktan sonra e- du. K anunî’nin erk ek kardeşi m evcut o l­
ğilip eteğini öpüp ayakta ihtiram v a zi­ m adığı, İkinci S elim tahta çıkm adan ön­
yetin d e durdu. V eziriâzam dan sonra İ- ce rakip şeh zad eler dâvası daha önce
kinci v ezir P iyâle Paşa, Ü çüncü vezir h alled ilm iş olduğundan, F atih kanunna­
A hm ed Paşa, Dördüncü v ezir Zal M ah- m esin in kardeş k atlin e d air m ahût m ad­
 desi bir zam an için unutulm uş gibiydi.
K anuni’n in oğlu B avezid m eselesi,
onun, İran’da öldürülm ek su retiy le h a l­
lin d en sonra şehzadelerin sancağa çıkm a
usullerinde d eğişik lik yapılm ış, yalnızca
en büyük şehzâde M anisa sancağına çı­
karılarak, diğerleri İstanbul’da alık on u l­
muştu. Bu bakım dan büyük şehzadenin
sancağa çjk arılm ssiyle tah ta geçecek
nam zed açıkça belli edilm iş dem ekti.
İstanbulda bulunan şehzâdelerden birisi
asker tarafından açıkça tutulm adıktan
sonra, sancağa çıkan büyük şehzâdeden
gayrisinin tahta geçm esi ilk plânda v a ­
rit görünm ez gibiydi. Ş ehzadeler saray­
da ikam et ettik leri cihetle, K anunî’nin
oğlu B ayezid’in yaptığı gib i kendi g a y ­
retiyle asker de toplayamazdı.
V aziyet böyle olduğu haide, herhan­
gi bir şekilde tahtına rakip çıkm ası ih ti­
m alini hesaplıyan Üçüncü Murad, ilk
geceden itibaren bu m eseley i kökünden
halletm ek istedi. İki sene cn ce ölen M eh­
m ed adındaki kardeşinden başka h a yat­
ta bulunan M ustafa, S üleym an, Osman,
Cihangir, A bdullah ism in d ek i beş erkek
kardeşini boğdurdu.
Sultan Seîim 'in cenazesi A yasofya’-
ya götürüldüğü zaman ta p u cu la r k eth ü ­
dası gelerek d ev let erkânını saraya dâ-
v et etti. Bu d efa b eş şehzadenin tabutu
birden çıkarıldı. ISTtzâm-ı âlem uğruna
kurban edilm iş d a n bu beş şehzâdenin
tabutları çıkarılırken, sarayın bilhassja
harem kısm ından ağlam a v e hıçkırıklar
yayılıyordu. O gün İstanbul halkı için
büyük bir m atem günü olm uş, eski ta ­
rihçilerin ifad esiyle «İstanbul h alk ı ah
ve feryadını m elâ ik e-i A rş-ı âziıne din­
letm iş tin».
İstanbul halkı m asum şeh zad eler i-
çiıı gözyaşı dökerken, cenazeleri b abası­
nın yanına götürülm üş, üç tanesi bir ta­
rafına, iki tanesi de diğer yanına olm ak
üzere S u ltan Selim 'i;ı türbesine d efn e-
dilm işlerdir.
Cülûs bahşişi *•
Sultan Murad, tahta geçtik ten üç gün
sonra, yani 25 aralık 1574 te cülûs b a h şi­
şin in dağıtılm ası için defterlerin tanzim i­
ni em retti. Bu em ir üzerine, Fatih Sultan
M ehmed zam anında ortaya konm uş ve
kanun ku vvetin i kazanm ış olan bu âd et
1288
d e yerin e getirilm iş oldu. C ülûs bahşi­
şi v e sile siy le h âzineden çıkarılıp d a ğ ıtı­
lan para bir h a y li olup, cem ’an yekûn
b ir m ilyon yüz bin altundu. Cülûs bah­
şişlerinde en m ühim h issey i y en içeriler
alırlardı ki, bu tevziatta her yen içeri n e­
ferin e 50 al tun v erilm işti. O sm anlı d ev ­
letindeki bozukluk sebeplerini izah eden
risalesi ile m eşhur olan Koçu B e y ’e g ö ­
re, Üçüncü M urad’m saltanatının başın­
da y en içerilerin m evcudu 13,599, cülûs
bahşişi alan u lû feli asker v e saray ha­
dem e v e m uhafızlarının yekûnu 36153
kişidir.
İkinci S elim ’in Ölümü m ü n aseb etiy­
le tutulan m atem beş gün sürdü. Sultan
M urad’m cülûsunun altıncı günü saray
v e hüküm et erkânı tebrik için huzur-u
şâhâneye girdiklerinde, k endilerine m a­
tem elb iselerin i değiştirm eleri için h il’-
atler giyd irilip ihsanlarda bulunuldu. Bu
cüm leden olarak: V eziriazam ın hassm a
a ltı bin al tun ilâ v e edilip, beyaz atlas
kaplı bir sam ur kürk ile seraser kaplı i-
ki kürk v e k ıym etli taşlarla süslü bir
k ılıç, diğer beş vezirin herbirine de dört-
ö in y etm iş altun v e ikişer h il’at verildi.
N işancı ile defterdara yalnızca beşer yüz
altun ihsan edildi. B u srada saray erkâ­
nından bazıları da ihsan v e terfi e nail
oldular.
T ürbeleri ziyaret v e kılıç alayı
Sultan Murad, 1574 yılın ın son g ü ­
nü olan 31 aralıkta cuma nam azını A va-
so fy a ’da kıldı. 5 ocak 1575 günü ise ka­
lab alık bir m a iy etle saraydan çıktı. D e­
n iz y o lu y îe E yüb’e giderek Hazreti P ey ­
gam berin m eşhur ashabının türbesini zi­
y aretten sonra k ılıç kuşandı- Oradan
b ü yü k b ir alayla hareket ederek Yavuz
S elim . F atih M ehm ed, Şehzade M ehmed,
İkinci B ayezid, K anunî S ü leym an ve
babası İkinci S elim ile ik-i hafta önce
boğdurm uş olduğu kardeşlerinin tü rb ele­
rini ziyaret etti.
Osm anlı padişahlarının, e v v e lâ Haz-
reti Eyüb, ondan sonra da ecdatları o -
lan m erhum sultanların türbelerini ziya­
retleri arasında y a v a ş yavaş doğm uş o -
Ian «K ılıç alayı», ü çü n cü M urad’m Ebu
E y y u b -ü l E nsârî türbesini ziyaretini
m üteakip kalabalık bir a la y m u vaceh e­
 sinde kılıç kuşanm asiyle daha belirli hal
aldı.
Asker arasındaki mırıldanırsalar
O senenin Ram azanının 27 in ci g ü ­
nüne rastlıyan 10 ocakta kapıkulu a s­
kerinin piyade ve süvari sın ıfın ın üçer
aylık m aaşları dağıtılırken, süvari sın ı­
fının yeniçerilerd en bir gün sonra maaş
alm ası icap ettiğini ileri sürerek huzur­
suzluk yaratm aya çalışanlar olduysa da,
«bayram m ünasebetiyle böyle û lû fe v e ­
rilir» denerek o gün iş ta tlıya bağlandı.
Fakat ertesi günkü divan toplantısı e s­
nasında asker arasında açıkça huzursuz­
luk ifade eden seslerin y ü k seld iği görül­
dü. G ürültüyü duyan Veziriazam M eh-
m ed Paşa divan toplantısından çık tığ ın ­
da; kapıkulu süvarisinden en son itibar
ediien dört böiük halkının, padişahın
cülusu d olayısiyle kayd ed ilen terakki
yân i zam m ın eksik verild iği iddiasında
bulunduklarını gördü. M üdebbir bir k im ­
se olan SokuIIu, gürültünün büyüyerek
m ühim bir hâdise h alin e gelm esin i ön­
lem ek üzere'gürültü çıkaran askere doğ­
ru ilerledi. M üverrih S elâ n ik i’nin b ild ir­
diğine göre, o sırada asker:
«— B izim , bahşişi diğer bölüklerle
beraber alıp da terakkiyi noksan alm a­
mıza sebep nedir?» d iy e bağırdı. S ok u l-
lu Mehmed Paşa, telâş eseri gösterm eden:
«— ik i baş bölük beşer, d iğer ikisi
dörder, son iki bölük üçer akçe alır.
Sultan M ehmed Gazi’n in d efterlerine
bakınız» cevabı ile askeri sükûnete ka­
vuşturdu.
Sultan Murad’ın cülûsunun ü zerin­
den fazla zaman geçm eden cü lû s bahşi­
şi. terakki v e m aaşların m untazam da­
ğıtıld ığı halde göze çarpan huzursuzluk
ifade edici m ırıldanm a v e gü rü ltü ler b il­
hassa S ok u llu ’nun zam anında m üdahale
ve m üessir cevapları sayesin d e b ü yü m e­
den önlenm iş oldu.
Feridun R ey’in «M iinşeat-ös-Selâtin»
isim li eserini padişaha takdim i
Osmanlı tarihinin en büyük m ünşi­
lerinden olan nişancı Feridun B ey, u -
zun bir uğraşm a sonunda m eydana g e ­
tirm iş olduğu «M ünşeat-üs-Selâtin» i-
sim li eserini 1575 y ılı ocak ayında Ra­
m azan bayram ını m üteakip Su ltan M u-
rad’a takdim etti.
1239
K anunî devri baş defterdarlarından
Ç ivi zâde A bdullah Ç elebi’nin y etiştir­
m elerin d en olup, 1553 sen esin d e S ok u l-
lu M ehmed P aşaya kâtip sıfatiyle in ti-
sab edip, uzun m üddet onun sır k âtip li­
ğini yapan Feridun B ey, çalışm a v e g a y ­
reti sayesin d e adım adım yü k seim iş ve
1573 aralık ayında nişancı olm uştu. S o-
k ullu M ehmed P aşa’nın kendisine derin
bir itim adı vardı. O da bu itim ada lâ ­
y ık olduğunu m u h telif v esilelerle göster­
m iş, sadece v erilen em irleri yerin e g e ­
tiren n evin d en otom at bir m em ur değil,
isabetli seziş v e görüşleriyle veziriaza­
ma yardım cı bulunduğunu isbat etm iş
bir kim seydi.
İşte b öyle iy i bir idare ve d ev let a -
dam ı olan Feridun B ey resm î m esaisinin
dışında sarfettiği gayret neticesinde m ey ­
dana getirm iş olduğu eserini, Sokuilu
M ehm ed Paşa va sıta siy le padişaha tak­
dim ettiği zaman, um duğu iltifa t v e tak­
dire n a il olam adı.
Ş ehzâdeliği sırasında iy i y etişm esi­
n e çalışıld ığı cih etle, b ilg ili bir hüküm ­
dar olm ası iktiza eden Üçüncü M urad’m
bir ilim v e fik ir m ahsulüne kıym et ver­
m em esi hakikaten acı v e ayıplanacak
bir hâdisedir. Selân ik î M ustafa Efendi'-
nin, padişahın bu şek ild e davranışı kar­
şısında; ak lı eren kim selerle ulem anın
h ayrette kaldığını kaydetm esi; bundan
m ü tevellid duyulan e se f v e üzüntünün
d evrin m üverrihinin kalem inde aldığı
ifadeden başka bir şey değildir.
F eridun B ey in bu m eşhur eseri Os-
m an Gazi devrinden başlıyarak üçüncü
M urad’a kadar gelip geçen padişahlar
devrinde cereyan etm iş askerî, siyasî, i-
dari m uhaberatın, padişahların mühim
m ektuplarının suretleri ile Osmanlı or­
dularının bazı seferlerin e ait m enzilna-
m elerdeıı m üteşekkildir. Feridun B ey,
O sm anlı tarihinin en m ühim kaynakla­
rından biri olan bu eserin i her padişa­
ha bir cilt tahsis etm ek üzere onbir cilt
üzerine tertip etm iştir. Feridun B ey’in
«M ünşeat-üs-Selâtin»i 1265 (1348/1849)
v e 1274 (1857/1858) de olm ak üzere iki
defa basılm ıştır.
D efterdar hakkında tahkikat
Sultan Murad’m şehzadeliğinden beri a-
dam larından olan ve kadılıktan, d efter­
 darlık vererek İstanbul’a getirdiği Ka­
ra Ü vey s ve küçük m irafıor V eli hakkın­
da bir ih b an m üteakip tahkikat icra e-
dildi. Mirahor V eli iıaksız aldığı 150 bin
akçeyi iade eyledi. Kara Ü veys ise, ka­
zaskerler ile veriziâzam tarafından sor­
guya çekildiği zaman, padişahın eski bir
adamı olm asına güvenerek tahkik h e­
y etin e karşı epeyce sert konuştu. Kara
ü v e y s ’e isnat edilen, suç: Şehzâdenin
sancağından gelirken, şehzade lalasının
mührü ile mühürlü sandıkları açarak i-
çinden bazı şeyleri ve bir m iktar parayı
izinsiz alm ış olm ası m erkezindeydi.
M üverrih S elân ik î’nin bildirdiğine
göre bu itham karşısında defterdar Kara
Ü veys: «— Ben defterdarım ; h a zin e-i hü­
mâyun benim m arifetim le açılıp kapa­
nır. Açtım , n e ise m e sa lih -i m ühim ine
lâzım olduğu üzere gördüm. Zayi olm uş
' nesne var ise beyan olunsun, yerine
bin vereyim » dem iştir.
D efterdarın bu şek ild ek i cevabı kar-
F A S ’TA OSMANLI NÜFUZU
K uzey A frik a’nın batı ucuna isab et
eden Fas topraklan, A vrupa’ya en faz­
la yaklaşan toprak parçası olm ası bak ı­
m ından stratejik bir değer taşımaktadır.
F as’a en yak ın A vrupa arazisinde y a şı-
yan I s p a n y o l ve P ortekizliler Tunus ve
Cezayir’e karşı duydukları alâka kadar
Fas ile de ilgilenm işlerdir.
Portekizliler Ispanyollardan çok da­
ha önce Fas’a karşı ilg i duydular. ts-
panyollar E ndülüs islâm larım ortadan
kaldırm aya uğraşırken, P ortekizliler g it­
tikçe kuvvetlenm ekte, coğrafya v e d en iz­
ciliğe a it bilgiler burada gittikçe g eliş­
m ekte idi. Portekiz denizciliğinin g e liş­
m e yoluna girm esi v e h üküm etin kendi­
sin i ku vvetli hissetm esi neticesinde, bu
devletin, A frika kıyılarına sıçram ağa ve
Portekiz arazisi dışında bazı toprak par­
çalan ele geçirm eğe çalıştığı görüldü. İş­
te bu arada Portekizlilerin dikkatlerini
ilk çevirdikleri yer Fas oldu. Portekizde
kalk:nma ile beraber b öyle bir h ev es u -
yanırken Fas kötü idarecilerin elin d ey­
di. iste bu durumdan da faydalanan
P ortekizliler 1415 te S ep te’y i, 1465 te
El K asr-üI-Sagir’i, 1471 de Tanca’yı zap­
tettiler. A y n ca A sila v e K azablanka (Ca
1290
gîsmda Sokullu M ehmed Faşa, Ç avuşba-
şıy ı tahkikata devam için yardım ım te ­
m in etm ek üzere Hoca Sadeddin E fen d i’-
y e gönderdi. B ir m üddet sonra S ok u l-
lu ’nun m uarızları arasında y er alacak o -
la n Hoca Sadeddin E fendi:
t— C ülûs-u Iıûmâyun haberi g elin ­
ce bizim vazifem iz kalmadı. D efterdara
v e sairlerine hükm üm üz sâkıttır; v ek â -
le t-i am m eye m em ur olan sadrâzam h az­
retlerinin reyleri olm ayınca bir iş y a p ıl­
m az, diye tenbih ettim . Sandıkların a çıl­
m asına lüzum yoktu; bundan sonrası da
kendilerinin iradelerine bağlıdır» diye
haber göndererek işe karışm am ağa d ik ­
kat etti.
Kara Ü veys halikındaki tahkikat bir
netice verm eden kalırken, gerek bu du­
rum, gerekse defterdarın sert konuşm a­
sı v e Hoca Sadeddin'in yan çizm esi kar­
şısında veziriâzam ın bir şey yapam am a­
sı onun kudret v e nüfuzunun sarsılm a­
y a başladığının d elili idi.
sablanca) yı zaptederek hâkim iyet saha-
Ianm A tlas okyanusu kıyılarına u zattı­
lar. Daha bazı yerleri alan Portekizliler
Merakeş önlerine kadar yağm a ve ça­
pul hareketlerinde bulunm akta idiler.
Portekizlilerin bu m uvaffakiyetleri
F as miisl¿imanlarının Portekiz n ü fu z u n a
tâbi olm ası n eticesin i verm ekteydi. B un­
ların nüfuzu gittik çe kuvvetlenirken Is-
panyollar da E ndülüs m üslüm an h ü k ü ­
m etini tam am en yık m ışlar ve bu arada
selişe n gem iciliklerinden de k u vvet a la ­
rak Tunus v e Cezayir kıyılarında arazi
elde etm e fa a liy etin e girişm işlerdir.
Fas’ta Sa’diye Sülâlesi
Fas’ta Portekizliler nüfuz tesirine
çalışırken burada M erinîler denilen B er­
beri ırkından bir aile hâkim di. Fakat
onbeşinci asırdan itibaren zayıflam ış o l-
duklanndan Portekiz istilâsını ön liy c-
m iyorlardı, Portekizliler F as’ta adım a -
dıtn ilerledikçe, İslâm î hisler h alk ı m ü s­
tev liy e karşı birleştirici bir rol Oyna­
m aya başladı. Portekiz istilâsı Fas h a l­
kında uyandırıcı bir tesir yapar gibi o -
lurken, aslen Arap olan bir aile parla­
m aya başladı. Bu sile , Haz-
reti P eygam b erin kızı F at­
m a’nın soyundan geld ik leri­
ni iddia eden S a’diye ailesi
idi. Peygam berin soyuna
m ensubiyetleri dolayısiyle
«Şerif» diye anılıyorlardı.
S a’di Ş erifleri ondör-
düncü asrın sonlarında A ra­
bistan’dan gelm işler, bir k ıs­
m ı Draa vadisinde, Hazreti
Peygam berin torunu Haşan
bin A li’nin soyundan geldik­
lerini söyliyen ler ise T afilat’-
ta yerleşm işti. İşte, T afîlat’-
ta yerleşen bu koldur ki za­
manla önem kazanm ış v e ni­
hayet bunlardan Ebu A bdul­
lah Mehmed K a im B iem ril-
lah 1511 de ilk defa hüküm ­
dar oldu. Fas S a’dileri h ü ­
küm darlık m akam ına otu­
runca Sultan unvanını al­
m ışlardı. Bunlardan Mu-
hamm ed el-M ehdı 1550 de
F as şehrini zaptedince daha
da kuvvetlendi. D ört sene
sonra yâni 1554 te ise M eri­
n i ailesinin F as’taki nüfuzu­
na iyice son verdi.

Türklerin Fas ile

ilgilenm eleri
T ürklerin Fas ile ilg i­
lenm eğe başlam aları K anu- *'
n î Sultan Süleym an’ın salta­
natı devrine rastlar, Bu il­
gilenm e, peşinen, Fas’a en
yakın Osmanlı eyâleti olan Ceza­
yir-! garb b eylerb eyliği va sıta siy le d ele ederken m ağlûp Olup oğlu Ebube-
vuku bulm uştur. S a’di şeriflerinden
M uhammed el-M ehdi F as’ta h âk im iyeti­
ni tevsi etm ek üzere M erinî’lerle m üca­
dele ederken M erini’lerm m aiyetinde,
Türklerden de askerler vardı. Bu Türk
askerlerinin C ezayir-i garb b ey lerb ey le­
ri vasıtasiyle M erm ilere yardım gaye­
siyle intikal ettirilm iş olm ası m uhtem el­
dir. Zaten Muhammed el-M eh d i’n in Me­
rm ilerle m ücadelesi Sırasında M erm î’ie-
rin Osmanlı padişahına m üracaatta b u ­
lunm uş olm aları, böyle bir ih tim ali tak­
v iy e eder görünm ektedir.
M erinî’lerden M evlây Ahm ed, Sa’di’-
Fas halkım gösteren bir resim
le rd e n M uhammed el-M ehdi ile m üca­
k ir ile birlikte o n la ra esir düşünce (1544:),
M evlây A hm ed’in annesi, diğer oğu llan
v s M erinî’lerin d evlet erkânı bir m eclis
aktederek K anunî Süleym an’a m üracaa­
ta karar verm işlerdi. B unlar esir su lta n
ile oğlunun esaretten kurtarılm asını Os­
m anlI padişahından istirham ediyorlar­
dı.
M erinî’ler Türk hüküm darına böyle
bîr müracaatta bulundukları sırada Bar­
baros H ayreddin’in oğlu Haşan Paşa Ce­
zayir-i garb b eylerb eyi idi. Barbaros
zâde Haşan Paşa C ezayir-i garb beyler­
b eyliğin e M evlay A hm ed’in esir düştü­

1291
ğü yılda tayin edilm işti. Onun bu v azi­
feye resm en tayininden önce Cezayir’in
idaresini Barbaros Kayreddin Paşaya v e ­
kâleten Hadım Haşan Paşa deruhte e t­
m ekteydi. A slen Sardunya’lı olan Haşan,
Barbaros’un pek fazla itim adını celb et-
ır.ig, bu yüzden büyiik Türk denizcisi
Hadım Hasan’ı kendisine ev lâ t edinm iş­
ti. Barbaros’un vek il ve kaymakam ı sı-
fa tiy le Cezayir’de bulunduğu sırada, ik ­
tidarını gösterm iş, im parator Charles -
Quinte’in 1541 deki taarruzunu d efettik ­
ten sonra kendisine ¡paşalık verilm işti.
İşte, Fas’da cereyan eden hâdiseler­
le ilk ilgilen en Osmanlı memurunun, bu,
Hadım Haşan Paşa olduğu anlaşılıyor.
Hadım Haşan Paşa da, Barbaros’un
Fas’lı bir kadınla izdivacından dünyaya
gelen oğlu Haşan Paşa da, F as’ta salta­
nat değişikliğini istihdaf eden m ücade­
le y e dikkatlerini çevirm ekten hâli k a l­
mamışlardır.
M erinîler Osmanlı padişahına m ü­
racaata karar verdikleri sırada Cezayir-i
garb beylerbeyi v e oradaki Türkler,
Fas’ın da Osmanlı idaresine geçm esini
arzuluyorlardı. Zira, Cezayir’de Türkle-
re alevhdarhk edenler sıkışınca F as’a
kaçtıkları gibi, Fas korsanlarının da
Türklere zararı dokunuyordu. Ayrıca
Sa’di şerifleri Peygam ber neslinden g el­
diklerini iddia ettikleri cihetle, h a lifeli­
ğin kendi h ak lan olduğunu b ile söylü ­
yorlardı.
M erinî’lerin müracaatı vuku buldu­
ğu zaman K anunî Süleym an, Muhammed
el-M ehdi’y e bir m ektup yazdı, padişahın
mektubu bir elçi vasıtasiyle 1548 de M e-
rakeş’te Muhammed el-M ehdi’y e sunul­
du. Fransız tarihçilerinden A ugust
Cour’un «L’etabilissem ent des dynasties
de chérifs au Maroc et leur rivalité avec
les Turcs de la Régence d ’Alger» isim li
eserinde kaydettiğine göre; Kanunî S ü ­
leym an bu mektubunda Muhammed el -
Mehdi’ye: «Şeyh-lü Arap M uhamm ed-ül
şerife» diye hitap etm ekte v e amirane
bir lisan kullanarak, M evlây Muhammed
ve oğlunun derhal tahliyesi ile zarar ve
ziyanlarının tazm inini istem ekteydi.
Kanunî bu m ektubu yazdığı sırada,
Muhammed el-M ehdi’nin Fas’ta haiz o l­
duğu m evki ile kuvvetinin hakikî duru­
munun kendisine iyi aksettirilm ediği an­
laşılm aktadır. N itekim kudretine gü ve­
1292
nen Muhammed el-M ehdi’nin padişahın
sözlerine aldırm adığı, huzuruna giren
Türk elçisinin kendisine ehem m iyet v er­
m ediğini belirten hürm etsiz hareketleri­
ne de pek fazla kızdığı görülm ektedir.
K anuni Süleym an’ın âmirane ifade
taşıyaıı m ektubuna rağmen M erini’lere
fi’ilî bir Türk yardım ı vuku bulm adı­
ğından, M erinîler, M eknase (M eknez)
şehrini S a ’di şeriflerine verm eye razı o l­
m ak suretiyle sözlerinin geçtiği sahanın
biraz dalıa küçülm esine boyun eğdiler
(1549).
Fas’Iılarla çarpışma
S a’dilerden Muhammed el-M ehdi
1550 yılın d a Fas şehrini M erm ilerden a l­
dı. M erinîler Sus, Draa v e T afilat ta­
raflarında sıkışıp kaldılar. Fas’ta Sa’diler
gittik çe kuvvetlenip hâkim iyet sahaları­
nı genişlettik çe nefislerine karşı gü ven ­
leri de artıyordu. Bu yüzden, Türklerin
elinde bulunan yerlere bile el uzatmak
için kendilerinde cesaret buldular. Sa’-
dilerin o sırada almak istedikleri yer,
Türk hâkim iyet sahası içinde bulunan
Tlem san idi. Tlem san’m zengin v e bü­
yüklerinin bir kısm ı Fas'ta otururlardı.
A yrıca Fas’ta Tlem sanlılardan mühim
m evkiler işgal eden kim seler m evcuttu.
S a ’di şerifleri zaptetm ek istedikleri y e ­
rin halkım el altından peşinen elde e t­
m eye çalışırlardı. Tlem san’m bu husu­
siyeti dolayısiyle S a ’dilerin taraftar te­
min etm eleri bir hayli kolay oldu.
S a’di şerifleri Fas’ta hâkim iyet te­
sisi için uğraşırlarken her vasıtadan is ­
tifade fırsatını gözettiklerinden, Ceza­
yir’deki Türk idarecileri ile şeriflerin a-
rası iy i değildi. Günün birinde iki tara­
fın y ek d iğeriyle m uharebeyi göze alaca­
ğı belli oluyordu.
İşte durum böyleyken, Tlem san hal­
kından m üzaheret görerek şehri k olay­
lık la zaptedeceğini tahm in eden S a ’di şe­
rifleri nazırlıklara giriştiler. Sa’di şerif­
lerinden sultan Muhammed el-M ehdi bu
işe oğlu Abdullah ile Harran’ı m em ur e t­
ti. İki kardeşin idaresinde bulunan 30
bin k işilik Fas ordusu Tlemsan üzerine
yürüdü. Tlem san’ı müdafaa edecek kuv­
vetlerin başında bulunan M evlay Ahmcd
kaçtığından şehir teslim oldu (1551).
T lem san’a giren Harran şehire m u­
hafızlar tayin ettik ten sonra fethini da­
ha ilerilere götürm ek üzere harekâta de­
vam etm ek istedi. O, T lem san’ı zaptet­
m ekten m ü tevellit kabaran gururunun
tesiri altında kalırken, babası v e m aiye­
tindeki kum andanlar daha ileri gidilm e­
sine taraftar değildi.
Harran, kazandığı m uvaffakiyetin
verdiği n efse itirr.ad hissi v e biraz da
Tlem san’iıların teşvik i neticesi Ş elif v a ­
disini ve M ostagnem'i zapta teşebbüs
etti. Fakat bu harekât esnasında hasta­
landığından kum andayı kardeşi A bdül-
kadir’e bırakarak Fas'a gitti ve orada
öldü. A bdülkadir ise kuzey istikam etin­
de ilerliyerek B eni Am r kabilesinin ara­
zisini yağm a v e tahrib eyledi.
Eyaletinin batı hududunda böyle
hadiseler cereyan ettiğini öğrenen Ceza­
yı r-i garb beylerbeyi Barbaros zâde Ka­
san Paşa derhal faaliyete geçti. Beş bin
tüfekli, bin sipahi v e sekiz bin kabili
(yani kabile kuvveti) den m ürekkep bir
ordu m eydana getirerek harekete geçti.
Y eniçeriler Kasan Corso (K orso), kabi-
lîler de Beni Abbas (Labes) sultanının
kum andasındaydı.
Cezayir-i garb beylerbeyinin teşkil
ettiği ordu önce M ostagnem ’e geldi. B u­
rada kabililerden iltihaklar vuku buldu­
ğundan Cezayir kuvvetlerinin asker sa­
yısı biraz daha fazlalaştı. N ih ayet iki ta­
raf Oran - Tlemsan yolu üzerindeki Rio
Salado m evkiinde karşılaştı.
Fas ve Cezayir kuvvetleri karşı kar­
şıya gelince her ikisi de iki gün m üd­
detle hücum a geçm eden birbirinin v a ­
ziyetlerini incelediler. Üçüncü gün Fas
kuvvetlerinin başında bulunan A bdül­
kadir 20 bin süvarisini birden hücuma
kaldırdı. Fakat bunlar Cezayir askerinin
bir kısm ım teşk il eden tüfekli v e y en i­
çerilerin ateşiyle karşılaşınca birbirine
girdiler. A bdülkadir bu arada bir kur­
şun isabetiyle yere yıkıldı. O sırada bir
yeniçeri yetişip başını keserek bir m ız­
rağın ucuna takıp etrafa teşhir edince
FaslIların m ağlubiyeti k a file şti. Muha­
rebe sahasından sağ kurtulan Fas asker­
leri ta Fas’a kadar kaçtılar (1552).
Fas kuvvetleri bozguna uğrayınca
T lem san’da bulunan Abdullah ile karde­
şi Abdurrahman Fas'a kaçtılar. Faslılar
kaçarken Cezayir kuvvetlerinin başında
bulunan Kasan Corso v e Beni Abbas (L a­
1293
bes) sultanı Abdulaziz onları M uluya’ya
kadar takip ederek Tlem san’ı tekrar ele
geçirdiler (1532).
S a’di şeriflerinden Muhammed el-
Mehdi bu m ağlûbiyet sebebiyle oğulla­
rına pek fen a m uam ele etti. H atta A b-
dulkadir’e yardım etm ediği için diğer o ğ ­
lu A bdullah’ı zehiriiyerek öldürttü. A y rı­
ca m ağlûbiyetin hıncını M eriııî’lerden ç ı­
karmak ister gibi onların hepsini öldürt­
tü.
Faslılarla yapılan bu ilk çarpışm a­
dan sonra C ezayir-i garb beylerbeyi B ar­
baros zâde Haşan Paşa bir m üddet Ce­
zayir’in im an ile m eşgul oldu. Bu cüm ­
leden olarak kaleleri tamir ettirdikten
başka K udyat el-Sabun üzerinde M ev-
la y Haşan kalesini yaptırdı. Umuma
m ahsus büyük hamam lar ve yeniçeriler
için bir hastane inşa ettirdi. Haşan P a­
şa inşaat işleriyle m eşgulken, Fransız­
ların O sm anlIların dostluk siya setin e
cephe alm ış olduğu iddiasiyle îstan b u l’-
a çağrıldı.
Salih Paşa’mn Cezayir-i garb b ey ­
lerbeyliği zamanında Fas iie
münasebet
Haşan Paşa İstanbul’a çağrılınca
C ezayir-i garb b eylerbeyliği sekiz a y
kad&r açık kaldı. Bu m üddet zarfında
Cezayir’in idari işlerine Tlemsan B ey ’i
vek âlet etti. Cezayir -i garb gibi ehem m i­
y etli bir ey alet daha fazla vek âletle i -
dare edilem ezdi. D enizcilikte kendisini
gösterm iş birinin burada vazifelendiril­
m esi gerekirdi. N ihayet Barbaros’un y e ­
tiştirm elerinden olan Salih Paşa (Reis)
Fas şehrinde bir kapı
 C ezayir-i garb beylerbeyi tayin olundu.
Salih. Paşa beylerbeylik vazifesine
yen i başladığı sırada Cezayir’in güney
beldelerinden T uğur t ve V argle’nin ita ­
atsizliğiyle karşılaştı. Bu şehirlerin re­
isleri, m evkilerinin beylerbeylik m erke­
zine u z a k lığ ın a güvenerek yirm i beş se ­
neden beri verm ekte oldukları vergiyi
verm em eğe kalkm ışlardı. Bu vaziyet
kargısında Salih Paşa yanına Beni A b -
fcas (Labes) reisi A bdülazız’i de alarak,
on bin k işiyi ajan k u v v etle bu şehirler
üzerine yürüdü. N eticede, hor iki şehir
de itaat altına alındıktan başka, sefer
h eyeti k ü lliyetli altın ve beşbin esirle
avdet etti. Lâkin ganim etin taksim i m e­
selesinde aralarında anlaşm azlık Sıktı­
ğından Abdülaziz isyan etti. Salih Paşa
bununla epeyce uğraşm ak zorunda ltal-
d ı. Zira A bdüllâziz’in üzerine sevkedilen
b eylerbeyinin k uvvetleri bir kaç defa
m ağlup oldular.
1553 senesi içinde Fransızlar tara­ di.
fından vaki istek üzerine S alih Paşa İs­
panyolları tacize m em ur edildiğinden,
Salih P aşa (R eis) kırk gem i ile M ayorka
adalarına yaptığı akın esnasında 6 tane
Portekiz gem isini zaptetti. Bu gem iler­
den birinde F as’taki M erini hanedanının
son hüküm darı M evlay A hm ed’in karde­
şi M evlay Bu Hasun (Ebu Haşan A li
bin Muhammed Ş ey h V attas) da vardı.
M erinîlerden bir şahsın ele geçm e­
si, S alih P aşa’nın Fas’a doğru genişlem e
em eline vasıta olabilirdi. N itek im onun­
la bu m evzuda kolaylıkla anlaştı.
Salih Paşa yerlilerden de mühim
m iktarda kuvvet toplıyarak 1553 e k i­
m inde Cezayir’den harekete geçti. O s ı­
rada B eni Abbas reisi A bdülaziz m esele­
si tam amen h alledilm iş olm adığından, rı ile Cezayir’deki Türklerden çek in d i­
her hangi bir teh lik e ihtim aline karşı
Türklerden m üteşekkil seçm e birlikleri
Sinan R eis kum andasında Cezayir’de re Î s p a n y o lla r Ş erif’e o n b in a s k e r v e r e ­
bıraktı.
Salih P aşa batı istikam etinde yü rü ­
yü şe geçtiği sırada Ş e rif Muhammed e l-
Mehdi A tlas dağlarındaki âsilerle uğraş­
maktaydı. Türklerin geldiğini duyunca
30 bin süvari, 10 bin piyad e 20 sahra to­
pu ile Fas'tan çıkarak Taza’ya doğru y ü ­
rüyüşe geçti. M erinîlerden bir şahsın
Salih Paşa’nın yanında bulunuşu Şerif
Muhammed el-M ehdi ve m aiyeti erkâ­
nını bir hayli düşündürm ekteydi. Zira lih P aşa tspanyollarla Paslılar arasın­
Fas topraklarında hâlâ M erm ilerin e-
peyce taraftarı m evcuttu.
Salih Paşa Tlcm san’a varınca bir
m üddet bekledi. B il ahara Ş e r if in Taza’-
da bulunduğunu öğrendiğinden oraya
doğru ilerledi. Taza’da yapılan m uhare­
bede sayış; njrı çokluğuna rağm en Şerit
Muhammed el - M ehdi’nin kuvvetleri
m ağlûp oldu ve k endisine galip süsü v e ­
rerek hızla Fas’a döndü. Yolda g id erler­
ken Salih Paşa’nm istifad e edebileceği
her şeyi tahribe çalışm ayı da ihm al et­
medi.
Türk kuvvetleri 3 ocak 1554 te Fas’­
ın bir kaç kilom etre yakınm a kadar g e l­
di. Ertesi gün yap ılan harpte Ş erif’in
kuvvetleri başarısızlığa uğradığından
Fas şehrinin Eski Fas kısm ı kapılarım
Türklere açtı, Muhammed el-M ehdi y e ­
n i Fas’ta da tutunam ıyacağım anladığın­
dan oradan da çekildi, b öylece 6 ocak
1554 ta Türk kuvvetleri yeni F as’a gir­
Salih P aşa’nın F as’ta kaldığı dört
aylık m üddet zarfında bütün m uam elât
Osmanlı padişahı nam ına cereyan eyledi.
Türkler sayesinde M erini hanedanı y e ­
niden ihya edilm iş oluyordu. B unun ih­
yasındaki rol tam am en Türklere a it bu­
lunduğundan M erini hanedanına taraf­
tarlık edenlerin bulundukları sahada
Türk nüfuzu yürüyor dem ekti.
Salih Paşa çekilince Ş erif Muhammed
el-M ehdi yine fa a liy ete geçti v e aynî se ­
nenin E ylül ayında F as’a girdi. T ürkle­
rin Fas tahtına oturttuklan şahıs öldü­
rüldü, B u H asun’un o ğ u lla n da kaçar­
ken öldürüldüğünden M erini hanedanı
söndü. H anedanın sönm esine r a ğ m e n
M uhammed el-M ehdi o n lan n taraftarla­
ğinden, Türklere düşm an İspanyollarla
anlaşmak istedi. Yapılan anlaşm aya gö­
ceklerdi.
Salih Paşa, Ş e r if ile îspanyollar a-
rasındaki anlaşm ayı haber aldığından
onların b irleşm esinden önce her birini
ayrı ayrı vurm ak istedi. B unun için e v ­
v elâ İspanyolların elindeki B ougie (B e-
caye) üzerine yürüdü v e şehri 1555 ey ­
lülünün 23 inde zaptetti. Bundan sonra
İspanyolların elindeki diğer m ühim bir
m evki olan Oran’ı da alm ak isteyen S a­
1294
da cereyan eden hâdiselerden padişahı
haberdar etm ek üzere oğlu M ehmed
B ey’i hed iyelerle İstanbul’a yolladı. S a­
lih Paşa’m n başarılarından m em nun ka­
lan padişah C ezayir-i garb beylerbeyi
em rine 40 kadırga ile 6 bin asker y o lla ­
dı. Lâkin bu askerler daha gelm eden ön ­
ce Cezayir’de m üthiş bir veba salgını
çıkm ıştı. A ylarca devam eden bu salgın
sırasında Salih Paşa da ölenler arasına
karıştı (haziran 1556).

Haşan P aşa’m n ikinci defa Cezayir-i

garb beylerbeyliği
Oran’ın zaptı için hazırlanan sefer
heyeti S alih Paşa’nın ölüm üne z'ağmen
geri bırakılm adı. Kasan Korso (Corso)
kum andasında faaliyete geçen bu k u v­
vetler Oran’ın A zizler tabyasını zaptetti­
ği sırada İstanbul’dan gelen em ir üzeri­
ne Oran’ı denizden sıkıştıran 40 kadır­
ga geri alındığından Haşan Korso kara
harekâtına da n ih ayet verdi.
Salih Paşa’n m ölüm ü üzerine Ceza­
y ir-i garb beylerb eyliğin e İstanbul’dan
M ehmed Paşa tayin edildi. Haşan Korso,
Cezayir’de yen içeriler v e halk tarafın­
dan sevilm iş bir kim seydi. Buna g ü v e­
nerek «Tekelerli» nam iyle anılan M eh­
med Paşa’y ı Cezayir’e sokm amak için
silâha sarıldı. M ehmed Paşa ise, bir
m üddet uğraşm ayı m üteakip denizciler­
le anlaşarak m ücadeleye katıldı. N etice­
de Haşan Korso v e onun en m ühim a-
dam lanndan B ougie kum andam A li Sar-
do öldürüldü. Daha birtakım idam larla
sükûnet avdet eder gibi olduğu sırada
bu defa Haşan Korso’yu sevenlerden e s­
ki T lem san kaidi Y usuf adında birisi
Haşan Korso’nun intikam ını alm ak üze­
re isyan etti. Bu isyan sırasında Ceza­
y ir-i garb beylerbeyi M ehmed Paşa ö l­
dürüldü.
İşte bu hâdiseler d olayısiyled ir ki
Barbaros H ayreddin P aşa’m n oğlu Ha­
şan Paşa ikinci defa C ezayir-i garb b ey­
lerb eyliğine tayin edildi (1557).
Fas hükümdarı Muhammed el-M ehdi
Cezayir’deki karışıklıklardan istifad e e -
derek T lem san’ı zapta kalkışm ıştı. Pas­
lıların bir hayli k u vvetle şehri sarm ala­
rına rağm en buradaki beşyüz Türk m u­
hafızının fevkalâde gayretleri sayesinde
Tlem san’ın iç kalesini alamadılar.
Sultan üçüncü Murad
(K apıdağlı serisinden)
Haşan Paşa Cezayir’e gelince ilk iş
olarak Tlem san’m im dadına koştu. Ş eh­
rin dış m ahallelerini alm ış ol^n FaslI­
ları buradan kovduktan sonra, onları
Türklere tecavüz ettiren adamı, yani Ş e­
r if M uhammed el-M ehdi'yi ortadan kal­
dırm aya karar verdi. B u işi de h ile y o -
lu y le başarm ayı plânlaştırdı. Salih Kâh­
ya ism indeki cesur şahsın em rine Türk-
lerden m üteşekkil bir süvari m üfrezesi
verdi. Bunlar Haşan P aşa’m n zulm ünden
bahisle Cezayir ordusundan kaçıp Ş erif’e
sığınacaklar, sonra da bir fırsat düşüre­
rek Ş erif Muhammed el-M ehdi’y i öldü­
receklerdi.
S alih K âhya’nın em rindeki m üfre­
ze plân gereğince kaçıp Ş erif’e sığının­
ca, hiç bir şeyden haberi olm ayan Mu­
ham m ed el-M ehdi bunları kendi m uha­
fızları arasına aldı. Türklerin çok iyi
m uharipler olm ası bakım ından Arap e -
m irleri indinde zâten büyük bir değer­
leri vardı. Onun için Ş erif Muhammed
el-M ehdi bu kıym etli m uhariplerden
şahsı nam ına istifade etm ek istem işti.
Ş erif’e karşı iy i bir itimad telkinine
m uvaffak olan Salih Kâhya k ısa bir

1295
 m üddet sonra bütün m uhafızların reisi
oldu.
Salih K âhya’nm b ek led iği fırsat, Ş e ­
rif Muhammed el-M ehdi bir isyan ı bas­
tırm ak üzere S u s’a g ittiğ i sırada zuhur
eyledi. B üyük Sahra’nm k u zey batı bö­
lüm ünde A tlas dağları ile A n ti-atlasiar
arasında bulunan «Sus» v ad isi C ezayir’e
çok uzak bir y er olduğu halde, Salih
K âhya, plânın en nazik kısm ını tatbikte
tereddüt etm edi.
Ş erif M uhamm ed el-M eh d i bir sa­
bah erkenden talim e çık m ış olan Türk
süvari kıtasının m anevrasını seyretm ek ­
teydi. B ir aralık süvariler Ş e r if i ortala­
rına alm ış oldular. O sırada Ş erif çad ı­
rına girerken ayağı ipe dolaşıp y ere düş­
tü bu anda sür’atle çadıra yak laşan S a ­
lih K âhya 71 yaşında bir ih tiyar olan
Ş erif M uhamm ed el-M ehdi'nin başın»
kesip bir torbaya koydu (23 ekim 1557).
Çadırın içi yağm a ed ild iği gibi daha
başka kim seler de öldürüldü. B unun ü-
zerine derhal v a k ’a m ahallinden uzak­
laşan Türk süvari m üfrezesi A gadir ci­
h etine ilerledi. Burada bir gem i buluna­
rak denize açılm ak isten d iy se de, bu
m üm kün olm ayınca, civardaki kasabalar­
dan «Tarudan» zaptedilerek k alesin e g i­
rildi.
M uhamm ed el-M eh d i’nin âniden ö l­
dürülüşü F as’ın fazlaca karışm asına se­
bep olm uş, bu arada A bdullah el-G alip
hüküm dar ilân edilm işti.
Yeni hüküm darın ilk işi «Tarudan»ı
zaptetm ek üzere asker gönderm ek oldu.
F aslılar Tarudan’ı sıkıştırırken Türk
m üfrezesi arasında bulunan Yahudiden
dönm e birisinin b irliğin e ih an etle kale
kapısını açm ası üzerine F aslılar T aru-
dan’a girm eğe m uvaffak oldular. Buna
rağm en Türk süvari kıtası Tarudan’dan
sağ salim çıkıp kaçabildi. Fakat y o lla r­
da yaptıkları m ücadele yüzünden m üf­
rezenin bir kısm ı tele f oldu. Sağ k alan ­
lar D ar’a - S icilm ase üzerinden geçerek
T lem san’a gelebildiler.
Salih K âhya’nın romanlara m evzu
teşk il edecek bu inanılm ayacak derece­
deki cür’etkârane m acerasını anlatan A -
rap, İspanyol v e Fransız tarihçileri, S a ­
lih K âhya’nm , Ş e r if in başını da T lem ­
san’a kadar getirm iş olduğunu v e bu­
nun İstanbul’a kadar gönderilm iş bulu n ­
duğunu kaydederler.
1296
H aşan Paşa, M uhamm ed el-M eh d i’­
nin ölüm ünün yara ttığ ı sarsıntıdan is ti­
fade fırsatın ı kaçırm ak istem ed iğin d en
F aslılara karşı taarruza geçti. U m um i­
y e tle İspanyollarla b irlik olan Faslılar
bu d efa da y in e onlarla m ü ttefik idiler.
V adiilebend m evk iin d e H aşan Paşa ile
karşılaşan F a s -I s p a n y o l k u v v etleri çok
k alabalık olduğundan Haşan Paşa bir
günlük m uharebeyi m üteakip, askerini
zayiata uğratmadan, u sta lık la m uharebe
sahasından çek ti (1557).
İspanyolların kalab alık k u vvetlerle
Faslılara yardım etm esi, Haşan P aşa’nm
üzerine h a ssa siy etle durduğu bir m evzu
idi. Oran lim anı İspanyolların elin d e b u ­
lundukça, İspanyolların F aslılarla d ai­
ma beraber h areket edecek leri b esb el­
liydi. Onun için H aşan Paşa İspanyolla­
rın k u v v etle tutunm a y erleri olan Oran’ı
zapta karar verdi. Oran zaptedilirse
Faslılr.rın daha k o laylık la yo la g etiril­
m esi m üm kün olab ilecek ti.
H aşan P aşa bu g aye ile hazırlıklar
yaparken Oran’daki Ispanyol k u v v et­
leri kum andanı K on t A lcod ette (A lk o -
d et) de T ürkler elin d ek i M ostagnem k a ­
lesin i zaptetm eyi tasarlıyor v e bunun i-
çin ispanyadan tâze k u vvetler celb ed i-
yordu.
T ak v iy e k u v v etleri g elin ce K ont
A lcod ette F aslılarla m üşterek en iy i bir
harp plânı hazırladı. Plân gereğince îs -
p anyollar M ostagnem ’i alm aya çalışır­
ken Fas ordusu C ezayir istik am etin d e
taarruz ederek Türk k u vvetlerin i arka­
dan çevirecekti.
K ü lliy etli m iktarda yerli asker ve
k u vvetli topçu ile ta k v iy e edilm iş olan
Ispanyol k u v v etleri Oran’dan harekete
geçtik leri sırada, denizden de erzak v e
cephane dolu dört büyük g a ly o t iler li­
yordu.
D üşm anın h azırlık ların ı haber alm ış
bulunan Haşan P aşa vaziyetten haber­
dar olm ak için bazı y erlere gözcü v e h a­
berciler bırakm ıştı. Ispanyol gem ilerinin
hareketi hep sin d en önce haber alın d ı­
ğından H aşan P aşa’n ın sev k ettiğ i kadır­
galar bunları zaptetti. G em ilerin elden
g itm esiy le Ispanyollar erzak v e cephane­
lerinin en m ühim k ısm ın ı k ayb etm iş o l­
dular. K ont A lcod ette buna rağm en
M ostagnem ’e taarruz’dan geri kalm adı.
Ş ehri m üthiş bir top ateşin e tuttu. G e­
cenin karanlığından istifa d e ederek İs­
panyol askerleri surlara kadar yaklaşıp
sabahleyin erkenden hücum a geçtiler. Az
m iktardaki Türk k u v v etleriy le sık ı bir
işbirliği yapan M ostagnem halkı şeh ir­
lerini in atla m üdafaa ediyorlardı.
Haşan Paşa, M ostagnem ’e hücum e-
dildiğini haber alınca beş bin tü fek li ve
bin sipahiyi cebri yü rü yü şle im dada
gönderdi. Y olda bunlara onbinden fazla
yerli de katıldı. İm dat k u vveti M ostag­
n em ’e um um î hücum a g eçild iği gün öğ­
le üzeri buraya yetişti. Y ol yorgu n lu ğu ­
na bakmadan taarruza kalkan bu k u v­
vetlerle İspanyol - Fas k u vvetleri arasın­
da akşam ın geç vak itlerin e kadar süren
kanlı bir çarpışm a vuku buldu. Ertesi
gün ise İspanyol ve F aslılar çok m üş­
k ü l bir duruma düştü klerin i gördüler.
Zira, C ezayir’den g elen im dat k u v v etle­
rinden başka, T lem san garnizonundaki
Türk k u vvetleri ve C ezayir donanm asın­
dan karaya çıkan askerler tarafından
etraflarının çevrilm iş olduğunu anladı­
lar. Bu arada K ont A lcod ette ile işbir­
liğ i eden FaslIlardan İbni B oganl sü va­
rileri ile m uharebe sahasından kaçıp u -
zakiaşm ca İspanyollar iy ic e yaln ız kal­
dılar. H er taraftan taarruza uğrayan İs-
panyollar tam bir h ezim ete uğradı. K u­
m andan A lcod ette ölenlere, oğlu Don
Martin ise esirlere dahildi. İspanyol or­
dusunun tek bir ferdi kurtulam adı. Mu­
harebeye girenler ya ölm üş v e y a esir
düşm üştü. 26 ağustos 1558 günü cereyan
eden bu m uharebe Oran’ı iki asır e lle ­
rinde tutan İspanyolların bu b ölgede u ğ­
radıkları en büyük m ağlû b iyetti. Bu
m ağlûbiyet üzerinedir ki, İspanyellar ar­
tık Türkler için bir teh lik e olm aktan
çıkıp Oran’a kapanm ak zorunda k ald ı­
lar.
İspanyol v e F ashlara karşı böyle
m u vaffak iyet kazanan H aşan Paşa, Ce­
zayir dahilinde m evk iin i k u vvetlen d ir­
m ek için bazı tedbirler aldı. Bu cüm le­
den olarak İspanyol m uhtedilerinden y e ­
ni bir asker sın ıfı teşk il etti. Bu ask erle­
ri yen içerilere karşı bir m uvazene u n ­
suru olarak kullanm ak niyetindeydi.
Y erlilere hoş görünm ek için de Kuko
sultanının kızını aldı. B ö y lece kab ili
züm renin yani yerli kabile halkının bir
kısm ının yardım ını tem in etm iş oldu.
Bu tedbirleri m üteakip B eni A bbas
1297
kabilesinin reisi üzerine yürüyerek o -
nu bir m uharebede öldürdü. B eni A b ­
bas k ab ilesi reisin in kardeşi m ü cad ele­
y e devam e ttiy se de n ih ayet Türklere
vergi vererek boyun eğm eye m ecbur k a l­
dı (1559).
O sm anlı donanm asının yapm ış oldu­
ğu büyük deniz harplerinden biri olan
Cerbe m uharebesi sırasında, H aşan P a­
şa da bütün dikkatini bu m ücadele ü -
zerine toplam ıştı. Cerbe harbi sırasında
Fas hüküm darı Cezayir’e hücum etm ek
üzere bir ordu hazırlam ış, fakat harbin
zaferle n eticelen d iğin i görünce bundan
vazgeçm işti. Haşan Paşa ise Fas hüküm ­
darının kötü n iyetin i lâ y ık olduğu şek il­
de cezalandırm ak için sefer hazırlıkla­
rına başladı. Y eniçerilere pek g ü ven e-
m ediğinden y e rli v e m uhtedilerden bir
alay daha teşk il ettiği sırada y en içeriler
sarayı basarak Haşan Paşa v e adam ları­
nı yakalayıp (H aziran 1561) bir gem iye
koyarak İstanbul’a şevk ettiler.
Haşan P aşa’y ı İstanbul’a gönderen
yen içeriler, onu, m uhtedi ve kabililerden
askeri k ıtalar teşk il edip, bunlara isti­
nat su retiyle C ezayir’de ayrı bir devlet
kurm akla itham ettiler. Fakat Haşan
Paşa D iv a n -ı hüm âyun nezdinde bu it­
ham lardan çabucak beraat etti. Haşan
Paşa'nm gaybubeti sırasında C ezayir’e
gönderilen A hm ed Paşa isyankâr yen içe­
ri elebaşılarını idam ettirdi. C ezayir’de
sükûnet azçok teessüs ettiğ i sırada Ha­
şan P aşa üçüncü defa olarak C ezayir-i
garb b ey lerb ey iliğ in e gönderildi.
H aşan Paşa üçüncü C ezayir-i garb
b ey lerb eyliği sırasında İspanya m esele­
sini tam halletm ek için bu hüküm etin e -
lin d e bulunan Oran v e M erselkebir’i al­
m ak istedi. B unun için 30 bin k işiy e y a ­
k ın bir k u vvetin başında bizzat hareke­
te geçti. 1563 n isanında başlıyan ve- iki
ay süren m uhasara m uharebeleri sıra­
sında, çok kanlı çarpışm alar oldu. Bazı
burçlara Türk bayrağı b ile dikildi. Bu
şeh irler son takatlerini sarfettik leri sıra­
da bir İspanyol donanm ası im dada g el­
diğinden Haşan P aşa m uhasarayı kaldır­
m ak zorunda kaldı.
Bu hâdiseden sonra M alta m uhasa­
rası gibi m ühim bir m esele ile m eşgul
olunduğundan, Haşan P aşa gerek İspan-
yollardan gerekse onlarla beraber ha­
 reket eden Fasıllardan intikam ını ala.-*
madan 1567 de Cezayir’den ayrıl d:.
K ılıç A îi Paşa’nm C e z a y i r - i
garb beylerbeyüiği
Haşan Paşamdan sonra C ezayir-i garb
b e y l e r b e y l i ğ i n e tâ y ^ n edilm iş olan Salih
P a ş a ’m n oğlu M ehmed Paşa’m n Ceza-
y ir -i garb beylerbeyliği onbeş ay kadar
sürdü. M ehmed Paşa daha ziyade Ceza­
yir’in kendi iç işleriy le m eşgul oldu. 27
haziran 1568 de C ezayir-i garb b ey ler­
b eyliğin e getirilen U luç (K ılıç) A li Pa­
şa’nm b eylerb eyliği devri gerek Ceza­
yir, gerekse Osmanlı im paratorluğunun
donanması ile ilgili işler bakım ından
çok hareketli geçti. K ılıç A li Paşa, se­
leflerinden Barbaros zâde Haşan Paşa’­
nm Fas işleriyle uğraşm asına m ukabil,
o, Tunus’un zaptını daha ehem m iyetli
gördü. Daha sonra da K ıbrıs seferi v e
İnebaiıtı harbi gibi d evleti geniş çapta
m eşgul eden hâdiseler ortaya çık tığın ­
dan, K ılıç A li Paşa, Cezayir’in doğu v e ­
ya batısında daha fazla toprak kazancı
tem in edebilm ek için uğraşm ağa vakit
bulamadı.
Sa’di şeriflerin soyundan
Türklere sığınanlar
A bdullah el-G alip 1557 de Fas h ü ­
kümdarı olduğu zaman önce amcası el -
A r’rec v e ailesi efradını, sonra da diğer
am cası Ebu Said Osman v e üç oğlunu
öldürdü. Bu k atliam d an yakalarını sı-
yiram ıyacaklannı anlıyan kardeşleri Afa-
dülm üm in v e A bdülm elik ise F as’tan
kaçarak Cezayir’e sığınm ışlardı (1558).
Türkler tarafından gayet iy i karşılanan
Fas hüküm darının kardeşleri, bir takım
tavassutlar neticesi A bdullah el-G alip i -
le aralan bulunduğundan, Haşan Paşa’-
n m C ezayir-i garb beylerb eyliği sırasın­
da m em leketlerine dönmüşlerdi.
îspanyollarla anlaşm aktan v e Türk­
ler aleyhine çalışm aktan geri kalm ayan
A bdullah el-G alip, C ezayir-i garb b ey ­
lerbeyinin Tunus’un zap tıyle m eşg u liy e­
tinden istifad eyi gözetm işti. Yine ayni
hüküm darın kardeşlerine verdiği sözde
durm ıyacağı da açıkça belli oluyordu.
Onun için A bdülm elik ile Abdülm üm in
1298
İkinci defa Cezayir’e sığınm ışlardı. Bu
İki kardeşten A bdülm elik 1568 de İstan­
bul’a kadar giderek Osmanlı hüküm eti­
ne arz-ı ubudiyet etm iş, F a s’a dönm esi­
nin temini yolunda ricada bulunm uştu.
Abdülm üm in v e A bdülm elik’e iy i
kabul gösterilirken, bir taraftan da İs­
tanbul’dan C ezayir-i garb beylerbeyine
hüküm yazılarak Fas h alk ın ın bu iki
kardeşlen hangisine taraftar olduğunun
tahkiki em redilm işti.
Fas hüküm darı A bdullah el-G a lip ’in
kardeşleri Türkler nezdinde bir h a y li
kaldı. Bunlardan A bdülm elik Cezayir’­
de, Abdülm üm in ise T lem san’da otur­
m akta idi. A bdülm elik ve Abdülm üm in
Türklerin yanında oldukça A bdullah el -
Galip bir türiü huzur duym uyordu. T a­
b iî her ikisi de Türk hüküm etini Fas
hüküm darı aleyhine kışkırtm aktan geri
kalmıyorlardı*
Fas’ın Osmanlı nüfuzu
altına girm esi
K îlıç A li Paşa’dan sonra C ezayir-i
garb beylerbeyi olan Arap A hm ed Paşa
bu makamda pek uzun m üddet kalm a­
m ı ş , onun azlini m üteakip eski Tunus
sancak B ey ’i Ramazan Paşa Cezayir - i
garb beylerb eyliğin e tayin edilm iştir
(27 m art 1574), Ramazan Paşa’nın Ceza­
y ir -i garb b ey liğ i devri, F as’a karşı se ­
nelerden beri devam eden uğraşm aların
Türkler lehine n etice verdiği v e bu m em ­
lek etin Türk nüfuzuna girdiği devirdi.
Ramazan Paşa’m n C ezayir-i garb b e y ­
lerb eyi olm asından önce Fas hüküm da­
rı A bdullah el-G a lip T lem san’da oturan
kardeşi A bdülm üm in’i e le geçirip öldür­
m üş, böylece, Türklerin yanında k en d i­
si aleyh in e çalışan yalnız bir kardeşi
kalm ıştı.
Ramazan P aşa’nm Cezayir’e tayin e -
dildiği y ıl içinde Fas hüküm darı A bdul­
lah el-G alip ölm üş v e M evlay M uhammed
M ütevekkil A lella h hüküm dar olm uştu.
Fas’ın y en i hüküm darı, selefin in îsp a n -
yollarla işbirliği siyaseti g ü tm esin e m u­
kabil P ortekizlilerle işb irliği siyasetin e
başlam ıştı. Zira o sırada İspanyanın za­
yıflam asına karşılık P ortek izliler kuv­
vetlen m iş bulunuyordu. A slın d a A k d e-
nizde Türklere rakip olan bu ik i Hıristi­
yan devletî, şim di de Fas’ta Türklerin
 karşısıriâ çıkm ış oluyorlardı. Yeni Fas
hüküm darı P ortek izlilerle işbirliği e t­
m ekle beraber Ispanyollar kuzey Afrika
kıyılarından alâkalarını kesm iş d eğiller­
di. Türklere sığınm ış olan A bd ü lm elik ’-
irt padişahtan Fas tahtına geçirilm esi
hususunda ricada bulunm ası m eselesi,
Tunus’un fethin in iyice tam am lanm asın­
dan sonra, artık üzerinde durulm ası g e­
reken bir m evzu idi. Bu bakım dan, Os­
m anlI hüküm eti A bdülm elik’i Fas tah­
tına geçirm eğe karar vererek Cezayir-i
garb b eylerb eyine em ir yazıldı.
Ramazan Paşa İstanbul'dan gelen e -
m ir üzerine yanm a A bdülm clik’i de a-
larak İS bin asker v e yardım cı k u v v et­
lerle F as’a doğra yürüdü. Ebu A bdul­
lah M uhammed M ütevekkil A lellah ’ın
60 bin k işilik ordusuyla el-R ak en m ev­
kiinde karşılaştı. Fas ordusunda bulunan
E ndülüslüler daha once gizlice kazanıl­
m ış olduğundan m uharebe başlarken
O sm anlılar tarafına geçtiler. Bu sayede
Fas ordusu m ağlûp oldu v e A bdülm elik
ileri hareketine devam la Fas şehrine g i­
rerek hüküm darlığı ilân etti (1576). Es­
ki hüküm dar M ütevekkil A lella h ise
M erskeş’e çekildi.
H üküm darlığını ilândan sonra ism i­
ne Ebu M ervan künyesin i lâ v e edip Ga­
zi unvanım da alan A bdülm elik, Türk
hüküm etine b ağlılığın ı devam ettirdi.
Zâten oğlu İsm ail’i k a n sı ile birlikte İs­
tanbul’da bırakm ış olduğundan, siy a se-
ten İstanbul’a bağlı kalm asında bunun
da az çok tesiri oluyordu.
A bdülm elik’e Fas hüküm darlığım
tem in eden Ramazan Paşa, Ebu A bdul­
lah M uhammed M ütevekkil A lella h ’ı
Merakeş’e kadar takip etm ey i doğru bul­
muştu. Zira M erakeş’e uzandığı takdir­
de, beylerbeylik m erkezinden çok uzak­
laşm ış v e m em leketini teh lik elere karşı
açık barakmış olacaktı. M aamafih Ra­
m azan Paşa A bdülm elik’ten ayrılırken
onun yanm a bir m iktar k u vvet bırak­
m aktan geri kalmadı.
Osmanlı nüfuzunun F as’a girm esin ­
de rol oynayan Ramazan P aşa kum an­
danlık bakım ından eh liy etli bir kim se
olm akla beraber, C ezayir halkına kar­
şı çok şiddetli davranm akta v e haksız
m al toplam a yoluna da sapm ış bulun­
m akta idi. Başbakanlık arşivinde 30 n u ­
maralı M üiıimme defterinin 179, 180,
1299
182 nci sayfalarında m evcu t hüküm ler­
den de anlaşıldığı veçh ile, onun bu ku­
surları İstanbul’a aksetm iş olduğundan
yerine S elan ik -san cak b eyi Haşan Paşa
tayin edildi. Çok küçük yaşta V enedik
kıyılarından esir alınıp Turgud R eis ve
K ılıç A li Paşa tarafından yetiştirilm iş
olan Haşan Paşa 27 haziran 1577 de Ce-
z a y ir-i garb b eylerb eyliği vazifesine baş­
ladı.
V âdi’s-Sebil muharebesi
Fas hüküm darı A bdülm elik, m evk i­
inde kendisini tam em n iyette hissed e­
bilm ek için eski hüküm dar Ebu A bdul­
lah Muhammed M ü tev ek k ilin ortadan
kaldırılm ası lüzum una inanıyordu. B u­
nun için M erakeş üzerine yürüyerek o-
nu kaçırdı. Saltanat hırsından bir türlü
vazgeçm eyen Muhammed M ütevekkil
Portekiz kiralına bir mektup yazarak,
sahildeki bazı k aleleri verm ek m ukabi­
lin d e ondan yardım istedi- Eski hüküm ­
darın bu m ektubu A bdülm elik’in adam­
ları tarafından e le geçirildiğinden n iy et­
leri açıkça öğrenildi. Z aten herhangi bir
ih tim ale karşı hazırlıklı olm aya bakan
A bdülm elik ile onun istin at ettiği Os-
löaniı k u vvetleri kara ve denizde bazı
tedbirler alıyorlardı,
C ezayir-i garb’m yen i b eylerbeyi Ha­
şan Paşa vazifesin e başladıktan bir m üd­
det sonra Cezayir reislerinin başına g e­
çerek B alear adalarına bir akın yapmış,
bu akında birtakım ganim etler elde et­
tiği gibi İspanyol v e Portekizlilerin ha­
zırlıklarına dair de y en i b ilgiler edinm iş­
ti. Z âten hıristiyan devletlerden haber
alm aya ehem m iyet verdiği cihetle, bu
yen i öğrendiklerini de eskilerine ilâ v e­
ten İstanbul’a arzetm işti. Bu haberler­
den sonra D ivan -ı hüm âyundan 2 recep
985 4 eylü l 1578) tarihi ile yazılm ış olan
hüküm de (bu hüküm 35 numaralı Mü­
him ine defterinin 139 uncu sayfasm da-
ö ır ). Ispanyol v e Portekizlilerin F as’a
karşı hazırlıklarının tafsilâtını bulm ak­
tayız. Mezkûr hükm ün m evzuubahis
nokta ile ilg ili tarafı aynen şöyledir:
«C ezayir-i garb b eylerbeyi Haşan Paşa
m ektup gönderip; üç ay m iktarı var
k i asker cem etm ek üzre olup papa ve
duka Françe dört beş pâre barçaya cenk-
ci v e zahire tahm il edip Portakal’a (P or-

Portekiz kıralı B irinci Sebastian
V adi’s-S eb il savaşında S eb aslian ’m
öldürülm esi
tekiz) m uavenet için gönderm iştir. Por­
takal kıralı İspanya kiralın ın serhaddi-
n e varıp b irb iriyle m ülâki olup amma
tedarik ve m üşavereleri ne idüğü m a­
lûm olm ayup ve ol esnada İspanya k ı­
ralı Portakal kiralına kızını verdiği m u­
karrer olup v e Portakal kiralına m ua­
ven et için onbin m ik ta n asker cem ’i i-
1300
düp Arap yakasına geçirm ek için 60 k ıt’a
kadırga v ereceği olm uştur deyu istim a
olundu. Zira P ortakal kiralının sekiz
k ıt’a kadırgadan gayri gem isi yoktur.
A m m a fik ri fasitleri n e tarafa olduğu
m alûm değildir. B azıların cev a p la n b ö y -
ledir ki, İspanya kıralı bu k ış E landr
üzerine gitm eği vardır. L âkin ken d isi
Flandr cânibine giderse bu cânipte k en ­
di v ilâ y eti h âli kalır. K endi m em lek eti
h avfından süddei saadetm edarım la ba­
rışm a tedarikinde olduğu v e P ortakal
kıralı, M evlây A bdülm elik üzerine g e l­
m ek, ihtim ali vardır. Zira kardeşi oğlu
M evlây M ehm ed k ü ffar elin d e olan S ep -
te nam k aleye varup v e Portakal kıralı
ile haberleşip birkaç defa m ek tu p la a-
dam ları varup geldikten sonra fik ri fa ­
sitleri zuhura getirilm ek için P ortakal
kiralına üç yarar b eylerin gönderüp d er­
yada giderken A bd ü lm elik fırk atası
rastgelüp m ezburları tutup götürüp ah­
valleri m alûm olduktan sonra ik isin i
kati ve birisini hapsedüp kendisi dahi
sefer tedarikinde olup kar­
deşi M evlây A h m ed ’i onbin
m iktarı askerle m ukaddem
irsal eyled iği v e k endisi da­
hi kırk e lli bin askerle ta ş­
ra çıkup vilâ y etin etraf ve
eknafm a göz v e kulak tutup
k ü lli tedarikte olduğu v e hâ­
len cezayir askerlerinden b in -
b eşyü z n eferatla ik i yarar bey
tayin olunup serhat cânibine
gönderildiği v e sen dahi y ir­
mi pâre gem i donatup der­
ya üzerine çıkm ak üzere o l­
duğun v e ol canipte olan as­
ker kendi h allerinde olup
herbiri gaza v e cihada hazır
bulundukların bildirm işsin..».
U luç Haşan d iy e de anılan
C ezayir-i garb b eylerb eyin in
edindiği m alûm atın v e bu arada tah ­
m inlerinin büyük kısm ı hakikaten
doğru idi. ö n c e İspanya kıralı İk in ­
ci P h ilip p e’e başvurup ondan yüz b u ­
lam ayan sabık Fas h ü k ü m d an Ebu
A bdullah M uham m ed, daha sonra P or­
tekiz kiralına m üracaat edince, onun
şahsında a teşli b ir m ü ttefik bulm uştu.
B ir zam anlar Ü çüncü Joan ’m M agrib’i
feth etm ek sevdasına, yirm i y a şın ­
daki bu kıral da kapılm ıştı. Fas’ta sa l­
 tanat iddia eden bir kim se de k en d isi­
ne m üracaatla birtakım vaadlerde bu­
lunduğuna göre, işi daha k olaylaşacak
dem ekti. Portekiz kıralı Sebastian, M ag-
rib’de fetih lerd e bulunm ak için pek faz­
la arzu besled iği halde, bu işi başarabil­
mek: yönünden kend i k u v v etin e d e tam
güvenem edi. Onun için İspanya k ira lı­
na m üracaatta bulundu. İkinci P hilippe
bazı şartlar derm eyanı ile 5600 asker,
50 gem i verm eyi, m asrafın ü çte birine
iştiraki kabul etti. Sabık hüküm dar Ebu
A bdullah M uhamm ed F as’ta kendisine
pek çok taraftar bulacağını sö y led iğ in ­
den, kıral Sebastian onu önceden A rzi-
la ’ya gönderdi.
P ortekiz kıralı Sebastian, 18 bin k i­
şilik Portekiz k u vvetin e İspanyanın v er­
diklerini de ilâ v e suretiy le haziran a -
ym da askerini gem ilere y ü k ley ip Ispan­
ya’dan ayrıldı. E vvelâ T anca’ya, sonra
A rzila’ya çıktı. Daha önce buraya g e l­
m iş olan Ebu A bdullah M uham m ed F as­
lIlardan k u vvet toplıyam am ıştı. H em en
hem en tek başına olan sabık Fas hü k ü m ­
darı da onlara iltih ak etti. K ıral S eb a s-
tian’ın em rindeki ku vvetler, A rzila’dan
sonra kara yolu ile el-A ra 'iş’e doğru i-
lerledi.
Portekiz kiralının em rindeki h ıristi-
yan k u vvetleri A frik a kıyılarına ayak
bastığı zam an Fas k u vvetleri h azırlık la­
rını ikm al etm işti. İki tarafın orduları
M ehazin vâdisinde V adi’s-S e b il (K a sr-ü l-
kebir) m evkiind e karşılaştı. M uharebe
sahasına gelinirken çok hasta ola n Fas
hüküm darı A b dülm elik sed y e ile ta şın ı­
yor ve F as ordusuna kardeşi A hm ed k u ­
m anda ediyordu.
Gerek Fas, gerekse P ortek izliler ba­
kım ından büyük eh em m iyet arzeden
V adi’s-S e b il m uharebesi 14 ağustos 1578
günü cereyan etti. F as ordusu yarım ay
şeklinde tertiplenm işti. M uharebe F as­
lIların hücum a geçm eleriyle başladı ve
tahm inen üç saat sürdü. M üslüm anların
hücum una dayanam ıyan P ortekizliler
M ehazin köprüsünden geçerek g eriy e
kaçmak istediler. Lâkin buraya ile r le ­
dikleri zaman köprünün F as süvarileri
tarafından tutulm uş olduğunu gördüler.
N eticede hıristiyan ordusu m ağlûp olup
kılıçtan geçirildi. B ir kısm ı da M ehazin
nehrinde boğuldu. P ortekiz kıralı S e ­
bastian m uharebe sırasında ölen lere, e s­
1301
ki Fas hüküm darı Ebu A bdullah M uham­
m ed de suda boğulanlara dahildi. Fas
hüküm darı A bdülm elik ise m uharebenin
cereyanı sırasında hasta yatağında can
verm işti. B öylece m ücadelenin önderi o-
lan üç hüküm dar da bu m uharebede
ölm üş bulunuyorlardı.
A b d ü lm elik ’in ölüm ü üzerine kar­
d eşi Ahm ed, ism inin yanm a el-M ansur
kün yesin i ilâ v e su retiyle hüküm darlığı­
nı ilân etti. Ahm ed, Abdülm üm in ve
A bdülm elik ile F as’tan kaçarak Türklere
sığın d ığı sırada daha çocuk idi. A bdül-
■mümin öldürüldüğü zam an A hm ed ken­
d isinden ep eyce büyük olan ağabeyi
A bd ü lm elik ’e intisab etm işti. A bdülm e­
lik, 1576 da Ramazan P aşa’nın ordusu ile
Fas’a girdiği zaman, A hm ed de onun ya ­
nında idi.
K ıral S ebastian’m V adi’s-S e b il m u­
harebesinde ölüm ü Portekiz için bir f e ­
lâk et oldu. E vlâdı olm ıyan genç kıral
S eb astian ’dan sonra iki sen e kadar m üd­
d etle P ortekiz’in idaresi, bir kardinal o-
lan am cası Hanri tarafından deruhte e-
dildi. Bilahara İspanya kıralı İkinci
P hilippe Portekiz k ırallığına da g etiril­
diğinden, Portekiz İspanya ile birleşm iş
oldu (1580).
T ürkler sayesinde Fas tahtına otur­
m uş olan A bdülm elik ile Fas, Türk nü­
fuzu altına girm işti. Bu nüfuz onun ha­
le fi A hm ed el-M ansur zam anında da
devam etti. Gözü pek, kudret sahibi, kı­
sa zam anda kendisini halka sevdirm iş,
T ürkiye’de gördüğü yen ilik leri, biraz da
aşırı şek ild e kendi m em leketinde tatbi­
ke başlam ış bir hüküm darın yerin e g e ­
çen A hm ed el-M ansur da Fas tarihinde
iy i nam bırakm ış bir hüküm dardır. D ev­
le t adam lığı tarafı kum andanlığından i-
leri olan el-M ansur, Türk kudretinin n e­
ler yapm ıya m uktedir olduğunu pek iyi
bildiğinden gayet kurnaz davrandı. Os-
m anlı nüfuzuna birdenbire dirsek, çevir­
m ek le beraber, bunun daha fazlalaşm a­
sını ön leyici siy a sî faaliyetlerd e bulu n ­
m aktan da geri durmadı. Bu cüm leden
olarak İspanya-P ortekiz, Fransa k ıralla-
rına, hattâ Toskana büyük dukasına
başvurarak iy i m ü n aseb et tesisin e ça­
lıştı. Ispanya’y a karşı gösterdiği dostluk
g österisi üzerine Osm anlı hüküm eti bun­
dan hoşlanm adı. Ü nlü denizci K ılıç A li
Paşa bir harp açılm ası için tekm il nüfu­
zunu kullanırken, AJuned el-M ansur y i­
ne kurnaz davranarak 1581 de İstanbul’a
h ed iyelerle yü k lü bir elçilik h e y e ti gön ­
derdi. İstanbul’a m untazam an h ed iy eler
takdim i K ılıç A li P aşa’nm 1587 de ö lü ­
m üne kadar k esin tisiz devam ederek,
bilahara tavsadı. B u h ed iy elere O sm an­
lI hüküm eti bir vergi gözü ile b ak ıyor­
LEH İSTAN ’DA KIRAL SEÇİMİ MESELESİ
L ehistan’da Y agellon hanedanından
g elen sonuncu kıral olan Zigism und O -
g ü st’ün 1572 y ılın d a ölüm ü, bu m em le­
k ete dışardan bir k ıral getirilm esi m e­
selesin i ortaya çıkarm ıştı. L ehistan, O s­
manlI im paratorluğuyle K ırım han lığı,
B oğdan v e Erdel v o y v od alık ları arazi­
sinden kom şu olduğu; ayrıca, o devrin
m ühim d evletleri, fırsattan istifa d e ile
L ehistan üzerinde nüfuz tesisi yarışm a
hazırlandıklarından O sm anlı h üküm eti,
L eh istan ’a kıral seçim i işin in kendisini
pek fazla ilgilen d ird iğ in i gördü. L eh is­
tan’a O sm anlIların arzuladığı bir n am ­
zedin kıral olm ası d ev letin ne kadar
m enafatına ise, bunun aksi de o derece
a leyh in e idi. B unun için , O sm anlı hük ü ­
m etinin işin e g elen şah sın L eh k ır a llığ ı-
na getirilm esi yolund a siy a sî gayret sar-
fedildi.
L ehistan’a k ıral seçim i h âd isesi, O s-
m anlı im paratorluğunun, doğu v e orta
A vrupa siyasetin d e gözettiği h ed efleri
ortaya koym ası v e bu m esele m evzu u -
bah is olduğu sırada O sm anlı d ev letin in
haricî p olitikasını idare eden kim selerin
ileriy i gören siy a siler olduğunu öğren­
m em ize im kân verm esi bakım ından da
ehem m iyet arzeder.
H enri de V alois’nın Leh
k ıralı seçilm esi
Leh kıralı Z igism und O güst ölünce,
o devrin A vrupa’sın ın m ühim d ev letle­
rinin v e b ilh assa bu m em lek etin k om şu­
ların ın dikkatleri L ehistan üzerinde top­
landı. L ehistan ile en çok ilg ilen en h ı-
ristiyan hükü m etler A vu stu rya v e Rus­
y a idi. A vusturya, L eh istan ’da k u vvetli
bir nüfuza sahip olduğu takdirde, sad e­
ce geniş topraklarda sözünü geçirm ek le
kalm ıyacak, ayni zam anda O sm anlı im ­
1302
du. B aşbakanlık arşivindeki 42, 48, 52
num aralı M ühim m e defterlerin d e m e v ­
cut F as’tan bahseden hüküm lerden, K ı­
lıç A li P aşa’nın K ap tan -ı derya olduğu
yıllarda, Fas üzerindeki O sm anlı n ü fu ­
zunun h a y li k u v v etli olduğu, h attâ bu
nüfuzun h im a y ey e benzer derecede iler i
bulunduğu görülm ektedir.
paratorluğu ü e daha kolay v e em in şe ­
kild e m ü cad ele ed eb ilecek ti. A y n ı hal,
ufak tefek fark larla Rusya için de va rid -
di. B in aen aleyh , O sm anlı im paratorluğu­
nun m en faati bakım ından L eh istan ’ın,
n e A vu stu rya’nın, ne d e R usya’n ın n ü ­
fuz sahasına girm em esi gerekirdi. Buna
m ukabil L eh istan ’da T ürklerin işin e g e ­
len bir k im sen in k ırallığa g etirilm esi,
Rus v e A v u stu rya’n ın O sm anlılar a le y ­
h in e bu yönde g en işlem esin e m âni o la ­
b ileceği gib i, icabında T ürkler, L ehistan
cih etin d en bu ik i d ev leti teh d it ed eb ilir­
di. M aam afih L ehistan m eselesin in ön
plânda g elen tarafı burada Rus v e A v u s­
tu rya n am zetlerin in kıral olm am ası i-
di.
K ıral Zigism und O gü st’ü n ölüm ü ü -
zerine Leh D iy e t M eclisi toplanarak
m em lek et d ışından bir prensin L eh tah ­
tına geçirilm esin e karar verd iği zam an,
pek çok nam zet ortaya çık m ış b u lu n u ­
yordu. B u nam zedlerin içerisin d e en
ön em lileri A vu stu rya. R usya, Fransa v e
İsv eç’in nam zedleriydi. A vu stu ryan ın ki
İm paratorun oğ lu A rşidük E rnest, R us-
y a ’n ın k i Çar M üthiş (K orkunç) İvan; İs-
veçin k i kıral Ü çüncü Jean , F ransa’nm ki
ise kıral D okuzuncu C harles’m kardeşi
H enri de V alois idi. B u önem li dört n am -
zed arasında O sm anlı d ev letin in işin e
g elen in in Fransız nam zed Henri d e V a ­
lo is olm ası lâzım dı.
L eh tahtı in h ilâ l edince, L eh istan ’a
ilk f i’lî m üdahalenin R usya tarafından
g eld iği görüldü. K u v v et gösterisi y a p a ­
rak k endi leh in e n etice alm ayı gözeten
Ruslar. L eh istan ’a b ir m ik tar k u v v et
sevk etm işlerd i. R usların bu tavırları kar­
şısın d a O sm anlı hüküm eti de kendi ü ze­
rine düsen reaksiyonu ifad ed en geri k a l­
m adı. K ırım han ın a, E flak v e B oğdan
voyvodalarına, S ü istre, N iğbolu, V idin
 ve A kkerm an sancak b ey lerin e em irler
yazılarak; L ehistan’da cereyan eden h â­
diselere göz kulak olm a la n , d ev le te d ü ş­
m anlık ed en lerd en bazılarının k en d ileri­
ni P olonya kıralı seçtirm ek isted ik leri,
buna m uvaffak olduktan sonra Erdel,
B oğdan v e E flak ’a tecavü z em elleri ta ­
şıdıklarını binaenaleyh , buna h er su ret­
le m âni olunm ası icap ettiğ i bildirildi.
O sm anlı h üküm etinin, u yan ık davra­
narak, L ehistan yak ın ın d a bulunan han,
voyvod a v e sancak b ey lerin e b ö y le em ir­
ler yazarken, kend isin in d e bazı n am -
zedler ileri sürdüğü görülm ektedir. Lâ­
kin, O sm anlı h ü k ü m etin in arzuladığı
nam zedin, k u v v etli v e m eşhur olm adığı
gibi, sayısın ın da birden fazla bulunduğu
anlaşılm aktadır. Bu nam zedler «Gniezen»
başpiskoposu ile «Firley» v e «Bazloçki»
den ibaret olup, üçü de L ehlidir. A hm ed
R efik m erhum un 35 num aralı Tarihi O s-
m anı Encüm eni M ecm uasında neşretm iş
olduğu «Sokullu M ehm ed paşa v e L e­
histan intibahatı» isim li tetk ik in d e m ev ­
cut olan M ühim m e d efterlerin d en a lın ­
m ış v esik a suretlerind en anlaşıldığına
göre; bu nam zedler arasında «Bazloçki»
üzerinde durulm uştur.
Zira, K ırını hanı, E flak, Boğdan
voyvodaları, S ilistre, N iğbolu, V idin ve
A kkerm an sancak b eylerin e ya zıla n 11
m art 1573 tarihli yazıda: B ir d efa İstan ­
b u l’a elçilik le gelm iş olan B azloçk i’nin,
O sm anlılara m u vafık bir siy a se t takip
ed eb ileceğin e işa ret olunarak. Bunun
m ünasip görüldüğü b elirtilm ek tey d i. Y i­
ne bu arada L eh b o y a ría n k endi arala­
rından birini seçtik leri taktirde O sm an­
lIların ona gerek en yardım ı yapacakları
da anlaşılıyordu.
O sm anlı hüküm eti Leh a sıllı bir
kim senin k ırallığm ı arzular v e bu yold a
L ehlilere tesir etm ey e çalışırk en , bir
taraftan da Rus v e A vusturyalIların a s­
kerî m üdahalesini ön lem ek üzere tedbir­
ler alıyordu. Rus v e A vu stu rya’y ı L eh is­
tan’a karıştırm ak istem ey en O sm anlı
hüküm eti, L ehistan m eselesin i silâ h lı bir
m üdahale ile h alletm ey i b ile göze alm ış­
tı. R us k u vvetleri Leh hududundan içe­
ri girdiği zam an L eh lilerin şik â y eti v e
K ırım h anın ın karşılarına d ik ilm esi ü -
zerine Çar ordusu isted iğ in i elde edem e­
m işti.
1303
İşte bu arada Fransa kiralın ın a n ­
nesi K atherine de M edici (K aterin dö
M ediçi) nin L ehistan’a gönderdiği M an-
Iok adındaki piskopos, u staca çalışm ış v e
Fransız nam zedinin L eh lilerce kabulünü
tem in etm işti. Fakat asıl m esele buna
O sm a n lıla n n n z a gösterip k ab u l etm e­
siyd i. Bu bakım dan Fransız hüküm eti,
nam zedinin kabulü için L ehistandan d a ­
ha çok O sm anlı hü k ü m eti nezdinde g a y ­
ret sarfetti. Fransız sefirinin İstanbul’­
daki uğraşm aları, Fransız nam zedi H en -
ri de V alois’nın O sm anlılarca u ygun g ö ­
rülm esi n eticesin i verd i. Osm anlı h ü k ü ­
m eti böyle bir karara varırken, H enri
de V alois’nın şahsında b ilhassa onun
m ensup olduğu Fransız m illetin i hesaba
katıyor v e Fransızların «öteden beri
B â b -ı hum âyuna sadakat ve ih lâsla d ost­
luk üzere» oldukları m ü taleasiyle Fransız
nam zedin kırallığm ı u ygun buluyordu. O
sırada O sm anlı siyaretin i idare eden
S ok u llu hataya düşm üş sayılm azdı. Z i­
ra. H enri de V alois (Hanri dö V alva)
Leh kıralı olduğu takdirde. L ehistan, O s-
m anh d evleti için zararlı bir hâle g e l­
m ekten ziyade, bilâk is faydalı olab ilecek
bir kim senin idaresi altında bulunacak­
tı. A vu stu rya’nın batıdaki hasm ı olan
Fransa. O sm anlı d evletin in dostu o ld u ­
ğuna göre, Fransız a sıllı bir kiralın ida­
re ettiği bir L ehistan, siyaseten Fransa
v e O sm anlı d ev letiy le ayni safta olacak ­
tı.
H enri de V alois’n ın Leh kıralı o l­
m asında O sm an lılan n rollerini küçük
gösterm eye çalışan Fransız tarih çilerin i
tekzip eden k u v v etli v esik alar B aşbakan­
lık arşivim izde m evcuttur. D iv a n -ı h ü ­
m âyun M ühim m e d efterlerin d ek i hüküm ­
ler, O sm a n lıla n n bu h usustaki rollerini
k esin hatlarla belirtm ektedir. 21 num a­
ralı M ühim m e d efterin in 670 inci, 22
num aralı M ühim m e defterin in 100, 111 -
115, 119 uncu sa y fa la n n d a m evcu t Leh
b oyarlan n a. Fransız v e Leh kırallarm a
yazılan hüküm lerde, Henri de V alois’-
n ın O sm anlılarca nasbolunur tarzda kıral
yap ıld ığı anlaşılm aktadır. Bu h ü k ü m le­
rin L eh istan ’a yazılanlarında görülen şu
ifad e gayet sarihtir: «Françe padişahı­
n ın karındaşı v ilâ y e t-i m ezk û reye kıral
nasbolunm ak ev lâ v e m ünasip görülm üş­
tür. B uyurdum ki, vardukta m âb eyn ü -
nüzde vukubulan tefessüd-ü-teallül>>
d ef’eyleyü p F erm an -ı şerifim m ukteza-
sm ca m üşarünileyhin, karındaşını k ıral-
Iığa kabul edip ta ’zim -u -ik tira n v c te f­
him -! ihtiram ı bâbm da b e z l-i m akdûr
eyleyü p basiret-ü intibah üzere olası".'.
Henri d e V alois’y a yazılan nâm ede
ise: 4 . . . A teb e-i âlem -p en ah ve süd d e-i
saadet-dest-gâh ım ıza kadim den sadakat
v e ih lâs ile dostluk üzre olan karındaşı­
nız Françe padişahının m uteber v e m ıi-
tem edün a ley h elçileri g eld ik te astân -ı
d evlet-âşiyân ım ız k îb elin e izh âr-ı ubu-
d iy y et v e istikam et edenlerden v ilâ y e t-i
L eh kıralı m ürd olduğu iş ’ar olunup v i­
lâ y e t-i m ezkureye kıral olm ağa m üna-
sib v e evlâ kim se olm am ağın sizi kıral
nasbetm ek bâbmda istida v e tem enna
eyledügin takrir eylem işsin» ifadesiyle,
H anri’nin m üracaatı ele alındıktan sonra
«... yeri v e göğü halkeden H azret-i Per-
verdigâr’ın u lüvvü in a y et-i bt gayetleri
m ukarenetiyle sizi ol diyara kıral nasb
v e tayin eyledik» denm ektedir. B u yazı
Henri de V alois’ya gönderilirken, Fran­
sa kiralına da, kardeşinin Leh kıralı
nasb v e tâyin edild iğin e dair nâm e y a ­
zıldı.
H enri de V alois'nın Leh kıratlığına
getirilm esi takarrür ettiği zaman, R us­
ların herhangi bir m üdahalesinin ön­
lenm esi v e b öylcce L ehistan’ın korunm a­
sı için Kırım hanına em ir yazıld ı, B ö y -
lece Fransa kiralının kardeşi korkusuzca
Fransa’dan h arek etle 1574 y ılı ocak ayın ­
da Lehistan topraklarına ayak bastı. O s­
m a n lIla rın isted iği bir kim senin L ehis­
tan’a kıral olm asiyle, im paratorluğun
k u zey sın ın em niyete alınm ış, hem de
L ehistan, O sm anlı-Fransız siyasetin e
b ağlı bir d ev let vaziyetin e girm işti.
H enri de Valois'nın L eh kırallığm a
getirilm esi O sm anlı-F ransız dostluğunu
da takviye etm iş oldu. V eziriazam So­
kul lu M ehmed Paşa Fransız dostluğunun
devam ını terviç eylem ek teyd i. Daha Le­
h istan m eselesi ortaya çıkm adan önce bu
dostluğu arzuladığım gösterm işti. 1E69
senesinde tercüm an M ahmud B ey ’i
Fransa kıralı Dokuzuncu Charles’a gön­
dererek, kiralın hem şiresi M arguerite
de V alois’yı Erde! voyvodası Janos Z î-
gism und için istem işti. M eşhur A lm an
tarihçisi Ham m er’in, A vusturya elçisi
A lbert de W ysse’in raporuna istinaden
1304
bildirdiğine göre; Sokullu, Erdel v o y v o ­
dası Janos Z igism und’u günün birinde
Leh tahtına geçirm eyi düşünm üştü.
Erdel kıralı B athory İstvan’m
Leh kıralı seçilm esi
Henri de V alois’nın Leh kırallığ beş
a y sürdü. Fransa kıralı Dokuzuncu Char-
le s ’m v efa tı üzerine Hanri L ehistan’ı
bırakarak Fransa’y a g itti v e Üçüncü
Hanri nam ı ile Fransa tahtına geçti,
H anrî’y i L eh halkı, bırakm ak istem em iş­
se de, o 18/19 haziran gecesi Krakovi
şatosundan kaçm ıştı.
H anri’n in g itm esiy le Lehistan yin e
kıralsız k alm ış bulunuyordu. B unun için.
Osmanlı hüküm etinin dikkati ayni se ­
beplerle bir defa daha L ehistan üzerinde
toplandı. Osm anlı d ev leti gib i Rus v e
A vusturyalIlar da bir defa daha L ehis­
tan'a d ikkatlerini çevirip, bu .gaye île
aralan n d a gizli bir ittifa k b ile kurdu-
lar. M aam afih O sm anlı hüküm eti, en er­
jik davranarak işin kısa zamanda h a lle­
dilm esini sağladı.
Üçüncü Murad, H anri’nin Leh tah­
tını bırakarak Fransa’y a gitm esini hoş
karşılam am ıştı. V eziriazam Sokullu,
M ehmed Paşa ise, Fransanın İstanbul’­
daki elçisi olan D ax piskoposu île pek
im tizaç edem em işti. Bu yüzden piskopos
İstanbul’dan ayrılm ak zorunda kalm ıştı.
Fransa ile soğukluk yaratan ayrı bir
hâdise cereyan etm em ekle beraber, Os-
m anlı d ev leti H anri’n in yerine y in e bir
Fransızın g etirilm esin i hesaba bile kat­
madı.
Ahmed R efik ım rh u m u n Tarihi O s­
man! Encüm eni M ecm uasındaki «Sokul­
lu Mehmed Paşa v e L ehistan intihabatı»
başlıklı tetkikinden öğrendiğim ize göre;
bir kısım Leh asilzâd eleri O sm anlı h ü ­
küm etinin tavsiye edeceği bir şahsı k ı-
rallığa getirm ek ü zere m üracaat e ttik le­
ri zaman, veziri âza m Sokullu İsveç k i­
ralını v ey a Erdel voyvodasını seçm eleri­
ni tavsiye etm işti. Bu ilk tavsiyeden
sonra, bir taraftan, Erdel voyvodası ü -
zerinde karara varılırken, bir taraftan
da dış m üdahaleyi önleyici tedbirlere te ­
vessül olundu. B u cüm leden olarak; A -
vusturya im paratoruna, kendisini Leh
kıralı seçtirm eğe teşebbüs etm em esi ih ­
 tar olunduğu gibi Leh elçisi T a m o w sk y ’-
ye de-R us Ç an aleyhinde v a ziy et alm a­
ları bildirildi. Erdel voyvodası B athory
Istvan (E tien) üzerinde karara varılm a­
sı da birdenbire vuku bulm adı. V eziria­
zam Sokullu M ehmed Paşa, bir m üddet
Bathory ile B ek es’ten birini tercih h u ­
susunda biraz tereddüt geçirdi. B athory’-
nin yerin e Erdel voyvod ası olm ak iste ­
yen B ekes, bu hâdise çıkm adan önce İs­
tanbul’da elçileri A n talfy İmre v e T inody
Sandor vasıtasiyle Sokullu ile m üzake­
reye girişm işti. M aam afiiı bu tered d ü tle­
re rağm en esas nam zedin tespiti gayet
kısa zam afla sığdırıldı.
O smanlı hüküm eti A vusturya im pa­
ratoru v e Rus Ç arı’n m oğu lların ı Leh
kıralı yapm ak istedik lerin i, L eh azilzâ-
delerinin gerisin e toplanan grupların
herbirinin de ayrı ayrı kim seleri arzula­
dıklarını duyunca; bir taraftan kendi
namzedi leh in e propoganda yaparken bir
taraftan da Lehlerin gözünü korkutm aya
ve OsmanlIların isted ik lerin e boyun eğ ­
m ek m ecburiyetinde olduklarını onlara
hissettirm eye çalıştı. 22 num aralı M ü­
him ine defterinin 194 üncü sayfasındaki
hüküm den öğrendiğim ize göre; «mucibi
ibret olup daim a bu cânibe m üracaattan
hâli kalm ıyorlar» m ütaleasiyle, M acaris­
tan’ın kuzey sınırındaki sancak beyine
Lehistan’a akın yapm asn b ile em redil­
di. Bu sancak beyi, L ehlilerin, Kus Ça-
n ’nın oğlunu kıral seçtik lerin i v e b ö y le-
ce ahdi bozduklarım duyduğu için akın
yaptığım etrafa yayacaktı.
N etice itibariyle, O sm anlı hüküm e­
tinin gayret v e faaliyeti beklenen n eti­
ceyi verdi. B athory L ehlilerce uygun gö­
rülerek D iyet m eclisi tarafından k ıralh -
ğa seçildi.
B öylece, evlât bırakm adan ölen Er­
del kıralı Janos Z igism und’un yerine
1571 de Erdeî kıralı olan B athory Istvan
bu defa Lehistan kıralı olup, 1575 Sene­
si ocak ayında Leh tahtına oturdu.
E vvelâ kendisine tâbi bir şahsın
Leh kıratlığına getirilm esi, Osm anlı d ev­
letinin, en. m ühim hasm ı olan A vu stu r­
ya’ya karşı bu m evzuda y ü k sek ten ko­
nuşm asına im kân verdi. Ham m er tari­
hinin VII inci cildin in 28 in ci sayfasında
kaydedildiğine göre, Ü çüncü Murad, A -
vusturya im paratoruna yazdığı bir m ek ­
tupta: î tarafım dan L ehistan kırallığm a
1305
getirilen Bathory’y i rahatsız etm em elisin;
L ehlilerin diğer tebaam gibi m uam ele
görm eklerini arzu ederim» v e y in e «Le­
histan Osmanlı d evletin in h im ayesin d e-
dir. M anyatlara (Leh asilza d eleri), B a t­
hory’y i kıral seçm elerini em reyledim ;
bunun içindir ki, L ehistan, K ırım h an la­
rına henüz bir vergi verm ektedir» de­
m ekteydi. .
B athory’nin Leh kıralı olm asiyle A -
vusturya v s R usya’nın gayretleri bir d e­
fa daha boşa çıkm ış v e L ehistan’da O s­
m anlI nüfuzu m ühim bir yer işg a l etm e­
ğ e başlam ıştı. Henri de Voloıs'dan daha
m uktedir bir şahıs olan Bathory, R us­
ların alm ış oldukları Leh topraklarım
istirdat kudretini de gösterm iştir. Bu
bakım dan, Osmanlı d evletî 1569 da Don
- V olga kanalı m eselesin d e başarısızlı­
ğa uğram ışsa da, Batı siyasetinde m u­
v a ffak iyet sağlıyarak, R usların Lehistan
sınırında bir m üddet m eşgul olm alarına
sebep olmuştur.
Bathory, L ehistan’da idareyi ele a l­
dıktan sonra İstanbul’a bir elçilik h e y e ­
ti gönderdi (14 aralık 1576). B u h ey e t­
le 24 m addelik bir anidnâm e im zalandı.
M uahede m addeleri arasında, L ehistan’­
ın K ırım hanı ile oğluna vergi verm ek ­
te devam edecekleri, karşılık lı tecavüz­
lerin yap ılm ıyacağı v e tecavüz vukuun­
da zararların h a rlılık lı olarak ta-onin e -
d ileceğ ı zikrolunm uştu.
B u m uahedenin im zasının üzerinden
bir sen e geçm eden, Kırım tatarlarının
tecavüzünden şikâyet edeıı Leh elçisine
V eziriazam Sokullu M ehmed Faş<ı h a y ­
li sert sözler sarfetti, Leh elçisi, sert
m uam eleye marûz kalm aya bizzat k en­
d isi sebep olm uştu. Zira, Veziriazamın
huzurundan çıkarken, işin in çabuk g ö ­
rülm esini, efendisi kirala iki at hi'diye
edilm esini, kendisine refakat eden ç.ıvu-
şa b i r tim e:1 verilm esini rica eylem işti.
Leh haydutlarının tecavüzünden şik â­
y etin in ü stüne bir de böyle m ünasebet­
siz şekilde konuşm ası S ok u llu ’y u iyice
kızdırm ıştı. Bunun içindir ki Sokullu :
«Padişahın cevabı tam am en hazırdır, s n ı
çavuş ü e gidebilirsin; kiralına no at h e ­
d iy e edilecektir, ne de eşek. Çünkü pa­
dişahın iltifa tın a karşı Boğdan hudu­
dunda h aydutluk etm ek şeklinde, küf -
r â n - ı n im et eylem iştir. İsterdim k i K ı­
r ı m h a n m m yüzü şu s a a t kömür g ib i ka-

L ehistan kıralı Ü çüncü Zigism und
(V asa)
ra olsun; çünkü o kadar güzel bir fırsa­
tı kaçırarak kıralı da, bütün m anyatla­
rı da esir etm em iştir. B ütün L ehistan’ın
istilâsı D n iycstcr nehrinde alınan atlar,
v e B araki kardeşlerin yap tığı hasarlar
için tazm in kâfi değildir. L ânet olsun se ­
nin kırahııa ki, padişaha b ö y le şükran-
güz arlık gösteriyor. B ize bu haydutları
çabuk teslim etsin, yah u t başlarını gön ­
dersin; olm adığı takdirde m utbağm ızı
hazırlayın kİ m isafirler gelecektir».
L eh kıralı K ırım tatarlarının teca­
vüzlerinden şikâyette pek haklı değildi;
zira, S teplerdeki kazaklar zaman zaman
B oğdan’a giriyor b ir çok hasarlar y a p ­
tıktan başka koyun sürülerini çevirip
götürüyordu. Bu m evzuda k arşılık lı şi­
kâyetler bir iki defa daha vuku b u ld u y ­
sa da iki devletin arası bu yüzden bo­
zulmadı.
Zigîsm uııd Vasa'm n L eh
kıralı seçilm esi
B athory Istvan on bir sen e saltan at­
1306
tan sonra e v lâ t bırakm adan ölünce (1586)
L ehistan y in e kıralsız kaldı. B u v e sile i-
le y in e birtakım d evletlerin dikkat na­
zarları L ehistan üzerine çevrildi. L e­
h istan m eselesiy le ilg ilen en devletlerin
başında Osm anlı im paratorluğu geliyor­
du. Ki rai B ath ory’n in v efa tın ı ihbar i-
çin İstanbul’a g elen Leh elçisi, veziriâza-
m m huzuruna m âtem e lb isesiy le v e h e -
d iyesiz olarak girm işti. Leh elçisi m em ­
lek etin in asilzadeleri nam ına Erdel, B oğ-
dan v e E flak voyvodalarından hiç b iri­
nin ki rai seçılm iyeceğin i b ildirdiği za­
m an veziriazam buna içerlem ek le bera­
ber, asab iyetin i açıkça dışarı vurmadı.
M aam afih. Leh asilzâdelerinin m em lek et
büyüklerinden birini, yah u t ölen kiralın
akrabasından bir k im seyi seçeb ilecek le­
rini; ancak, evvelem ird e padişahın m u­
vafakatim alm aları gerektiğini, böyle
y ap ılm ad ığı takdirde padişahın gazabı­
n ı v e k ılıcın ı davet etm iş olacaklarını i-
fade etti.
L ehistan’a kıral seçim i işi D ivan -ı
hüm âyunda m üzakere edildi. B u defa,
ev v elk ilerd en daha fazla sayıda d evlet
L ehistan m eselesin e alâka d u y u y o rd u .
Arzu ed ilm eyen bir d ev letten g elecek
nam zedin seçim in in önlenm esi için, e v ­
v e lc e yap ıld ığı gib i, Leh asilzâdelerin
teh d it v e propoganda y o lu y le Osmanlı
devletin in görüşüne intibak ettirilm eye
çalışıldı. B u gaye ile L eh boyarlarına
ferm an yollan d ı. B u ferm anda; «icazet-i
hüm âyunum olm adan bizim le zfthiren
dost v e düşm an zannettiğiniz L eh v e
Nem çe v e İspanya ve Françe v e İn gil­
tere v e M oskova arasından tayin oluna­
nı nasbederseniz rızâ y -ı hum âyunum
yoktur; a stâ n e-i saadetim ize olan ihlâs
v e ihtisası terk edip sulha m u h alif vaz’-
etm iş olursunuz? deniliyordu,
L ehistan kıra İlığına tâlip olan n am -
zedîer arasında İsveç prensi Z igism und'-
un, hem diğerlerin d en daha fazla ça lış­
m ası, hem de O sm anlı d evletin in buna
itirazı olm am ası seb eb ip le kırallığa se ­
çildi (1587).
B athory îstv a n ’m n seçim inden ö n ­
ce de İsveç nam zedi. Osmanlı devletin in
işin e gelm işti. Zira İsv eç’ten g elecek bir
kıral, O sm anlılarm hasını olan A vustur­
y a ve R usya ile birleşm ezdi.
Y enî L ehistan kiralının, esasında
eski Leh kırallık hanedanı ile alâkası da
m evcuttu. Y eni kıral Zigism und V asa’-
mrı annesi Katerina, Y agellon hanedanın­
dan B irinci Z igism und’un kızı idi. K ate-
rin a n ın İsvçe kıralı Jan Vasa ile e v len ­
m esinden Z igism und Vasa d ü n yaya g e l- ,
inişti. İsveç kiralının oğlu L ehistan k ı­
ralı seçilin ce Ü çüncü Zigism und ü n va-
nm ı aldı.
Zigism und V asa Leh kıralı seçilin ­
ce kâtibi Jan Z am oyeski (joanem Za-
nıoisky) y i D anzig’ten İstanbul’a gönde­
rerek, L ehistan’a kıral seçild iğ in i ihbar
v e O sm anlı d evleti ile selefleri arasında
m evcu t dostane m ünasebetin devam ı,
m uahedelerin yen ilen m esi v e Lehistan
hududuna riayet olunm ası için K ın m
hanına em ir verilm esi ricasında bulun­
du. Z igism und’un bu ricaları padişah ta ­
rafından m üsait karşılandı.
Zigism und, taç giym e m erasim ini h a ­
ber verm ek için Z am oyesk i’y i ikinci d e­
fa İstanbul’a yolladı. K iralın taç giym e
m erasim inde Turgud Çavuş ism inde bir
Osmanlı elçisi hazır bulundu.
K ıral Ü çüncü Z igism und, Leh tah ­ Sokullu M ehmed P aşa
tına geçişinin ferdası y ılın d a kız karde­ (A vu stu rya’Iı A rşidük Ferdinand’ın k o l­
şini A vusturya im paratorunun oğlu A r­ ek siy o n u n d a n )
şidük M aksim ilven ’e verm ek istediğini
bir elçi ve B oğdan voyvodası v a sıta siy le tına geçirebilm ek için siy a sî m anevrala­
padişaha bildirdi. B unun .üzerine M us­
ra başvurdu- Bu arada Osmanlı p adişa­
tafa Ç avuş L ehistan ’a gönderilerek, bu
hına da m üracaatla ricasını arzetti. İm ­
kızın ev v elce E rdel k iralına verileceği
paratorun ricası is ’a f olunam aym ca M ak-
Z igism und tarafından vad ed ilm iş bulun­
sim ilyen , işi bir em rivaki şek lin e d ök ­
duğundan başkasına verilem iyeceği, Os­
m ek istedi v e bir ordunun başında L e­
m anlIlara dost olm ayan A vusturya h ü ­
küm d a n ııın hiçbir zam an L eh istan ’a da h istan üzerine yürüdü. Lâkin zor k u lla n ­
dost olam ıyacağı bildirildi. B u arada m ak su retiyle de Leh kırallığm a nail o-
K ın m hanına ödenen v ergin in kalan k ıs­ lam adı. Zira kendisi Z am oyeski’n in e m ­
m ısın ted iyesin in gecik tirilm em esi ve rindeki k u v v etlere m ağlup olup L eh le­
kazakların tecavüz v e soygunculukları­ rin elin e esir düştü (26 haziran 1588).
nın önlenm esi de bu arada ihtar edildi Kıral Üçüncü Zigism und, M aksim ilyar.’ın
(H aziran 1588). esaretini hemer.ee padişaha bildirince.
A vu stu rya İmparatoru R udolf, k en ­ Leh kiralına padişahın m em nuniyetini
di nam zedlerinin seçilm em esin i iy i kar­ ih tiva eden 14 ağustos 1588 tarihli m ek ­
şılamadı- E vvelâ M aksim üyan’ı Leh tah - tup yollandı.

SOKULLU MEHMED P A ŞA ’NIN ÖLÜMÜ

Ü çüncü Murad tahta g eçtiğ i zaman
sadaret m evkiin de Sokullu M ehm ed P a­
şa bulunuyordu. Üç padişah devrinde
fasılasız şek ild e veziriâzam lık eden S o ­
kullu M ehm ed P aşa Osmanlı tarihinin
en dik kate değer şah siyetlerin d en b iri-
dir. İkinci Selim , veziriazam ının ik tid a ­
rım teslim ey led iğ i v e kendisi de zevk e
m eyyal tabiatta olduğundan d evlet i ş ­
lerini daha ziyade SokuIIu’nun elin e b ı­
rakm ış ve onutı icraatına m üdahalede
bulunm am ıştı. İkinci Selim , onun iy i i-

1307

SokuIIu’nun Kadırgamdaki i ami i
(Bir cam ii de Azapkapıda’dır)
SokuIIu’nun m iğferi
(M acarca bir tarihten)
daresi sayesinde rahat ettiğin i açığa
vurm aktan çekinm em işti. S ok u ilu ’nun
basım larından olan m usahip İsfendiyar
oğlu Şem si A hm ed Paşa bir gün İkinci
Selim ile birlikte gezerken, veziriazam ın
Eyüp’te yaptırm ış olduğu türbeyi gören
padişah, ölüm ünden önce türbe hazırlat­
tığını söylem esi üzerine; fırsatı ganim et
sayan Şem si Paşa, bunun pek kolay o l­
duğunu ifade eylem iştir. M uhatabının
m aksadını pek iyi anlıyan İkinci Selim ,
Sokuliu’nun iy i hizm et ve idaresi saye­
1308
sinde rahat ettiğin i açıkça beyan ey le­
m işti.
M ühim m evk i işgal eden bir çok
kim selerde olduğu gibi, S ok u llu ’nun da
bir takım hasım la n m evcuttu. Fakat
bunlar İkinci S elim ’in veziriazam ı tu t­
m ası yüzünden seslerini çıkaram ıyorlar;
Sokullu da otoritesi sarsılm adan devlet
idaresini yürütm ekte devam ediyordu.
Lâkin Ü çüncü Murad’m tahta geçm esin­
den itibaren vaziy et değişerek, her g e ­
çen gün S okullu ’ııun aleyhine biraz da­
ha gelişm e kaydetti.
Üçüncü M urad’m kararsız v e tesir
altında kalabilen şahsiyetinden S ok u l­
lu'nun düşm anlan veziri âzam in a ley h i­
n e faydalanm ağa çalışarak padişahı za ­
m an zaman Sokullu aleyhine tahrik e y ­
lem ek ten geri durmadılar, ü çü n cü Mu­
rad’m bizzat kendisi veziriazam ına sa­
m im î bir y ak ın lık hissedem iyordu. Zira
o devrin m üverrihlerinin işaret ettiği
v eçh ile, Sultan Murad tahta geçm ek ü -
zere İstanbul’a geld iği zaman S ok u llu ’­
nun elin i öpm ek için yaptığı hareketten
bilâhara nedam et duymuş ve S ok u llu ’-
nun öiüm üne kadar bu h issin tesirinden
kurtulam am ıştır. Sultan Murad’m tesir
altında kalabilen bir tabiata m alik iye-
ti, sadece veziriazam ın otoritesinin za­
yıflam asın a değil, Osmanlı sarayında ka­
dınlar saltanatının kurulm asına da yol
açm ıştır. V alide N ûr-B ânû Sultan, baş­
lı asek i S a fiy e Sultan, harem -i hüm âyun
kethüdası Canfeda kadının padişahı faz­
laca tesir altında bırakm aları Sokullu’­
nun otoritesinin kırılm asında hayli rol
oynam ıştır. Saray dahilindeki şa h siy et­
lerden C anfeda kadıtı ile m usahibelerden
p iy a le Paşanın K asım paşa’daki cami vc
türbesi
 Sokullu M ehmed Paşa
(İlâve : 104)
Osmar.lı devletinin meşhur sadrıâ-
zamlarından biri olan Sokullu Mehmed
Paşa aslen Bosnalı bir devşirmedir. Ke­
sin olmamakla beraber 1505 te dünyaya
geldiği kabul edilen Mehmed Paşa, Bos­
na nın Vişegrad kazasının Rudo nahiye­
sinin Sokoloviç köy ündendir. Müverrih
Peçevi’ye göre; «Sokoloviç» kelimesi
«Şahin oğlu* manasına gelir. Doğum ye­
ri dolayı siyle, yaşadığı devirde «Sokul-
lu» namı ile anıldığı gibi, tarihe de aynı
nam ile geçmiştir.
Kanuni Süleyman'ın saltanatının ilk
yıllarında, yeşilce Mehmed Bey denilen,
sonradan nişancılığa, kadar yükselip «.Ni­
şancı Tarihi» nl yazan Ramazan zâde
Mehmed Çelebi'nln devşirme memurlu­
ğu zamanında devşirilmiştir. Devşir ildi­
ği sırada 15 - 16 yaşlarında olduğu an­
laşılan bu çocuğun hıristiyan adı «Ba-
yo» dur. Devşirilmesini müteakip Bosna’
dan toplanan 40 çocuk ile birlikte Edir­
ne’ye getirilmiş, o sırada Edirne’de bu­
lunan padişah kendisini görmüş ve Edir­
ne sarayında tahsil ve terbiye görmesi­
ni emretmiştir. Bu sırada Lsl&miyeti ka-
bul ile Mehmed adını alan bu çocuk da­
ha sonra Edirne’den İstanbul’da saray-ı
âmireye alınıp «Küçük odalar» da saray
hizmetine başlamıştır. Gerek küçük oda­
larda; «erekse ondan sonra «tç hazine»
de vazife gördüğü sırada Kanuni’nin na­
zarı dikkatini celbettiğinden saray hiz­
metlerinde derece derece yükselmiştir.
Evvelce Rikâbdar. sonra Çuhadar, bunun
arkasından da Silâhdar. Çaşnigirbaşı, en
nihayet Kapucubaşı olmuştur.
Saray hizmetlerinde bulunduğu sıra­
da zekâ ve kabiliyetleri takdir edilen
Mehmed Ağa. bilhassa silâhdar olduktan
sonra sık sık huzura kabul edilmekteydi.
Saraydaki itibarı yükselince Bosna’daki
köyünden aile efradını İstanbul’a getirt­
meye başladı. Bu arada babasını, anne­
sini, ortanca kardeşini, amcasının oğlu­
nu İstanbul'a getirtti. Babası îslâm iyeti
kabul ettikten sonra Cemalüddin Sinan
Bey adını aldı, ö tek i çocuklar da Gala-
tasarayında terbiye görerek yetiştiler.
Sokullu Mehmed Ağa 1546 da Bar­
baros Hayreddin Paşanın ölümü üzerine,
sancak beyliği pâyesi ile Kaptan-ı derya­
lığa tayin edildi; böylece ilk defa taşra
; hizmetine çıkmış oldu. Denizcilikle hiç
alâkası olmıyan Sokuîlu’nun donanma­
nın başına geçirilmesi, padişahın ona
karşı gösterdiği alâkanın bir İşareti ise
de, denizcilikte pişmiş ehliyetler mev­
cutken, bilhassa Barbaros gibi bir değe­
rin arkasından onun Kaptan-ı derya ya­
pılması hatalı bir icraattı.
Kaptan-ı deryalıktan sonra Rumeli
beylerbeyliğine tayin edilen Sokullu Meh­
med Paşa, bu vazifede İken Erdel hare­
kâtına memur edildi (1551). Bu harekât
sırasında Sokullunun emrinde toplanan
kuvvetlerin yekunu 80 bin kişiyi bulmak­
ta, Hadım Ali Paşa, Ulama Paşa, Mihal-
oğlu Ali Bey gibi kıymetli kumandan­
lar da onun emrinde harekâta İştirak et­
mekteydi. Sokullu Mehmed Paşa bu ha­
rekât sırasında Erdel’de bazı şehirleri
zaptetmekle beraber Tamşvar muhasara­
| sını çözmek zorunda kaldı ve emrindeki
kuvvetlerin miktarı ile mütenasip sür’*
atli ve kesin basarılar temin edemedi.
Onun içir, ertesi yıl Erdel harekâtı ser­
darlısına tayin edilen İkinci vezir Ahmed
ı Paşanın emrinde Rumeli beylerbeyliği
kuvvetlerinin başında bulundu.
Kanunt’nin Nahçivan seferi sırasın­
da Rumeli beylerbeyi Sokullu Mehmed
Paşa, 1552/1553 kjşmı Rumeli askeri ile
birlikte Tokat’ta geçirdi. 1553 yazındaki
sefer sırasında Sokullu’nun herhangi bir
başarılı hareketine şahit olunamadı. Se­
ferin hitamında Amasya’ya gelindiği sı­
rada, üçüncü vezirlikle Divan-ı hümâyû­
İ na alındı. Kanuni Süleyman Nahcivan se­
ferinden dönerken Rumeli’de Düzme Mus­
tafa hadisesinin çıktığını duyunca Sokul-
lu'yu önden Rumeli’ye gönderdi.
Sokullu Mehmed Paşanın Kanunî Sü­
leyman üzerinde iyi bir tesir bıraktığı
ve onun itimadına mazhar olduğu mu­
hakkaktı. Bu itimad, Bayezid ile Selim
arasındaki veliahdlık kavgası sırasında
padişahın tuttuğu şehzâde olan Selim
nezdine nasihatcı nâmı altında gönderi­
lişiyle de tezahür eyledi. Sokullu, ihti­
mal ki İkinci Selim’e İlk esaslı itimadı
bu vesile İle telkin etmiştir. S okullu’nun
Şehzâde Selim’in kızı Ismihan Sultanla
evlenmesi de bu arada kararlaştırılmıştır.
Şehzâdeler davası halledilinceye kadar
1309
■ —'
S o k u llu M eh m e d P a s a ş e h z â d e S e lim ’in
! e n m ü h im y a rd ım c ıs ı o lm u ş tu r.
Ş e h z â d e le r h â d ise s in d e , m e se le n in Se­
lim le h in e n e tic e le n m e s in e m ü e s s ir o lm ak
¡suretiyle, K a n u n î v e o ğ lu S e lim n e zd ln -
d e it i b a r ı d a h a d a fa z la la ş a n S o k u llu
M eh m e d P a ş a , S em iz A li P a ş a n ın veziri-
i â z a m o lm a sı üzenine o n u n y e rin e ik in c i
i v e z irliğ e y ü k s e ld i (1561). O n u n 27 h a ­
z ira n 1565 te v e fa tı ü z e rin e d e v ezir tâ-
z am o ld u .
K a n u n î’n in so n y ılla r ın d a s a d a re t
m e v k iin e y ü k s e le n S o k u llu M eh m e d P a ş a -
n ın b u a r a d a en m ü h im ic r a a tı İ h ti y a r
p a d iş a h ın s e fe re ç ık m a s ın a m ü e s s ir o lm a ­
sıdır* S ig e tv a r s e fe ri d iy e is im le n d irile n
b u h a r e k â t a 1 m a y ıs 1566 d a p a d işa h
S- ile b irlik te İs ta n b u l'd a n h a r e k e t s u re tiy le
b iz z a t k a tıld ı. S ig e tv a r m u h a s a ra s ın ın
s o n g ü n le rin d e padLşaiıın ö lü m ü v u k u -
b u ld u ğ u n d a n , b u n u y e n i h ü k ü m d a r E el-
g ra d ’a g e lin c ey e k a d a r a s k e rd e n g izle­
m e y e m u v a ffa k o ld u .
ik in c i S e lim , S o k u llu 'y a d e rin b i r iti*
m a d b e sle d iğ in d e n d e v le t iş le rin i e k se ­
r iy a o n a b ır a k tı, S o k u llu , K ıb r ıs 'ın z a p tı
iç in g iriş ile n b ir s e fe rin h ır i s tiy a n A v ru ­
p a d e v le tle rin in ittif a k ı n ı c e lb e d e c e ii fik ­
r in d e o ld u ğ u n d a n b u n a m u h a le fe t e tti.
İk in c i S e lim is e v e z i-iâ z a m m m u h a le fe ti­
n e ra ğ m e n s e fe ri a ç tırd ı. A d a n ın z a p tın ­
d a n s o n ra c e re y a n e d en İn e b a h tı d en iz
h a rb i, S o k u llu ’n u n e n d işe s in in b ir d e re ­
c ey e k a d a r y e rin d e o ld u ğ u n u g ö s te r ir.
M aa m a ittı, P iy â le P a s a g ib i b ir d e n iz ci
o r ta d a d u r u r k e n , d o n a n m a n ın M üezzin*
z ad e A li P a s a g ib i d e n iz c ilik te n a n la m a ­
y a n b ir k im s e n in k u m a n d a s ın a te s lim in ­
d e S o k u llu ’n u n n iy e t v e h is s e s in in , n e
o ld u ğ u a ra ş tır ılm a ğ a d e ğ e r b ir m e se le d ir.
S o k u llu M eh m e d P a ş a n ın , d e v rin s i­
y a si h a d is e le rin i iy i k a v ra m ış , O sm an lı
! im p a r a to r lu ğ u n u n m e n fa a tle r in in h a n g i
siy a s î k o m b in e z o n la ra b a ğ lı o ld u ğ u n u iy i
s ez m iş b ir k im se o ld u ğ u n d a n ş ü p h e y o k ­
t u r . Z â te n o n u n h a y a t ı te tk ik e d ild iğ i
z a m a n , a s k e rî ta r a f ın d a n z iy a d e s iy a s î
h ü v iy e tin in ü s tü n b u lu n d u ğ u m ü ş a h e d e
o lu n m a k ta d ır. S o k u llu ’n u n s iy a s i g ö rü s ü ­
n ü n d e ğ e rliliğ in e ö rn e k te şk il e d e c e k e n
İy i m is a lle r , îk in e i S elim z a m a n ın d a k i
D on - V o lg a k a n a lı te ş e b b ü s ü ile ik in c i
. S e lim ve U c ü n cü M u ra d z a m a n ın d a L e­
h is ta n ’a k a r ş ı g ö s te rile n a la k a d ır . B u ve­
s ile ile s u n u e se fle k a y d e tm e k g e r e k ir k i,
D o n - V o lg a k a n a lın ın O sm a n lIla ra k a ­
z a n d ıra c a ğ ı m e n f a a tla r ı ta k d ir e d e n S o­
k u llu M eh m ed P a s a , « E jd e r h a n seferi»
d iy e a n ıla n b u h a r e k â t ı b iz z a t k e n d i id a ­
1310
re s in d e ta h a k k u k e ttir m e y e ç a lıs m ıy a ra k
b ir d e f te r d a r ın e lin e b ıra k m ış ve K ır ım
h a n ın ın b u n a m u h a le fe ti k a rş ıs ın d a m ü ­
e ss ir b ir te d b îr ittih a z ın a d a te v e ss ü l
e y le m em istir.
S o k u llu M eh m e d P a ş a , L e h is ta n 'a
y e n i b ir k ır a l se ç ilm e si m e se le sin d e , D on-
V o lg a k a n a lı iş in d e n d a h a te d b ir li ve ta ­
k ip ç i d a v ra n m ış tır. L e h is ta n 'a O sm a n lı
d e v le tin in g ö rü ş ü n e u y g u n b ir k ı r a l se ­
ç ilm e sin d e S ö k ö llu ’m m ta k ip e ttiğ i s iy a ­
s e tin b ir h a y li h is se s i m e v c u ttu r.
U cü n cü M u ra d z a m a n ın d a , S o k u llu '-
n u n n ü fu 2 v e o to rite s i g ittik ç e z a y ıfla d ı.
S a ra y k a d ın la ~ ın m ve b a z ; ş a h s iy e tle rin
is te d ik le rin i P a d iş a h a y a p tır m a la r ı s e b e ­
b iy le S o k u llu , v e z iriâ z a m lık m a k a m ın d a
b ir g ö ls e h a lin e g e lm e y e b a şla d ı. N ih a ­
y e t h a s ım la r ı t a r a f ın d a n te r tip le n d iğ i
ta h m in e d ile n b ir s u ik a s tın k u r b a n ı ol­
d u (12 e k im 1579).
Y erli ve yabancı tarihçiler umumi­
y e tle S o k u llu 'n u n le h in d e k a le m k u lla n ­
m ışlard ır* S o k u llu ’n u n z a m a n ın d a y a ş ıy a n
ta r ih y a z a r la r ın d a n " M ü n ş e a t” s a h ib i F e­
rid u n B e y ve P e ç ev î o n u m e tiıe tm iş le rd ir. ;
B irin c isi u z u n m üddet o n u n s ır k â tip li­
ğ in d e b u lu n d u ğ u , İk in c isi d e a n n e t a r a ­
fın d a n a k r a b a s ı o ld u ğ u n d a n , le h in d e k a ­
le m k u lla n ış la r ın ı b u h u s u s iy e tle rin e
h a m le d e n le r v a rs a d a m e z k û r ta r ih ç i­
le rin a n la ttık la r ı h a d is e v e v a rd ık la r ı n e ­
tic e le r m e sn e ts iz ş e y le r d e ğ ild ir. O n u n
lehinde k e s in h ü k m e v a rılm a s ın d a , K a m -
mer'in m ü ta le a s ın ın hayli rolü olsa ge­
rektir.
S o k u llu M eh m ed P a ş a , p a r la k b ir
a s k e r d e ğ ilse de, d e v le t ve s iy a s e t a d a ­
m ı o la ra k k ıy m e ti in k â r edilem ez.
U zu n b o y l u : o ld u ğ u iç in e sk i O sm an lı
ta r ih le rin d e ” T a v il M eh m e d P a ç a ” diye
a n ıla n S o k u llu s a ğ la m b ü n y e li, g ü z el b e ­
yazı s a k a llı v e c id d i ta v ır lı id i. K u v v e tli
b ir h a fız a y a m a lik o la n S o k u llu M eh m e d
P a s a ’n m k o n u s m a s ı d a selis v e cazib eli
id i. P a d iş a h ın h u z u r u n a g ird iğ i zam an
g ü zel ve ik n a e d id . k o n u ş m a s ı s a y e s in d e
h e r h a n g i b ir m esele için h ü k ü m d a rın
k o la y lık la k a r a r a v a rm a s ın a â m il o lu rd u .
Yine b u g ü z e l k o n u ş m a s ı s a y e s in d e h a k -
k m d a k l ith a m la r d a n z a h m e t çekmeden
s ıy rıla b ilird i.
Osmanlı imparatorluğunun zengin
bir ço k d e v le t a d a m ı g ib i S o k u llu M ehm ed
Paşa da e p e y c e h a y r a t m e y d a n a g e tir ­
m iş tir. K adırgam daki S o k u llu M eh m e d
F a ş a C am ii, îs ta n b u ld a k i h a y r a tın d a n bi­
r id i r . Bu cam i, e sa s itib a r iy le k ilis e d e n
ç ev rilm e o lu p , zevcesi Is m ih a n S u lta n t a ­
r a fın d a n 1572 d e y a p tırılm ış , Sokullu’-
R aziye H atun’uh, saray dışın d an da p a ­
dişahın. m usahibi Ş em si A lım ed Paşa,
Murad’m k adılık tan d efterd arlık v e r e ­
rek beraberinde İstan bul’a getird iği K a­
ra Ü v ey s Paşa, padişahın hocası S ad ed -
din E fendi S o k u llu ’nu n aleylıd arları i -
di. Bu aleyhdar züm resine Lala M usta­
fa Paşa ile K oca Sinan P aşa’n ın k a tıld ı­
ğı da oluyordu. B ilh assa Ş em si A lım ed
Paşa aleylıd e çalışm akta çok ileri g id i­
Sokullu’m in şeh id ed ilm esin i gösteren
n u n k e n d isi d e c a m iin y a n m a m e d re se ,
şa d ırv a n , o d a la r ve ö n ü n e b îr z âv iy e ilâ ­
v e e ttir m iş tir . İ s ta n b u l'd a k i ik in c i h a y ­
r a t ı A z a p k a p ı’d a s e m tin a d ı v e y a vezi­
ria z a m ın k e n d i İsm i He a n ıla n c a m id ir.
Sokullu. M eh m e d P a s a İ s ta n b u l'd a b u
ik i c am iin d e n b a ş k a im p a r a to r lu ğ u n d a ­
h a b a z ı ş e h ir v e k a s a b a la rın d a d a b ir t a ­
k ım e s e rle r b in a e ttir m iş tir . B u n la r:
L ü le b u r g a z ’d a b ir e â m i ve m e d re s e ; E-
d ir n e ’d e Ç av u ş B ey m a h a lle s in d e h a m a m ,
d ü k k â n la r ve o d a la r ; V iş e g ra d ’d a M im a r
S in a n 'a y a p tır ttı ğ ı g ü z el b ir k ö p r ü ; E r-
d e l'd e B e c k e re k ş e h r in d e câzni, im a re t,
h a n , çeşm e k ö p r ü v e d a r ü lk u r r a , lio sn a -
S a r a y y a k ın ın d a b ir k e r v a n s a r a y gibi
g e y le rd ir.
B ib liy o g ra fy a : lïa m m e r (M . Â ta) ;
D evlet-l O sm an iy e T a r ih i C. 6 v e 7. Aft-
İ yih*
1311
yor v e «Veziriazam a inanm ayın; size
arzeyied ıği ah vali doğru sanm ayın, h a l­
k ın işle r iy le bizzat m u k ayyed olm anız
lâzımdır*- diyordu. S o k u llu ’nun sevd iği
kim selerd en vezir P ıy â le Paşa ile m ü f-
ti H âm id E fendi'nin ölüm ü veziriâzam ın
iki m ühim desteğin in yok olm ası d em ek ­
ti. B ilh a ssa senelerden beri yan ın d a 'bu­
lu n a n pek sev d iği adam ı n işan cı F eri­
d un B e y in , veziriazam ın h asım ları ta-
bu resim R icaut’dan alınm ıştır.
m e d R e f ik ; X V Ï. a s ır d a İ s ta n b u l hayatı*
P e c e v î; T a r ih . Â li; K ü n h -ü l-a h b a r, Ce-
v a h ir-ü i-m e n ak ıb * (M illet k ü tü p h a n e s i ¡NTo:
1031). A b d u rra h m a n Ş e r e f ; S o k u llu M eh-
; m e d P a ş a n ın evaal-l a h v a li v e a ile si h a k ­
k ın d a (T a r ih î O sm ani E n c ü m e n i m e c m u a ­
s ı n o : 2S). C h a r r ié r e ; N é g o c ia tio n s d e
la F r a n c e d a n s le L e v a n t. A g e h î M a n s u r
Ç e le b i; F e tih n â m e -i ka le -i Z ig e tv a r (ü n i-
! v e rs ite k ü tü p h a n e s i n o : E . 12356)„ K â tlb
Ç eleb i ; T u h fe t-ü l-k ib a r fi e sfa r-ü l-b ih a r. A.
G a la n ti; T ü r k le r v e y a h u d ile r, ta rih i, s iy asi
te tk ik . A h m e d R e fik ; S o k u llu M ehm ed
P a s a v e L e h is ta n in tih a b a t* ( T a r ih i Os­
m a n i E n c ü m e n i m e c m u a s ı n o : 35). Â li;
M u sre tn â m e (T o p k a p ı s a r a y ı R e v a n k ü ­
tü p h a n e s i n o : 1298). B a ro n d e T e s ta ;
R e c u e il d es tr a ité s de la p o r te O tto m a n e .
S n k e is e n ; G eseh îch te d es O sm an isc h en
r e ic h s in E u r o p a . R if a t; D e v h at-ü ta n esa -
 rafından azlettirilerek B elgrad b ey liğ in e
gönderilm esi, kethüdası H u srev ile k a-
pıcıbaşısı Sinan A ğan ın ayn i şek ild e az-
Iettirilm esi veziriâzam ı en yakınlarından
bile m ahrum etti. S o k u llu ’nun h asım la-
rı çok geniş şekilde çalışıyorlardı. 1578
senesinde B udin sarayı v e barut m ahze­
nine yıldırım isab eti n eticesi tahribat
görm esi, veziri âzam in am cazâdosi Budin
valisi M ustafa P aşa’n ın itham ına kâfi
geldi. Zahiren teftiş vazifesi ile B udin’e
gönderilen m irahor Ferhad A ğa v a sıta -
siy le, veziriâzam ın bu yak ın akrabası
k atlettirildi.
Ham id Efendi'nin ölüm ünden son­
ra şeyhü lislâm olan K adızâde Ş em ssddin
A hm ed E fendi, padişahın huzuruna g ir­
dikçe veziriâ2ama itim ad etm em esin i
hüküm dara telkin etm ek le kalm az, S o ­
k u llu ’yu işgal e ttiğ i m akam ın se lâ h iy et-
leri bakım ından da zed elem eye çalışırdı.
N itekim , daha kazaskerlikte iken, y ü k ­
sek derecedeki kadılıklar tevcih atım
arzetm ek su retiyle sadrazam lık v a z ife le ­
rinin bir kısm ını gaspetm işti. H ele d e f­
terdar Ü v ey s Paşa bu bakım dan çok i-
leri gitm iş bulunuyordu. Bazı m em uri­
y etler b aşd efterd an n arziyle v erilir o l­
m uştu. Ş eyh ü lislâm ın arzı b eylerb eylik
v e sancak beyliği gibi büyük m em u riyet­
lerin verilm esin e v e sile teşk il ediyordu.
S okullu M ehmed Paşa aleyhindeki
bu tertiplere, m akam ının selâ h iy etleri-
nin elinden alın ır şek le d ökülm esine ses
çıkaram ıyor, ü stelik istifa da etm iyordu.
İhtim al, istifa ettiğ i tekdirde k ola y lık la
öldürüleceğinden korkuyordu. S ok u llu ’­
nun bu h âle gelm esin d e v e b ilhassa v e -
ziriâzam lık m akam ının selâh ivetlerin in
zed elenip çiğnenm esinde esas kabahat
padişahın kendisinde idi. Zira, tesir a l­
tında kalan zayıf şah siy eti yüzünden, v e ­
ziriazam hakkında yap ılan itham ların
doğruluk derecesini tesp it v e buna göre
enerjik tedbirler alm a y erin e, tak ın d ığı
tavrı ile kanun v e nizam ların ze d e le n ­
m esine sebep oluyordu.
S okullu M ehm ed P aşa bilh assa son
ik i seneden beri fevk alâd e sarsılan oto­
ritesinden dolayı çok üzüntlü bir h ayat
geçirm ekteydi. Buna rağm en, d e v le t iş ­
lerini görm e bakım ından çalışm a tarzın­
da b ir gevşem e yoktu. V eziriâzam lar
D iv a n -ı hüm ayundaki m ûtad m üzakere­
lerden başka kendi saraylarında da d i­
1312
van kurarlar, D iv a n -ı hüm ayuna g elm e­
yecek şey lerle oradan artan işleri görü­
şüp karara bağlarlardı. Ö ğleden sonra
y ap ıld ığı için «ik in ci divanı» d en ilen bu
divanı S ok u llu da haftada bir kaç gün
toplardı.
S okullu M ehm ed Paşa bir pazar g ü ­
nü sarayında İkinci divanı yaparken,
derviş k ıyafetin d e birisi içeri girdi, bir
dilekçe verecek m iş gib i yaparak v e zir i-
âzama yak laşın ca kolunun için e sak la­
m ış olduğu hançerini veziriâzam ın k al­
bine sapladı. O sırada koşuşan ça v u ş­
lar adam ı yak alıyarak hapse götürürken,
Sokullu odasına alındı. C elbedilen cer­
rah yarayı ted avi için gerek en ted b irle­
ri aldıysa da M ehm ed P aşa hâdiseden i-
ki saat kadar sonra öldü (12 ek im 1579 -
20 şâban 987).
S o k u llu ’y u ö ld ü re n şahsı anlatan
Osm anlı kaynaklarının bir kısm ı, onun,
dilek çe verir gibi yaparken bu cinayeti
işled iğin i, k endisinin tım arının aza ltıl­
m asından m uğber bir boşnak olduğunu
söylem elerin e m ukabil; bazıları da k a ­
tilin bir m eczub olduğunu; ara sıra v e -
ziriâzam dan sadaka isted iğin i; d ivan o -
dasına gird iği zam an da S ok u llu ’nun y i­
n e para istem ey e g eld iği d ü şü n cesiyle
elin i ceb in e attığı sırada bu m eczubun
hançeri saplam ış olduğunu kaydederler.
H âdisenin cereyan tarzına b ak ılın ­
ca, bunun m ürettep bir su ik ast olduğu
anlaşılıyor. Z âten zam anında da bunun
m ürettep olduğuna bir çok k im seler i-
nanm ış v a ziy ettey d i. S ok u llu ’nun h asım -
Iarının, d erviş k ıy a fetli v ey a m eczub d i­
y e tarif ed ilen k im seyi bir â let h âlinde
kullanm ış olm aları k u v v e tle m u h tem el­
dir.
S ok u llu ’nun k aatili, paşanın hayata
gözlerini yu m m asın ın ferdası günü dört
parçaya ayrılm ak su retiy le öldürülm üş
v e her parçası ibreti âlem için İstanbul
kapılarına asılm ıştır.
Sok u llu M ehm ed P aşa’m n ölüm ü İs­
tanbul’da um u m î bir teessür yarattı.
Sokullu’yu bir h a y li m ethederek, an la­
tan m üvorrih P eçevî, İran seferin d e bu­
lunan orduda onun şeh âd eti duyulduğu
zaman gözyaşı dökm edik k im se k alm a­
dığını kaydeder.
Sokullu M ehm ed P aşa’n ın şehid o l­
duğunda, m ü ftü K adızâde A hm ed Ş em -
seddin E fen d i m üstesna, d iğer bütün u -
Sokullıı (Tavil) Mehmed Paşa (Arşidük Ferdinând’ın koleksiyonundan)

(Mufassal Osmanlı Tarihi tablosu No. 25)

lem a ittifa k ettiğin den gasledilm eden
E yub’daki türbesine defnedildi.
P eçev î’nin k ayd ettiğin e nazaran; ta ­
rihe m eraklı olan Sokullu M ehmed Paşa,
ölüm ünden bir gece ev v e l T avâşi Hasaıı
A ğaya T evarih -i â l- i O sm an’dan Murad
H üdavendigârı okutm uş, onun K osova’da
şehid düştüğü kısım okunurken gözle­
rinden yaşlar boşanarak: «Yarab, bana
İRAN HARBİ
Ü çüncü Murad tahta geçtiği zaman,
1555 A m asya m uahedesi ile kurulm uş o-
lan O sm anlı-İran sulha devam ediyerdu.
K sn u n i’r.in seferleri esnasında O a n a n -
lıla n n kudret derecesi hakkında fik ir sa ­
h ib i olan İran idarecileri, A nadolu h al­
kım tahrik siyasetlerin i, m uahedenin ak -
tinden beri bırakm ış g :b iy d .l;r. K an u -
n î'nin saltanatı sırasında teessüs eden
sâkin h ava İkinci S elim devrinde de ber­
devam dı. K attâ, Sultan S e lim ’i tantana­
lı m aiyetli bir İran elçilik h ey etin in z i­
y aret etm iş olm ası, m evcu t sük û n eti b i­
raz da sam im iyetle tak viy e etm iş görü­
nüyordu. A yn i m anzara Ü çüncü Murad’-
ın cülusu v e sile siy le bir defa daha göze
çarptı. Lâkin buna rağm en iki d evletin
arasındaki m ünasebetler b ir harbe ç e v -
riliverdi v e açılan m ücad ele devri fa sı­
la lı şekilde yarım asırdan fazla sürdü.
Bu m ücadelenin ilk safhasını teşk il e -
den ve Ü çüncü M urad’m zam anına rast-
lıy a n oniki y ıllık harp, aşağıda izah e -
d ildiği şekilde başlayıp T ürklerin le h i­
n e bir n eticey le kapandı.
İstanbul’a gelen İran elçisi
Sultan ü çü n cü M urad’m cülûsunu
tebrik ile selefleri zam anında kurulm uş
olan T ürk-İran dostluğunu yen ilem ek
için lö ’îö m ayısında bir İran e lçilik h e ­
y e ti İstanbul’a geldi. İran h ey etin in reisi,
ik in ci S elim ’i ziyaretle T ürk-İran dost­
lu k m ünasebetlerinin tezahürüne fırsat
verm iş olan Şah K uli H an’ın oğlu v e İ-
ran’ın R evan valisi Tokm ak Han’dı. Şah
K uli H an’ın 1568 y ılın d ak i ziyareti nasıl
m uazzam tantana ve gösterişlere v esile
teşk il etm işse, onun oğlunun Sultan M u-
rad’ı ziyareti de o neviden gösterişlerin
tezahürüne fırsat verdi. Tokm ak hanın
1313
da böyle bir şeh âd et nasip eyle!» d iye
dua etm iş.
Sokullu M ehm ed Peşa'nın ölüm ü ile
m ühim bir d ev let adam ı kaybolm uş o l­
du. Onun ölüm ü, zam anım ız tarihçileri
tarafından, O sm anlı İm paratorluğunda
«Y ükselm e devri» nin ssn u v e «Durak­
lam a devri» n in b aşlangıcı olarak kabul
edilir.
m aiyeti babasınm ki kadar çok d eğil de,
yin e de bir elçilik h ey eti için h a y li ka­
lab alık sayılacak m iktarda idi. İkiyüz
elli k işilik m a iy et v e 500 d evelik bir a-
ğırlık la Ü sküdar’a v a sıl olduğu zaman
R um eli b eylerb eyi Siyavü ş Paşa 2500 k i­
şilik m uhteşem bir alayla İran h eyetin i
karşıladı. S iy a v ü ş P aşa’m n em rindeki as­
k erler k ıy m etli ve süslü m erasim elb ise­
lerin i giym işti. İran h ey etin i karşılayan­
lar yaln ız bunlar da değildi. Kaptanpaşa
da 30 kadırga ile Ü sküdar k ıyılarına
gelm işti. Tokm ak Han karşıya geçm ek
için bu gem ilerd en birine bindiği ve
gem id e hazırlanm ış altun işlem eli örtü­
lerle süslü sofranın başına oturduğu z a - .
m an kadırgalardan v e K ızkulesinden se­
lâm topları atılm aya başladı. K arşı sa­
h ild e y en içeri ağası tarafından karşıla­
nan Tokm ak Han h er adım ında fev k a lâ ­
d e bir itibarla m isafir ediliyordu. Şah
K u li H an’ın ziyareti sırasında olduğu g i­
bi bu defa da asıl gösteriş m erakı İran­
l I l a r d a n geliyordu. İran’dan böyle g ö ste­
rişli bir h ey et gelin ce O sm anlı h ü küm e­
ti de ister istem ez aynı arzuyu duyuyor­
du. Bu yüzdendir ki, devrin tantanasını
bizzat yaşıyan Osmanlı tarihçileri b ö y le
sahneleri tafsilâtlı şek ild e n ak letm ek te­
dirler. H am m er gibi bir A vrupalı tarihçi
ise, gerek o devirde iki Doğu hüküm eti­
nin kudret ve' m alî im kânlarını b elirte­
bilm ek , ay n i zam anda D oğuluların g ö s­
teriş m erakına işaret etm ek g a y esiy le
m utantan sah n elerin tafsilâtın ı verm ek ­
ten kendini alam am ıştır. N itekim İran
h eyetin i, anlatırken şöyle dem ektedir:
«Şim diye kadar hiç bir A sya hüküm da­
rının elçisin e, bu türlü ihtiram yap ılm a­
dığı gibi, A vrupalı sefirler de buna m ü ­
zahir olm uş değildi. A layın önünde k ıy ­
m ettar gaşiyeler örülm üş dokuz at y e ­
 dek te götü rü lm ekte v e üzerlerinde - in ­
san v e arslan, kaplan v e a t resim leri
resm edilm iş elb iseler g iym iş - yirm i dört
zenci b u n la n takip etm ek te idi. B u ise,
canjlı m ahlûk tasvirleri şer’an m em nu
olduğu cih etle sünniler nazarında pek
fena görülüyordu. E lli piyad e h izm etçi
ile kuşaklarına çıngıraklar a sılm ış üç
süvari sefirin önünde gidiyorlardı. T ok­
m ak Han, altunlar içinde bir cins ata b in ­
m işti; kırm ızı kadifed en m am ûl k a fta ­
nının eteklerinin gü zel işlem eleri arasın­
da sırm alı yapraklar görünüyordu; alt
elb isesi her türlü resim lerle işlen m iş,
kavuğu sırm alı v e k ıym ettar taşlarla
m urassa idi. A rkasında bulunan üç se ­
y isten biri k ılıcın ı, İkincisi y a y ım , üçü n -
cüsü altunlu m urassa ok m ahfazasını ta ­
şıyordu.»
İşte bu derece süslü bir toplulukla
İstanbul’a g elen Iran elçisin e O sm anlı
im paratorluğunun h a şm et v e zen g in liğ i­
n i gösterm ek için bir takım fırsatlar ih ­
das edildi. Bu sebeple, elçin in v ü su lü sı­
rasında avda bulunan Sultan M urad 12
bin k işilik m uazzam bir k alab alık la şeh ­
re dahil oldu.
Iran elçisi T okm ak Han İstan b u l’a
varışın ın dokuzuncu günü olan 13 m ayıs
1576 da padişah tarafından kabul e d il­
di. K abul sırasında h ed iy elerin i d e su n ­
du. H ed iyeler arasında fev k a lâ d e k ıy ­
m etli bir K ur’a n -ı K erim , Iran şa irleri­
nin eserlerin den 60 cilt kitap, orta direği
altu n v e elm as k akm alı v e ipek işlem eli
bir çadır, kırk kaliça, elm as, in ci, zü m ­
rüt, firuze v e züm rüt ile dolu kırk ç e k ­
m ece v e bunların yan ın d a bir takım i-
pekli kum aşlar vardı. Tokm ak H an, bu
kabulden sonra h er gün bir v ezir tara­
fından ziy a fete d a v et edildi. Bu z iy a fe t­
ler sırasında vezirler k endisine k ıy m et­
li h ed iy eler verdiler. Tokm ak Han İran’a
dönm ek üzere 2 1 m ayısta İstan b u l’dan
ayrıldı.
İran’da saltanat d eğişik likleri
T okm ak Han T ürk iye’de bulunduğu
sırada Iran Ş ah ı Tahm asp v efa t * etti.
E lli dört sen eden beri Iran tahtını işgal
eden Şah Tahm asp, zevcelerin d en , H a y ­
dar M irza’nın annesi olan kadın tarafın ­
dan ham am da zehirlen erek öldürülm üş­
tü (14 m ayıs 1576). Ş ah T ahm asp’ın son
1314
zam anlarında h ü k ü m et otoritesi T ürk­
m en, Çerkez, Gürcü v e K ürt b eylerin in
ellerin d e bulunuyordu. Ş ah Tahm asp’-
m yaş sıra siy le M ehm ed H üdabende, İs­
m ail, Murad, Süleym an, H aydar, B eh -
ram, M ustafa, M ahmud, A li, îm am kulu,
A hm ed Z eyneiâbidin, M usa isim lerin d e­
ki on ik i oğlu m u h telif kadınlardan dün­
y a y a g elm işti. Bu kadınların arasında
Ç erkez v e Gürcü aslından olanlar v a r­
dı. Gürcü v e Ç erkez b eyleri, kendi ırk ­
larından olan kadınlardan doğan şeh za­
delerin Iran tahtına geçm esin i istiyorlar­
dı. Ş ah Tahmasp, tahtı oğullarından
H aydar’a bırakm ak arzusundaydı. Lâ­
kin k u v v etli bir nüfuza sahip olan U s-
taclıoğlu H ü seyin B ey, şehzâdelerden
B ehram ’ı şah yapm ak istem ek te idi. iş ­
te buna m âni olm ak v e tahtı b ir an ö n ­
ce oğlu n a tem in etm eyi gözeten H a y -
dar’m annesi olan Gürcü kadın k o ca sı­
nı zehirlem işti;
Tahm asp’m ölüm ü vuku bulunca
H aydar derhal hüküm darlığını ilân etti.
Ş ah Tahm asp, oğullarından H aydar’ı
fazlaca sevd iğin d en , riv a y ete göre, T ok­
m ak H an’ı İstan b u l’a gönderirken bunun
hüküm dar olacağına dair Su ltan M urad’a
ihbarda b ulunm ası için elçisin e talim at
verm işti.
H aydar M irza h üküm darlığını ilân
eder etm ez, Şah T ahm asp’m Ç erkez bir
kadından d ü n yaya gelen kızı Perihan,
d ayısı olan Ç erkez P rensi Ş em h al H an ’a
m üracaatla Iran tah tın ı Gürcü h an ları­
n ın tesirin d en kurtarm asını isted i. Ş e m ­
h a l Han derhal fa a liy ete geçerek Çerkez
beylerin d en başka ken d ilerin e taraftar
olan T ürkm en b ey leriy le birleşip sarayı
bastı. H aydar bu patırdı arasında kadın
k ıy a fetin e girip kaçm ak isterk en bİ2zat
Ş em h al Han tarafından tanınarak çar­
şa f yü zünden çek ild i v e Ş em h a l’m e m ­
riy le oracıkta derhal başı k estirild i. S a l­
tanatı y a n m gün kadar sürm üş olan
H aydar, hayata veda ettiği sırada onu
kurtarm ak ü zere m ukabil tedbir ittihaz
etm iş olan U staçlıoğlu H ü seyin B ey v e
Gürcü b ey lerin in adam ları da saraya
girm eğe m u vaffak oldularsa da H aydar’-
m k esik başını görünce cesaretleri k ı­
rılıp çek ilip g ittiler. M aam afih bu sıra­
da T ahm asp’m oğullarından M ustafa v e
îm a m k u lu ’nun dayıları olan U staçlu oğ-
lu H ü seyin B ey ik i şeh zad eyi ya n m a a -
I
İarak onları hüküm dar ilân etm ek n iy e ­
tiy le Kum v e K eşan taraflarına gitti.
Tahm asp’m ölüm ü ile İran’da bir
karışık lık devri açılm ıştı. H aydar’m ö l­
dürülm esi bu k arışık lığ ı daha da artır­
dı v e bu h al aylarca d evam etti. Bu ka­
rışıklar arasında, H aydar’m öldürülm e­
sine sebep olan prenses P erihan’ın ana
bir kardeşi olan İsm ail hüküm dar ilân
edildi. B abası öldüğü zam an 41 yaşında
bulunan İsm ail 22 ağu stos 1576 da K az-
v in ’de İran tahtına oturdu.
Şah Tahm asp’ın yaş. sırası ile ik in ­
ci oğlu olan İsm ail, zalim liğ i v ey a h u t da
Sünniliğe m ey li d o la y ısiy le A lam u t k a­
lesin e hap sed ilm işti. İsm ail, yirm i beş
senedenberi (bazı kaynaklara göre do­
kuz buçuk sendenberi K ahkaha k a lesin ­
de) hap iste olduğu A la m u t kalesin d e a f­
yona alışm ış v e m üthiş bir afyon k eş o l­
m uştu. A fyon iptilâsı, aslın d a m evcut
olan zalim liğin i daha da artırm ıştı. Bu
yüzden sekiz erk ek k ardeşi ile onların
çocuklarını öldürm üş, sad ece gözleri iy i
görm eyen ağab eyisi M ehm ed Hüdabende
ile onun üç oğlunu sağ bırakm ıştı. H am -
za, A bbas v e Ebu T alip adını taşıyan bu
üç çocuktan İkincisi İran tahtına geçerek
v e «Büyük Abbas» d iy e bu m em lek etin
tarihinde y er tutacaktır.
İkinci İsm ail o kadar in safsız v e af­
yon ip tilâsı yüzünden sin irleri o derece
bozulm uştu ki, hüküm dar olu n ca anne­
sini görm ek istem eyen bu adam , günün
birinde ağb eysi ile üç çocuğunun ida­
m ın ı em retti. B una sebep, o sırada İsm a­
il Şüca adını v erd iği b ir oğlunun dün­
yaya gelm esi v e tahtı bu oğluna tem in
etm ek istem esiyd i. L âkin adam larından
H elvacıoğlu H aşan B e y ’in ev in d e b u lu n ­
duğu sırada fazlaca yu ttu ğu afyon n e ti­
cesinde felç olarak ölm esi (kasım 1578)
n eticesin d e bunlar m u tlak bir ölüm den
kurtuldular.
İkinci Şah İsm ail zam anında O sm an­
lIlarla İran arasındaki d ostluk bozuldu.
Şah İsm ail seleflerin in takip ettik leri ba­
rış siyasetin e pek uym adı. O sm anlı id are­
sindeki bazı K ürt b eylerin i İran tarafı­
na celbfttm eye çalıştı. Osm anlIlardan a y ­
rılıp İran tarafına iltih a k edenlere y a l­
nızca iltifatk âr davranm akla k alm aya­
rak bunları O sm anlılar aley h in e teşv ik
de ediyordu. B u sırada O sm anlı - İran
sınırında K anunî S ü leym an zam anında­
1315
k i h u dut h âd iselerin e benzer şey ler cere­
y a n ediyordu. İkinci Şah İsm ail’in Kürt
b eylerin i teşv ik i karşısında O sm anlı h ü ­
küm eti de bunların tatm in v e ısm d ırıl-
m ası için V an b eylerb eyin e em ir gönder­
m ek teyd i. T ürk-İran sınırında b ö y le bir
hava eserken İran’ın Lûristan v a lisi Os­
manlIlara sjğm dı. Lûristan v a lisi iy i bir
şek ild e karşılanıp ken d isin e sancak v e
h il’at gönderildi. B ütün bu haller, iki
d ev letin m ü n aseb etlerin in g ergin leşm e­
sin e y o l açıyordu.
İk in ci Şah İsm ail’in ölüm ü üzerine,
İran d ev let adam larının ek serisin in itti­
fak ı n eticesin d e M ehm ed H üdabende h ü ­
küm dar ilân ed ild i (A ralık 1578). Göz­
leri p ek iyi görm ediği için bazı tarihçi­
le r tarafından «Kör Hüdabende» diye
ta v sif ed ilen bu hüküm dar zam anında
O sm a n lı-îra n barışı bozularak uzun bir
m ü cad ele d evresi başladı.
M ehm ed H üdabende vü cu t özründen
başka İktidarsız bir k im seydi de. Onun
için d ev let İdaresi bir aralık H am za ile
A b b as’m anneleri olan zev cesin in eline
g eçti. Bu kadın Maraş S ey y id leri d en i­
le n m eşhur v e nüfuzlu bir a ile y e m en ­
suptu. V alide sultan, kendi soyunun n ü ­
fuzundan faydalanarak oğullarından
Ham za M irza’y ı babasından sonra h ü ­
küm dar yapm ak diğer oğlu A bbas’ı da
saraya kapatm ak istedi. H erat V aliliği
yapan A bbas’m lalası A li K uli Han Va­
lid e su ltan ın n iy etin i sezdiğinden A bbas
M irza’y ı K azvin ’e gönderdi. B unun ü ze­
rin e V alide su ltan ile A b b as’m arası a-
çılm ak ta devam etti. A bbas M irza’nın
la la sı b ecerikli bir kim se olduğu kadar
A b b as’m ken d isi de genç yaşın d a zekâ­
sın ı gösterm eye başladığından etrafın d a­
ki taraftar k ü tlesi h a y li büyüdü. N etice­
d e A b b as Mirza la la sı A li Kuli H an tara­
fın d an şah ilân edildi.
Ş a h M ehm ed H üdabende d e zev ce­
si gibi b ü yü k oğlu H am za M irza’m n hü­
küm darlığına taraftardı. Buna ilâveten
k üçük oğlu hüküm darlığını ilân etm iş
v a ziy ettey d i. T ahtı önce kendi nam ına
İk in ci plânda da büyük oğlu H am za na­
m ın a kurtarm ak için 80 bin k işilik bir
ordunun başında H erat’a yürüdü. A li
K u li Han, Şah ile çarpışm ayarak ita a ti­
n i arzetti. B ö y lece H am za’nm babasın­
dan sonra hüküm dar olm ası kabul ed il­
di. M ehm ed H üdabende câhil v e b ece­
riksiz olduğundan, k endisine g eleceğin
hüküm darı gözü ile bakılan Kam za M ir­
za idareyi ele alm ış bulunuyordu. H ü­
küm darın âci2İ ifi v e taht yüzünden vu ­
kua gelen m ünazaa vo m ücadele yüzün­
den İran otoritesizi i k içinde yü zü yor ve
kabile reisleri birbiriyle vuruştuğundan
tam bir k a n şık lık hüküm sürüyordu. İ-
ran’ın. bu durumu Osm anlIların işin e v a ­
rıyor, fırsattan istifa d e ed en Osmanlı
orduları fazla zahm et çekm eden İran
toprağında ilerliyordu. Harbin sonlarına
doğru A bbas Mirza İran hüküm darı o l­
du (1587).
İr a n ’a h a r p a ç ılm a s ı v e O s m a n lı
d e v le t e r k â n ı
İran’da gen iş çapta karışıklık ve h u ­
zursuzluk devam ederken, O sm anlı h ü ­
küm etinin Van v a lisi H u srev Paşa, I-
ran’ın durum u hakkında h üküm ete arı­
zalar takdim ediyor, İran hüküm etinin
zayıflığı v e gayri m em nunların m evcu ­
diyetin den bahisle, bu m em lek ete harp
açıldığı takdirde başarı kazanm anın ko­
lay olacağını belirterek hüküm eti İran’a
karşı harbe teşv ik ediyordu.
İran hududundan alm an haberler
ve bilhassa Van beylerb eyi H ü srev P a-
şa'nuı teşvik leri O sm anh hü k ü m et m er­
kezinde akisler uyandırm aktan hâli k a l­
madı. O sm anlı d ev let adam larından m ü ­
him bir kısm ı, H üsrev P aşa’nra dediği
gibi, yen i fetih ler için fırsatın m evcu d i­
y etin e kani olup harp taraftarlığı e d i­
yordu. Buna m ukabil veziriazam S o k u l­
lu M ehmed Paşa, İran’a karşı sefere g i­
rişm enin aleyhin deyd i. M üverrih P eçe-
v î’n in bildirdiğine göre; S ok u llu Iran
harbine aleyhdarlık ederken m ak u l gö­
rünen fik ir v e sebepler ileri sürüyordu.
Sokullu M ehm ed Paşa: «m evacib artar,
teb’a azahr, sefer m asraflarına karşı v a ­
ridat yetişm ez, İran ü lk esi gen iştir, h a l­
kı itiat altında tutulam az. Sultan Sü­
leym an İran seferlerin d en çok çekm iş,
sulhun tesisin e kadar çok üzülm üştür»
diyerek m ahzurları sayıp, geçm iş y ıl­
lardan m isal verd ik ten sonra «Acem se ­
ferini ilk a edenler attan ayrılıp da öküze
binm îyenlerdır» şek lin d e bir cüm le ile
fikrin i hülâsalandırıyordu.
Sokullu M ehmed Paşa b öyle ko­
nuştuğu sırada eski nüfuzuna sahip d e­
1316
ğildi. Buna m ukabil harp isteyen lerin
başında g elen Lala M ustafa P aşa v e K o­
ca Sinan Paşa u m u m iyetle veziriâzam a
m u h alif olan kim selerdi. Lala M ustafa
Paşa K ıbrıs seferini isterk en de Sokullu
buna m u h a lefet etm işti. K ıbrıs feth i ile
Lala M ustafa haklı çıkm akla beraber,
i ne bahtı harbi de, h ıristiy a n ittifak ın ın
n isbeten tahakkuk etm iş olduğunu g ö s­
term esi bakım ından S o k u iiu y a ’ h ak v er­
direcek. bazı n ok talar ih tiv a ediyordu.
M aamafih h er şe y e rağm en K ıbrıs gibi
bir ada T ürklerin elin d e kalm ıştı. Iran
seferi de S o k u llu ’n u n dediği şek ild e güç
olm akla beraber O sm anlı d ev leti y en i top
raklara kavuşa bilirdi. K oca Sinan Paşa
da Y em en ve Tunus’taki başarılarına d a ­
ha b üyüklerini ek lem ek arzusunu b e sli­
yordu. O nun içiıı O da harp taraftarları­
nın ön safında gelm ek teyd i.
ü ç ü n c ü Murad zam anındaki İran
harbi m ü n aseb etiyle şuna işaret etm ek
icap eder ki, o devrin m üverrihleri, harp
istey en lerle istem eyen lerin kim ler old u ­
ğuna işaret ettik leri v e bu arada S o k u l­
lu ’nun sözlerini n isb eten n a k lettik leri
Iıalde, harpte varılm ası hesaplanan h e ­
d efi iy ic e belirtm em ek ted irler. B una
m ukabil harp harekâtı etraflı şek ild e in ­
celend iği zam an, esas h edefin Gürcistan,
Ş irvan v e D ağistan gib i K afkas m em le­
k etlerin in feth i olduğu görülm ektedir.
Gerçi, harbin sonlarına doğru Tebriz e t­
rafında da çarpışm alar olm uş v ö bugün
Iran A zerbaycanı den ilen toprakların bir
kısm ının da feth in e çalışılm ışsa da, çar­
pışm aların esas m erkez sık leti G ürcis­
tan v e Şirvan gib i toprakların feth i u ğ­
runda cereyan eylem iştir. Bu bakım dan,
1578-1590 Iran harbi, esas Iran î-F ars u n ­
surunun m esk û n bulunduğu sahanın f e t ­
hini h ed ef tutan bir m ücadele değildir.
Gürcüler gib i h ıristiyan bir topluluğun,
um u m iyetle sünnî Türklerle m eskûn Ş ir ­
van'ın, y in e h alk ı sünnil erden ibaret
D ağıstan'ın O sm anlı sın ırla n için e a lın ­
m asına çalışılm ası, S ok u llu ’nun m ü ta le-
asım n her yön ü n ü n isa b etli olm adığını
gösterm ektedir. A ncak, İran seferin in
çok zah m etli olacağı v e zap ted ilen y e r ­
lerin elde güç tu tu lacağı da bir h ak i­
kattir.
B ütün gü çlü k lerin e rağm en K afkas
m em lek etlerin in zaptı, o d evir için Os-
m anlı im paratorluğu b akım ından hayati
 bir eh em m iyet arzeder görünm ektedir. ik in ci S elim ’den beri padişahlar harbe
Zira V olga boyundan Hazar sah ilin e i- gitm ek âdetini terketm işierdi. K anunî
nen R usların, K afkasya’y a doğru yavaş Süleym an yaşın ın h a y li geçkin olm asına
yavaş ilerlem ek isted ik leri b elli olm ak ­ rağm en 1 m ayıs 1566 da İstanbul’dan h a ­
tadır. H albuki K afkas m em lek etleri e l­ rek etle S igetvar seferine çıkm ıştı. İk in ­
de ed ild iği takdirde, hem Ruslardan ci S elim , padişahlar içinde sefere çıkm ak
önce buraya y erleşilm iş olacak, hem g ü ­ usulünü ilk terkeden hüküm dar olm ak­
n ey doğudan K ın m h a n lığ ı arazisi ile la beraber, onun zam anında padişahın
irtibat kurulacak, hem de Irar, kuzeyden k atılacağı şek ild e bir kara harbi de o l­
çevrilm iş olacağı için S a fev î hü k ü m e­ m am ıştı. B inaenaleyh, Ü çüncü Murad i-
ti daha k olaylık la teh d it altında tu tu la­ le sefere çıkm a âdetinin terki daha b e­
caktı. lirli bir hâl alm ış oluyordu, ü çü n cü
iş te bu m ühim n oktaların izahına o Murad, harem deki sefa lı hayatını bıra­
devrin m üelliflerin in eserlerin d e rastlı- karak sefer zahm etine katlanacak karak­
yam ıyorsak da, harp harekâtının takip terde bir hüküm dar değildi.
etliği seyir bakım ından, Osm anlı h ü k ü ­ Padişahın sefere çıkm am asına m u­
m etinin bu h ed eflere u laşm aya ça lıştığ ı­ kabil, hü k ü m et reisi olan S ok u llu M eh­
na şahit oluyoruz. m ed P aşa da K anunî’nin ölüm ünden
D on-V olga k an alın ın açılm asını is ­ sor.ra bizzat sefere çıkm am ıştı. İran’a
tem ek le, S ok u llu ’nun, V olga bölgesi v e sefer açılm asına karar v erilirk en k en d i­
Îç-A sya T ürkleriyle irtib at kurm anın si sefere gitm ediği gibi, sefere çıkacak
lüzum v e ehem m iyetin i kavradığı, Rus ordunun serdarını tayinde de evv elâ ,
teh lik esin i sezdiği anlaşılm akla beraber m ü tered d it davrandığı ve isabetsiz b ir
ona yak ın eh em m iyet arzeden K afkas tayin m uam elesine tev essü l eyled iği, o -
m em lek etlerinin feth in i istih d af eden nun bu isabetsiz m uam elesinde, p adişa­
bir harekâta m uh alefetin i, D on-V olga hın da dahii bulunduğu anlaşılıyor.
kanalı m eselesin d e uğradığı m u v a ffa k ı- S ok u llu ’nun sulh taraftarlığına kar-
y etsizlik le izah etm ek m üm kündür. F a­ • şılık sefer kararı verilm esin d e büyük
kat kanal işin de S ok u llu ’nun, A strahan rol oynıyanlardan Lala M ustafa v e K o­
seferi diye anılan harekâtı bir defterda­ ca Sinan Paşaların her ikisi de, harpte
rın elinde bırakm ak su retiy le tedbirde kazanılacak m u vaffak iyeti kendilerine
kusur eyled iği m alûm dur. m aletm ek isted ik lerin d en her ik isi de
Van beylerb eyi H u srev Paşa İran’­ Serdar olm ak istiyordu. B unun için La­
daki k arışık lıklar yüzünden h udutlarım ı­ la M ustafa Paşa Erzurum ve h avalisin in
za bir zarar gelm em esi, b ilâkis İran’a se ­ serdarlığına, S in an Paşa da B ağdad ta ­
fer açılm ası için tam fırsa t olduğu y olu n ­ rafları serdarlığına tayin edildi. H albu­
da İstanbul’a arizalar takdim ederken, ki b ö y le bir tayin, hem k u vvetlerin da­
Erzurum halkı da şehirlerinin em n iyetin i ğılm ası, hem har iki paşanın birbiriyle
tem in g a y esiy le Erzurum ’un etrafına bir geçinem em eleri, hem de seferin gayesin i
sur inşası için m erkezin m üsaadesini is ­ esas h ed eften uzaklaştırm ası bakım ından
tiyordu. fazlaca m ahzurluydu. N eticede ik i ser­
İşte bütün bu m esele, hâdise ve te ş­ dar ile sefere çıkış m ahzurlu görülerek,
vik ler m uvacehesinde İran’a harp açıl­ padişahın irad esiyle Sokullu M ehmed
m asına karar verildi. P aşa her ik isi ile görüştü. M üverrih P e-
ç e v î’nin anlattığına göre, veziriâzam
Lala M ustafa P asa’nm bunlarla görüştüğü zam an L ala M ustafa
serdar tayini Paşa: «A llahın in a y eti ile gideriz, hudu­
da vüsulüm üzde vu k u feh li ile m ü şave­
Harp açılm asına karar verild iği za­ re ederek m uktezasm ca h areket ederiz»
man, harekâtı icra ed ecek orduya bir dedi. Koca S in an Paşa ise: «birinci sene
serdar tâyin edilm esi lâzım dı. E vvelce Tebriz v e Şirvan, ikinci sene H em edan
harp k aran alınınca, padişah bizzat or­ v e İsfahan taraflarının fethini taahhüt
dunun başına geçer v e y a ken d isi daha eyledi». Bu cevaplar padişaha arzedilin-
m ühim b ir m esele ile m eşgu lsa harekâ­ ce Sultan Ü çüncü Murad Lala M ustafa
tı idare edecek kum andanı tâyin ederdi Paşa’n ın serdarlığm ı em retti (şev v a l

1317
975 - aralık 1577/ocak 1578). BÖylece İ-
ran seferi serdarlığına ta y in ed ilen Lala
M ustafa Paşa G ürcistan v e Ş irv a n ’ın is ­
tilâsına m em ur oldu.
Lala M ustafa P aşa’nm
İstanbul’dan hareketi
O sm anlı d evleti İran’a karşı harp a -
çılm asm a karar verd iği sırada O sm anlı
- İran sınırında bazı şey ler olm aktaydı.
Şah Tahm asp’m ölüm ü üzerin e İran’ın
iç em n iyeti bozulduğu, ayni zam anda
Tahm asp’tan sonra İran tahtına g eçen ­
lerden İkinci Ş ah İsm ail 1555 A m asya
m uahedesi ile teessü s eden barış şa rtla ­
rına tam m ânasiyle riayet etm ediğinden,
O sm anlı - İran hududu da sü kûnetini
kayb etm eye başlam ıştı. İşte 1578 sen e­
sinin ilk a y la n içinde cereyan ed en h u ­
dut h âdisesi bu n evid en bir şeyd i. 31
m art 1578 de İstanbul’a u laşan habere
göre: Osm anlIların İran tarafındaki h u ­
duduna bir İran tecavüzü olm uş, Ş e h -
rizor b eylerb eyi m ü tecavizlerle harbe tu ­
tuşm uş, fak at yen ilerek askerini k a le le­
re çekm ek zorunda kalm ıştır. İranlılar
Bağdad civarına kadar uzanan bir akın
hareketine b ile cür’e t etm işler v e rast­
ladıkları hayvan sürülerini itlâ f etm iş
v eya sürerek götürm üşlerdir.
İran hududundan b öyle bir hab er g e­
lin ce, Serdar Lapa M ustafa Paşa h a rek e­
tini çabuklaştırm aya g ayret etti. N isanın
ilk haftası içinde huzura kabul ed ilen
Lala M ustafa Paşa padişaha ved a e y le ­
dikten sonra ayni gün m erasim le Ü s­
küdar’a geçti (5 nisan 1578).
L ala M ustafa P aşanın Ü sküdar’a
geçm esinden sonradır ki, sefere çıkacak
ku vvetlerin toplanm asına a it ilk hazır­
lık lar yapıldı. Serdarın İstanbul’dan gö­
türdüğü k u vvetlerin m iktarları pek e -
hem m iyetsizd i. Bunlar: b eş bin y e n içe ­
ri, bir kaç sipahi bölüğü v e bir m iktar
top bataryasından ibaretti. L ala M usta­
fa Paşa harbi bu kadarcık k u v v etle y a ­
pacak değildi. Onun m a iy etin e girecek
asker A nadolu’dan toplanacaktı. N ite ­
kim Lala M ustafa P aşa sefere çıkm ak ü -
zereyken K aram an (K o n y a ), S ivas, D u l-
kadır (M araş), Erzurum, D iyarbakır v e
H alep b eylerb eylerin e askerleri ile b ir­
lik te serdara iltih ak ları hususunda em ir­
le r yazıld ığı gibi K ırım hanı da yardım a
1318
m em ur ed ilm iş bulunuyordu. A yttca, bir
m üddet önce D iyarbakır b ey lerb ey liğ in ­
den a zled ild iğ in d en . beri o h avalid e bu­
lunan Ö zdem iroğlu O sm an P aşa da ser­
darın em rine girecekti. L ala M ustafa
Paşa İran seferin e çıkarken «K ü n h -ü l -
ahbar» isim li eseriyle tanınan m üverrih
G elibolulu  li de o rdu m ü n şis i sıfa tiy le
m aiyetin d e bulunuyordu. M üverrih  li,
bu fırsattan faydalanarak «N usretnâm e»
ism i ile İran seferin i anlatan bir eser k a ­
lem e alm ış olduğundan, bu harbin ta f­
silâtın ı onun eserin d en k o laylık la tâk ip
edebiliyoruz.
Serdar L ala M ustafa Paşa Ü sk ü d ar’­
dan h arek etin d en itibaren doğu A nado­
lu ’y a kadar uzanan u 2un yo lu pek ağır
katediyordu. Daha ziyad e b ey lerb ey le­
rinin askerlerinin hazırlanabilm eleri i-
çin b öyle davrandığı anlaşılan Lala
M ustafa P aşa İzm it’e vard ığı zaman y e ­
n içerilerin B olu üzerinden Erzurum ’a
g itm elerin i em rederken kendisi bir m ik ­
tar asker ile K onya’y a yön eld i. K on ya’­
da A lâ ed d in -i R ûm i’n in türbesini ziy a ­
retten sonra yo lu n a d evam la S iv a s’a
geldi. S iv a s’ta bulunduğu sırada Van,
Erzurum v e H aleb beylerb eylerin d en
m ektuplar aldı. V an b eylerb eyi hudutta
İranlIlara karşı bazı m u v a ffa k iy etler k a ­
zan ıld ığın ı haber veriyordu. Yine bu a -
rada Guril v e M m greli Ç erkez b e y le ­
rinden ita a tla n n ı arzetm ekte old u k ları­
na dair m ektuplar geldi.
Ordunun Erzurum ’da toplanm ası
L ala M ustafa Paşa 3 tem m uz 1578
de Erzurum ’a v a sıl olduğu zam an Gür­
cistan v e Ş irv a n ’a ilerliy ecek O sm anlı
ordusunun m ühim kısm ı burada toplan­
m ış bulunuyordu. Serdar L ala M ustafa
Paşa, Erzurum ’a dahil olm adan bir gün
önce Ç erm ik (Ilıca) konağında D iyarba­
kır b ey lerb ey i D erviş, S iv a s b eylerb eyi
M ahmud, Erzurum b eylerb eyi Behram
v e Maraş b eylerb eyi A hm ed P aşa’la r ta ­
rafından karşılanm ıştı. Ondan bir gün
önce de Ö zdem iroğlu Osman Paşa k en ­
disine iltih ak etm işti. İyi bir kum andan
olduğunu Y em en h âd iseleri sırasında g ö s­
term iş ve bu bakım dan üstün k a b iliy et­
lerin i asıl bundan sonra isp at ed ecek o -
lan Ö zd em iro ğ lu O sm a n Paşa, iki sen e
kadar önce D iyarbakır b ey lerb ey liğ in ­
den azledilm işti. Y em en h âd iseleri m ey a -
m nda izah ed ild iği veçh ile, A rnavut K o­
ca Sinan Paşa, Ö zdem iroğlu’nun en b ü ­
yü k hasm ı olup ikinci b ü yü k hasm ı da
Veziriâzam S oku llu M ehm ed Paşa idi.
Y em en hâdiseleri sırasında S in an Paşa
yüzünden, D iyarbakır b ey lerb eyliği sı­
rasında da Sokullu tarafından m ağdur
edilen Ö zdem iroğlu Osman P aşa’nıîl sa­
m im î dostu İse Lala M ustafa Paşa idi.
B irinci m ağduriyeti esnasında, onun ba­
şına daha büyük b elâlar gelm esin d en
koruyan L ala M ustafa Paşa, Ö zdem ir-
oğlu ’nun G ürcistan seferin e iştiraki için
padişahtan em ir çıkarttırm akla, k ıy m et­
li bir şah siyetin vücudundan istifad eyi
sağlam ış oldu.
Ö zdem iroğlu O sm an P aşa D iyarba­
kır b eylerb eyliğin d en azledilince, yerin e
D erviş Paşa tâyin edilm işti- S iv a s b ey ­
lerb eyi M ahmud Paşa, Dördüncü vezir
Sinan P aşa’n m kard eşi idi. Bu bakım ­
dan. Lala M ustafa P a şa ’m n ik i hasm ınm
y a k ın la n da sefer m ü n a seb etiy le onun
em rinde biraraya gelm iş oluyorlardi-
İranlılarm tedbirleri
A nadolu ’daki hazırlıklar üzerine i -
ranlılar O sm anlIların h ak ik î n iyetlerin in
n e olduğunu öğrenm işti. B unun için bir
taraftan huduttaki h âd iseler artarken
bir taraftan da îran lıla rm m ukabil ted­
bir v e hazırlıklara tev essü l eyled ik leri
m üşahede edildi. O sm anlı tecavüzünün
G ürcistan üzerine v u k u bulacağın ı se ­
zen v ey a istihbar ed en İran hüküm eti,
buna göre tedbir alm aya başladı. M a-
am afih, yaln ızca G ürcistan tarafından
k u vvet toplam akla da ik tifa etm eyerek
O sm an iılan n V an b ey lerb ey liğ i çev resin ­
de de em n iyet tedb irlerin e başvurdu.
N itekim bu cüm leden b irer hazırlık o l­
m ak üzere, ik i sene önce elçilik le İs­
tanbul’a gitm iş bulunan R evan v a lisi
Tokm ak Han, A ras boyunun, Tebriz v a ­
lisi Em ir Han da V an hududu çevresin in
m uhafızlığın a tayin ed ild i. Tabii her iki
kum andanın em rinde de, O sm aıılı hücu­
m unu karşılam ak üzere k u v v et de birik­
tirildi.
Ardahan’a hareket
Serdar Lala M ustafa Paşa yirm i gün
1319
kald ığı Erzurum ’dan ayrılm adan önce
bir harp m eclisi toplayarak yapılacak
işleri görüştü. Bu m ecliste e v v elâ G ür­
cistan ’ın, ondan sonra d a Şirvan v e Da­
ğ ısta n ’ın zaptına karar verild i. B öylece,
İran ordusuyle karşılaşılm adan önce O s­
man!: ordusu zin d eliğin i m uhafaza e t­
m ek teyk en esas h ed efe ulaşılm ası der­
p iş ed ilm iş bulunuyordu.
L ala M ustafa Paşa Erzurum ’dayken
O sm anlı - İran harbinin, ilk çarpışm aları
başlam ış gibiydi. Kars sancak b ey i Yu­
suf B ey, İranlılara tâbi A h ılk elek b ey i
Gürcü m uhtedisi M ahm ud Han’ı, Çıldır
gölünün k uzeyindeki «Canbaz Çukuru»
m ev k iin d e m ağlûp ederek esir v e gan i­
m et e le geçirm işti. Serdarı sevindiren
bu hâdiseden başka m em n u n iyet verici
başka haberler de alınm aktaydı. Bu ha-,
berler, bazı Gürcü b eylerin in Osm anlI­
lara i ta atlarını arzetm ekte olduklarına
dairdi. Gürcistan tarafından bu biçim de
haberler gelirk en V an b eylerb eyi Köse
H u srev Paşa kendi m ın tık asın a birkaç
sancakbeyi gönderilm ek suretiyle k u v­
vetlerinin. tak v iy esi lüzum unu arzedi-
yordu.
Serdar L ala M ustafa P aşa Gürcis­
tan’a H erlenm esi kararını aldıktan sonra
23 tem m uzda Erzurum’dan harek et etti.
H asankale’y e varıldığında S iv a s b eyler­
b ey i M ahmud P aşa’y ı Erzurum m uhafa­
zasına bıraktı. Erzurum b ey lerb ey i B eh ­
ram P a şa y ı top arabaları ile O ltu üze­
rinden ileri sevk ed erk en ken d isi esas
k u v v etlerle H asankale - Hopik - S an a-
m er üzerinden S oğanlı v e A Uahuekber
dağlarına doğru ilerledi. D ağ m ın tık asın ­
dan ilerlen irk en topların ve ordu ağır­
lığ ın ın n ak led ileb ilm esi için bazı y e rle ­
rin tesv iy esi v e g eçitlerin açılm ası icap
etti. A U ahuekber d a ğ la n aşılınca Göle
üzerinden A rdahan’a u la şıld ı (5 ağus­
to s). Ordu A rhadan’da ü ç gün kaldı. Bu
arada V an b eylerb eyi K öse H usrev P a-
şa’n m Iran kum andanı Em ir Han ile ya p ­
tığ ı bir m uharebeyi kazandığı öğrenil­
di.
Çıldır M uharebesi
O sm anlı ordusu A rdahan’dan ayrı­
lın ca doğu istik am etin d e y o l aldı. O g ü ­
nün g e cesi O sm anlı - Iran hududu ö -
nünde bulunan «Behre Hatun» ovasında
geçirildi. Ertesi sabah harekete devam
olunarak o zamanki hudut aşıldı. O s-
Manii ordusu Safevîlere tâbi Gürcü beyi
Mahmud Han’ın idaresindeki bölgeye
girm işti. Ö ğleye doğru Mahmud H an’ın
merkezi Akçakale (Rabat) zaptedildi.
A yni gün akşam a doğru, Ardahan’dan
hareket sırasında esas kuvvetlerin so­
lundan ilerletilen Ardahan sancak b eyi
Abdıırraiımaiî B e y ile B ayburt aiaybeyl
Bekir B ey kumandasındaki Türk k u v­
vetleri de yin e Mahmud Han’a tâbi ka­
lelerden V eli (V ale) kalesini alm ıştır.
Lala M ustafa Paşa A kçakale (Rabat)
kalesinin muhasara v e zaptı ile m eşgu l­
ken ileriye doğru çıkm ış olan kırk e lli
kişilik bir Osmanlı k eşif kolu düşm an
kuvvetleriyle tem asa geldi. Serdar bun­
dan haberdar olunca düşman hakkında
daha fazla bilgi edinm ek için Çarhacı
kuvvetleri kumandanı Derviş Pasa’y ı
gönderdi. M üverrih P eçev î’nin genç v e
cesur bir bahadır d iye tarif ettiği Derviş
Paşa düşm anın azlsk v e çokluğunu na­
Çıldır m uharebesini gösteren bu resim Ricaut’dan alınm ıştır.
1320
zarı itibara alm adan m aiyetindeki üç
dört yü z k işilik k u vvetiyle derhal h ü ­
cuma geçti. İlk ham lede önüne g elen İ-
ranlıları yerlere serdiyse de, düşm an
askerleri pek kalabalık olduğundan k en ­
dilerinden bir kaç m isli kuvvetin hü cu ­
muna maruz kalıp onlarla vuruşurken
atından düştü. Adamları derhal im dadı­
na yetişerek y in e ata bindirdiler. D erviş
Paşa vuruşm asına devam la yaralanarak
ikinci defa atından düştüğü sırada Öz­
dem iroğlu Osman Paşa m uharebe saha­
sına yetişti. -
Osmanlı k eşif kolu ile vuruşanlar
Tokmak Han’ın idaresindeki 30 bin k i­
şilik İran k u vveti idi- Lala M ustafa Pa­
şa Arhadan’dan G ürcistan’a yürürken
Tokmak Han, Osmanlı k u vvetlerinin ö-
nünü keserek, Gürcistan yolunu kapa­
mak için Çıldır ovasına doğru ilerlem iş­
ti. K eşif kıtasının çarpışm asını haber
alan serdar o sırada Mahmud H an’ın
m erkezinin zaptı ile m eşgul olduğundan
Tokmak Han'a karşı Özdem iroğlu Osman
 Paşa’y ı yollam ış bulunuyordu.
9 ağustos 1578 günü Özdem iroğlu Os­
man Paşa ile Tokmak Han arasında ce­
reyan eden Ç ıldır m uharebesi çok kan­
lı şekilde akşam a kadar sürdü. H ava y a ğ ­
murlu olduğundan a teşli silâhlar çalış­
mayıp, esas itibariyle kesici silâhlarla
vuruşuldu. A kşam karanlığı bastırırken
m uharebenin neticesi taayyün etm işti.
Tokmak Hars m uharebe sahasında bir
çok ölü bırakarak çekilm iş bulunuyor­
du. Ertesi g ü n . m uharebe m eydanı te t­
kik edilince 5 bin î r a n l ı cesedi sayıldı.
B eş yüz kişi de esir alınm ıştı. OsmanlI­
ların zayiatı îran lılan n k in d en bir hay­
li azdı. OsmanlIlardan ölenler arasında
en m ühim şahsiyet, V eziriazam Sokullu
Mehmed Paga’mn am casının oğlu v e
m üverrih P eçevî’nin d ayısı olan Çarhacı
kuvvetleri kumandanı Derviş Paşa idi.
Ç ıldır m uharebesinde D erviş P sşa
ile eski Marag beylerbeyi Muj'tabzâde
A hm ed Paşa fedakârca çarpışm ışlarsa da
zaferin kazanılm asında esas şeref Özde-
miroğlu Osman P aşa’y a aitti. Muharebe
sahasına sür’atli bir şek ild e gelerek der­
hal harbe girdiği halde başarı tem in e t ­
mesi; onun, sür’atli tedbir alm a bakı­
mından her kumandanda görülm eyen
bir istidada sahip bulunduğuna delildir.
Lala M ustafa Paşa, Çıldır m uhare­
besinden sonra Tokm ak Han’a bir m ek ­
tup yazarak, kendisine Osm anlılar tara­
fına geçm esini tek lif etti, Hattâ bunun
için br.susî bir m ülakata davet eyledi.
Kanunî Süleym an zam anında İran üm e­
rasından OsmanlIlara geçenlere gösteri­
len hüsnükabule ve tev cih edilen rütbe
ve vazifelere dair m isaller verdi. Serda­
rın, Tokmak Iian ’a böyle bir mektup
yazm ası onun kum andanlık kabiliyeti ile
İran’da sahip olduğu nüfuzun takdir e -
dilişine delildi. Lâkin, Türkmen aslın­
dan olan bu İran kumandanı Osm anlı
seraskerinin davetine icabet eylem edi.
Osmanlüara itaatim
bildiren Gürcü prensleri
Çıldır m uharebesinden sonra Gür­
cistan yolu OsmanlIlara açılm ıştı. İran
kuvvetleri m ağlup edildiğinden, fazlaca
endişeye kapılm adan Gürcistanda iler­
lem ek müm kündü. Bazı Gürcü prensleri
1321
bu hakikati sezdikleri için Osm anlılar a
itaata hazırlanıyorlardı.
K itabım ızın ikinci cildinin 896 ve 906
ncı sayfalarında anlatıldığı veçhile; O s­
m a n lIla r ilk defa K anunî zamanında
Gürcülere ait bir kısım topraklan 2ap-
tetm işti. Fakat Gürcülerin oturduğu top­
rakların büyük kısmı bir takım prens­
lerin idaresinde olup, bunlar da S a ie v î-
îerin him ayesinde bulunuyorlardı.
Osmanlı ordusu G ürcistan’a yürür­
ken bu m em lekette esas itibariyle üç k ı-
rallık mevcuttu- Bunlar: merkezi Tiflis
olan «Katthll» v ey a ^Kartliya», merkezi
Zagemi olan «Kakheti» v ey a «Kahetiya»,
m erkezi K utayis olan «îm erethi» v eya
•iinıeretiya», ayrıca Sam tshe, C avahetiya,
K larcetiva vc Tao isim lerini taşıyan pek
küçük prensliklerdi- Bu küçük prens­
liklerden Sam tsiıe p rensliğinin arazisi­
nin bir k ısm ı K anunî zam anında Os-
m ank toprakları arasına katılm ış olup,
prensliğin eski merkezi A hıska Osman­
l I sınırı içine alınm adığından S afevî h i­
m ayesinde kalm ıştı. L ala M ustafa Paşa
em rindeki Osmanlı ordusu Gürcistan
sınırına dayandığı sırada Sam tshe b ey ­
liğin in arazisi A hıska’nuı batısında Kub-
iiyan kazasında Ad)gen (A itunkale) h a ­
v a lisin e münhasırdır. B eyliğin başında
M inûçehr adında birisi olup kardeşleri
ve annesi ile birlikte m em leketini idare
ediyordu. T ürklerin «Başı açık» v eya
iA ç ık baş» dedikleri İm erethi beyliğinin
başında ik in ci A leksandr, K arthli b ey ­
liğ in in başında da David adında bir k ı­
ra! vardı.
Serdar L ala M ustafa Paşa, Gürcü­
lerle fiilen m ücadeleye girişm eden Ön­
ce, bunları kolay yoldan itaat altına
alm aya başladı. Çıldır M uharebelerinden
bir ay kadar önce en yakın Gürcü h ü ­
küm eti olan eski Sam tshe beyliğinden
artakaim ış küçük A itunkale prensi M i-
nûçehr'e m ektup yazarak, îranlılara ita ­
atten vazgeçip Türklere bağlanm asını
bildirm işti. Osmanlı serdarına m üsait
cevap veren Minûçeîır, Çıldır m uhare­
besinden sonra serdarın huzuruna da
kabul olundu, İslâm iyeti kabul ederek
M ustafa adını aldı. K endisine Tiflis y c -
lu üzerinde, - bulunan «Azgur» sancağı,
kardeşi Greguvar (Q warq\vare) a da
Otluk sancağı verildi. Küçük kardeşi
«Baka» ile «Dedis - îd ed i Deboras adını
 Gürcistan ve Gürcüler
(İlâve: 105)
★
K afK as d a ğ la rın ın g ü n e y in d e K a ra ­
d e n iz 'e d ö k ü le n R iy o n n e h rin in y u k a rı
v a d isi v e H a z a r d en izin e d ö k ü le n K ü r
(K u ra ) n e h rin in A İazan ism in d e k i k o lu
Üe b irleşm e n o k ta s ın a k a d a r u z a n a n sa ­
h a ta r ih te G ü rc is ta n d iy e ta n ın ır . Y u n a n
ve L â tin m ü e llifle rin in " îb e r y a ’' A ra p ­
la r ın " C u rz a n ” v e y a ‘E i-K u rc ’* d iy e i-
s im le n d ird ik le ri b u to p ra k la ra T ü r k le r
ü e A cem ler “ G ü rc is ta n ” d e rle r. B u top*
r a k la r d a o tu ra n in s a n la r ise k e n d ile rin e
' ■K a rtv e l1' a d ın ı v e rirle r.
M ilâ tta n b ir k a ç a s ır ö n c esin d e n be­
r i G ü rcü k a v m in in b u to p ra k la rd a o tu r­
d u ğ u m u h te lif ta rih î d e lille rle te s p it e*
d ilm e k te , a y n ı z a m a n d a b u n la rın K afk as-
y a n m y e rli b ir k a v m i o ld u ğ u k a b u l e d il­
m e k te d ir.
G ü rc ü le r, c o ğ ra fi m e v k ile ri ic a b ı cok
e sk id e n b e ri Y u n an , R om a, F a rs , T ü r k
ve A ra p k a v im le riy le te m a sa g e lm işler­
d ir, K a fk a sy a n ın E s k iç a ğ d a k i d u ru m u
b ir ta r a f a b ıra k ılır s a , O rta ç a ğ d a b u ra y a
en fa z la n ü lu z e d ip y e rle ş e n in ş a n to p ­
lu lu k la rım ı! m u n te lif T ü r k k av im i e r i ol­
d u ğ u g ö rü lü r. I lu n , B u lg a r, K ıp ç a k ve
H a z a rla rı b u a ra d a z ik re tm e k g e re k ir.
B ilh a ssa H a z a rla r K a fk a sy a n ın m u h te lif
y e rle rin e d a ğ ılıp y e rle şm iştir. G ü rc ü le rin
B izan s h a k im iy e tin d e n k u r tu lm a la rın d a
v e m ü s ta k il b ir k ır a llık k u rm a la rın d a
H a z a r’la rın p e k m ü h im ro lü o lm u ş tu r.
D aİıa s o n ra k i a s ır la rd a H a rz em ş a h la r
(H a v a riz m sa h la r), S e lç u k lu la r ve İ lh a n ­
lIla r d ev rin d e d e T ü r k le r K a fk a s y a ’y a
s o k u lu p y e rle şm e y e d e v am e tm iş le r v e
b u d ev red e g e le n T ü r k le rle G ü rc is ta n ’ın
d o ğ u su n a is a b e t e d e n ve b u g ü n S o v y et
A z erb ay c a n ’ı is m i ile a n ıla n sa h a n ın
T ü rk le şm e si k e sin le ş m iş tir.
G ü rc ü le r u z u n a s ır la r b o y u n c a a şi­
r e t h a lin d e y a ş a d ıla r ve ü lk e le rin e iler-
liy e n y a b a n c ıla rın h a k im iy e tin i ta n ıd ıla r.
D o k u z u n cu a s ır d a n itib a re n b u ra d a y e rli
k ı r a llık la r te ş e k k ü l e tm e y e b a şla d ı, G ü r­
c is ta n k ıra îla rı k e n d ile rin e “ A iıbaz k ır a ­
lı ” u n v a n ın ı v e rm e k te y d i, G ü rc is ta n 'd a
K rm e n î a slın d a n g e le n “ B a g r a t " o k u lla ­
r ı k ıra ll ı â ı e ld e e d in ce "A İibaz ve K a r i­
l i l e r i n k ıra lı” u n v a n ı ile h ü k ü m s ü re ­
r e k G ü rcü k ıra llıg ım n e n p a r la k devri*
n i y a sa d ıla r. B u s o y d a n g e le n k ır a lla n n
1322
—>
S e lç u k lu la rla m ü c a d e le le ri v e H ıristiy a n ­
la şm ış H a z a r k ü tle le rin i Al a z a n ve Y ora
ırm a ğ ı b o y la rın a y e rle ş tirm e le ri d ik k a ti
ç e k e r. Ü cüncü G e o rg i’n in k ız ı T a m a ra
(IİS 4 -1213) z a m a n ın d a B a g r a t o ğ u lla rı
s a lta n a tın ın h a k im iy e t sa b a s ı d o ğ u d a H a ­
z a r k ıy ıs ın a , g ü n e y d e A ra s b o y u n a k a d a r
u z a n ıy o rd u . K ıra liç e T a m a ra d e v ri bu
h a n e d a n ın e n p a rla k d e v ri o lm a k la bera-
b e r,G ü rc is ta n m ü te c a n is b ir d e v le t d u r u ­
m u n d a değildi.
T a m a ra 'd a n sonfrakt k ir a lla r devrinde*
G ü rc ü le r H a rz e m ş a h la rla , İlhanlIlarla,
K a r a k o y u n lu la r la , * T im u r k u v v e tle riy le
u ğ ra ş m a k z o ru n d a k a ld ıla r. T im u r İm p a ­
ra to rlu ğ u n u n s a rsılıp A n a d o lu ve K af-
k a sy a d a n e lin i e te ğ in i ç ek m esi ü z erin e
G ü rc ü le r B irin c i A le k sa n d r (1412-1442)
d e v rin d e m illî b irlik le rin i k u r a r gib i ol­
d u la rs a d a , b irlik u z u n m ü d d e t devam
ed em ed i ve G ü rc ü le r “ K a r tlıy a ” , “ K ahe-
tiy a ” ve ‘'İ m e re tiy a " d iy e 3 k ır a llıf a
a y rıc a S b e y liğ e a y rıld ıla r.
G ü rd ü le r h ıris tiy a n lıg ı B iz an s y o lu y le
a lm ış la rd ı. B u s eb e p le G ü rc ü le r B izans­
lI la r ’m K a fk a s y a 'd a k i d e ste ğ i y e rin e g e ç ­
m e k te y d i. G ü rc ü le r de m ü s lü m a n la rla
m ü c a d e le le rin d e B iz a n s lIla r’d a n fay d a-
la n m ıy a ç a lışm ış la rd ı, İ s ta n b u l’u n T ü r k ­
le r ta ra fın d a n z ap tı ü zerin e G ü rc ü le r do­
ğ u d a y a ln ız b a şın a k a la n b ir h ıris tiy a n
d e v le ti v a ziy etin e d ü şm ü ş b u lu n u y o rla rd ı.
G ü rc ü le rle O sm an lIla r a ra s ın d a ilk te ­
m as İk in c i B ayezid d e v rin d e g ö rü lm ey e
b a şla n d ı. D a h a önce G ü rc is ta n d a A kko-
y u n lu la r 'in n ü fu z u m e v c u t o ld u ğ u n d a n
ik in c i B ay e z id döverinde A k k o y u n lu la r İ n
çö k m esiy le G ü rc ü le r O sm an lIla rı ta n ım a k
ih tiy a c ın ı h is s e ttile r. Y avuz S e lim dev­
rin d e O sm anlı o rd u s u d o ğ u y a y ü rü y ü n c e
G ü rc ü le rd e b u a lâ k a d a h a d a b e lirli ve
fi'ili. b ir h â l a ld ı. G ü rc ü k ıra lı Ç a ld ıra n
s e fe rin e gid en Y avuz Selim* e k a sa p lık
h a y v a n g ö n d e re re k O sm a n lIla ra h o s gö­
rü n m e y e ç alıştı.
K a n u n î S ü le y m a n z a m a n ın d a Ö sm anlı
s ın ırı d o ğ u d a b ira z d a h a b ü y ü y ü n c e,
G ü rc ü le rle m e sk û n v e y a o n la rın elin d e
b u lu n a n y e rle r a r tık y a v a ş y a v a ş Os­
m anlI id a re sin e so k u lm a y a b a şla n m ış tı.
K a n u n i S ü le y m a n 1549 y ılın d a k i ik in c i
Ir a n se fe ri e sn a s ın d a ik in c i v e zir K a ra
taşıyan annesine de bir kaç köy ik ta e -
dildi.
Ç ıldır m uharebesinin akabinde M i-
nuçehr’e bağlı Gürcü b eyliği toprakları
zahm etsizce Türk sın ın içine alınırken,
ona yakın kolaylıkla M ahmud H an’a tâ­
b i topraklar da alındı. Bir gün önce A k­
ça (A ğaç) kale (Rabat) v e V eli (V ale)
kaleleri alınm ış olan Mahmud Han’ın
idaresindeki A lııska, A hılk elek , Tümük
ve H ırtız k aleleri de ele geçirildi.
T iflis’in işgali
L ala M ustafa Paşa esas Gürcistan
kabul edilen K afthli hâkim i D avid Han’a
da m ektup yazm ıştı. İran’ın eski hüküm -
d a n Ş ah Tahm asp’m kayınbiraderi olan
D avid Han Osmanlı serdarının m ektu­
bunu cevapsız bıraktı. Çıldır m uharebe­
sinden sonra Türk ordusu ile hareketi­
ne devam edince, G ürcistan’ın eti m ü­
him şehri olan kendisinin hüküm et m er­
kezi T iflis’i ateşe vererek kaçtı. Bu ara­
da şehrin halkını da dağlara kırlara çı­
karm ış bulunuyordu. Osmanlı ordusu
harpsiz T iflis’e girdi v e yan gım söndü­
A hır.ed P a ş a ’y ı G ü rc is ta n ü z e rin e g ö n d e r­
di. A h m c d P a s a S ır Bucuk a y lık Jıa~e-
j k â t n e tic e sin d e y irm id e n fa z la k a le eld e
; e tti.
A k k o y u n lu d e v le ti iy ic e y ık ılın c a Sa-
i fe v tle r g ü n e y K a fk a s y a y ı <îa h a k im iy e t
i v e n ü fu z la rı a ltın a a lm ış la rd ı. B uffün
S o v y e t A z e rb a y c a n ’ı ve E r m e n is ta n d iy e
a n ıla n to p r a k la r ı İlh a k ile m e rk e z d en
ta y in e y le d ik le -! v a lile rle id a re e tm e k ­
te , G ü rc ü k jra lla rm ı da n ü fu z la rı a ltın d a
t u tm a k ta id ile r.
K a n u n i S ü le y m a n z a m a n ın d a G ürcis­
ta n 'd a , m e rk e z i K u ta y is o la n tm e re tly a ,
m e rk e z i T iflis o la n K a rılıy a v e m e"k ezi
Z ag em l o la n K a h e tiy a ’d a n ib a r e t ü c k ı-
r a llık İle S a m tsh e , C av a h e liy a , S av setiy a,
K la rc e tly a v e T a o e m a re tle rin i ih tiv a
e d en S a m tsh e -S a a tab a g o b e y liğ i v ard ı.
Ç o ru h n e h ri d o ğ u s u n d a k i G ü rc ü le r K a­
n u n i S ü le y m a n z a m a n ın d a b u ta r a f ın zap-
te d llm e si ü z e rin e İslâ m iy e t! k a b u le b a ş­
la d ıla r. 1578 s e n e s in d e k a la M u s ta fa P as»
id a re s in d e k i O sm an lı o rd u s u G ü rc is ta n 'ın
ta m a m ın ı O sm an lı İd a re s i a ltın a so k tu .
F a k a t îr a ııtıla r la m ü c a d e le n in p e k uzutt
rerek şehrin bir kısm ım kurtardı (26 a -
ğustos 1578), Ilaik a da em niyette olduk­
ları bildirilerek şehre dönm eleri tem in
edildi.
T iflis işgal edilince şehrin ik i k ü ise-
si cam iye tah vil edildi. Lala M ustafa
Paşa feth i takip eden ilk cuma nam azını
bu m abedlerden birisinde kıldı.
T iflis’in işgalinden sonra Karthli
kırallığın a b ağlı toprakların tam am ında
intizam v e asayişin tesisin e çalışıldı. Bu
m ühim şehir y en i ihdas edilen bir b e y ­
lerb eyliğe m erkez y ap ıid ı. E yaletin ida­
resi de eski Bağdad beylerbeyi Solak
Ferhad Paşa’n ın oğlu Kastamonu san­
cak b e y i M ehmed B ey’e Paşalık unvanı
ile b irlikte tevcih edildi. Şehrin m üda­
faası için de 2 b in asker ve 100 top tah­
sis olundu.
K akheti kiralının itaati
En mühim Gürcü hüküm eti olan
K arthli kıratlığının doğusundaki K ak-
h eti taralı A leksandr ile R iyon nehri
çevresindeki îm erethi kıralı Jorj (G eör­
ge) B aşı açık, Serdar Lala M ustafa P aşa’-
s ü rm e si, G ü rc is ta n 'ın s a r s ın tıs ın d a uzur.
m ü d d e t d e vam ın* âm il o ld u . I r a n h a r p ­
le ri d o la y ısiy le G ü rc is ta n 'd a O sm anlı ha-
j k im iy e tî devam lı b ir is tik r a r a k a v u şa m a d ı.
B u n a ra ğ m e n K a rtlıy a bö lg e si G ürcüle­
rin d e n İslâ m iy e t! k a b u l e d e n le r g ö rü ld ü .
1574 sen e sin d e G ü rc is ta n 'ı z iy a re t eöen
E v liy a Ç elebi, T ifü s İ ç i n " a h a lisin in e k ­
s e risi O sm an lı z am a n ın d a n b e rl s ü n n t o-
Iud, h a n e il ve s a fi'l m e z h e b in d e d irle r.
U le m a sı ç o k tu r '* d iy e re k , ts lâ m la r m e-
Jıem m iy etin e iş a r e t e tm e k le b e ra b e r K a r t­
lı v e K a'neti k ıra tlığ ı S a h a sın d a k i G ü rcü ­
le r e sa s l'.liparlyle h ıris tiy a n k a lm a k ta de­
v a m e ttile r. O sm an lIla rın ve İ r a n l I l a r ı n
h a rp le ri s ı'a s ın d a d a z a m a n z a m a n Rus-
y a 'y a b a şv u ru p y a rd ım is te m e k te n g e ri
k a lm a d ıla r. 1768-1774 O sm an lı - R u s h a r­
b in d e G ü rc ü le r R u s la r'ın ta r a f ın ı t u t u ş
T ü rk le rin a le y h in e ç a lış tıla r, 1783 sene­
s in d e R u s la rla b ir ittif a k m u a h e d e s i ak-
te ü e n G ü rc ü le r, D a ry a l geffidi y o lu y le
R u s k u v v e tle rin i G ü rc is ta n 'a so k tu la r,
B ö y lece G ü rc is ta n 'a a y a k ba sa n R u sla r
İse 1801 de G ü rc is ta n ’ı b ir v ilâ y e t a la ­
r a k ilâ n e y le d iler.
1323
dan T iflis’in kendilerine verilm esini is­
tem işlerdi. Lala M ustafa Paşa da İslâ­
m iyet! kabul şartiyle Tiflis'i Aleksandr’a
vaadettiyse de, A leksandr’ın dininden
dönm ediğini görünce burasını beyler­
beylik merkezi yapm ayı uygun bulm uş­
tu.
Tiflis’in eski bir resmi
Eski Kafkas halkının kıyafetleri
(îk i asır evvelk i bir seyahatnam eden)
Bu defa T iflis’in zaptını müteakip
Türk ordusunun Kakheti arazisine te­
veccüh ettiğini gören Lewan oğlu (Os­
m a n lI kaynaklarında Levend oğlu) t-
kinci Aleksandr üç bin kişilik ordusunu ihtiyacı belirmiş bulunuyordu. T iflis’ten
m aiyetine alarak istikbale çıkıp itaatini
arzetti (1 eylül 1573). A leksandr’a ita -
atından dolayı h il’at g iyd irild i. Kı ralli- pek yorgun düşmüştü. Nehrin kabarık­
ğına ait arazi İlhak edilm ekle beraber
hafif bir haraç- m ukabilinde ocaklık y a ­
1325
ni bir nevi m alikâne gibi irsi valilik şek ­
linde yin e kendisine bırakıldı
Şırak bozkırındaki muharebe
Tiflis şehri işgal edilip idareciler de
tayin olunduktan sonra Lala Mustafa
Paşa burada fazla vakit
geçirmedi. Gürcistan'ın do
ğu taraflarının işgalini
tamamlamak, ayni za­
manda Şirvan ’a doğru
yürüm ek üzere orduyu
harekete geçirdi. T iflis’­
ten sonra gü n ey doğu
istikam etinde ilerlenm ek-
teydi. K ü r (Kura) n eh ri­
nin kolların dan olup Os-
m anlı kaynaklarında K a-
bur v eya Kabir şeklinde
kaydedilen Yora (Jora,
İora) ırm ağı geçildikten
sonra ordu y in e güney
doğu istikam etinde yürü­
yordu. Burası, Kür neh ­
rinin soldan gelen başka
bir kolu olan Kanık (A la-
zan) ırmağı ile Yora ırm a­
ğı arasında B alan ve
Gürcistan’ın güney doğu
bölümü addedilen kısım ­
dı. Kür’ün k o llan olan
bu iki ırm ağın arasında
kalan arazinin Şırak boz­
kırı denilen kısm ına g i­
rildiği zaman Osmanlı
ordusu erzak sıkıntısı
çekm eye başladı. Serdar
Lala M ustafa Paşa er­
zak sıkıntısını önlem ek
üzere ekin biçm ek için
bir m iktar insan ayırdı.
Lâkin bunlar İran k u v v et­
lerinin tuzağına düşerek
bir kısm ı telef oldu.
O aralık Lala M ustafa Paşa Kanık
(Alazan) ırm ağının yaknına kadar iler­
lem işti. Lâkin ırm ağın pek kabarık o l­
ması yüzünden bir kaç gün beklem ek
buraya gelin ceye kadar orm anlık ve
bataklık yerlerden geçildiği için asker
lığı sebebiyle beklenilm esi, askerin de
dinlenm esine imkân kazandırmış ola-
çaktı. Fakat dinlenm e im kânı hasıl o l­ sandr’ı Şeki şehrinin zaptına mem ur e t­
mada» İra n lIla rla çarpışmak icap etti. m işti. îranlılara karşı başarı kazanıldığı
İran hüküm eti, Şirvan yolunun Os­ günlerde. Kanık ırm ağının ilerisinde
m anlIlara kapanmasına ehem m iyet ver­ Kafkas dağlarının güney eteklerinde bu­
diğinden, Tokmak Han’ın Çıldır m ağlû­ lunan Şeki (Nuha) şehrinin de Aleksandr
biyetinden sonra, mühim kumandanla­ tarafından zaptedildiği öğrenildi. Ordu­
rından bir kaçım birden bu işle vazife- da m em nuniyet uyandıran bu fetihten
lendirm işti. Bu bakımdan, Çıldır m uha­ sonra Şeki sancakbeyliği Aleksandr’m
rebesinin m ağlûbu Tokmak H an’dan oğlu «Erekle» y e tevcih edildi.
başka Tebriz valisi Emir Han, N ahçivan
valisi Şeref Han, Gence v alisi İmam Şirvan’ın işgaline başlanması
Kuli (K ulu) Han, Mogan valisi Murad
Sultan, Kür nehrinin «Koyun geçidi* Şirvan ülkesinin kapısı sayılan Kanık
denilen noktasından geçerek Osmanlı (Alazan) ırm ağı geçileceği sırada y e n i­
ordusunun bulunduğu Şırak bozkırına çerilerin itaatsızlığa teşebbüs ettikleri
dahil olmuşlardı. görüldü. Yeniçeriler, su lan kabarık olan
Osmanlı ordusu serdarı, İran kuv­ Kanık ırmağını aşmak için canlarını teh­
vetlerinin yakınında bulunduğunu ö ğ ­
renince, o n la n «Koyun geçidi» denilen
yerin yakınında m uharebeye m ecbur et­
ti. Müverrih A li’nin «Nusretnâme» sin ­
den anlaşıldığına göre, Çıldır m uharebe­
sinde olduğu gibi, bu defa da Lala Mus­
tafa Paşa biraz geride olup çarpışmayı
bizzat idare eden Özdemiroğlu Osman
Paşa idi.
9 e y lü l 1578 tarihin d e cereyan eden
muharebede İran kuvvetleri mağlup o l­
du. Muharebe sahasında üç bin Ölü b ı­
rakan İranlIlardan bir çoğu canlarını
kurtarmak için Kanık (Alazan) nehri
üzerindeki köprüde biribirlerini sık ıştır­
dılar. Bu sıkışıklık sırasında köprü de
yıkıldığı için bir kaç bin kişi de boğula­
rak öldüler. Eski Kafkas kasabalarından
Bu m uharebenin de kazanılması ü - tipik bir nümune
zerine Şirvan yolu iyice
açılm ıştı. Zaten Kanık ır­
m ağı İranlılarca Gürcis­
tan ile Şirvan toprağını
birbirinden ayıran sınır
olarak kabul ediliyordu.
Mağlûp İran valileri Re­
van ve Nahçivan gibi
m erkezlere kaçarak Şah­
tan gelecek emri bekle­
m eğe hazırlanırken mu­
zaffer Osmanlı kuvvetleri
de Kanık ırm ağını geçip
daha doğuya ilerlem ek
üzereydi.
Osmanlı ordusu K a­
n ık ırmağı önüne gelir­
ken, Lala M ustafa Paşa,
eski Kakheti kıralı A lek- Kafkas dağlarından bir görünüş

1325
 lik eye atm ak istem iyorlardı. B u arada,
D ulkadır (Maraş) beylerb eyin i ken d ile­
rine reis ittihazı su retiyle geriy e dön­
m ek n iyetlerin i açığa vurm uşlardı. M a­
raş beylerb eyi ise, onların sözlerine u y -
m ayıp, b ilâk is kendilerini itaat altında
tutm aya uğraştı. Bu sırada Serdar Lala
M ustafa P aşa’n ın hazine v e cephaneyi
yanm a alarak karşıya geçtiği görüldü.
Bunun üzerine yen içeriler seslerin i çı­
karmadan onların peşinden nehri g eç­
mek zorunda kaldılar. Bu hâdise üzerine
Lala M ustafa Faşa nehri ilk aşanlara bir
takım m ükâfatlar verdi.
Şirvan arazisine girildikten sonra,
bir hafta önce h issed ilm eye başlanm ış
olan zahire buhranı da ortadan kalktı.
Zira, A leksandr tarafından zaptedilen
Şekı şehrinde bir h ayli zahire ele geç­
m iş bulunuyordu.
Şirvan arazisinde Ş ek i şehrinden
sonra zaptedilen ikinci önem li y er Ereş
(A reş) idi. Kür nehrinin ku2ey, onun
kolu olan A lazan’m doğu tarafına isab et
eden Ereş’ın elde ed ilm esi kolay oldu.
Zira buranın tranlı m uhafızları çekilip
gitm işlerdi. E ylülün ortalarına doğru el­
de edilm iş olan E reş’te ordu bir ay k a ­
dar kaldı. Bu m üddetin ilk haftası
zarfında şehrin «B ağ-ı Şâhi» y ani Şah
bahçesi d iy e tanınan kısm ındaki ağaç­
lar kesilip bir kale inşâ edildi. Y üksek
duvarlı ve etrafı derin bir hen d ek le çev ­
rilm iş olan bu kale, Türk k u vvetleri i-
çin, Gürcistan'ı doğudan, Ş irv a n ’ı da
batıdan teh d it eden bir tutunm a yeri
vazifesi görecekti. E reş’te kale inşa ed il­
diği sırada K anık üzerindeki köprü de
yapılıp sağlam hale g etirild i. Gerek k a ­
le, gerekse köprü inşaatının ikm ali top­
lar atılm ak suretiyle m em lek ete ilân o -
lundu.
Yüz bin k işiye yakın O sm anlı ordu­
su Ş irvan ’ın işgaline başlam ak üzere E -
reş’te bulunduğu sırada İranlıların esa s­
lı bir m uharebe yapm ak cesareti göste­
rem edikleri zannedilm ekteydi: İranlIlar,
K anunî’nin Iran seferleri sırasında da
ayni şekilde hareket etm işlerd i. Gerçi
Çıldır’da ve Şırak bozkırının güney do­
ğu bölüm ünde iki defa İran kuvvetleri
Türklerin karşısına çıkm ışsa da bunların
m iktarı Türk ordusundan az olup en çok
otuz bin civarındaydı. Bu kadarcık k u v­
v etle Türk fütuhatını önleyip durdurm ak
132S
k olay değildi. K anunî devrinden farktı
olarak bu defa İran’ın m erkezî idaresi
de k u vv etli görünm üyordu. Bunun için
Osm anlı ordusunun Serdarı Lala M us­
tafa Paşa Ereş’ten ayrılm adan Önce fü ­
tuhatı k esin leşen , ayni zam anda pek
fs z la zahm et çekilm eden feth ed ileceği
tahm in olunan sahada ilk idari teşkilâtı
kurm aya çalıştı.
İdarî teşk ilâtı kurm aya başlam adan
önce bir toplantı aktederek um um î d u ­
rum u m üzakere etti. Ondan sonra icra­
ata girişti. Fethi tam am lanan Gürcistan
dört e y a lete taksim edildi. D aha önce
de işaret ed ild iği v eçh ile, T iflis ey aleti
M ehm ed P aşa’ya, eski K akhetiya k ıral-
lığın ın sahası Gürcü prensi A leksandr’a
esas itib ariyle Şirvan ’ın batısın ı içine a -
lan Ereş eyaleti Kay tas Paşa’y a verildi-
T iflls ey a leti bir m ilyon akçe ile, K ak­
h etiy a ey a leti ise ocaklık olarak v e r il­
m iş bulunuyordu. Y ine bu arada teşkil
ed ilen Gürcistan topraklarından Şuhum
ey a leti d e sekiz yüz b in akçe ile H aydar
P aşa’ya tev cih edilm işti.
Y eni teşk il ed ilen ey aletler arasın­
da en dikkate değer eyalet Şirvan ey a ­
leti idi. Zira, Şirvan’ın Ereş v c Ş ek i
gibi şehirlerinin çevresi zaptedilm ekle
beraber esas büyük kısm ı henüz fe th e -
dilm em işti. B u duruma göre; Şirvan
b eylerb eyliğin e tayin ed ilecek şahsa,
Şirvan ’ın diğer taraflarının zaptı işi dü­
şüyordu. Yani Şirvaıı b eylerb eyliğin e
getirilecek k im seye m evcut bir İdarî m e­
kanizm ayı işletm ek ten ziyade fe tih y ap ­
mak ve feth ed ilen kısım da ayrıca teşk i­
lâ t kurm ak vazifesi teveccüh ediyordu.
Serdar L ala M ustafa P aşa Ş irvan ’a bu.
kayıtia bir b eylerb eyi tayin ederken,
kendisi kışlam ak için Erzurum'a dön­
m ek üzereydi. Bu m ühim v e güç işin
m u vaffak iyetle yürütülm esi şüphesiz k o­
la y değildi. Onun için kendisine Şirvan
ve D ağıstan b eylerb eyliği tevcih olunan
D iyarbakır b eylerb eyi D erviş P aşa bu
kadar ağır yükü kaldıram ıyacağım dü­
şünerek vazifeyi kabullenm edi; başka
p aşalar da aynı çek in gen liği gösterince,
v a k tiy le Y em en’deki m u vaffak iyetleriy­
le nazarı d ikkati çekm iş olan Ö zdem ir-
oğlu Osman Paşa «murâd üzre asâkîr v e
hazine» verilm ek su retiyle bu v a zifey i
kabul edeceğini bildirdi. Lala M ustafa
P a şa ’nm eskiden beri sevdiği bir kim se
 olan Ö zdem iroğlu’nun böyle bir cesaret
gösterm esi, ona yalnızca rahat n efes a l­
dırm akla kalm ıyarak itim ad da telkin
etm iş oldu. Lala M ustafa Paşa, ihtiyaç
vukuunda kullanılm ak üzere serdarlara
verilen v e «nişanlû evâmir» denilen tuğ-
ralı v e yazısız ferm anlardan doldurarak
Özdem iroğlu Osman Paşa’y ı v e2âret pa­
yesi v e serdar unvanı ile Şirvan v e Da­
ğıstan v a liliğin e tâyin etti. Özdem iroğlu
Osman Paşa vezaret pâyesi v e serdar
unvanı ile bu vazifeye getirildiğinden,
selâhiyetleri de rütbesine göre idi. Yeni
.zaptedilen yerlere tayin edilen v a liler i-
cabm da Ö zdem iroğlu’ndan em ir alacak­
lardı.
Özdem iroğlu, Ş irvan v e D ağıstan v a ­
liliğin e tayin edilirken, D ergâh-ı ınual-
la m ukataacılanndan Güm üşzâde M us­
tafa Ç elebi Şirvan defterdarlığı ile, «Şe-
caatnâme» isim li m anzum eserin m ü el­
lifi Dal M chmed  sa fî Ç elebi de yeni
zaptedilen toprakların tahriri işleriy le
görevlendirildi.
Kendisine çok güç v e ağır bir v a ­
zife tahm il edilen Özdem iroğlu Osman
P aşa’nın em rine bırakılan asker m ik ta­
rı, onun göreceği büyük işle kıyasiana-
m ıyacak derecede azdı. Osman P aşa’ya
bırakılan asker bin, v ey a üç bini y e n i­
çeri olm ak üzere 14 bin k işiden ibaret­
ti. Bu askerler b irlikte 60 top, 180 san­
dık cephane ve askerin a ltı a y lık tah­
sisatı da bırakılm ıştı.
Lala M ustafa P aşa ile Özdemİroğlu’­
nun -aralarında bir soğukluk olm adığı
halde, bu kadar az m iktarda asker bıra­
kılm asının sebebini izah hakikaten güç­
tür. Ondört bin kişi ile fetih ler yapmak
şurada dursun, henüz tam itaati tem in
edilm em iş bir toprak parçasında tutun­
m ak b ile bir m eseleyd i. Ü stelik İran
kuvvetleri de iyice ezilm em iş vaziyette
durm aktaydı. Lala M ustafa Paşa to y ve
tecrübesiz bir kim se değild i, K ıbrıs fe t­
hi gibi bir işte hizm eti olan harp tec­
rübeleri geçirm iş b ir kumandandı. B öy­
le olduğu halde, onun Ö zdem iroğlu’na
bu kadar az asker verişin i m akul bir se ­
bebe bağlam ak m üm kün görünm em ek­
tedir.
Lala M ustafa Paşa Erzurum’da k ış­
lam ak üzere 8 ekim 1578 de Ereş’ten or­
du ile hareketinden önce fetihleri v e i-
dari işlerle ilg ili icraatına dair p adişa­
1327
ha bir ariza gönderdi. Ordu m ünşisi sı­
fatıyla serdarın m aiyetinde bulunan m ü­
verrih A li tarafından kalem e alm an bu
arizada (Â li bu hususa dair «Nusretnâ-
ır.e» isim li eserinde tafsilât verm ekte­
dir) Şirvan ’da sekiz şehrin zaptedildiği
bildirilm ekteydi. Bu şehirler: Ereş, Ş a-
m ahı, K abale, Bakû, Şaburan (Şabran),
D erbend, M ahmudâbâd ve Sâliyan (S a l­
yan) idi. L ala M ustafa Paşa E reş’ten i-
leri gitm ediğine v e onun Erzurum’a m ü­
teveccihen E reş’ten ayrılm asından önce
Özdem iroğlu Osman Paşa da henüz or­
dugâhta bulunduğuna göre; zaptedildiği
bildirilen şehirlerin idarecilerinin O s­
m anlIlara itaat edeceklerine dair adam­
lar geld iği, buna istinaden m ezkûr şe ­
hirlerin Osm anlılara aidiyetinin kabul
edildiği anlaşılıyor. M aamafih  li’nin
kaydından anlaşıldığına göre, Lala Mus­
tafa’nın E reş’ten ayrılışından bir kaç
gün önce D ağıstan beyinin iki bin k işilik
gönüllü k u vv etiy le Osmanlı karargâhına
gelerek itaatini arzettiği, hattâ bu arada
İran’ın D ağıstan’daki valisi «Çırağ H a­
life» n in de esir olarak bu gönüllüler ta­
rafından Serdar’a teslim olunduğu; Da­
ğıstanlıların itaatındari m em nun kalan
Lala M ustafa Paşa’nm D ağıstan beyi
Ş em h al’a Şaburan, kardeşine 'de Ohti
(A hti) sancaklarını ihsan ettiği m alûm ­
dur.
Lala Mustafa Paşanın
Erzurum'a dönüşü
Serdar Lala M ustafa Paşa bu icraa­
tını m üteakip o senenin kışım geçirm ek
için 8 ekim 1578 de Ereş’ten ayrıldı. T if­
lis ’in batı tarafındaki Gori konağında 1-
ken Gürcü hüküm etlerinden Im erethi
(B aşı açık, A çıkbaş) kiralının kardeşi
Jorj (G eorge, Corci) ile Guria (G uriel)
prensinin Mamia ism indeki oğlu serdarı
ziyaretle itaa tla n m arzettiler. Türklerin
Başıaçık dedikleri İm erethi kiralının da
itaatini sunm asiyle Gürcü prensliklerinin
Osm anlılara itaati hem en hem en tam am ­
lanm ış oldu.
Lala M ustafa Paşa Gori ile Ardahan
arasındaki m esafeyi beş günde, oradan
ilerisin i de on günde ka‘ederek 21 kasım ­
da Erzurum’a vasıl oldu. Lala M ustafa
Paşa m ühim bir şehir olan Gori’y i tah­
kim ettirerek ümeradan H üseyin B ey ’i
 burarım sancak b eyliğ in e tayin etti. A y ­
rıca A hıska v e Ardahan gib i gciıirlerie
Çoruh boyunu için e alm ak üzere Çıldır
ism iyle bir b eylerb eylik teşk il edildi.
Osmanlı ordusu E reş’ten Erzurum ’a dö­
nerken gittik çe şid d etlen en soğuklar­
dan epeyce m ü teessir oldu. Gürcü k ab i­
lelerinin taciz h arek etleriyle de u ğraştı­
ğından bîr m iktar zayiat da verdi. Lala
M ustafa Paşa A rdahan’dan hareket e -
dildikten bir kaç gün sonra eski B ey şe­
hir sancak beyi G üllüzâde M ehmed
B ey’i seferi anlatan bir ariza ile İstan­
bul’a yolladı- Bu vazifen in ordu m ün­
şisi tarafından ifası gerekirken, Lala
M ustafa Paşa m erk ez-i hüküm etle m uha­
bereyi idare ettirm ek üzere ordu m ün­
şisi m üverrih G elibolulu  li’y i yanında
alıkoydu.
İ r a n h la r ın h a z ır lık la r ı
Osm anlı ordusu G ürcistan’ı zaptedip
Şirvan’a girerken Iranlılar seyirci gibi
durmuyor, birtakım hazırlıklar O sm an­
lIların kargısına büyük k u v v etlerle çık ­
m a yerin e parça parça birlik lerle y ıp ­
ratma m uharebeleri verm eyi tercih eden
Iranlılar, bu defa da ayni şey i tatbike
hazırlanıyorlardı. N itek im serdar L ala
M ustafa P aşa Erzurum’a avd et ettik ten
on beş gün sonra İran’dan dönen Türk
casuslarından bunu teyid ed ici haberler
aldı. Iranlılar o sırada dört ordu hazır­
lam ış bulunuyordu. Bu ordulardan bir
tanesi Şah K üdabende’nin cülûsundan
beri d evleti idare eden v e S a fev îler ta­
rafından «M ehd-i U lya> d iy e anılan k a ­
rısı ve 14 yaşındaki oğlu Ham za M ir-
za'nın idaresinde olup Ş irvan ’a se v k e-
dilm iştı. Şahın karısı ile oğlunun ida­
resinde bulunduğu söylen en bu ordunun
esas idarccisi Şah Büdabend.e’nin baş
veziri Mirza Seim an’dı. D iğer ordular
ise: Revan (E rivan) v alisi Tokmak Han
idaresindeki ordu, Lala M ustafa P aşa­
nın bulunduğu Erzurum üzerine; D in a-
ver valisi Solak H üseyin idaresindeki or­
du Bağdad üzerine; N ahçivan v a lisi Ş e ­
ref Han idaresindeki ordu Şirvan üze­
rine yürüm eğe m em ur edilm işlerdi. B am -
mer, «D evlet-i O sm aniye tarihi» isim li
m eşhur esprinin 7 n ci cildinin zeyi k ıs­
m ında, o yıllarda A vu stu rya’nın Istan -
buldakî elçisinin, kaydına atfen , İran’ın
1328
dört- ordusu bulunduğunu, bunlardan
S olak H ü seyin kum andasm dakinin 40
bin, Tokmak H an kum andasm dakinin 20
bin, şahın kardeşinin kum andasında bu­
lunanın 30 bin, bizzat şahın kum anda-
sm dakinin de 100 bin k işi olduğunu sö y ­
ler. Şah M ehmed H üdabende hüküm dar­
k en kardeşlerinin hayatta olm am ası,
k endisinin de gözlerinin iy i görm em esi
yüzünden ordu sevk v e idare ed ecek du­
rumda bulunm am ası sebebiyle, H am m er’-
in verdiği bu ilâ v e bilgi, ancak Iran
ordusunun m iktarını b elirtm esi b ak ı­
m ından k ıym et ifa d e etm ektedir.
G erek Türk, gerek İran, g erek se
A vrupa k a y n ak lan ır a n ın 200 bin k i­
şilik ordu çıkarabildiğini teyid etm ek te­
dir. Bu kadar insan kaynağına sahip o -
lan İran’ın büyük sayıda k u v v etlerle
Türklerin karşısına çıkm adığı da bir h a­
kikattir. A yn i usulü bu defa da tatbik
etm ekte, O sm anlı ordusunun büyük k ıs­
m ının Erzurum’a çek ilişin i fırsat saya­
rak m u h telif istik am ette ordular şevk i­
ne hazırlandığı görülm ektedir.
Lala M ustafa Paşa bu haberi alın ­
ca birtakım m ukabil tedbire başvurdu.
Bu tedbirler şunlardı:
a) Ş irvan ’a yürüdüğü hab er alınan
Ş e ref Han B itlis K ürt b eyleri soyu n -
dançiı. B abası Şem süddin v a k tiy le İran’a
sığınm ış, Ş eref Han da İran’da d ü nyaya
gelm işti. B u adam tekrar O sm anlılar ta­
rafına kazam labilirse, Iranlılar h em bir
kum andan kaybetm iş olacaklar, hem de
bu yüzden em rindeki S afevî k u v v etle ­
ri dağılacaktı. L ala M ustafa Paşa, işte
bu adama B itlis b ey liğ in i vad ed erek O s­
manlIlara iltih a k ın ı sağlam ak isted i.
b) Bağdad b eylerb eyi H ü seyin Paşa
ile Şeiırizor b eylerb eyi Şem süddin P a­
şazade M ahmud Paşa’y a em ir göndere­
rek; bunları, Bağdad üzerine yü rü m e­
ye hazırlanan Solak H üseyin k u v v etleri­
n i İran toprağında ezm eye m em ur etti.
Serdardan em ir alan h er iki b eylerb eyi
K azvin civarm a kadar uzanan b ir akın
h areketinde bulunarak, Solak H ü seyin ’i
bir teh lik e olm aktan çıkardılar.
c) A nadolu b ey lerb ey i H adım Ca­
fer Paşa ile Şam b ey lerb ey i H aşan Pa­
şa (V eziriazam S ok u llu ’nun oğlu ) yi
ordunun ta k v iy esi için ey a leti ask erleriy­
le birlikte ken d isin e iltihaka d ev et etti.
 Birinci Şamahı Muharebesi
Ö zdem iroğlu Osman Paşa, şalım veziri­
azam ı Mirza S elm an’ın kum andasındaki
ordu ile karşılaşm adan önce, Şam ah ı’da
eski Ş irvan hanı Orus (O ros) H an ile
b ir m uharebe verm ek zorunda kaldı.
Serdar L ala M ustafa Paşa Erzurum
y olundayken Ö zdem iroğlu Osman Paşa
da Şirvan’ın m ühim şeh ri v e v a lilik
m erkezi Şam ahı’ya gitm işti. Bu şehirde
bulunduğu sırada ıran k u vvetlerin in Ş ir­
van hududundan içeri gird iğin i duyan
Osman P aşa onları karşılam ak isted i.
Iranlılar, Kür nehrinin m ansabm a yakın
S alyan şehrinden Ş irvan ’a dahil olm uş­
lardı. Onun için Osman Paşa da Salyan
istikam etind e yürüyüşe geçti. Lâkin,
bir kaç günlük yolcu luğu m üteakip iaşe
sık ıntısı çektiğin den geriy e döndü.
Bu sırada İran kum andanlarından
G ence va lisi îm am K uli H an em rindeki
15 bin k işiy le E reş üzerine yürüm üştü.
Ereş b eylerb eyi K aytaş Paşa, Ö zdem ir-
oğlu ’ndan yardım istem ek le beraber o n ­
ların gelm esini beklem ed en âdeta delice
sayılacak bir atılganlık gösterdi. Yeni
yap ılan m üstahkem k aley e çek ilip m ü ­
dafaada bulunm ası gerekirken m a iy e­
tindeki bir kaç yüz kişi ile taarruza g eç­
ti. Tabii bu bir avuç k u v v et m ağlûp o l­
du, kendisi de şeh idler arasına karıştı.
Ondokuzuncu asırda Erzurum’u gösteren
1329
Onlar ezilip m ahvolurken y etişen y ed i-
yü z kişi d e Ereş k alesin e girerek m üs­
tahkem m evk iin düşm an elin e geçm esi­
ni önliyem edi. B unların pek azı İranlI­
ların kılıcın d an kurtulup Şam ahı’y a ka­
çabildiler.
H âdiselerin cereyan ş e k lin e ' bakılır­
sa : İmam K uli H an’ın E reş’i zaptettiği
tarihten on gün farkla Ö zdem iroğlu O s­
m an Paşa da Oros Han’ın ku vvetleriyle
karşılaştı. M üverrih P eçev î’y e g ö r e ; O-
ros H an’ın em rindeki k u vvetler 25 bin
kişi olup 9 ramazan 986 (9 kasım 1578)
pazar günü Osman Paşa ile m uharebeye
tutuştu. O sm an P aşanın k u vvetleri o-
nun y a n s ı kadardı.
Şam ahı m uharebesi üç gün sürdü.
Osman Paşa, k u vvetlerin in azlığına rağ­
m en kahram anca vuruştu. G eceleri her
evin önünde bir m eş’ale yaktırarak düş­
m anın g ece baskınım ön lem eye çalıştı.
B u yüzden askerleri nöbetleşerek g ece­
leri de m ü cad eleye hazır v aziyette k al­
dı. D üşm anını h a y li zayiata uğratm ası­
n a rağm en Oros H an çek ilip g itm ed i­
ğinden m uharebe h a y li çetin şartlar a l­
tında devam ediyordu. Harbin ikinci g ü ­
nü Kırım 'dan g elen yardım k u vvetleri­
n in çok y a k la ştığı öğrenildiğinden, as­
k erler m etan etlerin i m uhafaza edip can­
larını dişlerin e takarak vuruştu. N iha­
bir resim
 y e t üçüncü gün Kırım ku vvetleri y e ti­
şince m uharebe kesin şekilde Türklerin
galib iyetiyle neticelendi.
P eçevî'nin kaydına nazaran im dada
gelen K ırım tatarları 40 - 50 bin radde-
sindedir. Yine aynı m ü ellife göre, Şam a-
hı m uharebesinde İranlılar 7764 ölü v er­
m iş, 10 binden ziyadesi de suda b oğul­
m uştur. Fakat onun, suda boğulduğunu
söylediklerinin esir v e yaralılardan iba­
ret b u lu n m a sı; bilâhara cereyan eden
harekâta bakılınca da, K ırını askerinin
onun söylediğinden h a y li az sayıda o l­
m ası iktiza etm ektedir.
Şam ahı m uharebesinde Oros Han
oğlu D ede Han ile b irlikte esir edildi.
Esir kum andanlar Osman Paşanın emri
ile idam olundular.
Osman Paşaya yardım a g elen K ın m
kuvvetlerinin, başında Ila n ’m kardeşleri
 d il Giray, Gazi Giray, Saadet Giray
ile oğlu M ubaret Giray vardı. Kum anda
 d il Giray’m elindeydi. Şam ahı m uha­
rebesinde canlarını kurtaran İran as­
kerleri A raş H an’ın aile v e hâzinesinin
bulunduğu Salyan ( S â liy â n ) şehrine
koşm uşlardı. B unların derlenip toparla­
narak Türklere zararlı h âle gelm em eleri
için  d il Giray kum andasındaki Kırım
kuvvetleri arkalarından gönderilm işti.
 d il Giray S alyan ’a varınca, perişan v a ­
ziy ette buraya g elen İran askerleri ile
Oros H an’ın karısını, y e tişk in gü zel kız­
larını, bir küçük oğlunu v e e lli kadar ca-
riyesini esir etti. Â d il G iray derhal bun­
larla k ey if â le m in e dalarak etrafını unu­
tur gib i olduğu sırada İran lılan n baskı­
nına maruz kaldı v e bu h alin in cezasını
onlara esir düşm ek su retiy le ödedi. İran­
lIlar  d il G iray’ı K azvin ’e şevkettiler.
Şeref Han’ın OsmanlIlar
tarafına geçmesi
Serdar Lala M ustafa Paşa, Şam ahı
m uzafferiyetini haber alınca, bir taraf­
tan İstanbul’u bundan haberdar etm ek
üzere padişaha ariza takdim ederken,
\)ir taraftan galip lere tebrik m ektubu
gönderdi. M üverrih  li’n in «N u sretn â-
m e » sinden öğrendiğim ize, g ö r e ; Lala
M ustafa Paşa bu arada Ş eref H an’ın
OsmanlIlara geçtiğin i v e B itlis tarafm -
d ki K ürtlerin itaat altında tutulm ası
1330
g a y esiy le B itlis sancağının kendisine
tevcih edilm iş olduğunu bildiriyordu.
İran’ın N ahçivan valisi olan Ş eref
Han, « Ş eref H anlar » denilen B itlis b ey ­
leri soyundandı. Yavuz Selim zam anın­
da doğu Anadolunun ilhakı sırasında
B itlis v e civarı OsmanlIlara geçerken,
şim diki Ş eref H an’ın dedesi olan ve bu
soy içinde Dördüncü Ş eref Han d iy e ta ­
nınan şahıs da Osmanlı idaresine gir­
m işti. Fakat bunların d evlete b a ğ lılık la ­
rı sam im î olm adığından bir m üddet son­
ra S a fev îler taraftna geçtiği görülm üştü.
Kanuni’nin m eşhur veziriâzam larından
Makbul İbrahim Paşa onun yerin e oğlu
Şcm süddin’i tayin etm iş, fakat Ş em sü d -
din de babası Ş eref Han gibi kaypak
davranıp İranlılara tem ayül gösterm işti.
Irakeyn seferi sırasında işi büyütm em ek
isteyen padişah önce bunun k ayp ak lığı­
na göz yum m uş, lâk in Şem süddin'in, bu
yum uşak m uam ele karşısında d ev lete za­
rarlı olm akta devam ettiğ i görülünce,
hudut boyundan uzaklaştırılm ak için
B itlis’ten M alatya sancak b eyliğin e ta ­
yin edilm işti. Şem süddin ise M alatya’ya
tayininden hiç m em nun olm am ış v e da­
ha önce babasının yaptığı gib i İran ta ­
rafına geçm işti.
İşte, Osmanlı kuvvetleri G ürcistan’a
girdiği sırada İran lılan n N ahçivan valisi
olan Ş eref Han, K anunî S ü leym an zam a­
nında İran tarafına geçen Şem süddin’in
oğlu idi. Lala M ustafa Paşa, 1543 y ı­
lında İran’da dünyaya gelip orada y e tiş­
m iş bulunan bu adamı B itlis’e getirtm iş
oluyordu.
Ş eref Han, Lala M ustafa P aşanın
teklifini kabul edince N ahçivan’dan a y ­
rıldı, ailesi v e 400 k işilik m a iy etiy le B it­
lis ’e gitm ek üzere 7 aralık 1578 d e V an’a
gelince, Van b eylerb eyi Köse H üsrev P a­
şa tarafından m erasim le karşılandı. E s­
ki Osm anlı tarihçilerinin « Ş e ref H an-ı
B itlis i» d iye andıkları bu adam, K ürt­
lerin tarihinden bahseden « Şerefnâm e »
isim li farsea eserin de m üellifidir.
İkinci Şamahı Muharebesi
Ö zdem iroğlu Osman Paşa, İran’ın
Şirvan valisi Oros H an’a karşı kazandığı
zaferin tadına varmadan, İran lIlarla
ikinci defa vuruşm ak zorunda kaldı. Bu
defa karşısına çıkan k u vvetlerin başında
Şah H udabende’nin karısı, oğlu Hamza
Mirza v e başveziri Mirza Selm an vardı.
Oros Han’ın kuvvetlerin d en çok daha k a ­
labalık olduğu anlaşılan bu ordunun m â­
nevi tesiri de diğerlerinden farklıydı. Z i­
ra ordunun başında bulunanlar lalettayin
bir kum andan olm ayıp şaha m ensup kim ­
selerdi. N itekim birdenbire Şam ahı önün­
de göründükleri zam an, gerek şehi r halkı,
gerekse Osman P aşanın k u vvetleri « Şah
oğlu g e ld i! » diye heyecana kapılm ıştı.
Mirza Selm an'm kum anda ettiği bu
büyük îran ordusu, Kür nehrini aşarak
Şirvan toprağına girdiği sırada m uhtem e­
len daha da kalabalıktı. O sm an lılan n E -
reş’teki Şirvan beylerb eyi K aytas Paşa’­
y a hücum eden İmam Kuli Han em rin­
deki kuvvetler belk i de bu ordudan a y ­
rılm ış bir parça idi.
İran Ordusu Şam ahı’y ı birdenbire
bastırdığı sırada, A dil G iray em rindeki
Kırım kuvvetleri, ilk Şam ahı m uharebe­
sinden kurtulup Salya n ’a kaçan Iran a s­
kerinin takibi ile m eşguldü. O nun için
Özdem iroğlu Osman Paşa kabarık m ik­
tardaki Iran ordusunu, Oros Han ile ya p ­
tığı çarpışm adan yıpranıp ek silerek ç ı­
kan kendi k u vvetleriyle karşılam ak m ec­
buriyetinde kalm ıştı.
B irincisi gibi üç gün devam eden
ikinci Şam ahı m uharebesi 27 kasım 1578
günü başladı. Ö zdem iroğlu Osman Paşa,
şânına lâyık bir cesaret ve m etan etle
düşm anı karşıladı. K abarık dalgalar h a­
lin d e hücum a geçen İra n lıla rı to p a teşle­
riyle püskürttü. M uharebenin üçüncü gü ­
nü Â d il G iray’a gönderilen bir istim dat
m ektubu İranlIların elin e geçti. B unun ü -
zerine ik i ordunun birleşm esini önlem ek
isteyen Mirza Selm an, Şam ahı önünde az
bir kuvvet bırakarak  d il Giray’ı ezm e­
ye koştu. Onun bu şek ild ek i hareketi n e ­
ticesi Osman Paşa m ahvolm aktan kurtul­
muştu. Lâkin, üç gün bütün şid d etiyle
devam eden m uharebe sonunda da k u v­
vetlerinin büyük kısm ı erim iş, elinde en
çok ik i bin k işilik asker kalm ıştı. B u çar­
pışm ada îra n lıla n n zayiatı da h a y li ağır
olup, Osmanlı kaynaklarının bildirdiğine
nazaran 20 bin k işiyi bulm aktaydı. Iran
zayiatım artıran âm il, Osman P aşanın ga
y e t iy i çalışan topçu k uvvetiydi.
Özdemiroğlu Osman Paşa’nın
Derbend’e çekilmesi
ik in ci Şam ahı m uharebesinden son ­
ra elinde kalan bir avuç k u vvetle burada
kışı geçirem iyeceğini anlıyan Özdem iroğ­
lu Osman Paşa D erbend’e çekilm eğe k a ­
rar verdi. Osman Paşa’y ı b öyle harekete
zorlayan âm iller arasında, m aiyetinde b u ­
lunan D ağıstanlı « Kazı - Kum uk » ların
reisi « Şam hal - Çoban » m bozgunculuk
çıkarm asının rolü vardı.
Kazı - Kum uk ( Gazi - Gumuk ) la n n
reisi Şam hal - Çoban, Lala M ustafa P a­
şanın Ereş’ten Erzuruma hareket ettiği
günlerde, m aiyetindeki b ir m iktar askeri
ile gelerek O sm anlIlara itaatin i arzet-
m işti. Bu iltih ak o zam an çok m em nuni­
y e t uyandırm ışken, Şam ahı m uharebele­
ri neticesin d e Osman Paşanın fazlaca za­
y iata uğram ası üzerine, bu D ağıstanlı re­
isin tekrardan İranlIlara itaat yollarını a -
raştırdığı anlaşılıyor. Osman Paşanın m a­
iyetin d e bulunan vazifelilerden D al M eh-
m ed Ç elebi manzum « Şecaatnam e » isim ­
li eserinde, Şam hal - Çoban’ın, adam ları­
nı alarak D ağıstan’a gitm ek isted iğin i,
kurtuluşu im kânsız gördüğünü, D ağısta-
na gitm edikleri takdirde Îran lılan n atla-
n n ın a y ak lan m n altında ezilm eye m ah­
kûm b u lunduklanm söylediğini kaydet­
m ektedir. H arpte uğradığı zayiata ilâ v e­
ten bir d e b ö y le sözlerle askerinin m a­
n eviyatın ın büsbütün a lt ü st olm asını ön­
lem ek isteyen Osman Paşanın Şam hal -
Çoban’a karşı zecrî tedbire başvurduğu­
nu, buna rağm en D ağıstanlı Kazı - K u-
muklardan bir kısm ının kaçtığım , H ari-
m î Ç avuş’un «Zafernam e-i H azret-i S u l­
tan Murad Han» isim li eserinden öğreni­
yoruz.
ö zd em iroğlu Osman Paşa b öyle h u ­
zursuzluklarla m ücadele ederken bir ta ­
raftan da İran k u vvetlerin in ablukası d e­
vam ediyordu. K endisi Şam ahı’da daha
fazla kaldığı taktirde tam am en m ahvoia-
bilirdi. Serdar Lala M ustafa Paşadan ses
seda çıkm ıyor v e serdarın herhangi bir
yardım ından eser olm adığı gibi bunun lâ ­
fı dahi edilm iyordu, ö zd em iroğlu ile ser­
darın arasının açıldığı m uhakkaktı. Bu
açıklığın sebebini, serdarın, Özdem iroğlu-
nun em rine çok az k u v v et tahsisinde ara­
m ak lâzımdı. K ışm Erzurum ile Şirvan
 arasında m u vasala tem ini gü ç ise de b ü s­
bütü n im k ânsız da d eğ ild i. Z âten L ala
M ustafa P aşa Ereş’ten h arek et ettiğ i, h a t­
tâ Ö zdem iroğlu birinci Ş am alıı m uhare­
besin i yap tığı sırada kış m evsim i tam
m ân asiyle girm iş sayılam azdı. B öyle o l­
duğu halde Ö zdem iroğlu O sm an Paşa L a­
la M ustafa Paşa ile m uhabere yerin e K ı­
rım üzerinden doğrudan doğruya İsta n ­
bul ile m uhabere ediyordu. B u vaziyet,
iki kum andanın arasında ciddî bir soğu k ­
lu ğu n m evcu d iyetin e d elild i. P eçev î de,
Ö zdem iroğlu’nun birinci Şam ahi harbin­
den sonraki durum unu anlatırken Lala
M ustafa P aşa ile arasının a çık lığın a sa ­
rih şek ild e işaret eder. N etice itib ariyle,
serdar L ala M ustafa P aşadan im dat g e l­
m esi de tam am en m uhaldi. B unun için,
Ö zdem iroğlu, kışı atlatm caya kadar k en ­
d i m ukadderatını kendisi tayin zorunda
bulunuyordu. İşte bütün bu sebep v e h a ­
kikatler karşısında m evcu t k u v v etlerin i
topladı. Otuz sekiz günden beri Ş am a-
h ı’y ı abluka ed en İran k u v v etlerin i y a ra ­
rak şehirden çık tı ( 7 ocak 1579 ) . Rir
h aftalık devam lı bir yolculuğu m üteakip
D ağıstan daki Derbend {D çjnirkapı) k a ­
lesi önüne ulaştı. D erbend’e g elin cey e k a­
D erbenö’in ondokuzuncu asırdaki v a zi­
yetin i gösteren resmi
1332
dar bir m ü d d et İranlı takipçilerden, a y ­
rıca da soğuklardan çok sık ın tı çek ti. A s­
kerleri arasında eli, ayağı, burnu, kulağı
donanlar vardı.
Ö zdem iroğlu O sm an Paganın sık ın tısı
bitm em iş g ib iyd i. Zira D erb en d liler k a le ­
n in kapüarını kapatarak Özdem iroğlu'ııu
içer iy e alm adılar. H attâ Ş am h al - Ç o-
ban’ın itaatin i arzı sırasında D erbend’e
gönderilm iş olan yü z k işilik O sm anlı b ir ­
liğ in i b ü e d ışarıya attılar. O sm an P aşa
bu v a ziy et k arşısında zor kullanarak şe-
h ir e g irm ek m ecb u riyetind e kaldı. Ş e h i-
re gird ik ten sonra D erbendi iler Osman
Paşanın ask erin e erzak verm ediklerinden
o da civardaki D ağıstan k öylerinden v u r­
gu n lar yaparak askerinin nafak asın ı te ­
m in etti.
Derbend, K afkas dağlarının gü n ey
doğu ucu ile Kuma nehri arasında kalan
D ağıstan ü lk esin in en önem li şehridir.
K afkasyanın k u zey doğu parçası v a z iy e ­
tin d e olan D ağıstan to p ra k la r ı; k u zeyd e
Kum a, Terek v e S u lak n eh irlerin in aşa­
ğ ı m ecralarını te şk il ed en ova lık kısım
ile gü neyde d ağlık b ölge olm ak üzere ik i­
y e ayrılır. D erbend şehri g ü n eyd e Hazar
denizi k ıyısındadır. K u zey D ağı s t anda A -
zerî, K um uk, N ogay, Türkmen, K ırgız v e
K ara-papak gib i Türk a sıllı insanlar y a ­
şar. G üneydeki d ağlık k ısım d a ise; ku­
zeyd ek i T ürklerin T avlu ( D a ğ lı) v e L ez-
g i adı altında y a d ettik leri a sıl D a ğ ısta n lı­
lar oturur, D ağıstan lılar m u h telif isim ler
alajı ve çeşitli d iller konuşan h alk top lu ­
luklarıdır. D ağıstan lılar : A var, D arga,
L ezgi, Lak d iy e esa s dört grup teşk il
ederler. B u dört grup da ayrı ayrı diller
konuşan bir takım kollara ayrılır. D a ­
ğ ısta n k avim lerin in en k alab alık kolunu
teşk il ed en A varlar m u h telif kab ileler
halin d e d ağlık kısm ın batısında Ç eçen is-
tan hududunda otururlar. D argalar, A -
v a r la n n doğusunda, k ıy ı boyundaki Türk
b ölgesin e kom şu dağları işg a l ederler. İki
cem aat h alin d e olan D arga’Iar k en d ileri­
n e Kara K aytak v e K ubaçı (K öbeci) a -
d m ı da verirler. L ezgiler güneyde Sam ur
ırm ağı boyunda v e K afkas dağlarının
sırtlarında otururlar. L ezgilerin oturduğu
bölged e onların grubu arasında S am u rîu -
la r da vardır. Sam urlular da bir takım
k ab ilelerd en m ürekkeptir. A y n ı zam anda
K azı - K um uk adı ile de tanınan L ak’lar
ise, A var, Darga v e L ezgiler’in arasında
 İç-d ağıstam n m erkezinde otururlar. D a­
ğıstan adım taşıyan topraklarda İr anî a-
sılh T at'lar ile T atça konuşan yah u d iler
de vardır. B ugün için coğrafî bakım dan
D ağıstan denilen ü lk en in dışında sayılan,
D ağıstan’a kuzey batıdan kom şu toprak­
larda oturan Çeçen, İnguş v e A set’ler de
D ağıstan kavi inlerin d en addedilir. D ağıs­
tanlıların m engc’i h akkında m u h telif g ö ­
rüşler olm akia beraber ırk iyatcılar son
v e kesin sözlerini söylem em işlerd ir. K af-
kasyanın y erli kavin ılerin d en olduğu id ­
dia ed ilen D ağıstanlılar, asırlar boyunca
en çok Türk v e M oğol, bunlardan sonra
gelm ek üzere de Pars v e n ih ayet A raplar­
la tem asta bulunm uşlardır. Lisanlarında
bu m illetlerin derece derece iz v e tesir­
leri m evcuttur.
D ağıstan’da büyük şeh irler azdır. En
Önemlileri Malıaç - K ale, D erbend, B u y -
ııak, H asavyurt, A n cı-k a le, Sem ender,
Tarki, D em irhan-Ş ura’d ır. B u n la n n iç in ­
de en eski v e önem lileri D erbend’dir. D e-
m irkapı diye de anılan D erbend’i A raplar
« K apılar kapısı » m anasına « Bab e l - eb -
v a b » d iye anarlar. C oğrafî v e stratejik
bakım dan çok önem li b ir y er d e kurul­
m uş olan D erbendin etrafın a surlar y a p ıl­
m ış olduğu gibi, Hazar denizinin b a tısın ­
dan g eçen sa h il yolu n u n kapatılm ası için
D erbeııd önünde dağ. ile deniz arasında
2 - 3 kilom etre uzunluğunda b ir sur in ­
şa ed ilm işti, Sasan iler tarafından y a p ıld ı­
ğı zanned ilen D erbend surları bîr takım
tahriplere rağm en ta m irler v e y en id en in ­
şa su retiyle m ev cu d iy etin i m uhafaza etti.
Kâtib Ç elebi « C ihannüm a s> isim li m eş­
hur eserinde D erbend surlarının 10.500 z i-
râ uzunluğunda, 550 zirâ gen işliğin d e o l­
duğunu, 70 burcu ih tiv a eden D erbend
surlarının, İstanb ul’un kara cih etin d ek i
surlar kadar yü k sek olduğunu söyler.
Ö zdem iroğlu O sm an P aşa iş te b öyle
m üstahkem bir şeh irc girerek, bir avuç
askeri ile İran teh lik esin i savuşturm ak
is te m işti.-1509 tarihinde B irinci Şah İs­
m ail tarafından zaptedilm iş olan D er­
bend, o zam andan beri S a fev ilerin hâk i­
m iy eti altındaydı.
K ars kalesinin inşası
L ala M ustafa Paganın kışlam ak için
Erzurum ’a gitm ek üzere y o la çıkm asından
kısa bir m üddet sonra IranlıIarın- fa a li­
y ete geçm esi n e tic e sin d e ; G ürcistan v e
Şirvan fetih leri ortadan kalka rcasına te h ­
lik e y e düşm üş bulunuyordu. O sm an P a ­
şanın em rindeki k u v v etler erim iş, k en d i­
si bir avuç askeri ile D erbend’e çek ilm ek
zorunda k alm ış, Osm anlIların bu duru­
m undan cesaret bulan Kartti Gürcüleri
İranhlarla işb irliği etm ek su retiy le T if­
ü stek i O sm anlı k u vvetlerin i ezm ek için
30 m art 1579 dan itib aren T iflis’i m u h a­
saraya başlam ışlardı.
G ürcistan v e Ş irvan d a durum b ö y ­
ley k en k ış m evsim ini Erzurum’da geçiren
Lala M ustafa Paganın 1579 baharından
itibaren bilh assa Ş irv a n ’ı istird at için
herhangi bir fa a liy etin e şahit olam ıyoruz.
L ala M ustafa P aşanın böyle hareketsiz
k alışın ın izahını o devrin kaynaklarında
da bulam ıyoruz. A ncak, hâdiselerin se y ­
rine v e Lala M ustafa Paşanın 1579 y ılın ­
da m eşgu l olduğu şev lere bakılınca; g e ­
rek serdarın, gerek se m erkezi h ü k ü m e­
tin, G ürcistan v e Ş irv a n harekâtım m u ­
v a ffa k iy ete ulaştırab ilm ek için daha e -
saslı hazırlıkların lüzum una inandıkları,
G ürcistan hududunda k u v v etli istin a t
noktalarına ih tiy a ç h is s e ttik le r i; b u n la­
rın ikm alini m üteakip Ş irvan ’a y ü rü m e­
y i hesapladıkları kanaatina varm ak gere­
kiyor.
İşte b öyle m üstahkem bir m ev k ie d u ­
yu lan ih tiy a ç seb eb iy le K ars kalesinin in ­
şasına karar verild i. B u inşaatı yapm ak
üzere, L ala M ustafa Paşa em rindeki o r­
dunun Tem m uzun ik in ci haftası içinde
Erzurum ’dan harek ete geçişi île , K ars’a
v a n şım n ferd ası günü olan 27 tem m uzda
k a len in tem el atm a m erasim inin icra e -
d ilişin e b a k ılın c a ; o yaz için, serdarın
bizzat k en d isin in g en iş çapta b ir askerî
K ars ve kalesinin eski bir resmi
 harekâta girişm eyi plânlaştırm adığı an la­
şılıyor. Zira, Lala M ustafa Paşanın. K ars’a
hareketinden önce herhangi bir askerî
harekâtına şahit olam ıyoruz. Onun, bu
m üddet zarfında, esas itib ariyle, em rin­
deki birliklerin m iktarını çoğaltm ak v e
k ale inşaatı için lüzum lu m alzem eyi h a ­
zırlam akla vak it geçirdiği görülüyor. N i­
tek im Erzurum ’dan ayrılm adan önce A -
nadolu b eylerb eyi H adım Câfer Paşa ve
V eziriâzam S ok u llu ’nun oğlu olan Şam
beylerb eyi H aşan P aşanın askerleri ile
gelerek seraskere iltih a k ettik leri, bu a -
rada bir taraftan da in şaat m alzem esi h a -
zırlık lariyle m eşgul olunduğu görü lm ek ­
tedir. B u inşaat için İstan b u l’dan b ile
m alzem e gelm iş v e Trabzon yolu y la
K ars’a sevkedilm iştir.
K ale inşaatı için büyük bir gayretle
işe girişildi. İlk gün Lala M ustafa Paşa
da sırtında birkaç d efa taş v e toprak ta­
şıdı. K alenin yedi burcu v e buna bağlı
kısım ların her biri bir b eylerb eyin e, h a ­
v a le edildi. Iç v e dış k ale ile b irlik te 27
bin. m etre tutan sur in şaatı 28 günde b i­
tirildi. Bu kadar m uazzam bir inşaatın
bu derece kısa zam anda b itirilm esi Türk
ordusunun tek nik üstü n lü ğü v e iş başar­
m a gücüne en g ü zel delild ir. İnebahtı
harbinden sonra, O sm anlı İm paratorlu­
ğunun m addî im kânları v e zam anın d e v ­
let adam larının gayreti sayesin d e nasıl
kısa zam anda yen i bir donanm a m ey d a ­
na getirilm işse, K ars gib i bir h u d u t şe h ­
rinde m uazzam bir inşaatın tam am lan­
m ası da ayni im kân v e g ayretin bir d e ­
fa daha tezahürü dem ekti. R ahim î-zâde
«Z afernam e-i H azret-i S u lta n Murad
Han» isim li eserinde, bizzat şahidi o ld u ­
ğu bu inşaat için geceleri b ile çıraların
ışığınd a çalışıld ığın ı sö y lem ek te v e: «bir
ay içinde itm am a eriştirm eleri, m akdûr-ı
beşer değüldür; v e k al’a -i m ezkûre bir
n efîs h ısn -ı hasîn olm uştur ki â b -ı rü y -ı
serhad olan Erzurum k al’asm dan m uh­
kem v e m am ur olm uştur» dem ektedir.
K ars’taki k ale inşaatı, yaln ızca iç v e
dış sur inşaatı ile de k a lm a d ı; d ış surun
etrafına bir de geniş v e derin bir hendek
kazıldı. İşin askerî k ısm ı b itirild ik ten
sonra şehirde bin k işiy i istiab ed eb ilecek
bir kışla, bir b eylerb ey lik sarayı, üç g ö ­
zetlem e ku lesi, bir su ku lesi, birisi S u l­
tan Murad adına ( bugünkü adı E vliya
C a m iid ir) olm ak ü zere beş câm i, m ed ­
1334
rese, ham am , değirm en, h attâ halk için
evler, K ars ça y ı üzerinde biri kârgir b i­
ri ahşap olm ak ü zere ik i köprü yap ü d ı.
Ş eh rin su ih tiy a cın ı tem in etm ek , ayni
zam anda surlar dışına kazılan h en d eği su
ile doldurm ak için Kars çayından bir kol
alınarak d ış k ale için e kadar ak ıtıld ı. Bir
a y süren ikinci in şaat ise 22 e y lü l 1579
da bitirildi. M iktarı yü z b in e yaklaşan
Lala M ustafa Paşa em rindeki ordunun
tam am ı Kars kalesi in şa a tiy le m eşgu l d e­
ğildi. B üyük kısm ı bu işle m eşgu lk en bir
k ısım askerler de A rpaçay’ın sağ sa h i­
lin d e v e bu çayın A raş ile birleşm e n o k ­
tasına 40 k ilom etre m esafed e bulunan A -
n i v e bunun bir kaç kilom etre uzağında
bulunan M ahazpert ( M a g a zb ert) , A ras
üzerinde bulunan K ağızm an, S arık am ı­
ş ’ın 25 k ilom etre kadar doğusuna isabet
eden K eçivan k a lelerin in in şaatı v e b u ­
ralarda tahkim at şeb ek esi m eydana g e ­
tirm ek ü zere m eşgu l oldular.
Tiflis’e imdat kuvveti
gönderilmesi
Lala M ustafa P aşanın Erzurum ’a ç e ­
k ilm esin i m üteakip, ö zd em iro ğ lu O sm an
P aşa gibi sık ın tıy a m aruz k alan Türk
kum andanlarından birisi de T iflis b ey ler­
beyi M ehm ed Paşa oldu. E ski K artliya
( K a r th li) kıralı D avid ’in kardeşi S i-
m on’u da yan m a alan İran’ın Gence v a ­
lisi İm am K uli H an on bin k işiyi aşan
k u v v etiy le gelerek 30 m art 1579 da T if­
lis ’i kuşatm aya b aşlam ıştı. G ürcülerden
bazıları da İran v a lisin e iltih a k e ttiğ in ­
den m uhasara k u vvetlerin in m iktarı da­
h a da kabardı.
E v v elce zik red ild iği üzere, T iflis zap-
ted ilip de S olak Ferhad P aşanın oğlu
M ehm ed P aşa b uraya b eylerb eyi tayin e-
dilin ce, şehre m u h afız k u v v eti olarak 2
b in k işi ile y ü z top bırakılm ıştı. İşte M eh­
m ed P aşa k alab alık m uhasara ordusuna
karşı bu kadarcık k u v v etle T iflis’i m ü­
dafaa zorunda kaldı. M uhasara uzayınca
erzak tükendi. Z ahm et v e sık ın tıy a fa z ­
laca katlanm aya yan aşm ayan y en içeriler
kaçtılar. O nların kaçm ası üzerin e M eh­
m ed P aşanın y an ın d a sadece 700 k işi k a l­
dı. T iflis m uhasarasının bütün sık ın tı ve
fed ak ârlığın ı en son dem ine kadar işte
bu 700 k işilik azep v e sip ah iler çekti. Er­
zakın tü k en m esi o d ereceye g eld i ki m ü -
 d a îiler at, eşek, köpek, kedi v e kaplum ­
bağa gibi h ayvanların etin i y iy ere k ö-
lüm den kurtulm aya çalıştılar. B u erzak
kıtlığın da bir at y ed i bin duka altınına,
bir eşek ik i bin altına, bir köpek ik i bin
akçaya çıktı. T iflis m uhasarası devam e-
derken L ala M ustafa P aşanın gönderdi­
ği erzak k afileleri hep düşm anın eline
geçtiğinden, bunların hiçbirisi de T iflis
d ahilin e ulaşm adı. N ih a y et serdar tara­
fından M araş b eylerb ey i M ustafa Paşa
em rinde 12 bin k işilik im d at k u vveti
sevkedildi. B unun üzerine ik i ateş arasın­
da kalm ak istem iyen tran lılar tam dört
aydan beri kuşatm akta oldukları Tiflis
önünden çekildiler.
D üşm anın savletin d en ziyad e erzak-
sızlık yüzünden ölüm e m ahkûm görünen
T iflis’in kahram an m üd afilerin i fe ci â k ı-
betten kurtaran M ustafa Paşa şehirde
bir buçuk ay kaldı. B u m ü d d et zarfında
civardan bir m iktar erzak tem in edilerek
şeh ire konuldu. M üverrih  li’nin « N u s-
retnâm e » sinden öğrendiğim ize göre; T if­
lis m üdafilerin in istirah ate ih tiyacı old u ­
ğunu düşünen M ustafa P aşa bunları y a ­
nına alıp, on ların y erin e k en d isile b e -
.raber gelen ask erlerden b eş yü z k işi bı­
rakıp 17 e y lü l 1579 da T iflis’ten K ars’a
h areket etti. Bu arada üm erâdan Çerkez
K asım B ey de T iflis m uh afızlığın a b ıra­
kıldı.
Maraş b eylerb eyi M ustafa Paşanın
ayrılışın d an sonra T iflis’e yen id en er­
zak v e bir m iktar k u vvet sevk etm ek icap
etti. Zira M ustafa P aşanın T iflis’e bırak­
tığı askerin büyük kısm ı kaçm ıştı. S er­
dar L ala M ustafa P aşa buraya erzak ve
asker gönderm eye h azırlanırken doğu A -
nadolunun durum unu iy i b ilen D iyarba­
kır b eylerb eyi Behram P aşa ile d iğer ba­
zı üm eranın, kürt askerinin bu işi başara-
m ıyacağı v e m ü stak il bir kum andan o l­
m azsa, bu güç işin ifa ed ilem iy eceğ i y o ­
lunda m ütalea serdetm eleri üzerine; T if­
lis ’e erzak v e yardım cı k u v v et götü rü l­
m esi işin e S ok u llu ’nun oğ lu Şam b e y le r­
beyi H aşan Paşa m em ur edildi. Haşan
Paşa, Serdar Lala M ustafa P aşanın T if­
lis b eylerb eyliğin e tayin ettiğ i H acı B e y -
zâde lâkabı ile m aruf A hm ed Paşa v e e s­
ki Basra beylerb eyi R ıdvan P aşayı da y a ­
nına aldı. A hm ed Paşa pişdar, R ıdvan
P aşa da düm dar olduğu h ald e harekete
geçen m ürettep k u vvetlerin kum andam
1335
Sokulluzâde Haşan Paşa 66 günde T iflis’e
zahire v e m ühim m at götürüp geriye dön­
dü. M üverrih  li «K ünhü’l-ahbar» ında
k ayd ettiğin e nazaran; H aşan P aşa bu v a ­
zifey e tayin edilm ed en önce babası So-
k u llu M ehm ed Paşadan b ir m ektup a l­
m ış, babası ona, T iflis’e m ühim m at ve
zahire gönderilm esi işin in kendisine h a ­
v a le olunacağını tahm in ettiğin i, bunun
için iyi hazırlanm ası gerek tiğin i bildir­
m işti. Bu m ektuptan bir garibe şek lin d e
bahseden  li, H aşan P a şa y ı K ars’ta ota­
ğın ın önünde k arşılayan Serdar Lala
M ustafa P aşanın onu sür’atli m u vaffak i­
y etin d en ötürü alnından öperek tebrik et­
tiğini ilâ v e eder.
İran Sarayında karışıklık
K ırım hanının oğlu  d il Giray y ü ­
zünden 1579 y ılı içinde İran sarayında
vu k u bulan bazı hâdiseler, şahı v e İran
h ü k ü m et erkânını bir m üddet m eşgu l e t­
ti. îra n lıla r tarafından e sir ed ilip Kaz-
v in ’e götürülen  d il, şah ın sarayına y a ­
kın bir yerd e ikam ete m em ur edilm işti.
K ırım lı genç şehzâde, esir düşm esine fi­
m i! olan gönül m acerasına burada da g i­
rişm işti. Ş alıın k a n sı v e hem şiresi ile âşı­
kane m ü n aseb ete başlam ış olan Kırım
şeh zad esin in bu m ü n aseb eti saray m uha­
fızları tarafından sezilm işti. K ıraliçeleri-
n in harek etin i bir nâm us m eselesi telâk ­
ki eden m uhafızlar ayaklanarak saraya
hücum ettiler. H arem dairesine girerek
şahın k ollu ğu a ltın a sığın an zevcesini çe­
kip alarak öldürdüler. Ondan sonra da
şahın kızkardeşinin h ayatın a son v erd i­
ler. K adınların ortadan kaldırılm asını
m üteakip  d il G iray’ın dairesine hücum
ettiler. Â d il G iray bu arada kendisini e-
p eyce p ah alıya sattı. H ücum edenlerden
yed i k işiy i h akladıktan sonra yaralandı.
M uhafızlar bu d efa  d il G iray’ı başından
tü fek le vurdular.
İran’dan g elen bir esird en öğrendi­
ğin i b eyan la bu h âd iseyi n akleden m ü ­
verrih P eçevî, Ş ah H udabende’n in kısa
b ir m üddet sonra m uhafızlardan intikam
alm aya n iyetlen d iğin i, b ir gün bir b ah a­
ne ile m uhafızları tek er tek er içeri aldı­
ğını; içeri giren m uhafızların derhal baş­
larını vurdurduğunu ; b öy lece bin y e d i-
yüz, v ey a h u t da ik ib in yed iyü z k işiyi
idam ettirince geri k alan m uhafızların

Çaldıran seferinde alın d ığ ı r iv a y et ed i­
len Şah İsm ail’in bu tahtı, Hind stilin ­
de olm ası Şaha atfın ı şü p h eli duram a
sokm aktadır (T opkapı asra y ın d a d ır).
iğin farkına vararak kaçtıklarını hik âye
eder.
İran sarayında bu h âd iselerin cere­
ya n ettiğ i y ıl için d e, D erbend’de bulunan
Ö zdem iroğlu O sm an P aşa da, D ağıstan e -
m iri Şam h al - Çoban’m y e ğ e n i « T ueeiav
B e y * in g ü zelliğ iy le m eşhur k ızıy le e v ­
lendi. D üğünden önce, b ir fesa t h azırla­
m ış olan, kayın ped erin in başım kestirdi.
O sm an P aşa bu izdivacından
a ltı sen e sonra İsta n b u l’a
geld iği zam an zevcesin in g ü ­
zelliğin in d illere destan o l­
duğunu A li v e P eçev î gib i
m üverrihler h u su sî şek ild e
kay d e tm ek tedi rler.
Sam ahı’mn istirdadı ve
Hazar denizinde donanma
meydana getirme
teşebbüsü
İranlılarm m u k ab il h a re­
k eti üzerine eld en çık m ış o -
lan Ş irvan arazisi olduğu g i­
bi bırakılacak değild i. B u ­
nun için 1579 baharında K ı­ Ş ü p h eli bir riv a y e tle Ü çüncü Murad zam anın­
rım hanına özd em iro ğ lu O s­
da M ısır’dan gönderilen a ltın tah t (S o n asır­
m an P aşa’y a yardım etm esi
hususunda em ir verild i. İs­ larda biatiarda k u llan ılan bu taht da
tan b u l’dan g elen em ir ü ze­
1336
rine K ırım H an’ı İkinci
M ehm ed G iray Kırım k u v­
v etlerin in başına geçerek 26
> H aziran 1579 da B ahçese ray
dan harek et etti. A zak sa n ­
cak beyi M ehm ed B e y i bir
m iktar tatar sü varisi ile ö n ­
den gönderm işti. M üverrih
 li «Künhü’l-ahbar» ıııda
k a y d ettiğ in e nazaran K ırım
k u v v etleri K efe’d en D er­
b en d ’e kadar 74 m en zil sü ­
ren y o lu şu ö n em li k on ak ­
lardan geçerek kated iyorlar-
d ı : K efe - K erç k alesi - T a-
mai) k alesi - K uban n ehri -
B eş tep e - Terek n ehri - S e ­
vin ç su yu - K oyu n su yu -
Şam h al - İncesu - D erbend.
A zak sancak b eyin in D erbend’e g ön ­
d erilişin in esas sebebi, H azar denizinde
m eydana g etirilecek filon u n b aşına g eçi­
rilm ek içindi. Ö zdem iroğlu O sm an Paşa,
seksen bin akça tah sisat ile H azar k ap ­
tan lığın a tay in ed ilm iş olan M ehm ed B e­
yi m erasim le karşıladı. M erhum S a ffe t
B eyin , « T a rih -i O sm anî E ncüm eni m e c­
m uası » n ın 14 ün cü sayısın d a n eşrettiğ i
« Hazar den izin d e O sm anlı san cağı » b a ş­
lık lı tetk ik yazısı ile bunun arasında b u ­
lunan dört tane v esik a suretinden öğren ­
diğim ize n a z a r a n ; Ö zdem iroğlu O sm an
Paşa D erbend’e vard ığı zam an buranın
Topkapı saraym dadır.)
 M ısır’dan hediye gelen ta h t
(İlâv e : 106 )
Osmanlı ordularının üstü üste kazan-
dı£ı zaferlerle sınırlar genişleyip impara­
torluğun askerî ve iktisadi durumu da
o nis bette gelişm e kaydettikçe İstanbul'da
muazzam servetler birikmece başlamıştı.
Bu servet harp ganim etleri, muahedeler­
le alman vergiler, eiçi hediyeleri vesaire
seklinde saraya ve devlet hâzinesine in­
tikal ediyordu. Para olarak toplanan
meblağ m uhtelif hizmetler karşılığı da
zamanla harcandıysa da, kıym etli taş ve
madenlerle, bunlardan yapılm ış eşyaların
mühim bir kısm ı Osmanlı saray ve ha­
zînesinin zenginlik, süs ve nihayet ta­
rihi yadigârları olarak zamanımıza ka­
dar intikal etm iş bulunmaktadır.
İki asır kadar devam eden istilâ dev­
rinde b i r . kaç padişah Osmani: saray ve
hâzinesinin zenginleşmesinde pek fazla
rol oynadı. Bunların en başında Yavuz
Selim geliyordu. Iç hâzineyi, ilk yeri dar
geldiğinden sarayın üçüncü yerinde Fa­
tih köşküne naklettiren ve içini altunla
dolduran bu hüküm dar:
«Benîm altunla doldurduğum hâzine­
yi benden sonra gelenlerden her kim
m angır ile doldurursa hazine onun müh­
rüyle mühürlensin ve illâ benim müh­
rümle mUhürlenmekte devam olunsun*
diye vasiyet etm işti. Osmanlı devletine
temin ettiği zenginliğe bu vesileyle par­
mak basan Yavuz Selim zamanında saraya
da bir hayli kıym etli eşya girmişti. Onun
Çaldıran muharebesini müteakip Tebriz'e
girişinde ele geçirdiği tahmin olunan ve
Şah İsm ail’e atfedilen taht bu neviden
bir şey olup, hâlen Topkapı sarayı mü­
zemizdeki tarihî yadigârlar arasında
maddi kıymeti yüksek eşyalardan biri­
ni teşkil etmektedir.
Hazine ve sarayın zenginleşm esi on­
dan sonra da devam ederek saraya bir
çok kıymetli eşyalar girdi. Üçüncü Mu-
rad zamanında OsmanlI imparatorluğu­
nun kanun ve nizamları zedelenmeye baş­
ladığı sırada, hazine ve saraya da nor­
mal yollar dışında para ve eşya «irdiği
oluyordu. Padişahın kendisi paraya düş­
kün bir kimseydi. Tarihe, m aalesef, rüş­
vet kabul eden bir hükümdar olarak ge­
cen üçüncü Murad hâzinede bir hayli
para topladı ama. bunların arasında u-
sulsüz hediyelerin de hissesi olması lâ­
zımdı. Eserini 1632 de yazm ış olan Michel
'k
Baudier, üçüncü Murad’ın hâzineye kar­
şı alâkası hakkında: «padişah, senede
dört defa buraya gelir ve her defasında
iki milyondan fazla altın koyardı. Böy­
lelikle, Osmanlı padişahlarından Üçüncü
Murad en çok para biriktirmiş ve hâzi­
neyi bir kaç sene içinde ağzına kadar
altunla doldurmuştur» der ama, onun
paraya düşkünlüğü yüzünden zamanında­
ki bazı devlet erkânının usulsüz servet
edinmesine ve böylelerinin mevki kap­
mak, veya makamında tutunabilmek için
saraya da pahada ağır hediyeler sunma­
sına âmil olduğu zikre değer bir haki­
kattir.
Onun zamanında saraya sunulan en
pahalı hediyenin Mısır’dan getirilen bir
taht oîdu£u görülmektedir. Bunu takdim
eden ise Mısır Valisi İbrahim Paşa’dır.
Boşnak devşirmelerinden İbrahim Paşa
vezir rütbesiyle Mısır valili ¿ine tayin e-
dildiği sırada padişahın kızı Ayşe Sul­
tan’a nişanlı bulunuyordu. Valiliği sıra­
sında Mısır zenginlerini tazyik ile bir hay­
li servet edinen İbrahim Paşa, o sırada
Suriye'de Dürzi B ey’i Maanoglu'nun ten­
kili işinden de faydalanarak servetini
biraz daha fazlalaştırmıştı. Maanoglu*-
r.un sindirilmesini »müteakip İstanbul’a
dönerken Mısır ve Suriye'de temin etti­
ği servetten saraya pişkeş sunmuştur. Bu
pişkeş altun üzerine murassa bir taht ile
173 bin 300 altun paradır.
| Seferden dönen kumandanlar, icabın­
da saraya pişkeş yâni hediye sunarlardı
ama. bunlar düşman memleketlerinden el­
de edilen ganimetlerdi. Halbuki İbrahim
Paşa yeni bir ülke fethetmemiş, Mısır
gibi zengin bir vilâyette valilik etmiş ve
nihayet Suriye’de ufak bir isyanı bastır­
m ıştı. Binaenaleyh onun takdim ettiği
pişkeş, meselâ Barbaros Ilayreddin ve
Hadım Süleyman Paşalarmkine benze­
memekteydi.
Mısır’dan getirilen tahtın bayram
m ünasebetiyle ilk kuruluşuna şahit olan
Selânikl Mustafa, taht hakkında su iza­
hatı vermektedir: «Seksen bin naiskal
alt undan bir taht-ı zümürrüdin ki envâ-ı
kıym etlü cevahir ile müzeyyen ve muras­
sa olup üstâd-ı kâmiller kemal-i letâfet-
te tarh-u tarsi itm üşler. Meselâ edna ce­
vahir ki zeberced ve fiirûzedir, beyza-i
■ kebuterden aşağı olanını komamışlar ve
1337
 iy i bir deniz üssü olacağını bir tezkere ile
veziriazam Sokullu M ehmed Paşaya ar-
zetm işti. Özdem iroğlu, burada yirm i tane
gem i yapıldığı takdirde, Hazar k ıy ıla rın ­
da birçok m em leketlerin fetholunacağm ı
bildiriyordu.
O sm anlı hâkim iyetinin Hazar k ıy ıla ­
rına k olaylıkla yayılm asına vasıta teşkil
edeceği hesaplanan Don - V olga kanal
projesinin m ürevvici olan Veziriâzam S o ­
kullu M ehm ed Paşanın, bu tek lifi gayet
iyi karşıladığını, 30 haziran 1579 tarihi ile
Ö zdem iroğlu’na yazdığı tezkireden an lı­
yoruz. Zira V eziriâzam Sokullu Mehmed
Paşanın : « yirm i gem iye y etecek kaptan
v e personelin, kadırgaların inşası/ için
dülger ve ustaların, topçuların, lüzum lu
levazım ın K efe’ye g ö n d e rild iğ in i; K efe
sancak b eyi M ehmed B eyin de b u n lan
D em irkapı’ya ulaştırm ak için serdar nas-
bolunduğunu » bildirdiği görülm ektedir.
V eziriazam Sokullu’nun ayni tezk i­
resinden anlaşıldığına g ö r e ; Osmanlı
kuvvetleri Gürcistan'a yen i girdiği sıra­
da bile suda işleyen nakil vasıtasından
faydalanılm ak istenm iştir. Zira veziriâ-
zam ın yazısında : « geçen sen e A rdahan’­
da dört beş kalite yap ılıp Kür suyuna
konulduğundan, bunların K oyun g eçid i­
ne kadar gidecek, orada arkadan gelecek
u sta v e keresteleri bekliyeceklerinden,
k erestelerin bir kısm ı yontulduğu halde
ustaların bilâhara geri döndüklerinden,
frenk pesend yakutun zerd-ü kebûd ola­
nını ve zümürrüdün et' îyi kör iden gaa-
| yet âJâiarınu nazara mergub mevâzıa
vaz idiip bir veçhile zib-ü ziynet virüp
Kalemkârlıkta ve savadda ol detılii ızhâr-ı
kemal-i san'at itmüşler ki bu veçhile nü-
rnûr.e-i devrân herkiz görülmüş ve 1si-
dilmüç degüldür.»
Zümrüd, zeberced ve yakutlarının
en küçüğünün güvercin yumurtası bü­
yüklüğünde olduğunu, zümrüdünün en­
gerek yılanının gözünü kör eden neviden
bulunduğunu söyleyen SelâniKÎ, tahtın
kurulusu hakkında da : «Omerây-ı Mss-
riyyeden nekkaş ve ressam Derviş ve
Dergâh-ı ÂU müteferrigânı zümresine il­
hak buyrulan kuyumcu İbrahim bey san’-
atları ile mükemmel olup kuruldu» de-
! inektedir.
1338
ihm al yüzünden daha başka k alite y a p ıl­
m adığından, bu hâlin de düşm an için e -
hem m iyet arzeden geçitlerin açık kalm a­
sına âm il o ld u ğ u n d a n » b ahsedilm ekte­
dir.
Veziriazamın bu sözleri, Türk ordu­
su Gürcistan'a girerken Kür nehrinde,
T una’da olduğu gib i h a fif bir filo m eyd a­
na getirilm ek isten d iğin i, veyah u t da Ha­
zar denizinde tesisi düşünülen donanm a
için bunun bir başlangıç olduğuna d e lil­
se de; Sadrazam ın bu tezkiresinde, Kür
nehrinin, A rdahan’dan itibaren gem i iş ­
letm eğe m üsait olup olm adığının tetkik
edilip ed ilm ed iğin e dair bir işaret bulun­
m am aktadır.
R ahim î-zâde İbrahim Harimî Ça-
vuş'ur. « Z afernam e-i H azret-i Sultan
Murad Han » isim li eserinde k a y d ettiğ i­
ne nazaran 80 bin k işilik olan Kırım k u v­
vetleri Ö zdem iroğlu Osman Paşaya ilti­
hak ettik ten bir kaç gü n sonra Derbend’-
den harekete geçild i. Özdem iroğlu Osman
Paşa Kırım Hanı ile birlikte Ş irvan ’a
doğru yü rü yen ileriy e ik i kol halinde
Kırım süvarisi sevkedildi. B unlar B akû'-
ya kadar ilerleyip geri döndüler. B u a -
rada Kırım k u vvetlerin in önüne çıkan 15
bin kişilik bir S a fev i ordusu m ağlûp e -
dildi. Ş irvan ’da m evcu t İran k u vvetleri
Kür nehrinin gü n eyin e çek ilm ek m ecbu­
riyetin d e kaldıkları için Şam ahı önünde
harbe lüzum kalm adan şehir istird at o -
Bu taht için Kammer: «Bunun yal­
nız aitunu seksen bin duka kıymetinde i
olup. Derviş Bey namında K ısırlı f bir
san’atkâr ve kuyumcu müteferrika İbra­
him Bey taralından işlenmiş idi» dedik­
ten sonra, gerek bunun gerekse 173.300
duka altununun Mısır beylerinin hediye*
si olduğunu söylem ekteyse de, ekseri ta­
rihçiler hediyeyi İbrahim Paşa’nm şah­
sına atfetmektedir. 1585 yılında Topkapı
sarayına girmiş olan bu taht padişahla- i
rın ciilûs günlerinde kullanılmıştır.
Bibliyocrafya : Hammer (M. Âtâ);
D evleti Osmaniye tarihi c. 7. Selanik!;
Tarih. Koca Sadeddin : TacU’t-tevarih
Michel Baudier; Histoire gânerale du
serail et de la Cour du Grand Seigneur
des Turcs. Abdurrahman Şeref: Topka-
pı sarayı hümâyûnu (Tarih-i Osmanî En­
cümeni mecmuası 1327).
 lundu ( 23 ekim 1579 ) . Şam ah ı’nm istir­
dat edildiği günlerde Serdar Lala M usta­
fa Paşa da K ars’tan Erzurum ’a hareket
etm ek üzereydi,
Şam ahı’m n zaptından sonra Kırım
kuvvetleri Ö zdem iroğlu’n u n teşv ik v e is­
tek leriyle Kür nehrini geçerek Gence h a ­
valisin e akınlar yaptı. B u bölged e h ayli
tahribat yapılıp esirler alındı.
Ö zdem iroğlu Osman Paşa K ırım k u v­
v etleriyle birlikte Şirvan ’da harekâtta
bulunduğu sırada Serdar Lala M ustafa
Paşa herhangi bir fa a liy ette bulunm adı.
Serdar île Ö zdem iroğlu arasında ilk Ş a -
mahı m uharebesinden beri b sşlıy a n so ­
ğukluk artarak devam etm ekteydi. Öz­
dem iroğlu, Kür nehri güneyinde daha g e­
niş çapta harekâta taraftardı. Fakat Ser­
darın Erzurum ’da seyirci v aziyetin d e b u ­
lunuşundan da biraz cesaretlenen Kırım
ham k ış m evsim inin gelm ek te olduğunu
ileri sürerek geri dönm ek istedi. H an’ın Yemen, sonra Tunus, daha sonra İran
D ağıstanda kışlam ası hususunda Özde­ seferlerinin Serdarı Koca Sinan P aşa’mn
m iroğlu’nun ısrarları para etm ediği gibi, ik i resm i (Yukarıdaki M acar tarihlerin­
K ın m hanının bu şek ild ek i davranışı den alınm ıştır.)
m erkezi hüküm etin görüş ve arzusuna
uygun düşm ediği halde onu Ş irvan ’da da­
ha fazla tutm ak m üm kün olm adı. Ş ir­
van’ın m uhafazası için oğlu S aadet Gi-
ray ile kardeşi Gazi G iray em rinde bir
m iktar k u v v et bıraktıktan sonra kendisi
K ırım ’a döndü, bir m üddet sonra oğlunu
da geri çağırdığından Ş irvan ’da kalan K ı­
rım askerinin sayısı biraz daha azaldı.
Bu v a ziy et karşısında, D erbeııd’e çek il­
m iş olan O sm an Paşa kendi askerinden
bir kısm ını Ş irvan ’a yollam ak m ecburi­
yetin d e kaldıysa da, bunların sayısı az
olduğundan Şirvan topraklan y in e S a-
fevîlerin hücum una açık bırakım ış d e­
mekti.
Paşa sayesin d e iki tañe de m uharebe k a­
Koca Sinan Paşa’run Serdar zanılm ıştı. Ertesi sene serdarın daha m ü­
tayin edilmesi him m uharebeler verm esi gerekirken o,
1579 senesinde esas m esaisini Kars k a le ­
İran üzerine sevk cd ilen ordunun S er­ sini inşa işinde tek sif etm iş, inşaatın ik ­
darı Lala M ustafa P aşanın 1579 y ılı y a ­ m alini m üteakip A nadolu b eylerb eyi Ca­
zım m ühim bir m uharebe yapm adan g e­ fer P aşa kum andasında 30 b in k işilik sü ­
çirm esi, İstanbul’da hakkında bir lakım vari k u vvetin i Revan ( Erivan ) bölgesi­
dedikodular yapılm asına sebep teşk il et­ n e akm a gönderm ekten gayri bir şey yap ­
m ekteydi. Lala M ustafa Paşa, seferin ilk m am ıştı. Cafer Paşa em rindeki k u vvetler
senesi zarfında Şirvan'ın ortasına kadar per çok esir v e ganim et alm akla bera­
ilerlem iş, bu arada özd em iroğlu Osman ber, bunlar da önem li bir m uharebe yap­

1339
 m am ışlardı. Bu hâl, hakikaten onun a -
leyh in d e bir cereyanın h asıl olm asına
m üsaitti. Lala M ustafa Paşanın bu pasif
durumundan başka, Ö zdem iroğlu’nun em ­
rine pek az k u vvet tahsis etm esi de iy i
tesir bırakm am ıştı. Z aten bu m esele y ü ­
zünden serdar ile Ö zdem iroğlu Osman
Paşanın arası açılm ış bulunuyordu.
Ö zdem iroğlu’nun doğrudan doğruya
İstanbul ile m uhabere etm esinden, tım ar
defterdarı Hızır Ç elebi’nin raporlarından
ve n ih ayet doğu seferine iştirak etm iş
n eferler arasında İstanbul’a gelen bazı
şahıslardan sızan haberler, Lala M usta­
fa Paşa aleyh ine bir havanın doğm asına
yo l açarken, Koca Sinan Paşa da bundan
istifad eye çalışm aktaydı. M üverrih S e lâ -
nikî M ustafa E fendinin ifad esin e b ak ılır­
sa ; doğu harekâtını padişaha tersine ak­
settiriyorlardı. Tabii bu hususta esas h a ­
vayı bulandıran Sinan Paşa idi. P e çe v î’-
nin, « hodbin, anud v e in tik a m c ı» diye
gösterdiği Koca Sinan Paşa açıkça onun
yerine serdar olm ak için uğraşıyordu. L a­
la M ustafa Paşanın icraatını ten ki d ed e­
rek, serdarhğa kendisi tayin ed ilm iş o l­
saydı padişahın divanını düşm an k elle­
siy le dolduracağını söylüyordu.
Şöhret hırsiyle yanıp tutuşan Sinan
Paşa. İstanbul’da sadece Lala M ustafa'yı
çekiştirm ekle de kalm adı. Ü çüncü M u-
rad’ın, Osmanlı hanedanı için bir yüz
karası teşk il eden para tam ahından isti­
fad eye çalışm ayı da ihm al etm edi. îsfer.-
diyar oğullarından Şem si P a şr’nu: y a p tı­
ğı gibi o da bizzat padişaha rü şvet verdi.
Bütün bu uğraşm aları sonunda Lala M us­
tafa Paşayı serdarlıktan azlettirip onun
yerine kendisini tayin ettirm eğe m u vaf­
fak oldu (Şubat 1580).
Sinan Paşanın son zam anlarda Lala
M ustafa Paşa aleyh in e faa liy etin i artır­
m asında, Sokullu ’nun ölüm ünün de ro­
lü olm uştu. Sokullu ölünce, ondan b oşa­
lan. m akam a geçen A hm ed Paşa >.ayıf bir
şahsiyet olduğu için, Sinan Paşa daha
rahat bir şek ilde L ala M ustafa’nın a le y ­
hine çalışabilm iştir.
Lala Mustafa Paşa’nm
ölümü
Sok u llu ’dan sonra A hm ed P aşa v e-
ziriâzam olunca Lala M ustafa Paşa Ü -
çüncü vezirlikten İkinci vezirliğe, yen i
1330
Serdar Koca Sinan Paşa da Dördüncü
vezirlikten Ü çüncü vezirliğ e geçm iş b u ­
lunuyordu. B öylece Lala M ustafa Paşa,
İkinci S elim zam anından beri b ek led iği
veziriâzam lığm tam kapısına kadar g e l­
m iş v aziyetteyd i. L âkin yen i V eziriazam
Ahmed Paşa bu m akam a geld ik ten altı
ay sonra öldüğü halde, L ala M ustafa
Paşa son arzusuna bir türlü nâil olam a­
dı. ü çü n cü Murad’m çirkin zâ fiy eii iie
kararsız şah siyeti bu sırada el ele v e r ­
diğinden 3 ay 9 gün m üddetle v eziriâ-
zanılık m akam ı açık bırakılm ıştır. P eçe-
v î’nin açıkça belirttiğin e nazaran, A hm ed
Paşa ölünce, Sinan P aşanın İstanbul’d a ­
ki taraftarları saraya para yed irerek o-
nun rakibi olan Lala M ustafa P aşanın
veziriâzam lığm a m âni olm uşlardır. Bu
sırada veziriâzam lık m akam ının lâ ğ v e -
dildiği ilân ed ilerek ik in ci vezir Lala
M ustafa Paşa sadaret kaym akam ı y a p ıl­
m ış v e m ühr-ü hüm âyun k im seye v e r il­
m em iştir. Sin aıı Paşanın hâtır v e m en ­
faati gözetilerek ihdas olunan bu garip
vaziyette, L ala M ustafa Paşa v azife itib a ­
riyle, sadaret m akam ının yükünü ta şı­
m akla beraber m ühür ve unvandan m a h ­
rum kalm ıştır; bunlar olm ayınca da v e -
ziriâzam lık m akam ının otoritesini tam
m ânasivle kullanam am ıştır. B u noktayı
bir tezkere ile padişaha arzettiği zaman
da; h a k ik i veziriazam ın kendisi olduğu
fak at sefere rağbet için m ü h r-ü h üm âyu­
nun Sinan Paşaya gönderildiği cevab ın ı
alm ıştır, ü ç a y devam eden son üm idi
de bu cevapla birdenbire y ık ılın ca, aynı
gün fücceteıı, veyah u t da zeh ir içm ek
su retiyle ölm üştür (7 ağustos 1580).
Sokullu M ehmed Paşa gib i aslen
B osnah olan Lala M ustafa Paşa im para­
torluğun m u h telif şehirlerinde bir h a y li
hayrat m eydana getirm iş idi. Bunlar:
Kars’ta cami, Şam yakınında K antara’da
bir cami v e im aret, K udüs yakınında
Cüneyn kalesin d e bir cami v e b ir im a­
ret, Erzurum ’da bir cami, Ş am ’da üç yü z
edalı v e Bursa kaplıcaları biçim inde kap ­
lıcayı ih tiv a eden bir kervansaray gibi
eserlerdir.
Sinan Paşa’nm Serdarlığı
Lala M ustafa Paşa Erzurum’da k ış­
lam aktayken serdarlıktan azline dair e -
m ir Sinan Paşanın selâm çavuşu Kenan
A ğa tarafından getirilm işti. S u ltan M u-
ı-ad ayni zam anda kendisinin İstanbul’a
gelm esin i bildirdiği cih etle, L ala M us­
tafa Paşa orduyu, Sin an Paşa g elin ceye
kadar Serdar kaym akam ı tensip edilen
K öse H usrev Paşaya bırakarak İstanbul
yolunu tutm uştu. Lala M ustafa Paşa
m erkezi hüküm ete dönerken y e n i serdar
yani başkum andan Sinan Paşa da ya n ı­
na bir m iktar asker alarak tantana ile
İstanbul’dan h areket edip doğu A nado­
lu yolunu tutm uş bulunuyordu.
Sinan Paşa ordunun başına g eçtik ­
ten sonra 1580 yazında G ürcistan’a y ü ­
rüdü. Serdar olm adan önce, kendisi bu
-vazife ile tavzif edildiği takdirde büyük
işler başaracağını söyliyen bu adamın
başkum andan olarak yap tığı şey G ürcis­
tan’da azam etle dolaşm aktan ileri g id e­
m edi. T iflis civarında T om anes (Torna­
nın, Tomaniç) karargâhında ik en sada­
rete tayin in in işareti olan m ü h r-ü hum â-
yûnu aldı. M ühr-ü hum âyûnu K apucu-
Iar kethüdası Y em işçi H aşan A ğa getir­
m işti.
Sinan Paşa, serdarlıkla veziriâzam -
lığ ı nefsinde cem edince azam eti daha da
arttı. Lâkin, em rindeki büyük orduya
rağm en m ühim ce bir m uharebeye giriş­
tiği görülm edi. G ürcistan’da bir m üddet
dolaştıktan sonra k ışın geld iğ in i gözö-
ııünde bulundurarak kışlam ak için Er­
zurum ’a gelm ek üzere K ars’ta bulundu­
ğu sırada askere bir m anevra yaptırdı.
M uharebe arzusunu bu şek ild e tatm in
etm iş gibi görünen Sinan P aşanın m a ­
nevrasını garip bulan P eçev î bunun için
«... kendisi dahi bizzat k ılıcın sıyırıp gâh
çaldı, gâh urdu, gâh durup gâh atın sür­
dü v e bilcüm le bir n ice e v z a ’- ı acîbe iz­
har idüp durdu. E ğerçi bazılar h iffetin e
h am lettiler ise bazılar g elen elçilere k e-
m â l-i celâd et-u salâbet itti dediler» söz­
lerini sarfetm ektedir.
Sinan Paşanın serd arlığı sırasında
Iran hüküm etinin sulh taleb in d e bulun­
duğu görülm ektedir. Bu g a y e ile İran’­
dan iki defa elçi gelm iştir. E lçilerden b i­
ri Sinan Paşa hareket h alindeyken, i-
kincisi de Erzurum’a döndüğü sırada Os­
m a n l I ordugâhını ziyaret etm iştir. Iran
elçisi harpten önceki sınırlar esas alın ­
m ak su retiyle sulh konuşm alarına giriş­
m ek istediğinden, kendisin e «Türk a tı­
1341
nın ayak b astığı y erler T ürkiye’y e a it­
tir» cevabı verilm iştir.
S inan P aşa 1580/1581 kışını Erzu­
rum ’da geçirdikten sonra ertesi baharda
yin e kayda değer bir iş görm edi. 1581
yazının ortalarında, G ürcistan’da har-
betm ekten yorulduğunu beyanla izin
alm ak su retiyle, veyah u t ta Sultan Mu-
rad’m oğlu Şehzâde M ehm ed’in ilerde
yap ılacak sü n n et düğününe davet ed il­
m ek su retiyle İstanbul’a döndü.
S elefin i bol bol ten k it edip, kendisi
serdar yap ıld ığı takdirde, Iran şahm ı
b ile m ahvedeceğini söylem ek su retiyle
onun m akam ına, ü stelik d e sadrâzam lı-
ğa konm uş olan Sinan Paşa, L ala M us­
tafa Paşanın yaptıklarının bir parçası
kadar dahi iş yapm adan İstanbul’a dön­
m üş bulunuyordu. Bu bakım dan yalan
söylem esi v e tem b ellik etm esi kâfi g e l-
m iyorm uş gib i bir de Iranlılarm sulh
isted ik lerin e dair söyled iği sözlerin y a ­
lan olduğu m eydana çıktı. B unun üzeri­
ne veziriâzam lıktan azled ild i. (A ralık
1582). P adişah k endisine kızdığı için bu
azlinin arkasından M alkara’da ikam ete
m em ur eyledi.
Üzdjemiroğlu Osman Paşa’nın
savaşları
1578 yılın d an beri devam eden O s­
manlI - Iran savaşlarında en fazla can­
lılık gösteren Osm anlı kum andanı Özde-
m iroğlu Osman Paşa idi. Lala M ustafa
P aşayı takiben ü st üste iki serdar d eğ iş­
tiği h ald e bu hal ayni şek ild e y in e de
devam etti.
K ırım ham İkinci M ehmed Giray
padişahın em riyle Osman P aşaya iltihak
etm ek üzere D ağıstan’a gelip Ş irvan ’da
kısa bir harekâtı m üteakip K ırım ’a avdet
ederken kardeşi Gazi G iray’ın emrinde
bir m iktar k u v v et bırakm ıştı. îranlılar
Ş irvan ’da kalan K ın m k u vvetleri ile
D crbend’deki Osman Paşa kuvvetlerinin
azlığından faydalanarak Ş irvan ’ı istirdat
etm ek isted iler. Bunun için bir takım
h azırlıklar da yaptılar. Ş ah H udabende’-
n in en iştesi olan U staçlı Selm an Han
(Ş ah ın başveziri Mirza Selm an ile ka­
rıştırılm am alıdır) a Şirvan v a liliğ i tevcih
etttiler.
A slen bir Türkm en b ey i olan U stac-
 lı Selm an Han hüküm etinin talim atı g e ­
reğince Ş irv a n ’ı istirdada teşebbüs e-
derken havaların ısınm a zam anım b ile
beklem edi. 1581 senesinin ilk a y la n i-
çin d e Ş am ah ı’ya bir akıncı kolu gönde­
rerek şehri işg a l ettirdi. İranlılar Ş am a­
li i’ya hücum ettiğ i sırada B akû k alesin in
tam iri işle r iy le m eşgu l olan Ö zdem iroğ-
Iu Osman P aşa derhal bir m iktar k u v v et
sevk ed erek Şam ahı’y ı geri aldırdı. B u ­
nunla da kalm ıyarak İranlıların hazır­
lık ların ı öğren m eye v e ‘ bu hazırlıkların
T ürkler için b ir teh lik e m evzu u h alin e
gelm ed en lüzum lu tedbirleri alm aya ça ­
lıştı. B u g aye ile K ırım ’dan acele bir
m iktar k u v v et celbetti. K ırım ’dan g elen
dört b eş bin tatar süvarisini, M ehm ed
G iray’ın K ırım ’a dönerken Şirvan'da b ı­
rakm ış olduğu kardeşi Gazi G iray’ın em ­
rine verdi.
H anın kardeşi Gazi Giray m a iy e ­
tindeki K ırım askeri ile U staclu Se'nıan
H an’ın karargâhına yaklaşarak bir gece
baskınında onları im ha etti. 17-18 bin
k işilik İran k uvvetin d en sadece 300 k i­
şi sağ kurtulabildi. U staclu Selm an Han
da çıplak bir ata b inerek m uharebe sah a­
sından gü çlü k le uzaklaştı.
B u m u vaffak iyet Gazi G iray’m e se ­
ri olm akla beraber, Kür n ehri gü n eyin d e
toplanm ağa çalışan İran askerlerinin sa ­
y ısı fazlalaşm adan acele tedbir alm ası
bakım ından m u vaffa k iy ette Ğ zdem iroğ-
Iu O sm an P aşa da h issed ar dem ekti. A y ­
rıca bu k ıym etli kum andan silâh arka­
daşlarının kadrini tam m â n asiyle ta k ­
dirde kusur etm ediğinden durumu o ld u ­
ğu gibi İstanbul’a arzetm iş, Su ltan M u-
rad, O sm an P aşa ile b irlik te Gazi G iray’ı
ta ltif eylem iştir.
Gazi G iray’m baskın h arek etin in a -
cısm ı Şam ahı v e B ak u ’yu zaptetm ek su­
retiy le çıkarm ak iste y e n İranlılar Ş am a-
h ı’y ı alm aya, Gazi G iray’ı bozguna u ğ ­
ratm aya m u vaffak olm uşlarsa da, B a ­
k u ’yu geri alam am ışlardır, ö zd em iro ğ lu
Osman P aşa’n m B akû m u h afızlığın a ta ­
y in e ttiğ i A hm ed B ey, İran’ın b aşveziri
M irza Selm an idaresindeki büyük İran
ordusuna karşı şehri kahram anca m ü d a­
faa etm iş, B aku ’y u alam ıyacağm ı a n lı-
yan Mirza Selm an ise kırk gü n lü k m u ­
hasaradan sonra ordusunu d erleyip tû-
p arlıyarak K ür nehri g ü n eyin e çek ilm iş­
tir. B ö y lece K oca Sinan Paşa’n ın doğu
1342
B aku’nun eski bir resm i
serdarlığı zam anına ra sü ıy a n devrede de
yü z ağartacak iş yapan kum andan y in e
Ö zdem iroğlu O sm an P aşa v e ondan e -
m ir alan k im seler olm uştur.
Sinan Paşa’nm İstanbul’a dönüşün­
den sonra Gürcistan'ımı vaziyeti
Gerek L ala M ustafa gerek se Sinan
Paşa’m n serdarlığı sırasında İran k u v ­
vetleri ezilm e d iği gib i G ürcistan v e Ş ir ­
v a n da tam m ân asiyle itaat altına a lın ­
m am ıştı. İran ordularının daha çabuk ve
kola y lık la gird iği Şirvan arazisinde Ö z-
dem iroğlu O sm an P aşa v e ondan em ir
alan k im seler ellerin d ek i m ahdut k u v ­
v e tle rle bir kaç çarpışm a yapm asalardı,
Lala M ustafa P aşa’n ın E reş’ten g eriy e
döndüğü günden itibaren Ş irvan ’da O s­
m a n l I k u v v etin in h issed ilm esi d iy e bir
şeyd en bahsolunam azdı. G ürcistan top ­
rakları harpten önceki Osm anlı arazisi
ile hem sm ır olduğu, Osm anlı seferi k u v ­
v etleri buranın oldukça y ak ın ın d a b u ­
lunduğu halde G ürcistan’da da durum i-
y i değildi. L ala M ustafa Paşa esaslı bir
m uharebe yapm adığı, Sinan Paşa ise,
gösterişli bir gezin tid en başka bir iş gör­
m ediği, ü stelik bir d e orduyu s er darsız
bırakarak İstan b u l’a döndüğü için ask e­
rin m ü cad ele duygusu yavaş y a vaş g e v ­
şem ekteydi. B u h a ld en ya ln ız İranlılar
d eğ il Ş irva n v e G ürcistan’ın y er li h alk ı
da cesaretlenm ekte, İranlılar h azırlan ır­
ken, bilh assa G ürcülerin de Osm anlılara
karşı kım ıldanm akta oldukları göze çarp ­
m aktaydı.
İra n lıla n n hazırlanm aya fırsa t bul*
m aları ile G ürcülerin k ım ıldanm a cesa ­
reti gösterm elerin d e padişahın da m e s’-
u liy e t h issesi büyüktü. Ecdadının ordu
başında sefere çıkm a âdetine r ia y et e t­
m eyen Ü çüncü Murad, şa y e t serdarlara
 karşı azîm kâr davransa, hüküm dar o la ­
rak ü zerine düşeni tam m an asiyle y a p ­
saydı, G ürcistan ve Ş ir v a n ’daki kararsız
durum iie harbin uzam asında onun m e s’-
u liy eti m evzuubahis oLrmyafciîirdi. Lâkin
Sultan Murad, İran sınırındaki yü z b in ­
lik Osm anlı ordusunun yap acağı işlerle
uğraşm aktan daha çok saray sefaları ile
m eşguldü. İstan bul’a d önüş sebebini m â­
kul bir izah tarzına b ağlam ak m üm kün
olm ayan Sinan P aşa’n ın m erk ezi h ü k ü ­
m ete gelişin in üzerinden bir sen e g eçti­
ği halde yerine, v ezir rütbesinde bir
k im senin gön derilm em esi, padişahın bu
husustaki g ev şek liğ in in ayrı bir d e lili­
dir.
İşte bu sebepler yüzünden, Ö zdem ir-
oğlu O sm an Paşa gib i d eğerli bir kum an­
dan elin d ek i b ir avuç in san la kudretin­
den dalıa çok işler yap m ak iç in didin­
m eye m ecbur olur, buna m ukabil m u ­
azzam bir ordu âdeta h arek etsiz şek ild e
Kars ile Erzurum arasında v a k it g eç i­
rirken G ürcistan’da m u k avem et h arek et­
leri gelişm e kaydetm ek teyd i.
D aha Lala M ustafa Paşa İstanbul’a
dönm eden önce G ürcistan’da T ü relere i-
taat etm eyen grupların fa a liy e ti yüzün­
den T iflis’e zahire v e m ühim m at gön ­
derilm esi bir m esele olm uştu. S in an P a ­
şanın İstanb ul’a gid işin d en sonra i a a y ­
ni yerd e y in e zah ire v e m ühim m at y o l­
lam ak icap etti. B u d efa erzak nakli i-
şiy le D iyarbakır b eylerb ey i Hadım H a­
şan Paşa tavzif olundu. îra n h la r v e G ür­
cüler yolları k eserek O sm anlı k u v v etleri­
n e baskınlarda bulunduklarından, nak ­
led ilecek şeylerin em n iy ete a lın ab ilm e­
si için Erzurum b eylerb ey i M ehm ed v e
Ç ıldır b eylerb eyi M ustafa P aşalar da
onun em rine verildi.
A slen «Samtskhe» Gürcü b ey lerin ­
den olup «Minuçehr» adını tanım aktay­
ken ihtida edip M ustafa adını alan, b ö y ­
le davranışı karşısında ev v e lâ sancakbe­
yi yap ılıp sonra da p aşalık la Ç ıldır b ey ­
lerb eyi tayin ed ilen M ustafa Paşa, Gür­
cistan k ırallığı m üddeisi S in an ’ın kızını
alm ıştı. Bu ev len m ey i m ü teak ip onun
hıyan et ed eb ileceğin d en şü p h elen en D i­
yarbakır b eylerb eyi H adım H aşan Paşa
ile Erzurum b eylerb ey i M ehm ed Paşa
kendisini öldürm eye karar verm işlerdi.
Fakat onların bu bu n iy etlerin i M usta­
fa Paşa (M inuçehr) h ab er ald ı. Erzak
götüren bu k a file 1582 ağustosunda Kars
Eski G ürcistan kalelerinden biri
v e A h ılk elek üzerinden T iflis’e gitm ek
Ü2ere Erzurum ’dan h areket ettik ten son­
ra, D iyarbakır v e Erzurum b ey lerb ey le­
rinden. daha erk en davranan M ustafa
Paşa (M inuçehr) bir gü n fevk alâd e cesa­
ret göstererek aklına koyduğunu tatbi­
ke, ya n i k en d isin i öldürm eye n iy etlen en ­
leri ortadan k aldırm aya teşebbüs etti.
Bu teşebbüsü sırasında D iyarbakır b ey ­
lerb ey in in kulağını koparm aya, Erzu­
rum b ey lerb ey in i yaralam aya m uvaffak
olduysa da ik isin i de öldürem edi. Bu
h âdise b eylerb eylerin in em rindeki ask e­
rin düzen sizliğe uğram asına sebep old u ­
ğundan k afiled en a yrılıp kaçanlar g ö ­
rüldü. O sm anlılar T iflis’e erzak gönder­
m eye çalışırlarken İran k u v v etleriy le iş -
b irliğ i eden Sim on ise Gori tarafında
bulunuyordu. İşte iki kum andanın yara­
lan m ası v e M ustafa P aşa (M inuçehr) nın
da adam larını alarak k afiled en ayrılm a­
sı üzerine İran v e G ürcü k u vvetlerinin
hücum una maruz k alan bu k afile m a t­
lup oldu, erzak v e m ühim m at m ütear-
rızlar tarafından ele g eçirild i. B u hâd i­
seden sonra D iyarbakır b eylerb eyliği
K ubad Paşazade S ü leym a n P a şa y a , Er­
zurum b ey lerb ey liğ i de Solak Ferhad
Paşazade M ehm ed P a şa ’y a tevcih ed il­
di.
H am m er’in kaydına nazaran; o ara­
lık İstanbul’da bulunan V eziriazam S i­
nan Paşa, padişaha sefere çıkm ası için
te k lifte bulunm uş, bizzat hududa kadar
uzanm asa bile H alep v e y a D iyarbakır’a
h attâ A m asya’y a kadar g itm esin in İran­
lI la rın cesaretin i kıracağını, Türk ask e­
rini is e şev k e getireceğin i bildirm iştir.
 Gazi G iray’m esir düşmesi
Sem iz nâm ı ile dc tanınan Kirim
H an’ı M ehmed G iray’m kardeşi Gazi G i­
ray, Iran veziri âzami Mirza Selm an (S e l-
mas) kum andasındaki büyük orduya
m ağlûp olup da Derbende Özdem iroğiu’-
ııun yanına çekilince Şirvan topraklarının
büyük kısm ı bir defa daha Osm anlılar
tarafından boşaltılm ıştı. Osmanlı askeri
Şam ahıdsn çekilince İran hükümeti P e y -
ker H an’ı Şirvan valiliğ in e tayin etm iş­
ti.
Bu tayin üzerine P eyk er ila n on beş
bin k işilik bir k u vv etle Şirvan’a girdiği
sırada, İranlıIarın Şirvan ’da y erleşm ele­
rine im kân verm ek istem eyen ö zd en i ir-
oğlu Osman Paşa, Gazi Giray’ı ik i üç bin
k işilik bir k uvvetin başında Şirvan’a
şevketti. Ö zdem iroğlu’nun pek mahdut
sayıdaki askerinden ayırdığı insanlarla
daha Önceki m ücadelelerden sağ katan
Kırım süvarilerinin başında bulunan Ga­
zi G iray’m yapabileceği şey, ancak k e­
şif ve baskın hareketleri olabilirdi. Genç
v e atılgan K ırım şehzadesi Gazi Giray
iş te bu harekât sırasında îran lılar tara­
fından kuşatılarak esir edildi (1581).
Iran harplerini tasvir eden Osmanlı k ay­
naklarına göre; Gazi Giray’m esir düş­
m esine, o sırada m aiyetin d e bulunan es­
ki Şirvan prenslerinden Ebubekir M ir-
za'nın ihan etle düşm an tarafına geçm esi
ve İranlıIarın takibi sırasında kaçarken
bir ağaca çarpıp atm dan yuvarlanm ası
sebep olm uştur.
Îranlılar esir aldıkları Gazi Giray’ı
K azvin’in kuzey doğusundaki m eşhur
v e m üstahkem A lam ut kalesine hapset­
tiler. K ı n » şehzâdesini hapse koym a­
dan önce onu OsmanlIlara karşı ku lla­
nabilm ek için bir çok vaitlerle kendi ta­
raflarına çekm eye çalıştılarsa da, Gazi
G iray İranlıIarın h er türlü teklifini red ­
detti. B u h aliyle m ükem m el bir karakter
sağlam lığı örneği verm iş olan Gazi G i-
ray’dan îranlılar, K :n m Han’ı M ehmed
G iray’m 1583 y ılı sonlarında padişaha
karşı açıktan açığa itaatsizliğe teşebbüs
etm esi üzerine bir d efa daha istifad eye
çalışacak, fakat y in e de kendi nam larına
iy i bir n etice elde edem iy e çeklerdir.
Kırım Şehzadesi Gazi Giray esir dü­
şünce Özdeıniroğlu Osman Paşa bir ih ­
tiyat tedbiri olm ak ü zese K abala k a le ­
1344
sini tahkim ettirm ek istedi. B u gaye i -
le K abala’y a « Ş eca a tn â m e» m ü ellifi
D al M ehmed B ey kum andasında bir m ik ­
tar k u vvet şevk etti. Bunlar oraya gid er
gitm ez îran lılar kaleyi m uhasara ettiler.
K aleyi k o la y 1 tarafından feth etm eyi ta-
sarlıyan îranlılar, bir m üddet sonra
sulh olduğuna dair bir havadis çıkararak
bunu kalenin, m üdafilerine duyurdular.
Bu h avadise kanan, askerler D al M eh­
m ed B eyi dinlem eyip dışarı çıkınca ki»
lıçtan geçirildiler. K eticede D al M ehmed
de Iraıılılara esir düştü v e Gazi Giray’-
m sevk ed ild iği A lam ut kalesine gönde­
rildi. '
Özdeıniroğlu Osman Faşa’ya
takviye kuvveti gönderilmesi
Son h âdiseler üzerine Özdem iroğlu’-
nun kuvvetleri iyid en iy iy e azalm ış, b u ­
nu farkeden îranlılar da a k m ian m D er-
bend yakınlarına kadar uzatm aya baş­
lam ışlardı. Y eni k u vvetlerle tak viye e -
diLmediği takdirde, Ş irvan ’da İran h âk i­
m iyeti yerleşeceği gibi, Özdemiroğlu'nu/ı
kendisi de teh lik eye maruz kalabilirdi.
İşte bu n ok ta la n n a za n itibara alan Os­
man Paşa, uzun bir arıza kalem e alarak
«Budak Bey» ism indeki adamı ile K a f­
k asya ve Kırım üzerinden İstanbul’a
gönderdi.
ö zd em iroğlu Osman Paşa’n ın arizâsı
üzerinde Rumeli'de K östendil, Silistre,
N iğbolu sancak beylerin e em ir yazılarak
askerlerini alıp K efe’y e gitm eleri em re­
dildi. R um eli’den bu k u vvetler sevk ed i-
lirken İstanbul’dan da üç bin yeniçeri
ile kethüdaları Sinan A ğa kum andasın­
da silâhdar bölükleri, ayrıca askerin
m asrafını karşılam ak için 140 bin altın
tutarında 86 yük akçe gönderildi. D ev le­
ti Rumeli gibi uzak bir m ıntıkadan as­
ker şevkine m ecbur eden esas âm il, K ı­
rım Han’ı İkinci M ehm ed G iray’m m er­
kezi hüküm etin arzularına karşı aksi bir
tavır takm m asıydı.
R um eli’den gelen k u vvetler K efe
bej7! Câfer P aşa’njn kum andasında top­
lanarak 1582 sonbaharında D ağıstan’a
gitm ek ü zere y o la çıktı. K uzey K afkas­
y a steplerini geçtikten, Kuban v e Terek
ırm aklarını aştıktan sonra 80 günlük bir
yolculuğu m üteakip Dem irkapı (D er-
bend) daki Osm anlı k uvvetleri kum an­
danı Özdem iroğlu Osman Paşa’y a m ülâ­
ki oldu (14 kasım 1582).
Niyâzâbâd hâdisesi
K efe üzerinden gelen tak viye ku v­
vetleri 1582/1583 kışım D em irkapı’da g e­
çirirken, İranlılar da Osman Paşa’y ı iy i­
ce ezm eyi tasarlıyor v e buna göre bir
takım hazırlıklar yapıyorlardı. Bu cüm ­
led en bir faaliyet olarak İran’ın Gence
v alisi İmam K uli H an em rinde 50 bin
k işilik kuvvet toplanm ıştı. Gence v a li­
liğ in e ilâveten Gürcistan v e Şirvan baş
kumandam tayin edilm iş olan İmam Ku­
li Han 50 bin k işilik ordusu ile D er-
bend istikam etinde ileri harekete g eç­
m iş bulunuyordu. Bu hareket sırasında
ümerası kendisine teenni tavsiye etm ek­
teyse de İmam K uli Han korku duym a­
dan yürüyüşüne devam etm ekteydi.
İmam K uli Han Ş irv a n ’dan kuzeye
D ağıstan’a doğru ilerlerken Rüstem Han
ism indeki kum andanın em rine 6 veya
10 bin kişilik k u vvet tahsis ederek bun­
ları piştar olarak önden sevketm işti. I-
ran kum andanı D ağıstan’a karşı hare­
k ete geçerken Ö zdem iroğlu Osman Paşa
da boş durmayarak bir takım hazırlık­
lar yapıyordu.
Rüstem Han, Şabran (Şâbûrân) ci­
varındaki Niyâzâbâd ovasına kadar g e l­
diği sırada Osman P aşa’y a tâbi k u v v et­
lerden Silistre sancak beyi Yakup B ey
em rindeki Osm anlı askerine rastladılar.
Özdem iroğlu Osman Paşa’nın k eşif ve
öncülük h izm etiyle vazifelen d ird iği an­
laşılan bu askerler, tecrübeli kum anda­
nın ih tiyatlı davranm aları hakkm daki
em rini kaale alm adılar. B azı iddialara
göre ise; Osman Paşa’m n em ir v e arzu­
su hilâfına D erbend’den çık ıp g ü n eye
doğru ilerled iler v e hattâ «Hem kendi
korkar kaleden çıkm az, hem bizi harp­
ten m eneder; şim d iye kadar kazandığı
şan v e şöhret m eğer boş im iş, biz düş­
m anla vuruşalım da y iğ itliğ in n e oldu­
ğunu uzaktan seyretsin v e öğrensin» d e­
m ekten de kendilerini alam ayarak kar­
şılarındaki düşm ana hücum ettiler (24
nisan 1583).
Yakup B ey ’in em rindeki Rum eli as­
kerinin çarpıştığı kuvvetlerin büyük k ıs­
m ı kendileri gibi Türk ırkından cesur v e
1345
y iğ it kim selerdi. Bu bakım dan tedbir­
sizce icra edilen hücum bir bozgunla n e­
ticelendi. Yakup B ey de d ahil olduğu
h alde bir çok kim seler şeh it düştü. S a-
fe v î kılıcından kurtulabilenler güçlükle
D em irkapı’y a can attılar.
N iyâzâbâd hâdisesi Rum eli askerinin
diğer kısm ı için bir m ahcubiyet vesilesi
teşk il etti. Derbend’de bulunanlar, lü ­
zum suz cesaret gösteren grupun hataya
düşmüş olduğunu takdirle kalm ıyarak
Osman Paşa’y a daha fazla sam im iyetle
bağlandılar.
Meş’ale Savaşı
Özdem iroğlu Osman Paşa N iyâzâ­
bâd hâdisesinden beş gün sonra, yâni
29 nisan 1583 te ordusunu alarak D er­
bend’den çıktı. Fakat derhal /ü rü y ü şe
geçm iyerek üç v ey a dört gününü resm -i-
geçit v e m anevralarla doldurdu. Ondan
sonra gü n ey istikam etinde ilerlem eye
başladı. Sam ur çayım aştıktan sonra y o ­
lu n a devam la Kuba (L âyican) m ülhaka­
tından olan B eştepe (B aştepe) y e u la ­
şıldığı zaman Osmanlı öncüleri İranlIlar­
la tem asa geldi. Ertesi gün sabahleyin,
yâni 8 m ayıs 1583 te iki taraf karşılıklı
olarak harp nizam ına girdi.
Osm anlı ordusunun kum andanı olan
Ö zdem iroğlu Osman Ppşa m erkezde bu­
lunuyor, S ivas beylerbeyi H aydar Paşa
sağ cenahın, K efe beylerb eyi Câfer P a­
şa da sol cenahın kum andasını deruhte
ediyordu. E lli bin kişilik İran ordusu­
na kumanda eden İmam K uli Han ise,
kendisi m erkeze geçip sağ cenahının ku­
m andasını Niyâzâbâd n u vaffak ıyetin i te
m in eden Rüstem Han’a, sol cenahı da
Osm anlılara ihan etle Iran tarafına g eç­
m iş olan eski Şirvanşahlar sülâlesinden,
Ebubekir M irza’y a verm iş bulunuyordu.
O sm anlı ordusunun m erkez kesim inin
önüne otuz küsûr darbezen topu konmuş,
ordu ağırlığı da geriye nehrin yak ın la­
rına yerleştirilm işti.
Şirvan için yapılan m ücadelede m ü­
him bir m ev k i’i olan bu m uharebe Öz­
dem iroğlu Osman Paşa’nın yıllardan b e­
ri yanından ayırm adığı m eşhur yağız a-
tm a binerek gereken em ri verm esi ü -
zerine başladı. O gün, daha ziyade iki
tarafın piştar k u vvetlerin in şiddetli çar­
pışm ası şeklinde doldu. Harbin ikinci
 günü çok kanlı şek ild e çarpışıldı, akşam
karanlığı bastırınca h er iki taraf
m eş’aleler yakarak m ü cad eleye devam
etti. Onun için, bu savaş tarihe «Meş’ale
Savaşı» d iye geçti. E rtesi gün h er iki
taraf da çok yorgun düştüğünden m uha­
rebe olm adı. M uharebenin döndüncü gü­
nü Ö zdem iroğlu Osman Paşa, sahte bir
ricat m anevrası yapm ak g a y e siy le ordu
ağırlığın ı daha geriy e aldırırken, İran
süvarilerinin Osm anlIların gerisin i çe­
virm ek üzere hücum a geçtik leri görül­
dü. O sırada O sm anlı toplarının ateşe
başlam ası düşm anı bir h a y li sarstı. İran-
lı kum andan İmam K u li Han, Cafer Pa­
şa kum andasındaki O sm anlı sol cen ah ı­
na yüklen di. îr a n lıla n n şid d etli sald ırış­
ları karşısında so l cenahta sarsın tı h a t­
tâ tehlike- belirince Ö zdem iroğlu’nun y e ­
tiştirdiği tak viye k ıtaları v e K östendil
alay b eyin in şecaati sayesinde vaziyet
düzeldi. Bunu takiben düşm an k u v v e tle­
ri iyid en iy iy e bozulm aya başladı. İmam
K uli H an’ın bozgunu önlem ek için ya p ­
tığı gayretler îa y d a verm edi-
Ö zdem iroğlu O sm an P aşa’m n Ş irv a n -
daki en m u vaffak m uharebesi olan bu
çarpışm a sonunda düşm andan alm an e -
sir m iktarı 3 bin, m uharebe sahasında
can v eren İran askeri ise 7500 k işi idi.
M eş’ale savaşında çarpışan ik i taraf da
Türktü. Zira İm âm K uli H an’ın id are­
sindeki ordunun en b ü yü k kısm ı Türk-
m enlerden m ürekkepti. B elk i de Ö zde­
m iroğlu Osman Paşa d ah a fazla Türk
kanı dökm em ek d ü şü n cesiyle m eş’ale sa­
vaşın ın m ağlûplarım takip ettirm edi.
Eski Şem aiu’dan bir görünüş.
Şamahı’da kale inşa edilmesi
da
M eş’ale savaşı İranlılar için büyük
bir darbe te şk il ettiğ in d en Özdem iroğlu
O sm an Paşa’m n Ş irv a n ’ı istirdadı im kân
dahiline girm işti. Bu savaş İra n lıla n il­
tizam eden Gürcü v e Ş irvan rüesası için
de büyük bir ih tar m ah iyetin i haizdi.
M eş’a le savaşın ın g a lib i Osman P aşa’nın
em rindeki k u v v etler eskisi gib i bir avuç
da değildi. B in aen aleyh Ş irvan ’ın istird a ­
dı için cesaretle . çalışabilirdi. Z âten
m ağlûp İm am K u li Han ile kaçabilenler
Kür neh rin in g ü n ey in e çekilm iş bu lu n u ­
yordu. B u bakım dan artık O sm anlı k u v­
v eti en d işey e kapılm adan Ş irvan ’a g i­
rebilirdi.
Ö zdem iroğlu O sm an P aşa M eş’ale sa­
vaşından sonra Saburan şeh rin e azim et­
le ask eriy le b irlik te bir hafta kadar b u ­
rada dinlendi. Ş ab u ran ’dan hareket ed il­
d ikten sonra, İranlIların, boşalttıkları
y erler işg a l e d ilm ey e başlandı v e ö z d e ­
m iroğlu’n u n em rin d ek i k u v v etler hazira­
n ın ilk haftası için d e Şam alıı’ya girdi.
Ş am ah ı’n ın m uh k em bir k alesi o l­
m adığından dört se n e zarfında bîr kaç
defa e l d eğiştirm işti. B u e l d eğiştirm e­
ler sırasında esk i k a lesi de tam am en h a ­
rap olm uştu. O sm anlıların Ş irvan ’da tu -
tunabilm eleri için bölgen in m erkezini
teşk il eden bu şeh rin tah k im ed ilm esi,
h arpten zarar gören y erle rin in im ar o -
lunm ası lâzım dı. İşte bu sebeplerden do­
layı Ş a m a h ı’da bir k a le in şasın a g ir işil­
di. K alın v e y ü k sek duvarları ih tiv a e -
den Şam ahı k alesi kırk b eş gü n zarfın ­
da bitirildi. Kars k a lesin d e olduğu gib i
buranın da etrafın a gen iş v e d erin bir
hen d ek kazılıp, bu h en d eğin icabında su
ile doldurulabilm esi için civardaki bir
çaydan su yolu kazıldı. O sm an P aşa b u ­
radan ayrılırk en Ş am ah ı b e y le rb e y liğ i­
ne tayin ed ilen A m asya sancak b eyi
M ustafa B ey şeh rin idaresini e lin e aldı.
Ö zdem iroğlu O sm an Paşa, Şam ahı
şehrinden k a lk tık ta n sonra, «Şecaatnâ-
me> m ü elifi D al M ehm ed Ç eleb i’nin:
N ice yüzbin n e ft olur h âsılları
N akt on y ü k akçe var v âsılları
sö zleriy le p etrolü n e v e bundan elde o -
lunan g elirin e işa ret ettiği; m eşhur A l­
m an tarihçisi H am m er’in de «N eft kuyu­
larından dolayı şayan ı d ik k at olan yer»
1346
 dediği B akû’y a gitti. Burada da b ir m üd­
d et kalıp ekim ayı için d e Derbend'e dön­
dü.
Fer had Paşa’mn Serdarlığı
Koca S in an P aşa İstanbul’a döner­
ken serdarlığı h er hangi b ir k im seye dev­
retm em iş olduğundan, İran hududunda­
ki ordunun serdarlığı, yâni başkum an­
danlığı v ek â letle idare ed ilm ek teyd i. S i­
nan Paga veziriâzam lıktan azledilip de
onun yerin e K an ijeli S iy a vü ş P aşa v e z i­
riazam olunca O sm anlı ordusunun ser­
d arlısın a da y e n i bir tayin y ap ıld ı. F er-
had Faşanın serdarlığa tayininin, S iy a ­
vü ş P aşa’nm sadrazam lığa getirilişin d en
üç ay kadar sonra vuku bulduğu an laşı­
lıyor. Zira, S iyavü ş P aşa’m n Ferhad P a -
şa ’nm da yen içeri ağalığından R um eli
m ak H an’ın Z engisuyu kenarındaki k öş-
b eylerb eyliğin e tayin e d ild iğ i görülm ek­
tedir. Bu vaziyete göre; Ferhad P aşa üç
» ay gibi kısa bir m ü ddet zarfında sür’a t-
li bir şekilde terfi etm iş v e 1583 m artı­
nın soıı günlerinde vezaretle Osm anlı
ordusu serdarı olm uştur. Ferhad Paşa
** serdarhkla tavzif ed ilin ce ondan boşa­
lan R um eli b eylerb ey liğ in e A nadolu
beylerb eyi Câfer Paşa, A nadolu b ey ler­
b eyliğin e de Erzurum b ey lerb ey i Rıd­
v a n P a şa tayin edilm iştir.
Ferhad P aşa’n ın İstanbul’dan doğu­
y a hareket ederken bir h a y li hazırlıklı
şek ilde y o la çık tığı v e b ilhassa doğuda
yeni k a leler inşa işin i İstanbul’dan ha­
reketinden önce p lân laştırd ığı a n laşıl­
m aktadır. Zira Ferhad P aşa m u h te lif sı­
nıflardan 60 bin asker, dört yü z çavuş,
üç y ü z toptan başka yan ın d a 10 b in k i­
şilik inşaat am elesi de bulu n d u ğu halde
y ola koyulm uştur.
D oğu seferine gönderilen serdarların
üçüncüsü olan Ferhad Paşa A nadolu i-
çin den ilerlerken, askerlerinin m iktarını
60 binden 100 b in e çıkardı. Erzurum ’a
geld ikten sonra Kars üzerinden geçerek
R evan’ı feth e yürüdü. Ferhad P aşa da­
h a Erzurum ’a varm adan Özdem iroğlu
O sm an P aşa «Meş’ale savaşı» n ı kazan­
m ış olduğundan Ş irvan ’da Iran m u k ave­
m eti k ırılm ıştı. Ş irvan ’da durum h ö y -
ley k cn b ir de yüz b in lik O sm anlı erd u -
, su batıdan ilerlem ey e başlayınca İranlI­
1347
ların m an eviyatı bir h a y li sarsılm ış ol­
du. Bu yüzden R evan k alesin i b oşalta­
rak çekildikleri görüldü. Türkler de kan
dökm eden şehre girdi. R ahim î-zâde H a-
rim i Çavug’u n «K itâb -ı G en cin e-i fe ih -i
Gence» isim li eserin d ek i ifa d esiy le: «A b-ı
r û y -ı m em a lik -i İrân-u Turan, b ab -ı
K ah çivan -ı Şirvan, r eşk -i m ü lk -ü A zer­
baycan olan k a l’a -i R evan ü stüne v a n -
lu p zâbit ve hâkim i olan T ok m ak 'H an
v e fırk ası kaçınca, m ü lk -ü m evrûsu tû -
le n v e arzen zaptolunup n âm -ı padişâhî
için h u tb e-i padişâhî okunup m ü lk e il­
hak olundu».
A ra s’m bir kolu üzerinde bulunan
R evan v ey a h u t Erivan şehrinin coğrafî
m evk iin in önem ini gözönünde bulundu­
ran Ferhad Paşa burada bir k ale inşa
etm ek su retiy le şeh ri tahkim etm ek is­
ted i. Ham m er «D evlet-i O sm aniye tari­
hi» isim li eserin in yed in ci cild in in zey ­
lin d e, V en ed ik lilerin 1583 tek i Halep
konsolosunun raporundan bazı notlar
nakletm ektedir. Bu. raporda, o sırada
R evan’m nüfusu az küçük bir kasaba o l­
duğu kaydedilm ektedir. Bu duruma g ö ­
re, Ferhad Paşanın, R evan’a nüfusunu
gözönünde bulundurarak d eğil stratejik
d eğerin i kavrıyarak tahkim e çalıştığı
anlaşılm aktadır.
R evan’da k ale in şasın a 4 e y lü l 1583
te başlandı. İran’ın. R evan v a lisi T ok-
kü ortaya alınarak e tra fın a sur çevril­
di; sarayın tam ire m uhtaç k ısım ları e l­
den geçirilerek b ey lerb ey i sarayı haline
getirild i. R evan k alesi iç v e dış k a le o l­
m ak ü zere iki kısım dı. İç kalede 8 kule
725 m azgal d eliği, dış kaled e 43 kule
1726 m azgal d eliği y ap ıld ı. A yrıca kale
d ahilinde bir de câm i bina edildi. K ale­
y e 5600 m evcutlu b ir m uhafız k ıtası v e
53 tane de top yerleştirild i. R evan’daki
bu d ereced e gen iş inşaat, um um iyetle
kabul ed ild iğin e nazaran, 45 günde b iti­
rilm işti.
Serdar Ferhad P aşa R evan’ırt ın-alıa-
fazasm ı o sırada Van b eylerb eyi olan
C iğala-zâde (Cicala> C ağaloğlu) Y usuf
S in an P aşa’ya tevd i etti. K endi ey aleti
d e uh d esin d e kalm ak ü zere Revan b e y ­
lerb ey liğ in e tâyin ed ilen Ciğala-zâde^SÎ-
nan Paşa’y a v eza ret d e tevcih ed ilm ek ­
te ve kendisine gen iş selâh iyetler tanın­
m aktaydı, Sinan Paşa bu vazifed e bu lu n ­
duğu sırada R evan m ülhakatının arazi
 yazım ın ı yaptırdı v e ey a le ti m ü lk î b ö­
lüm lere ayn rara k teşk ilâtlan d ırd ı. B aş­
vek â let A rşivin d e 53 num aralı M ühim m e
d efterin in 5 in ci sayfasın d ak i b ir b ü ­
küm d en Öğrendiğim ize göre; C iğalazâ-
de'nin R evan’daki çalışm aları m erkezi
hü küm etçe tak dirle k arşılanm ıştır.
Serdar Ferhad P aşa, R evan k a le si­
n in inşası v e idari işlerin in yo lu n a kon­
m asından sonra sefe r m ev sim in in g eç­
m esin i gözönünde bulundurarak k ışlam ak
için Erzurum ’a çek ild i. K ış m evsim in i
Erzurum ’da atlatın ca 1584 baharında y e ­
n id en fa a liy ete koyuldu.
Ferhad P aşa 1534 y azım u m u m iyet­
le G ürcistan’ı iy i bir şek ild e ita a t a ltı­
na alm ak v e bu ita a ti m üstahkem n o k ­
taların m ev cu d iy etiy le garan tiye b a ğ la ­
m ak yolund a gayretler sa rfetm ek le dol­
durdu. B u seb ep le çalışm aları d ah a zi­
yad e G ürcistan’da y e n i k aleler in şası i-
şind e toplandı.
G ürcistan’da O sm anlılair e n çok
m eşg u l eden şahıs, son K arthli k ıralı
D avid (D avud H an) m kardeşi S im on ’-
du. İran lılarla m ütem adi işb irliğ i yapan
S im on , T iflis’tek i O sm anlı garnizonunun
ia şesin i teh lik ey e sokm akta v e b u raya
erzak gönderm e işi h ak ik a ten b ir m e ­
sele olm ak tayd ı. B u adam ın e sa s istin a t
sahası da T iflis’in batısın d ak i Gori şeh ­
riydi. B u bakım dan Gori şeh rin in k at’î
za p tiy le Sim on ’u n iy ic e ezilm esi v e o
d evird e G ürcistan’ın m ühim y erlerin d en
olan Lori v e T um anis g ib i b eld elerin de
ayrıca tahkim i icap etm ek tey d i. A n la şıl­
d ığına nazaran S u lta n Murad da p eşin en
buraların tahkim ini u y g u n buluyordu.
E vvelâ N ahçivan üzerin e yürüm ek is te ­
y en Ferhad Paşa, m erk ezi h üküm etin
arzusunu ön p lâna alarak 1584 b aharın­
da G ürcistan’a tev eccü h etti.
‘G ürcistan’a ilerlerk en K ars’tan do­
ğu ya y ö n eld iği v e A rp açay’ın ı görerek
G ürcüler elin d e b ulunan yerleri alm aya
başladığı a n laşılan Ferhad Paşa, iş te bu
arada Lori v e T um anis’i d e işg a l etti.
G üm ru’h ü n k u zey doğusunda B orçalı su ­
yu nun kaynağına y ak ın m ev k id e v e bu
suyu n so l sahilin d e bulunan Lori ile,
ondan biraz daha k u zeyd e B orçalı v e
K haram sularının arasındaki sahada olan
T um anis h alen harap olm uş beldelerdir.
H er ik isi de işgal ed ilin ce birer k a le y a ­
pıldı; L öri’y e 2-3 b in m u h afızla 22 top,
1348
T um auis’e ik i bin kadar m u h afızla bir
m ik tar top bırakıldı. B u arada Gori d e
işgal olunup k a lesi tam ir ed ild i. G ori’de
tutunarak O sm anlı ask erin e zarar veren
Sim on da ayrıca m ağlûp edildi- B u Gürcü
Prensi, R ıdvan P aşa’n ın bir hatâsı y ü zü n ­
den m ahvolm aktan kurtuldu. R ıdvan
Paşa S im on ’u ted ib e çalışırk en ken d isin e
yardım a g e le n M araş v e K aram an b e y ­
lerb eyleri em rindeki askeri İran k u v v e t­
leri zannederek o tarafa doğru tertib at
alm aya başlad ığı sırada Sim on kaçıp
kurtuldu.
B u işlerd en sonra Ferhad P aşa A -
h ısk a ’y a geler ek orayı da tah k im etm ek
isted iğ i sırada y en içeriler gü rü ltü ed e ­
rek ita a tsızlık ta bulundular. O sm anlı
k ayn ak ların ın b ir k ısm ın ın işa retin e g ö ­
re, ask erin gösterd iği bu hoşnutsuzluk
üzerin e Ferhad P aşa p ad işah ın gözün­
den düşm üş v e n e tic e itib a riy le serdarlık
va zifesin in ü zerin d en alınm asına y o l a -
çılm ıştır.
Özdemiroğlu Osman Paşa’nm
K efe’de m uhasara edilmesi
G ürcistan v e bilh assa Ş irv a n ’da şa n - I
h m u h areb eler yaparak O sm anlı kudret
v e nüfu zu n u n Ş irv a n v e D ağıstan ’da h â ­
kim olm asını tem in ed en Ö zdem iroğlu
Osman P aşa 1583 sen esi E k im in in son ­
larında K efe ’y e gitm ek ü zere D erbend’-
den h a rek et e tti. D erbend’d en ayrılırk en
K efe b ey lerb ey i C âfer P a şa y ı Ş irv a n v e
D ağıstan serdar kaym akam ı sıfa tiy le b u ­
ranın id aresin e m em ur eyled i. Osman
Paşa k u zey K afk asya ü zerinden K efe’y e,
oradan da deniz y o lu y le İstan b u l’a g id e ­
cekti. O d evrin kayn ak ları sarih v e k e ­
sin b ir ifa d e k ullanm am akla beraber, İs­
tanbul’a g elm ek için p adişahtan izin a l­
d ığı sö y len en O sm an P aşa’m n, m erkezi
hük ü m ete g elirk en K ırım y olu n u se ç ­
m esinde m u a y y en b ir ga y en in gözetilm iş
olm ası m uhtem eldir. B u gayede; padişa­
hın em irlerin e aldırış etm em eğe b a şlı-
yan K ırım H an’ı İk in ci M ehm ed G iray’a
bir gözdağı verm ek v ey a h u t ta M ehm ed
G iray’ın d üşürülm esini hazırlam ak ü ze­
re K ırım b e y le r iy le gizlid en v e yak in en
anlaşm aya m em ur ed ilm ek olabilir.
Ö zdem iroğlu O sm an P aşa’m n D er­
bend’d en çık ıp k u zey K afk asya üzerin­
den K e fe ’y e gelm esi d e ep ey ce m aceralı
oldu v e onun bu yolcu lu ğu , u fa k çapta
da olsa, O sm anlı - Rus m en faatlarım n
kuzey K afk asy a’da çarpışm akta o ld u ğu ­
nun tesp itin e bir v e s ile teşk il eyled i.
Gerçi buradaki h âd ise b ir soygundan i -
baretse de K m m - D erbend y o lu em n i­
y etin in Ruslar tarafından ih lâ li m anidar­
dı. O sm an Paşa, T erek n eh rin e karışan
S evin ç suyunu geçerk en civardaki or­
m anlarda pusu kurm uş olan bü yü k bir
Kus b irliğin in taarruzuna m aruz kaldı.
B uradaki Rus pususu, İstanbul’dan K ı­
rım üzerinden D em irk ap ı’y a se v k e d il-
m ekte olan ordu h âzin esin i soym ak için ­
di. R uslar İstanb ul’dan g e lecek ordu h â­
zinesini b ek lerk en O sm an Paşa k arşıla­
rına çıktığından bu d efa onun ağırlık la­
rını, zaptetm ek için taarruza g eçm işler­
di. Orm anlardan çık ıp tü fek a teşiy le
hücum ed en R uslar bir m iktar gan im et
elde ettik ten sonra onrîan için d e e v v e l­
ce hazırladıkları sip erlere çek ilm eğ e
m uvaffak oldular. U sta b ir kum andan
olduğu kadar da cesur bir kim se olan
Ö2dem iroğlu O sm an P aşa bu ârti bas­
kından telâşlanm ayarak R usların sığ ın ­
d ığı sah ayı m uhasara edip onlarla ik i
gün m uharebe etti. N eticed e O sm an P a­
şanın tazyik in e d ayan am ıyacak lan n ı a n -
lıy a n R uslar g ecen in karan lığın d an is ti­
fade ile başka bir orm ana kaçtılar.
O sm an Paş&’n ın K ırım ’a g id erk en
çek tiğ i sık ın tı b ununla da kalm adı. R us­
la r steplerd ek i otlu k ları yak m ış old u k ­
larından h ayvanlarına o t bulam adı. O s­
m an P aşa zor şartlar altında geçen bir
y olcu lu ğu m ü teak ip T am an üzerinden
K erç’e, oradan da K efe’y e ulaşm ak su­
retiy le kara yolcu lu ğu n u bitirdi.
Ö zdem iroğlu Osman Paşa K e fe’de i-
k en K ın m Han’ı İkinci M ehm ed G iray
büyük bir ordu ile K efe’y i m uhasara e t­
ti. M ehmed G iray'ın em rinde 40 v e y a 100
b in k işilik bir tatar k u v v e ti m evcuttu.
O sm an P aşa m uhasaraya uğram adan ön­
ce K ırım H an’ına karşı herhangi bir
tecavü ze y elten m iş d eğild i. Zira n e K ı­
rım ne de Osm anlı vesikalarında Osman

Yalı köşkünde bir karşılama merasimi.

(B u köşk, şim diki Sirkeci araba vapuru isk elesin in biraz doğusunda idi. N ite ­
kim. bu isk eled en köprüye doğru giden güm rükler arkasındaki caddenin ism i
de Yalı köşkü cad d esid ir).

1349
 Faşa’m n tecavüzüne dair her hangi bir
şey m evcut değilse de m üverrih P eçevi,
itaatsizliği sabit olan Han’ın azline dair
Osman Paşa’ya h a tt-ı şerif yollan d ığın ­
dan bahsetm ektedir. Bu vaziyete göre,
padişah tarafından bir cezaya çarptırı­
lacağını bilen M ehmed Giray’m daha a-
tik davranarak Osman Paşa’yı kuşattığı,
böylece kuvvete m üsteniden İstanbul’­
un gözünü yıldırıp hakkm daki k aran
değiştirtm ek, veyahutta Osman Paşa si­
ya sî m anevralarla K ırım ’ın aristokrat
züm resini elde etm eden onu ortadan kal­
dırm ak istediği anlaşılıyor. Osman Paşa
çok değerli bir kumandan olm akla bera­
ber M ehmed Giray aleyhine bir zemin
hazırlam adan m aiyetindeki üç bin k işi­
lik k u vvetle ona karşı y ek ten hücuma
geçem ezdi. Zâten Osman Paşa’nın K efe’-
deki faaliyeti de M ehmed Giray aley h i­
ne bir hava yaratm ıya inhisar eder gö­
rünm ekteydi.
«Biz evlâd -ı Çingiz’deniz; cbâ-an ced
hükümdar soyundam z. Osm anlı bendesi
olm adığım ız halde, reva m ıdır ki bize
böyle kat’i em irler vereler v e kendi â -
dem lcri gibi istihdam eyliyeler» diyerek
m erkezin em irlerini dinlem eyen Mehmed
Giray’ın hakikaten değiştirilm esi icap
etm ekteyken, şim di o açıkça silâha sa-
n lm ış ve böylece kendi akıbetini tayine
daha fazla yaklaşm ış bulunuyordu.
Özdem iroğlu Osman Paşa, Kırım
Han’ının m uhasarasına şiddetle m ukave­
m et etti. Bir taraftan durumu İstanbul’a
arzederek k uvvet isterken bir taraftan
da K ın m beyleri arasında ikilik çıkar­
Kastamonu v e kalesinin yeni bir resmi.
1350
m aya çalıştı. K algay A lp G iray’a haber
göndererek bir gece K efe dahiline aldı
v e onu K ırım Han’ı ilân etti. Bu hal
M ehmed G iray’ın biraz sarsılm asına se ­
bep oldu.
M ehmed G iray’m K efe’y i kuşattığı
öğrenilince, rehine olarak K onya’da o-
turtulan İslâm Giray acele İstanbul’a
getirtildi. K aptan-ı derya K ılıç A li P a­
şa yen içeri v e topçulardan m ürekkep 10
bin k işilik bir k u vveti gem ilere y ü k li-
yerek 25 gem ilik filo ile K ın m yolunu
tutarken İslâm Giray da bunlarla bera­
ber K m m ’a yollandı. İslâm Giray K e-
fe ’y e çıkıp da hanlık ferm anı okununca
Mehmed Giray 37 gündenberi devam e-
den K efe m uhasarasını kaldırarak kaç­
m aktan başka bir şey yapam adı. A lp G i­
ray ise, İslâm Giray’ın kalgaylığın ı ka­
bul ile ona biat etti.
K efe m uhasarasını kaldıran M eh­
m ed G iray çok şişm an olduğundan ara­
ba ile U r taraflan n a kaçmak istem işti.
Fakat kendisi rahat bırakılm ayarak kar­
deşi A lp Giray ikiyüz kişi ile takibine
gönderildi. A lp Giray ona yetişince:
«— H an’la n n yüzü suyun nâm erdlik
ile yere döküp K ın m ocağına su kodun,
h ey kaltaban» diyerek kem endle kendi­
sini boğdu. B öylece K efe’de m uhasaraya
maruz' kalan Osman Paşa bir teh lik e­
den kurtulm akla kalm ıyarak, itâatsızlı-
ğa cür’e t eden K ın m H an’ı m eselesi de
halledilm iş oldu.
Özdemiroğlu Osman Paşa’mn
Veziriâzamlığa tâyini
K ırım ’da M ehmed Giray
hâdisesi h alledilip de sükû­
n et avdet edince Özdem iroğ­
lu O sm an Paşa K aptan-ı der­
ya K ılıç A li Paşa ile b irlik ­
te İstanbul’a döndü (28 hazi­
ran 1584). Osman Paşa’nın
K afkasya’daki harpleri İs­
tanbul h alk ı tarafından tak­
dirle karşüanm ış olduğun­
dan, karaya ayak bastıktan
sonra geçtiği caddelerden
«A llah seni padişaha bağış­
lasın!» sesleri yükseliyordu.
Osman Paşa İstanbul’a
va sıl oluşundan kısa bir
m üddet sonra padişah ta-
 K ılıç A li Paşa
(ilâ v e : 107)
★
M eşh u r T ü r k k a p ta n la r ın d a n o la n K ı­
lıç A li P a ş a k o rs a n lık ta n y e tiş m iş b ir
denizcid ir. H a y a tın ın m ü h im b ir k ıs m ın ­
d a «U luç» lâ k a b ı ile a n ıla n K ılıç A li P a -
şa'nın* İ ta ly a 'n ın C a la b rja b ö lg esin in
L âcastelli k ö y ü n d e d ü n y a y a geldiği* ilk
gençlik ç a ğ la rın d a b a lık ç ılık y a p tığ ı, b ir
gem i ile N a p o li’y e g id e rk e n C ez a y ir k o r­
s a n la rın d a n A li A h m ed R eis ta ra fın d a n
e sir e d ild iğ i sö y len ir. E s a re tin in b ir k ıs­
m ın d a fo rsa o la ra k ç a lışm a sı m u h te m e l
b u lu n a n b u İta ly a n b a lık ç ısı m ü s lüm an-
lığ ı k a b u l ile A li a d m ı a ld ık ta n s o n ra
u z u n y ılla r k o rs a n lık e tm iş tir.
A li, b a z a n b a ş k a la rı ile b a sa n da
k e n d i h e sa b ın a k o rs a n lık e d e rk e n , d e­
n iz c ilik te iy ice p ism iş ve b u a ra d a cesa­
r e ti, k a p ta n lık ta fev k a lâ d e m a h a re ti ile
te m a y ü z e ttiğ i g ib i, k o rs a n lık y ö liy le b ir
h a y li do s e rv e t te m in e y le m iştir, O de­
virde, K u zey A frik a ’d a A ra p o lm ıy a n
m tislü m a n k o rs a n la r ın b ir k ısm ı «Uluç»
n â m ı ile a n ıld ığ ın d a n o g ru p a g ire n bu
y a m a n denizci d e «U luç Ali» şek lin d e
şö h re t b u lm u ş tu r. U lu ç k e lim e si o n u n is­
m in in a y rılm a z b ir p a rç a s ı h â lin e g elm iş
b u y ü z d e n A v ru p a ta rih le rin e , U lu ç A-
II’den m u h a rre f o la ra k ; «O lushaly, U-
lucciali, U chaly» şe k lin d e g e çm iştir,
U lu c Ali ep ey ce ş ö h re t y a p tık ta n
so n ra T u r g u t R eis e in tis a p e tm iş v e o-
n u n la b irlik te ç a lışm ış tır. T u r g u t Pueis,
G erbe v a k a s ın d a d ü ş m a n la rın ın b ile h a y ­
r e t ve h a y ra n lığ ım m u cip o la n b a şa rılı
k u rtu lu ş u s a ğ la d ığ ı s ıra d a U luç A li de
o n u n m u v a ffa k iy e tin d e h is se d a r olmuşa
tu r .
U lu ç A li'n in O sm an lı h ü k ü m e tiy le
ilk te m a sı T u r g u t R eis v a sıta siy le v u k u
b u lm u ş tu r. T u r g u t R eis 1551 d e İs ta n ­
b u l’a g e ld iğ i z am an , m a iy e tin d e k i k ıy ­
m e tli d e n iz cile r a ra s ın d a U luç A li de
v a rd ı, T u r g u t R e is'e K a rlı-e li san c a k b e y ­
liğ i te v c ih e d ild iğ i s ıra d a , o n u n m aiy e­
tin d e İs ta n b u l’a g elen re is le r m ey an ın -
d a U luç A li’y e de s e k se n a k ç e u iü fe b a ğ ­
la n a ra k g em isin d e fe n e r ta ş ım a h a k k ı
ta n ın m ış tın
U luç Ali d e v le t h iz m e tin e g ird ik te n
so n ra T u r g u t R eis ile a lâ k a s ın ı sık ıc a
devam e ttirm iş tir . B u b a k ım d a n , T u rg u d
fie is ’in k a tıld ığ ı h a r e k â t ta u m u m iy e tle
o n u n d a b u lu n m u ş olm ası m u h te m e ld ir.
1351
U luç A li, b u a ra d a e h liy e tin i O sm anlI
h ü k ü m e t .erk ân ı in d in d e d e ta n ıtm ış ol­
m a lı kİ, 1560 y ılın d a y e rlile rle İsp a n y o l­
la rın ittif a k ı y ü z ü n d e n T r a b lu s g a rb 'd e
b îr te h lik e b e lirin c e İs ta n b u l'd a n şevke-
‘ d ile n y a rd ım k u v v e tle rin in b a şın d a o
| g ö n d e rilm iş tir.
U luç A li’n in C erbe h a rb in e bil fi’il iş*
tir a k i şü p h eli o lm a k la b e ra b e r M a lta
h a rb in e k a tılış ı k a f i ş ek ild e m a lû m d u r.
M alta m u h a s a ra s ın d a T u r g u d R eis şeh id
d ü ş tü k te n s o n ra U luç A lî C ezayir-i g a rb
; b e y le rb e y liğ in e ta y in e d ilm iştir. C ezayir-i
i g a rb b e y le rb e y i ik e n , İs p a n y a m üslü-
! m a n la rm a yardım ., O sm anlI n ü fu z u n u n
! P a s ’a y a y ılm a sı g ib i m ü h im iş le rle u ğ ra ­
şan U lu ç Ali P a şa , a y rıc a T u n u s ’u zap-
! Cetmis, İs p a n y o lla rı A frik a k ıy ularından
sö k ü p a tm a y a ç a lışm ış tır. B u n la rla meS'
g ü lk e n K ıb rıs fe th in e k a tılm a k üzere,
P ty â le P a s a , ile b irle ş m e k e m rin i almış*
tır . A ld ığ ı e m ri y e rin e g e tirm e k iç in Ce­
z a y ir filo su ile y o la ç ık tığ ı z am an y o ld a
b ir M a lta filo su n a ra s tla m ış , o n u n la y a p ­
tığ ı ç a rp ışm a y ı k a z a n a ra k M a n a lıla rd a n
z a p te ttiğ i b a y ra k la rı K ıb rıs 'a g ö n d e r­
m işti. B u ç a rp ışm a d a n s o n ra - g e m ile rin i.
ta m ir iç in C ezayir e d ö n e n U luç A li P a ­
sa, d a h a s o n ra 20 p a rç a lık filo su île S e r­
d a r P e rte v P a ş a v e K a p tan -ı d e ry a Mü-
ezzinzâde A li P a ş a e m rin d e k i d o n a n m a ­
y a k a tılm ış tır. B u. d o n a n m a h ıris tiy a n
ı m ü tte fik le r le ç a rp ışm a k ü z e re denize a-
ç ılm ış b u lu n u y o rd u .
M ü tte fik le rle O sm anlI d o n a n m a sı a-
ra s ın d a c erey a n e d en în e b a h tı h a rb in d e ,
K a p tan -ı d e ry a M üezzînzâde Ali P a şa
te c rü b e li denizci U luç A li P a ş a ’m n ta v ­
siy e le rin i d in le y ip de o n a g ö re d a v ra n ­
say d ı, T ü rk d o n a n m a sı, ta rih in in e n b ü ­
y ü k m a ğ lû b iy e tin e u ğ ra m a z d ı.. 7 ekim
1571 ta rih in d e v u k u bulan. în e b a h tı har*
b in d e sol c en a h a k u m a n d a ed en U luç
A li P a ş a m ü şk ü l ş a r tla r a ra â m e n eh li­
y e tin i is b a t e tm iş ve u s ta c a m a n e v ra la r­
la C ezay irli k u m a n d a n G iovanni A n d re a
D o ria 'n m g e m ile rin i çevirm eğe m u v a ffa k -
olup, o n u m e rk e z d en u z a k la ş tırm ış, böy-
lece k e n d i e m rin d e k i g e m ile rin m a h v o l­
m a sın ı d a ö n le m iştir. .......
C ezayir-i g a rb b e y le rb e y i U luç A lt
F a $ a în e b a h ü ı m u h a re b e sin d e n k u rta rd ı*
â ı g e m ile rle M odon’a g e ld ik te n s o n ra îs-
 t a n b u l'a b irin i g ö n d e re re k du ru m d an , p a ­
d iş a h ı h a b e r d a r e tm iş tir. U ğ ra n ıla n acı
m a ğ lû b iy e t a ra s ın d a U lu ç A li’n in k u r tu ­
lu ş u onun. d e n iz c ilik te k i u s ta lığ ın ın b ir
ifa d e si o ld u ğ u n d a n 28 e k im 1571 ta r ih li
e m irle K a p tan -ı d e ry a lığ a ta y in e d ilm iş­
t i r . U lu ç A li b u e m ri y o ld a a lm ış v e İs ­
t a n b u l'a gelince onun. «U luç» lâ k a b ı «Kı-
i lıc» a ç ev rilm iştir.
İn e b a h tı m a ğ lû b iy e tin i ta k ip e d en
a y la r z a rfın d a K a p ta n -ı d e ry a K ılıç A li
p a ş a 'm n te k m il g a y re ti y e n i b ir d o n a n ­
m a m e y d a n a g e tirm e iş in d e to p la n m ış tır.
V eziriazam S o k u llu ^Jtfehmed Paşa* d a n bu
h u s u s ta e m ir a ld ığ ı z a m a n , 200 g e m in in
in ş a ve te ç h iz i g ib i m u a z za m b ir d âva
k a rş ıs ın d a h a y r e tin i g izliy em iy en K ılıç
AH P a s a ’u m :
«— G e m ile rin te k n e s in in y a p ılm a sı
m ü m k ü n d ü r; lâ k in ik iy ü z g e m iy e bes
a ltı y ü z le n g e r, o n a g ö re â l a t v e y e lk e n
ve s a ir le v a zım ın ı te k m il m u h a l g ö rü ­
n ü r.»
D em esi ü z erin e , V e ziria z a m ın :
«— P a ş a h a z re tle ri, b u d ev let-i âliy -
y e n in k u v v e t v e k u d re ti o l m e rte b e d e -
d ü r k i, cü m le d o n a n m a le n g e rle ri g ü ­
m ü ş te n , re s e n le ri ib rişim d e n , y e lk e n le ri
a tla s ta n e tm e k fe rm a n o lu n sa, m ü y e sse r­
d ir. H a n g i g e m in in m ü h im m a tı y e tiş m e z ­
se» b u m in v a l ü z re benden, a b .
’ D iye v e rd iğ i cevap p e k m e ş h u rd u r.
N ite k im b u k o n u ş m a sö zd e d e k a lm a m ış,
; veziriazam ta r a f ın d a n d e ste k le n e n K ılıç
A li P a ş a ’n ın g a y re ti sa y e sin d e 120 g ü n ­
d e y e n i b ir d o n a n m a h a z ırla n m ış ve b a ­
h a r m e v sim in in g e lm e siy le K ılıç A li P a ş a ­
n ın e m rin d e A k d en îze a ç ılm ış tır.
K ılıç A lî P a ş a 23 e k im 1571 d e n ö-
iü m ta rih i o la n 21 h a z ira n 15Ğ7 y e k a d a r
fa sıla sız ş e k ild e 15 s e n e 7 ay 23 g ü n
K ap tan -ı d e ry a lık ta b u lu n m u ş tu r. Bu
m ü d d e t B a r b a r o s H a y re d d in v e r i y a l e
P a ş a la rın K a p ta n -ı d e ry a lık la rın d a n d a ­
h a u z u n tu tm a k ta d ır . K ılıç AH P a ş a 'n ıri
K a p tan -ı d e ry a lığ ı s ıra s ın d a g ö rd ü ğ ü İş­
le rd e n e n m ü h im m i, 1574 y ılın d a K o ca
S in a n P a ş a île b irlik te T u n u s ’u kat*î o-
la r a k z ap te tm e sid ir- K ılıç AH P a ş a K ap-
ta n -ı d e ry a ik e n m ü h im b îr d en iz h a rb i
o lm a m a k la b e ra b e r o n u n e h il v e kudret*
li e lin d e b u lu n a n d o n a n m a A k d en îze Tür3s
bay ram ım ş e re fle d a lg a la n d ırm ış tır.
1578 - 1590 O sm an lI - İ r a n h a rp le ri sı.
ra s ın d a K a p ta n -ı d e ry a n ın K a ra d en iz d e
d e fa a liy e ti g ö rü lm ü ş, 1579 y ılın d a 60 ge­
m ilik b ir filo ile d o g u K a ra d e n iz k ıy ıs ı­
n a g e le re k F o ü (F a s ) k a le sin in in ş a s ın ı
te m in e tm iş tir. A y rıc a K ın m H a n ’ı jt-
k in c i M ehm ed G ira y ’m is y a n h âd isesi do­
1352
la y is iy le 15S4 te K a r a te n iz e a ç ılm ıştır.
K ılıç A li P a ş a in ş a a t fa a liy e tle ri İle
d e n a z a rı d ik k a ti c elb ed en b ir ş a h s iy e t­
t i r . K a p ta n -ı d e ry a lığ ı s ıra s ın d a İs ta n b u l
te rs a n e s in in g e n işle tilm e si ve b ü y ü k tip ­
te g e m ile r y a p ılm a s ı g ib i g e m ic ilic e a i t \
o la n la rın ın y a n ın d a , 15S6 d a Yenisaray*»
d a p a d işa h için b îr h am am , a y rıc a d a
k e n d i a d ın a cam i ve h a m a m y a p tırm a s ı
b u n e v id e n fa a liy e tin e d a h ild ir. T o p h a ­
n e ’d e k e n d i a d m ı ta ş ıy a n cam i v e h a ­
m a m ın ın m im a rı m e ş h u r K oca S in a n ’d ır, ;
T o p h a n e 'd e k i K ılıç A li P a ş a C am ii A ya- ■
S o fy a'n ın k ü ç ü k b îr ö rn e ğ id ir. B e ş ik ta ş ’ i
m O rta k ö y 'e c iv a r ta ra fın d a k i K ılıç A li j
m a h a lle s i o n u n n â m ın ı ta tım a k ta olup, 1
b u isim , o ra d a k i m e sc id v e isk elesin d e n
ile ri g e lm e k te d ir. Z evcesi S elim e H a tu n ’*
u n d a F ın d ık lı d e re sin d e b ir m e sc id i v a r­
d ır.
in ş a a t ve h a y r a tı ile d e m e m le k ete
h a y ır lı o lan , f a k ir fu k a ra y ı g ö z eten K ı­
lıç A li P a ş a 'n ın m e lâ n k o lik b ir ta b ia ta
sa h ip o ld u ğ u , b a z a n k im se y i g ö rü p ko­
n u ş m a m a k iç in b îr k ö şey e çekilip, sü k ü - ş
n e t iç in d e k e n d in i d in le d iğ i riv a y e t olu­
n u r. V enedik e lç isi M orozini ise, o n u n
h id d e tle n d iğ i z a m a n k a b a la ş ıp if r i t k e­
s ile n b ir tip te o ld u ğ u n u b e y a n e d er.
D o k sa n sen e y i b u la n u z u n b ir ö m ü r
s ü re n K ılıç A li P a g a ’n m « ı y a şlı d e v rin ­
d e b ile k a b ın a d ü ş k ü n o ld u iu , h a ttâ ö*
lü m ü n ü n b ile b u y ü z d e n o ld u ğ u söyle­
nir* O nun b u ta r a f ın ı ve b ir gece iç in d e
â n i ö lü m ü n ü e le a la n m ü v e rrih S e lâniki
ş u n la rı k a y d e d e r : «sinul d o k sa n a k a rib
o lm a ğ ın h ırs -u tüi -1 em el m ûnis-İ ta b i
is i o lm u ş id i ve h a s n â cev&rî m u k a re n e -
îin d e n k a ç m a y ıp o n u n la üns-ü ü lf e t m u-
k a y y e d id i, ta b ip is e te n b ih id ü p z in h â r
sohbet-i z en â n d a n p e rh iz itm e k v â cib d ü r,
ö m r-i n â ze n in e le g irm ez d e y u te n b ih î t ­
m iş i ît en m e m n u o lm a y ıp o l g ice m ülâa-
b e ile b ık r p â riy e y e m ü b a şe re tin d e rû-
h u b e d en în d en âlem -i u k b â y a ta y r â n ol­
d u ğ u h a b e r i D ivân’a geldi.»
ö ld ü ğ ü z a m a n a lt u n ve k ıy m e tli ta s ­
la rd a n m ü re k k e p b ir h azin e v e 60 bin,
d u k a bıra k m ıştı» 500 b in d u k a ta h m in
e d ile n s e rv e ti h a zîn ey e a lın d ı. C enazesi
ş a n ın a lâ y ık b îr tö re n le k a ld ır ıla r a k T o p ­
h a n e ’d e k i c am iiııin a v lu su n a d e fn e d ild i.
B ib liy o g ra fy a : Hammer (M . Â tâ ) ;
D evlet-i O sm an iy e tarihi c. 6 v e 7. S e la ­
n ik !; T a rih . F e ç e v î; T a rih . K â tıb Çele*
Bi; T u h fe t-ü l k ib a r f i e s f a r — ü l b in a r.
A ziz S a m ih ; Ş im alî A frik a ’d a T ü r k le r.
A li R ız a S eyfi ; K ılıç A li P a ş a n ın te rc ü - j
me-i hâline dâir b a zı te tk ik a t (Risâle-i |
rn evkûte-i b a h riy e n o t 6 ). A li H a y d a r
Emir; K ılıç Ali ve Lepanto.
 rafından kabul edildi (5 v ey a 10 tem ­
m uz). Y alıköşkü’nde cereyan eden kabul
sırasında fevk alâd e iltifatlara m azhar
oldu. Padişah, Osman Paşa’y ı «Hoş g e l­
din Osman» sözüyle karşıladı. Osman
Paşa, sultan’m eteğin i öperek ayakta o -
nun em rine m untazır bulunurken S u l­
tan Murad kendisine oturm asını em ret­
ti. Osman P aşa saray âdetine uym ak için
oturduktan sonra tekrar ayağa kalktı.
Sultan Murad ayni em ri üç defa daha
tekrarladı. Dördüncüsünde oturup k ald ı­
ğı zaman kendisinden K afkasya’daki
harplerini anlatm asını istedi. Osman P a­
şa dört saat m üddetle m ücadelelerini
nakletti. Sultan Murad onu dinledikçe
heyecan duyuyor v e takdirlerini bildiri­
yordu. Bu m eyaııda «A ferin Osman» v e
«Güzel hareket etm işsin Osman» gibi il-
tifatkâr sözler sarfeden Sultan Murad
evvelâ başındaki m urassa sorgucu çıka­
rarak kendi e liy le O sm an Paşa’nın başı­
na taktı, biraz sonra da m urassa hançe­
rini çıkarıp yin e bizzat kendisi onun be­
lin e yerleştirdi. M aceralarının en m ühim
ve heyecanlı taraflarını anlatırken padi­
şahın: «Berhudar o l Osman, berhudar
ol» sözlerini söylediği; daha sonra da
«iki cihanda yü zün ak olsun! A llah sen ­
den razı olsun, bu dünyada uzun m üd­
det şeref-i iktidar ile yaşa!» dediği g ö ­
rüldü.
Osman Paşa huzurdan ayrıldıktan
sonra padişah, kızlar ağasına: «Artık O s­
m an’ın afyona m üptelâ olm adığına şüp­
hem kalm adı Zira öyle bir iptilâsı o lsay­
dı dört saat yorulm aksızın konuşm akta
devam edemezdi» dedi. Sultan Murad’ın
böyle söylem esinin sebebi, Osman P aşa­
y ı afyon m ü ptelâsı d iy e tanıtm alarından
ileri geliyordu. Osman Paşa şarap içm ek­
le beraber afyon m üptelâsı değildi.
Osman P aşa’n ın huzura kabulü v e
fevkalâde iltifatlara m azhar olduktan
başka, bir de padişah tarafından afyon­
keş olm adığının anlaşılm ası, onun ikba­
lin son basam ağına kadar çıkm asına y o l
açtı. K anijeli S iyavü ş Paşa’y ı azleden
Padişah Osman P aşa’y ı sadrazam lığa g e ­
tirdi (28 tem m uz 1584). Ü zdem iroğlu
Osman Paşa’ya m ühr-ü hüm âyunun te s­
lim i de ona gösterilen hususî alâkanın
bir defa daha tezahürüne v e sile teşkil
etti. O zamana kadar m ühr-ü hüm âyun
yeni sadrâzam ların konaklarına gönderi­
1353
lirken Osman Paşa’y a divan toplantısı sı­
rasında yollandı. O sm an Paşa m ühr-ü
hüm âyunu öperek başına koyduktan son ­
ra koynuna yerleştirirk en diğer vezirler
ile divan ü yeleri el öperek tebriklerini
sundular.
Özdemiroğlu Osman Paşa’nııı
Serdarlımı
Ö zdem iroğlu Osman Paşa, veziriâ-
zam lık m akam ına oturuşunun üzerinden
üç a y geçm eden, yen id en ordunun b aşı­
na geçm ek ihtiyacını h issetti. Osman P a-
şa’y ı y en i dönm üş olduğu harp sahala­
rına tekrar g itm eye icbar eden sebep,
o aralık K ırım ’da bir takım hâdiselerin
cereyan etm iş olm asıydı.
ik in ci M ehmed Giray öldürüldükten
sonra o ğ u lla n Saadet, Safa v e Murad
G iray’lar babalarının intikam ını alm ak
için fa a liy ete geçm işlerdi. A m caları Is­
lâm G iray’ı d evirm eye çalışan bu gru -
pun esas eleb aşı v e idarecisi, Saadet G i-
ray’dı. Saadet Giray, on bin k işilik bir
k u v v etle birdenbire Islâm G iray’m ü ze­
rine yürüm üştü. Yapılan çarpışmada
m ağlûp düşen Islâm G iray yaralı, olarak
K efe’y e kaçm ıştı. S aad et Giray ise onu
ortadan kaldırm ak azm iyle K efe’y e k a­
dar gelm işti. M üverrih S elân ik î M usta­
fa E fendi’n in bildirdiğine göre K efe’d e-
k i Osm anlı askeri ile Saadet G iray ara­
sında şid d etli m uharebeler başlam ıştı.
İşte K ırım ’da cereyan eden bu h â ­
d iseler İstanbul’da öğrenilince, m esele
divanda görüşülm eğe başlanm ıştı. Mü­
verrih S elân ik î’n in anlattığına nazaran
Sultan Murad K ırım ’a kim in gideceğini
sormuş, Ö zdem iroğlu da «Ben giderim»
sözleriyle bizzat sefere talip olmuştu.
B öylece Ö zdem iroğlu K ırım ’a sev k e-
dilecek k u vvetlere serdar tayin edildi.
' Osman P aşa bir taraftan askerî hazırlık-
lariyle m eşgulken bir taraftan da v eziri-
âzam sıfa tiy le donanm anın hazırlanm a­
sını em retti. Bu kararlara varıldığı sıra­
da Ekim ayın ın ortalarıydı. Osman Pa­
şa k ış gelirk en sefere çıkılm asının u y ­
gun olm ıyacağm a dair dedikodulara ku­
lak asm adı. Karadan Sinop’a kadar g i­
decek oradan da K ılıç A li Paşa idare­
sindeki donanma ile K ırım ’a geçecekti.
Bu gaye ile 2 kasım 1584 te Ü sküdar’dan
harekete geçti. O sene k ış erken bastır­
dığından yollarda bir hayli zahm et çe ­
kildi. Ö zdem iroğlu Osman Paşa K asta­
m onu’y a vardığı zam an K ın m ’daki h â ­
disenin halledild iği haberi geldi. B öyle-
ce Sinop’a giderek oraya kadar gelm iş
olan donanma, gem ilerine binip K ırım ’a
geçm esine lüzum kalm adı. K ırım Han'ı
İslâm Giray kardeşi v e veliah d ı olan Alp
Giray ile birlikte K efe’deki Osmanlı
kuvvetlerinin yardım ını da görerek Saa­
det Giray’ı kaçırınca, K ırım ’da hakika­
ten Osman Paşa’y a düşen bir iş kalm a­
m ıştı. O aralık kış m evsim inin de en
şiddetli devresine girilm iş olduğundan
Osman Paşa kışı K astam onu’da geçirm e­
ğe karar verdi.
Tebriz’in zaptı
Özdem iroğlu Osman Paşa Kastam o­
nu’da bulunduğu sırada doğudaki ordu­
nun serdarlığına tayin ed ild iğin e dair
İstanbul’dan h a ttı- hüm âyûn geldi. B u­
nun üzerine hazırlıklarını g en işleten O s­
m an Paşa Anadolu v e R um eli’deki bir
çok sancak beylerine em irler göndererek
askerleriyle orduya iltihaklarım istedi.
B öylece ordunun asker m evcudu kendi­
sinden önceki serdarların zam anından
daha kalabalık h âle geldi. Kaynakların
£ em en ekserisinin ittifakına göre insan
sayısı 200 bin k işiyi bulm aktaydı. Ser-
dar’m Kastam onu’dan gönderdiği em ir­
ler arasında İstanbul’dan sipahi v e silâh -
dar b ölükleriyle 300 çavuşun 400 dar-
bezen topu ile S ivas’ta kendisine iltih ak ­
ları bildirilm iş olduğundan, ordunun a-
teş gücünün artırılm asına eh em m iyet v e ­
rildiği görülm ekteydi. Haramer tarihinin
7 inci cildinin 144 üncü sayfasında kay­
dedildiğine göre, Osman P aşa iaşe m üş-
kilâtını hesaplıyarak 200 binlik ordunun
40 bin kişisini terh is etm işti.
İran harplerinin tecrübeli v e mu­
vaffak kumandanı Ö zdem iroğlu Osman
Paşa, K astam onu’dan hareketinden son­
ra A m asya-T okat Sivas-E rzincan y o lu ­
nu takiben Erzurum’a geldi (1 ağustos
1585). Tokat’tan geçtiği sırada k endisin­
den önceki Serdar Ferhad Paşa ile kar­
şılaştı. Ö zdem iroğlu’na Serdarlık tevcih
edilince doğudaki vazifesin in sona erdi­
ği kendisine bildirilm iş olan Ferhad Pa­
şa İstanbul’a gitm ekteydi.
Özdem iroğlu, Erzurum karagâhmda
1354
on gün kaldı. Bu sırada ik i m ühim şa h ­
sın ordugâha g elişleri bilhassa Osman
Paşanın m em nuniyetini mucip oldu. B u n ­
lar Şirvan m uharebelerinde esir düşm üş
olan Gazi G iray v e Dal M ehm et B ey
idi. Daha önce tem as ed ild iği veçh ile,
her ikisi de İran’da A lam ut kalesine
hapsedilm iş olan bu şahıslardan Gazi G i­
ray, ağabeysi M ehmed G iray isyan e t­
tiği zam an İran şahı tarafından hapisten,
çıkarılarak saraya getirilm işti. Şahm n i­
y eti K ırım ’daki isy a n d olayısiyle Gazi
G iray’ın vücudundan faydalanm aktı;
m uhtem elen onu K ın m ’a gönderm eyi b i­
le düşünm üştü. Gazi Giray bu v esiley le
A lam ut kalesinden kurtularak iy i m u a­
m eley e kavuştu ama İran lılan n tasavvur­
ları tahakkuk edem edi. Zira, bir gün
y a ylaya çıkan şahın yanına gideceğini
söyliyerck Tebriz’den kaçm aya m u vaf­
fak olan Gazi G iray derviş k ıy a fetin e g i­
rerek hududu aştıktan sonra V an’a ora­
dan da Erzurum’a gelerek eski silâh ar-
daşı v e k ıym etli kum andanına kavuştu.
«Şecaatnâme» m üellifi D al M ehm ed’in
kaçışı ise Gazi G iray’m kinden daha m a­
ceralı olm uştu. Gazi G iray’m tavassutu
üzerine zindandan çıkarılan D al M eh­
m ed B ey İsfahan’a getirildikten sonra
kaçm ış, fakat doğruca O sm anlı hududu­
na ilerlem ek im kânını bulam adığından
evv elâ Şiraz’a gitm iş, oradan Basra’ya
geçebilm iştir. İran topraklarından d ı­
şarıya çıkıncaya kadar yalınayak d ilen ­
m eye m ecbur kalacak derecede sefalet
çekm iştir. Basra’y a ulaşınca Osman P a­
şaya iltih ak etm ek için yolculuğuna a -
ra verm eyen D al M ehmed Bey, Bağdad
v e Diyarbakır üzerinden Erzincan’a g e l­
miştir.
Ö zdem iroğlu O sm an Paşa gerek or­
dusunun durum undan Gazi Giray ile
Dal M ehm ed’in orduya iltihaklarından
memnundu ama, Erzurum’dan itibaren
sıhhati iy ic e bozulm uştu. P eçev î’nin i-
fadesine nazaran, Osman P aşa’nın sıhha­
ti İstanbul’dan ayrıldığı sırada bile iyi
değild i. Erzurum ’dan sonra ata pek b i-
nem ediği, u m u m iyetle araba v eya ta h t-ı-
revanla yoluna devam ettiği anlaşılan
Osman Paşa, Çaldıran’a v ey a h u t da b i­
raz ilerisin d ek i Karadere konağına var­
dığı sırada Van beylerb eyi C iğala-zâde
Y usuf Sinan Paşa kendisine iltih ak e y le ­
di. C iğala-zâde’nin m aiyetinde iy i silâ h -
 1 andırılm ış v e güzel y etiştirilm iş 6 bin
k işilik k u vvet vardi. Van beylerbeyi. Os­
m an P aşa’ya iltih a k ettiği zaman ordu­
nun öncüsü olm ak arzusunu izhar e y le ­
diğinden bir konak ileriden yürü m ek tey­
di.
OsmanlI ordusu bu defa Lala Mus­
tafa, Koca Sinan v e Ferhad Paşalardan
serd arlıkian sırasında olduğu gib i Gür­
cistan v e Ş irvan ’ı h ed ef tutmuyor. İran­
l I l a r ı n eski m erkezi Tebriz üzerine ile r ­
liyordu. C iğaia-zâde’m n iltih ak ın ı m ü te­
akip Iran hududu geçild iğin d en IIoy-M e-
rer.d üzerinden Sûfiyan'a gelindi.
O sm anlı ordusunun S û fiy a n ’a g e li­
şinden Tebriz’in zaptına kadar yaptığı
m uharebelerin adet ve n eticeleri bir h ay­
li karışıktır. B u karışıklığa, o devrin ana
kaynaklarından olan P eçevî v e Selânikî
gibi Osmanh tarihleri ile, S a fe v î kayna­
ğı olan İskender B ey M ünşî’nin « T arih-i
âlem -ârây-ı A b b a sî» sinde lü2umu k a­
dar tafsilât verilm em esinde, hattâ İs­
kender B ey M ünşî’n in kaydı ile P eçevî
v e S elân ik î’n in yazdıkları arasında bazı
farklar görülm csindedir. Â li, S elân ik î v e
P eçevî’y e istinat eden Solakzâde T eb­
riz’in tek bir m uharebe neticesinde zap-
t«‘dildiğini belirtir tarzda bir ifad e k u l­
lanm ıştır. M eşhur A lm an tarihçisi lia m -
m er ise ; Tebriz zaptedilinceye kadar üç,
şehre girilişi takip eden bir hafta zar­
fında da iki m uharebe y a p ıld ığ ın ı; bun­
ların ilk dördünde Iran h lan n , beşinci
m uharebede ise Türklerin golip g e ld iğ i­
ni kabul e d e r ; üçüncü m uharebede
T üklerin Tebriz’e girerek şehre hâkim
olduklarım söylediği, bu harpte büe I-
r an lılan galip gösterm ekle tezada dü­
şer.
Yukarıda zikrettiğim iz bu k aynak­
lardan başka R ahim !-zâde İbrahim H a-
rim ı Çavuş ile D al M ehmed B e y gibi I-
ran harplerine bizzat katılm ış şah siyet­
lerin eserlerini gözönündc bulundurarak
bu çarpışm aları tahlil v e tasnife tâbi tu ­
tan İsm ail Hâini Danişm end «Osmanlı
Tarihi K ronolojisi» isim li eserinde isa­
b etli neticelere varm ıştır. M ezkûr m ü el­
lifin de kabul ettiğ i veçh ile, Özdem iroğ-
lu Osman Paşa idaresindeki Osmanlı o r­
dusu ile Iranlılar arasında ilk çarpışma,
Ham m er’in dediği gibi S u fiy a n ’da değil,
onun biraz ilerisindeki  bvâr konağında
cereyan eylem iştir ( 21 eylü l 1585 ) . Ra­
1355
him î-zâd e İbrahim H arim î Çavuş’un
« G once-i bağ-ı Murad » isim li manzum
eserine göre, Sûfiyan’öaki hâdise, S a ­
fe v î piştarları ile atları otlatan Osmanlı
seyisleri arasındaki m ücadelell tem astan
ibarettir. Maamafih seyislerin bu kavga­
sı 2 1 eylü le rastlıyan ertesi günkü m u­
harebeye yol açmıştır.
A b vâr’daki m uharebe Osmanlı p iş-
tar kumandam C iğala-zâde Sinan Paşa
ile Iran şehzâdesi Haraza Mirza arasın­
da cereyan eylem iştir. Hamza Mirza’nm
k u vvetleri gibi Osm anlı askeri de inatla
■çarpışmış ve her iki taraf da ağır zayiat
verm iştir. Ertesi gün O sm anlı ordusu
T ebriz’e ilerlediğine göre, Ham za M ir-
za’mn. ric'at zorunda kaldığı anlaşılm ak­
tadır. Ham za M irza’n m Osmanlı ordusu­
n un kabarık sayısını gözönünde bulundu­
rarak, m uharebe kesin n eticeye ulaşm a­
dan çekilm iş olm ası da müm kündür. Z i­
ra, Ham za Mirza’m n em rindeki askerin
Osm anlı ordusuna denk sayıda bulunm a­
dığı, m u h telif kaynakların ifad esin e n a ­
zaran 12, 17 v ey a 30 binden ibaret b u ­
lunduğu görülm ektedir.
Tebriz’e giriş
Hamza M irza ile yapılan m uharebe­
den sonra Osmanlı ordusu ileri hareke­
tine devam la 22 ey lü l sabahı Tebriz’in
yakınından geçip U rm iye gölüne dökü­
len A cısu ( A cıçay ) k en an n a geldi. V ak­
tiyle Yavuz S elim ve K anunî Süleym an
Tebriz’e yaklaştıkları zaman şehir tes­
lim olm uş bulunduğundan bu defa da
ayni şe y üm it edildi. L âkin bu defa Şah .
H udabende’nİn reisliğinde toplanan m eş­
veret m eclisi Tebriz’in m üdafaasına ka­
rar verm iş bulunuyordu. Tebriz’in mü­
dafaa edilip edilm em esi m üzakere ed ilir­
ken bazı kim seler, şehrin harap olm am a­
sı için, ev v elce tatbik edildiği gibi, hal­
k ın bir kısm ının tah liyesi suretiyle tes­
lim in uygun olacağını beyan ederken
m üfritler m üdafaada ısrar etm işler ve
T ebriz’in 100 bin erkek nüfusunun y a rı­
sının m ücadeleye iştirak edebileceğini,
O sm anlı ordusu bunlarla uğraşırken d ı­
şarıdan vu k u bulacak hücum larla iki â-
teş arasında kalacak Türk kuvvetlerinin
y en ileceğin i ileri sürm üşlerdi. îşte bu
ikinci fikrin üstün gelm esi neticesinde -
dir ki, şehir halkı teşkilâtlandırılm ış, so-
 kak başlarına ve önemli yerlere siperler nın Osmanlı m em leketleri araşma katıl-
kazdın] ¡nişti, Silâhlandırılan halktan dığım ilân etti.
r. âr«v-ı Ab'. girijm ekteyken gece
î k a y d e ttiğ i yerleştirilm işti. Tebriz valisi l!F £tH oSlıT ~ a t e ş-k esiirn isi -vegSTİbicteS hallfei
ırpteki zayi- A li K uli Han Şehzade Hamza Mirza'mn verilm esi yen içerilerin hiç hoşun
m aiyetindeki k u vvetler arasında bulu n ­ m işti. Zira bu yüzden mâmur v
duğundan şehirdeki m ilis ve askerlere Tebriz şehrini yağm a edem iyecei
valinin kardeşi H üseyin Kuli Han ile ü s - d u k lan ganim etlere konamıya
taclu beylerinden P îr-i Gayb Han k u ­ Bunun için nizam ları d inlem ey
ran harbinin manda etm ekteydi. çeriler 24 eylü l günü çapulculu|
:ek en m ües- Osmanlı ordusunun başkumandanı dılar. Y eniçerilere bakıp diğer ;
ferdası günü Özdem iroğlu Osman Paşa, A cısu önün­ ruflarından da yağm aya karışa
îdise üç gün deki kısa duraklama esnasında teslim rüldü. Bunlar m al yağm ası ;
O sırada or- teklifinin vuku bulm adığını görünce y ü ­ halktan da bazı kim seleri esiı
m i Çavuş ile rüyüşe devam edilm esini em retti. B öy­ Iardı.
lardan başka le ee ayni gün içinde îran lılan n eski m er­ Kapıkulu askerlerinin niza
■lerine naza- kezlerinin önüne ulaşan Osm an h ordusu, m iyerek yaptıkları şeylere çok 1
ı em riyle o l- şehrin kuzey doğusundaki iki kapıdan man Paşa, hastalığına rağmen i
e rin intikam Tebriz'e girdi. Tabii îra n lıla n n vardığı m ahallinde m üdahale suretiyle c
ı Osmanlı as- karar dolayı siyle Osmanlı kuvvetleri m u­ raketleri durdurdu. Esir edilişi
de çıkm ıştır. kavem etle karşılaştı. O gün ( 22 e y lü l) biyie feryad eden kim seleri se
srdea bazıia- akşama kadar süren çarpışmalar n etice­ rak tm p evlerine gönderdi, O sı
rerek derhal sin d e şehrin y a n sı işgal edildi. Ortalık fevkalâde gayret sarfederek yağ
nsanın kanı- karardığı zaman Osmanlı askeri ertesi led i ama, askerlerin, bu çirkin
r. Serdar O s- günkü m uharebeye hazırlık olm ak üze­ leri Tebriz halkı üzerinde çok
âfına yaptığı re sokak başlarına v e icap eden yerlere bıraktı.
A i uğraşm ış, toplar yerleştirdi. Tebriz’in zaptı için çarpışır
vaziyete h â- ladığı sırada Osmanlı ordıisunı
Türk askeri Tebriz’in yarısına h â ­
m seleri idam kim vaziyete geçerken Iran şehzadesi gâhı ile ordu ağırlıkları şehrin
îm ı durdura- Harrıza Mirza şehrin- kuzey tarafından rafının biraz ilerisindeki Acısu
,an pek üzü- Şûrâb ) m evkiinde iken, yağm a
OsmanlIlara darbe indirme plânında m u­
:rine bir da- vaffak iyet sağlıyam am ıştı. Bu bakım da» n in ferdası günü Tebriz'in gü
yatağa diiş~ ertesi gün Tebriz'in tam amının zaptı m u­ fm daki Çerendâh m evkiine gı
kadderdi. Zaten ortalık karardıktan son­ riz’in kenar m ahallesi addedilı
ra H üseyitı Kuli Han ile P îr-i Gayb Han dâb’a çadırlar kurulduğu sıradi
Tson şaha iltih ak etm ek üzere şehirden a y rıl­ ren askerlerden bazılarının şah
m ışlardı. Bunun üzerinedir ki, Tebriz deki sarayını yıkm aya teşebbü
halkı kendilerinin m üm essili sıfatiyle görüldü. B ereket versin k i sü:
ra bir taraf­ dahale edilm ek suretiyle askeı
m üftü M evlânâ İnayetuIIâh oğlu M evlâ-
ken öte yan- lığı önlendi.
nâ Muhammed A li reisliğindeki bir h ey e­
•ine karşı k o- Ordugâhın Çerendab’a na
nlılar büyük ti Özdemiroğlu Osmaıı Paga’y a göndere­
rek h alk ın can v e m alına dokunulmamak tesi günü Ramazan bayramın;
k yerine par- ğından Özdemiroğlu Osman Pa
kaydiyle teslim olacaklarını bildirm işler­
ıtma harbini tih hem de bayram tebriklerini
dir.
apta k u vvet- ledi. Fethi takip eden ilk cuı
Bu durum kargısında; mâmur bir
birbirini ta-
belde olan Tebriz’in harp neticesi tahri­ da Sultan Haşan (Uzun Haşan
)u çarpışm a- kılındı. Yavuz Sultan S elim <
b e uğram asını istem eyen Osman Paşa,
m da, Hamza önce cuma nam azını ayni cami»
man bir ku- kargısındaki hasm ın Müslüman. oluşunu
da hesaba katarak tek lifi kabul eyleyip
kumandanlık
Özdemiroğlu gece y a n s ı orduya ateş kes emri tebliğ Tebriz’de kale inşa ed
lan haberdar edildi.
nevcuttu. Şehrin teslim olduğu gecenin saba­ Tebriz şehri Yavuz S elim
hında, yâni 24 eylülde serdâr V eziria­ Süleym an zamanlarında da :
r hafta sonra
zam Özdemiroğlu Osman Paşa Tebriz dâ­ fakat, OsmanlIların çekilm es
h il olm ak üzere Azerbaycan toprakları- kıp franklar derhal istirdat

i 1356
 Tebriz’in İranlIlar tarafından istirdadının mam ası yüzünden Osmanlı askeri m ağ-
önlenm esi, ancak burada k u vvetli bir lûp oldu. Safevîlerin 1629 yılın a kadar
m uhafız birliğinin bırakılm ası ve m uha- gelen tarihini yazmış bulunan İskender
m -'aman? ; S? .17 fızlâriiiî_da,s irhd3t~ SuyvetleH;; ftei:n--rvc ^ y _ ltoh §fâih ?.iT afth -l_iU er
ITğîtnıe- "kadaı"- k u vvetli1-istih k âm lan n gerisinde— si» isim li Safevî'tânliİndf
e zengin d ay anm asiyle mümkündü- Gürcistan ve ne göre, OsmanlIların bu hi
der, um - i Şirvan’da da ayni zih n iyetle hareket e - atı on bin maktuldü.
caklardı. dildiğinden tahkim ata ehem m iyet verile­
en y en i- rek bir takım kaleler inşa olunmuştu. Tebriz katliam
?â başla- Binaenaleyh Osmanlı ordusunun bu de-
asker sı- faki Azerbaycan harekâtı geçici bir is ­ 1578 - 1590 Osmanlı - İ
nlar gö- tilâ addolunm uyor ve bölgenin en önem ­ OsmanlIlara şeref getirmiyec
/aparken li şehri olan Tebriz’in elde tutulm ası is­ sif hâdisesi N eheng harbinin
■ ediyor- teniyordu. cereyan etti. Bu m ü essif hi
İşte bu arzunun bir n eticesi olarak süren katliâm dan ibaretti. ı
m d in le- Tebriz’de kale inşasına girişildi. Özde- duda bulunan İbrahim Hari
uza.ii Os- m iroğlu’nun em riyle başlanan inşaat bü­ Dal M ehmed Ç elebi’nin, bun
işe bizzat yük bir gayretle yürütüldü v e um um i­ m üverrih S elân ik î’nin ifade
:irkin ha- y etle kabul edildiğine nazaran, inşaat 35 ran, Tebriz katliâm ı serdarn
eri sebe- günde bitirildi. « H eşt B ih ig t» sarayını m ayıp, halktan bazı kim sel
rbest b i­ içine alacak şekilde inşa edilen Tebriz h issiyle tenhada rastladıklar
nan Paşa kalesi surlarının çevresi sekizbin altıyüz karine tecavüzleri neticesin
;mayı ön- otuz altı m etreyi bulm aktaydı. B u işler Vâki tecavüz üzerine askerli
hareket- t t tam am lanınca Tebriz’e 7 - 8 bin kişilik n n ın ortalığı v elv eley e ve:
Eena tesir i m uhafız k u vveti konuldu. silâha sanlm âları bir çok i
i nın akmasına sebep olmuştu:
.alar baş­ Ciğalazâde Sinan Paşa’nın m an Paşa askerîn em ir h il
ın karar- ş > uğradığı mağlûbiyet çılgınlığı Önlemek için ha;
kuzey ta- buna rağmen ilk nazarda
( Acıçay, Tebriz’in kaybına taham m ül edem i- kim olamamış, ancak bazı ki
h areketi- yen îranlılar, Osmanlı ordusunu iz’ac ha­ ettirdikten sonradır ki katli:
ney târa- reketleriyle yıpratmak, bu iz’aclarla ka­ bilm iştir. Tebriz katliâmmd
îldi. Teb- le inşaatını y a n d a bıraktırmak, ordunun le n Osman Paga bunun üz«
m Ç eren- geri dönüşü sırasında çete harplerini ha kalkam ıyacak derecede
l şehre g i- daha da şiddetlendirerek şehri istirdada mügtür.
ın Tebriz- karar verm işlerdi. Bu kararın tatbikinde
s ettikleri ilk m eriıale olarak cesur İran şehzadesi Tebriz etrafında
r’atle m u­ H am zs M irza’m n emrinde toplanan kuv­
vetler Tebriz’e 20 kilom etrelik m esafe­
muharebeler
i n taşkın-
de bulunan N elıeng deresine kadar g e l­ Tebriz’in zaptından son
kliniıı er- m işlerdi. tan k ale inşaatiyle uğraşılır
i rastladı­ Özdemiroğlu Osman Paga İran şeh- dan da İranlIların tecavüzle!
ğa hem fe- zâdesinin hazırlığını haber alınca Van nulm aya çalışılıyordu, İra
: kabul ey- beylerbeyi C iğala-zâde (Cağaloğlu) S i­ bîr ordu ile m uharebe etme]
r. a namazı nan P aşa ile D iyarbakır b eylerbeyi Meh- ça parça k u vvetlerle y ıp n
) cami inde m ed P sşa ’y ı bir m iktar askerle buna kar­ tercih ettiklerinden u fak ç
ie 71 sene şı gönderdi. Ham za Mirza’nın emrinde ler arasındaki çarpışmalar
3e kılmıştı. Ham mer’e göre 20, M üneccim başı’ya gö­ kip ediyordu. İran lılan n t
re 30 bin kişi m evcuttu. Sinan Paşa, N e- la n ü st ü ste tekrarlayışlar
ilmesi hen g deresinde düşman ku vvetleriyle Mirza gib i cesur ve kahra
m uharebeye tutuştu ( İ S ekim 1585 ) . m andana sahip oluşları yle,
ve Kamım Hamza Mirza’mn, askerini ustaca idaresi, değerini pek iy i bildikleri
fethedilm iş Ciğala-zâdenin ise, hem düşm an hakkın­ Osman Paşanın . hastahğınc
ini m ütea- da İyi k eşif yapm adan m uharebeye gir1 bulunuşlannın da hissesi v
etm işlerdi. ¡nesi, hem de M ehmed Paşa ile anlaşa- Tebriz katliâm ından biı

1357
 bîrer ik işer gün ara ile tekrarlanan üç
m uharebeye Osmanlı ordusunun tam amı
katılm am akla beraber, savaşan k u v v et­
ler pek de az sayılm azdı. B unların biri­
sinde Iraîllılar, iki tanesinde de Türkler
üstün geldi.
Tebriz katliâm ından sonra ilk çar­
pışm a 25 ekim günü cereyan etti. Öz­
dem iroğlu Osman Paşa, harbe katılacak
hâli olm adığından serdar kaym akam lı­
ğına tâyin, ettiği Ciğalazâde Sinan Paşa
m uharebe edecek kuvvetlerin başında
idi. Karaman valisi Murad Paşa, yen i
Tebriz valisi Hadım Câfer Paşa, D iyar­
bakır valisi M ehmed Paşa, Trabzon v a ­
lisi H üseyin Paşa da serdar kaym akam ı­
n ın m aiyetinde bulunuyordu. Tebriz c i­
varında F ahusfene deresinin kenarların­
da cereyan eden m uharebede İran şeh za­
desi Ham za Mirza belirli şek ild e zafer
tem in eyledi. Osm anlı k u vvetlerinin m ağ­
lûbiyetine, Ciğalazâde'nin vaktinden ön­
ce harp sahasını terkedecek şekilde g e­
riye doğru çekilm esi sebep oldu. Çarpış­
m alar sırasında Trabzon v a lisi H üseyin
Paşa şehid düştü. R ivayete göre, K ara­
m an beylerbeyi Murad Paşa kuyu gibi
derin bir çukura düşm üş, onun üzerine
isabet eden D iyarbakır v alisi Mehmed
Paşanın sarığının ucu dışarıda kald ığın ­
dan Iranlı takipçiler bunları görerek çu­
kurdan çıkarm ışlar, M ehmed Paşa ağır
yaralı olduğundan başını kesm işler, Mu­
rad P aşa’yı da esir sayarak şallın ordu­
gâhına yollam ışlardır, ilerd e sadrazam lık
m evkiine geçecek, C elâlilerin ortadan
kaldırılm asında m ühim rol oynıyacak o-
lan v e Osmanlı tarihinde « Kuyucu » n a ­
m ı ile tanınan Murad Paşa Iranlılatin
elinde bir m üddet esir kaldı.
H anıza Mirza’rmı bu m uvaffakiyeti
üzerine zâten yataktan kalkam ıyacak d e­
recede hasta olan Özdem iroğlu Osmaıı
Paşa daha da ağırlaştı. Bu sırada sefer
m evsim i geçecek derecede kışa ya k la şıl­
m ıştı. Ordunun kışlağa çek ilm esi icap e t­
m ekteydi. Onun için hareket hazırlıkları
görüldü. Ordunun hareketini serdar k a y ­
m akam ı olan Ciğalazâde Sinan P aşa ida­
re edecekti. İranhlar arasında Ö zdem ir­
oğlu Osman P aşanın öldüğüne dair şayi­
alar dolaşm aktaydı. Bundan da cesarete
kapılan H am za Mirza 30 bin kadar as­
kerle Osmanlı ordusuna karşı b ir yıp—
ratma hücum una geçti, M uharebe Teb­
1358
riz’in güney taraflarındaki s Ş en b -i Ga­
zan * m evk iin d e cereyan etti. Hamza
Mirza’nın hücum una sip ah iler şid d etli
m ukavem et edip m ukabelede bulununca
Iran şehzadesi m ağlûben geri çekilm ek
zorunda kaldı < 28 ekim 1585 ) .
V aktiyle K anunî Sü leym an ’ın veziri-
âzamı M akbul ( M a k tu l) İbrahim P aşa’-
nm bir k ale yaptırm ış olduğu Ş en b -i Ga­
zan m evkiinde ki m uharebeden sonra O s-
m anlı ordusu kışlağa çekilm e hareketine
devam etti. Tebriz’in kuzey tarafından
geçip bilâhara güney batıya k ıv n la n A -
cısu ( A cıçay ) konağına gelin d iği sırada
İran şehzâdesi Ham za M irza’nm bir d e­
fa daha hücum ettiği görüldü ( 30 ekim ) .
A cısu boyunda cereyan eden m uharebe­
de İran k u vvetleri bataklık araziye iti­
lerek büyük kısm ı m ahvedildi. Hamza
Mirza k u vvetlerin in çoğunu k ayb ettiğin ­
den kışlağa çekilm ekte olan Osmanh or­
dusuna bir daha taarruz cesaretini b u ­
lam adı. M aam afih tranlılar OsmanlIların
feth ettik leri Tebriz civarını istirdat faa­
liyetin d en de geri kalm adılar. Tabii bu
arada istirdadı ehem m iyet arzeden m evki
Tebriz idi. Osm anlı ordusu çekilirken
Tebriz m uhafız v e beylerb eyliğin e bıra­
kılan Hadım Câfer Paşanın em rine se ­
kiz bin asker, bir m iktar erzak v e cep­
hane tahsis edilm işti. Ordunun çek ilişi­
nin üzerinden ondört gün geçin ce îra n -
lılar Tebriz’in kale dışında k alan y erle­
rini işgal ettiler ve kaleyi d e kuşatm aya
başladılar.
A cısu boylarında cereyan eden bu
son,' m uharebeden bir g ece ev v e l O s­
m an lI ordusunun serdarı Özdem iroğlu
Osman Paşa öldü. Ömrünün büyük k ıs­
m ım harp m eydanlarında geçirerek d ev­
le te bu yolda büyük h izm etler ifa eden
Ö2dem iroğlu Osman Paşanın cenazesi
D iyarbakır’a götürülerek hazırlanan tür­
beye defnedildi.
Ferhad Paşa’nuı ikinci defa
Serdarlımı
Serdar kaym akam ı Ciğalazâde Sinan
Paşa, Ö zdem iroğlu Osman Paşa'nın ölü­
m ü üzerine m ühr-ü hüm âyûnu M ğbolu
beyi Ahm ed Paşazade M ehmed B ey va-
sıta siy le İstanbul’a gönderdi. M ühr-ü h ü ­
m âyûn İstanbul’a gelince Sultan Murad
 onu doksanlık bir ih tiy a r olan Hadım
Mesih P aşa’ya teslim etti.
Ö zdem iroğlu’ııun ölüm ü ile yalnız
veziriâzam lık değil, doğudaki ordunun
serdarlığı da inhilâl etm işti. M esih P a­
şanın sadarete tayini sırasında bir de
serdarlık işinin h alled ilm esi gerekm ek­
teydi. Lâkin serasker tayini işi veziri -
âzam tayini kadar sür’atli v e kestirm e
şekilde cereyan etm edi. P eçevî, Selânikî,
Solakzâde v e Kara Çelebizâde tarihlerin­
de m evcut birbirinden farklı m alûm attan
anlaşıldığına göre serdar tayini m eselesi,
gerek padişah gerekse diğer d ev let er­
kânını bir m üddet m eşgu l etm işti. K en­
disinden önce yazılanları gözden geçirip
sarih bir n etice çıkarm aya çalıştığı a n ­
laşılan Solakzâde’nin kendi nam ı ile anı­
lan tarihinin 610 uncu sayfasında : « Ci-
ğalazâde’ye ev v el baharadek ask er-i İs­
lâm serhadd-i acem e v â sıl olunca eğer
Tebriz v e eğer sair hudut m em aliki g e ­
reği gibi m uhafaza idüp bir yere k ızıl-
baş-ı evbaşdan zarar ihtim ali olm ıya ten -
bihiyle seraskerlik beratı yazılıp ulağ-
la irsal olundu » dendiği cihetle, C iğala-
zâdenin serdar tayin ed ild iği görülm ek­
tedir. Lâkin Osman P aşanın h astalığı sı­
rasında bir kaç m uharebe idare etm iş o -
lan C iğalazâde’n in parlak n eticeler elde
edem em esi, Îstanbulda lehinde bir cere­
yan yaratm adığından, daha kış çıkm a­
dan serdarlık m eselesi yen id en m evzuu-
bahis oldu ve hattâ esaslı şekilde ele a -
Iındı. C iğalazâde’nin iktidarının serdarlı-
ğa kifayet edip etm iyeceği düşünüldükten
başka ; İran hududuna iki serdar gönde­
rilm esi, böyle yapıld ığı, yâni cephenin
iki serdar arasında bölünm esi halinde do­
ğacak m ahzurların n eler olab ileceği de
hesaba katıldı. Birdenbire karar verile­
m ediğinden, m ühim d ev let erkânının bu
husustaki düşüncelerini yazılı olarak b il­
dirm eleri istendi. Sadrâzam M esih Paşa
buna ait tezkereleri toplayıp hepsini a y ­
rı ayrı gözden geçirdikten sonra kendi
fikrini d e derkenar ey liy erek padişaha
sundu. B u n lan tetk ik eden Sultan Mu-
rad, Solakzâde’n in ifa d esiy le Ferhad P a-
şa’yı serdar nasbeylediğini şöyle bildir­
d i : «O l p adişah -ı ba-in tib ah zikrolan
telhis ile tezakiri iki gün iki gece yan ın ­
da alıkoyub cüm lesini gözden geçürüb
m ütalea eyled ik ten sonra üçüncü gün
d îvan -ı â li’de destim allere başka başka
1359
bağlu iki h a tt-ı şerifi kapucular k eth ü -
dalığı hizm etinde olan Saturcu Paşa’ya
teslim idüb, birini veziriâzam M esih P a­
şa’y a ve birini vezir-i m a’zur Ferhad P a­
şa’ya ferm an buyurdu. Merkum Saturcu
divanhane-i â liy e gelüb hatt-ı şerifin b i­
rini veziriâ2am v e m üdebbir-i cum hur-u
üm em olan M esih Paşa’ya, ve birini m u ­
m aileyh Ferhad Paşa’y a teslim eyledi.
Açub okuduklarında, veziriâzam a olan
h a tt-ı şerifin ibareti ( V ezir Ferhad P a-
şa’yı şarka m em ur olan umum askere
b ilistik lâl serdar eyledim , hem en bugün­
den sefer tedarikin göre deyu tenbih id e­
sin deyu yazılm ış v e Ferhad Paşa’ya o-
lan h a tt-ı şerif, um um en seni A cem s e ­
ferin e m em ur v e askere m üstakilen ser­
dar ettim bugünden hem en umur v e se ­
fer ile m ukayyed v e hazır olub çıka­
sın) yazılmış.»
B öylece doğu serdarlığm a ikinci d e­
fa tayin edilm iş olan üçüncü vezir Fer­
had Paşa derhal hazırlığa girişti, Y anı­
na beşbin yeniçeri, sipahi ve silâhdar bö­
lükleri, bin topçu, bin cebeci, bin top a -
rabacısı ile bir m iktar mühim m at aldık­
tan sonra 1586 nisanında yola çıktı.
Ferhad Paşa’mn Tebriz’«
m uvasalatı
Özdem iroğlu Osman Paşanın ölümü
üzerine Ciğalazâde Sinan Paşa orduyu
kışlam ak üzere Van’a sevkedince İran lI­
lar T ebriz’i kuşatm aya başladı. Tebriz
m uhafızlığına bırakılan eski Trablusşam
beylerbeyi Hadım Câfer Paşa İranlIla­
rın m uhasaralarına cesaret ve m etanetle
Karşı koydu. Ferhad P aşanın Tebriz önü­
ne gelişin e kadar on ay devam eden m u­
hasara esnasında kırk sekiz defa huruç
hareketi yaparak îranlılara zayiat v er­
dirdiği gibi, at v e köpek eti y iy ece k ka­
dar gıda sık ın tısı çeken askerine, bu ç ı­
kışlarla erzak v e ganim et elde etm eye b i­
le m uvaffak oldu. Tebriz’i inatla kuşat­
m aya devam eden îran lılar bu kadar u -
zun m üddet zarfında k aleye on sekiz de­
fa taarruz, üç defa da umum î hücum
yaptılar. Bu derece sıkıştırm aya rağmen
Tebriz k alesin e girm eyi başaramayınca,
Türklerin kale m uhasaralarında başvur­
dukları usule onlar da başvurarak yer
altından lâğım açma fa aliyetin e koyul­
dular. B ereket versin ki o sırada şeh­
 zade H am za Mirza’n ın gözünden düşm üş
olan üm eradan Koreubaşı K uli B eğ ve
yeğen i Cebbar K uli B eğin OsmanlIlara
sığınarak lâğım faaliyetin d en Câfer P a­
şayı haberdar etm esi, m ukabil tedbir a lı­
narak bunun tesirsiz bırakılm asını sa ğ ­
ladı.
İşte Tebriz m uhafızlarının erzakı iy i­
ce tükendiği v e bu bakım dan pek ziyad e
sıkıntı çekildiği sırada Ferhad P aşanın
Tebriz önünde görünm esi, bu sık ın tın ın
atlatılm asını tem in etti ( A ğu stos 1586 ) .
Serdar Ferhad F aşa’nın, T ebriz’e
ya k laştığı duyulunca İran şehzâdesi m u­
hasarayı kaldırarak çek ilm iş olduğundan
Tebriz önünde bir çarpışm a olm adı. S e k ­
sen b in k işilik k u vvetle Tebriz önüne g e ­
len Ferhad Paşa, Câfer P a şa y a bin d e ­
v e yü k ü zahire, m ühim m at v e hâzineden
başka 12 bin k işilik de k u v v et bıraktı.
Tebriz’i tazyik v e m uhasaradan k u r­
taran Ferhad P aşa bu şeh ir etrafında d a ­
ha fazla va k it geçirm edi. Z âten onun or­
du ile Tebriz’e gelm esi üzerine, U rm iye
gölü ü e Gökçe göl çevresinde İran h are­
kâtı gevşeyiverd i. Ferhad P aşa gelm eden
önce, Iran şehzâdesi H am za Mirzâ daha
çok T ebriz’le m eşgu l olm ak la beraber,
o civarda ayrıca harekât icrasından da
geri kalm am ıştı. N itekim , O sm an lılan n
R evan v e Selm as’a b ıraktıkları k u v v et­
lerin kum andanlariyle vuruşm uş v e h a t­
tâ U rm iye gölünün kuzey - batı tarafın ­
da bulunan Selm as’a girerek şehri yağm a
etm işti. İşte yeni serdarın A zerbaycan’a
kadar girişi sayesinde, H am za Mirza’m n
tazyik ine m aruz kalm ış olan m ezkûr şe ­
hirler de m uhataradan kurtulm uştu.
Ferhad Paşa Tebriz Önünden a y rıl­
dıktan sonra kışlağa çek iljn ccye kadar ik i
aya yak ın bir zam an harekâta devam e t­
ti. 1586/1587 kışı bastırm adan cereyan
eden en m ühim hâdise, B ağdad y a k ın ­
larında Turna Ç a y ın m evk iin d e on beş
bin k işilik Iran k u vvetin e karşı O sm anlı
k u vvetlerinin kazandığı kesin g a lib iy e t­
tir, Bu galib iyette bir h ayli de esir a lın ­
m ıştır.
Ferhad Paşa Tebriz önüne kadar g e l­
diği sırada Iran h lan n m ukabil fa a liy et
gösterm em esinin en m ühim sebebi, İran
dâhilinde bir h ayli huzursuzluğun m e v ­
cu t olm asm dandı. Cesaret v e kahram an­
lığ ı söz götürm ez bir şa h siy et olan İran
şehzâdesi Ham za Mirzâ’n m U staclu b e y ­
1360
lerinden F eth oğlu A li K u li Han'ın sö ­
züne kapılarak onların rakibi olan «Türk­
men;. oym ağının b eylerin d en Tebriz v a ­
lisi Em ir Han’ı K ahkaha k alesin e h a p ­
settirm esi, T ürkm en oym aklarının İran
h ü k üm etine karşı kım ıldanm asına y o l a ç­
m ıştı. H apsedilen Em ir H an bilâhara
idam ed ilin ce bu kım ıldanm a daha b e ­
l i r l i lıâle geldi. 1586 yılın d a T ürkm en o y -
m aklariyle uğraşm ak, bu yüzden onların
yardım ından m ahrum kalm ak durum u­
na düşen İran hüküm eti, o sene, O sm an­
l I l a r a karşı pek faal olam adı. İrandaki bu
huzursuzluğun bir n eticesi olarak, Türk­
lerle y ap ılan harplerde tem ayüz eden
şehzâde H am za Mirzâ, K arabağ’da k ış­
lad ığı sırada, Gence civarındaki «B iren-
cird» m evkiinde, O sm anlı .tarihlerinde
v e H am m er'de Cudi d iye kayd ed ilen H u -
daverdi adında birisi tarafından hançer­
lenerek öldürüldü.
C iğalazâde Sinan P aşa’nın faaliyeti
Ferhad Paşa serdar olarak Iran h u ­
duduna gön d erild iği .zaman C iğalazâde
Sinan P a şa ’y a da B ağdad v a liliğ i v eril­
m işti. V ezir rütbesinde bulunan v e F er ­
had P aşa gelm ed en önce bir m üddet ser-
darhk da etm iş olan C iğalazâde Sinan
Paşa’y a b u durumu ile m ütenasip bir se-
lâ h iy et tanındı. K endi eyaletin d en başka
civardaki b eylerb eyiler de askerleriyle
ondan em ir alm akla vazifelen d i ilk liğ in ­
den, Sinan Paşa bu k u v v etlerle Irak h u ­
dudu kesim inde fa a liy e t gösterdi. B a ğ ­
dad v a liliğin in , ilk senesine rastlayan 1586
da P ilu r v e N evar k a lelerin i zaptetti.
1587 y ılın d a Huzistan- tarafına sefer e t­
m esi em re dildiğinden, Sinan P aşa H uzis­
tan topraklanna girerek D izfu l’u aldı.
D aha sonra N ihavend üzerine yürüyerek
burasını da e le geçirdi v e id aresin i k e t­
hüdası M ehm ed A ğ a ( P a ş a ) y a tev cih
etti. O sm an lılan n B ağdad v a lisin in k a ­
zandığı m u v a ffa k iy etler Ira n lıla n d üşün­
dürm eğe başlam ıştı. B u arada C iğalazâ-
d e’n in H em edan feth in e de teşebbüs e -
d eceğini zanneden H em edan v a lisi Kork­
m az H an ile Lûristan v a lisi Ş alıverdi
Han, bütün k u v v etleriy le C iğalazâdenin
üzerine geld iler. 1598 kasım ında cereyan
eden m uharebede Iran valileri bozguna
uğradı v e Korkm az H an esir düştü. Ş a h -
verd i Han gü çlü k le kaçıp kurtulm akla
beraber bilâhara itaatini arzetm ekten g e-

İran’da esk i D izful şehri
ri kalm adı. C iğaiazâde S in an P aşanın bu
m uvaffakiyetleri Iran iıarbinin OsmanlI­
la r leh in e neticelen m esin e bir dereceye
kadar tesir etti. C iğaiazâde îran lılarla
yaptığı m ücadele dışında e y a let m erkezi
Bağdad ile H azreti A li’n in kabrinin bu­
lunduğu N e c e fi de im ara çalıştı.
G ürcistan’da yapılan harekât
Serdar-ı e krem Ferhad P aşa kış
m evsim ini atlatarak 1587 b alıan n a gir­
m ek ü zereyken İran’dan g elen bir elçilik
h eyeti Ş ah ’ın sulh isted iğ in i bildirdi. H e­
yet, İran Şahından b ir de m ektup g etir­
m işti. B u m ektupta İran h ü küm etinin bir
İran şehzadesini rehine olarak İstan b u l’a
gön derileb ileceğine işaret ed ilm ek te, K a­
raman beylerb eyi M ehm ed Paşa geld iği
takdirde şehzadenin on a teslim olunaca­
ğı bildirilm ekteydi.
Sulh talebinin yan ı başında peşinen
rehineden b ile bahsedilm esi karşısında,
İranlIların bir oyalam asından şü p h elen ­
diği anlaşılan Ferhad P aşa bir taraftan
İstanbul’u bundan haberdar ederken bir
taraftan da m üzakereleri kesici bir fa a li­
y ette bulunm am ak İçin doğrudan doğru­
ya Iran üzerine yü rü m iy erek G ürcistan’a
ilerlem eyi tercih etti. B öylece hem İran­
lIlarla m üzakere kapısı kapanm am ış ola­
cak, hem de ' O sm anlIlara itaatları g e v ­
şek olan bir kısım Gürcü b eylerin e g e ­
reken ders verilecek ti. O sm aıılı - Iran
harpleri devam e ttiğ i sırada. Kuşlar da,
hem S ib irya’y a doğru ü erlem ey e ça lışı­
yor, hem de kuzey K afkasya’da sezilir
derecede fa a liy ette bulunuyorlardı. S c lâ -
n ik î tarihinin 229 uncu sayfasında m e v ­
cut bir kayda göre, 1587 ağustosunda İs­
1361
tanbul’a gelm iş oian Özbek elçisi, R usla­
rın Hazar denizi çevresindeki fa a liy et­
lerin e dair padişaha b ilgi verm işti, R us­
ların. fa a liy et sahalarının n isb eten y a k ı­
nında bulunan Ferhad Paganın da, o ta­
raflarda olup bitenlerden haberdar b u ­
lunm ası m uhtem eldi- Bu bakım dan, ser­
darın h arek ât istik am etin i Tebriz çev ­
resi yerin e G ürcistan'a çevirm esinde, Os-
m anlı otoritesinin o taraflarda daha k u v­
v etli h â le g elm esin e ih tiy a ç h issetm esi­
nin de tesiri bulunabilir.
G ürcistan’da sıkıştırılm ak istenen
Gürcü prensleri arasında M inûçehr ile
Sim on en başta gelm ek teyd i, iş te bütün
bu n o k ta la n gözönünde bulunduran F er­
had Paşa 1587 tem m uzunun sonunda Er­
zurum’dan K ars’a harek et etti. K endisi
G ürcistan’a girm eden Kars v e Ç ıldır b ey ­
lerini önden gönderdi, Ordu Tum anis ön­
lerine g eld iğ i sırada Barçak kazaklarının
reisi itaatini arz ile ihtida ederek Nazar
Paşa adını aldı. Borçalı k azak lan r eisi­
n in itaatin i m üteakip S im on ’un üzerine
yürünm esine karar verild i. Son Kartli
kıralı D avid < D avud H an ) in kardeşi o -
lan Sim on, G ürcistan’ın T ifü sten sonra
cn m ühim şehirlerinden G ori’de fa a liy e t­
te bulunm aktaydı. Ordu ev v elâ T iflis’e
gidip oradan Gori’y e doğru ilerlem ek ü -
zereyken, ihtida etm iş Gürcü b eylerin ­
den olup birkaç sen ed en beri S a fevîler
nam ına çalışan esk i A kçakale ( R a b a t)
beyi Varaza ( V arze } oğlu M ahmud Han
osm anlılara itaatini arzetti.
Serdar Ferhad P aşanın idaresindeki
ordu 11 e y lû l’de G ori’y e girdi. S im on’un
tutunduğu bu şehrin, ayni şahsa y in e is ­
tinatgah olm am ası için Ferhad Paşa b u -
Dağıştan’da eski Gori balesi
rada bir kale inşasına karar verdiğinden
ik i gün sonra derhal fa a liy ete geçildi.
Gori kalesi 27 günde bitirilerek içerisine
top ve m uhafız asker yerleştirild i.
Ferhad Paşanın 1587 yazındaki bu
harekâtı sırasında m ühim bir çarpışm a
olm am akla beraber, bazı b eylerin ita a t-
ların m tem ini v e Gori’y e kale yapılm ak
su retiyle S im on’a em n iyetli bir istin at­
gah bırakılm ası Gürcistandaki Osmanlı
otoritesini tak viye etm iş oldu.
G ence’ye girilm esi v e bir
kale yapılm ası
1587 senesinde İranlıların yaptıkları
müracaat üzerine ik i d ev let arasında e -
peyce m uharebe cereyan ettiyse de m üs-
bet bir n etice h asıl olm adı. B unun ü ze­
rine serdarın bizzat İran üzerine yürü­
m esi, hattâ kale inşası yerin e harbetm e-
yi tercih etm esi hususunda İstanbul’dan
em irler geldi. Bunun üzerine Ferhad Pa­
şa G ence’y e g it­
m ek üzere 21 tem ­
muz 1568 de Er-
zurumdan hareke­
te geçti. M üverrih
S elâ n ik î M ustafa
E fendi d e silâhtar­
lar bölüğü kâtibi
sıfa tiy le bu hare­
kâta bizzat k atıl­
m aktaydı.
Ordu Kars’a u -
laştığı sırada h a ­
rekâta dair İstan­
bul’dan y e n i em ir
geldi. E vvelce Gen­
ce v e K arabağ’a
yürünm esi isten ­
m işk en yeni em irde K azvin’e ilerlen -
m esi istenm ekteydi. Bu d eğişik lik asker
tarafından duyulunca « padişah hazret­
leri kendileri gelsin , o zaman g id e lim »
şeklind e m em nuniyetsizlik ifad e eden
bir takım sözler duyulm aya başlandı.
A sker b öyle söylenm ekte h aklıydı. Zira
Gence’y e ilerlen eceği n a za n itibara alı­
narak ona göre y o l h azırlığı yapılm ıştı.
K ars’tan K avzin’e gidebilm ek için uzun
bir m esafenin kated ilm esi lâzım dı. Bu
kadar yolun yürünm esi ise aylara m ü te­
vakkıftı. İşte bu noktalarla b irlik te b il­
hassa askerin m em n u n iyetsizliğin i gözü­
1362
nünde bulunduran Ferhad Paşa « in şa l­
lah gelecek y ıl K azvin’e gideriz » d iy e­
rek yürüyüş istikam etini değiştirm edi.
Gökçe golün kuzey doğusu ile Kür
nehri arasındaki bölgede v e bu nehrin
küçük kollarından biri üzerinde bulunan
Gence’y e Ferhad Paşa idaresindeki O s­
manlI ordusu girdiği ( 1 e y lü l 1588 ) za­
man, İran’ın Gence v alisi Z iyad oğlu
M uhammed H an şehrin halkını da tah­
liy e etm ek su retiyle kaçm ıştı.
Serdar Ferhad Paşa, ordu çekildikten
sonra G ence’n in tekrar eld eiı çıkm am ası
için burada bir kale yapılm asına karar
verdi. Şehre girildikten ik i gün sonra
inşaata başlanarak kırk gün sonra iş bi­
tirildi. Gence surları 6000 zirâ uzunluğu
bulm akta idi. B u surlarda 43 ku le 7 de­
m ir kapı yapılm ış, k ulenin etrafı da bir
hendek ile çevrilm işti. 1578 den beri d e­
vam eden harp m ünasebetiyle D oğu A -
nadolu, Gürcistan, Şirvan v e A zerbay­
can’da inşa ed ilen kalelere bu suretle bir
yen isi daha eklenm iş oluyordu. Osmanlı
hüküm eti, ordunun girdiği yerlerde tu­
tunabilm ek gayesin i güttüğünden, harbin
başlangıcından beri bu fikirden dönm e­
m ek su retiyle inşaata ehem m iyet v e r il­
m ekteydi. Gence k alesi bu zincirin son
halkasını teşk il etm iş oluyordu. H er ka­
le inşasının sonunda yapıldığı gibi bura­
y a da toplar konup m uhafızlar y erle şti­
rildi. Solakzâde tarihinin 614 üncü say­
fasındaki kayda nazaran, ilerd e veziriâ-
zam lığa kadar yük selecek olan v e o s ı­
rada A nadolu eyaletin in m utasarrıfı b u ­
lunan Hadım Haşan Paşa vezaret p aye­
siy le G ence v a liliğ in e tayin edildi. A yrı­
ca buranın ipekçiliği gözönünde bulun­
durularak bir de defterdar tayin edildi.
Gence defterdarı her y ıl hâzineye 150
yük ip ek gönderm dekle v azifeli idi. O sı­
rada orduda bulunan R ahim i-zâde İbra­
him ' H arim î Çavuş « K itab -ı g en cin e-i
fe th -i Gence » adlı manzum eserinde, ha­
rekâtın seyrini anlattıktan başka, Gen­
ce’n in ik lim v e tabi’i güzelliklerini de
m ethetm ektedir.
G ence’de bir kalenin inşası o civar­
da Osm anlı hâkim iyetini kuvvetlen d ird i­
ği cihetle, K artli kırallığı m üddeisi S i-
mon, ayni zam anda Karabağ üm erasın­
dan bazı kim seler OsmanlIlara itaatini
arzetti.
 O sm anlı - İran, sulhu
Osmanlı orduları bir takım m uvaf­
fak iyetler kazanarak Gürcistan, A zer­
baycan, Şirvan v e D ağıstan’da fetih ler
yapm ışsa da, İranhlar m ücadeleden v a z­
geçm edikleri için, zaptedilen yerlerin b ir­
denbire itaati tem in edilm em iş, bu yü z­
den de harp uzadıkça uzam ıştı. Osmanlı
devleti, tarihinin ilk uzun harbini y a p ı­
yordu. Harbin uzam ası gayet tabii ola­
rak büyük m asrafların devam ına sebep
oluyor, ayrıca d evlet Avrupa tarafında
pek fa a l politika takip edem iyordu. Y e­
n i toprakların zaptedilm esi, ordunun
emek ve m asrafım m ânen v e m addeten
karşılam aktaysa da, feth ed ilen yerlerin
elde tutulabilm esi için m asraflı gayret­
ler ihtiyar ediliyordu. H arbin ilk sen e­
sinden beri Osmanlı ordularının girdiği
yerlerin elde tutulm ası uğrundaki g a y ­
rette inhiraf gösterilm iyordu.
OsmanlIların bu durumuna karşılık
IranlıIar ise pek çok toprak kayıplarına
rağm en m ücadeleden geri durmuyor, k a ­
yıp ları telâfi için gayret sarfediyor, b öy-
lece harbin uzam asına âm il oluyorlardı.
Bu m ücadelede OsmanlIlardan Ö zdem ir-
oğlu Osman Paşanın tem ayüz etm esine
karşılık İranlIlardan da şehzade Haydar
Mirzâ fevk alâd e gayret ve cesaret g ö s­
teriyordu. Haydar Mirzâ v e daha bazı
kum andanların canla başla didinm ele­
rine rağmen, hüküm et m erkezi İstanbul-
dan. çok uzaklarda m uharebe eden O s­
m anlI ordusunun teknik ve teşk ilât ü s ­
tünlüğü karşısında gerilem ekten kurtula-
m ıyoriardı. İranlılar, bundan başka, ba­
zı d ahilî huzursuzlukları giderm ek üze­
re m ücadele, son yılla rd a ise, a y n ca d o­
ğu sınırlarında Türkistan'daki Özbek H a­
nı ile çarpışm ak zorunda kalm ışlardı. Bu
çeşitli sıkıntıların giderilm esi, büyük fe ­

İran elçilik h ey’e tinin gelm esi ve büyük m erasim e sahne olm ası m ünasebetile
konan İstanbul’u n bu resm i G. A m yrutzes tarafından yapılm ıştır.
(A slı Fatih’in em riyle yaptırılm ıştır. O naltm eı asır ortalarında V enedik’te bas­
tırıldığı bildirilm ektedir. Sonraki baskılarından biri olan bu levhada Üçüncü
Murad’a kadar on bir padişahın resim leri görülm ektedir).

1363
dakârlıklar m ukabilinde de olsa ancak h üküm et m erkezine gönderm işti. Lâkin
Osm anlIlarla sulh, ak ted ilm esiyle m üm ­ V eli A ğ a K azvin’e gid in ce derhal y en i
kündü. şah tarafından kabul edilm em iş v e bu
Iran hüküm ­ yünden hem en hem en iki sen ed en beri
orada b ek ler halde kalm ıştı. S u lh işi
b öyle sözden ib aret şek ild e uyuklarken
OsmanJılar Gence v e Karabaft’da durum ­
larını biraz daha tak viye etm işlerdi. Bu
hâlde y en i şahı artık m üzakerelerin y a ­
p ılm ası zaruretine m ecbur edince 1589
senesinde sulh konuşm alarına yan aşm ış­
lardı.
İşte bu şartlar altında İran hüküm e­
tinin bizzat sulh tek lifin d e bulunduğu
görüldü, R ciıine olarak seçilen H aydar
Mirzâ kalabalık bir e lçilik h e y etiy le y o ­
la çıkarıldı. H eyetin reisi E rdebil hâk i­
m i Mehdi K uli H an’dı. Küçük İran pren­
sinin atabeyi Şah Kuli H alife, şahın e -
m üş, bu te k lifi şik ağası A li Han ( Al i K uli S u lt a n ) ,
Ferhad Paşa bir taraftan pa­ h ek im Ebu Talib de h e y e te dâhildi. E l­
dişaha arz cdeıı çilik h ey eti binden ziyade şahsı ih tiva
Ferhad Paşa Öte yandan da Ç aşnigir- ediyordu. K afiled e 1500 a t v e 360 yük
başı V eli A ğa’vı m üzakere için İran b eygiri m evcuttu.

Yine İstanbul'un bu resm i H aliç’ten S ü leym an iye cam iini v e sem tini gösterm ek­
tedir. 1559 da yapılan bu resim , M elchior Lorieks'in yaptığı um um i İstanbul
m anzarasının bir kısmıdır.

1364
 Serdar Ferhad Paşa bu çok kalabalık
heyeti 1589 ekim ayı ortalarında H asan-
kale’deki Osm anlı ordusu karargâhında
m erasim le karşıladı. E esm î ziyafetlerd e
onlara izaz ve ikram da bulunurken duru­
mu sür’atle İstanbul’a bildirm eye çalıştı.
K ışa bakılm adan h areket olunm ası­
na dair h a tt-ı hüm âyûn g elin ce, h ey et
yola koyularak 1590 senesi Ocak ayının
sonlarında İstanbul’a m u vasalat eyledi.
İran h ey eti ile bundan bir kaç gün ön­
ce Ferhad P aşanın İstanbul’a m u vasalat­
ları parlak m erasim lere v e sile teşk il etti.
M üteveffa İran şehzadesi Ham za M ir-
zâ’nın oğlu olan Haydar Mirzâ’y ı istik ­
bale m em ur ed ilen A nadolu beylerb eyi
Sokuilu ’nun oğlu H aşan Paşa, merasim
için ayrılan asker sın ıfların ın başında
bulunduğu h ald e m isafirleri Fenerbahçe
civarında karşıladı. İran h ey etin in ora­
dan Ü sküdar’a, Ü sküdar’dan da Rumeli
yakasına geçişi hayli saatlere sürm üş v e
akşam k aranlığı bastırm ıştı. İstanbul h a l­
kı m erasim i görebilm ek için yollara dö­
külm üştü. Şehzadenin m ihm andarlığına
tayin edildiği cih etle o günkü kalabalığa
her adım da şahit olm uş bulunan m ü ver­
rih Selân ik î M ustafa E fendi * bin ayak
bir ayak üzre » d iye kalabalığın çokluk
ve sıklığına işaret etm ektedir. Y ine a y ­
n i m üverrihin k ayd ettiğin e nazaran, se ­
yircilerin arasında pek çok da kadın var­
dır. İran h eyetin in gecik m esi yüzünden
ortalık karardığından kadınlardan bir
kısm ı karanlıkta evlerin e gidem em iş v e
hattâ beşyüz k işilik bir kadın grupu B a-
yezid ham am ına sığınarak sabahı orada
beklem ek zorunda kalm ıştır. K arılan o
gece evlerin e gelm eyen bazı a ilelerd e g e ­
çim sizlik v e hattâ boşanm alar vu k u b u l­
duğunu söyleyen m üverrih, bu husu­
su « çok kim se hatunu ile bürûdet üzre
ve suizan üzre olduklarından niceleri
kabul etm eyüp hatunundan ayrıldı » şek ­
lin de ifadelendirm ektedir.
İran h eyeti V efa sem tindeki P ertev
Paşa konağına m isafir edildi. H eyetin
padişah tarafından kabulü sırasında k ü ­
çük İran prensi elçi M ehdi K uli H an ve
prensin lalası, tarafından bir isk em ley e
oturtuldu. İran şah m ın gönderdiği h ed i­
y eler de bu arada takdim edildi. H edi­
yelerin m ühim kısm ını gü zel c iltli k ıy ­
m etli kitaplar teşk il ediyordu. K itaplar­
1365
dan başka halı, seccade, yünlü, ip ek li v e
kad ife kum aşlar önem li bir y ek û n tu tu ­
yordu.
H eyetin kabulü v e usûlen verilen z i­
y afetlerd en sonra m üzakerelere geçildi.
İran hüküm eti sulhe bizzat kendisi talip
olduğu, bu g a y e ile bir prensi rehine
verdiği, elçi M ehdi K u li Han padişah ta ­
rafından kabulü sırasında İran hü k ü m e­
tinin arazi terkine dair görüşünü p eşinen
açıkladığı için konuşm alar pek uzun sür­
m edi v e su lh m uahedesi 21 m art 1590
da im zalandı.
1555 A m asya m uahedesinden sonra
İranlIlarla ikinci anlaşm ayı teşk il eden
bu İstanbul m uahedesinin, arazi v e dini
m eselelere tem as eden iki cephesi m ev ­
cuttu. T abiatiyle araziye taallûk eden
kısım lar çok daha m ühim di. M uahede
gereğince :
1 — İran hüküm eti Tebriz, Karaca-
dağ ( K a ra d a ğ ) v e çevresini, Gence v e
Karabağ v e h a v a lisin i; Şirvan v e m ülha­
katını ; G ürcistan v e b ö lü m le r in i; N ih a-
vend v e c iv a r ın ı; Lûristan çevresini O s­
manlIlara bırakıyordu.
2 — İran hüküm eti, ü ç İslâm h a life­
si olan Ebu Bekir, Öm er v e Osman ile
Ilazreti peygam berin zevcesi A y şe h a k ­
kında söylen en fen a sözlerin bundan
böyle m en edileceğini v e halka bu islâm
b üyükleri hakkında kötü telkinlerde b u -
lunulm ıyacağm ı taahhüt ediyordu.
İstanbul m uahedesiyle, 1578 den b e­
ri oniki yıld ır devam eden bir harbe son
verilirk en Osm anlı İm paratorluğu bir
ha y li toprak kazanm ış oluyor, Osmanlı
sın ın Şirvan v e D ağıstan k ıyıla n n d a n ilk
defa Hazar denizine dayanm ış h a le g e li­
yordu.
Solakzâde tarihinde kaydedildiğine
göre, rehin olarak İstanbul’a g etirilen
İran prensi H aydar M irzâ bir m üddet
sonra vebadan ölm üş v e E yüb’de Ebu
E yyü b -ü l Ensari türbesi civarına d efn e-
dilm iştir. Prensin kabrinin üzerine türbe
yap ılm ış iken b ir gün kabrin açılm ış o l­
duğu, içerisin d e de cesedin bulunm adığı
görülm üştür, tra n lıla n n bu cesedi kendi
m em lek etlerin e götürdüklerini k ayde­
den Solakzâde « o l tü rb e-i refia olan ka­
bir hâlâ boş k a lm ıştır » dem ektedir.
 ÜÇÜNCÜ MURAD ZAMANINDA AVRUPA VE ASYA
DEVLETLERİYLE MÜNASEBETLER
Üçüncü Murad’m yirm i bir sene sü ­
ren saltanatının m ühim bir kısm ında O s-
m aıılı devleti, bilhassa Avrupa hüküm et­
lerine kargı pek fa a l bir p olitik a takip
etm edi. Sokullıı M ehmed Paşanın ö lü ­
m ünden sonra onun y erin i dolduracak
kudrette bir siyaset adamı sadaret m aka­
m ına geçmediği; ayrıca d ev let on ik i se­
ne devam, eden. İran harbi üzerine dik­
katini teksif eylediğinden, Avrupa hükü­
m etleriyle m ünasebetler um um iyetle sâ-
kin bir hava içinde cereyan eyledi. Av-,
rupa devletlerinden Ingiltere v e Fransa
ticarî sahada gelişm e kaydettiklerinden,
her iki d evlet de daha ziyade ticarî m en ­
faatler sa ik a siy le ; Rusya, A vusturya,
İran, Türkistan’da Özbek hüküm etleri ise,
askerî v e siyasî m eseleler d olayısiyle Os-
m anh d evletiyle ilgilen d iler. B u d ev let­
lerden İran v e A vusturya ile uzun sü­
ren harpler oldu. Rusya ile askerî o l­
m aktan ziyade nüfuz çarpışm aları göze
çarptı. İspanya ve Portekiz ile ola n m ü­
nasebetler ise. A kdenizin batı kıyılarında
askerî v e biraz da ticarî rekabet şek lin ­
deydi. Venedik, C eneviz, Floransa gibi
Italyan hüküm etleri Osm anlIlarla m üca­
d ele yerine ticarî m enfaat la n ın gözete­
rek müm kün m ertebe iyi geçinm e y o lu ­
nu tutmaktaydı.
Üçüncü Murad zam anında Sokuliu
M ehmed Paganın ölüm ünden sonra, um u­
m iyetle kabul edildiğin e nazaran, Osman­
lI d evleti « Duraklam a D evri » n e gir­
m ekteydi. Osmanlı m üesseselerinde b o ­
zukluklar başlam ıştı. Buna m ukabil A v­
rupa yen i bir devre artık fiile n girm ek ­
teydi, Fikir v e sanatın yanında ticarî ha­
yatta, ilm i sahada, d evlet m üesseselerin­
de ilerlem eler göze çarpıyordu. A rtık ba­
tı AvrupalI tüccarlar yalnız yakınların­
daki ülkelerle değil, kendilerinden çok
uzakta bulunan yerlerle ilgileniyor, bu
uzak ülk elerle ticareti geliştirm eğe ça lı­
şıyor, fırsat bulduğu zam anda da bura­
larda siyasî v e fiilî hâkim iyet kurma y o ­
luna gidiyorlardı.
Onaltm cı asırda A vrupa’da protes-
tanlık ve katolik davasından ibaret bir
dinî m ücadele m evcuttu. Bu m ücadele,
1366
asrın sonlarına doğru bir kısım m em le­
k etlerde tavsam aya başlam ıştı. P rotes-
tanlara karşı A lm anyada tatbik edilen
şiddetli m uam ele 1555 A ugsburg D iyet
M eclisi kararıyle tavsam ış, bundan on
sene kadar sonra ise In giltere’de A n gli­
kan kilisesi teessüs etm işti. Mezhep k av­
galarını halletm ekte A lm anya v e In gil-
tereye nazaran daha fazla geciken v e bu
gecikm esi de onlar gibi protestan olm ak
yerin e Katolikliği hâkim k ılm aya çalışan
Fransa’da 1572 de Sain t - B arthelem y
( Sen B a rtelm i) katliâm ı gibi faciaları
m üteakip onaltm cı asrın ancak sonların­
da 1598 de N ant ferm anım m n İlâm Üze­
rinedir ki protestanlara vicdan hürriyeti
tanındı.
Tabii bu m ezhep m uharebeleri A v ­
rupa d evletlerini bir h ayli m eşgul etti.
A lm anya, Fransa, gib i m em leketlerdeki
m ezhep m ücadeleleri bu devletlerin O s­
manlIlarla m ünasebetlerinde tesirleri gö­
rüldü.
A vrupam n m ühim bir kısm ında Pro­
testanlık y ayılırk en İtalya, Ispanya ve
Fransa gibi katolik kalan m em leketler
de, katolik m ezhebi içinde bir reform
yapm aya çalıştılar. B u arada kurulan
C ezvit < J e s u ite ) cem iyeti m e n s u p la n .
P ro testan lığ ı kabul edenler yüzünden a-
z alan katolikleritı m ik i a n nı artırmak için
İslâm ları m rîstiyanlaştırm ak, daha sonra
da orıodoksları k atolik liğe çevirm ek üze­
re fa a liy ete koyuldular, iş te bazı Avrupa
d evletlerin in OsmanlIlarla m ünasebetle­
rinde bu noktaların da izlerine rastlanır.
Venedik Cum huriyeti
Osm anlıların pek uzun zamandan b e­
ri tanıyıp m ünasebette bulundukları V e­
n ediklilerle, Çelebi Sultan M ehmed dev­
rinden başlam ak üzere, sadece Yavuz S e ­
lim zam anı hariç, h er padişahın saltanat
y ılları zarfında en az birer defa çarp ışıl-
m ıştı. B ir buçuk asırdan beri m ücadele
eden bu ik i devletin, Sultan Murad’ın 21
senelik saltanatı sırasında harbine rast­
lanmadı. İk i d evlet arasındaki m ünase­
betin böyle sakin geçm esinin âm illeri a-
rasm da : V enediklilerin eski kudretlerini
 kaybetm eleri ; Osmanlı d evletin in uzun hâdisede de S afiye S ultanın koruyuculu­
zaman k a n lıla r la m eşgul olm ası v e nih a­ ğu V enedik’i bir tehlikeden kurtardı.
yet O sm anlı sarayında V en ed ik lilerle iyi Trablusgarb v alisi Ramazan Paşa bir
m ünasebete taraftar kim selerin m evcudi­ isyanda öldürülm üştü. Bu yüzden paşa­
yeti gib i hususlar sıralanabilir, nın a ilesi bir gem i ile Trablusgarb’den
Ham m er’in batı kaynaklarım esas tu­ İstanbul’a geliyordu. Gem ide m ürette­
tarak bildirdiğine g ö r e : Su ltan Murad battan başka paşanın ailesi, oğlu, yüz
tahta çıktıktan sonra,,' cülusunu haber h m stiy a n köle, kırk genç kız v e sekiz
verm ek için V eııedik’e elçilik le gönde­
yüz bin duka m evcuttu. Gem i K efalonya
rilen. D ivan -ı hüm âyûn çavuşlarından
adası önlerinden geçerken. V enedik do­
M ustafa Çavuş, ellla ltı m adde tutan eski
nanm ası kum andanı Emmo’nun taarru­
Osmanlı - V enedik ahidnam esitıin bîr su­
zuna uğradı. Emmo v e adamları gem ide­
retini de hâm il bulunuyordu. T i c a r î h u ­
ki servete konmak sevdasm daydı. Taar­
susları ih tiva eden bu ahidnam enin y e ­
ni bir suretinin V enedik’e yollanm ası, ruz sırasında gem ide bulunan ik iyü z elli
norm al v e dostane m ünasebetlerin d e­ Türk askeri çarpışa çarpışa şeh it düşün­
vam ettirileceğinin işaretiydi. V enedik ce Emmo gem iyi zaptetti. Ramazan P a-
doçu da buna mukab eleten şö v a ly e Jak şa’m n oğ lu annesinin göğsü üzerinde öl­
Sorenzo’y u İstanbul’a göndererek tebrik­ dürüldü. K ızlara taarruz edildikten sonra
lerini bildirdiği gibi sulh ahidııâm esînin m em eleri kesilip denize atıldı. Bu kızlar­
senatodan tasdik li bir nüshasını da tak­ dan en güzeli Emmo’nun kardeşine na-
dim ettirdi.
Jak Sorcnzo İstanbul’a gelin ce Os-
m anlı hazînesine elli bin, veziriazam a da
dört bin duka teslim eylem işti. M uahe­
denin yen ilenm esi vazifesin i ifadan son­
ra, D alm açya’da O sm anlı - V enedik h u ­
dudunun tespiti işinde vazife görm ek ü -
zere o tarafa gitti. Hududun tesp iti gibi
nazik bir m esele hâdisesiz halledilirken
Jak Sorenzo ve V enedik hüküm etinin İs­
tanbul’daki balyosu Giovanni Corer, a s­
len V enedikli olan padişahın zevcesi S a­
fiy e Su ltan ile yahudi asıllı valide N ur-
Bânû Sultan v e saraya m ensup bir y a h u ­
di kadın olan K ira kadının, h attâ y ah u ­
di tabip Salam on N atan E skinazi’nin yar­
dım larını gördüler.
Sultan Murad üzerinde belirli bir n ü -
fûza m alik olan haseki S a fiy e S u ltan ’m
m ütem adiyen V enediklileri gözetm esi se ­
bebiyle ik i devletin m ünasebetlerinin
dostane veçh esi bir hayli k u vvet kazandı.
Padişah, oğullarını sünnet ettireceği za­
man 26 kasım İ581 tarih iyle bir mektup
yazarak V enedik doçunu İstanbul’a davet
etti. Padişahın m ektubunu V enedik’e g ö ­
türen D ivân-ı hüm âyûn tercüm anların­
dan A li Çavuş, doçun b ed eli m ukabilin­
de istediği bin okkalık y ü n kum aşı da
beraberinde götürm üştü.
V enediklilerle m ünasebetler böyle enedik Amirali Emmo’nun Trablus-
dostane devam ederken 1584 y ılın d a v u ­ garb’tan dönen Osm anlı gem isine hücu­
ku bulan bir hâdise V enedik hüküm etini munu gösteren bu resim İtalyanca bir
harbin eşiğine kadar getirdi. L âkin bu albüm den alınm ıştır

1367
 muşuna dokunulm am ası için boşuna y a l­
varıp yakardı. Genç V en ed ik li y a lvar­
m alara aldırm ayarak h ayvan i h islerini
tatm inden sonra bu kızı da diğerlerinin
akıbetine uğrattı.
B u çirkin v e vah şıyan e hâdise İstan ­
bul’da duyulunca V enedik’e karşı derin
bir n efret uyandı. B alyosun hayatı teh ­
lik ey e girm ek üzereyken S a fiy e S u ltan ­
ın. h im ayesi sayesin d e kurtuldu* B u n ­
dan çok basit hâdiseler yüzünden elçiler
Y edikule zindanını boylarken V enedik
balyosu bu sık ın tıya b ile m aruz k alm a­
dı. M aam afih V enedik doçuna hitaben
ağır v e tehditkâr bir m ektup yazılarak
Haşan Çavuş ile gönderildi. Çirkin hâ­
disenin kahram anı olan kaptanın teczi­
y esi v e tazm inat ödenm esi isten d i. V e ­
nedik senatosu işin bir harbe g id eb ile­
ceğind en korkarak Em m o’nun bağını
kesti. Ram azan F aşa’nın kadırgası ile
gaspedilen bütün m allar iade edildi.
Gemi hâdisesi b öyle bir hal tarzına
bağlanarak kapatılırken Daim a çy a h u ­
dudunda cereyan eden haydutluk h âd i­
seleri iki devletin m ünasebetlerini g ö l­
geler gib i olduysa da V en ed ik liler bunu
da tazm inat ödem ek v e S a fiy e Sultanın
m üzaheretine n ail olm ak su retiyle a tla t­
tılar.
H aydutluğu yapanlar V enedik arazi­
sinde üslenm iş «Uskuk» d en ilen serseri
ve haydut güruhu idi. D alm açy a lılan n
kendi tabirlerince «kaçkın» m ânasına
gelen U skuklar, Türklerin A rnavutluk
v e D alm açva k ıyıların ı işg a lleri sırasın ­
da oturdukları yerlerd en çıkarak evvelâ
B osna’da KI i s taraflarına yerleşm işler, çı­
ralarında işgali üzerine A driyatik sah i­
lin d e girilm esi güç bir yerd e Küarnoro
körfezi n ihayetin dek i S en ya lim anına
yerleşm işlerdi. Burada yerleşm elerini
m üteakip bütün m eşgaleleri hırsızlık v e
hayd utluğa inhisar etm ekte v e en çok
Osmanlı arazisinde faa liy ette bulunm ak­
taydılar. S enya lim anı V enedik sın ırla­
rı içinde bulunduğundan u sk u k la n n fa ­
a liy et şek lind en V enediklilerin m es’ul
olm ası lâzım dı. A vusturya İmparatoru,
deniz v e kara haydutluğu yapan, bu gru-
pu h im aye etm ekteydi.
U sk u k la n n tecavüzü üzerine V en e­
d ik ’e bir e lç i gönderilerek bunun önlen­
m esi, alîsi takdirde A driyatik denizine
donanma sevk ed ileceğ i bildirilince, V e­
1368
ned ik hüküm eti telaşlandı. İstanbul’a ü st
üste gönderilen üç e lçiy e de sulhu m u­
hafaza uğruna hiç bir fedakârlıkdan çe­
kinm em eleri talim atı verilm işti. E lçile­
rin gayretlerinden başka Safiye S u ltan
ile aslen bir V enedik dönmesi olan K ap-
ta n -ı derya Haşan Paşa, U skuklardan
V en ed ik ’in d eğ il A vusturyalIların m es’u l
olm ası gerek tiği yolunda padişaha te l­
kinlerde bulunarak m eseleyi kapatm aya
m u vaffak oldular.
V enedik, U skuk m eselesin d en bu
suretle yakasını sıyırm akla beraber on ­
la rın haydutluğu y in e devam elti. N ih a­
y e t B osna v a lisi Haşan P aşa bu iş e Türk
k u v v etiy le h alletm eğe karar vererek,
bunların oturdukları yerin civarını tah­
rip eyled i.
Floransa Dukalığı
Türklere gü ler yü z göstererek tica­
rî faaliyetlerin i devam ettirm ek istey en
Floransahlar A kdenizdeki m ücadelelere
d e pek karışm ıyorlardı. Onun için, ik in ci
cildim izin 1071 in ci sayfasında izah e -
dild iği v eçh ile, İkinci Bayezid zam anın-
danberi OsmanlIlarla ticaret anlaşm aları
yapm aya dikkat ediyorlardı. 1563 te bir
Floransa h ey eti eski ticarî m üsaadeleri
y en ilem ey e m uvaffak olm uştu. İkinci
Selim zam anına bu anlaşm a ile giren
Floransa hüküm eti, ayn i şartların daha
m üsait bir h ava içinde devam ettirilm e­
sine çalıştı. İkinci S elim ’in saltanatının
son y ılın d a y ap ılan bir anlaşm a üzerine
ayrıca Floran salılara konsolosluk açma
m üsaadesi de verildi. İsm ail H akkı U -
zunçarşılı, bu m üsaadeye bir delil olm ak
üzere «Osmanlı Tarihi» nin üçüncü cil­
din in ikinci kısm ında, M ühim m e d efter­
lerinden aldığı şu v esik a y ı dercediyor:
«Y evm -el ham iş fi 18 şe v v a l-ıl-m ü -
kerrem 881 (10 şubat 1574).
H âlâ sü d d e-i saadet - m ekân v e ate-'
b e-i a liy y e m iz e ... adam ın gönderüp a rz-ı
d ostluk v e u b û d iyyet v e ezhar-ı m u h a le-
sat v e rü k iyyet edip v ilâ y e t-i m ah su sa-
m ıza ticaret için gem ilerin gönderm eğe
v e irsal olunacak bazirgânlanm za konso­
lo slu k etm ek için bir m ûtem ed adam ın
gönderm ek hususunda icâ zc t-i hüm âyû­
num uz rica edip v e m in bâad y ü ce â si-
tanem izin d ostlariyle dost v e d üşm anla-
 riyle düşm an olm ak tarikiyle d âvâv-ı kısa bir m üddet sevindirm işse de, Türk-
sadakat v c m uh alesat izhar eylem işsin, lerin sür’a tle yen i bir donanma m eyda­
im di h âlâ m uradınız üzre adam ların siid- n a getirm eleri bu sevinçlerini de y a n d a
d e-i saadetim e v e fcâzirgânlarınız m e- bıraktırmıgti. Osm anlı d evletin in m ü te­
m â lik -i m ahrusam ıza gelm ek te icazet-i m adiyen büyüm esi ve înebahtı harbi g i­
âli-n im etim iz m ukarrin olm uştur. B u yu r­ bi bir felâ k eti m üteakip Türk k u d reti­
dum ki: vü su l buldukta m uradın üzre nin A vrupa’n ın karşısına dikilm esi, P a­
süd de-i saadetim de m ektubun ile âde­ paların Türkler aleyhindeki çalışm a m e -
m in v e gem iler île b âzirgân lan n gönde­ todlannda d eğişik lik vap m alan n a yol
rip v e bazirgânlannız konsolosluk ede­ açtı, P rotestanlık h arek etiyle k ato lik le-
cek âdem i tayin edip, m in bâad dahi ta ­ rin m iktarı da azalm ıştı. Ş a y et Papalık,
cirleriniz m om alifc-i m ahrusam ıza gelip Osm anlı im paratorluğu dahilindeki iu -
gitm ek hususunda ruhsat verip ubudiyet ri s ti yatılardan, yen i katolikler kazanırsa,
v e ihlasta sâbitkadem olasız.s- hem m ezh ep d aşlan n m iktarı artar, hem
O sm anlı tahtında saltanat d eğişik li­ d e Osm anlı m em leketleri dahilinde R o-
ği vuku bulunca Floransa hüküm eti y e ­
m a'ya taraftar kim selerin m evcudiyeti,
ni padişah ile de anlaşm ayı yen ilem ek
Türkler için zaaf, P apalık için de bir
istedi. Don. B oncianu ism in d ek i bir şö ­
k u v v et teşk il ederdi. B u bakım dan P a­
v a ly ey i bu g aye iie İstan b u l’a gönderdi.
palar, Ü çüncü Murad devrinden itibaren
Floransa elçisi padişahın m ukabili Ş em ­
bir m üddet Osm anlı im paratorluğu da­
si A hm ed Paşa ile K ap tan -ı derya K ılıç
h ilin d ek i bir k ısım hıristiyan ları Roma
A li P a şa n ın m üzaheretine nail olm ası­
k ilisesin e bağlam ak üzere çalışm alara
na rağm en 5 tem m uz 1578 de padişah ta­
koyuldular.
rafından kabulü sırasında büyük elçilere
tatbik edilen teşrifat bu n a tatb ik ed il­ O sm anlı im paratorluğu dahilindeki
m edi. H ed iye olarak parlak renkli güzel hıristiyan ların Roma leh in e kazanılm ası,
kum aşlar takdim eden v e bîr orta elçi ga y et tabiî olarak bu m aksada hizm et e -
m uam elesi gören F loransa m üm essili bu den k im selerin Osm anlı m em leketlerine
arada bir ticaret anlaşm ası yapm aya trw- gön d erilm esiyle m üm kün olabilirdi. Bu
vaffak oldu. H er ik i tarafın gem ilerinin m aksadın açıkça b elli edilm em esi de lâ-
serbestçe ticaret yapm alarım tazam mun
eyliyeıı bu anlaşm ada, S ain t-E tien n e la -
rikatine m ensup olup İspanya v e Papa­
lık gem ilerinin arasına karışarak A kile­
nizde korsanlık yapan ticaret kadırga­
ları bundan istisn a edildiler. Florâr.sa'-
» ın bu korsan gem ilerin in O sm anlı hü­
küm etinin itim adını sarstığı zamanlar
oldu. Floransa dukası 1587 de ticaret a -
lıidnâm esini yen ilem ek isted iği zaman,
kendisine eskisi kadar yum uşak m uam e­
le yapılm ayarak, Floransa gem ilerinin
P apalık donanm asiyle işbirliği etm em esi
şart koşuldu.

Papalık hükümeti
Türlülerin R um eli’y e ayak b a sışla ­
rından beri h ıristiyanları Türkler a ley ­
h in e kışkırtarak h açlı orduları teşk ili
uğrunda gayret sarfeden Papalar, O nal-
tincı asırda çalışm alarının eskisi Kadar
m üsbet n etice teinin ed em ed iğin i gör­
m üşlerdi. O naltm cı asrın ikinci y a n sın ­
da vuku bulan în eb ah tı savaşı Papalığı P apa Beşinci Sikst

1369
 zımdı. İşte böyle bir fikrin m ürevvici o-
lan Papa B eşinci S ik st (S ik stu s), iaşeleri
tem ennisiyle Boğdan’a C ezvit papazları
gönderdi, ia şe işi bir bahane olup bu
¿^apaşların esas vazifesi, Boğdan’daki
sakson ve Macar köylerine dağılarak
Roma k ilisesine bağlanacak katolik in ­
sanlar kazanmaktı.
B eşinci S ik st (1585-1590) bu y o ld a ­
ki gayretini asıl A sya h ıristiy a n la n ü -
zerine tevcih eyledi. Suriye, İrak, Gü­
neydoğu Anadolu v e N ahçivan tarafında
bulunan h ıristiyan lan kazanmak için
papaslar, sefaret h eyetleri yolladı. Tür­
k iy e dahilindeki Ermeni, M elkî, K eldani
v e Yakubî hıristiyan la n kazanmak is te ­
yen Papa B eşinci S ik st’in bu yoldaki ça­
lışm alarına dair m alûm at veren H am -
m er «D evlet-i O sm aniye Tarihi» isim li e -
serinin yedinci cildin in 137 inci sa y fa ­
sında, bu hıristiyan. züm relerin dinî âdet
ve in anışlannda k atolik lik ten farklı ta ­
rafları da ayn ca belirtm ektedir.
B eşinci S ik st bu işi ev v elâ Sayda
piskoposu vasıtasiyle yapm ak istedi. F a­
kat piskoposun teşebbüsleri umduğu n e ­
ticeyi verm edi. Erm eni k ilisesi birisi A ç-
m iyazin, diğeri S is’de olm ak üzere iki
patriğe b ağlı idi. Papanın v ek ili, Ermeni
kiliselerinin Floransa ruhani m eclisinin
kararlarına uym ası v e Roma k ilisesiy le
birleşm esi hususunda uzun m üddet cere­
yan eden m üzakereler, o sırada S is p at­
riği bulunan zatın katolik itik a d la n n a u -
yacağm a dair im za verm esine rağmen
m üsbet bir n eticeye ulaşam adı. Papa
Beşinci S ik st Erm eniler üzerindeki t e ­
şebbüsünde m uvaffak olam ayınca, doğu
hıristiyan lan n ı kazanm a sevdasından
vazgeçm edi. Şam civarında bir ovada i-
kam et eden v e «Melkî» tabir edilen h ı-
ristiyanlara, katolik m ezhebini ve F lo ­
ransa ruhanî m eclisi kararlarını, ayni
zamanda yeni Gregoryen takvim ini k a ­
bul ettirm ek için vak i çalışm aları b ü s­
bütün beyhude oldu. R um lann salik o l­
dukları m ezhepten olan M elkîlerin p a tri­
ği m ezhepdaşlannca Roma kilisesi ile
Floransa ruhanî m eclisin in isim lerinin
b ile bilinm ediği cevabım verdi. Katolik
m ezhebinin kabul edilebilm esinin an ­
cak İstanbul v e İskenderiye p atrik leri­
n in kabulüne bağlı bulunduğunu b ild ir­
di.
H alep ile D iyarbakır arasındaki b ö l­
1370
gede F ırat boylarında yaşıyan v e bir
kısm ı daha ziyade ticaretle geçinen «Ya-
kubîlere» de nüfuz etm ek istey en Papa
bunlara da başvurdu. Papanın m üm essili
Yakubîlerin oturduklan sahalara kadar
gidem ediği için Trablusşam, Hama, Şam ,
Kudüs, Halep, U rfa’daki Yakubî k ilise le ­
rini ziyaret için cezvit p ap aslan gönderdi.
Bunlar, Mardin k ilisesin i baş tanıyan Y a-
kübiler üzerinde de m üsbet bir netice e l­
de edem ediler.
D iyarbakır v e S iirt tarafında bulunan
ve Papa Ü çüncü Jül zamanında h ıris-
tiyan lığı kabul etm iş hıristiyanlara R o-
m a’da «Asurî, Keldanî» nam ı ile an ılır­
lardı. M usul civ a n n d a bulunan «N estû-
rîler» le de alâkadar olan Papa, buniann
dinî reisleriyle görüşm ek için adam y o l­
ladı. N estûri patriği Türkler tarafından
takibe maruz k alabileceğini beyanla. Pa­
panın m üm essili ile görüşm eye dahi y a ­
naşm adı.
Ermeni, M elkî, Yakubî, N estûrilerin
katolikliğe sokulm ası uğrundaki çalışm a
ve teşvikler m üessir olam adı. D om iniken
papaslarından B artolem o’nun katolikliğe
soktuğu, N ahçivan civarında on ik i k a ­
zada ikam et eden Erm eniler hariç diğer­
leri k atolik liğe yanaşm adılar. Doğu h ı-
ristiy a n la n arasında yen i katolik kazan- •
m anın m üm kün olm adığını anlıyan P a ­
pa, hiristiyan lık âkidelerinin bu taraf­
larda zayıflam adan devam edebilm esi i-
çin Roma’daki dinî neşriyatı buralara
sokmak, hattâ bu gay ey e hizm et üzere
doğuda bir m atbaa kurmak istedi.
İspanya
D enizci bir d ev let olan v e kuzey
A frikada arazileri bulunan İspanyollar-
la Osmanlı im paratorluğunun m en faat-
ları çarpıştığından ik i d evletin m ünase­
betleri uzun zamandan beri m ücadele
şeklinde devam edip gidiyordu. A k d en iz-
deki m ücadelelerde Türklerin karşısına
bir çok defalar çıkm ış olan İspanyollar,
bütün gayretlerine rağm en K uzey A fr i­
ka’da geriliyorlardı. Osm anlı hüküm eti
İspanyolları A kdenizdeki d aim î hasım la-
n m eyanm da görüyordu.
1574 te Tunus’un zaptedilm esi ü ze­
rine İspanyolların kuzey A frika’daki h a ­
kim iyet v e nüfûz siyasetlerin e son büyük
 darbe vurulm uştu. îsp an yollar Türkler­
le m ücadelelerinde gerilerken ikinci m ü­
him bir hasım la daha karşılaşm ış bulu­
nuyorlardı. Bu ikinci hasım İngilizler-
di.
İspanya kıralı Filip bu vaziyetleri
gözönüne alarak Türklerle anlaşm ak is­
tedi. İstanbul’a bir elçi gönderdi. 15 mart
1577 de İstanbul’a gelen İspanya kiralı­
nın m üm essili elçi M ilan’lı Don M arigli-
ano için yol ruhsatı isted i. Veziriâzam
Sokullu M ehmed Paşa İspanya ile m ü­
zakereyi kabul eylediğin d en M arigliano
İstanbul’a geldi. Lâkin k o laylık la kabule
mazhar olam adı. İstanbul’a m uvasalatın­
dan onbir ay sonra D iv a n -ı hüm âyûna
bir sulh ahidnam esi takdim edildi (7 şu ­
bat 1578). K abulde bu kadar gecik en İs­
panyol elçisinin ahidnam esi bir takım
tadilatla ancak beş sene sonra kabul e -
dildi. Bu da bir sulh m uahedesi olm ayıp
üç seneliğine bir m üterakeden ibaretti.
Osmanlı hüküm eti İspanyaya itim ad e-
dem ediğinden m uahedeye yanaşm ıyor­
du.
İspanya ile m ütarekeye rağm en iki
devletin rekabeti durm am ıştı. Rekabet
sahası da A kdeniz ve k u zey A frika k ı­
y ıla n idi. Üçüncü Murad zam anında bu
rekabetin fiili örnekleri Fas m eselesin ­
de yin e tezahür etm işti. B u d ev letle m ü­
nasebetlerin Ü çüncü Murad zamanına
rastlıyan kısm ı daha ziyad e «Fas’ta Os­
manlI nüfûzu» başlığı altındaki kısımda
anlatılm ış olduğundan burada tekrarına
lüzum görülm edi.
Fransa
Fransız kıralı B irinci François ile
Kanunî Süleym an zam anında kurulan
Türk-Fransız dosluğu, K anunî’nin salta­
natı m üddctince ve ondan sonraki padi­
şahlardan İkinci Selim v e Üçüncü Mu­
rad devrinde de devam etti. K anunî S ü ­
leym an zam anındaki «Türk - Fransız
m ünasebetleri» bölüm ünde izah edildiği
veçhile, bir takım kaypaklıklar yapm ası­
na rağm en bu dostluktan asıl istifad e e-
den Fransızlardı. 1768-1784 y ılla n ara­
sında İstanbul’da Fransa’y ı tem sil etm iş
olan elçi Saint-P riest, «M emoires de M.
de Saintpriest» isim li eserinde, Birinci
François’nin istikrarsız hareketleri ile
K anunî’nin sağlam karakterine şöyle i ­
1371
şaret etm ektedir: «uzun v e şanlı saltana­
tı zarfında hıristiyan d evletler hakkın-
daki politikasının prensiplerinden hiç bir
zaman ayrılm ayan bu hüküm dar daima
Fransızların dostu, A vusturya hanedanı­
n ın düşmanı oldu. H albuki B irinci Fran­
ç o is bazan C harles-Q iunt’in en müfrit
düşm anı, bazan da dostu hattâ taraftarı
oluyordu.»
Dostane bir hava içinde gelişm e kay­
deden Türk-Fransız m ünasebetlerinden
Fransızlar, Türklerden yardım teinin et­
m ek su retiyle azâm i derecede istifad eye
çalıştılar. Bu hal 1559 da im zalanan Ca-
teau-C am brésis barışına kadar devam
etti. Bu m uahede im zalandığı zam an ar­
tık Fransa dışarıdan g elecek k u vvetlerle
parçalanm a teh lik esin i atlatm ıştı. B ina­
enaleyh, koyu bir h ıristiyan taassubu­
nun m evcu t olduğu devirde, bir İslâm
hükümdarına, kendilerine yardım etm e­
si hususunda avuç açan Fransızların, ar­
tık bundan sonra ayni şek ild e ricada bu­
lunm asına lüzum kalm am ıştı. A ncak, 1559
senesinden asrın sonlarına kadar Fran­
sız hüküm darlarım m eşgu l eden bir m e­
sele de m evcuttu. Bu m esele katolik -
protestan m ücadelesi gib i dahilî bir şey
olduğundan, Türklerden yardım talebine
lüzum yoktu. D ah ilî m ünazaaların deva­
mı sırasında bir d evlet harice karşı kuv­
vetli olam ıyacağına göre, her hangi bir
tehlike anında m evcut dostluktan bu
yolda istifade edileb ilm esi için, Türkler­
le sam im î h avanın devam ettirm esi de
y in e Fransızların m enfaatına uygun düş­
m ekteydi.
İşte 1559 dan itibaren asrın sonları­
na kadar Türk-Fransız m ünasebetlerine
b ö y le bir h ava hâkim di. Türklerle as­
k erî işb irliğin e daha az ih tiyaç hisseden
Fransa dostluğu devam ettirm ek ih tiya-
cındaydı. Zira, haricî tehlikelerden, ar­
tık endişe duyulm asa b ile 1536 anlaşm a­
sı gereğince Fransızlara, Osm anlı lim an­
larında ticari m üsaadeler tanınm ıştı. A r­
tık Fransız diplom asisine, Türk-Fransız
dostluğundan haricî teh lik elere karşı
faydalanm ak yerine, daha ziyade, tica­
rî m en fa a tla n devam v e geliştirm e işini
idare vazifesi düşünüyordu.
Türk d evlet adam ları Fransızların
kaypak v e sadakatsiz davranışlarının
farkında olm akla beraber, bir takım
m enfaat m ülâhazaları ile dostluğu y ık ­
 m ak istem em işler v e iy i m ünasebetleri
devam ettirm işlerdir. K an im i S ü leym an ’­
dan sonra T ürk-F ran sız m ünasebetleri
B irinci François v e İk in ci H enri (H anri)
zam anındaki kadar sık ı işb irliğ in e da­
yanm am akla beraber y in e de sam im î o -
larak devam etm iştir.
K a n u n îy i takip eden İkinci Selim
zam anında, İsk en d eriy e’de borç y ü zü n ­
den bir takım Fransız g em ilerin e e l ko­
nulm ası m ü n aseb etiyle, elçi Claude de
Bourg’un İstanbul’da O sm anlı hü k ü m et
erk ân iyle yap tığı tem aslar m üsait bir
h ava için d e cereyan etm işti. Fransız e l­
çisi, daha ziyade kap itü lasyon d iy e isim ­
lendirilen ticarî m eseleler üzerinde dur­
m uştu.
İkinci S elim ’in saltanatı sırasında
Türk-F ransız m ünaseb etleri K anunî za­
m anının 1559 dan sonraki d evresin in bir
devam ından ibaretti. K itabım ızın 1224
üncü sayfasında an la tıld ığ ı veçh ile, K ıb ­
rıs h âd iseleri v e İnebahtı harbi arifesin ­
de Fransızlar T ürklere m uhasım bir v a ­
ziy et alm adıkları gib i fayd alı fa a liy ette
bile bulunm uşlardı. 1574 y ılın d a Fransız
tahtında vu k u bulan d eğ işik lik m ü n ase­
b etiy le y en i Fransız k ıralı Ü çüncü H en -
ri’n in cülûsunu bildirm ek üzere p ad işa­
hı ziyaret eden F ransız elçisi, y en i h ü ­
küm darın da esk ileri gib i d ostluğu d e­
vam ettirm ek isted iğ in i b ildirm iş, p ad i­
şah da E kim 1574 tarih iy le Fransız kıra-
Üçüncü Hanri’nin validesi Katherin de
Medicis
1372
İm a v e a n n esin e dostane ifa d eli ik i m ek ­
tup gönderm işti.
L eh istan k ıra llığ ı m eselesin in tetk i­
ki sırasında tem as ed ild iği v eçh ile, O s­
m anlI h ü k ü m etin in uğraşm aları sonunda
Leh kıralı ya p ılm ış olan H enri de V a-
lois'n ın bilahara L eh tah tın ı bırakarak
Fransa’y a gitm esi; o arada Fransa’nın
İstan b u l’daki e lçisi olan piskoposla v e -
ziriâzam S ok u llu M ehm ed P aşa’n ın im ­
tizaç ed em em esi, O sm anlı hükü m etin in
Fransa’y a biraz soğuk devranm asm a se­
bep olm uştu
iş te b ö y le bir soğu k lu ğu n m evcu d i­
y e ti sırasın d a Ü çüncü Murad tahta g eç­
tiğinden, y e n i p adişahın cülûsunu b ild ir­
m ek ü zere F ransa’y a elçi gönderilm edi.
O arada F ran sa’n ın İstanbul’daki e lçisi
m em lek etin e döndüğünden, İstanbul’daki
işler bir m aslahatgüzarla ted v ir edildi.
M aam afih bu soğu k lu k pek uzun m üd­
det devam etm edi. «Baron de G erm ales»-
un van ım ta şıy a n Fransız elçisi «Sieur de
Germignys- n in 1577 d e İstan b u l’a g e l­
m esin d en sonra v a z iy et d eğişti. Eski
Fransız elçiler i g ib i nüfûz tesisin e ç a lı­
şan G erm ign y 1581 y ılın d a k ırk b eş se ­
ne önce a k d ed ilm iş olan ticaret ahidnâ-
m esini y e n ile m e y e m u v a ffa k oldu ama,
eski se le fle r i d erecesin d e nü fû z kuram a­
dı. O sm anlı h ü k ü m etin in V enedik, Leh
v e İngili/.Iere de ticarî m üsaad eler tanı­
d ığını gören F ransız elçisi, ken d ilerin e
bah şed ilen m üsaadenin daha fazla g en iş­
letilm esi için padişaha m üracaat ettiği
zaman: « şim d iye kadar size ettiğ im iz i-
n a y etlere sizin tarafınızdan da b ilm u k a­
b ele in sa n iy e t v e m ü rü vvet g ö sterilm e­
si icap eder» cevab ın ı aldı.
G erm ign y’n in g a yretleri n eticesin d e
S ok u llu M ehm ed P aşa’n ın son zam anla­
rındaki soğu k lu k zâril oldu. T icaret ah id -
nam esi y e n ilen in c e D iv a n -ı h üm âyûn
tercüm anlarından A li B ey, h em ah id n a-
m en in T ürkçe n ü sh asın ı götürm ek, hem
d e gelecek sen e yap ılacak sü n n et d ü ğü ­
nü için d a v ette bulunm ak v a zifesiy le
Fransa’y a gönderildi. G erm igny’n in e lç i­
liğ i sırasında O sm anlı h ü küm eti G alata’-
daki üç k ilise y i cam iye çev irm ey i tasar­
lam ıştı. F ak at e lçin in uğraşm aları so­
nunda bu fik ird en v a zgeçild i. E lçi Ger­
m igny, Fransa h a y a t tarzını E flâ k ’a sok­
m aya çalışan b ir kim se olarak E flâk ta ­
rihinde iz bırakm ış olan P etru C ereel’in
 E flak voyvod alığın a tayin in d e de rol o y ­
nam ıştı. B u haller, on u n İstan b u l’da e -
p ey ce n ü fû z kazan dığın a d elild i. Lâkin
1585 y ılın d a Ispanya k ıralı ik in ci F ilip ’e
karşı k u llanılm ak üzere h ü k ü m eti n âm ı­
na Osm anlIlardan isted iğ i d eniz y ard ım ı­
nı tem ine m u vaffak olam adı. Bu, onun
b ecerik sizliğin e işaret olm ayıp , O sm aıılı
hüküm etinin, K anu nî devrin d ek i gibi
Fransa’y a f i’ili yard ım ta ra fta n olm am a­
sından ileri g elm ek teyd i. H am m er’e gö­
re, K atherine d e M edicis bu m esele için
kendi el y a zısı ile S a fiy e S u lta n ’a bir
m ektup yazm ış, S a fiy e S u lta n ise, sa­
raydaki n ü fû zlu kadınlardan Y ahudî
E ster K ira v a sıta siy le bundan V enedik
elçisin i haberdar etm iştir.
G erm igny’d en sonraki Fransa e l­
çisi Lanskom (L enscom e, Lancom e) ko­
yu bir k atolik idi. 1589 da Fransız kıra­
lı Ü çüncü H enri (H anri) n in öld ü rü l­
m esi üzerine y erin e geçen Dördüncü
H enri (H anri) p rotestan olduğundan,
L anskom bunun kıral olarak tan ın ­
m am asını isted i. L âkin O sm anlı h ü ­
küm eti bir h ıristiy a n m em lek etin d ek i
m ezhep m ü cad elesin in o m em lek etin da­ Dördüncü Hanri
h ilî işi olduğundan k en d isin i alâkadar
etm iyeceğin i b eyan etti. Bu arada cü lû - zanabilm iş, n e d e bu v e sile ile siy a sî
sunu ev v elâ İn giliz elçisi v a sıta siy le h a ­ m ü n aseb etler b aşlıyab ilm işti. A n cak Ü -
ber veren D ördüncü H enri bilahara çüncü M urad zam anındadır ki İn g iltere
F rançois S a v a ry B reves de S a sy ism ini ile siy a sî m ü n aseb et kuruldu. B ir kaç
taşıyan bir elçi gönderdi; L anskom ’un İn giliz tüccarının çalışm ası ve İngiliz
da hasım d ev letlere taraftar olduğunu hük ü m etin in ticareti g eliştirm ek y o lu n ­
ilâ v e ederek iad esin i isted i. B unun ü - da g ö zettiği ga y eler bu m ü n aseb etlerin
zerine L anskom Isp an yol casusluğuyle teessü sü n e y o l açtı.
itham ed ilerek G alata’da hapsolundu,
İn giliz hâzin esin in en esa slı g elirim
sonra serb est bırakılarak 1592 d e M alta’-
dış ticaretten tem in ed en E lizabeth,
y a gönderildi. Y eni F ransız e lç isi’n in g e ­
m em lek eti d ahilinde ticareti teşv ik ed i­
lişi Dördüncü Ile n r i’y e cü lû s teb rik i g a ­
yor, In g iltere’n in istikbali ticaretin g e ­
y e siy le bir Türk elçisi yo lla n m a sın a v e ­
lişm e sin e b ağlı görünüyordu. B ilg ili In­
sile teşk il etti.
g iliz tü cca rla n da gerek kend ileri, g e­
rek se m em lek etleri için d ış ticaretin g e ­
İn giltere
tireceğ i zen gin liği takdir ediyorlardı. B u­
O sm anlı d e v le tiy le In g iltere arasın­ n u n tahakkuku cesaretli teşeb b ü slere ve
da siy a si m ü n aseb etler çok geç başladı. k u v v e tli bir tica ret v e harp filosu n u n
K itabım ızın ikin ci cild in in 1084 üncü v a rlığ ın a b ağlıyd ı. H üküm et tarafından
sayfasında tem as ed ild iği v eçh ile, on al­ d estek len en In giliz tü cca rla n on altm cı
tıncı a sn n ilk y a n s ı için d e bazı Ingiliz asrın orta la n n d a «M oskova K um panya­
g em ileri ticaret iç in A kd en iz’deki Os­ sının kurm uşlardı. Bu kum panyaya dahil
m anlI lim anlarında dolaşm ışlardı. Lâkin tüccarlar zam anla V olga ü zerinden Ha­
Ü çüncü Murad zam anına g elin cey e k a­ zar d enizine kadar gid erek Iranlılarla ti­
dar, n e In giliz tü ccar gem ilerin in O sm an- cari tem as tem in in e çalışıyorlardı. Bu
lı lim a n la n y le ir tib a tla n d ev a m lılık k a- u zun yold an daha y ak ın yerlerd e, yan i

1373
 A kd en izde O sm anlı lim a n la n vardı. Fa­
k at k udretli Isp an yol donanm ası y ü zü n ­
den İn g ilizler k olay k o la y A kd en ize g i­
rem iyor, giren ler de ayrıca k u zey A fr i­
kalı korsanlarla karşılaşıyordu. A k d en iz­
de rahat ticaret ed eb ilm ek Türk pad işa­
h ın ın d ostluğunu kazanm ak, im parator­
luğun lim anların da alış v eriş yap ab ilm ek
de, y in e padişahın iznini istiiısa l ile m ü m ­
kündü. H albuki Ü çüncü Murad zam an ı­
na kadar ik i d ev let arasında h e n ü i siy a ­
sî m ünasebet kurulm am ıştı.
İşte bu n o k ta la n h esap lad ık ları an ­
laşılan E dw ard O sbom o v e R ichard S ta -
per adında ik i İn giliz tü cca n , v a ziy eti
öğrenip teşebbüslerin e zem in hazırlam ak
üzere İstanbul’a ik i k işi gönderdiler. Joh n
W iright v e Joseph C lém ents adındaki bu
ik i k işi 1575 te P olon y a ü zerinden g eç e ­
rek kara y o lu y la İstan b u l’a geld iler. B u n ­
lar İstanbul’da b ir buçuk sen e kalıp e t­
raflı b ilgi ed indik ten sonra g eriy e dö­
nerken Edward Osborne v e Richard
Stap er’in v ek ili olan W üliam H arb om e
adına T ürkiye’y e serb estçe girm e m üsa­
adesi istih sa l ettiler.
Tüccarların v e k ili W illiam H arb om e
kendisinden önce g elen ler gib i kara y o ­
lu n u tercih ile H am b u rg -L eh ista n -B o ğ -
d an -E flâk üzerinden 28 ek im 1579 da İs­
tan b u l’a geld i. H arb om e, İstanbul’da g a ­
y e t zek îce h arek et etm ek su retiy le v a ­
zifesin d e m u v a ffa k iy et sağladı. Onun
İstan bul’a gelişin i anlatan In giliz k a y ­
n a k la n kıraliçeden m ek tu p g etird iğin e
dair bir ş e y söylem iyerek , gerek k en d i­
si v e gerekse tem sil ettiğ i k im seler için
ticarî m ü saadeler istih sa l ettiğ in i va
Ü çüncü M urad’dan E iizab eth ’e yazılrmg
bir m ektu pla döndüğünü yazarlar. H a l­
buki E lizabeth’e yazıla n m ektup tetk ik
ed ild iği zam an, bunun, E lizab eth ’in Türk
lim anlarında serbestçe ticarete m üsaade
ed ilm esi hususundaki ricasın a cevap teş­
k il e ttiğ i görülm ektedir. S u lta n Murad’m
m ektubu, bu noktadaki tered d ü tleri si­
lece k d ereced e sarih o ld u ğu h ald e, yin e
de bu m evzuda tereddüde d ü şen ler m ev ­
cuttur. N itekim İn gilizce eserleri esas
tutarak «D il v e T arih -C oğrafya F a k ü l­
tesi dergisi» n in H aziran 1951 sayısında
«T ü rk -în giliz m ü naseb etlerin in ilk y ıl­
ları» b aşlık lı b ir etü d n eşretm iş olan
Orhan B u n a n ın tah m in ettiğ i şek ild e,
E lizabeth'tin p eşinen b ir m ek tu p gön d er­
1374
m em iş o lm ası v e işin Ilarb orn e’un u sta ­
ca oyunu ile yürtülm üş o la b ileceğ in e dair
m ü taleası m an tık î görülm em ektedir. A y ­
n i m evzuu m ü stak il b ir eser h alin d e iş ­
lem iş b ulunan H am it D ereli ise, E liza -
b eth ’ten p eşin en m ek tu p gelip gelm em e­
si hususunda h iç b ir şe y sö y lem em ek ­
tedir. B a şv ek â let A rşivi 43 num aralı
M ühim m e d efterin d e C cm aziyü levvel 988
(H aziran 1580) tarihli m ektup şöyledir:
«İngiltere k ıra licesin e n â m e-i h ü m â ­
yûn ki:
A te b e -î a liy y e -i O sm an iyye v e sü d -
d e-i se n iy y e -i hakan ivem ize ki m elâzı
selâ tin -i zam an v e m e lc e-i h a v a k in i c i­
handır, m ektup gönderüp bundan akdem
saadet aşiyan em izd e olan Y aylm oş H ar-
bon (W illiam H arbornc) d im ek le m a ­
ruf âdem iniz iki n efer y o ld a şla riy le e -
ğ er karadan v e eğ er deryadan gelüp
g itm eğe v e m etâlarm iletüp götürm eğe
icazeti hüm âyûnum uz v irilm ek ile Fran-
çe v e V en ed ik v e L eh kırallarm a v ir ild i-
ği üzre olcanibden m em aliki m ahruse-
y e m etâ alup g itm ek için dahi icazeti
hüm âyûnum uz v irilm ek reca ey led ü ğ ü -
nüz ecild en h ü sn -ü ica ze t-i hüm âyûnu­
muz erzanî b uyrulup gerek tir ki: v u s u l.
buldukta Leh v e France v e V en ed ik b a -
z irg ân la n g elü p gitdüğü üzre sizin v i­
lâyetin izin bazirgânları dahi m em alik i
m alırusenıize m etâ getürüp alup gidüp
m adam ki o l canibdeıı â sita n e -i saad e­
tim ize a rz-ı u b u d iy y et v e sadakat o lu ­
na, beri canibdeıı dahi k im esneııüze da­
h il olunm ayub, yo ld a ve izd e k im esn e
rencide itm eyü p n e zam anda isterle r ise
gelüp tica ret ü ze olalar. V e siz dahi
sü d d e-i saad etim e itaat v e in k ıy a d a sa -
bitkadem olup ol can ib lerd e v â k ıf v e
m u ttali olduğunuzu ih b ar v e a lettev a li
arz v e ilâm etm ekden h â li olm ıyasız.»
In giliz k a y n a k la n n a göre, Sultan
Murad’ın m ektubundan sonra y a zılm ış
gösterilen E lizab eth ’in m ektubunda, İn ­
g iltere kıraliçesi : «In giltere’de, başka ü l­
k elerd e b u lu n m ayan bol şe y ler old u ğu n ­
dan, uzun yolcu lu k la r pahasına da olsa
herk esin onları ed in m eye çalıştığından:
bunların ticareti sa y esin d e aracı m em ­
lek etlerin b ile zen gin leştiğin d en ; İngiliz
tü cca n n a serb est ticaret İçin izin v e r il­
diği takdirde, h er ik i tarafın k aybının
nih a y ete ereceğinden; In gilizlerin Türk-
lere sadık bir d o st kalacağından» b ah -
 se diyor ve «tebaasından, üç k işiy e tan ı­
nan serb est ticaret h a k k ın ın b ü tü n İn -
g ilizlere teşm ili» ricasında b u lu n u yor­
du.
İn gilîz-T ü rk m ü n aseb etlerin in baş­
lam asında, İn giliz tüccarlarının ferd î te ­
şebbüsü m u vaffak olm uştu. H ü k ü m etle­
rin fa a liy eti bu adam ların çalışm aların ın
arkasından gelm işti. A rtık siy a sî m ü n a­
sebetlerin teessüsü için m ü sa it hava m ey ­
dana gelm iş bulunuyordu.
P adişahın m ü sait davranm ası ü zeri­
ne İn giltere k ıraliçesi b u m ü n a seb etle­
rin başlam asında ilk m ü teşeb b isler olan
Edward Osborne v e R ichard S tap er’in
11 ey lü l 1581 de «T ürkiye kum panyası» -
ııı kurm alarına m üsaade etti. B unlar da
T ürkiye’y e yollıyacak la ri m ü m essil o la ­
rak W illiam H arb o m e’u seçtiler. K ıra li-
çe de onun siy a sî v a zifesin i tasdik etti.
B öyle ce W illiam H arborne ilk İn giliz e l­
çisi olarak 26 şubat 1583 te İstanbul’a
geldi.
T ü rk -İn giliz m ü n aseb etleri ticarî
m eseleler ün plâna alınarak b aşladığı ve
ilk elçi (bu elçi dah a ziyad e bir ticaret
kum panyasının, m ü m essili durum unda
bulunduğundan, T ürk iye’y e g elec ek e l­
çileri seçm ek h ak k ı uzun m ü d d et Tür­
kiye kum panyasında kaldı. E lçi seçild ik ­
ten sonra resm î tayin i hüküm dardan ç ı­
kardı. İn giliz elçi v e k on solosların ın İn­
giliz h ük üm etince tayin i 1805 te, m as­
raflarının da hü küm etçe verilm esi 1825
te b aşlıyacak t:r), İn giliz ticarctini y o lu ­
na koyup İngiliz tüccarım idare etm ek,
gereğince k onsolosluklar açm ak selâ h i-
y etiy le geld iğin d en m esa isin i daha z i­
yade bu noktada tek sif eyled i.
İngiliz elç isi 24 n isa n da padişah ta ­
rafından kabul olundu. Bu arada h e d i­
yesin i de takdim etti. H ed iyeler: oniki
top çuha, iki top H ollan d a b ezi, on par­
ça çifte y a ld ızlı tabak, b ü yü k b ir sandık
dolusu şam dan, b ir çok güm üş katilar,
bir leğen ibrik, üç g ü zel a v köpeği, üç
zağar, ik i güm üş papağan, ik i sırm alı k u ­
m aşa sarılm ış fino köp eği, b eşy ü z İn gi­
liz lira sı d eğerin de, b ir saatti.
İn giltere ile m ü n aseb etler başlad ığı
sırada T ürkiye’de doku m acılık v e b o y a ­
cılık sanayii ileri idi. B unun için ilk
İngiliz elçisin d en T ü rk iy e’deki k u m aşla­
rın boyanm asında k u lla n ıla n m addelerin
neler olduğunun, b oyacılığın v e kum aş
1375
dokum a tek n iğin in öğrenilm esi, k u m aş­
lardan num uneler getirtilm esi, h attâ i-
p ek li v e yü n lü kum aşları b oyam akta u s ­
ta ik i k işin in İn giltere’y e gön d erilm esi­
n in tem in i g ib i tam am en ticarî şey ler de
isten m ek teyd i.
İlk İn giliz e lçisi İstan b u l’a gelince,
İn g ilizlere serb est ticaret m ü saad esi ta­
n ıy a n 18 m ayıs 1583 tarihli ahidnâm e
im zalandı. A rtık In gilizler için O sm anlı
İm paratorluğunun g en iş ü lk esin d ek i l i ­
m anlarda serbestçe tica ret yap m ak im ­
kânı doğm uş bulunuyordu.
İki d ev let arasında siy a sî m ü n aseb et­
lerin ticarî m üsaade ile başlam ası F ran -
sızları m em nun etm em işti. T ü rk -F ran ­
sız d ostluğu n u n kanadı altına sığınarak
A k d en iz ticaretini k en d ilerin e in h isar e t­
tirm ek istey en Fransızlar, İn gilizlerin de
Türk lim an ların a Fransız bayrağı a ltın ­
da g irm elerin i istiyorlard ı. B ö y leee în -
giliz-TÜ rk m ü n aseb etleri başlarken A k ­
d eniz ticaretinde d e İn giliz-F ran sız re ­
k abeti b aşlıyor dem ekti. İn giliz-T ü rk si­
y a sî m ü n aseb etleri teessü s ettiğ i sırada
İngilizler, k endilerine en m ühim rakip
gördükleri İspanyolların T ürkler v a sıta -
siy le ezilm esin i arzuluyor, onun için
T ürkleri İspanyollar a ley h in e teşv ik e -
diyorlardı.
Ü çüncü Murad zam anında b aşlıyan
T ü rk -İn giliz siy a sî m ü n aseb etleri y in e
onun zam anında g elişm e k te devam etti.
W illiam H arborne’dan sonra İkinci İn­
g iliz e lçisi 1593 ek im in d e İstan b u l’a g e l­
di. B u elçin in adı Edward B ar ton idi. İn­
g iliz elçisin in büyük bir gem i ile İstan­
b u l’a m u vasalatın a dair S elân ik î tarihin­
d e şu satırları görüyoruz:
« V ilây et-i Cezire -i İn giltere k i üç
bin y ed i yü z m il bir deryada h a lic-i
K on stan tan iyye’den b âiööir, hâk im esi o -
lan a v ret m ü lk -ü m evrusuna v e d e v let-ü
saltan atın a k u v v e t-i am m e île hükm üdip
L u teran iyye m illeti üzre u b u d iyeü ıâm e-
si v e e lç isi v e pişkeş, v e h ed iy esi g elü p
çek ild i. O l gü n g a leb e D ivan ı olup, elçi
kanun üzre ziy a fet v e ikram olandu. G e­
m isi gib i tu rfa gem i İstanbul lim anına
gelm em iştir. Ü ç b in y ed i y ü z m il d erya­
dan sefer ed er v e sek sen ü ç pâre hem an
top kullanır. Sair yaraktan (alet) gayri
ateşfeşan h e y ’eti h aricisi şe k li h ınzır idi.
U cû b e-i devran idi ki tah rir olundu.»
Y en i İn giliz e lçisi E dward Barton
padişah Sultan Murad ile karısı S a fiy e
S u lta n ’a b ir takım h ed iy eler g etirm işti.
O sm anlı sarayının İn g iltere ü zerin e çek ­
m eye m u vaffak olan bu şah ıs ertesi y ıl
S afiye S u lta n ’m kıraliçe E lizab eth ’e bir
m ektup gönderm esine sebep oldu. Ü çü n ­
cü Murad ölü n ce yerin e geçen oğ lu Ü -
çüncü M ehm ed’e de iy i görü n m esin i b e­
cerdi. P adişah ın E ğri seferin d e İn giliz
elçisi B arton da bulundu. B u seferd en
dönüldükten sonra çok yaşam ayan İn gi­
liz elçisi 1597 d e 35 ya şın d a bulunduğu
hald e v e fa t e tti v e H eyb eli ada’daki Rum
m anastırının kapısı d ışın a göm üldü.
R usya
O sm anlı d evleti ile R usya arasında­
k i m ünaseb etler onaltm cı asrın orta la ­
rına kadar dah a ziyad e tica ri biı* m ah i­
y e t taşım aktayken , Rusların. K azan v e
A strahan h an lık ların ı istilâ etm esi ü ze­
rine işin şe k li d eğişm ey e başladı. 1263
ncü sayfada «D on -V olga k an alı teşeb ­
büsü*. b aşlığım ta şıy a n b ölüm de izah e -
d ild iği v eçh ile, artık bundan sonra iki
d ev let arasında siy a sî v e a sk erî y ö n ler­
den rek ab et başlıyordu. D on -V olga ka­
n a lı teşebbüsü sırasında ilk Rus taarru­
zu vu k u buldu. B u h âd iseler, O sm anlı
hü küm etini R usya’y a karşı u yan ık b u ­
lunm ağa sevk ed en sebeplerdi. D o n -V o l­
ga kanalı işi m u v a ffa k iy etle n e tic e le n e -
m eyînce, bilh assa veziriâzam S ok u llu
M ehm ed P aşa’n m g a y re tile R usların
L ehistan tarafında g en işlem eleri ö n len ­
m eye çalışıld ı. L ehistan tahtına R usla­
rın. nüfûz v e tesirin e kapılraıyacak bir
şahsın geçirilm esin e çalışılm ası, bu arzu­
n un bir neticcsiyd i.
E rdel b e y i B athory Istv a n L eh k ı-
rallığın a getirilin ce, R usların L eh istan
tarafında g en işlem eleri önlenm işti. Bu
seb ep le R uslar, K afk asya v e S ib iry a ’ya
doğru gen işlem eye daha çok g a y ret e -
der oldular.
R uslar H azar denizi k ıy ıla rın a in in ­
ce, aradan uzun y ılla r geçm esin e m ahal
kalm adan k u zey K afk asya’daki Çeçen,
Çerkez v e K abartaylar R uslara tem ayü l
gösterm eğe başladılar. H attâ bunlardan
bazı k ab ileler R uslara bizzat iltih a k b i­
le ettiler. Bu hâl, R us sızm asının K afkas
dağlarının k u zey etek lerin e kadar ile r ­
lem esi dem ekti. 1579 - 1590 İran h a rp le­
1376
rinde O sm anlı sın ırla rı Şirvan ve D ağıs­
tan ’ı için e alacak şek ild e gen işley in ce,
bu h arp ler v e sile siy le , ya ln ız İraıılılara
darbe in d irilm iş oîm ıyacak , D on -V olga
kanal bölgesi y e rin e K afk as d ağlarının
g ü n eyin d en dolaşılarak H azar k ıy ıla rın ­
da Rusların, önüne çık ılm ış olacaktı.
O sm anlı d ev letin in H azar k ıy ıla rın a
ulaşm ası, bu d en izin doğu tarafındaki
sünnı Türk d ev letlerin e yard ım y a p ıl­
m asına da im k ân v erecek ti.
Bu hak ik atler Ruslar tarafından b i­
lin m ek te, onun için O sm a n lıla n n h a re­
k etleri d ikkatle takip ed ilm ek teyd i. İran
harpleri y o lu y le O sm a n lıla n n D ağıstan ’a
yerleşm eleri şü p h esiz R u sla n n işin e g e l­
m ezdi. F akat D on -V olga kanalı işin d e
olc&ığu gib i açıktan a çığa cephe a lm ak ­
tan da çek in iyorlard ı. F akat 1569 y ılın ­
daki “E jderhan se fe r i” dönüşünde n a sıl
k î R usların çap u lcu lu k m ah iyetin d ek i te ­
cavüzlerine rastlanm ışsa, İran h arpleri
sırasında göze çarpan bir çapul h â d ise­
si, R usların hazırlık ların a b ir d e lil sa y ı­
labilirdi. B u çapul h âd isesin e, İran harp­
leri b ölüm ünde izah ed ild iğ i v eçh ile, ö z -
dem iroğlu O sm an P a şa ’n ın k u zey K a f­
k asya y o lu y le D a ğısta n ’dan K ırım ’a g e ­
liş i sırasın d a rastlanm ıştı. D on -V olga
kanalı işi m u v a ffa k ıy etsizliğ e uğrad ığı
zam an R uslar, m en faatlarım , n a sıl T ürk-
lere d ost g örü n m ek te b ulm uşlarsa, İran
harpleri sırasında da ayn i şe y i tatb ik e
çalışıyorlardı. F ak at O sm anlı h ü küm eti
artık R usların leh in d e düşünm üyor v e
onlara k arşı iy i davranm ıyordu. Ü çüncü
M urad’m oğulla n n m sü n n et düğününde
bir çok d ev letlerin elçileri arasında Rus
elçisin in bulunm am ası, R uslara k arşı sa ­
m im i d avran ılm ad ığm m bir d e lili sa y ıla ­
bilirdi. B una rağm en R us hü k ü m eti dost
görünm e g a y retlerin e devam ediyordu.
O sm anlIların k endi a ley h lerin e h a ­
rekete g eçm elerin i diplom asi y o lu y le ö n ­
lem ey e ça lışa n R uslar, bir takım b ah a­
n elerle d ostlu k h isleri izharına d ik k at e -
diyorlardı. N itek im Çar F edor İva n o v iç’-
in tahta g eçm esi m ü n a seb etiy le İstan b u l’a
g elen B lagov adındaki R us e lç isi k ıy ­
m etli k ü rk lerd en m ü teşek k il h ed iy eler
getirdi. 1585 y ılı n isan ın d a huzura k a ­
b u l ed ilm iş ola n bu R us e lçisi efen d isin in
padişaha k arşı iy i n iy etler b esled iğ in i
isbata ça lışır ifa d ed e bulundu. E lçi B la ­
gov, İranlılarm , efen d isi ola n Ç ard an
 ysm anlılara kargı yard ım isted iğin i, fa ­
kat ç a n n bunu g ö n d e r m e d iğ in i; Terek
boyundaki Kus k a lelerin in b oşaltıld ığım ı
Kazan v e A stralıaa’daki m üslüm anların
d înlerine riayet olunduğunu b ild iriy o r­
du. A lm an tarihçisi A. Spukr’in «Euro­
päische diplom aten in K o n sta n tin o p eb
isim li eserin in 429 uncu sa y fasın d a k ay­
dettiğin e nazaran, R us elçisin in b u şe k il­
deki konuşm a v e davran ışı ü zerin e M os­
kova’y a İbrahim adında bir e lç i gönde­
rilerek, M oskova’ya kaçm ış ola n K ırım
şehzâdesi Murad G iray’in teslim i v e K a­
zak hatm anı «Ki §kin» in azli isten d i, İs­
tan b u l’a gönderdiği elçisin e iy i n iy e t
tsb liğ i yap tırm ış olan Çar, Murad G i-
ray’ı derhal teslim etm iyerek bunun içim
görüşm elerde bu lu n a b ileceğ in i, Kazak
hatm anım M oskova’y a çağırm ış olduğun­
dan artık O sm anlılar için zarar te v lit e -
d em iyeceğin i bildirdi.
D aha Fedor İvan oviç tah ta geçm e­
den önce R uslar S ibir H an lığım y ık m ış­
lardı (1581), Gerek S ib ir h an lığı, gerekse
M averaünnehir b ölgesin d ek i B uhara h an ­
lığ ı ordusu daha ziyad e k esici silâh larla
m ücehhezdi. R uslar S ib ir h a n lığ ın a a teş­
li silâh larla hücum a g eçtik leri zaman,
karşılarındaki insanlar buna dayanam a­
m ıştı. S ib ir h an lığı y ık ılın ca Rus k u v ­
vetleri M avsraünnehire biraz daha y a k ­
laşm ış oluyordu. Bunu gören B uhara h a ­
rn 1587 yılın d a S u lta n M urad’a bir elçi
göndererek, R usların A strahan’a y e r le ş­
m elerin in önlenm esin i i s t e d i:
Ruslar, Û sm anlı m ü d ah alesin in k en ­
dileri için iy i n etice v erm iy eceğ in i b il­
diklerimden, işlerin i kurnazca yü rü tm eye
çalışıyordu. K ırım h an ı İkinci M ehm ed
G iray’m öld ürülm esin d en sonra bunun
oğulları, îstan buidan gön d erilen İslâm
G irav’a karşı cephe alınca, R us çarı bun­
dan istifad e atm ek isted i. M ehm ed G i-
ray’m oğullarından S aad et v e S afa G i­
ray step N o g a y la n n m ya n m a çek ilerek
İslâm G iray’a karşı çarpışm aya h azırla­
nınca, çar da e l altınd an Don K azakları­
nı onlara yardım cı ed iverd i. S a fa v e S a­
adet G irayla! b ö y le m ü ca d eley e girişir­
ken, y in e bir 'K ırım şehzâdesi olan M u­
rad G iray b izzat M oskova’ya gitm işti. Bu
v aziyet karşısında R uslar için b ü yü k bir
fırsat zuhur etm iş g ib iyd i, R uslara ta ­
raftarlık eden Ç erkez v e N ogaylar bu
şehzadelerle işb irliği ederse, icabında K ı­
1377
rım R us h im ayesin e dah i düşebilirdi. Çar
Fedor, fırsattan tam istifa d e edeb ilm ek
için M urad G iray’ı ya n ın a Rus b ey leri
katarak A strahan’a y ollad ı.
R uslar b öyle el altından fa a liy ette
bulunurken, S elâ n ik i’n in ifad esin e göre ;
İstan b u l’a gelen Buhara h an ın ın e lçisi v a ­
z iy etten Osm anlı h ü k ü m etin i haberdar
etti. B unun üzerine O sm anlı d e v le t er ­
kânı bir toplantı yaparak, K ırım hanının
1588 ilkbaharında A strahan’a bir sefer
yap m asın a karar verdi. B unun için K ı­
rım ’a gerek li em irler yazıldı.
O sm anlı hü k ü m eti b ö y le bir karar
verirken K ırım lılar, A strah an ’a sefer e t ­
m eyi arzulam ıyorlardı. Zira K ırım ordu­
su A strah an ’a ilerley in ce R usların K ı­
rım ’a hücum ed eb ilecek lerin i h esa p lıy o r­
lardı. B u seb ep le A strahan yerin e d oğ­
rudan doğruya R usya üzerine ilerlem e­
y i doğru buluyorlardı.
K ın m erkânının bu şek ild ek i d ü şü n ­
cesi d o la y ısiy le İslâm G iray 1588 ilk b a­
harında R usya’y a karşı sefere çık tı. F a­
k at ik i m enzil ilerled ik ten sonra ölm esi,
seferin geri kalm asına ssb ep oldu. İslâm
G iray ölünce, kaçak K ın m şehzadeleri
K ırım ’a dönm ek isted ik lerin d en R usların
tasarladıkları şey ler de tahakkuk ed em e­
di.
R usların kötü n iy etlerin in a n la şü -
m asm a rağm en, O sm anlı d ev letin in on ­
la rla lâ y ık ı v eçh ile uğraşam am asına İran
v e A vu stu rya harpleri bir h a y li tesir etti.
O sm anJılann bu şek ild ek i g e v şe k dav­
ranm alarından cesaret alan R uslar ise,
k a za k la n d estek liyerek perde arkasından
onları tecavü ze kışkırtm aktan geri dur­
m adılar. 1592 de İstan b u l’a g ele n Rus
elçisin e Terek boyundaki dört kalenin
y ık ılm a sı v e tecavüzün durdurulm asına
dair O sm anlı iste ğ in e R uslar yum uşak
cevap vererek, bu istek leri tahakkuk e t­
tirecek lerin i b ild ird ilerse de, savsak la­
m alarla bu işi y in e de yapm adılar.
B u arada R uslar, d in î yön d en de fa ­
a liy ette bulunarak o rtod ok slan n d ik k at­
lerini üzerlerine çekm ek istiyorlard ı. B u ­
nun İçin 1588 d e İstanbul p atriği Jere-
m ie’y i M oskova’y a çağıran Çar, kendisini
tak d is ettirdi. B u h arek et R usların o rto -
dosklar üzerinde nüfuz tesisi yolundaki
çalışm aların a bir b aşlan gıç te şk il ed e­
cekti.
 Avusturya
Macar kıratlığının yıkılm asından be­
ri Osmanlı im paratorluğunun Avrupada
en fazla tem asta bulunduğu d evlet A vu s­
turya idi. Bu tem as daha ziyade m üca­
dele şeklinde cereyan etm ekte, iki dev­
let arasında sulh hüküm sürdüğü zaman­
larda bile rekabet eksik olm am akta, bu­
nun için de, sık sık hudut hâdiselerine
rastlanm akta, bunlara a it şikâyetlerde
bulunm ak veya şikâyet m evzularını h'al-
lüfasl etm ek üzere elçilerin teatilerine
şahit olunm aktaydı.
K anuni Süleym an’ın son A vusturya
seferiyle ilg ili m eseleleri tasfiye eden
m uahede 17 şubat 1568 de im zalanmıştı.
Sekiz senelik akdi tazammum. eden bu
yirm i beş m addelik m uahede, bundan
evvelk ilerd en daha uzun m ü d d îtle su l­
hun devam ına yaram ıştı. Fakat m uahe­
deye rağm en şik âyet m evzuu Olan hudut
hâdiseleri eksik olmuyordu. Ilam m er ta­
rihinin altıncı cildinin 282 nci sayfasın ­
da kaydedildiğine göre, 1570 senesinde
İstanbul’a gelen bir A vusturya elçisi, im ­
paratorun, hudut hâdiselerinden şikâye­
tini m uhtevi bir m ektubunu getirm işti.
Bu m ektupta : Türklerin T heis v e Samos
nehirleri rmntakasmda bazı yerleri zap­
tetm ek için, birkaç cevelânda bulunm uş
olduklarından; Bu din valisin in Lips Pa~
latiîl’liğ i ahalisini Osmanlı tabiiyetini
kabule zorladığından; N eograd sancak
beyi İsa B ey ’in, Korpona v e Bakabanya
köylerini zorla ele geçirm ek istediğinden;
S egedin V oyvodası Nasuh B ey’in sancak
m erkezi yakınında imparatora a it k ö y le­
rin kendisine bırakılm asını istediğinden ;
bunlardan başka H ırvatistan hududunda
da Türklerin dört tane kale inşasına ha­
zırlandıklarından şik âyet edilm ekteydi.
S u lh akdedilm esine rağm en hakika­
ten hudutlarda tecavüz hâdiseleri eksik
olm uyordu. Bunlar tek taraflı da d eğ il­
di. Her ik i taraf da böyle şeylere tev es­
sül eyliyordu. Hudutlardaki tecavüz h â ­
diseleri biraz da h er iki tarafın asker ve
kumandanlarında canlı bulunan kahra­
m anlık ruhunun tezahürüyle ilgiliyd i.
1571 senesinde K anije sancak beyi
A li Firuz B ey, A vusturyanın R ayk ka­
lesi kumandam Jorj Tori’y i h ile ile a ltet-
m ek istem iş, buna da üm erasından M al­
koç B ey nam ında birini m em ur eylem iş­
1378
ti. Malkoç B ey, Rayk k alesi önüne g it­
tikten sonra bir sahte ric’at hareketinde
bulunm uş, bunu gören A vusturya kum an­
dam yüz süvari, ikiyüz piyade ile k a le­
den. çıkınca etrafı çevrilerek iy ice m ağ­
lû p edilm işti. A yni sene içinde B udin
valisi, F ülek civarındaki K ed kalesini
buna benzer bir hareketle ele geçirip k a ­
lesini y ık m ıştı ( 10 haziran 1571) . O se­
n e İstanbul’a g elen A vusturya elçisi, g a ­
y e t tabiî olarak Osmanlı hüküm eti n ez-
dınde bu hâdiseleri m evzuu bahis etm iş­
ti. 1572 de İstanbul’a gelen A vusturya e l­
çisi R edit M m kuiz’in y ıllık h ed iy ey i O s­
m a n l I hâzinesine takdim inden birkaç gün
sonra, O sm anlı sancak b eylerin in A vu s­
turya hududundaki m uvaffakiyetlerinin
işareti olarak, M acarıstandan gönderilen
bayrak v e davullar d iv sn -ı ¿um ayuna
takdim edilm işti.
Elçi R edit M înkuiz sadrazam dan baş­
ka, padişah nezdinde nüfuz sahibi old u ­
ğu bilinen yahudi Y asef N asi’y e de im ­
paratordan bir m ektup getirm işti. V eziri­
azam SokuIIu M ehmed Paşa bundan h a ­
berdar olunca, L eîkoşa şaraplarının m ül­
tezimi v e balıkçılarla yahudilerden m ü­
rekkep V enedik ahalisinin Osm anlı d ev ­
letî nezdindeki işlerini takip su retiyle b i­
raz nüfuz kazanm ış bir yah u d iye im pa­
ratorun hususî m sktup yazm ası karşısın­
da h ayret ifade etm ekten kendini ala­
mam ıştı.
1573 senesinde y ıllık h ed iy ey i geti­
ren A vusturya elçisi 1568 sulhünü sekiz
seneliğine tem dit için m üzakerelere g i­
rişmek üzere hüküm etinden talim at al­
m ıştı. E lçi böyle bir iş başarm ak istediği
halde, Veziriâzam SokuIIu M ehmed P a­
şanın, A vusturyalIların hudutlardaki te­
cavüzlerinden şik âyette bulunm ası, b ö y ­
le bir m üzakereyi ön liyecek m ah iyeti h a ­
izdi- M aamafih A vusturya elçisin in bu
yoldaki gayretlerine ara verm em esi, So-
kullu’nun da A vusturya ile sulhun, de­
vam ını tervici, m uahedenin sekiz sen e­
liğine y en ilen m esi neticesini verdi- Bu
yenilem e işi de süratle tahakkuk etm edi.
A vusturya hüküm etinin y ıllık vergiyi
muntazaman ödeyişine, vezirlere itası g e­
reken h ed iyen in y in e ayni şek ild e m un­
tazam g etirilişin e şahit olunduktan, altı
hafta devam eden m üzakerelerde bu h u ­
suslar bir defa daha garantiye bağlan­
dıktan sonra m uahedeyi y en ilem e v e si-
 Kapıkulu Süvarilerinin Div&n-ı Hümâyûn'u basarak kelle istemeleri
(ilâ v e : 108)
★
2 n is a n 1589 p a z a r g ü n ü k a p ık u lu
s ü v a rile ri to p lu h a ld e Div.an.-i H ü m â y u n u
b a s a ra k b a zı d e v let e r k â n m ış id a m la rın ı
is te d i. B u. O sm an lI d e v le t m e k a n izm a ­
s ın ın e n y ü k s e k m a k a m ın a k a rs ı g irişi­
len silâ h lı is y a n d a n b a ş k a b ir ş e y de­
ğildi* P a d iş a h , b a şk a ld ıran la ra n is te d ik ­
le rin i k a b u l z o ru n d a K alarak b a 2 i kim se-
le rin b a şım k e stird i.
K a p ık u lu a s k e ri ilk d e fa s e rk e ş lik te
ve isy a n te şe b b ü s ü n d e b u lu n m u y o rd u -
B \ı a s k e r s ın ıfı İk in c i M ehrned ( F a tih lin
ilk s a lta n a tın d a , a y rıc a ö lü m ü ü z erin e ;
ik in c i B a y e z td 'in so n g ü n le rin d i' ve Y a­
vuz S e ü m 'jn c ü lu su n d a , c a b a s o n ra da
İk in c i S e lim in c ü lu su n d a b ir ta k ım h â ­
d is e le r ç ık a rm ış tı. L â k in o n la rın h iç bi­
ris i, b a şk a ld ırm a y a y o l a ça n s e b e p le r b a ­
k ım ın d a n o ld u ğ u k a d a r is y a n s ıra sın d a
ile*! s ü rü le n is te k le r b a k ım ın d a n d a bu
y e n isin e b e n z e m iy o rla rd ı. E vvelki h â d i­
s e le r k e n d ile rin d e n s o n ra k i d e v irle re kö­
t ü m ira s b ıra k a c a k te s ird e p e k bulunm a^
in işk e n , b u d e fa k i, ile riy e te s ir y ö n ü n d e n
d e ö te k ile rd e n ço k fa rk lıd ır. B u "ba­
k ım d a n , k a p ık u lu s ü v a rile rin in D ivan-ı
hüm âyunu basm a îarj. h â d ise sin in ; se­
b e p le ri, c e re y a n ş ek li v e te s iri b a k ı­
m ın d a n in c e len m e si; Ü çü n cü M u ra d dev­
rin in id a rî, m a lî v e a s k e rî c ep h e sin i göz­
le r ö n ü n e s e re c e ğ i g ib i, b u n d a n s o n ra ­
k i a s k e r isy a n la riy le id a ri b o z u k lu k la rın
s e b e p le rin in k o la y a n la şılm a s ın a â m il o-
la c a k tır.
H â d ise n in o a r a d a göze ç a rp a n se ­
b e b i; a s k e re « zü y û f akçe» y â n i, a y a r ı
b o zu k p a ra v e rilm e sid ir. P a r a a m dü­
ş ü k a y a r lı ç ık a rılm a sı ise. te k b a sın a
b ir v â k ıa o lm ay ıp , ç eşitli â m ille re b a ğ lı
b ir m u a m e led ir. E s a s d âvâ, O sm an lı dev­
l e t te ş k ilâ tın d a m e y d a n a g elen b o zuk­
lu k tu r . K a n u n i S ü le y m a n z a m a n ın d a b a ­
zı s a h a la rd a b e lire n b o z u k lu k a lâ m e tle ri
Ü çüncü M u ra d d e v rin d e , a lâ m e tlik te n
çıK arak b ir v â k ıa h a lin e g e lm iştir, U-
ç ü n cü M u ra d ’m b a zı h a r e k e t le r i” is e bo­
z u lm a y a b iz z a t y o l a ç m ış tır. Ü çü n cü M u­
ra d z a m a n ın d a o rta y a çık an b o z u k lu k ­
la r k ısa c a s ıra la n ırs a , d u ru m u n , şöyle
o ld u ğ u g ö rü lü r : , ti. K ^ d ın ye p a r a y a d ü ş k ü n olan Ü çün­
1 — İ d a ri s a h a d a b o z u k lu k la r: Os­
m anlI d e v le t id a re sin d e p a d iş a h ta n son-
1379
->
r a e n y ü k s e k m a k a m ı işg al e d en veziri-
â z a m J a r ve o n d a n s o n ra gelen m ühim
e rk â n « .rasında bu, d e v ird e r ü ş v e t y e rle ş­
m e ğ e b a şla m ış tır. G erçi rü ş v e t hâd ise le ­
r i K a n u n i z a m a n ın d a d a g ö rü lm ü şse de
y a y g ın h â le gelm em işti. K a n u n î’n in v e­
z iria z a m la rın d a n R ü ste m P a şa , yüksek
m e v k ile re a d a m tâ y in e d e rk e n rü ş v e t a l­
m ış sa d a , p e k a ş ır ı g itm e m işti. R ü ste m
P a ş a ’n ın E r z u r u m b e y le rb e y liğ in e ta y in
e ttiğ i şa h ıs ^ k e n d isin e b eş b in a lt u n tak-
ı d im e tm iş, o d a E r z u r u m ’u n b u k a d a r a
İ ta h a m m ü lü y o k tu r d iy e re k ü ç b in in i a lıp
! ik i b in in i ia d e e tm işti. S o k u llu ’m m s a ­
d a r e ti s ıra s m d a r ü ş v e t işi epeyce önlen­
m işse d.e O n u n ö lü m ü n d e n s o n ra ta m
, m â n a siy le m e y d a n a ç ık m ış tır. Y üksek
m e v k ile rd e gözü o Ja n la r, iş le rin i «hedi­
ye» n â m ı a ltın d a rü ş v e tle y ü rü tm e y e ça­
lış m ış la rd ır. îs fe n d iy a r o ğ u lla rı so y u n d an
j Şem si A hm ed P a ş a b u nevi h e d iy e y i biz­
z a t p a d işa h ü ç ü n c ü M u ra d ’a k a b u l e t­
tirm iş. Y em en ve T u n u s 'ta k i h a rp le riy le
ş ö h re t y a p a n S in a n P a ş a d a s a ra y a he-
d îy e ta k d im i s u re tiy le sad a re t^ te m in e-
den- b ir ş a h ıs tır, S ilâ h ta rk k ta n . M ısır va­
lisi o la n ve p a d işa h ın k ızı A yşe S u ltan -
la e v le n erek d a m a d lığ a y ü k sele n İb ra h im
P a ş a 'n m M ıs ır 'd a n d ö n e rk e n g e tird iğ i
h e d iy e a k ılla rı d u rd u ra c a k k a d a r m u az­
z am d ır. M u ra ssa b ir a ltu n ta h t v e 173300
a ltu n p a ra n ın y a n m d a s a ir ş ey le rle b ir­
lik te g e tird iğ i he d iy e n in 2 m ily o n a itu n
d u k a d e f e r inde o ld u ğ u n u eski O sm anlı
ta rih le ri y a z m a k ta d ır. Y üksek m a k a m ­
la rd a b u lu n a n la r böyle d a v ra n ın c a, d iğ e r
v a zife sa h ip le ri a ra s ın d a d a rü ş v e t y a y ­
g ın h â le g e lm iştir. B u yü zd en , m u h te lif
m ü h im va zife lere işin in e h li o lm a y a n
k im s e le r y e ld iğ i gibi, b u a h lâ k tered d i-
si a ra s ın d a d e v le tin m a s r a f la rı d a a r t ­
m ış tır, K a n u n la r tam. ta t b i k edilm em iş,
p a r a ile te m in e d ile n n ü fû z d e v le t işle­
rin in b o z u lm a sın a â m il o lm u ştu r.
2 — Y e n içe ri o c ağ ın d a b o z u lm a : 0 -
ç ü n cü M u ra d ’'dan, önce y e n iç e rile rin b a­
zı d isip lin sizlik le ri g ö rü lm ü şse de, ka­
n u n la r ın a ria y e t ed ild iğ in d en , b u n la r u-
fa k h â d is e le r ç erçev esin i p e k aşm am îş-
c ü M u ra d fın, o ğ lu Ş e h z ad e M chm ed’in
s ü n n e t d ü ğ ü n ü n d e b ir ta k n n m a rife tle r
g ö s te r e n k im s e le ri o cak kan u n u m a a y k ı­
r ı o la ra k y e n iç e riliğ e k a y d e ttirm e si, h e m
o c ağ ın d is ip lin in in b o z u lm a sın a , h em de
n iz a m la rın ç iğ n e n m esin e seb e p o lm u ş tu r.
İran h a rp le rin d e m u v a ffa k iy e tle r
s a ğ lıy a n Ö z d em lro ğ lu O sm a n P a s a bu
y ö n d e n d e i e r l i h iz m e tle rd e b u lu n m u şsa
d a , k a p ık u lu s ü v arisi ile tm ıa riı s ip a h i­
le r e a i t b a z ı ic ra a tı b u s ın ıf a s k e rin di­
s ip lin in in b o z u lm a sın a y o l a ç m ış tır. Os­
m a n P a ş a D a ğ ıs ta n ta ra f ın d a a s k e r n o k ­
s a n lığ ı y ü z ü n d e n m ü ş k ü l ş a r tla r k a r ş ı­
s ın d a k a ld ığ ı s ıra d a k a n u n a a y k ır ı o la­
r a k sü v a ri b ö lü k le ri n e d ış a rıd a n a d am
a lm ış tır . Y in e a y n i P a ş a , m e v c u t k a n u n ­
l a r a a y k ır ı ş e k ild e k e n d i m a iy e tin d e k i
k im s e le re tım a r te v c ih a tın d a b u lu n m u ş,
b u d a h e m tım a rla rın , h e m de tım a r lı
s ip a h in in b o z u lm a sın a y o l a c ım stjr.
3 — M âliyenin, b o z u lm a sı : İ d a r i ve
a s k e rî s a h a la rd a g ö rü le n b o z u k lu k la r
g a y e t ta b iî o la ra k m a lî s a h a y a d a te s ir
v e in tik a l eyledi, G erçi m â liy e n in b o z u l­
m a sı d e v le tin ik tis a d i d u ru m u ile ilg ili
b ir ş ey d i. P e k u z u n s ü re n İ r a n h a rb i
d e v le tin m a s r a f la rım b ir h a y li ç o ğ a lt­
m ış tı. Üçüncü. M u ra d z a m a n ın ın b ü tç e si
K a n u n i'n in so n z a m a n ın ın b ü tç e sin d e n
b ir h a y li k a b a r ık tı. 1564 te d e v le tin ge­
lir i 1S30 y ü k , g id e ri d e 18S6 y ü k ik e n
1592 d e g e lir 2934 yük* g id e r d e 3600
y ü k o lm u ştu . BÖylece 1564 ü n 66 yük
o la n b ü tç e a ç ığ ın a m u k a b il 1592 d e 666
y ü k e ç ık m ış ve d ış h a z în e n in b u a çığ ı
iç h â zin ed e n n a k il y a p m a k s u re tiy le k a
p a tılm ış ü r .
iş te b u b ü tç e a ç ık la rı z a m a n la p a r a
a y a r ın ın b o z u lm a sın a â m il o lm u ştu r-
K a n u n î S ü le y m a n z a m a n ın d a 100 d irh e m
g ü m ü ş te n 500 a k ç e k e silm e k k a n u n ik e n
Ü ç ü n cü M u ra d 'ın s o n z a m a n la rın d a a y n i
m ik ta r g ü m ü ş te n 800 a k ç e k esilm eğ e
b a ş la n m ış tır. îş i n iç in e s u iis tim a lle r de
g irin c e , v a z iy e t d a h a k ö tü le şm iş ve n ih a ­
y e t a s k e rin b a ş k a ld ırm a s ın a seb e p o lu n
m u ş tu r.
O sm an lı s a r a y ın d a Y a se f N a si ile
b a ş lıy a n y a h u d i n ü fu z u Ü çü n cü M u ra d
z a m a n ın d a d a m evcuttu* P a r a iş le rin d e
y a h u d ile rin b ü y ü k r o lü o lu y o rd u . B ü y ü k
tü c c a r, b ir nevi b a n k e r ve s a r r a f vazi-'
y e tin d e b u lu n a n y a h u d ile r, g e re k zen­
ginlikleri» g e re k se s u iistim a lle riy le bazı
d e v le t iş le rin e b u ru n la rım s o k u y o rla rd ı,
is t e 1589 y ılın d a d a b ö y le b ir m isa l göze
1380
ç a r p tı. D a rp h â n e m ü lte z im i o la n b ir y a ­
h u d i, a s k e rin m a a ş ın ın z ü y û f a k ç a ile ve­
rilm e s i m u k a b ilin d e b a ş d e fte rd a r M ah­
m ut E ie n d i'y e ik iy ü z b in a k ç e rü ş v e t
te k îif e tti. F a k a t b a ş d e fte rd a r b u n u re d ­
d e tti. O z a m a n y a h u d i, p a d iş a h ın in d in d e
fa z la d e ğ e r ta ş ıy a n R u m e li b e y le rb e y i
M ehm ed P a ş a 'y a b a şv u rd u . M a ra ş lı b ir
E rm e n i dö n m esi o la n ve p a d iş a h ın dc-
ğ a n c ılık h iz m e tin d e b u lu n d u ğ u iç in D o­
ğ a n c ı M eh m ed P a ş a d iy e ta n ın a n b u a-
d a m rü ş v e ti a ld ık ta n s o n ra iş e k o y u ld u .
D e ğ e r i d ü ş ü k p a r a a s k e re m a a ş o la ­
r a k d a ğ ıtılm a k is te n irk e n , işin İçine b ira z
d a M eh m e d F a s a ’n ı n b a s ım la r ın ın T a h ­
r ik i k a rış ın c a b ir a s k e ri a y a k la n m a m e y ­
d a n a geld i. D ivan- h ü m â y u n to p la n tı h a ­
lin d e ik e n b in a n ın e tra f ın ın s a r ıld ığ ı gö­
r ü ld ü . O sm an lı ta r ih in d e b ö y le h â d is e
İlk d e fa v u k u a g e liy o rd u . A sk e r s a ra y a
g irm iş, ü s te lik D iv a n ı hum âyunu sar­
m ış tı.
B öyle b ir h a r e k e tte b u lu n a n ask er
b e y le rb e y i M eh m e d P a ş a ile d e fte r­
d a r ın b a şın ı is tiy o rd u . B u a r a d a hâ­
d ise y i b a sitç e s a v u ş tu rm a y a ç a lışa n p a ­
d işa h a s k e rin ö n ü n e p a r a d ö k tü rd ü ise
d e b u n u n h iç b ir te s iri o lm a d ı. A sk e rle r
ta le p le rin d e in a tç ı d a v ra n ıy o rla rd ı, iş in
u z a d ığ ın ı g ö rü n c e :
, «■— M ü d eb b ir-i d e v le t (veziriazam )
b e y le rb e y in i e lim iz e v e rsin , y o k s a iy i
o lm az, b u n u b ilm iş o lsu n . B ey lerb e y in in
b a şı elim ize g e çm ed ik ç e b u d iv a n d a n
d ış a r ı ç ık m a y ız. N e tic e iy i olm az. Y e rin e
p a d iş a h d a b u lu ru z I.»
A sk e rin in a tç ı d a v ra n ış ı k a d a r söz­
le rin d e d e ile ri g ittik le r i g ö rü ld ü ğ ü h a l­
d e ü ç ü n c ü M u ra d m e tin d a v ra n a r a k , s a ­
r a y h iz m e tin e bakan, ic o ğ la n ı, b o s ta n c ı
v e b a lta c ıla r ın s ilâ h la n m a la rın ı e m re tti.
F a k a t m e se le d iv a n d a m ü z a k e re m evzuu
o la ra k , s a r a y h iz m e tlile ri Üe a s k e rin b ir-
b iriy le v u ru ş m a sın ı ö n liy e c ek b ir k a r a r a
v a rıld ı. N e tic ed e b e y le rb e y i M ehm ed P a ­
ş a ile d e fte r d a r M aftm ud E fe n d i a s k e re
te slim ed ild i (3 n is a n 1589). M ehm ed
P a ş a lâ y ık o ld u ğ u c ez a y ı ç e k e rk e n d ef­
te r d a r d a o n u n a te ş in e y a n a r a k b ig ü n a k
o la ra k c a n v e rm iş o lu y o rd u .
B ib liy o g ra fy a : H a m m e r (M . Â tâ );
D cvlet-İ O sm an iy e ta r ih i C. T, M u sta fa
N u ri P a s a ; N e tay ic-ü l-v u k u a t. S e lâ n ik i
M u s ta fa ; T a rih . P e ç e v î; T a rih , S o la k z â d e
M ehm ed H e m d e m î; T a rih .
kası im za edildi ( E kim 1574 ) . K ey fi­ diselerin pek b ol cereyan ettiği bir y ıl­
y et tercüm an M ahmud ile gönderilen bir dı. Tecavüz ya ln ız bir taraftan gelm iyor­
Türklere aid iyetin i kab u l ettiler. du. Huduttaki karşılık lı tecavüzler s r s -
M uahedenin y en ilen m esin in üzerin­ sm da en ehem m iyetlisi 4 oin k işilik bir
den iki ay geçm eden İkinci S e lim ’in ölü ­ Türk akıncı kolunun K ulpa’y a kadar iler­
mü vuku bulduğundan, tercüm an M ah- lem esi, bir de K a m iy o l bölgesinde Fer-
m ud’dan sonra A vu stu ry a ’y a gönderilen lıad B ey ile A vusturyalI Aschperghar a -
elçi, yen i padişah Ü çüncü M urad’m cü lu ­ rasında cereyan eden m uharebedir. 22 e y ­
sunu haber veriyordu. A vusturyalIlar, lül 1575 te vukua g elen bu çarpışmada
saltanat d eğişik liği d o la y ısiy le, m uahede­ A vusturyalIlar m ağlûp v e perişan oldu.
n in tem didinin suya dü şeceğin d en çck iıı- Kum andan A schperghar yirm i iki yaşın­
m sktelerdi. O sm anlı h ü k ü m eti e ü lis h e ­ daki oğlu ile esir düştü. K endisinin bası
diyelerin in itası takdirinde böylo bir ç e ­ kesilip oğlu da İstanbul’a gönderildi.
kinm enin m evzuu bahs olam ayacağın İstanbuldaki A vusturya Jİçisi m uahe­
îm a etm işti. N itek im 1575 tem m uzunun denin yenilen m esin d e rol oynadı ama,
altısında İstanbul’a g elen elçi Baron anlaşm anın im zalanm asınd an İ4 gün son­
P reyner h ed iyeleri h âm il bulunuyordu. ra bu hudut h âdisesinin m uvaffak iyet a-
Bunlar : Güm üş saatler, altun kadehler lâm etlerinin İstanbulda teşh irin e C İ2 b il­
ile dokuz bin altun ek ü d en başka. Sadrâ­ fiil şah it oldu.
zama dokuz bin, İkinci vezire ik i bin. d i­
1576 senesi içinde im parator İkinci
ğer vezirlere biner, B udin v a lisin e üç biıı:
A laksim ilyen’in ölüm ü ile İkinci R udolf’-
divan tercüm anına sek iz y ü z eküden m ü­
un hüküm dar olm ası m uahedenin y e n i­
rekkepti. Saray erkânından diğer ağala­
lenm esi işinin y en id en m evzuu bahis e -
ra da bir takım h ed iy e le r verdi. Bu h e­
dilm esi n eticesin i verdi. Zira m uahedede,
diyelerin padişaha ait olanının kıym eti
im zalayan hüküm darların haleflerin e şâ­
45 bin ekü v eyah u t da otuz bin Macar
m il olacağına dair hususî bir m adde o l­
altunu tutm aktaydı. B u h ed iyelerin tak­
m adığı gibi, hüküm dar d eğiştikçe m uahe­
dim inden ik i ay sonra sulh m uahedesi­
denin yen ilen m esi de usul hâline g el­
nin tem didine ait vesik alar teati edildi.
m işti.
Ham m er’in bild irdiğin e göre. Sokullu
M ehmed P aşa o sırada, T heis nehrinin İm parator R udolf 12 ekim 576 da tah­
öte tarafındaki yerler için başlıca d aya­ ta çıkınca m uahedenin tem dit m uam ele­
nak noktası teşk il eden «Kallo» k alesi­ sine girişm eden önce, B osna hududunda
nin yık ılm ası işin i m evzuubahis etm edi. cereyan eden hâdiselerle, H ırvatistan ta­
Halbuki ev v elce her fırsatta bu kalenin rafında vuku bulm uş olan bu neviden
yıkılm asını talep ederdi. Buna m ukabil
o sene içinde zaptedilm i? olan kalelerden
K eke, D iveni, Som usku v e Punyad'ın
Türklere aid iyetin i kabul ettiler.
A yni sene zarfında im parator Mak-
sim ilyen B udin v a lisi M ustafa paşaya bir
elçi yollıyarak, su lh zam anında e le g e ­
çirilm iş olan yerlerin i id e sin i talep etti.
M ustafa paşa bu talebi şu «özlerle cevap ­
landırdı : «Bunların zaptohınduğu haberi
İstanbul’a kadar gitm iştir. B inaenaleyh
padişahın h ususî em ri olm adıkça iade e -
dem em . B ek es’e yapılan yardım ile bir
ik i kale değil, bütün E rdsl padişahın e -
linden alınm ağa çalışılıp dururkon ne
hakla o kalelerin reddi talep olunuyor.
Hiçbir zam an görülm üş m üdür k i atm a­
ca m ecbur olm adıkça avını pençesinden
bıraksın?»
1575 senesi A vusturya hududunda hâ­ A vusturya İmparatoru İkinci Rudolf

1381

■Üçüncü Murad’m zevcesi Safiye (Bafta.)
Saltanın olm ası pek m uhtem el bîr resim şıyan bu tek lif m ünasebetiyle m üsait bir
(Tintoretto tarafından yapılm ış olan bu hava ile değil nefretle karşılaştı.
tesim Almanca «Die Frauen des Orients»
adlı kitaptan alınmıştır)
Üçiincii Mu rad’a bir cariye takdimi
(A lm anca Ricauf&an)
1382
şeyler hakkında şikâyeti m uhtevi bir
mektup gönderdi.
15f7*7 senesinin ilk günü Osmanlı -
A vusturya sulh m uahedesinin tem dit
m uam elesi icra olundu- Bu, üç sene için ­
de- üçüncü tem didi teşkil ediyordu. B i­
rinci tem d it ik in ci S elim ile M aksim il-
yen arasında, İkincisi M aksim ilyen ile Ü -
çüncü Murad arasında, bu üçüncüsü ise
Üçüncü Murad ile İkinci R udolf arasın­
da oluyordu.
M uahedenin yen ilen m e m uam elesin­
den bîr gün Önce elçi Ungand'm idare­
sindeki A vusturya heyeti padişah tara­
fından kabul olundu. Bu h ey ete Gaspar
dö Herbersdorf gib i Arşidük Şarl’ın m a-
beyncisi olan şah siyet de dahildi. Kabul
sırasında im paratorun m ektubunu v e h e ­
diyeleri de takdim ettiler, im parator bu
m ektubunda K uban, Gran, F ülek, Siget,
Novigrad, Szolnak, Stuhlveysenburg san­
cak b eylerinin h u d u t ta k i faaliyetlerinden
şikâyet ediyordu. Elçi Ungand A vusturya
hududunda iki kalenin iadesini tem in e -
dcbilm ek için çok uğraştı. Hattâ bunu
Veziriazam Sokullu ile K aptan-ı derya
Kılıç A li Paşaya ellişer bin altunluk h e­
diyeler takdim etm ek suretiyle h a llet­
mek istedi. F akat rüşvet m ahiyetini ta­
A vusturya elçisi 22 M ayıs 1577 de
Sadrâzam tarafından kabulü sırasında
muahedenin im parator Rudolf tarafından
im zalanm ış nüshasını S ok u l-
lu ’y a takdim etti. Bu arada
yin e imparatorun bir m ektu­
bu da veziriazama sunuldu,
im parator Rudolf, alışılm ış
şeyleri tekrariıyarak hudut
tecavüzlerine dair şik âyetle­
rini bildirm ekte, bu arada
bir ik i yerin de iadesini is­
tem ekteydi- Veziriazam S o ­
kullu, imparatorun şikâyet­
lerine m ukabil Türklerin şi­
kâyetlerin i sıraladı. Ayrıca
cami yapılm ış bir yerin h ıris-
tiyanlara iadesinin asla m ov-
zuubahis olam ıyacagım ilâve
etti.
Ferhad B eyin Aschperg-
har’a karşı kazandığı m uvaf­
fakiyeti hazmeciemiyen v e
burmn acısını çıkarmak is -
 Üçüncü Murad zamanında Osmanlı Sarayı
(ilâ v e : 109)
O sm an lı im p a ra to rlu ğ u k u d re t ve
h a şm e tin i m u h a fa z a e tm e k te y k e n , d evlet
niz â m ın ın b o z u lm a sın a â.mü o la n bazı
h a ta la r işle n m eğ e b a şla n d ı. B u, d evleti
y ü k selm e d e v rin d e n g e rile m e y e g ö tü re n
h a s ta lığ ın a lâ m e tle rin d e n b a şk a b ir şey
d eğ ild i. D e v letin b ü n y e sin e H astalık m ik­
ro p la r ı K a n u n i’n in s o n z a m a n ın d a g ir­
m ey e b a şla m ıştı. Ü çüncü M u ra d d e v rin ­
de ise, bu, İy id e n iy iy e fa z la laşm ış ve
şü p h ey e m a h a l b ıra k m a y a ca k d ereced e
h a s ta lık a ç ığ a ç ık m ış b u lu n u y o rd u - Os­
manlI im p a ra to rlu ğ u n u n y ü k selm e ve I-
le rle m e sin i d u rd u r a n se b e p le r a ra sın d a ,
d e v let id a re sin d e rü ş v e t v e iltim a s a y er
v erilm esin in , m ü h im m a k a m sa h ip le ri a-
r a s m d a şa h sî n ü fü z ve ih tira s m ücadele-
' s in in e k sik o lm a m a sın ın v e n ih a y e t k a n u n ­
la ra ria y e ts iz liğ in p e k b ü y ü k y e ri vard ı.
D ev letin en y ü k s e k m a k a m la rın d a g ö rü ­
le n b u h a s ta lık d e re c e d e re ce d iğ e r m a ­
k a m s a h ip le rin d e d e göze ç a rp m a k ta y ­
dı*
B ö y le u s u lsü z lü k le rin d e v le t b ü n y e ­
sin e g irm e sin d e s a ra y ın d a hissesi m ev­
c u ttu , B ilh a ssa s a lta n a tı d ev rin d e h a s ta ­
lığ ın a çık ça te z a h ü rü n e ş a h it old u ğ u m u z
Ü çüncü Murad,, b azı z a a fla rı y ü z ü n d en
u su lsü z lü k le rin v u k u u n a , h a ttâ a rtm a s ın a
sebep olm uştur* P a d iş a h ın z a a fla rın d a n
istifa d e y e k a lk ış a n b ir ta k ım in s a n la r
m ev k i k a p m a k , s e rv e t e d in m e k , n ü fu z te­
sis ey lem ek g ib i g a y e le rle is le rin b ira z
d a h a k a rış ıp b o z u lm a sın a â m il o lm u şla r­
d ır. Ü çü n cü M u ra d z a m a n ın d a s a r a y k a­
d ın la rı, e rk e k v e k a d m m u h a sip le r a ra ­
s ın d a u su lsü z h a re k e tle r e b izzat tev essü l
ey liy e îıle r v a rd ır. O n u n iç in m evzuuba-
his h a s ta lığ ın te s iri s ü r a t l i ve şü m u llü
o lm u ş tu r. BU h u s u s ta ev v elâ S u lta n Mu- \
r a d 'm k a b a h a tli g ö rü lm esi ik tiz a e tm ek ­
te d ir, Z ira, d e v rin in m ü v e rrih le rin in de
bo y a n e ttiğ i v eçh ile S u lta n M u ra d he­
diye n â m ı a ltın d a rü ş v e t k a b u l etm iş­
tir . P a d iş a h ın p a ra h ırs ın d a n is tifa d e e-
de n İs fe n d iy a r O ğ u lîû rm d an Ş em si Ah-
m ed P a ş a b ir g ü n h u z u rd a n b ü y ü k b ir
ne&'e İle ç ıîtm ış, seb eb in i s o rd u k la rı z a ­
m an:
«— B u g ü n K ız ıl A h m e d lü in tik a m ın
Âl-i O sm an d a n aldım» A n la r bizim oca­
ğım ıza stı k o y d u k la rı g ib i ben. d a h i an­
1383
la rın o c ağ ın sö n d ü re c e k b ir m u k a d d i­
m e te rtip e ttim ; irtiş a y a d a d an d u rd u m
ve h a ttâ k ırk bin a ltım b ir büyücek, lo k ­
m a idi* y u ttu rd u m . B u n d a n s o n ra b u n ­
la r irtiş a a lm a k ta n fa riğ olm a z lar ve
ir tiş a ile devleti s e b a t bulm az» cevabım
v erm işti-
O sm anlı s a ra y ın ın iş le rin s a k a t g it
m eşin d ek i ro lü y a ln ız ca m u sah ip Semsi
A haned P a ş a 'n m bu h a re k e ti île k alsay ­
d ı p e k b ü y ü k say ılm azd ı, L aM n iş b u ­
n u n la bitm e d i. R ü şv e t y a y g ın b ir â d e t
h âlin i a ld ı. S in a n P a ş a ilk s a d a re ti h a­
riç d iğ e rle rin i h e p rü ş v e t y o lu y le elde
e tm işti. O n u n iç in , sa d ra z a m lığ a geçm ek
is tiy e n b ir şa h s ın ep ey c e s e rv eti olm ası
ik tiz a e ttiğ in i söylem ek c e s a re tin i gös­
te re c e k tir.
Ü çü ncü M u ra d ”m e sa s b ü y ü k k u su ­
r u k a d ın la ra fa z la z a a f g ö sterm e sin d e
to p la n ıy o rd u . B u hâli, kadınların, n ü fû s
te sis e tm e lerin e , d e v le t İşle rin e k a rış m a ­
la rın a sebep o lm u ştu r. îş te , s a r a y k a ­
d ın la rın d a n b ir k ısm ı S u lta n M u ra d 'm
k a d ın d ü ş k ü n lü ğ ü n d e n , b a zıları d a p a ra ­
y a a lâ k a d u y m a sın d an fa y d a la n a ra k nü-
fü z te sis e tm iş le r v e b a zı d e vlet işle rin e
b ile k a tış m ış la r d ır. B öylece. O sm anlı t a ­
rih in d e « k a d ın la r saltanatım denebilecek
bi? d ev rin fi’ile n k a p ısın ı a ç m ışla rd ır. N ü­
fu z te sis e d en k a d ın la r: V alide N ür-B ânu
S u lta n , S u lta n M u ra d ’m h e m şire si Ism i-
h a n (E sm a h a n ) S u lta n , H a se k i Safiye
S u lta n , h a re m in k ile rc isi y a h u d ı K ira
K a d ın , h a re m k e th ü d a sı Cam feda kadm ,
m u sa h ib e R aziye H a tu n gibi kim selerd i.
Üçüncü. M u ra d ’m k a d ın a k a rş ı gös­
te rd iğ i z a a fta n ilk is tifa d e y e k a lk ış a n
, h e m şire si îs m ih a n S u lta n olm uş, b u n u n
iç in p a d işa h a güzel c a riy e le r ta k d im e t­
m iş ti. D a h a s o n ra S a fiy e S u lta n la geçine-
m iy e n V alide N ü ru -b â n u S u lta n d a ot*
lu n u b u h a se k id e n so ğ u tm a k g ayesiyle
a y n i şe y i y a p m ış tır. P a d iş a h ın k a d ın a
d ü şk ü n lü ğ ü ve b u işle rd e S u lta n M u rad '-
m a n n e s i, h e m şire si v e k a rıs ın ın d av ra­
n ış la rın ı ele a la n M üneccîm başı d u ru m u -
Söyle a n la tm a k ta d ır :
eZevk-u s o h b ete m â il olup m üddet-i
s a lta n a tla rın d a İs ta n b u l'd a n ç ık m a k va­
k i o lm ad ı. M enkühaları, M ehm ed H an
v alid esi S a fiy e K& tvm 'dan m a a d a k ırk
 nefer câriyelcri var idi. Mecmuundan
yüz otuz nefer evlâtları olmuştur... MU-
şârünileyh hazretleri serir-i saltanata
cülûslanna dek m enkûhalan Safiye Ha-
tun’a münhasır idiler, ba’dehu hemşire­
leri Esmahan Sultan ki veziriâzam Meh­
med Pasay-ı Tavil'in zevcesi idi, bir ni­
ce pericemâl câriye ihda eyledi. Şehriyar
hazretleri anlara takarrüb murâd buyur­
duklarında mum kin olmadı. Bu ahvâli vâ-
lide-i muhteremeleri Nûr-Bânu hazretleri
de keşfettiler. Müşarünileyhanın Safiye
Hatunla evvelden gayzı var idi; bu hu­
sus dahi müekkid olup anın yanında mu-
karreb olan câriyeleri ve avretleri ahz-u
darb-u tahvif ile şehriyar hazretlerinin
recûliyetini akdettiklerini ikrar ettirdi
ve akdi getürdüp halleyledi. Bundan
sonra şehriyar hazretlerine kudret ge-
lüp Cevâri Cem’ine kemal m ertebe şevk­
leri düştü. Söyle ki, etraf-ı memalikte bir
cariye-i hasna kalmadı ki alunup hîd-
met-i şeriflerine ihdâ olunmaya! Hattâ
bikr câriyelerde ihdâya seza kalmayıp
giderek scyiblerle dahi tenezzül olunma­
ğa başladı. Vefatlarından sonra câriyele­
ri saraydan ihraç ve ümerâya ve çorba­
cılara tezviç olunmuştur. Şehriyar haz­
retlerinin müâşeret-i nisvân ve Cem’i
m âle kemal mertebe inhimakinden gayri
ayblan yoğ idi».
Diğer kadınların bir grup teşkil et­
m esine mukabil Safiye Sultan daha zi­
yade kaçası üzerindeki nüfûzu ile bun­
lara karşı koymaya çalışmıştır. Vcnc-
dik’in «Bafa» ailesine mensup olup bu
devletin Korfu valisinin kızı bulunan
Safiye Sultan gerek kocası Sultan Mu-
rad, gerekse oğlu üçüncü Mehmed za­
manında devam ettirdiği nüfuzuna isti­
naden bir takım entrikalar çevirmiştir.
Vencdiğe karşı manevî İrtibatını kaybet­
meyen Safiye Sultan, Osmanlı devletini
Venediklilere karşı hasım hale getirme­
m eğe gayret ettiği gibi, Dalmaçyadaki
bir hudut m eselesinin de Venediklilerin
memnun kalacağı şekilde halledilmesinde
rol oynamıştır. Safiye Sultan’m bir takım
rüşvet işlerinde rol oynadığı da olmak­
taydı. Böyle işlerde, baş mürtekip ve da-
lalavereci Yahudi Kira Kadın bellibaşîı
teyen tstirya, K arintiya ve K arniyol u -
m um î valisi A rşidük Şarl, kum andanlar­
dan Baron Jorj dö K even h oller em rine
on bin kişi, beş yüz kazm acı v e on sekiz
1384
gönüllü elemandı. Tac-’ üt-tevarih sahibi
Hoca Sadeddin Efendi de bazan bu mev­
zuda Safiye S u ltan la işbirliği ediyordu.
Safiye Sultan'm Üçüncü Mehmed zama­
nında irtişaya vasıta kıldığı adamlar a-
rasmda kapı ağası Gazanfer Ağa ile Da*
rüssaâde ağası Osman Ağa da vardı.
Bir çok rüşvet işlerinde vasıtalık e*
den Yahudi Kira Kadın pek cok servet
biriktirmişti. O da bazı kapıları para sa­
yesinde kendisine açtırmakta, böyle za­
manlarda bile servet ve nüfuzunu artır­
mağa çalışm akta idi.
Küfüz sahibi kadınlardan Canieda
kadın, rürvet işlerinde methaldar olma­
makla beraber, nüfûzuna güvenerek sa­
dece saray işlerinde değil hükümet işle­
rinde bile varlığını hissettirm ekteydi. E-
sas vazifesi saraydaki câriye ve gözde­
lere nezaret ve terbiye alan Canfeda ka­
dının kardeşi olan D eli îbrahim Paşa,
Diyarbakır valisi iken fazlaca zulmünden
dolayı azledilince doğruca İstanbul’a gel­
miş, gerek saraya takdim ettiği hediye­
ler, yerekse Canfeda’nın uğraşmaları
dolay isiyle bir iki ay sonra ayni me­
muriyete iade olunmuştu.
Sarayın bu bozuk durumu, kadınla­
rın, erkek ve kadm musahiplerin, kapı
ağası, kızlar ağası gibi imselerih padişah
üzerinde müessir olmaları sebebiyle ida­
re bozulmuş, rüşvet ile iktidarsız kimse­
ler iş başına geçmiş, devşirme kanunu­
na aykırı hareketler ika olunmuş, tımar­
lı sipahi ihmal edilmiş; askerin disipli­
ni bozulmuş, sarayın davranışından cesa­
ret alarak bazı eyaletlerde vali ve ka­
dılar rüşvetle halkı ezmeğe başlamışlar­
dır. Sultan M uradın yirmi bir senelik
saltanatı devrinde bu durumda bulunan
Osmanlı sarayı, Üçüncü Mehmed ve Bi­
rinci Ahmed zamanında da birtakım fark­
larla devlet işlerine m üessif olma yö­
nünden ayni manzarayı muhafaza etm iş­
tir.
Bibliyografya : Hammer CM. Â tâ );
Devlet-i Osmaniye tarihi c. 7. Selânikî;
Tarih. Âli; Künh ül-ahbar. A. Galan ti:
Türkler ve Yahudiler, tarihî, siyasî tet­
kik. Mehmed Süreyya; Sicill-i Osm ani.
Solakzâde Mehmed H em dem l; Tarih.
Müneccimbaşı; Sahaif’ül-ahbar.
büyük top vererek 1578 yazında Ferhad
B ey üzerine şevk etti. K even h oller h u d u t­
ta tecavüze g eçtiğ i sırada, İstanbul’da da
Archperghar’m oğlu 30 bin altun fid y e -i
n ecat m ukabilin de serb est bırakılm ıştı.
F erhad B ey, A vu stu rya kum andanı­
nın kalabalık bir k u v v e tle geld iğ in i gö­
rünce ev v elâ g eriy e çek ild i. Bu sebeple
K even holler, Z ezen v e O stroviç k aleleri­
n i işgal eyledi. C ivardaki Osm anlı k a le­
lerinden B usen k alesi kum andanına te s­
lim tek lifin d e bulunduysa da her türlü
teh lik eyi göze alan Türk kum andanı tes­
lim tek lifin i redd ettik ten başka düşm a­
na bir h ayli de telefa t verdirdi. O arada
Ferhad B ey düşm anına g aleb e edecek
m iktarda k u vvet toplam ış olduğundan ta ­
arruza geçti v e Z ezen ile O stroviç k a le­
lerini istirdat eyled i. K evenholler, em rin­
deki k u vvetlerin yarıd an fazlasın ı bu a-
rada kaybedip, tecavüzünü m u v a ffa k iy et­
le süslem ek yerin e m ağlû b iyet acısını d e­
rinden tadarak perişan v aziyette geriye
döndü.
Sulh m uahedesine rağm en Osm anlı -
Üçüncü Sultan Murad zamanında sarayda bir eğlenceyi tasvir eden bu resim
Almanca Rîcaufdan alınmıştır
1385
A vusturya hududunda harp h alin i andı­
rır şek ild e h âd iseler eksik olm uyordu.
A vu stu rya tecavüzlerine Türkler m isli
ile m ukabele ettik ten başka, onların bir
şey yapm adığı zam anda da bizim taraf­
tan tecavüzler vuku buluyordu. Z ezen v e
O stroviç’i k u v v et kullanrak alam ayan
A vusturyalılar, îstanbuldaki elçileri S in -
zendorf v a sıta siy le bunların iad esin i te ­
m ine çalıştı lar. A yrıca 15 şubat 1579 da
İstanbul’a h ed iy eler getirm iş ola n A rşi­
dük E rnest’in k ançıları Ü lrih K önisberg
de bu h u su sta m üracaatta bulunuduysa
da h içbir m ü sb et n etice elde edem edi.
H udut hâd iselerin d e üstünlük um um i­
y e tle Türkler tarafında kalıyordu. M ev­
cut m uahede g ereğ in ce vergi verm ekte
olan A vu stu rya’y a O sm anlı hüküm etinin
yukardan bakm akta olduğu b elli olm ak­
taydı. Ham m er, m eşhur tarihinin yedinci
cild in in 35 inci sayfasında bunu itiraf e -

Üçüncü Murad’m M acarca tarihlerden
alınm ış bir resm i
üercesine şöyle dem ektedir : « A vu stu rya-
nın hasm ane tavrına rağm en Osmanlı
d evleti bu hüküm ete hiç olm azsa şek len
ve senelik h ed iye bahsinde em re bağlı
ve vergi verir bir m em lek et m uam elesi
yapıyordu. A vusturyanın otuz b in duka-
üçüncü Murad’m diğer bir resmi
sı vergi defterinde T ransilvanya’n ın beş
bin, Zanta için V enedik hüküm etinin v er­
diği üç bin, Ragüza’nın on iki bin, B u ğ­
dan’ın on beş bin, E flak’ın yü z elli bin
altun vergileri yanın a yazıldı » .
Sokullu M ustafa Paşa gib i m uktedir
bir kim senin B udin va lisi bulunm ası, A -
1386
vu'sturya tecavüzlerine zam anında v e sü ­
ratle m ukabeleyi m üm kün kılıyordu. Fa­
kat onun idam ı üzerine baş defterd arlık ­
tan B udin v a liliğ in e tayin ed ilen Kara
Ü veys Paşa harp adam ı olarak y e tişm e­
m işti. M. T ayyib G ökbilgin’in « Tarih
dergisi » nin 3 - 4 üncü sayısındaki tetk i­
kine g ö r e ; Ü v ey s Paşa B udin’e 1579 se ­
nesi ocak ayının sonlarına doğru geldi.
H uduttaki kum andanlar m ücadele arzusu
duym akla beraber her ik i d ev letin h ü ­
kümdarları da anlaşm a taraftan idiler.
Y eııi B udin v alisi harp adamı olm adığı
cih etle davranış v e idare tarzı Su ltan M u-
rad ve im parator R udolf’u icabında m em ­
nun edebilirdi. N itekim Budin'e g elir g e l­
mez V iyana’y a yazdığı m ektuplarında
sulhü destek led iğin i ifade ed erek dostça
bir tavır takındı. Zâten, A vusturya h ü ­
küm eti 1579 senesi başlarında Istanbu*
hüküm etine m üracaatla, vergilerin i m un­
tazam an gönderdikleri halde sık sık
m em leketlerine tecavüzler vu k u buldu­
ğunu, Türk k u vvetlerin in zaptediim esi
için gerekenlere em ir verilm esi y olu n ­
da ev v elc e de yapm ış olduğu şik â y etin i
bir defa daha tekrarladı. B u arada Ü veys
Paşanın barışçı tavrının epeyce tesiri o l­
muş olm alı ki 36 num aralı M ühim m e
defterin in 93 üncü sayfasındaki hüküm ­
den öğrendiğim ize g ö r e ; « O nlar tara­
fından anlaşm a hüküm leri bozulm adıkça
askerin zaptediim esi » Budin b ey lerb ey i­
n e em rolundu. Fakat bir taraftan da S i-
getvar sancak beyi A li B eye gönderilen
em irde, düşm andan esaslı b ilg iler ed in ­
m ek üzere huduttan içeriye casu slar sa l­
m ası istenm ekteydi.
Kara Ü v ey s Paşa, selefleri gib i as­
ker olm ayıp m aliyecilik ten y etişm e bir
kim se bulunuşunu B udin’e g e lir gelm ez
gösterm eye başladı. E yaleti d ahilinde y e ­
n i vergi tahriri yaptırdı. Bu tahrir n e ­
ticesi, eya letin vergi g eliri daha gen iş
çapta tahsil ed ileb ilir h âle geldi. Eski
Budin beylerb eyleri B udin k alesin d ek i
askerin u lû fesi için bile m erkezden para
isted ik leri v e aldıkları halde, Ü v ey s Pa­
şa, bilâkis, D iv a n -ı hum âyun’a sen ed e 32
bin akçe gönderm eye başladı.
A v u stu ry a lIla r, sın ırla rın d a k i b ir O s-
m anlı e y a le tin in h er tü r lü d u ru m u n u y a -
k in e n takip e d iy o rla rd ı. M üverrih N eşrî’-
n in b ir ha y li k ö tü le d iğ i Kara Ü v ey s Pa­
şa n ın B udin’de b i r ta k ım d ü ze ltm e h a r e ­
 ketlerine tevessü l eyled iğ in i v e bilhassa
« her tarafta orduya, ya vaş yavaş y a ­
bancı unsurların girm eye çalıştığı v e as­
keri d isiplinle birlikte cem iyet nizam ını
da sarsm ağa çalıştığı bu devirde, B udin’-
de bazı attar, bakkal gib i esnafın, para
ku vvetiyle yeniçeri v e bölükbaşı olduk­
ları, fukaraya zulüm ve taaddi, eşrâf ve
âyâna da türlü hakaretler yaptıklarını
gören Ü veys Paşanın, bunlarla m ücade­
ley e giriştiğini, k eyfiyeti D ivana arzede-
rek bu gibilerin yen içerilik ten ihracını,
b ölü k b aşılan n da tım ara çıkarılm asını te ­
m in ettiğini » 36 num aralı M ühim m e d e f­
terinin 250 v e 252 nci sayfalarındaki h ü ­
küm lerden öğreniyoruz.
B udin beylerbeyi Kara Ü v sy s Paşa,
eyaletin in yalnızca dahilî işlerin e dikka­
tini çevirm iş bir kim se değildi. A v u s­
turyalIların huduttaki faaliyetlerin i de
takip ediyordu. N itekim A vusturyalIların
hududa yakın kalelere birçok süvari ve
piyade askeri koyduğunu, bu arada B o-
zok ve Korpona kalelerini taştan yapm ak
için faaliyete giriştiğini İstanbul’a arzet-
ti. İstanbul hüküm eti, önce, Osm anlı - A -
vusturya m uahedesinde huduttaki inşaa­
tı m en’e ait bir m adde bulunm adığını be­
yanla, şim d ilik bir şey yapılm am asını b il­
dirdiği halde, daha sonra, A vusturyalI­
ların Solnok sancağı dah ilin d e bir pa­
lanka yapm aya başlam aları üzerine, bu­
nun Budin v e T am ışvar b eylerbeylerinin
k u vvetlerin i birleştirerek yıkm alarına
dair em ir gönderdi.
Kara Ü veys Paşa, eya letin in işlerine
tam vu k u f peyda ettik ten sonra, selefleri
gibi, A vusturya m akam larına m ektuplar
yazdı M. T ayyib G ökbilgin’in yukarıda
işaret eylediğim iz etüdünde dercedilm iş
bir m ektupta, Kara Ü v ey s Paşa, İm para­
tor R u d o lf a şöyle diyordu : « D evletlû
Roma Ç asan, selâm dan ve kendim izi tak ­
dim den sonra, aziz v e kıym etli kom şuluk
sebebi ile, bize bildirilen v s kom şuluğa
taallûk ed en bütün haberleri size arzet-
m ek istiyoruz. Bizi sorarsanız, A llaha
şükrolsun ki şim dilik vücudum uz sıhhat­
tedir, h er zaman ibâdet ve tâatte v e pa-
d işah -ı âlem penahm buyurultusuna te v ­
fikan, sefalet v e m ahrum iyetlerini gördü­
ğüm üz fakirlerin h akikî bir sulh v e em ­
n iy et içinde yaşam aları hususudur » diye
söze başladıktan sonra «bunun tahakku­
ku yaln ız bizim gayretim izle m üm kün
1387
değildir. M ustafa Paşa zam anındaki dost­
luğun ve sulhün daha k u vvetlisin i istiy o ­
ruz » sözlerini m üteakip, A vusturya m a­
kam larının birbirini tutm az beyanlarına,
anlaşm a h ilâfın a hareketlerine işaretle
« İm paratorun yü k sek m em urlarına y a ­
lan söz yak ışm ıy o r... Tanrı şah ittir ki.
asilzâdeleriniz, üm eranız m ütem adiyen
ahde m ugayir hareketlerde bulunuyor­
la r ... bu gib i uygunsuzlukların m alûm a­
tınız v e arzunuz dahilinde cereyan e tti­
ğine in a n m ıy oru z.»
Ü veys P aşa’n ın gikâyetine rağm en A -
vusturya tecavüzleri durmadı. Bunun
için ü v e y s Paşa im parator Rudolf ile ar­
şidük E rnest’e m üteaddit m ektuplar y a ­
zarak şik âyetleri tekrarladı. 1580 n isa n ı­
n ın 7 sinde A vusturyalIların 5 bin kişi
ile H atvan’a yaptıkları tecavüz neticesi
Türklerin bir h a y li zayiata uğram aları ü-
zerine, Ü v ey s Paşanın ihm aline ham ledi­
lerek B udin b eylerb eyliğin d en azledildi.
Y erine em iriâlem A li ( K alaylıkoz Ali
Paşa) B udin b eylerb eyliğin e tayin ed il­
di ( 3 haziran 1580 ) .
H atvan hâdisesinin üzerinden pek
fazla zam an geçm eden A vusturyalIların
buna benzer büyük çapta bir tecavüzü­
n e daha şah it olundu. Solnok ( Szolnok )
sancak b eyi Şehsüvar B ey A vusturyalI­
larla yaptığı bir çarpışm ada m ağlûp o l­
du. K endisi yaralandı. A skerinden üç
yü z şehit, dört yü z kişi de esir verd i ( 17
tem m uz 1580 ) . O sırada sadaret kaym a­
kam ı bulunan K ıbrıs fatihi Lala M usta­
fa Paşa, şik âyetlerd e bulunan A vusturya
elçisi Sinzendorf’a, K ıbrıs feth i sırasında
Bragadino’nun başına g elen leri h atırla­
m asını söyled ik ten sonra, elçilik tercü­
m anına : « Bu elçi henüz Y edikule’y î gör­
m em iş sanırım » dedi. A vusturyalIların
hudutlardaki fâa liy et şek li iki devletin
m ünasebetlerini gerginleştirecek m ahi­
y etteyd i. A vusturya üm erasından Zrinyi
György, N adasdy Ferenc, B attyan y ra­
h at durm uyorlardı. B unlar Pojega san­
cağı arazisini tahrip ediyorlardı. K anunî
zam anının m eşhur b eylerbeylerinden U -
Iama P aşanın oğlu olan Pojega sancak
beyi İskender B ey bunlarla yap tığı bir
çarpışm ada m aktul düştü. A vusturyalIlar
249 Türkü öldürdüler.
Pojega sancak beyinin ölümü İstan­
b u l’da H atvan h âdisesinden daha fazla
heyacan uyandırdı. Padişahın, A vustur-
 Üçüncü Murad zamanındaki veziriâzamlar
( İ lâ v e : 110)
★
ŞOKt'ULC İIEII3IED PAŞA
Kanuni’nin son zamannmda veziriâ-
zam olup ikinci Scllm ’in saltanatı boyun­
ca makamını muhafaza ve Üçüncü Mu-
rad’a da veziriâzamlık etm iş olan Sokul-
lu Mehmed Pa$a 104 numaralı ilâvede
müstakil en anlatılm ıştır.
AIIMED PAŞA
Aslen Arnavut olan Ahmed Paşa, Ka­
nuni Süleyman devrinin meşhur defter­
darlarından İskender Çelebi’nin kölele-
rlndendl. Veziriazam Makbul İbrahim
Paşanın tesiriyle efendisi idam edilince
Endcruna alınm ıştı. Buradan Kapıcıbaşı-
lık İle dış hizmete çıkm ış, daha sonra
Yeniçeri a^ası ve nihayet Rumeli bey­
lerbeyi olmuştur. Rumeli beylerbeyi i-
kcn, Rüstem Paşa ile Müırimah Sultan’-
m kızı olan Ayşe Hanım Sultan ile ev­
lenmiştir. Ahmed Paşa daha sonra ve­
zirliğe yükselerek divan üyeleri arasın-
da yer alm ış ve zamanla İkinci vezirli­
ğe kadar İlerleme kaydetmiştir. I-âkin
onun bu rütbesi, İkinci Selim zamanın­
da padişahın damadı piyâle Paşanın ve-
ziriâzamlığa yaklaşabilmesi için bir de­
rece tenzil edilmiştir. Piyâle Paşa 1571
de ikinci vezir olurken, Ahmed Paşa ü-
çüncü vezirliğe indirilmiştir. Ahmed Pa­
şa'mn mağduriyeti bununla da kalma­
m ış vaziyeti hakkında veziriâzam Sokul*
lu Mehmed Paşa ile münakaşası yüzün­
den azlolunmuştur. Maamafih açıkta kal­
ması pek uzun sürmemiş taraftarlarının
ricası neticesinde yine Üçüncü vezirliğe
getirilmiştir. Piyâle Paşa 1577 de ölün­
ce tekrar ikinci vezir olmuştur.
Sokuilu Mehmed Paşa’nm katli üze­
rine 13 ekim 1579 da sadrazam olan Ah­
med Paşa bu makamda altı buçuk ay
kalmıştır. Veziriâzamlığı kısa süren Ah­
med Paşa kuvvetli bir şahsiyet ve icra­
at sahibi değildi. Sarayın hükümet işle­
rine müdahalesi bunun sadareti zama­
nında açığa çıkmakla beraber, Peçevi’nin
ifadesine nazaran kendisi dürüsttü.
St>AX PAŞA (KOCA)
Üçüncü Murad ve Üçüncü Mehmed
zamanlarında beş defa sadaret makamı-
—>
1388
m işgal etm iş olan Sinan Paşa aslen Ar*
navuttu. Debre veya Delvina’lıdır. Ken­
disi enderundan yetişm iştir. Taşra hiz­
m etine sancakbeyligi ile çıkmış Malatya,
Kastamonu, Gazze ve Nablus’ta sancak-
beyliği etmiş, beylerbeyliğine yükselince
Erzurum, Halep ve Mısır beylerbeylikle­
rinde bulunmuştur. 1565 te M'sır bey­
lerbeyi iken Yemen serdarlısına tayin
edilmiş, Yemen* de isyanın bastırılması
ve hattâ sınırların genişletilmesi bakı­
mından hizmetlerde bulunmuş, Yemen
serdarlığı onun şöhretinin ’ teessüsüne
imkân vermiştir, ikinci defa Mısır bey­
lerbeyi iken 1571 de Kubbe vezirliğiyle
Divan-ı hümâyuna girmiştir. Tunus fet­
hine giden kuvvetlerin kara ordusu kıs­
mına kumanda eden Sinan Paşa bura­
dan muvaffakiyetle dönünce şöhreti bi­
raz daha fazlalaşm ıştı. Mısır beylerbey­
liği, Yemen ve Tunus ser d arlıkları sı­
rasında pek çok da servet edinmiş olan
Sinan Paşa, daha fazla yükselmek fik­
rinden vazgeçmemiştir.
Sinan Paşa, en yüksek makamlara
üçüncü Murad zamanında erişmekle be­
raber. onun hayatının m uvaffakiyetli
safhası 1580 den önceki kısımdır. Zira
1580 de tayin edildiği Iran serdarlığın-
da başarı kazanamamış, başarısızlığını
örtmek için yalan söylemeye bile teves­
sül eylemiştir. Yalanı meydana çıkınca
hem serdarlı klan, hem de sadrazamlıktan
azledilerek Malkara’da ikameti emrolun-
muştur. Malkara'da dört sene kalan Si­
nan Paşa bilahara Şam valiliğine tayin
edilmiş, böylece m enkubiyetten kurtula­
rak yeniden makam peşinden koşma im­
kânına kavuşmuştur.
Sinan Paşa ilk sadaretinden azlinden
6 sene 4 ay sonra ikinci defa sadrazamlı­
ğa getirilmiş, bu makamda ilk sadareti
kadar kaldıktan sonra tekrar azledilmiş­
tir. Üçüncü defa sadrazamlığı Lşgal et­
mekteyken saltanat değişikliği vuku bul­
muştur. Üçüncü Mehmed zamanında da
ilk defa sadrazam yapıldığı cihetle sa­
daret makamını işgal sayısı beşi bul­
muştur. Beş defa da 7 sene 3 ay sad­
razamlık etmiştir.
Sinan Paşa’nm hodbin, anut, inti­
kamcı olduğunda hemen hemen bütün
kaynaklar ittifak etmektedir. Rakiplerin­
den Lala Mustafa Paşa'nm adamı olan
müverrih Ali onun aleyhinde çok şeyler
kaydeder. Yemen ve Tunus serdarlıkla-
rında hizmeti geçmiş olmakla beraber,
zamanındaki ahlâki tereddide onun da
hatırı sayılacak derecede hissesi mevcut­
tur. Zira, Şam valiliğini, İkinci ve üçün­
cü veziriâzamiığını rüşvetle elde etmiş­
tir. Kendisine rakip saydığı vezir Fer-
had Paşa’nm idamında rol oynaması,
garezkârlığına delil olduğu kadar, rüş­
vet işi gibi hayırlı olmayan faaliyetine
de misaldir.
Beşinci sadrazamlığı sırasında 3 ni­
san 1596 da öldüğü zaman doksan yaşı­
nı aşkm bulunuyordu. Türbesi Divanyo-
lu ’nda Sedefçilerde Çorlulu Ali Paşa
medresesi yakınındadır. 1586 tarihli vak­
fiyesinden babasının Ali adını taşıdığını
öğrendiğimiz Sinan Paşa pek zengin bir
kimse idi. İkinci deia sadaretten azledi­
lince, vezir olmadan önceki vakıfları ha­
zine nâmına zaptolunmuştur. Sinan Pa-
şa’nın muhtelif şehir ve kasabalarda ca­
m ileri vardır.
SİYAVÜS PASA
Hırvat veya Macar devşirmesi olan
Siyavüş Paşa, Kanijeli Siyavüş Paşa şek­
linde de tanınır. Saraydan yetişm iştir.
Saray hizmetleri arasında Kazine kethü-
dalığı, Büyük mirahurluk etm iş, daha
sonra Yeniçeri ağalığına, onun arkasın­
dan da Rumeli beylerbeyliğine tayin e-
dilmiş, 1580 yılında da Kubbe vezirliği­
ne yükselmiştir. Lala Mustafa Paşa'nm
vefatı üzerine İkinci vezirliğe kadar çı­
kan Siyavüş Paşa, Koca Sinan Paşa'nm
Iran serdan sıfatiyle doğu Anadolu’da
bulunduğu m üddet zarfında İstanbul’da
sadaret kaymakamlığı vazifesini deruhte
eylem iştir. İkinci Selim ’in kızlarından
Fatma Sultan'm kocası olan Siyavüş Pa­
şa, 1582 de Sinan Paşa’nm sadaretten
azli üzerine birinci defa sadrazam olmuş­
tur.
Siyavüş Paşa'nm bu ilk sadareti 1
sene 7 ay sürmüştür. Sadrazamlığı sıra­
sında, Kafkasya'da fütûhatta bulunan
özdem iroğlu Osman Paşa’nm askerlerine
verdiği terakkiyi kabul etmemiş, o sıra­
da Osman Paşa ile birlikte İstanbul’a
gelmiş olan askerleri bunu duyunca ge­
rek Siyavüş Paşa’yı gerekse diğer ve­
zirleri tahkir eylem işlerdir. Bunun üzeri­
ne padişah Kafkas harekâtında mühim
hizmetleri görülen özdem iroğlu Osman
Paşa'yı tercih ile Siyavüş Paşa'yı sada­
1389
retten azledip çiftliğinde oturmasını em-
reylemiştir.
Siyavüş Paşa bundan sonra iki defa
daha sadarete getirilmiştir, ikinci sada­
retinden azli, m ağşuş akçe yüzünden
Kapıkulu sipahilerinin. Divanı basması ü-
zerine; üçüncüsünden de, maaş tevzii
sırasında bir sipahi ayaklanması çıkma*
sı üzerine zamanındaki asker isyanları­
na bakılarak şahsına uğursuzluk atfedil­
mek suretiyle vuku bulmuştur. Uç defa­
da beş buçuk seneye yakın sadrazamlık
etmiştir.
Siyavüş Paşa son sadaretinden az­
linden sonra daha on sene yaşamıştır.
Kendisinin rüşvet almadığı, tok gözlü ol­
duğu söylenir. E dim e civarında Harman­
lı'da cami, mektep ve hamamı vardır.
Türbesi, Eyub'de Sokullu türbesinin kar-
şısındadır.
ÖZDEJltBOĞLÜ OSMAN PAŞA
İkinci Selim ve Üçüncü Murad za­
manında kendisini göstermiş kıym etli bir
kumandan olan özdem iroğlu Osman Pa­
şa, aslen Mısır'da yerleşmiş bir Çerkeş
ailesine mensuptur. Babası özdem ir Pa­
şa OsmanlI hizmetinde yetişm iş, Yemen
ve Habeş fühuhatı ile tanınm ıştır. An­
nesi Mısır’daki Abbasi halifeleri soyun-
dandır. Osman Paşa 1527 de dünyaya
gelmiş, babasmın çok faal bir kimse ol­
ması dolayısiyle hayli genç yaşta devlet
işleriyle temas imkânını bulmuştur. İs­
mail Hakkı Uzunçarşılı, «Osmanlı tarihi»
isim li eserinin 3. cildinin ikinci kısmında,
mühimme kayıtlarına istinaden onun,
yirmi yaşm a gelmeden sancak beyliğine
yükseldiğini, 1561 senesinde de Mısır e-
m irhaclığma tayin edildiğini söylem ekte­
dir.
özdem iroğlu Osman Paşa’nm kendi­
sini tanıtmaya başlaması, Habeş beyler­
beyliğinde babasına halef olm ası üzerine­
dir. özdem ir Paşa 967 (1559/1560) de öl­
düğüne göre, Osman Paşa’nm Mısır e-
mirhaclığının kısa sürdüğü ve Habeş
beylerbeyliğine bu vazifeden geldiği an­
laş ılra ak tadı r-
özdem iroğlu Osman Paşa yedi sene
Habeş beylerbeyliğinde bulunduktan
sonra azledilmiş, 1569 y ılı başlarında da
beylerbeylikle Yemen harekâtına memur
olmuştur. Yemen isyanının bastırılma­
sında epeyce hizmetler ifa eden Osman
Paşa, Serdar Koca Sinan Paşa İle geçi-
nememiş, Yemen beylerbeyliğinden azli
üzerine İstanbul'a gelmiştir, özdemiroğ-
lu'nun, VeziriÂzam Sokullu Mehmed Pa­
 şa ile de arası İyi olmadığından, o ara­
lık basına büyük belâlar gelmesi muh­
temelken Lala Mustafa Pasa’nın padi­
şah nezdindeki tavassutu sayesinde kur­
tulmuştur. Bu şöhret, Osman Pasa'nın
fevkalâde gayretlerinin üzerine bina o-
lunmuştur. Osman Pasa bir avuç dene­
cek kadar az kuvvetle Şirvan vo Dağıs­
tan'da m uvaffakiyetler kazanmış, tehli­
kelere göğüs germi? ve hiç bir zaman
ümidini kaybetmeden mücadelesine de­
vam etmiştir.
İran harbinin ikinci senesi içinde,
özdem iroğlu’nun, senelerden beri dostu
ve taraftarı olan Lala Mustafa Pasa ile
arası açılm ıştır. Gerek Lala Mustafa, ge­
rekse ondan sonraki serdarlar zamanın­
da vazifesine ayni sadakatla devam eden
Osman Paşa 1583 yılında İstanbul’a git­
mek üzere D ağıstan’dan ayrılmış. Kı­
rım ’ın Kefe limanına geldiği zaman I-
kincl Mehmed Giray’m muhasara hare­
ketine maruz kalmıştır. Onun için Şirvan
ve Dağıstan kahramanı öıdem iroğlu Kı­
rım ’da da savaşmak zorunda kalmış, bu-
i radan da yüzünün akıyle hâdiselerin
hallinde rol oynamıştır. 15S4 yaz mev­
siminde İstanbul'da padişah tarafından
kabul edilen Osman Pasa. İran harple­
rindeki m uvaffakiyetleri dolayısiyle U-
çüncU Murad’ın fevkalâde iltifatına maz-
har olmuştur.
1578 senesinde kendisine Vezaret p i­
yesi verilmiş olan Özdemiroğlu Osman
Paşa İstanbul’a gelince İkinci vezirliğe
yükseltilmiş, çok kısa bir müddet sonra
da Siyavüş Paşa’nın yerine veziriazam
yapılm ıştır (28 temmuz 1584). Aradan
iki aydan biraz fazla zaman gcçince, Kı­
rım’daki isyanı tenkil için kendisine ser-
darlık tevcih edilmiş, özdem iroğlu K ı­
rım ’a gitmeden isyan İşi halledildiğinden
serdarlımı doğudaki ordunun serdarlığma
tahvil edilmiştir. Osman Paşa doğu or­
dusu serdarı sıfatiyle Azerbaycan’a yü-
rümüş, Türk ordusu Tebriz’e girmiş, kış
m ünasebetiyle Tebriz’den hareketten bir
kaç gün sonra Osman Paşa Ölmüştür
(23/30 ekim 1585). öldüğü sırada 60 yas­
larında olan özdem iroğlu Osman Paşa’-
nın kabri Diyarbakır’da kurşunlu cami
civarındadır.
HADIM MESİH PAŞA
özdem iroğlu Osman Paşa’nın ölümü
üzerine sadrazam tayin edilen Mesih Pa­
şa, hadım sadrazamların dördüncüsüdür.
Endenından yetişm iş olan Mesih Pasa
1574 ekiminde Mısır beylerbeyi olmuş ve
1390
orada beş sene kalmıştır. Valiliği sırasın­
da Mısır’ı güzel idare etmiş ve anlaşıldı­
ğına nazaran buradaki idare tarzı onun
terfiine âmil olmuştur. Mısır’dan kubbe
vezirliğiyle İstanbul’a döndüğü zaman
yerine kendisi gibi hadımlardan olan
Harem-i humâyun Hazinedarbaşısı Haşan
Ağa gönderilmiştir.
özdem iroğlu Osman Paşa serdar ola­
rak ordu ile Iran üzerine gittiği zaman
Mesih Paşa ikinci vezir sıfatiyle İstan­
bul’da sadaret kaymakamlığında bulun­
muştur. özdem iroğlu’nun vefatı üzerine
veziriâzamlık kendisine tevcih edilmiştir.
Hammer, o sırada doksan yaşında bulu­
nan Mesih Paşa’m n bunamaya yüz tut­
muş olduğunu bildirmekte ise de, onun
sadaretten ayrılışı m eselesindeki davra­
nışına bakılınca, böyle bir hükme var­
makta isabet görülmemektedir.
Mesih Paşa’nın sadrazamlığı dört
buçuk ay kadar sürmüş. Küçük Haşan
B ey’in reisülküttaplığı meselesinden do­
layı istifa etmiştir. Müverrih Peçevî’ye
göre; Mesih Paşa, Hamza B ey’in yerine
Küçük Kasan Bey'i reisülküttap yap­
mak istemiş, padişah Üçüncü Murad da
buna muvaffakat etmemiş ve sadraza­
mın ricalarına: «Sana lâzım olan bizim
nasb ettiğim izi istihdamdır» diye cevap
vermiş, bunun üzerine Mesih Pa %c d a .
«Bana istikam ette mü*in ve muavin ol­
mayan şahsı kullanamam ve sözünün
nüfuzu olmayan vezirlerden olma5i iste­
mem» diyerek istifa eylem iştir. Pro­
fesör Cavid Baysun «Tarih dergisi» nin
3/4 sayısında Küçük Haşan B ey’e ait
bir tetkikinde; Mesih Paşa’nın, bu şah­
sı, Peçevî’nin dediği şekilde yeniden ta­
yine m uvaffak olamadığı için değil, rei-
sülküttaplıkta tutmak üzere padişah
nezdindeki teşebbüsleri semeresiz kalın­
ca bunu bir haysiyet m eselesi addede­
rek sadaretten ayrılm ış olduğu neticesi­
ne varmaktadır. Maamafih Peçevi’nin
anlattığı şekilde; Profesör Cavid Bay-
sun’un çıkardığı netice dc Mesih Paşa’-
nın izzeti nefis sahibi bir kimse olduğu­
nu göstermektedir.
Mesih Paşa kısa süren sadaretinden
ayrıldıktan sonra 6 sene kadar daha ya­
şamış ve 1592 senesinde ölmüştür. Fatih
semtinde Hırka-i Şerif taraflarında bir
camii ve çeşmesi, Mısır’da bir medrere-
si vadır. Türbesi camiinin yanındadır.
FEBHAD PAŞA
Ücüncü Murad zamanında bir, Üçün­
/ cü Mehmed zamanında bir defa olmak
 üzere İki kere sadaret makamım işgal
etmiş olan Ferhad Paşa aslen Arnavut-
tu. Kendisi enderur.dan yetişm iş ve Ka-
pıcıbaşılıkla buradan çıkm ıştır. Kanunî
Süleyman Ferhad Ağaya karşı derin bir
teveccüh gösterm iştir. Meşhur padişah
Sigetvar seferine çıktığı zaman Ferhad
Ağa Başmirahur idi. Kanunl'nin nâşını
Belgrad’dan itibaren İstanbul'a getiren
hususî heyet arasında bulunan başe-
miriahur Ferhad A sa budur.
Ferhad Ağa, Üçüncü Murad’ın salta*
natının ortalarında sür'atle yükselm eğe
başladı. 1581 senesinde Yeniçeri ağası
oldu. Fakat 1582 baharında cereyan e-
den sünnet düğününde, kapıkulu süva­
rilerinden bazı neferlerin bulundukları
yere bir fahişe kadın getirerek eğlendik­
leri sırada bir bölük yeniçeri ile şehir
subaşısının bunları baskına uğratması
üzerine çıkan kavgada ik i süvari ölünce
Veziriazam K. Sinan Paşa, Ferhad Ağa­
yı yanma çağırarak tahkir ettikten son­
ra azleyledi.
Bu azli müteakip beş ay açıkta ka­
lan Ferhad Ağa, K. Sinan Paşa’nın sada­
retten düşmesini müteakip eski vazife­
sinden daha yüksek makama geçerek Ru­
meli beylerbeyi olmuştur. Böylece rüt­
besi paşalığa yükselen Ferhad’m Rume­
li beylerbeyliği üç ay kadar sürmüş, ve-
ziriâzam Kanijeli Siyavüş Paşa’n ın tav­
siyesi üzerine Dördüncü vezirlikle doğu
ordusu serdarlığma tayin edilmiştir
(1583).
Ferhad Paşa, Iran serdarlığı sırasın­
da, kendisinden önceki serdarların Gür­
cistan ve Şirvan'a yürümelerine mukabil,
o Erivan’a yürümüş; bazı m uvaffakiyet­
leri müteakip burada bir kale yaptırm ış­
tır. Bu iJk serdarlısından sonra özde-
miroğlu Osman Paşa serdar olmuş, Os­
man Paşa Ölünce ikinci defa Iran ser-
darlığına getirilm iştir. 1590 Osmanlı -
Iran sulhü, Ferhad Paşa’nın ikinci ser-
darlığmdaki m uvaffakiyetlerini m ütea­
kip, sulh yolundaki çalışm alarıyle temin
edilmiştir. Sulhun aklinde Ferhad Paşa­
nın rolünü gözönünde bulunduran bazı
tarihçiler 1590 İstanbul muahedes!ine
«Ferhad Paşa sulhü» ismini bile verm iş­
lerdir. tranlılarla sulhun imzalanması
Ferhad Paşa’nın şöhretini biraz daha
parlatmıştır. Bu sebeple, K. Sinan Paşa
ikinci sadaretinden azledilince Ferhad
Paşa'ya vezirlâzamlık tevcih edilmiştir
(1 ağustos 1591).
Ferhad Paşa’nın ilk sadareti pek u*
zun sürmemiş, sekiz aylık veziriâzamlığı
müteakip azlolunmuştur. Ferhad Paşa,
1391
K. Sinan Paşa'nın üçüncü sadaretinden
azlini müteakip ikinci defa sadrazam ya­
pılmıştır. Lâkin bu defaki sadareti bi­
rincisinin ancak yarısı kadar sürmüş, Ef­
lak voyvodası Mihal üzerine gitmişken
İstanbul’da entrikalar çeviren K. Sinan
Paşa’nın uğraşmaları neticesi sebepsiz
yere azledilmiştir (7 temmuz 1595).
Ferhad Paşa azledilmekle de kalma­
mış, garazkârlığı müverrihlerin ifadele­
riyle sabit olan K. Sinan Pasa, Ferhad
Paşa’yı mahvetmek için akla gelmedik
hilelere başvurmuş, kendisini. S flak voy­
vodası Mihal ile gizliden ittifak etmiş­
tir diye fitliyerek katline fetva almış-
tı. Naima’nın bildirdiğine göre K. Sinan
Paşa’ya dostluğu, Ferhad Paşa’ya düş­
manlığı olan m üfti Bostanzâde bu fet­
vayı kolaylıkla vermiştir. Hakkında ha­
zırlanan komployu Eflak yolunda haber
alan Ferhad Paşa kendisini affetirebü-
mek için acele İstanbul’a dönmek iste­
m iş, şehrin yakınındaki Litroz çiftliğin­
den Valide Sultan’a tavassut için hedi­
ye ve ricacılar gönde-miştir. Fakat Si­
nan Paşa gibi azılı bir hasımdan başka
Damad İbrahim Paşa da onun aleyhinde
uğraştığından kurtaramamıştjr. I-itroz’a
gelen adamlar kendisini âniden tevkif
edip Yedikule'ye götürmüşleı ve orada
da boğarak öldürmüşlerdir (10 ekim
1595). Türbesi Eyub’dadir.
Kendilerine rakip gördükleri Fer­
had Paşa'nm vücudunun ortadan kalk­
m ası için uğraşan K. Sinan Paşa ve İb­
rahim Paşaların fesadı sonunda vakitsiz
öldürülen Ferhad Paşa iyi bir idareci ve
muvaffak bir kumandandı. Müverrih
Naima, Ferhad Paşa’nın nasıl öldürüldü­
ğünü uzun uzadıya anlattıktan sonra ta­
rihinin birinci cildinin 129 uncu sayfa­
sında; onun kıym etine işareti müteakip,
henüz hile ve hud’aya nüfûz etmemiş
olan Sultan Üçüncü Mehmed’in safdil ve
sade derunluğunun kurbanı olduğunu
beyan etmektedir.
Bibliyografya : Hammer (H . Atâ; *
Devlet-i Osmaniye tarihi c. 7. Solakzâde
Mehmed Hemdeml; Tarih. Selânikî; Ta­
rih. Peçevî İbrahim; Tarih. Mehmed
Süreyya; Siclll-i Osmani. Âli; Künh ü l-
ahbar. Karaçelebi-zâde Abdülâziz; Rav-
zat’ül-ebrar. Hüseyin Ayvansar&yî; Ha-
dikat’ül-Cevami. Naima: Tarih e. 1. Atâ-
y î; Şakayık zeyli. Osmar.-zâde Tâlb; Ha-
dikat’ül-vilzera. Müneccimbaşı; Sahalf'ül -
ahbar. Kâtİb Celebi; Fezleke. Sfifi; Züb-
det’üt-tevarih. Haşan Beyzâde; Tevarih-i
âl-i Osman.
y a ü m erasının tecavüzkâr harek etlerin e
dair şik âyetlerin i ih tir a e d m m ektubu
hu su sî bir elçi le V iy anaya gönderildi. Şi­
k â y et yalnızca bir taraftan gelm iyor, A -
vu stu ryalılar da şik â y ette bulunuyorlardı.
Rudin v a lisi ile A rşidük E m e st arasında
teati ed ilen m ektuplar, k a rşılık lı ith am ­
larla doluydu.
S iıızendorf’un yerin e 1581 de A v u s­
turya elçisi sıfa tiy le İstan b u l’a g elen
P reyner, Sadrazam S in an P aşa ile m ü la­
katlarında, u m u m iy etle bu şik â y e t m e ­
seleleri üzerinde görü şm elerd e b u lu n u ­
yordu.
İrsn lılarla harp d evam ettiğ in d en O s­
m a n lI d e v lsti A vu stu rya tarafında s u l­
hun devam ın ı arzulam aktaydı. B unun
iç in m üddeti biten m u ah ed e sekiz sen e­
liğ in e bir d efa daha y en ilen d i. M uahede­
nin h er yen ilen işin d e veziriâzam a v e r il­
m esi mu t ad olan altı bin al tunu, Siyavüg
Paşa k en d isi için on b in altu n a çıkardı.
M uahedenin yen ilen m esin d en birkaç ay
önce elçi P reyn er attan düşerek Öldü (1 9
ağu stos 1584 ) v e G alata’da S a in t-F ra n -
çois k ilisesin e e v v e lc e d efn ed ilm iş olan
A vu stu rya elçilerin d en A lb er t de W ysse
in yan ın a göm üldü.
N e ik i hüküm dar arasında tea ti ed i­
len m ektuplar, n s de m uahedenin y e n i-
Avusturya arşidükü Ernest
1392
lenm esi gib i g eyler O sm anlı - A vu stu rya
kududund* tam m ân asiyle sük û n eti te ­
min ed em em işti. N itek im m uahedenin
yen ilen m esin in üzerinden bir sen e kadar
zaman geçm ed en N ovigrad, Solnok, F ü -
lek v e Z eçen i sancak b ey lerin in c e v s -
tânlarda bulundukları görüldü. V esprem
ve K upan sancakları m ıntakasında da
A vusturyalIlarla vuruşm alar oldu. A v u s­
turya k u v v etleri T ürklerden aldıkları e-“-
sir v e b ayrakları Graç v a lisi arşidük E r-
nc-sVc gönderdiler. Bu arada T ürklerin
dokuz b in k işi ile K a m iy o l b ölgesin e g ir -
diklsri görüldü. İm parator R udolf h u dut
hâdiselerin in ik i d e v leti b ir harbe götü r­
m em esi için L ihtenştayn v e N ikolsburg
senyörü H anri’y i İstan b u l’a gönderdi.
Hanri, a ltm ış k işilik m a iy e tle 26 ekim
1584 te İstan b u l’a geldi. O sırada ordu
başında d oğu ya g itm ek te olan V eziria ­
zam O sm an P aşa A v u stu rya elçisin i Ü s­
küdar’da kabul etti. A vu stu rya k a yn ak ­
larına istin a d en H am m er’in bild ird iğin e
göre, bu kabul sırasında Ö zdem iroğlu
Osman Paşa, im paratorun şik â y et e y le ­
diği N eograd, Gran, Zeçeni, S ig et sa n ­
cak b ey lerin in azlini vad etti. F akat o g it­
tik ten sonra sadaret kaym akam ı M esih
Paşa bu vaad i y e r in e g etirm ek şurada
dursun, A vu stu ryalIların esir etm iş o l­
dukları K upan b eyin in serb est b ıra k ıl­
m ası için A vu stu rya h ey etin i tazyik e y ­
ledi.
Iran h arplerinin hararetli bir sa fh a ­
ya d ök ü lm esi v e İstan b u l’daki A v u stu r­
ya elçisin in uzun süren bir h astalığa y a ­
kalanm ası A v u stu rya h u dut m esele le r i­
nin b ir m ü d d et için g eri plânda k alm a­
sına âm il oldu. M aam afih O sm anlı h ü ­
küm eti, A v u stu rya tarafım iy ic e ih m al
etm iş de sayılm azdı. S iy a v ü ş Paşa ik in ci
defa sadaret m ührünü teslim aldığının
ferdası gü n ü K anbur Ç avuş nâm ındaki
bir d ivan çavuşunu, Kupan b ey in in ser­
best b ırak ılm asın ı tem in v a z ifesiy le V i­
yana y a gönderdi. K anbur Ç avuş'un y a n ı­
na A v u stu ry a tecavü zlerin d en şik âyette
bulunm ak ü zere ik i k işi daha k atıld ı.
V iy a n a ’y a b ö y le bir h e y e t giderken
bir A v u stu ry a h e y e ti de F ü lek , Z eçen i ve
S ig et san cak b eylerin in tecavü zlerin d en
şik â y et için İstanbul y olu n u tutm uş b u ­
lunuyordu. 1586 sonbaharında S ig et sa n ­
cak b e y i H aşan B e y Tuna v e M ur n e ­
h irleri arasındaki sah aya girerek v u r ­
 gunlarda bulundu. 1587 şubatında A vu s­
turya kum andanlarm dan N ad asd y an sı­
zın K upan’a hücum edip, şehri kısm en
yaktı v e a lü y ü z esir ald ık tan sonra çe­
kildi. K upan sancak b ey i Recep B ey de
esirlere dahildi. B aşk a bir A vusturya
grupu B udîn ovasında g iriştik leri b ir h ü ­
cum da m üthiş bir hezim ete uğradı. Mü­
tecaviz askerlerin m ü h im kısm ı v e y ir ­
mi bayrak T ürklerin elin e geçti. Esirler
B udin’de teşh ir ed ilirk en , kadınlar: «K ö­
pekler, B udîn sizin ha in cesin e an sızın h ü ­
cum ettiğin iz K upan d eğildir!» d iy e b ağı­
rıştılar. Bu arada im paratorun gön d er­
miş olduğu D alm açyalı Y u k oviç’e B udin
valisi Sinan P aşa, iy i b ir kabul gö ster­
m edi v e : « N ad asd y’y i n iç in cezalandır­
madınız? S en elik h ed iy e le r niçin gön d e­
rilmedi?^ d iye söylen d i. Sinan Paşa bu
sözlerle de h ırsın ı alam ıyarak im parato­
run adam ını öldürdü. A v u stu rya ■esirleri
İstanbul’a gönd erilerek m erkezi h ü k ü ­
m ette d e h alk a teşh ir edildi.
A vusturyalIların, bu son h â d iseler
karşısında sin ecek leri yerd e intikam h is­
siyle h arek ete geçtik leri görüldü, A v u s-
turyanm m eşhur kum andanlarından Z rin-
y î, G yörgy, N adasdy F erenc v e B a tty a n y
ku vvetlerini b irleştirerek hücum a g eçti­
ler. K ü lliy etli k u v v etler le y a p ıla n bu ta­
arruz sırasında S ig et, P e cs ( P e ç u y ) v s
Mohaç sancak b ey leri K an ije ovasında
m ağlûb iyete uğradılar. T ürklerin ölü
m iktarı ik i b in k işiy e yakındı. 1523 k işi
esir düşm üş, 110 0 a t v e 19 bayrak g a lip ­
lerin elin e geçm işti. R ecep B ey in y e ri­
n e K upan sancak b e y liğ in e ta y in ed ilm iş
olan H aşan, esk i K ap tan -ı deryalardan
M üezzinzâde A li P aşan ın oğlu M ahmud,
Siget sancak b ey i Ş eh sü v a r B ey in y eğen i
H alil B ey ler de esirlere dahildi { A ğu s­
tos 1587 ) .
B u m ühim h âd iselerin cereyan ettiği
serte için d e P ezen adındaki A vusturya
m ü m essili y ıllık h ed iy e y i h âm ilen İstan ­
bul’a geldi, P ezen ’iıı takdim ettiğ i h ed iy e
1568 denberi A vusturyalIların verd ik leri
hed iyelerin on yed in cisin i teşk il ed iyor­
du. H ediyelerin takdim ed ild iğ i zam an­
larda olduğu g ib i bu d efa da siy a sî h a ­
vada yin e bir yu m u şam a görüldü. A v u s­
turya h ey eti bu havad an faydalanarak
L ehistan m eselesin i m ü zakere etm ek is ­
tedi. O sm anlı h ükü m eti, L ehistan k ra llı­
ğı m eselesin d e m üzakere kapısı açılm a­
1393
sına bile rıza gösterm edi. Bu arada A v u s­
tu ry a lIla rın son aldıkları esirlerin sa lı­
v erilm esi hususunda anlaşm aya varıldı.
K upan v e F unfkirehen ( P e ç u y ) sancak
b ey leri için bir h a y ii fid y e -i n eca t öd e­
nerek h ü rriyetleri tem in edildi.
H ed iye takdim i v e esirlerin serbest
bırakılm asının te v lit ettiğ i iy i ha v a A v u s­
turyalIların y en i tecavü zleri yü zünden u -
zun m ü d d et devam edem edi. S tu h lv e i-
senburg ( Istolni - B e lg r s d ) sancak b eyi
Kara A li B e y sancağı m ın tak asm d a vergi
tah sili işiy le m eşgu lk en M işel S erem v e
Z igism und R akoçi’n in hücum una m aruz
kaldı. T ürkler ik i bin m ak tu l, 376 kişi
esir verd iler (1 1 ek im 1588 ) . B u h âd i­
seden b ir m üddet sonra A vu stu rya k u ­
m andanlarından Turzo, B udin v a lisin e
m üracaatle m ü savi a d ette k u v v etlerle
,Tuna kapısında m uharebe ed ilm esin e m ü
saade isted i. K um andanın bu d ile ğ i k a ­
b u l ed ilerek M em iş A ğ a kum andasındaki
Türk birliği onların karşısına gönderildi.
B u çarpışm ada T ürkler g a lip g eld i. Fakat
A vu stu rya kum andanı p eşin en m ert gö­
rünüşünün zıddına bir h arek ette b u lu n a­
rak, m ü cad eled en d önen T ürklerin üze­
rine âniden y ü k len iverd i. T ürkler b öyle
bir şey beklem ed ik lerin d en tedbir alma^
y a fırsa t bulam adılar, onıın için d e y a rısı
k ılıçta n g eçirild iler ( 1 4 m a r tl5 8 9 ) .
S on h âd iseler T ükleri kızdırdığı gibi,
A vu stu rya hüküm etini d e ahdine sada­
k at gösterm ez duruma düşürdü. B unun
için A rşidük E m e st özür d ilsm ek üzere
B udin v a lisi Ferhad P aşaya bir h e y e t y o l­
ladı. B udkı’e bu g a y e ile b ir h e y e t g elir­
ken, A vusturya idaresin d ek i M acarlar da
sözde suçluları cezalandırm ak iç in bir
tahkik h e y e ti teşk il ettiler. T abiî T ürkle-
ri gazaba sev k eta ıem ek için birer g ö s­
terişten ibaret olan bu h areketlerden
m üsbet bir n etice çıkam azdı.
H er ik i taraf hudut kum andanlarının
h er fırsa tta k arşılık lı ak ın İan n a v e her
defasın d a suçu birb irlerin in ü stüne atm a­
larına rağm en, sek iz sen eliğ in e tem dit
e d ilen anlaşm alarla su lh devam ettirili­
yordu. O sm anlı - A vu stu rya hududunda­
k i bu akınlardan başka son zam anlarda
U skok ( v e y a Uskuk ) m eselesi O sm anlı
hükü m etin i ep eyce m eşgu l etti. O sm anlı-
V enedik m ünasebetleri kısm ında tem as
e d ild iğ i v eçh ile D alm açya sınırındaki
U skoklar sık sık O sm anlı arazisine 2 ir­
 m ekte v e bir takım zararlar ika e y le ­
m ekteydi. H akikatte A vu stu rya im para­
toru tarafından el altından h im aye ed i­
len U skoklarla, A vusturyalIlar da V en e­
d ik liler de başa çıkam az gib i görünü­
yorlardı. B undan dolayı B osna b ey lerb e­
yi H aşan Paşa beş bin kişi ile U skoklar
üzerine yürüdü. O n lan tedib ederken A -
vu stu ryalılan da ayırdetm iyerek g eçtiği
araziyi tahrib eyledi.
Gerek Ü sk ok işi, g erek se sair hudut
hâdiseleri ik i d ev let hüküm darının y e k ­
diğerine şikâyetlerle dolu m ektuplar y o l­
lam asına v esile teşk il etm iş b u lunuyor­
du. M ektuplardaki şik âyetlere rağmen
sulhun devam ettirilm ek istendiği de sa­
rahaten beyan edilm ekteydi. N itek im bu
arzunun fiilî bir ifadesi olarak 29 kasım
1590 da sulh m uahedesi sekiz sen eliğin e
bir defa daha tem d it edildi. E lli k işilik
m aiyetle İstanbul’a gelen elçi H erkeviç
30 bin altunluk y ıllık vergid en başka, su l­
hun tem didi v e sile siy le padişaha bir ta ­
kım h ed iyeler takdim etti. Bu h e d iy e le r :
güm üşten m am ûl kâseler, kupalar, şeker
sepetleri, tepsiler, sürahiler ile gü zel iş­
lem eli altı tane asm a saat id i. S a atler­
den üç tanesi fevk alâd e em ek sarfedil­
m iş b irer sanat eseri idi. Bunlardan b a ş­
k a Veziriâzam Ferfcad, v ezir Cerrah M eh-
m ed ,-vezir S iyavüş, vezir İbrahim P aşa­
larla K aptan-ı deryaya v e C iğalazâde S i­
nan P aşaya da h ed iyeler sunuldu. Sadrâ­
zama v erilen h ed iye üç bin, v ezirlere v e ­
rilen h ed iyeler de b in er ekülüktü.
1593 O sm anh - A vusturya Harbi
H udut m ünazaalarına v e karşılık lı
akın h arek etlerin e rağm en 1568 m u ah e­
d esiyle tesis ed ilm iş olan O sm anlı - A -
vu sturya sulhü sek izer sen elik tem d itler­
le 1593 sen esin e kadar devam etti. O s­
manlI - İran harbî olm asaydı, bu sulh,
h u dut hâd iseleri yüzünden daha önce bo­
zulabilirdi. N itek im İra n lılsrla sulh a k -
tedîlip d e doğuda orduları m eşgu l ed e­
cek bir şe y kalm ayınca A vu stu rya ü ze­
rinde daha fazla dik katler toplandı. M a-
am afih O sm anlı hükü m eti A vu stu rya ile
b ir harbe girm eğe p ek n iy eti görünm ü­
yordu. F akat A vusturya hududundaki bir
sk in hareketinde O sm anh k u v v etlerin in
ağır zayiata m an ız k a lm a la n sulhun bo­
zulm asına yol açti. 1593 te b aşlıyan harp,
1394
İran harbi gib i y ıllarca d evam etti. Ü çün­
cü Murad zam anında ik i sene, onu tak i­
ben tahta geçen Ü çüncü M ehm ed’in b ü ­
tü n saltanatı boyunca sürdükten başka
B irinci A hm ed zam anında ancak sona
erebildi. H arbin m ühim sa fh a la n Ü çüncü
M enm ed zam anına rastladığı ayrıca, Ü -
çüncü M urad’dan sonra O sm anlı m ed en i­
y e t v e teşk ilâ tı g en iş çapta e le alınaca­
ğından harp vakalarının bölünm em esi
için A vu stu rya harbinin ü çü n cü Murad
zam anına a it k ısm ı da Ü çüncü M ehmed
devri bölüm ünde anlatılacaktır. Burada
sadece harbe y o l açan akm h arek eti in ­
celenecektir.
Bosna b ey lerb ey i T elli Haşan Paşa,
O sm anlı - A vu stu rya hududunun H ırva­
tistan bölüm ünde H arstoviç v e Gora ka­
lelerin i aldıktan sonra K ulpa v e P etrina
ırm aklarının m aıısabm da P etrina palan­
kasını inşa etti. Ondan sonra bu m ın ta -
kanm en m ühim m evk ü erin d cn olan Una
nehri kıyısın d ak i B ihaç k alesin i aldı (N i­
san 1592). B u harek etleri m üteakip K u l-
pa’nın S a v a n eh riy le birleşm e sahasın­
d a k i.S isek (Siska, Şigka) i m uhasara e t­
ti. K ale m uhafızlarının kum andanı Mi-,
kaçi (W ikacyz) iy i bir m üdafaada bulu n ­
du. F akat bu adamın baş vurduğu bir
h ile T ürklerin intikam h islerin in kabar­
m asına y o l açtı. M uhasara sırasında Ha­
şan Paşadan g elen elçileri n eh re attıra­
rak öldürdükten başka, k a ley i teslim e -
deeekm iş gibi davranarak surlardan iç e ­
ri ald ığı Türk sipahilerini barut fıçıla rı­
na b ağlayarak b u n la n ateşled i v e sipa­
hilerin cayır cayır yanarak ölm elerin e
sebep oldu ( A ğustos 1592 ) . M ikaçi’o in
bu harek etleri k arşısında intikam alm a­
ya yem in ed en Haşan P aşa ayni senenin,
sonbaharında, k en d isin i m uharebeye dâ-
v e t etm iş olan N ad asd y ile vuruşarak
bin esir, 12 top v e y ed i bayrak aldı. E sir­
lerden üç y ü z tanesini İstanbul’a gönder­
di. B unlar A vu stu rya sefaretin in önünden
geçirilerek halka v e elçiy e teşh ir edildi
( Ekim 1592 ) .
H am m er’e göre, T ürklerin b u m u v a f­
fak iyetleri h ıristiy a n âlem in i telâ şa dü­
şürdü. A vu stu rya im paratoru İkinci R u-
dolf, « Türk Ç a n ı* d en ilen âd eti ihdas
eyledi. B u âdete göre sabah, ö ğ le v e a k ­
şam ları günde üç d efa çanlar çalınır,
halk k ilisele re d â v et edilir v e orada
Türklere karşı A llah ın yardım ını tem in
etm ek üzere dua edilirdi.
Tabiî bu hareket, Türklere
karşı um um î galeyan m e y “
dana getirm ek v e intikam
h islerin i canlı tutm ak için
yapılan bir şeydi.
M üverrih N aim a’m n m e ş­
hur tarihinin birinci cildinin
70 nci sayfasında k a y d etti­
ğin e göre, H aşan Paşa daha
B iiıaç’ı alm adan önce İstan­
b u l’daki A vusturya elçisi
Osmanlı. hüküm etine m üra­
caatla, Haşan P aşa’nın h u ­
duttan alınm asını, aksi h a l­
de sulhün bozulabileceğini
b ildirm iş, fak at H aşan P a­
şa y ı tutan V eziriâzam S iy a -
vriş Paşa buna yanaşm am ış,
hattâ «sizin gaileni2i d efet­ A vu stu rya E lçisinin Sultana saat takdim
m eğe yalnız ol k ifayet edeı>
şek lind e cevap verm iştir.
V eziriâzam tarafından tutulduğunu b i­
le n Haşan Pa.şa ise, tecavü zlerin e d e­
vam etm iştir. Y ine ayni m ü verrihe göre;
H aşan Paşa, düşm andan esirler v e b a y ­
raklar alarak İstanbul’a gönderdikten
sonra A vusturyalIların gen iş çapta hazır­
lıklarının farkına varm ış v e onun için : hazırlık yapm ış olm alarına, ay n i zam an­
s bundan sonra k ü ffa r-ı haksar cem ’i-
y e t-i b i-şu m m ar ile üzerim ize gelm ek
mukarrerdir, ana göre tedb ir oluna » d i­
y e haber gönderm iştir.
B osna beylerb eyi T elli H aşan P aşa­
m a kahram anlık ruhunu tem silen h u ­
d u tta m ütem adiyen cevelânlarda bu lu n ­
m asına rağm en Osmanlı hükü m etin in v e
bilhassa padişahın harbe taraftar olm a­
d ığında şüphe yoktur. M üverrih  li’nin
k aydın a nazaran, padişah Ü çüncü M u-
rad, H aşan P aşanın m uahede h ilâfın a te ­
cavüzlerini tasvip etm em iş v e « b u iş bir
fesad a m üncer olursa k en d isi siyasetim
pençesinden kurtulam az » dem iştir. -
B osna b eylerb eyi H aşan P aşanın a -
k m ları tev a li edin ce A vu stu rya hü k ü m e­
ti İstanbul’daki e lç isi v ssıta siy le , b u n ­
dan b öyle v erg iy i gönderem iyeceğin i Os~
m an ii hüküm etine b ild irm iştir ( Ekim
1592). M üverrih S elâ n ik î’n in ifa d esiy le
« â sita n e -i d evlette m u kim e lçiy e kıral
mühriyl® m ektup gelip, m efhum unda,
Ş im d iy e d eyin tarafım ızdan d ev let e ğ iğ i­
ne gid en h ed iye ile kuruş üm id in etm e­
sinler. N ak z-ı ahde bais n e idüğün b e y ­
edişi. (Almanca. R icaut’dan)
lerbeylerinden vc b eylerin d en sorup b il­
sin ler ve m in baad h er n e te k lif ederler-'
se hazır v e âm âdeyuz, g a fle t v s ih m al­
d e san m asın lar» dem işlerdir.
A vusturyalIların v erg iy i kesm eye ce ­
saret bulm aları, hiç şüphesiz, bir h ayli
da k u vvetlerin e gü ven m elerin e d elil sa­
yılabilirdi, Son zam anlar B osna b ey ler­
beyi H aşan Paşa hakikaten tecavüzlerde
bulunm uşsa da, m ütecaviz taraf yalnızca
Türkler değild i. B öyle şey leri A vu stu r­
ya hudut kum andanları da yapm aktaydı.
A vusturyalIların verg iy i k esecek leri­
ni bildirm elerinden üç a y kadar sonra S i-
yavü ş Paşanın yerin e Sinan P aşanın sad ­
râzam olm ası, h em v a z iy et gergin leşm iş­
ken B osna hududunun lâyık ı veçh ile ta k ­
v iy e ed ilm esin e, hem de padişahın fik ri­
n in sulhten harbe çelin m esin e âm il o l­
m uştur. N aim a’y a göre : Son hâdiseleri
m ü teak ip B osna b ey lerb ey i Haşan Paşa,
kendi m ııitakasm da A vusturyalIlara y a l­
nızca Bosna askeri ile karşı koym anın
m üm kün olam ıyacağım , bunun için Ru­
m eli b ey lerb ey liğ i askeri ile tak viyesin i
istem işti. S iy a v ü ş P aşa zam anında Ru­
m eli b ey lerb eyi K irli Haşan paşa, B osna
b eylerb eyin e yardım a m em ur olm uştu.
Koca Sinan Paşa sadarete geçin ce K irli
Haşan P aşayı Tam jşvar b ey lerb ey liğ in e
sevk ed erek R um eli b eylerb eyliğin e k en ­
di oğlu M ehmed P aşayı tayin etm işti.

1395
 V eziriâzam m T elli H aşan P aşa ile arası
iyi olm adığından onun ta k v iy esi için e -
m ir verm em işti. H alb u k i H aşan P aşa ta k ­
v iye ed ileceğ in i um m aktaydı.
İki d ev letin arası gergin leşm ek is ti­
dadı gösterdiği, R um eli b ey lerb ey liğ i as­
keri de yardım a gelm em iş olduğu halde.
T elli H aşan P aşa B osna askeri ile S isek
kalesini kuşattı. B unun üzerine A v u stu r­
ya kum andanlarından Z rinyi k ü lliy etli
askerle h arek ete g eçti. Haşan Paşa daha
sonra 3isek önünden harek etle K ulpa n e h ­
ri üzerine köprü kurdurup H ırvatistan
tarafına geçti. İ ş te tam bu sırada A v u s­
turya k u vvetleri k arşısın a çık tılar. N a -
im a’y a göre; Haşan P aşanın 10 bin, A v u s­
tu ry alIların 40 bin, H am m er.e göre H a­
şan P aşanın 25-30 b in k işilik k u v v eti
vardı. Y apılan m uharebede T ürk k u v v e t­
leri m ağlûp oldu. { 20 haziran 1593 ) . K lis
sancak b eyi Sultan zâd e M eîım ed ( V ezi­
riazam A hm ed P aşan ın oğlu, annesi V e-
2iriâzam R üstem P aşa ile M ihrim ah S u l-
tan’ın kızı A y şe H anım S u lt a n ) B e y şe ­
h it düştü. İzv o m ik v e Ö sek san cak ları­
nın askerleri bozuldu. O aralık bozulan
asker köprüden g er iy e çek ilm ek isterk en
köprü y ık ıld ı v e birçok asker sularda can
verdi. K öprünün y ık ılm a sı sırasında h u ­
d u t gazilerinden M em i B ey de şeh it d ü ş­
tü . Haşan P aşa d a b oğu lan lara dahildi.
S ultanzâde M ehm ed B ey ile b irlik te ik i
sancak b eyi daha şe h itlere dahildi. Türk
zayiatı N aim a’y a göre sek iz bin, H am -
m er’e nazaran on sek iz b in k işiyd i.
İşte bu hâdise, A vusturya ile aranın
bozulm asına v e sile teşk il edip harbin se ­
bebi a d d ed ild i. V eziriâzam Sinan Paşa,
bunu, padişaha, h arbin ilâm için kâfi bir
seb ep şek lin d e kabul ettirdi.
Ö zbek H anlığı
O sm anli d evletin in , Y avuz S e lim ’-
den itibaren büyü k b ir İslâm im parator­
luğu h alin i alm ası üzerine, başı sık ışan
İslâm d ev letleri gözlerini O sm anhîara d i­
kerek zam an zam an yard ım iste m e k te -
Ierdi : O sm anli p adişahları b ö y le yardım
taleplerini İspanya, H indistan, E ndonez­
ya, T ürkistan v e V olga h avzası gib i h a y li
uzak yerlerdeki m üslüm anlardan aldılar.
Yardım isten m ed en önce m üslum an h ü ­
küm darlar ev v elâ elç ile r göndererek dost
ça m ün asebetler tesisin e çalıştık ları gibi,
1396
bazan da b öyle bir m u am eleye lüzum h is­
setm eden doğrudan doğruya y ard ım te ­
m ini g a y e siy le elçi gönderdikleri de olu­
yordu. Y ardım talebi, h ıristiyan lar k a r­
şısın d a m aruz kaldıkları teh lik e d o la y ı-
siy le vu k u bulm aktaydı. F akat O sm an-
iılar gib i bir Türk d e v le ti ola n B uhara -
S em erkand çev resin e hâkim bulunan
Ö zbek h an ları h ıristiy a n teh lik esin d en z i­
y a d e Ş i’i İra n lıla n n ta zy ik in e m aruz k a l­
dıklarından O sm anlIlardan y ard ım is te ­
d iler : Bu y ard ım taleb i h er ik i d evletin
arasını b ir h a y li sam im ileştirip m ü n ase­
b etlerin i sıklaştırdı.
İşte, Ü çüncü Murad zam anında siy a ­
si m ü n aseb etin sık laşm ış olduğu Özbek
hüküm darları ile O sm anlIlar arasında ilk
m ü n aseb etler Yavuz S elim zam anında
başlam ıştı. Ö zbeklerin Ş e y b a n î sü lâ lesi
O naltm cı a s n n başında teessü s etm işti.
S ü lâlen in m ü essisi olan M ehm ed S eyb an î
{ 1500 - 1510 ) İran hüküm darı Ş a h İs­
m ail ile y a p tığ ı M erv m uharebesinde
m ak tu l düşm üştü. Ş ah İsm ail bu g a lib i­
y etin d en b ü yü k bîr gurur duym uş, O s­
m a n lIla ra karşı tak ın d ığı tavırda O sm an-
lı padişahlarını da b ö y le b ir â k ıb ete u ğ ­
r a ta c a ğ ın ı im a etm ek istem işti.
Ç aldıran zaferini kazanan Y avuz S e ­
lim Ş i’i İran teh lik esin i bertaraf ettik ten
sonra Özbek hanları ile tem asa geçm iş,
F eridun B ey m ü n şeatın d ak i n âm elerd en
anladığım ıza göre onlara farsça v e tü rk -
çe ik i m ek tu p gönderm işti.
B ö y lec e başlayan m ü n aseb etler K a ­
n u n î S ü leym an zam anında daha fa zla
g elişm iş, K anunî S ü leym an İle Özbek h ü ­
küm darı A b d ü llâ tif H an ( 1540 - 1551 ) a-
rasında elçi ile m ektuplar tea ti edilm işti,
o sm a n lıla r İran lılarla m ü cad ele eaerKen
Ö zbekler en tab iî m ü ttefik sayılab ilird i.
O nların tek n ik bakım dan ta k v iy esi, İran-
lıla n doğudan sık ıştırm aya yarayacağın­
dan b ö y le bir yard ım O sm anlIların le h i­
ne n etice v erecek dem ek ti. İşte bunları
fıesaplıyan O sm anli h ü k ü m eti A b d ü llâ tif
H an’a üç y ü z yen içeri ile top v e topçu
y ollam ıştı. A b d ü llâ tif H an ’dan sonraki
Özbek hüküm darlarından B arak ( N e v ­
ruz A hm ed B a h a d ır ) H ana d a asker v e
top yard ım ı yapılm ış, o da bu yardım ı
aldığını b ildirm işti. Özbek hüküm darı
bilhassa bu yard ım ın tekrarlanm asını is­
tem işse de İranlılarla 1555 A m asya su l-
hünün im zalanm ası, b ö y le b ir yardım dan
 vazgeçilm esine âm il olm uştur. O sm anlı -
Özbek y ak ın laşm ası Özfaeklerin k u v v e tls
neceğini hesap layan H in d istan ’daki Gur-
kanlı d ev leti hüküm darı E kber Şaht’ın te ­
lâşım m ucip olm uş, bu yü zd en İranlIlar­
la birlik olacağını ö z b e k le r e b ild irm işse
de, bu tehdit m akam ın d ak i m üracaatın­
dan hiçbir n e tic e istih sa l edem em iştir.
Kazan v e A strah a a h an lık ların ın
R usların elin e geçm esi, T ürkistan için,
kuzey batıdan bir R us te h lik esin in b elir­
d iğin i ifad e etm ek teyd i. îra n lıla rla ara­
larının iy i olm ad ığı zam anlarda k u zey
yolundan istifa d e y e çalışan H arzem ve
Buharalı hacıların R usların e lin e esir
düşm esi bu teh lik eyi e lle tutulur h âle Buhara’da Emir sarayı
getirm ek teyd i. N itek im H arzem (H a-
rezm) hüküm darı H acı M ehm ed H an p a­
dişaha b ir m ektu p yazarak v a ziy etten
şik âyet etm işti. 1568 y ılı başında padişah,
K efe b ey in e v e K ın m hanına gönderdiği
y a z ıd a ; Sem erkand’den, B uhara’dan ve
son olarak da H arezm hüküm darı H acı
M ehmed H an’dan ald ığı m ek tu p la r ü ze­
rine, T ürkistanlı h acıla rın v e tüccarların
yol em niyetini sağlam ak üzere A strahan’ı
zaptetm eğe karar v erd iğ in i b ild irm işti.
Bu durum a göre, O sm a n lıla n n 1569 E j­
derhan seferin e karar verişlerin d e bu
m üracaatlarında te sir v e h isse si m e v ­
cuttu.
Ü çüncü M urad zam anındaki Ş eyb an î
hüküm darı İk inci A b d u llah Han ( 1583 -
1598) zam anında O sm anlı - Ö zbek itti­
fakı her ik i taraf için de fa y d a lı olm u ş­
tu. A bdullah H an’ın İsta n b u l’a g e le n e l­
çisi R usların H azar sa h illeri v e kuzey
K afkasyadaki fa a liy etin e d a ir de p adişa­
ha bilgi verm iş v e ittifa k da A bdullah
H an’ın isteğ i üzerine teessü s etm işti. A b ­
dullah Han gerek R uslara, g erek se İran­
lIlara karşı m ü ttefik an h a rek ete g eçm eyi
tek lif ediyordu.
Bu ittifa k ın da bir n eticesi olarak Sarayın içi (O ndokuzuncu asır’da
1588 yılın d a A strahan’a ik in ci b ir sefer yapılm ış resim lerden)
yapılm ası düşünüldüyse d e, K ın m h a n ı­
n ın böyle bir şe y e yanaşm am ası y ü zü n ­ H anın da doğuda İran’ın Horasan e y a le ­
den A strahan seferi tahakkuk etm edi. tin e girm esi, O sm an lılan n işin e yaradı -
M aam afih ayni sen e için d e Özbek h a n ­ O sm anlılar gib i sünnî olan A bdullah Han,
lığına O sm anlılar tarafından top v e tü ­ İranlılara a it H erat şehrini alarak bir
fek yardım ı yapıldı. çok ş i’î öldürdüğü g ib i oğlu A b d u lm ü -
O iîn an lı - Ö zbek ittifa k ı R tısyaya m in H an da M eşhed v e civarım e le g e­
karşı fiilî tesirlerin i gösterd iyse de, F e r - çirdi. A bdullah Han a y n c a N işabur, S eb z-
had paşanın K arabağ v e G ence’d e m u ­ var, M ahulat, Hıyabad, H ezar şehirlerin i
v affak iyetler kazandığı sırada A bdullah aldı. H em doğu, hem de b atıd a k ayıp la-

1397

Buhara’da bir cami
ra uğrayan İranlılar, selâm eti, su 5hü te-
ÜÇÜNCÜ MURAD ZAM ANINDA DAHİLİ Dt'RCM
Ü çüncü Murad zam anında Osmanlı
d evletinin idari, m alî v e askerî teşk ilâ­
tında bozukluklar m eydana çıktı. D evlet
teşkilâtının bozulm asına y o l açacak h as­
talık âm illeri K anunî S ü leym an ’ın son
zam anında yavaş y a v a ş d ev let b ü n yesi­
ne girm eğe başlam ıştı. Üçüncü Murad za­
manında ise, h astalık aşikâr şek ild e b e­
lirdi. B ilhassa Sokullu M shm cd Paganın
Ölümünden sonra h atalı icraata y er v e ­
rilm esi, d ev let teşk ilâtın ın bozulm asına
ziyadesiyle tesir etti. Osmanlı im parator­
luğu, sınırlar bakım ından en g en iş duru­
munu m uhafaza ettiği halde, d ev letin iç
bünyesini sarsıntı v e çöküntülere g ö tü ­
recek kötü tohum lar ekildi. Sakat icraat
ile kötü tohum ların etrafa saçılm ası y a l­
nızca bu padişah devrinin eseri olm a­
m akla beraber, ü çü n cü M urad’m şahsî
durumunun, icraatının, zamanındaki bir
kısım d ev let adam larının zih n iyetleri ile
faaliyet v e idare tarzlarının bu h u su sta­
ki m esu liyet dereceleri ep eyce fazladır,
ü çü n cü .Murad zam anında m em leketin
dahilî durum ve m eselelerin in tetkiki, bu
noktaların aydınlanm asına y o l açacak­
tır.
ü çüncü Murad zam anında idari, mali
:ve-askerî sahada tezahür eden bozukluk­
lar gerek birer hâd iseye bağlanarak, g e ­
rekse kısa tah liller halinde «Üçüncü Mu­
rad zam anında O sm anlı sarayı», «Kapı­
kulu süvarilerinin divanı basarak kelle
istem eleri», «Mısırdan h ed iye g elen taht:»
b aşlıklı ilâvelerd e gözden geçirilm iş o l­
mindc aradılar, B öylece 15S0 Osm anlı -
İran sulhu aktedildi.
İkinci A bdullah H an’m ölüm ü Özbek
hanlığında saltanat m ü cad elesin e yo l aç­
mış, bu yüzden çıkan m ücadele bir kaç
yıl devam etm iştir, ö zb ek le rin bu duru­
mundan faydalanm ak fırsatın ı kaçırm a­
yan İran hüküm darı Şah A bbas ise, H o­
rasan’ı istirdada m uvaffak olm uştur. A b­
dullah H an’m ölüm ünden sonra da O s­
manlI devleti Buhara H anlığına karşı a~
lâka gösterm ekten geri kalm am ış, n ite ­
kim bunların m üracaatı ü zerin e top v e
tüfek verilm esi hususunda 1599 sen esin ­
de Şirvan b eylerb eyin e em ir gönderil­
miştir.
duğundan, burada ancak onları tam am ­
layıcı noktalara tem as edilecektir.
İdarî sahada görülen bozukluk, m a ­
kam sahiplerinin kanunlarla tesp it ed il­
m iş salâh iyetlerin e m üdahale v e eh il ol~
m ıyan kim selere gayri m eşru şekilde v a ­
zife ve selâiıiyet verilm esin d en doğm ak­
taydı. M ühim m evk i sahiplerine m üda­
hale işi, padişahtan; v a lid e v e haseki su l­
tanlar gib i saray kadınlarından; kapı a -
ğası, kızlar ağası, erkek v e kadın m usa­
hipler gib i y in e saraya m ensup kim seler­
den; padişah ile h u su siyet tesis eylem iş
olan padişah hocalarından geliyordu. Böy
le şahısların n ü fu s v e m üdahaleleri y ü ­
zünden eh il olm ayan k im seler m ü h im iş­
lerin başına geçirilm ekte, ayni zamanda
bunların n ü fu z v e m üdahaleleri ile ka­
nunsuz v e usulsüz işler görülm ekte, bu
hal de çeşitli sahalardaki bozukluğu d a ­
ha d£ artırm aktaydı.
En başta padişahın lüzum suz m üda­
h aleleri yüzünden sadaret m akam ının
kudret ve otoritesi kırılm ış bulunm aktay­
dı. Üçüncü Mtırad d evrine g elin cey e ka­
dar sadrazam lar arz günlerinde padişahın
huzurunda yapılacak işlere dair izahat
verip m ütaleasim arzeder, hüküm dar da
k ısaca m uvafık v e y a h ayır d iy e son sözü
söyliyerek ona göre m uam ele yapılırdı.
H üküm et İşleri esas sadrazam vasıtasiyle
yürütüldüğünden, ancak fevk alâd e h al­
lerde « h a tt-ı h ü m ayu n » ısdar edilirdi.
Fakat sadaret m akam ının nüfuzuna h a ­
lel gelin ce, h a tt-ı hüm ayun ile iş görü l­
 meğe başlandı. Zira, padişah üzerinde
m üessir olan k im seler her hangi bir iş
için sık sık h a tt-ı hüm ayun, yan i padi­
şahın kendi e l yazısından ibaret em irler
çıkarttırır olm uşlardı. B u hal, D ivan -ı
hum ayundan v ilâ y etlere gönderilen tu ğ -
ralı ferm anlara itibar olunm am a yolunu
açmış bulunuyordu. B öylece veziriâzam ın
nüfuzuna darbe vurulm akla kalm am ış,
çeşitli işler üzerinde veziriâzam ın kon­
trolünü m üşkülleştirm işti.
Ü çüncü Murad devrinde gen iş çapta
revaç bulan usulsüzlüklerin sn başında
rüşvet ile iş görülm esi geliyordu. Bu çir­
kin şey e padişah b ile â le t olduğundan
yüksek m akam lar âdeta para’ ile satılır
hâle gelm işti. K. Sinan Paşa bir d efasın ­
da m evki elde edeb ilm ek için yü z bin al­
tın rüşvet verm iş, M ısır v alisi olan İbra­
him Paganın h ed iy e nâm ı altında takdim
ettiği rüşvet ise m ilyon u n ü stüne çık m ış­
tı. P adişahın kendisi rü şvet kabul e tti­
ğinden, başkalarının da rü şvet alm asını
tabiî görür olm uştu. M üverrih S elân ik î’-
nin anlattığına g ö r e ; S u ltan Murad bir
gün oğlu şehzâde M ehm ed’e iki k ıt’a h a­
raç defteri vererek :
*— B unları hocan Azm i E fendi’ye
götür, ihtiyacına sarfetsin.»
D em iş. Şehzâde M ehm ed de d efter­
leri alarak hocasının rahlesinin üzerine
koymuş. Azmi E fendi defterleri görünce,
bunların ne olduğunu sormuş, o da ba­
basının söyled iklerini anlatm ış. Fakat A z­
mi Efendi :
«— Elham dülillâh n e h alim iz varsa
vardır, bu m akulelere rızam ız yoktur,
muberrayız» sözleriyle d efterleri alm a­
mış. Şehzâde durumu Su ltan Murad’a an •
Ia tm ca :
*— Senin hocan alm azsa, benim ho ­
cam alır»
Sözleriyle kendi hocası Sadeddin E
fendi’y i im a etm iştir. Sultan Murad za
manında başlıyan bozukluk, yaln ız bu
padişahın zam anına m ünhasır kalm ayıp
uzun m üddet devam edecek v e O nyedin -
ci asır içinde çeşitli isyan v e ihtilâtla •
ra seb eb iyet verecektir. İş bu dereceyi»
varm adan önce b ile Ü çüncü M ehmed
«dünyada sözü doğru hak tanır bir adam
bulamadım» d iye şik â y et edecektir.
İdarî sahadaki bozukluk askerî v e
m alî sahalara da sirayet etm iş, kapıku-
lunun başkaldırarak ilk defa k elle iste ­
1399
m esi gib i hâdiseler cereyan etm iştir. K a­
pıkulu ocağı bozulduğu gib i tım arlı s i­
pahi v e tım ar sistem i de bozulm uştur.
M asraflar artm ış v e düşük ayarlı para
çıkarılm ağa başlanm ıştır. T abiî bütün bu
haller h alk ın İktisadî durum unun sarsıl­
ması, zulm e maruz kalm ası gib i n etice­
ler verm iştir. Zulm e maruz kalan halk,
ilerde fırsa t kollayıcıların, tahrikçilerin,
gayri m em nunların arkasına takılarak is­
yancılara â let olacaktır.
Dürzi reislerinden M a’n-O ğlu’nun
itaatsizliği
Ü çüncü Murad zam anında d ahilî h â ­
d is e le r m eyanm da Dürzi reislerinden
Ma’n -o ğ lu ’nun itaatsizlik hareketinden
kısaca bahsetm ek icap eder. Suriyenin
daha ziyad e Lübnan bölüm ünde yaşıyan
D ürziler Yavuz Selim zam anında Osman­
lI idaresine girm iş bulunuyorlardı. Suriye
Osmanlı h âk im iyetin e girdiği sırada D ür-
zileri idareleri altında tutan belli başlı
üç a ile m evcuttu. E l Tanuh, M a’n -o ğ u l-
la n v e Ş ih ab iler’den ibaret bulunan bu
üç ailed en bilhassa son iki tanesi k u v ­
v etli idi.
Yavuz S elim S u riy e’y e yürüdüğü s ı­
rada Ma’n -o ğ u lla n ’n m başında F ahred-
din ism inde bir reis bulunuyordu. Ma’n -
oğlu Fahreddin 1516 M erc-i dabık m uha­
rebesinde M em lûk su ltan ı Kansu G avri’-
nin m aiyetin d e iken harbin en şiddetli
ânında firar etm iş v e Yavuz Selim Şam ’a
geldiği sırada kendisine sığınarak itaati­
ni sunm uştu. Dürzi em irleri arasında
arasında Ma’n -o ğ lu lla n n d a n B irinci Fah­
reddin olarak y er alan bu şahsı Yavuz
Selim C eb el-i Lübnan’da bulunan diğer
em irlere üstün tutmuştu.
O sm anlı hâk im iyeti yerli em irlere d o­
kunm adığından Ma’n -oğu lları da Dürzi­
ler üzerindeki nüfuzunu devam ettirm ek­
teydi.
Fahreddin ölünce ailen in başına oğlu
Korkm az geçm işti (1544). İşte bu şahsın
Ü çüncü Murad zam anında devlete karşı
itaatsiz b ir tavır takındığı görüldü. Ma’n -
oğlu ’nun itaatsizliğe teşebbüsü üzerine
Mısır v a lisi İbrahim Paşa Şam ’a gelerek
evvelâ nezdine d avette bulundu. Fakat
Ma’n -o ğ lu bu davete icab et etm edi. Bu­
nun üzerine İbrahim P aşa Ma’n -o ğ lu ’na
tâbi m ahallere karşı harekâtta bulunur­
ken D ürzilerden bir grup Ş am ’da kalm ış
olan Ü veys Paşa ile oğlunun üzerine an­
sızın hücum ederek beş yü z k işiy i öldür­
düler. Bu v aziyet karşısında daha ciddî
davranm ak ihtiyacını h issed en İbrahim
Paşa Ma’n -o ğ lu ’nun sığın d ığı dağlık m m -
takayı sardı. Sık ın tı içinde uzun bir m ü­
cadeleye katlanm ak zorunda olduğunu
gören Ma’n -oğlu anlaşm ak ih tiyacın ı h is­
setti. Halep valisi A li P aşanın gönderdi­
ği adamlara 320 tüfek, 20 torba ipek ve
50 bin altun verdiği gibi annesini de İb­
rahim Paşaya gönderdi. M ürtekip v e pa­
raya doymaz bir adam olan İbrahim P a­
şa Ma’n -oğîu ile anlaşm ak için bu m ik ­
tar para ve saireyi az bulduğundan âsi
dürzi reisine iki defa daha adam gönder­
di. Ma’n-oğlu m ali kudreti bitip tükenir-
cesine İbrahim Paşanın istek lerin i k arşı­
lam ak zorunda kaldı. O aralık donanm a­
dan bir filo da Sayda sahiline 4 b in kişi
çıkarm ıştı.
Gerek İbrahim P aşanın em rindeki
askerler, gerek donanm adan çıkan kuv­
v etlerle âsilerden birkaç y ü z kişi öld ü ­
rüldü, üç bin kişi kadar esir alındı. İb ­
rahim Paşa M a'n-oğlu’nun m ali k u d reti­
ni de tüketm iş olduğundan b öylece Dür­
zi isyanı söndürüldü.
Marmara - K aradeniz K analı
teşebbüsü
Ü çüncü Murad devrinin hayırlı te­
şebbüsleri arasında y er alan Marmara -
Karadeniz kanalı işi, ilk d efa K anunî S ü ­
leym an zam anında düşünülm üştür. Mü­
verrih Selâniki v e ona istinaden H am -
m er’in bildirdiğine göre. Sapanca gölü
çevresi v e Sakarya vadisinden kereste­
lerin İzm it körfezine k olaylık la nakli m e­
selesi K anunî Süleym an zam anında m ev -
zuubahs olm uş, hattâ bu m evzu sadece
sözde de kalm ıyarak Mimar Sinan ve
Girez ( Kerez, G ü rz ) N ikola bu m ın ta-
kaya gönderilm işlerdi. B unların idare v e ­
ya talim atı dahilinde Sapanca gölünden
İzm it körfezine kadar olan sahadan y ir­
mi bin zirâ boyundaki y er tesv iy e ed il­
m işse de, m uharebeler d o layısiyle am e­
liyat tatil edilm iştir.
B öylece ilk d efa K anunî Süleym an
zam anında ele alm an, fak at m uharebeler
1400
yüzünden n eticeye u laştırılm ayan Mar­
mara - K aradeniz kanalı işi üzerinde
Ü çüncü Murad devrinde bir d efa daha
d u ru lm u ştu r.. İsm ail H akkı U zunçarşılı
D ivan -ı hum âyun M ühimme d efterlerin ­
de bu m evzu ile alâkalı hüküm leri top-
lıyarak 14 - 15 sa y ılı «Belleten» de n eş­
retm iş olduğu cih etle, Marmara - Kara­
deniz kanalına dair epeyce bilgi ed in ­
m ekteyiz.
Bu hüküm lerden öğrendiğim ize göre:
1591 y ılın d a bir kanal açılm ak suretiyle
İzm it körfezi Sapanca gölüne bağlanm ak
Sakarya suyu da Sapanca gölüne a k ıtıl­
mak istenm iştir. Bunun için İzm it sancak
b eyin e, İzm it v e Sapanca kadılarına h ü ­
küm ler yazılarak, m im âr v e m üh en d isle­
rin gönderildiği bild irilm iş v e işin süratle
başarılm ası em rolunm uştur. K anal k azıl­
m ası için 30 bin am ele toplanm ası karar­
laştırılm ış, hafriyata nezaret işi de S o -
k ulluzâde Haşan Paşaya h avale ed ilm iş­
tir. K anal güzergâhına raslıyacak köy,
ç iftlik v e m andralann başka y erlere nakli
bile p eşinen bu hüküm lerde zikredilm iş­
tir. K analda çalışacak am ele v e ırgatla­
rın tedariki için A nadolu, Karaman, S i­
vas, Maraş v e Erzurum b eylerb eylerin e
em irler gönderilm iş, İstanbul’da Eyüp
kadısına da lâğım cı taifesin i buraya gön­
derm esi bildirilm iştir.
M armara - K aradeniz kanalı işi p e­
şin en pek sıkı tutulduğu halde bilâhara
bundan birdenbire vazgeçilm iştir. K ita­
bım ızın 1261 in ci sayfasında b ah settiği­
m iz S ü veyş ve Don - V olga kanalları d e­
recesinde eh em m iyetli olm ıyan, Don -
V olga kanalı gibi h arici bir teh lik ey e de
maruz bulunm ayan Marmara - K arade­
niz kanalından n için vazgeçild iğin e dair
m ühim m e D efterlerinde bir k ayıt bu­
lunm am aktadır. S elân ik i v e V âsıf tarih­
lerinde m evcu t kısa izahattan öğrendiği­
m ize n a za ra n : O sırada veziriazam b u ­
lunan Koca Sinan Paşa kanal sahasını
bizzat görm ek istem iş, padişah bu arzu­
y u u ygun bulduğundan Sinan Paşa d ev -
İet erkânından bazı kim seleri yanm a a -
Iarak oraya gitm iş, ü ç gün ahali, mimar
v e m ühendisler ile m ıntıkayı dolaşıp a -
raziyi ölçtürm üş, dönüşünde de vaziyeti
padişaha arzetm iştir. Fakat Sinan P a-
şa’nın dönüşünden sonra Su ltan Murad:
«terki ehem dir, din v e d ev lete lâzım o -
lu r m esalih değildir, fukarayı m em leket
ve zu afay-ı raiyyet m ih n et v e m eşakkat
çeküp en v a -i şed aid -i zulra ile kâr-u
kisbetm ek lâzım değildir. Saltanat m ü­
him m atının ehem ini donanm a sefaini
yaptırıp itm am v e tek m il etm ektir; bu
âne d eğin odun n ic e olageld i ise yin e
aran üzerine ad l-ü dad eylem ek vacip ­
tir» diyerek bu işten vazgeçilm iştir.
Selânikİ v e V âsıf’ın ifadelerinden
anlaşıldığına nazaran, kanalın açılm ası­
n ı tavsiye eden şahıs K oca Sinan Paşa
olduğu halde, onun aleyhinde bulunan
bazı erkân padişaha bazı sözler sö y le­
m işler, işin ehem m iyetini pek kavrıya-
m ıyan hüküm dar, fak ir h alk ın bundan
zarar görüp ezileceği m ülâhazasıvle te ­
şebbüsten vazgeçirm iştir.
Üçüncü M urad’m Ölümü
Osman padişahlarının onikincisi o-
Ian Sultan Üçüncü Murad 15/16 ocak
1595 gecesi v e fa t etti, ölü m ü n d en bir
kaç gün önce bir m ide a ğ n sı h issetm iş,
zam anının tarihçilerinin ifadelerinden
anlaşıldığına göre, bu a ğrıyı m üteakip
ağır bir rahatsızlık da h issetm em işti. Ö-
lüm ünden bir gün önce, Sinan P aşa ta ­
rafından deniz tarafında yap tırılm ış k öş­
ke gitm iş, buradan denizi v e gem ileri
seyre dalm ıştır. Bu arada huzurunda
bulunan çalgıcı v e hânendelerden m u ta­
dı dışında hüzünlü bir şarkı istem iş, bu
şarkının nağm eleriyle içlen d iği sırada
M ısır’dan g elen ik i gem iden selâm m ak­
sadı ile atılan toplardan köşkün cam lan
kırılm ış, bu da Sultan M urad’a korku v e
hüzün verm iştir. Zam anın m ü verrih leri­
ne göre Sultan Murad: «E vvelce bütün
donanm anın top lan cam lan ki ramaz i -
ken şim di bu kadırgaların top se siy ­
le düşüyorlar. Görüyorum ki benim
kasr-ı hayatım harap olm uştur» demiş
ve bu sözlerinin arkasından ik i dam la
gözyaşı yanaklarından sakalına doğru
yuvarlanm ıştır. S u ltan Murad’ın hayatı
hakikaten bu sözleri söy led iğ i günün er­
tesi gecesinde nihayete erm iştir.
Para v e kadına düşkünlük gösteren
Üçüncü Murad za y ıf iradeli, tesir a ltın ­
da kalabilen bir insandı. A zim kâr olm a­
dığından takipçi olam ıyor v e re’sen k u v­
v etli d irek tif verm e h asletin e de sahip
oulunm uyordu. Onun bu hâlinden saray
1401
J, m
trj. J
>/;-v" .
“f i
\ i \ t a s g i r *
Sakarya - Sapanca - İzm it kanalının açıl­
m asına dair yazılm ış hüküm lerden biri
Ondokuzuncu asırda tzm it
kad ın lan , m usahip ve m usahibeler isti­
fade ederek- d e v le t işlerin e k a n şm a fır ­
satını buluyorlardı.
İngiliz elçisi Barton, Türk sarayına
girip çıkan Salam on Carmano adlı bir
yahudm in m üşahedelerine istinaden ü -
çüncü M uradı şöyle tarif etm ektedir :
«Sultan Murad orta b oylu idi. O kadar
şişm andı ki boynu y ok gib i görünüyor­
du. Rengi pem be v e beyaz, çehresi şa­
lı âne, ablak, yak ışık lı v e sevim li idi. Sa­
kalı sarı, hem en hem en altın renginde
v e uzundu. Göğsü üzerine düşüyor, yü ­
züne bir h ey b et veriyordu. E lbisesi mü­
k ellef v e m uhteşem di. M ücevher v e k ıy ­
m etli taşlara pek düşkündür. K avuğunu
sü sliyen sorguçlar üzerinde daim a paha
biçilem iyccek bir kaç tanesi bulunurdu.
N eşeli v e şendi. Ya tab iatı d olayısiyle,
yah u t da V alide S u ltan ’m tesiri yüzün­
den kan dökm ekten n efret ediyordu.»
İngiliz elçisin in bildirdiği şekilde
ü çü n cü Murad hakikaten adam öldür­
m eyi terviç etm em iştir. Tahta y en i g eç­
tiği zaman kanun icabı kıydığı kardeş­
leri ile, büyü yapm akla suçlandırılan
bir kaç cariyenin idam ından başka v e -
 I râ d b m ahlasını kullanm ıştır. Güzel şiir
V V i' % i
Saraybum u ile Ahırkapı arasındaki S i­
nan Paşa köşkü, hâlen tem el harabesi
m evcuttur. (R esim Juannin'den
alınm ıştır)
zir, vali ve kumandan gibi erkândan
kim seyi öldürtm em iştir.
Yirmi sene onbeş gün süren salta­
natı m üddetince İstanbul’dan dışarı çık ­
madığı gibi son zam anlarında saraydan
b ile çıkm az olm uştur. İik zamanlarda
cuma nam azlarına çıkarken bilahara onu
da terkederek sarayda namaz k ılm ayı â-
det edinm iştir.
E ğlenceye düşkün olm akla beraber,
iy i bir kültür sahibiydi. B ilh assa edebî
kültürü k u vvetliyd i. Türkçe, farsça, a-
rapça divanları vardır. Şiirlerinde «Mu-
üçüncü Murad (1574 -1 5 9 5 ) zam anındaki hüküm darlar
In g ilte r e ; B irin c i E liz a b c th 1558 _
■ K a rd in a l H a n r i 1578-1580, B irin c i F ilip
F r a n s a : D o k u 2 u n c u C h arle s __
1574, Ü ç ü n cü H e n ri 1574 — 158$, D ö r­
d ü n c ü H e n ri 1589 ____ > .
A v u stu ry a : İk in c i M ak sim ily a n
— 1576, ik in c i R u d o ll 1576 ____ » .
R u sy a : D ö n d ü n c ü (M ü th iş) îv a n
__ 1584, F e d o r İv anovic 1584 _____ >-
L e h is ta n : Is tv a n B a th o ry (71-
g ls m u n d ’u n kızı A n n a ’n m zevci, E rd e l
p re n s i) 1575 - 1586. Z ig lsm u n d V asa (İ s ­
veç p re n s i) 1587------- > .
İs p a n y a : İk in c i F i l i p _> ,
söyliyen Sultan Murad’m nesih v e tâlik
yazıları da güzeldi .A yrıca tasavvu fa da
m erak etm iş v e bu vadide «Fütûhat-ı
siyâm» adında bir eser yazm ıştır. A yrı­
ca «Esramâm ey adındaki eseri Ş em sed -
din S iv a sî tarafından şerhedilm iştir.
Şu m uham m es’i m u tasavvıfane m an ­
zum esinin m atlaını teşk il eder :
Tem âşândır cihan nakşi v e lâkin bî n i­
şansın sen
A yan iken hicâbı nûr zâtında nihansm
sen
Zaman ile m ekânın h alikı bi în -ü ânsın
sen
Mekân sende dolu yâ rab v e lâk in bi m e­
kânsın sen
Vücudunla cihan m em lû v e lak ın bî n i­
şansın sen.
Tab'an m erham etli olan Üçüncü
Murad, kadınlarla fazla m ünasebetinden
dolayı asabı h ayli bozuk bir kim se o l­
muştu. Bundan dolayı bazan pek çabuk
hiddete kapılır, sertliği m erham etsizlik
derecesine yükselirdi. K endisinin hasis
olup kadirşinas bulunm adığını kaydeden
v e «M enakıb-ı Hünerveran» isim li e se ­
rini de bu padişah adına kalem alan Mü­
verrih G elibolulu M ustafa A li Efendi
sonra «lâkin bu kavlin sıhhati m alûm ve
(İ lâ v e : 1 1 1 )
P o rte k iz : S e b a stiy a n —> — . 1578,
(Is p a n y a k ıra lı İk in c i F ilip ) 1580 ____ > .
İsveç ; Ü ç ü n cü J a n — 1592, Zi-
g ism ım d (L e h is ta n k ıra lı) 1592 ____ > -
_* P a p a la r : O n ü ç ü n cü G re g u v a r _^ —
1585, B esinci S ik s t (S ik stu s ) 1585 - 1590,
O n d ö rd ü n c ü G re g u v a r 1590 - 1591, D o­
k u z u n c u tn o s a n 1591. S ekizinci K iem an
1592 ------
I r a n : Ş a h T a h m a sp __ 1576, I-
k in c i İs m a il 1576 • 1578, M ehm ed H ü d a-
b en de. 1578 - 1587. B irin ci A b b a s 1587
----- ►•
Ö zbek h a n la r ı : İs k e n d e r __ 1583,
ik in c i A b d u lla h 1583 ____ > .
1402
ne kadar tetebbu ettik m ukarrerliği m a­
lûm değildir» dem ektedir. Üçüncü M u­
rad hakkm daki rivayetlerden biri de,
sar’alı olduğu için vezirler tarafından
sefere gitm esi hususunda yapılan tek lif­
lere, hastalığın ın m eyd an a çıkm asından
çekindiği için m uvafakat etm ediğidir.
Ü çüncü Murad’m türbesi, A yasofya
cam i’i harim inin gü n ey-b atısın d a ve X-
kinci Selim m ’kine p ek yakındır. Ser m i­
m aran- ı hassa. D avud A ğa tarafından
v e altı k öşeli üzeri kubbeli, dışı m erm er
olarak inşasına başlanm ıştır. Sonraları
yin e m im arândan D algıç A hm cd Çavuş
ile birlikte tam am lanm ıştır. B ilhassa k a­
pılarında v e sair yerlerin d ek i sed ef iş­
çiliği D algıç A hm ed Ç avuşundur. Tür­
benin bitişiğindek i küçük bina, Üçüncü
M uradin tahta çıkam ıyan şehzadeleri
için yapılm ıştır.
Üçüncü Murad zam anında S aray-ı
C edid-i âm ireye (Topkapı sarayı) bir
takım ilâvelerd e bulunulm uş, bu arada,
etrafını kuşatan surlar üzerine ba2i
köşkler yapılm ıştır. Bunlardan. A lay k öş­
kü, halen G ülhane Parkı kapısının y a ­
nındaki köşede A dlî Tıb ile D efterd arlı­
ğın m uhteşem kapısının karşısındaki burç
üzerine inşa edilm işti (ilk A la y köşkü
budur, şim di m evcud olan İkinci M ah-
mud'un ya p tırd ığ ıd ır). D iğer b ir köşkte
Koca Sinan Paşa tarafından sarayın
M armara denizi k ıyısındaki surunun A -
hırkapı’y a yak ın olan kısm ında Ser m i-
m aran-ı bassa Davud A ğa’y a inşa e tti­
rilerek Padişaha hed iye edilen «Sinan
Paşa köşkü» veya diğer ism iyle «İncil:
köşk» tü. S ah ild e bir kale burcunun ü s­
tünde bulunan v e 1589 tarihinde tam am ­
lanan bu eser tepesinde yald ızlı alem i,
içersinde zarif İznik çinileri, h a lk a n ve
y ald ızlı n a k ışla n ih tiv a eder, uzaktan
bile gözleri kam aştınrdı. Y ine bu köşkün
altına aynı zam anda bir de çeşm e y a ­
p ılm ıştı. B unlardan başka, üçüncü bir
köşkte, padişahın arzusu üzerine v e m a s­
rafı Koca Sinan Paşaya ait olm ak üzere
saray surunun Sirkeci tarafında v e Ya­
lı kapısı civarındaki kısm ı üstüne inş?
edilenidir. Y apılacağı yerd e K ılıç Ali
Paşanın bir m üddet önce yen iled iğ i S u l­
tan B eyazı d köşkü vardı, bu y ık tırıla ­
rak 1592 de y in e S er m im aran-ı hassa
Davud A ğa « K asr-ı A li » n in inşasına
başladı. Cephesi denize nazır köşk m ü­
teaddit şahnişin, sofa, dehliz v e odayı h a­
vi idi. İznik çinileri v e kırm ızı m erm er­
le süslem eleri de dâhil olmak üzere köşk
iki y ıl kadar sonra ikm al edilm iştir, in ­
şası sırasında « K a s r -ıÂ iî» olarak ad ­
landırılan bu köşk sonradan « Sepetçiler
Köşkü » diye şöhret kazanmıştır.
 rİOEİİŞTEK GERİLEME lE f lI S H B N ( i l i l
O sıran lı D evleti T e şk ilâ tı ve M üesseseler!
ve İçtim aî H ay atı
1

Osmaniı Sarcyı Teşkilâtı

Osmanlı
Hüküm darlar için ikam etgâh, ayni
zam anda en yüksek d ev let dairesi y e ri­
ni tutan O sm anlı sarayı, d ev letin kuruluş
v e gelişm esi ile m ütenasiben teşekkül e -
dip teşkilâtlanm ıştır. İlk Osm anlı sara­
y ı m ütevazı şekilde B ursa’da kurulm uş,
daha sonra Edirne’de Bursa sarayından
hem bina hem de personel bakım ından
daha geniş bir saray teşkilâtı m eydana
gelm işti. Bursa v e Edirne sarayları h ak ­
kında birinci cildim izde kâfi derecede
m alûm at verilm iş olduğundan,, burada
İstanbul sarayı ele alınacaktır,
İstanbul’un fethinden sonra kurulan
saraylardan Yeni saray, hem binalarının
ayakta durm ası, hem padişahların uzun
m üddet burada ikam et etm esi, hem de
âdet v e a n a n e le r d e d ah il olduğu halde
saray teşk ilâtın ın burada son şek lin i al­
m ası d olayısiyle, «Osmanlı sarayı» de­
n ilin ce akla bütün cep h eleriyle Yeni sa­
ray gelm ektedir.
Padişahların ikam etgâhı olm asının
yanında, en yü k sek d e v le t dairesini
m eydana g etiren kuru llan n bîr k ısm ı­
n ın da bu topluluğa d ah il bulunm ası se ­
b eb iyle, yen i sarayın etraflıca in celen ­
m esi, Osm anlı d evlet teşk ilâtın ın bir cep­
hesinin izahını da verm iş olacaktır.
Yeni sarayın tetk ik in e geçilm eden

1404
önce, fetih ten sonra İstanbul’da kurulan
ilk saray olan Eski Saray hakkında bir
kaç satırlık bilgi verilm esi u ygun düşe­
cektir.
F etihten sonra kurulan ilk İstanbul
sarayı «Eski saray» dır. F atih M ehmed
tarafından yaptırılan bu binanın Eski
saray adını alm ası y in e sarayın yap tırıl­
m asından sonradır. R esm î vesikalardaki
adı «Saray-ı a tik -i mamure» olan bu
saray, şehrin hem en hem en ortasında
B ayezid sem tinde şim diki ü niversite
m erkez binasının bulunduğu yerd e idi.
Sahası ep ey ce ğeniş olup S üleym aniye
camii civarına kadar uzanm aktaydı. F a­
tih M ehmed daha sonra Yeni sarayı ya p ­
tırm ış olduğundan, padişahlar Yeni sa ­
rayda oturm aya başlam ışlardır. Burası
ise vefat eden padişahların a ileleriyle
kızlarının ikam etine tah sis edilm iştir.

TOPK API SAKAYI

Osm anlı padişahlarının üç buçuk a-

sır m üddetle oturd uk lan Topkapı sarayı
F atih M ehmed tarafından yaptırılm ış,
bilahara bir takım ilâ v elerle son şek lin i
alm ıştır. İstanbul’un en güzel yerinde
Fatih zamanında G. Amyrutzes’e yaptı­
Marmara, Boğaz v e H a liç’e nezareti olan rılan bu İstanbul plânının ortasında gö­
sabada kurulm uş olan Topkapı sarayının rülen Fatih Camii, aşağıdaki çift duvarlı
ilk adı «Yeni saray», resm î vesikalarda binalar Eskisaray’dır
ise «Saray-ı C edid-i âmire» idi. Yeni
sarayın deniz tarafındaki kapılarından
birisi «Topkapı» adını taşım aktaydı. A y ­
ni kısım da yapılan ahşap bir saray da
bu isim le anılırken bilâhara «Topkapı
sarayı» adı Y eni sarayın tam am ına alem
olm uştur.
Y eni sarayın inşasın a 1465 yılından
sonra başlanm ış ve F atih’in b aşlattığı in ­
şaat 1478 de sona erm iştir. Sarayın en
büyük kapısı olan B â b -ı hum âyun ü ze­
rindeki kitâbe ramazan 883 (M ilâdi: K a­
sım /A ralık 1478) tarihini taşım aktadır.
Ü çgen şeklinde b ir sahayı kaphyan
Topkapı sarayının etrafı surla çev ril­
m iştir. Fatih Su ltan M ehm ed tarafından Esfdsaray’a ait bîr restore resim
yaptırılm ış olan saray surlarının irili u -
fak lı bir takım k a p ıla n vardır. Saray içtek i kapılar bugün de m evcudiyetini
sınırının bir kısm ı dem iryolunun inşası m uhafaza etm ektedir.
üzerine kaldırılm ıştır. S aray surlarının
dışarıya açılan kapılarından başka, sa­ Topkapı Sarayının Taksim atı
ray sahası içinde de m eydan v e binaları
birbirinden ayıran/ kap ılar görülür. S a ­ tç içe avlularla bu avlularda birta­
rayın dışa açılan kapılarının ek serisi ile kım bina topluluklarından ibaret b ulu-
an T opkapı sarayı, buradaki v a zifeliler
v e teşk ilâtı bakım ından ü ç kısm a a y rıl­
m aktaydı. Bunlar:
1 — D ış kısım : Bîrun,
2 — îç kısım : Enderun
3 — Harem.
Y ekdiğerinden kapılarla ayrılm ış
dört avlu teşk il eden T opkapı sarayının,
d ıştan iç e doğru avluları küçülm ekte,
buna m ukabil küçülen avlularda daha
fazla bina bulunm aktadır. Saraya A y a -
sofya tarafm dn en dış giriş y erin i teş­
k il eden B â b -ı hüm âyun ile başlıyan
b irinci avlu (B irinci yer) ile ondan son­
ra g elen ikinci avlu (İk in ci y er) T opka-
pı sarayının B îrun d enilen dış kısm ını;
daha içerde bulunan Ü çüncü v e D ördün­
cü yerlerd ek i binalar top lu lu ğu ise, E n ­
derun v e Harem i m eydana getirm ek tey ­
di. Şim di bunları ayrı ayrı tetk ik e d e ­
lim .
1 — BÎRUN
T opkapı sarayının B â b -ı hüm âyun
d enilen birinci kapısı ile B âb ü s-sa â d e
d en ilen A kağalar kapısı arasında kalan
kısm ıdır. Burası, B âb -ı hü m âyu n ile
Onsekizinci yüzyıl sonlarında Topkapı Sarayının Galata tarafından görünüşü
bina Bağdad Köşküdür. Sağda ve sahilde tek katlı küçfik kubbeli bina Yalı
1406
Bâb ü s-selâ m den ilen Ortakapı arasında
kalan «B irinci yer», Ortakapı ile A k a-
ğalar kapısı arasında kalan «İkinci yer»
den ibaret olm ak üzere ik i kısım dır.
B irinci y er: Topkapı sarayının sa l­
tan at kapısı olan B â b -ı hüm âyun ile
Ortakapı arasında kalan üç y ü z m etre
uzunluğundaki birinci avludan ibaret
bulunan B irin ci y e r sarayın bugün en
çok d eğ işik liğe u ğram ış kısm ıdır. B i­
rin ci avlunun etrafında e v v e lc e birçok
binalar bulunm aktaydı.
B â b -ı h ü m âyu n iç içe iki kapı v e
bir kubbeden m ürekkeptir. B â b -ı hüm â­
yundan g irild ik ten sonra avlunun sağ
v e so l tarafında ayrıca kapılar m ev cu t­
tu. Sağdaki k ap ıya «Çizme kapısı» d en i­
lirdi. Çizm e k ap ısın d an çık ılıp ta yok u ş
aşağı in ilin ce, bugün yerin d e hastane
binaları bulunan C ebehâne m eydanına
varılırdı. S old ak i kapı da y in e b ir yokuş
aşağı in iş y o lu n u n ü zerinde bulunan
«Darphane kapısı» idi.
Çizm e kapısı ile Ortakapı arasında
kalan kısım da duvar üzerinde bir su
terazisi v e bunun yak ın ın d a da bir ç e ş­
m e görülür. S iy a set Ç eşm esi adını ta ­
şıyan bu çeşm e önünde idam ına h ü k m e­
 Topkapı Sarayına adını veren tam burundaki ahşap saray (Choiseul Gouffier’den)

dilen kim selerin b aşı vurulur, sonra c e l­
lâtlar idam â letlerin in k anını bu ç e ş­
m ede yıkarlardı. Ç eşm enin biraz ile r i­
sin de O rtakapım n önünde « S en g -i İbret»
denilen ib ret taşı m evcuttu. İdam edilen
k im selerin başlarının teşh ir ed ild iği bu
taş T an zim at-ı h ayriyed en sonra k a ld ı­
rılm ıştır.
B âb -ı hüm âyundan O rtakapıya g id i­
lirk en sol tarafta görülen ilk bina olan
A ya - İrini k ilisesi silâh deposu h a lin ­
de k u llan ılm ak tayd ı. İkinci Cihan h ar­

(Choiseule Gouffier’nîn kitabından). (Yukarda resmin kesilmiş yerindeki kubbeli

Köşkü ve onun sağındaki bina Sepetçiler Köşküdür ki, halen haraptır.)

1307
 bine kadar askeri m üze h alinde k u lla n ı-
lan A ya - İrini kilisesi ile sur arasında
sarayın sakaları olan S im Sakaları ile
saray hasırcılarının koğuşları vardı. H â­
len m evcu t olm ayan bu k oğuşların y a ­
nında şim di D arphâne binası b ulunm ak­
tadır. D arphâne e v v elc e B ayezid ile
K oska arasında ik en 1716 da buraya n ak ­
ledilm iştir. D arphânenin eski yerin d e de
bugün harap vaziy ette bir parçası m e v ­
cut olan Sim keşhâne binası in şa o lu n ­
m uştu.
D arphânenin yanından, bugün A r­
keoloji m üzelerinin bulunduğu sah a ile
G ülhane parkına in en yolu n b a şlan gıcı­
na yakın yerin d e Darphâne k ap ısı v a r­
dı. D arphâne kapısından O rtakapıya
doğru gidilirken daha ziyad e O rtakapı-
ya yakın bir yerde «D eâvi k asn » denen
ahşap bir kasır m evcuttu. K ubbe v ezir­
lerinden birisi h er gün buraya g e lir dâ­
va sahiplerinin arzuhallerini toplar, k en ­
d ilerin i dinler, arzuhallerle b irlik te dâ­
vaların h u lâsaların ı d ivan günlerinde
D iv a n -ı hüm âyuna sunardı.
B â b -ı hüm âyundan itibaren batıya
doğru uzanan surla çev relen en v e b u ­
günkü G ülhane parkını için e alarak de­
n ize kadar uzanan saha ile , d eniz kena­
rındaki B izans surlarım tak ib en A h ır-
kapı fenerin e, A hırkapı fen eri y a k ın ın ­
daki B alıkhane kapısından tekrar B â b -ı
hüm âyuna kadar uzan an . yerler de T op-
kapı sarayı saha v e m ü çtem ilâtm d an -
dır. ik in ci avlu, Enderun v e H arem , bu
geniş sahanın ortasında kalır. Sarayın
Fatih’in bu kısımda ilk yaptırdığı bina
Çinili Köşk
1408
en dikkate d eğer taraflarım teşk il eden
İkinci yer, Enderun v e H a rem kısım ları
bu sahadan m uazzam b ir d u varla a y r ıl­
m ış olup, y eg â n e çık ış y erleri bir başta
Ortakapı, diğer başta da Ü çüncü k ap ı-
B â b -ı h üm âyun’dan itib aren batıya
doğru sur b oyu takip ed ilin ce «Soğuk-
çeşm es kapısına gelinir. G ülhane parkı­
na giriş y erin i teşk il eden bu kap ıya
şim di h alk arasında G ülhane parkı k a ­
pısı, v ey a h u t da sadece Park kapısı d e­
nilm ektedir. S oğu k çeşm e kapısından g i­
rilip de sağa y ok u şa doğru çık ılın ca,
bugün A r k eo lo ji m üzelerini teşk il eden
binalar grupuna ı'a.'st gelin ir. F atih S u l­
tan M ehm ed’in 147? d e yap tırm ış o ld u ­
ğu «Çinili Köşk» de buradadır. Ç inili
K öşk’ün karşısında bulunan A rk eoloji
m üzesinin yerin d e esk id en Ü çüncü M eh-
m ed köşkü vardı.
Soğu k çeşm e kapısından girilip de
sola doğru sur boyu takip ed ilin ce kö­
şed e «A lay Köşkü» n e rastlanır. Aİ3y
köşkünü Ü çüncü Murad yap tırm ıştır. F a­
kat bugünkü bina İkinci M ahmud d ev ­
rine aittir. P adişahlar buradan çeşitli
m erasim de askerî v e siv il alayların g e ­
çişlerin i seyrederlerdi. A la y köşkünün
karşısında sur dışında şim di A d lî Tıp
dairesinin bulunduğu yerd e esk id en sa­
rayın terziler koğuşu vardı. A la y k öşkü­
nün batı istik a m etin d e karşısında B â b -ı
A li y a n i sadrazam lık dairesinin büyük
kapısı vardır. ,
A la y köşkünden itibaren sur boyu
takip ed ilin ce bü yü k kapılardan biri o -
lan «D em ir kapı» y a v a n lır . A la y köşkü
ile D em ir kapı arasında surun küçük
koltuk kapılarından ik i kapı m evcuttur.
D em irkapı civarından itib aren deniz k e­
narındaki k öşk ler m ın tık asın a gelin ir.
D eniz kenarındaki köşk v e civarındaki
binalar y a yan m ış v ey a h u t da y ık ılm ış­
tır. B ugün ayak ta duranlardan deniz k e ­
narında «Sepetçiler köşkü» ne rastlanır.
S ep etçiler köşkü yak ın ın d a e v v e lc e sa l­
tanat k ayık ların a m ahsus kayık h ân e v e
H am lacılar ocağı vardı.
S arayb u m u yak ın ın d a sarayın önem ­
li k öşk lerin d en «Y alı köşkü» bulunm ak­
taydı. P adişahlar deniz gezin tilerin e b u ­
radan çıkar, sefere çıkan v ey a seferden
dönen K ap tan -ı deryalar burada kabul
olunurlardı. Y alı köşkünün civarında
 Oııyedi ve Onseki7in e i asırlarda İmparatorluk halk kıyafetleri
*'Zur G e sc h ic h te d e r e o stiim e ” a d lı A lm a n c a e se rd e n a ld ığ ım ız y u k a rık i g ru p re s im ­
le rd e ; T ü r k k a d ın la rın ın ic v e dı§ k ıy a fe tle riy le m a iy e tle ri, a ş a ğ ı s o ld a b i r zey b ek , b ir
S u riy e li ve b i r h ıris tiy a n k a d ın ı, sa& daki g r u p ta d a k u íe y ve g ü n e y li A rn a v u tla rla b ir
B u lg a r ta s v ir e d ilm iş tir- B u n la r a s ılla r m a u y g u n d u r.
(M u fa s s a l O s m a n lı T a r ih i ta b lo s u N o , 28)
 Bâb-ı hüm âyûn (Birinci kapı). (Choiseule Gouffier’den)

B ostancıbaşı dairesi v e B ostancı h asek i­ Mahmud tarafından gen işletilen bu b i­

leri koğuşu m evcuttu.
Sarayb um unda deniz kenarında B o­
ğaziçi, Ü sküdar v e K adıköy’e nezareti
bulunan Topkapı köşkü m evcuttu. D iğer
köşklerden ep eyce büyük olduğundan
Topkapı sarayı şeklinde d e anılan bu
güzel ahşap bina bütün Y eni saraya a-
dini verm iştir. îlk d efa Ü çüncü A hm cd
tarafından yaptırılıp, bilâhara B irinci
na Î862 de bir yan gın n eticesi k ü l ol­
muştur.
Topkapı köşkünün arka tarafında
Üçüncü S e lim in annesi için yaptırdığı
v e içi pek süslü olan «Serdab köşkü» bu­
lunm aktaydı. Scrdab köşkünün arka ta ­
rafında yü k sek kısım da Roma im para­
torlarından îk in ci Ciodius zam anında
G otlar üzerine kazanılan zaferin hâtıra­

Birinci Yer (Mellingr'den)

1409
 sını tes’iden dikilm iş olan «Gotlar sü­
tünü» vardır. B unun ilerisinde sarayın
Harem kısm ının Sarayb u m u ’na açılan
kapışım teşkil eden «Üçüncü kapı» g ö ­
rülür.
Sarayın bir çiçek bahçesi olan «Has-
bahçe» ile «Gülhane m eydanı» S aray-
b u m u ’nun arka v e ü st tarafına rastlar.
Hasbahçe’nin civarında ayraca bir takım
köşkler olup bunlar «Çayır köşkü» v e
yin e o civarda «İshakiye köşkü» d en i­
ze yakın kısım da da «İncili köşk, Sinan
Paşa kasrı» vardı. D eğirm en kapısı ve
saray değirm eni de bu taraftaydı. G ül­
hane meydanının, denize yakın tarafında
saray süprüntülerini toplayıp denize
döken hadem elerin ikam etine mahsus
«Mezbele keş an ocağı» denilen y er m ev­
cuttu.
Bu köşkler sahasının M armara’ya
doğru ileri tarafında «Nişan taşlan » jı-
dan sonra « Gebehâne m eydanı » na, o -
radan da Ahırkapı ve B alıkhane kapısı
tarafından yukarı doğruçıkılm aya başla­
nınca saray surunun kara tarafındaki yaptırm ış olduğu cami v e ham am b ulu­
kapılarından olan «Otluk kapısı» na g e­
linir. •
Topkapı sarayının bu dış avlusunu
teşk il eden kısım da sarayın sebzesinden
fırınına v e hattâ değirm enine kadar her
türlü ihtiyacını tem in edecek şeyler yer vardır. Bu binadan sonra Zülüflü
m evcuttu.
İkinci y e r : Topkapı sarayının esas
dikkate değer kısm ı « İkinci y e r » ile
başlar. D ış avludan sonra İkinci avluyu
teşk il eden bu bölüm e, resm î adı «Bâb
Ü s-selâm » olan «Orta kapı» dan girilir.
Ortakapı, bugün Topkapı sarayı m üze­ lerinden birisi d e « Kubbe altı » binasıdır.
sinin giriş kapısıdır. Ortakapının ik i ta ­ A vlunun sol tarafında bulunan Kubbe a l­
rafında kurşun külâhlı birer kule, k u le­
lerin altında da kapıcılara m ahsus oda­
lar vardır. V ezirlerden v e d ev let erkâ­
nından gazaba uğrıyanların hapsedildik­
leri «Kapıarası» denilen y er burasıdır.
Ortakapıdan ik inci avlu ya geçm ek çok
sıkı bir nizam a tâbi idi. V ezirler O rtaka-
p ıya "kadar atla gelirler, burada attan i-
nerek ikinci avlu ya yaya dahil olurlar­
dı. Buradan sadece padişahlar at üzerin­
de geçerlerdi.
Ortakapı ile Bâb üs-saâde arasında
kalan ikinci avlu 160 m etre uzunluğun­ dan daha küçüktür Buraya « Üçüncü yer »
da 130 m etre genişliğindedir. Saray ıs­
tılahında adı «İkinci yer» olan bu avlu ­
da Kapıkulu askerine u lû fe tev zi’i ve
1410
Bayram alayları gibi m erasim ler de y a ­
pıldığından « A lay m eydanı » da denilir.
A vlunun sağ tarafında «M atbah-ı âmire»
denilen saray m utfakları vardır. İki sı­
ra üzerine yirm i kubbe teşk il eden m ut­
fakların bugünkü binası M imar Sinan
tarafından yapılm ıştır. M utfak binaları
arasında yem ek pişirm e yerlerinden b aş­
ka ah çılan n , tablakârlarm v e m em urla­
rının da koğuşları, ayrıca m escidleri
m evcuttur. Saray m utfaklarında h er gün
dört - beş bin k işilik yem ek pişirilirdi.
U lûfe tevzi günlerinde kapıkulu askeri­
ne verilen çorba, p ilâv v e zerde de b u ­
rada hazırlam rdı. Ramazanın onbeşinde
kapıkuluna v erilen baklava da y in e bu
m utfaklarda pişirilirdi.
Ortakapıdan sola doğru ilerlenince
Hasahır kapısı ile M evit kapısı denen iki
kapı v e bir takım bina v e dairelere rast­
lanır. M eyit kapısı, saraydaki cenazelerin
d ışarıya çıkarıldığı kapı olduğu için bu
isim verilm iştir. Bu iki kapı arasında
D ar-ü s-saâd e ağası Hacı B eşir A ğanın
nur. B eşir A ğa cam ii a y a k ta .ise de ha­
mam yık ılm ıştır. Bunların yan tarafında
hasahır m em ur ve kâtiplerinin oturduk­
ları, daha sonraları Yakah b altacılar v e
bahçıvanlar koğuşu olarak kullanılm ış
baltacılar koğuşu v e onun yan gerisinde
de Raht hâzinesine gelinir. Z ülüflü bal­
tacılara tahsis edilen kısım koğuş, cami,
hamam v e m ektepten m üteşek k il bir top­
luluk m eydana getirir.
İkinci avludaki binaların en önem li­
tı, D iv a n -ı hüm âyun toplantılarının y a ­
pıldığı yerdir. D iva n -ı hum ayun salonu­
nun A k ağalar kapısına bakan yan ta­
rafında « İç hazine » d iye anılan bina bu-
lunur-
2 — ENDERUN
Ak hadım ların m uhafazasında b u lu ­
nan v e bu bakım dan A kağalar kapısı d e­
nen B âb -ü s-saâd e’den ügîincü avlu ya g i­
rilince Enderun başlar.. k-ağala.r kap ı­
sından sonraki -üçüncü avlu, ikijiS^ av lu ­
de denir.
B âb -ü s-saâd e’nin ön kısm ında m er­
mer sütunlara m üstenit gen iş v e gü zel bir
 Bâb üs-selâm (İk in ci kapı). (C hoîseule G ouifier’den)

revak vardır. Padişahların cülûslarm da
.tah t buraya kurulur, yen i hüküm dara b i­
at m erasim i burada yapılırdı. B ayram laş­
malar, bazeıı de A yak divanı denilen fe v ­
kalâde divanlar ayni yerde cereyan eder­
di. B eşinci Murad’a kadar padişahların
cülus m erasim lerinin yap ıld ığı bu reva­
kın Osmanlı tarihinde h u su sî bir yeri
vardır.
Üçüncü avluya giriş istikam etine g ö ­
re B âb-üs-saâde'nin sağ tarafında ak h a ­
dım ların en büyük âmiri sayılan « Kapı
ağası » v e y a « B ab -ü s-saâd e ağası » nm
dairesi, solda da ak ağa yani beyaz h a ­
dım ların koğuşu vardır. B âb -ü s-saâd e’-
nin tam karşısında « Ar2odası » m evcu t­
tur- Yabancı d evlet elçilerinin, sadaret
d eğişik liği vukuunda vezir, şeyhülislâm ,
kazasker ve defterdarların, bir vazifeye
yent tayin edilen m ühim devlet erkânı­
nın. padişah tarafından kabul salonu o -
lan Arzodası, etrafı fırdolayı geniş sa ­

İkinci Yer. Sola doğru ortada kuleli ve önü kolonlu bina Kubbe altıdır. Sağda
küçük kubbeleri olan usun bina M atbah-ı âmire’dir (M ellinçdea)

1411
 çaklı revaklarla çevrili zarif bir binadır.
Arzodasmın arka tarafında beyaz
m ermerden, üzeri kubbe ile örtülü güzel
bir yapı olan üçüncü Ahmed kütüpha­
nesi bulunur. Arzoclası gibi bu da başka
binalarla bitişik tarafı bulunmayan m üs­
takil yapı halindedir.
üçüncü avlunun sağ köşesinde En­
derun mektebi ve onun yanında Eczaha-
ne mevcuttur. Buradan itibaren avlunun
sağ kenar uzantısında Seferli koğuşu,
İkinci Selim hamamı, H azine-ı hümâyun
vardır.
üçüncü avlunun, B âb-üs-saâde’nin
karşısına düşen kenarında i s e ; K iler-i
hassa denilen K iler koğuşu, Hazine k et-
hüdaiığı dairesi ve Hazîne koğuşu, m u­
kaddes em anetlerin hıfzedildiği S m a-
n at-ı mübareke dairesi bulunur. Halen
Topkapı sarayı müzesinin m üdiriyet da­
iresi olarak Kullanılan kiler koğuşu ile
hazine koğuşu arasında üstü kapalı bir
m erdivenle aşağı kısma yâni « Dördün­
cü y er» e inilen bir y o l vardır.
Üçüncü avlunun dördüncü kenarını
teşkil eden kısımda, Em anat-ı mübareke
dairesinin bitişiğinde v e onun devamı
halinde « Hırka-i saâdet d a iresi» ve ayni
sahada Hasoda ve Enderun ağalarının
mescidi görülür. Sarayın en büyük camii
olan burası hâlen Topkapı sarayı kütüp­
hanesi olarak kullanılmaktadır. Ağalar
camii ile H ırka-i saadet dairesi arasında
Arzhâne ve « Hasoda s- bulunmaktadır.
K iler koğuşu ile hazine koğuşu ara­
sındaki yoldan geçilerek sarayın « Dör­
düncü yer» ine girilince, zarif bir takım
köşklerin bulunduğu sahaya gelinm iş o-
lur. Kara M ustafa Paşa köşkü, Revan
köşkü, Bağdad köşkü. M ecidiye köşkü
bunlardandır. Bunlardan bilhassa B ağ­
dad köşkü çinileri, oymaları, sedef ve ba­
ğa işlem eleri ile bîr sanat şaheseridir.
Dördüncü Murad tarafından Bağdad fe t­
hinin hâtırası olarak yaptırılm ıştır. Yine
ayni hükümdar tarafından yaptırılm ış o-
lah Revan köşkü, Bağdad köşkü üslûbun­
da olup ondan biraz daha küçüktür. Çok
zarif bir bina olan Kara M ustafa Paşa
köşküne « S a fa k ö şk ü » de denilir.
Kara Mustafa Paga köşkünün ön ta ­
rafında meşhur Lâle bahçesi vardır. H e­
kimbaşı odası da Lâle bahçesi civarına
isabet eder. Yine dördüncü yer’de « Sün­
1412
net o d a sı» vardır. Sünnet odası, H ırka-i
saadet dairesinin arkasında ve onunla ay­
ni çatı altındadır. Sünnet odası ile B ağ­
dad köşkü arasında « Sultan İbrahim ka­
m eriyesi» vardır. Dördüncü yer’den bir
kapı ile Sarayburnu tarafına çıkılır. S a ­
rayın büyük kapılarından olan bu kapı­
ya « üçüncü kapı » denilir.
3 — HAREM
Topkapı sarayının Harem kısmı m uh­
telif zamanlarda yapılmış binalar toplu­
luğu halindedir. Yer yer muhteşem kı­
sımlar olm akla beraber alçak tavanlı o -
dalar, m uhtelif zamanlarda inşa edilmiş
kısım ları birbirine ekliycn koridorlar,
izbe v e karanlık avlular vardır. Harem,
sarayın Gülhane parkına bakan batı ta­
rafını kaplar.
Padişahın, padişahla alâkalı kadınla­
rın, kız ve erkek çocuklarının, bundan
başka haremin nezaretine mem ur harem
ağaları ü e müşabihlerin oturma sahası­
dır. Onun için Haremi, birisi asıl Harem,
diğeri de asıl Harem ile Enderun ara­
sında kalan harem ağaları ve m ü şa h it­
ler daireleri diye ik i kısımda mütalea
mümkündür.
Harem’in bir takım kapıları vardır.
Bunlardan bir tanesi, saraydan çıkan ka­
dınların bu kapı önünde arabaya b inişle­
rinden dolayı « Araba kapısı » diye anı­
lan kapıdır. Araba kapısı Kubbe altı’nm
arka tarafında, zülüflü baltacılar koğuşu­
nun önüne yakın yan tarafmdadır. Sara­
y ın karşıdan bakılınca dikkati çeken b ü ­
yük kulesi, Kubbe altı ile bu kapı ara­
sında kalan bir sahaya isabet eder. Araba
kapısından girilince « Dolaph kubbe » d e­
nilen yere gelinir. Buradan, büyük kule­
nin bulunduğu tarafa açılan bir kapı da
mevcuttur.
Dolaplı kubbe’nin yan v e gerilerinde
« Karaağalar ca m ii» v e harem ağalarının
dairesi bulunur. Karaağalar camiinin y a ­
nında küçük cariyelere mahsus b ir .sib -
yan m ektebi olan « K alfa mektebi » var­
d ır, Haremağaları dairesi, bir iç koridor
üzerine iki taraflı sıralanmış bir binadır.
Loş v e kasvetlidir. Harem ağalânnm su ­
bayı olan Bagkapı gulâtm dairesi bu b i­
nanın en süslü yeridir. Harem ağaları
dairelerinin kubbe altı binasına bakan
tarafında 6 - 7 m etre genişliğinde 45
Üstte Bâb üs-s a ad e. (Choiseule Gouf-
fier’den), yanda Arz odası, altta Üçün­
cü yer: Sağda, kubbeli bina. Üçüncü Ah­
med kütüphanesi ve onun solunda Arz
odası (Bartlett'ten)

1413

Harem ve giriş yerinin Kubbe altı ar­
kasındaki k uleden görünüşü
m etre kadar uzunlukta bir koridor var­
dır. Bu koridorun bir ucu nöbet yeri d e­
nen kısm a kadar uzanır.
Koridorun nöbet yerin e yakın k ıs­
mında D ar-üs-saâde ağası dairesi ile şeh­
zadeler m ektebi ism iy le anılan yerler
vardır. D ar-üs-saâde ağası dairesinin du­
varları Onyedinci asır çin ileriyle sü slü ­
dür. Şehzadeler m ektebi O nyedinci asır
Harem’in giriş yeri
1414
çinilerinin güzel örnekleri ve tahta o y ­
m acılığın zarif num uneleri ile bezen­
miştir.
X öbet yerin in m ethalinde H arem -i
hüm âyunun cüm le kapısı görülür. N ö-
betyeri ile iç hazine arasında loş v e kub­
beli bir geçitten yürününce «Kuşhane ka­
pısı » na gelinir. Kuşhane kapısı, K uş­
hane m eydanına açılır. Kuşhane m eyd a­
nında ik i daire m evcuttur. B unlardan b i­
ri, padişahın n efsin e m ahsus yem eklerin
pişirildiği m utfak, diğeri de eczanedir.
Kuşhane m eydanındaki bir kapı A k ağa­
lar camii yanından Üçüncü y e r e açılır.
Kuşhane m eydanı H arem -i hum âyundan
sayıldığı cih etle bu kapıdan sadece h a ­
rem ağaları işler, icabında harem e celbo-
lunan tabipler ile m abeyin erkânı ayni
yerden girebilirlerdi.
Harem’in cüm le kapısı civarından a -
çılan kapı ve koridorlarla m u h telif is ti­
kam etteki dairelere gidilebilir. B unlar­
dan birisi C ariveler dairesine, birisi V a ­
lid e taşlığına, bir diğeri de A ltın yol d e ­
nen kısm a açılır. C ariyelcr dairesine g i­
den yol uzun bir aralık şeklindedir. Ca-
riyeler dairesinin b itişiğinde V alide d a i­
resi vardır. Cariyeler dairesinden 'v a li­
de dairesine bir kapıdan geçm ek m üm ­
kündür.
V alide dairesinin esas giriş çıkış yeri
V alide taşlığı tarafındadır. V alide taşlığı,
zem ini taş döşeli y ed i sekiz yü z m etre
karelik bir avludur. V alide taşlığın ın üç
tarafında duvar, bir tarafında da a ltı sü -
tunlu bir revak vardır. R evakın altında
biri büyük biri küçük iki çeşm e görülür.
Valide taşlığının sağ tarafı A ltm yol, sol
tarafı ise V alide dairesidir. V alide daire­
sinde, valide sultanların oturma, yem ek,
yatak odaları v e ayrıca da valide ham a­
m ı vardır. V alide sultan odalarının bir
kısm ının duvarlarında çirkin İtalyan çi­
n ileri görülür.
V alide taşlığına açılan kapılardan
birisi de « Taht kapısı » dır. Taht k ap ısı­
nın yanında bir binek taşı vardır. Padi­
şahlar K ılıç alayına giderlerken bu b i­
nek taşından ata binerler ve Kuşhane k a ­
pısından üçüncü , avluya atla çıkarlardı.
Taht kapısından « Ocaklı sofa s> veya
« Ocak sofası » denen y ere girilir. Ocak
sofasında y ald ızlı tunçtan sarayın en gü ­
z el ocaklarından biri bulunur. Ocak so -
f a s ın ın b i r ta r a f ın d a d a Ş e h z a d e le r d a i­
re s i v a r d ır .
Çeşme sofasını» bir tarafındaki g e­
çitten Ü çüncü M uradın yatak odasına g i­
dilir. Burası, sarayın en m uhteşem y er­
lerinden biridir. D uvarları on altın cı as-
n n en güzel çinileri ile süslüdür, kapıla­
rı sedef, fildişi ve bağa kakm alıdır. Ü -
çüncu Murad’m yatak odasının b itişi­
ğinde « Hünkâr sofası » m evcuttur. B u­
raya, Üçüncü Murad’m yatak odasm a
açılan geçit yerinin diğer bîr tarafında
bulunan kapıdan girilir. Hünkâr sofası­
nın başka bir kapısı daha vardır. Hünkâr
sofası, harem in en büyük ve en süslü sa­
lonudur. Padişahların eğlendikleri y e r ­
dir. Hüküm darın oturm ası için sayebanlı
bir taht m evcuttur. ,
Hünkâr sofasında bulunan bir kapı­
dan Üçüncü A hm ed’in yem ek odasına g e­
çilir. Yine bu bölüm deki odalardan biri
olan Birinci A hm ed’in m ütalea odası ha­
rem in güzel yerlerinden olup, bilhassa
tertibatı bakım ından dikkati çeker.
Harem in zikre değer y erleri arasında
Birinci Abdüiham id’in yatak odası, ü ç ü n - ,
cu- o Selim
-,- j
odası, u
Havuzlu t itaşlık
i , / ( asma
™ Haremde A ynalı salon
bahçe ) v e Sultan Osman köşkü vardır.

Hünkâr sofası

1415

H arem de ik b a lle r dairesi
î Türk aristokrasisinin
H arem de Padişah hamam ı
Ü çüncü O sm an’ın kögkü harem in G ülha-
ne parkı tarafm dadır. K öşkün cephesi
S u ltan O sm an taşlığın a bakar, arkası ise
T opkapı sarayı surunun D em irkapı tara­
fın a bakan yü k sek kısm ın üzerine tesa­
dü f eder.
H ünkâr sofrasına giden dar bir yolun
ucunda H ünkâr ham am ı vardır. H am am ­
da lü leleri altun yaldızl! dört kurna m ev
cuttur. H ünkâr kurnası yald ızlı tunçtan
bir parm aklık için e alınm ıştır.
T opkapı sarayın ın harem kısm ı bir
takım koridor v e d eh lizlerle y ek d iğ erin e
b ağlanan pek karışık bir m anzum e teşk il
ettiğin d en yazı v e ta rifle an laşılm ası pek
güçtür,
TO PK A PI SA R A Y IN D A O TU R A N ­
LAR VE VAZİFELİLER
T opkapı sarayı sadece padişahların
m eskeni sayılan bir y e r değild i. P adişah
ve ana m esu liy eti bulunan k im seler b u ­
1416
rada ik am et ettik ten başka, d e v le t ıe ş k i-
lâtm da h izm et sahibi bazı şa h ısla r da
buradan v a zife görür, yab an cı d e v le t m ü­
m essilleriy le tem asların bir k ısm ı burada
vu k u bulur, siy a sî v e İdarî m ah iyettek i
bazı m erasim ler de burada cereyan e y ­
ler d i. B u bakım dan, Topkapı sarayında
oturanlarla v a z ife sahiplerinin gözden g e ­
çirilm esi, O sm anlı d e v le t teşk ilâ tın ın bir
kısm ın ın tetk ik i n eticesin i de verm iş o la ­
caktır. B unun dışm dra, b ilh assa, O sm an­
lI d ev letin in id aresin d e en y ü k sek o to ri­
te olan hüküm darların n elere istin a t e t­
tiği de k o la y ca anlaşılacaktır.
Osm anlı padişahları F atih M elım ed’-
den itibaren d evşirm elere d e v le t id are v e
inzibatında v a zife vererek onlara istin a ­
da başlam ışlardı. F atih Su ltan M ehm ed’in
in k işafın ı ön le­
yici h arek eti ile b aşlıyan bu durum ön se-
kizinci asrın başlarına kadar d evam e t­
m iştir. Yani, O sm anlı p adişahları, O n-
beşinci asrın ortalarından itib a ren şa h ıs­
larına m ahsus m erkez ordusu ile d ev let
idaresi için, b ir Türk aristokrasisinin, y a ­
n i seçkin bir züm renin y etişm esi yerin e,
d evşirm elerd en ibaret bir bende sın ıfı
yetiştirerek buna istin ad ı tercih e tm iş­
lerd i. Bu yüzden, h ıristiyan a sıllı çocu k ­
lara Türk v e M üslüm an terb iy esi v e r il­
m iş, padişaha b ağlılık duygularının g e ­
lişm esi m eselesi ön plânda tutulm uş, bu
yold a bir terb iye sistem i ile y e tişe n k im ­
seler, bir n ev î hassa ordusu m a h iy e ti­
n i taşıyan K apıkulu askeri sınıflarında,
saray h izm etlerin d e v azife alm ışlardır.
B ilh assa saray h izm etlerin d e bulunanlar
k a b iliy et v e liya k a tla rm a göre saray h a ­
ricin d ek i d e v le t h izm etlerin e d e tâyin e -
dilm işlerdir. B u bakım dan, T opkayı sara­
yı, ta h sil v e terb iye ile d ev le t h izm etin e
geçecek ler için bir y etişm e m ü essesesi
vazifesin i de görm üştür.
N etice olarak şuna eh em m iy etle işa ­
ret etm ek gerek ir ki, O nbeşinci asrın or­
talarından bağlıyarak O nsek izin ci asrın
başına kadar, T opkapı sarayı v a z ife lile ­
rinden u lem a sın ıfı ile bir k ısım d ivan
v e m alî işler v e k alem ricali hariç, diğer
h izm et sah ip lerin in h em en hem en tam am ı
devşirm eden g elm e idi. B u h al, O sm anlı
sarayına devşirm eden iç oğlan ı alınm ası
usu lü n ü n 1675 te terk in e kadar devam'
etti. Bu tarih ten sonra, m ahdut m ik tar­
da alm an esir çocukları hariç, hem en
bü tün saray h izm etle ri ted ricî surette
Türk gen çlerin e verilm iştir. B inaenaleyh,
O sm anlı sarayında otu ran lar v e v a zife li­
ler m ütalea edilirken bu m ühim n ok ta­
nın hatırda tu tu lm ası gerekir.
Bu önem li h u su sları tebarüz e ttir­
dikten sonra şim di sarayın m en su p la n
v e v a zifelilerin in tetk ik in e g eçelim . Top-
kapı sarayında oturanlarla va zifelilerin
sarayın b ölüm lerine göre tetk ik i u ygu n
düşer. Z âten sarayın b ölü m leri, v a z ife li­
lerin durum ları ile sık ı sık ıy a ilgilid ir.
Buna göre :
1 — B îruıı halk ı, 2 — Enderun h a l­
kı, 3 — H arem halkı,
d iy e b ir ayırm a yap m ak lâzım dır.
B lR U N H A LK I
T okapı sarayın ın d ış bölüm ünü te ş­
k il ed en B îrun kısm ı çok gen iş o ld u ­
ğundan buradaki h alk v e v a z ife lile r de
çeşitlid ir. B unlar :
I U lem â sın ıfı, II — E m irler s ı­
n ıfı, III — Rikâb ağaları ile M üteferri­
ka v e B altacılar, IV — M üteferrik hiz­
m et b ölükleri, V — B ostancı ocağı, VI —
H as ahır ( Ista b l-ı âm ire ) .
A ltı kısım da tetk ik ed ileb ilen B îrun
halkınd an, U lem a sın ıfı ile B iru n ’un er­
kân kısm ın ı teşk il ed en v e « A ğayân -ı
bîrun i d iye de anılan Rikâb v e y a Ü zen ­
gi ağaları gü ndüzleri bîrundaki d airele­
rinde çalışırlar a k şa m la n evlerin e gider­
lerdi. B unların d ışınd a kalanlar ise daha
sıkı bir d isip lin e tâbi olup sarayda çalışır
v e yin e orada y atıp kalkarlardı. B îrun
teşk ilâtın a ait ta y in ler sadrazam tara­
fın dan yapılırdı.
I — U lem â S ın ıfı
B unlar altı kısım d a m ü ta lea edilirler.
1 — P adişah hocası, 2 — H ekim başı,
3 — Cerrah başı, 4 — K eh h al başı, 5 —
M üneccim başı, 6 — H ünkâr im am ı.
Padişah, hocası : O sm anlı p adişahla­
rı, şehzadelerin san cağa çıkm a usulleri
devam ettiği m üddetçe çok iyi bir tah­
s il ile yetiştirilirlerd i. Ş eh zad eler kafes
hayatı yaşam aya başlad ık tan sonra tah ­
sillerin d ek i esk i intizam biraz g ev şem ek ­
le beraber, y in e de k en d ilerin e tah sis e ­
d ilen hocalardan sarayda ders görürler­
di. Ş eh zâd eler padişah olunca, ders gör­
dükleri hocalarını hünkâr h ocalığın a ta ­
y in ederler ve onlara yü k sek ilm iy e rüt­
besi verirlerdi. O nyedinci asrjn ikinci y a ­
rısından itib aren tahta geçen padişahlar
ise, hüküm dar oldukları zam an ulem â a -
rasm dan k en d ilerin e bir hoca tayin ed er­
lerdi.
P adişah hocaları içinde hüküm darın
k en d ilerin e b esled ik leri saygıdan fa y d a ­
lanarak d ev let işlerin e karışan ve k u v ­
vetli bir n ü fu z tesis eden kim seler ç ık ­
m ıştır. Padişah hocalarından birkaç ta ­
n esi tesis ettik leri k u v v etli nüfuzla O s­
m anlI tarihinde bir h a y li rol oynam ıştır.
1703 te çıkan bir isy a n n eticesi padişah
hocalarından F ey zu lla h E fen d i’n in k a t­
lin d en sonra, hünkâr hocalarının n ü fu z­
ları k ırılm ış, eh em m iyetleri azalm ıştır.
H ek im başı : S er etib b â-ı h assa d e ­
nilen hekim başılar, saraydaki doktorla­
rın âm iri old u ğu gib i, im paratorluk d a­
h ilin d ek i bütün tabip, cerrah v e göz h e ­
k im lerin e n ezaret selâh iyetleri de vardı.
H astanelerin tabib v e cerrahlarının ta ­
y in v e azilleri hekim başının takriri üze­
rine olurdu. H ek im b aşılar zaman zaman
İstan b u l’daki mü sİ im v e gayrim ü slim ta ­
bip v e cerrahları te ftiş v e im tihan eder,
ruhsatnâm esı b u lu n m ıy a n la n n d ükkânla­
rını k a p attın rd ı.
H ekim başılar 1836 tarihine kadar il­
m iy e sın ıfın d an tıp ilm in e v â k ıf k im se­
ler arasından seçilip tayin edilirlerdi. Bu
tarih ten sonra m ü lk iy e sın ıfın d an h ek im ­
başı tayin ed ilm ey e başlanm ıştır.
Cerrah başı : Saraydaki cerrah b a -
şılar şehzadelerin- sünnetleri v e saraya a -
Iınacak hadım ağaların m uayen eleri ile
m ü k elleftirler. H ekim başıdan em ir alan
Cerrah başılarm em rinde başka cerrah­
la r da vardı.
K ehhal başı : Göz h ek im lerin e k eh ­
h al denirdri. S er k ehhal d iy e a n ılan k im ­
seler ise saraydaki göz hek im lerin in başı
idi. H ekim başıdan em ir alan b aş kehhal
göz h astalık ların a bakar, göze fa y d a sı o l­
d u ğu için sürm e hazırlardı.
M üneccim başı : Z âyice tertib i su re­
tiy le e şref saat istihracına çalışan m ü­
n eccim lere O sm anlı sarayında y e r v e r il­
m işti. M üneccim başı padişahın cülûsu,
doğum u, harp, ilâm , ordunun h areketi,
Sadrazamlara m ühür v erilm esi, sultan
 d ü ğ ü n ü , denize gem i in d irilm esi gib i u -
ğur v e eşref saati arzulanan hususlarda
zâyiçe tertip ederlerdi. M üneccim başım n
vazifelerin d en biri de takvim tertip e t­
m ekti. M üneccim başı m a rifetiy le takvim
tertibi işi 1800 senesine kadar d evam etti.
B u tarihten sonra takvim tertibinde rasat
âletlerin d en faydalanm a usûl ittihaz o -
lundu.
H ünkâr im am ı : B ilg ili, g ü zel sesli,
[ biraz da m u sik iye v â k ıf k im seler ara-
i sm dan seçilen hünkâr im am ı, padişah n a ­
m az k ılark en k en d isin e uyduğu şahıstı.
Sarayda padişaha nam az kıldıran hünkâr
im am ı, hüküm darın gittiğ i cam ide b a y -
j ram v e cum a nam azlarım da k ıld ırırdı.
H ünkâr im am ları aşağı derecede dé ol­
sa k en dilerin e m üderrislik verilird i. K a ­
zasker rütbesinde olan hünkâr İmamları
da vardır.
H ünkâr im am ı bir tane ik en on y e -
j dinci asrın ikinci yarısın d a ik in ci im am -
; Iık, daha sonraları da üçüncü im am lık
ihdas edilm iştir.
II — Em inler S ın ıfı
Saray hizm etindeki em in ler dört ta­
nedir :
1 — Ş eh rem ini, 2 — M atbah-ı âm i­
re em ini, 3 — D arphâne em ini, 4 — Arpa
em ini.
Şehrem ini : E ski v e y en i saraylarla,
G alatasarayı v e İbrahim P aşa sarayının
tam irat v e in şaat m eseleleri, buradaki­
lerin giyecek, yiy ecek lerin i tem in, h are­
m -i hüm âyunun maaş ve m asraf işleriy le
şehrem ini m eşgu l olurdu. Bu bakım dan
şehrem ininin, b eled î işlere bakan b e le d i­
y e reisi vaziyetin d ek i k im selerle k arıştı­
rılm am ası lâzım dır. Ş eh rem in leri, sa y ı­
lan bu vazifelerin in yanın d a sarayın v e ­
kilharcı durum unda idiler. Onun için v a ­
zifeleri h a y li eh em m iyetli addedilirdi.
Şehrem ininin m aiyetin d e bir takım
m em ur ve kâtipler vardı. R esm î b in ala­
rın tam ir v e inşa işleriy le şehrem ini m eş­
gul olduğu cihetle, başmirtıar ile m im ar­
lar onun em rinde idi. F akat şeh rem in le-
ri in şaat m alzem esin i tem in, m asraf v e
y ev m iy eleri tutm akla m ü k e lle f olduğu
halde inşaatın diğer k ısım ların a da b a -
zan m üdahale ettik lerin d en m im ar başı
ile aralarında anlaşm azlıklar oluyordu.
1418
1831 sen esin d e şeh rem in liği ile m im a r
b a şılığ m b irleştirilerek « E b n iy e -i hassa
m üdürlüğü » nün ih d a siy le şeh rem in liği
kaldırıldığından, bu anlaşm azlık da k e n ­
d iliğin d en hallolunm uştur.
M atbah-ı âm ire em ini : M atb ah -ı â -
nıire- d en ilen saray m u fa k la n n ın umum
levayım m üdürü durum undaki v a zifeli
şahsa M atbah-ı âm ire em ini denirdi. Ma­
iy etin d ek i m em urlardan da faydalanarak
saray m utfaklarında çalışanların işlerini
kontrol, saray m utfaklarında sarfed ilen
tek m il zahire ile m u tfak m alzem esin in
tem in i bunun vazifesi cüm lesindendi. K o­
çu B ey risalesin d e : « K ilâ r-ı âm ireye za ­
hire. tedarik eder, m atbah harcını o l tu ­
tar » şek lin d e vazifesi h ulâsalandırılan
m atb ah -ı âm ire em ini, gerek padişahın
g erek se harem v e saray erkânının y e m ek ­
lerin in p işm esin i tem in ederken, yapılan
her tü rlü m asrafın m untazam an d efterini
tuttururdu.
Saray m utfaklarında h er gü n dört
beş bin k işiy e y em ek p iştiğin d en m a t­
bah-! âm ire em ininin em rindeki m em ur
v e kâtip lerle, y em ek leri pişiren ahçı v e
yam aklarının sa y ısı b ir h a y li idi. On a ltın ­
cı asrın ik in ci yarısın d a saray m u tfa k la ­
rında altm ış ahçı ile iki y ü z hizm etkâr
çalışm aktaydı. P adişahın şah sı için K u ş­
h a n e d en ilen m u tfak ta hazırlanan y e ­
m ek lerin m alzem e v e p işirilm esin i tem in
işi de m a tb a h -ı âm ire em in in e aitti.
S a ra y m u tfak ların d a harcanan za h i­
renin bir kısm ı, m a tb a h -ı âm ire için a y ­
rılan tah sisatla tem in ed ilir ; bir k ısm i da
M ısır, Eflâk, B oğdan .ile A n ad olu ’daki
bazı ey a letlerd en m ü retteben gelirdi.
D arphane em ini : O sm sn lı d ev le tin ­
de para b asılm ası işi darphâne em ini ta­
rafından yürütülürdü- İstanbul darphâ­
nesi e v v elc e B eyazıd ile K oska arasında
iken sonraları sarayın bîrun k ısm ın a n a k ­
ledilm iştir.
Su ltan B irin ci M ahmud zam anına
g elin cey e kadar İstanbul dışında G üm üş­
hane, D iyarbakır, R um elide Ü sküp ta ­
raflarında N avoberda şeh irlerin d e 4 ©
darphaneler vardı. M aam afih, İstan b u l’un
zaptından sonra paralar daha-, ziyad e İs­
tanbul d arp h ân esin d e-b asılm ıştır. şsc
İstanbul darphanesine Ergani, Keban,
G üm üşhane v e K ü re’den bakır, güm üş v e
altu n gelirdi. B u m adenlerden para b a sıl­
m ası işin i yü rü ten D arphâne em ini bir
 sen eliğ in e tayin ed ilird i. B ir y ıllık m üd­
d et dolunca esk isin in tayini tekrarlandı­
ğı gibi, onun yerin e bir başkası da tayin
olunabilirdi. D arphanede k esilen m u h te­
lif cins paranın ay a n , em inin em ri a l­
tın da çalışan v e sa h ib -i ayar denilen m e ­
m ur tarafından kontrol edilirdi. Darp­
hâne em inleri m âliyen in ik in ci kalem i o-
lan baş m uh asebenin kontrolü altında idi.
D arphâne em in liği m em u riyeti 1835 sen e­
sine kadar devam etm iş, bu tarih te d ef­
terdarlık ile b irleştirilerek « D arphâne-i
âm ire defterdarlığı » teşkil edilm iş, da­
ha sonra buna daha başka şek iller de
verilm iştir.
Arpa em ini : Saray ahırlarındaki h a y
vanlara ot v e arpa ile hayvan lara m a l­
zem e tem ini arpa em in in in vazifesi ciim -
lesindendi. H acegâııı-ı d iv â n -ı hum ayun
rütbesinde olan arpa em ini bazı tarih ve
vesikalarda « Emirui C e v » şeklinde de
7.i kred ilm ektedir.
Saray m utfaklarında olduğu gibi
Has ahır ( Ista b l-ı âm ire ) m sa rfiy a tı­
n ın bir kısm ı para ile tedarik edilm ek,
bir kısm ı da m ürettep m ah allerd en ayn î
olarak celbedilm ek su retiy le karşılanırdı.
1660 senesinde Ista b l-ı âm iredeki h a y ­
vanlar için g iy ecek v e m alzem e parası
olarak 16379 akçe verilm işti.
İstanbul’a g elen m u vak k at elçi, m u­
rahhas, beylerbeyi, sancak b ey i gib i m i­
safirlerin hayvan ların ın kuru o t v e ar­
paları da arpa em ini tarafından tem in
olunurdu.
III — R ik ib A ğ a la n İle M üteferrika
v e B altacılar
Bîrun’un erkân k ısm ını teşkil eden
bunlar üç sın ıfa a y r ılm a k ta y d ı:
1 — Rikâb a ğ a la n , 2 — M üteferri­
kalar, 3 — B altacılar.
Padişahın atın ın yanın d a yürüm eğe
m ezun olan, bu bakım dan k en d ilerin e ö -
zengi ağaları da denen im tiy a zlı ağalar
şu n la r d ı:
A — Y eniçeri ağası, B — E m îr-i fi­
lem , C — K apıcılar kethüdası, D — K a­
pıcı b aşılar, E — Ç avuş başı, F — Ç akırcı
başı, G — Şah in ci başı; l î — A tm acacı
başı, I — E m îr-i ahur, J — Ç aşnigir başı,
K — A ltı b ölük ağaları, L — C ebeci başı,
M — Topçu başı, N — Top arabacı başı.
1819
Rikâb ağalarından olan y en içeri ağa­
sı, cebeci, topçu, top arabacı v e a ltı bö­
lü k a ğ a la n askerî teşk ilâ t kısm ında zik ­
redileceğinden burada diğerleri in celen e­
cektir.
E m îr-i alem : T ab l-ı alem m eh ter­
leri den ilen v e saltan at sancaklariyle
m ehterhane takım ını ih tiv a eden b ö lü k ­
ler E m ir-i alem ’in nezaretinde bulunur­
du. B aştaki (E ) harfi terkedilm ek su re­
tiy le M ir alem şek lin d e de sö ylen ilen
E m ir-i alem rikâb ağalarının eh em m iyet­
lilerin d en sayılırd ı. P adişah sefere ç ık tı­
ğı zam an y ed i alem den m ürekkep sa lta ­
nat sa n ca k la n bunun nezareti altında g i­
der, E m ir-i alem ’in kendisi de s A k a -
le m » d en ilen b eyaz sancağı taşırdı.
V e2İr, b ey lerb ey i v e sancak b e y liğ i­
ne yen i y ü k selen lere p adişah tarafından
v erilen sancak v e tuğ Em irri alem v a sı-
ta siy le verilird i. B ö y le kim selere sancak
v e tu ğ verilm esi hususi bir m erasim ic ­
rasına v e sile teşkil ederdi. K endisine sa n ­
cak v e tuğ v erilen vezir, b ey lerb ey i v e
sancak b eyleri bunları alırken ı-ütbesine
göre E m ir-i alem ’e para, kürk ve attan
ib aret m u ayyen bir aidat Öderdi.
E lçilerin huzura k ab u lleri sırasında
E m ir-i alem de hazır bulunur v e elçin in
m ektubunu alarak yam a d a k i vezire v e ­
rir, o da yan ın d ak in e n ak lederek m ektup
padişaha ulaştırılırdı. Padişah elçiy e bir
m ektup v erin ce ayni h arek et tersinden
icra olunur v e en sonunda m ektup E m ir-i
alem in elin d en e lçiy e ulaşırdı. E m ir-i a -
lem terfi edince sancak b eyi olurdu. L â­
kin bu sıraya h er zam an ria y et ed ilm e­
m iştir. E m ir-i alem lik m em u riyeti 1832
de lâ ğ v ed ilerek v a zifesi birinci m îrah u -
ra verilm iştir.
K ap ıcılar k e th ü d a s ı: Ecnebi eserler­
de, saray n azırı şek lin d e tarif edilen ka­
pıcılar k ethüdası Topkapı sarayının B âb -ı
hüm âyun v e ortakapısım b ek liyen bütün
k a p ıc ıla n m n âm iri idi. K eth ü d ây-ı B e v -
vâb în d iye de anılan K apıcılar kethüdası
D iv a n -ı h üm âyunda bulunarak padişah
ile sadrazam arasındaki sözlü ve yazılı
görü şm elere v a sıta lık ederdi. D iv â ıı-ı h ü ­
m âyunda oturm ayarak ayakta hizm et e -
den k apıcılar kethüdasının elin d e çavu ş-
b aşı’da olduğu gib i bir gü m ü ş i s i b u lu ­
nurdu.
K anunnâm e-i  l-i O sm an’da k ap ıcı­
 lar kethüdasının vazifesi şöyle târif e-
d ilm iştir :
« Ç avuşbaşı ve reis-ü l-k ü tta b v e k a­
pıcılar kethüdası hizm etkârdır. D ivanda
oturm azlar. D ivâna her gün vüzeram ve
kazaskerlerim v e defterdarlarım g eld ik ­
çe Ç avuşbaşı, kapıcılar kethüdası ö n le­
rine düşüp istik b al etsü n ler v e bazı m e-
salih için benden taşra haberi kapı ağa­
sı, kapıcılar kethüdasına söylesü n v e ol
dahi vüzerâm a v e kazaskerlerim e v e d ef­
terdarlarım a söylesü n ler » .
B ir veziriazam azledildiği zaman
m ü h ı-ü hüm âyunun ondan alınm ası, y e ­
n isin e de verilm esi kapıcılar kethüdası
vasıtasiyle olurdu. Bu usûl onyedinci as­
rın ik inci yarısına kadar devam etm iş,
bundan sonra m ühür bizzat padişah ta­
rafından alınıp verilm iştir.
Padişahlar bayram v e cum a nam az­
ları için saraydan çık tık ları zaman hü­
kümdara sunulan istidaları kapıcılar k et­
hüdası alırdı^
D ivan toplantılarını m üteakip sadrâ­
zamlar arza giderken kapıcılar k ethüda­
sı çavuşbaşı ile b irlik te B âb -ü s-saâd eye
kadar sadrâzam a refakat ederdi. D ivan
günlerinde padişaha arzedilecek telh isi
kapıcılar kethüdası götürürdü.
K apıcılar v e kapıcıbaşılar : Topkapı
sarayının B âb -ı hüm âyun ve Ortakapı
gibi büyük kapılarında kapıcılar m ev ­
cuttu. B unların, bulundukları kapıları
beklem ekten başka saraya ait birtakım
vazifeleri de vardı. K apıcılar, « B ev v â -
bân-ı b âb -ı h ü m âyu n » ya n i B â b -ı h ü ­
m âyun kapıcıları, « B evveb ân -ı dergâh-ı
â l i » yani Ortakapı kapıcıları olm ak ü ze­
re iki kısım dı. A yni A li risalesin e göre
birincisinin sayısı 4X7, İkincisinin de 1925
idi. B unlar bir takım bölüklere ayrılm ıştı.
Her bölüğün birer bölük başısı ile k e t­
hüda v e kâtibi vardı. D ergâh-ı âli kap ı­
cıları içinde « P işkeşçi » ism i verilen ka­
pıcı, diğerlerinin de âmiri olup « P işk eş-
ç i-i şehriyari » den ilen bölüğün de bölük
başısı idi. P işkeşçi, elçilerin getird iği p iş-
keşi D ivân -ı hüm âyuna getirerek teşhir
ederdi. Pişkeşçiden sonra y in e kapıcılar­
dan olan vc padişahın kırm ızı k ad ifeli
altun m atrasını taşıyan « m a tr a c ı» , pa­
dişahın kırm ızı çuha kaplı güm üş isk em ­
lesin i getiren e İskem le ağası » gelm ek ­
teydi. B unlar ayni zam anda birer bölü­
ğün bölükbaşısı idi.
1420
Bunlardan başka bayram gecelerin d e
ve seferde padişahın otağı etrafında m eş’-
ale yakm akla v a zifeli k apıcılar ile siyah
hadım lara hizm et v e yardım eden kap ıcı­
lar m evcuttu. A yrı bir bölük te şik l eden
cellâtlar da kapıcılara dahildi.
B âb -ı hüm âyun v e O rtakapıdaki ka­
pıcıların büyük subayına « K apıcı b a ş ı»
denirdi. F atih zam anında kapıcı başı bir
tane ik en sonraları sayısı artm ış, on al-
tm cı asrın ortalarında dörde çıkm ış, za ­
m anla daha da artarak onsekizinci asrın
sonlarında yü z e lliy i bulm uştur. Kapıcı
başılar çoğalınca baştan dört tan esi d e­
rece itib ariyle ötekilerden üstü n ad d ed il­
m iş, içlerin d en en kıd em lisin e de « Baş
k a p ıcib a şı» denilm iştir.
Yabancı d ev let elçileri saraya g elin ­
ce kapıcıbaşılardan ik i tanesi e lçiy i ön­
ce divana götürür, huzura kabul sırasın­
da da elçin in kollarına girerek arz oda­
sında padişahın karşısına çıkarırlardı.
E yalet v a lisi olan vezirlere, b ey ler­
b eylerin e yap ılacak m ühim tam im ler
bunlardan biri v a sıta siy le yapılırdı. V e­
zir, b eylerb eyi gibi' m ühim erkândan b i­
risi idam ed ileceği zaman idam ferm anı
kapıcı b aşıya verilir, o da bunun icabını
yerin e getirirdi.
D evşirm e usulü kaldırılıncaya kadar
kapıcıbaşılar Enderundan yetişird i. D ev ­
şirm e lâğved ild ik ten son ra üm eranın ço­
cukları arasından tayin yapılırdı. Ondo-
kuzuncu asrın ortalarına doğru saray m e­
m uriyetlerinin bir kısm ı lâğ v ed ıld iğ i, bir
kısm ı da şek il d eğiştirdiği h ald e, rikâb-ı
hüm âyun kapıcı b aşılığı 1908 m eşru tiye­
tin e kadar devam etm iştir.
Ç avuşlar v e Ç a v u şb a şı: Çavuşlar,
D ivan -ı hüm âyunun m übaşirlik, ihzar iş­
lerine bakan atlı bir sın ıftı. B unlar, y e v ­
m iy eli v e tım ar v e zeam etli olm ak üzere
iki kısım dı. Koçi B ey risalesinde k ayd e­
dildiğine nazaran, D iv a n -ı hüm âyun ça ­
vuşları Enderundan değil, B ostancı o -
cağı ile diğer saray ocaklarından a yrı­
lırlardı. ✓
D ivan günleri davacıları çağırarak
m übaşirlik eden çavuşlar, bazan tahsilât
v e saire gib i işlerle, gerekirse b ir ferm a­
nın b ey lerb ey i v e alâkadarlara u la ştırıl­
m ası için ey a letlere de gönderilirlerdi.
Ç avuşlara bir vezir v e y a nüfuzlu şahsi -
yetni k atli v a zifesi de verileb ilird i. On
altı v e on yed in ci asırlarda d ivan çavu ş-
 Saidan sağa: K apıcılar kâhyası, Rikâp Solağı, Aşçıbaşı

Iannın vazife ile ecnebi m em leketlere
gönderildiği de görülm üştür.
Padişah şehirde bir yere gid er veya
alay yaparken çavuşlar önden gid er ve
hüküm dara y o l açarlardı. D ivan ça v u şla ­
rının sayısı onaltm cı asır ortalarında üç
yü z iken onyedinci asır sonlarında yed i
yüze yaklaşm ıştı.
Çavugbaşı, kapıcılar kethüdası île
birlikte divanda teşrifatçılık yapardı. E -
sas vazifesi divan teşrifatçılığı olduğu
halde onsekizinci asırda ehem m iyetleri
artm ıştı.
Çavugbaşı, m aiyeti erkânı ile birlikte
halkın istidalarını divana takdim e d elâ­
le t eder, d îvan ın tertip v e intizam ım m u ­
hafazada v a zifeli bulunurdu. Bundan b a ş­
ka bayram v e cüluslarda, sefirlerin h u ­
zura kabullerinde kapıcılar kethüdası ile
b irlik te teşrifatta bulunurdu.
Ç avuşbaşm a b a ğ lı çavuşlar arasında
vazifelerinin çeşid i bakım ından d eğişik

Soldan s a ğ a : Peyk, Zülüflü Baltacı, B ostancı

<Bu sayfadaki resim ler C hoiseulc G o u ffierd en alınm ıştır)

1421
 rütbede m em urlar vardı. Bunlar : Ç avuş­
lar kâtibi, çavuş baş kisedarı, çavuşlar
bölük başılan , cebeci çavuşu, kılavuz ça­
vuşu, duacı çavugu gibi unvanlar taşır­
lardı.
Çavugbagüık 1836 da kaldırılm ış ve
bunlara ait vazifeler, <î D iv a n - i deâyi n e ­
zareti » adı ile kurulup bilâhara adliye
nezaretine çevrilen teşk ilâta yen i bir ş e ­
k il tahtında devredilm iştir.
Çakırcı, şahinci v e atm acacı başılar :
Osmanlı padişahları ava karşı alâka d u y­
duklarından bu iş için bir hizm etli sın ı­
fın a y er verm işlerdir. Çakırcı, şahinci ve
atm acacı başılar padişah için av kuşları
tem in eden, bunlara bakan, avda padi­
şahla beraber bulunan, kim selerdi. Bun­
lara şikâr a ğ a la n denirdi.
Ç aşnigir b a ş ı : Çagnigirler sofra h iz­
m etine bakarlardı. Onların âm iri de ça ş­
nigir başı idi. Çaşnİgirlere « zevvâb in -i
h a ss a » çaşnigir b aşıya da « ser zevvâ­
b in -i h a ss a s da denirdi.
Ç aşnigirleritı b ir k ıs m ı padişahın
şahsı için pişen yem ek lere nezaret eder,
bir kısm ı da pişeıı yem eklerin tevziine
bakardı. Sadrâzam ile vezirlerin sofra
hizm etini de çaşnigirler ile m ehterler g ö ­
rürlerdi.
Ç aşnigirliğe, k iler v e hazine hizm e­
tindeki içoğlanlarından adam alınırdı.
Sayıları kırk kadardı. A lay günlerinde
padişah ata binerken çaşnigir b aşı padi­
şahın koltuğuna girip ata bindirirdi.
M üteferrik alar: H adem e durumunda
olan hizm etlilere m üteferrika denirdi.
Padişah m üteferrikaları olduğu gib i v e ­
zirlerin v e başka erkânın da m üteferri­
kaları vardı. Burada bahsedeceğim iz p a ­
dişah m üteferrikalarıdır.
Padişaha hizm et bir şeref sayıld ığın ­
dan m üteferrikaların bir kısm ı su İtansa-
de, vezir, beylerb eyi v e sair erkânın ço ­
cuklarından m ürekkepti. B unlar dışında
hasoda, kiler, hazine koğuşları ile b alta­
cıların kıdem lilerinden m üteferrika ta ­
y in olunurdu.
Padişahlar sefere çıkınca Enderun
h azînesinin m uhafazası m üteferrikalara
aitti. M üteferrikalar, m aaşlı v e ged ik li
yani zeam et ve tım arlı olm ak üzere ik i
kısım dı. Gedikli m üteferrikalar daha iti­
barlıydı. M üteferrikalar m u ayyen sayıda
olm ayıp sa y ıla n kırk ile altı yü z arasın­
da değişm iştir.
1422
B altacılar : A tâ B eyin « Enderun ta­
rihi » nde kaydedildiğine nazaran, İk in ­
ci Murad sefere giderken dere, tep e ve
orm anların tem izlenm esi için Teberdar
< v ey a B altacı denilen biri sın ıf kullanm ış,
ondan sonra bunların istihdam ına devam
ed ilerek seferde y o l açmak, y ü k kaldırıp
indirm ek, çadır kurmak gibi iş le r d i ve
saray hizm etlerinde çalıştırılm ıştır. İstan­
b u l’un feth in d en sonra b a lta cıla n n bir
kısm ı Eski sarayda, zü lü flü d iy e anılan
kısm ı da Y eni sarayda oturtulm uştur.
Eski saray b a ltacılan n a « Teberde-
rân-ı saray-ı atik p de denirdi. Bunlar,
Eski sarayın v e burada oturanların m u­
hafaza v e hizm etlerine bakarlardı. V azi­
feleri itib ariyle D ar-ü s-saâd e ağalığına
bağlıydılar. E ski saray b altacılarının e k ­
serisi gündüzleri Y eni sarayda h izm et
eder, ak şam lan da eski sarayın Mercan
kapısı tarafındaki k ışlalarına dönerlerdi.
Yeni sarayda çalışanların ek serisi kızlar
ağasının ve m aiyeti erkânının hizm etinde
bulunurlardı. Eski saray b a lta cıla n oca­
ğı 1757 de lâğved ilm iş, fakat 1774 te y e ­
niden ihdas olunm uştur. Eski saray b a l­
tacıları onyedinci asır sonlarında 813, on-
sekizinci asrm son lan n d a ise 400 kadardı.
Yeni sarayda yatıp kalkan zülüflü
baltacılar E ski saray b altacılanndan
farklı hizm etlerde bulunurlardı- B unla­
rın giyd ik leri serpuşun iki tarafından ik i
örgü, zü lü f v e y a perçem gibi yanakları­
na doğru sarktığından kendilerine zü lü f­
lü baltacılar denm iştir. Z ülüflü b altacı­
lar sağ v e sollarını görem iyecek derece­
de kalkık yak alı bir dalam a giyerlerdi.
Onun içindir ki bazı eserlerde « y a k a lı
b a lta c ıla r » tabirine de rastlanm aktadır.
Z ülüflü baltacılar B âb -ü s-saâd e da­
h ilindeki hizm etlere bakarlar, vezirlerle
kazaskerlerin oturdukları yerlerin açılıp
kapanm ası, m uhafazası v e tem izliğin i ifa
ederlerdi. H arem -i ' hüm âyunda çıkan
y a n g m la n söndürm ek de bunların vazi­
fesi cüm lesindendi. Sadrâzam san cağ-ı şe ­
rif ile m uharebeye giderse bunlardan o-
tuz tanesini beraberinde götürür, onlar
da liv a -i saadet altında K ur’am Kerim
okurlardı. Kurban v e ramazan bayram la­
rında B âb -ü s-saâd e önüne padişahın tah ­
tını kurup kaldırm ak v a zifesi /zülüflü
baltacılara aitti. Padişah, şehzâde v e ka­
dınlardan birisi ölürse cenaze harem -i
hüm âyundan bunlar tarafından n a k lo-
Iunurdu. Z ülüflü baltacıların miktarı yüz
ile iki yü z arasındaydı.
IV — M üteferrik Hizm et Bölükleri
Topkapı sarayının bîrun halkı ara­
sında yer alan m üteferrik h izm et bölük­
leri ; peykler, şâtırlar, Rikâb solak lan , a -
lem m ehterleri, çadır m ehterleri, sim sa ­
kalar, m atb ah -ı âm ire aşçıları, hassa k i­
ler bölükleri, hassa çam aşırcıları, hassa
terzileri, ehli h iref denilen sanatkârlar­
dan m üteşekkildi.
P eykler : Bir n ev i p ostacılık hizm eti
ifa eden peykler ga y et sür’atli koşarlar­
dı. Yaya bir sın ıf olarl p ey k ler postacı­
lıktan başka m erasim de gösteriş için is­
tihdam edilirler, bu sebeple saltanat ala­
yının ön tarafında solakların önünde y ü ­
rürlerdi. K üçük yaştan itibaren koşucu-
luğa alıştırılan v e çevik lik lerin e dikkat
ed ilen peykler, süslü elb iseler giym ekle
beraber k ıyafetleri koşm alarına mâni te ş­
kil etm iyecek şekildeydi. P eyklerin h ica­
za giden lıacı h alifesin in avdetini p ad i­
B ir M ehter takımı (A rif Paşa Albümünden)
1423
şaha tebşir etm ek üzere m üjdecilik v a zi­
feleri de vardı. S a y ıla n zamanına göre
25 ile 150 arasında oynayan peyklerin
büyük subayına p eyk başı denirdi. K ış­
laları Sultanahm ed camii civarındaydı -
Peykler, solak v e bostancı h asek ileri o-
cağı ile birlikte 1828 de kaldırılm ıştır.
Ş â tır la r : P eyk ler gibi sür’atli k o ­
şan şâtırlar da m erasim v e alaylarda pa­
dişahın rikâbında ve solakların önünde
yürürlerdi. P eyklere bânziyen ve onlar
gibi daha ziyade m erasim lerde gösteriş
için istihdam edilen saray şa tırla n lü ­
zum suz görülerek birkaç defa kaldırılıp
tekrar ih ya olunm uştu. Şâtırların sayısı
10 ilâ 50 arasında değişm iştir. SubayZan-
na şâtır başı denilirdi.
Rikâb so la k la r ı: Solaklar esas itib a ­
riyle yeniçeri ocağına bağlı idi. Fakat
solaklardan m ahdut bir kısm ı m erasim ­
lerde padişahın Önünde giderek bir m u ­
hafız ve merasim k ıtası teşk il ederlerdi.
Padişah a la y ile saraydan çıkınca dört
solakbaşı, dört rikâb solağı v e altm ış so­
lak süslü elb iseleriyle atının iki tarafın ­
da yürürlerdi. Rikâb solakları solakbaşı-
 m n em ri altındaydılar. Solaklardan, dört
tanesi yirm i dört saatten yirm i d ört saa­
te sarayda nöbet beklerdi. Rikâb so la k la ­
rı 1829 y ılın d a p ey k lerle b irlik te k a ld ı­
rılm ıştır.
T abl-u alem m e h te r le r i: B u n lar b a y ­
rak v e m ehterhane h alin d e ik i sın ıftı.
A lem m eh terleri yan i sancaktarlar bir
bölük, m ızıka yan i m eh terh ân e ise a ltı
bölüktü. Sancaktarlar otuz ile k ırk ara­
sında, m eh terhan e de 62 v e y a 63 kişiden
m ürekkepti. M ehterhanenin birin ci b ö lü ­
ğü, b ir baş zurnacı, 16 2u m a cı, 8 nakkare
zenan d en ilen çifte nâracı, 16 davulcu, 7
zilci, 1 1 v ey a 12 n efir d en ilen borucu, 4
tane d e kös denilen b ü yü k davulcudan
m eydana gelm ek teyd i. H üküm dara a it bu
m ehterhaneden başka m eh ter takım ları
da vardı.
P adişah sefere çık ın ca m ehter takım ı
alem lerin arkasında dururdu. K onak y e ­
rine gelin in ce tablhâne çalardı. A yrıca
h er ikindi va k ti o ta ğ -ı h ü m âyu n önünde
n e v b et çalm ak kanundu. T a b l-u alem
m eh terlerin in kışlası Topkapı sarayın ın
Odun k ap ısı civarın dayd ı.
Ç adır m ehterleri : M eh terh ân -ı h a y -
m e de denilen çadır m eh terleri pad işa­
h ın çadırlarını m uhafaza, seferlerd e n a ­
k il v e kurm akla v a zifeliy d i. Çadır m eh ­
terleri dört bölüğe ayrılm ıştı. K ışlaları,
Sultan ah m ed ’d e İbrahim P a şa sarayı y a ­
nındaydı. Ç adır m eh terlerin in âm irine
h aym e m ehterbaşısı denirdi. 1826 da y e ­
n içeri ocağı k ald ırılırk en Ç adır m eh ter­
le r i de kaldırılm ıştır.
Sim sa k a la r : D iv â n -ı hum ayun sa ­
kaları olan sim sakaları 12 v e y a 35 k i­
şilik bir bölük teşk il ederlerdi. Sim sa ­
kaları B âb -ü s-saâd e ağasın ın nezareti a l­
tında bulunurdu. B unlar d ivan ’ın toplan­
tı günlerin de divan ü y elerin e h izm et c -
d erler v e buranın su, b uzlu şerb et gib i
ih tiyaçların ı tem in ederlerdi.
A şçı, h elv a cı, ek m ek çi, k ilerci, çam a­
şırcı v e te r z ile r : T opkapı sarayın ın y i ­
y ecek v e g iyecek işle r iy le ilg ili hizm et
bölüklerin den olan bu n lar da m untazam
b ir teşk ilâta bağlan m ıştı. S a ra y m u tfa ­
ğında y em ek pişiren aşçılar u sta, k alfa
v e şakirdlerden ib aret kısım lara a y rıl­
m ıştı. S ayıları üç yü zden fa zla tu tu lm ak ­
taydı. P adişahın şahsın a a it yem ek ler
K uşhane m utfağın da zü lü flü b alta cıla r­
dan ik i kişinin nezareti altın d a pişerdi.
Padişaha hazırlanan y em ek b ir k işilik
küçük ten cered e p işirilird i. B ö y le küçük
ten cere v e sahanlara h âlâ da kuşhane
denilir.
S aray m u tfağın a b ağlı h elv a cıla r a y ­
rı bir bölük teşk il ederlerdi. O n sek izin -
ci asrın ortalarında usta v e şak irtleriyle
b irlik te sa y ıla n yü zü geçm ek teyd i. E k ­
m ekçiler, kasaplar, sütçü, sebzeci, buz­
cu v e karcı, m um cu v e sakalar, k ilerci
b aşı y o lu y le m utbah em rine b ağlı idiler.
Y edi bölük te şk il ed en k ilerciler 1757 d e
219 k işi idi. Saraya a it çam aşırcıları y ı­
k ayan h assa ça m a şırcıla n , saraya v e p a ­
d işaha a it elb ise, kü rk v e h il’a tleri diken
terziler ayrı ik i sın ıf teşk il ediyordu.
Sanatkârlar : Sanatkârların yap ab i­
lece ğ i işleri gören saray sanatkârları u s­
ta, kalfa v e şak ird leriy le ayrı a y n top­
lu lu k la r m eyd an a getirirlerdi. E h l-i h i-
r e f d iye an ılan sanatkârlar kırk b eş tü r­
lü sanat erbabından m ü teşek k ild i. B u n ­
lar, d evşirm e zam anında saraya v erilen
acem ilerden y etiştirilird i. S o n ra la n d ı­
şarıdan da alınarak y etiştirild iler. B u n ­
la r : Yazıcı v e y a h attatlar, m ü cellid ler,
m ü rekkepçüer, k ü lâh d ik icileri, k eçeci­
ler, nakkaşlar, ip ek çiler, kuyum cular, sa ­
atçiler, sorguççular, hakkâklar, sik k e ka­
zıcılar, altu n işlem eciler, oym acılar, k ı­
lıççılar, k m cılar, zırhçılar, bıçakçılar,
yaycılar, okçular, kazm acılar, k alyon cu ­
lar, çilin g irler, örtücüler, nalçacılar,
zam kçılar, d ülgerler, cam cılar, ç ık n k ç ı-
lar, çizm eciler, debbağlar, k a d ife dok u ­
yucular, altu n döğücüler, abacılar, sa -
m urcular, k an d ü ciler, dü lgerler g ib i sa ­
natkârlardı.
V — B ostancı Ocağı
B ostancı ocağı, Topkapı sarayı dah i­
lindeki b ah çelerle, saray dışındaki bah­
çe v e bostanlarda, ayni zam anda pad i­
şah v e saray h izm etin d ek i kayık lard a ça ­
lışa n insanlardan m eyd an a g elen gen iş
teşk ilâ tlı b ir ocaktı. G en iş b ir saha k a p -
lıy a n T opkapı sarayı sın ır la n için d e k a ­
lan bahçelerden başka, saray dışın d a da:
K adıköy b a ğı, D avudpaşa bahçesi, B e ­
şiktaş bahçesi, İskender Ç elebi bahçesi,
D olm abahçe, K uru Ç eşm e, A m a v u tk ö y ü ,
B ebek, M irgün, K alender, B üyükdere,
B eyk oz’da Tokat, P aşabahçe, Ç ubuklu,
K andilli, istavroz, Ü sküdar, A yazm a, S a ­
1424
 lacak, H aydarpaşa, F enerbahçe, Florya,
H alkalı, Topçular, V idos, A lib e y köyü,
K âğıthane, K araağaç, H asköy gib i bahçe
ve bostanlardan m ürek k ep ti.
B ostancılar, Topkapı sarayı v e b u ­
nun dışında dağınık yerle rd e h izm et e t­
tik lerin den ik i kısm a ayrılm ışlardı. B i­
risi saraydaki h asbahçeye bakan «Has­
bahçe » efradı; diğeri de «H adâik-ı h a s­
sa» d en ilen saray dışın d ak i bahçe ve
bostanlara bakan «Hassa bostanîarı« e f­
radı idi. Saray bostancıları yirm i bölük­
tü. H er bölükte en az 19 en çok 49 kişi
bulunurdu. O naltm cı asrm sonlarında
hasbahçe bostancılarının sa y ısı 641 kişi
idi. S aray haricindeki bahçe v e bos tan­
larda bulunan efrad «usta» d en ilen baş­
larının nezareti altında olup, 15 ilâ yü z
kişilik birer cem aat teşk il ederlerdi.
H asbahçe b ostan cıların ın sa y ısı 641 o l­
duğu sırada, T opkapı sarayı dışında ka­
lan u stalara tâbi b ostan cıların sa y ısı ise
971 k işi idi. M aam afih bu rakam ın her
zaman ayni olm adığı, hadâık-I h a ssa la -
rm m iktarı gibi buralarda h izm et eden
bostancıların sayısın ın arttığı da görü l­
m ektedir.
G erek hasbahçe, gerek se h assa b os­
tancıları efradı m aaşlı idi. B unlar, d ev ­
şirm e u sulü d evam ederken R um eli ve
A nadolu’dan toplanan acem ilerd en a lı­
nırdı. A cem ilerin ek serisi Türk ç iftç ile ­
rinin. yanın a verilerek Türkçeyi v e m ü s-
lüm anlığ: öğrendikten sonra b uraya g e l­
diği gib i, doğrudan doğruya d evşirm e­
den seçilen ler de vardı.
B ostan cılar dokuz d ereceli bir sın ıf
teşkil ederlerdi. B ir dereced en diğerine
terfi edenlerin k ıy a fetler i de buna göre
değişirdi. B ostancı ocağında h izm et ed e­
rek y etişen v e buradan çıkanlar hizm et
d erecelerine göre kapıcılığa, tersane oca­
ğına, bostancı ustaları ise süvari b ölü k ­
lerine çıkarlardı.
H asbahçe v e h assa bostanlarında çi­
çek v e sebze y etiştirilir, gerek çiçek ler­
den gerek se sebzelerden g'elir tem in e d i­
lirdi. 1814 sen esin d e hasbahçe v e diğer
bahçelerden 1,390,990 akçe m ah su l p a ­
rası alınm ıştı.
B ahçe v e bostan işle r iy le u ğraşan ­
lar dışında bir k ısım b ostan cılar da T op-
kapı sarayının d eniz tarafındaki köşk­
lerinde d e istihd am edilm işlerdir. B os­
tancılar arasındaki k a y ık çı b ölükleri pa­
1425
dişah, V alide Sultan ve sultanların bin­
d ik leri kayıklarda kürek çekerlerdi. H a­
nedan efrad ım a b in d iği k a y ık la r saray-
b u n m ’ndaki kayıkhanede dururdu.
B ostancılarda küçük subay rütbe­
sin d e «Bostancı hasekileri» d en en bir
sın ıf vardı. O nsekizinei asrın ik in ci y a ­
rısında bostancı h asek ilerin in m iktarı
üçvüz k işiy i bulm aktaydı. B ostancı h a­
sek ilerin in başına «Baş haseki» denirdi-
K ireç im alath an elerin in m ü ltezim i «Ki­
reççi başı», İstanbul v e civar lim an lar­
daki dalyanların m ü ltezim i «Balık em i­
ni», İstanbul’daki şarap im â li ve sa tışıy ­
la alâkadar olan «şarap emini» de bos­
tancıların haseki a fsla rm ö a n d ı.
B ostancıbaşı : B ostancı ocağın ın en
b üyük âm iri B ostancıbaşı idi. B ostancı -
başı, ocağın en büyük idarecisi old u k ­
tan başka İstanbul etrafının, M armara,
H aliç v e K aradeniz b oğazı sahillerinin
inzibat v e m uhafazasına da bakardı. S a ­
h illerd ek i y a lıla r bostancıbaşı m üsaade
etm ed ik çe yaptırılanı azdı. Saray erkânı
arasında sadece bostancıbaşı sak al bıra-
kabîlirdi-
Padigah kayıkla gezin ti yaparken,
saray bahçelerinde dolaşırken B ostaııcı-
b aşı m uhakkak yan ın d a bulunurdu. H ü­
küm dar ile bizzat karşı karşıya g elm e­
sinden dolayı vezirler b ile kendisinden
çekinirlerdi. Saray dahilinde birisi idam
ed ilecek olursa, bu iş B ostan eıb aşıya ha -
v a le olunurdu. A zlolunan sadrazam , v e ­
zir gib i büyük erkânın sürgüne g ö n d eril­
m esin i de bostancıbaşı yerin e getirirdi.
B ostan cıb aşılar hiç bir zam an halkın
karşısına çıkm azdı. Ş a y e t bostancıbaşı-
n ın bü yü k d ev let erkânından birinin
ya n m a gitm esi gerek irse gece giderdi,
B ostancıbaşılarm bostancı o cağın ­
dan gelm esi kanunduö B ostancı başı dan
bir derece aşağısı bostancılar k eth ü d a­
sı, ondan aşağısı da b aşhaseki idi. B os-
tan cıb aşılar adiyen terfi ederse k ap ıcı-
başdık v e sancak b eyliği ile, parlak bir
şek ild e terfi ederse b eylerb eylik hattâ
v ezir lik le saraydan çıkarlardı.
B ostancı ocağı subaylarından olan
Ham lacı başı, padişahın k ayık g ezin tile­
rinde en önde kürek çeker v e düm eni
idare ederdi. B unun derecesi baş h a se­
kid en sonra gelirdi.
ik in c i M ahmud «A sakir-i mansure»
teşk ilâ tın ı kurduğu zaman bostancıları
 «A sakir-i hassa» adı altın d a yen i bir
nizam a çevirtti.
Edirne bostancı ocağı : O sm anlIla­
rın eski m erkezlerinden olan Edirne'de
de İstanbul’daki gib i b ir bostancı oca­
ğı vardı. Padişahlar zam an zaman Edir­
n e’y e gidip g eld ik leri için E d im e sara­
y ı eh em m iyetin i kaybetm em işti. Edirne
bostancıları, İstanbul b ostancılarına
bağlı olm ayıp m üstak ilen idare ed ilir­
lerdi. E d im e şehrinin in zib atı buradaki
bostancılara aitti. Edirne bostancıları da
Istanbul’dakiler gib i m ahsul parasını her
sene enderun hâzinesine teslim ed erler­
di. Buradaki, bostan cılar 1577 de 467,
1752 de ise 663 k işi idi. Edirne bostan­
cı ocağı 1826 da kaldırılm ıştır.
VI — IST A B L -I AMİRE
Ista b l-ı âm ire den ilen H as ahır’m â-
m ir v e h izm etlilerin d en m ürekkep k im ­
se ler de bîrun halkın a dahildi. H as ahır
halkı saraya a it h ayvan ların bakım , m u­
hafaza v e yetiştirilm esiy le m eşg u l olu r­
du. îs ta b l-ı âm ire, F atih S u lta n M eh-
m ed zam anında basitken daha sonra
kadro ve teşk ilâtı gen işlem iştir.
H as ahır yalnızca y e n i sarayda o l­
m ayıp saray dışında da bu teşk ilâta bağ­
lı y erler vardı. İstabl-ı âm iren in m e ­
m urlarının ça lıştığ ı daireler ile h ay v a n ­
la n » bulunduğu yerler birbirinden a y n
m ıntıkalarda idî. B unların m em ur ve
kâtiplerinin, yen i sarayda orta kapıdan
girilin ce so l tarafta b altacılar ocağının
arkasında, ayrıca Sarayburnu tarafında
Gotlar sütunu civarında da daireleri
vardı.
Has ahır teşk ilâtın ın en büyük âm i­
ri E m ir-i ahur ağa idi. Bu kelim eden
bozulup kısaltılarak İm rahur v ey a M u-
rahur denilen em ir-i ahur ev v elc e bir
tane ik en sonraları iki olm uş v e birinci
m irahur bütün teşk ilâ tın başı ad d ed il­
m iş, bu arada birinci m irahur ile ikinci
m irahur arasında vazife taksim i de y a ­
pılm ıştır. E vvelce söylen d iği gib i, bü­
yü k m irahur rikâb v e y a özengi ağ a la n
den en erkân arasında yer alm aktaydı.
H as ahırın m em ur sın ıfı onaltm cı a-
sır ortalarında derece itib a riy le şöyle
sıralanm aktaydı: B irinci m irahur, ik in ­
ci m irahur, has kethüda, b ey g ir k eth ü ­
dası, has rahtvan, b ey g ir rahtvanı, kür-
1426
sidar v e odabaşı. O nyedinci a sn n son -
la n n d a ise: B irinci m irahur, ikinci m i­
rahur, büyük ahur kethüdası, küçük a-
hur k ethüdası, arpa ruznam çecîsi, arpa
kâtibi, saraçlar kâtibi, m irahur-ı ev v e l
kethüdası, m irahur-ı ev v el kâtibi, b ü ­
yük rahtvan, küçük rahtvan, isk em leci-i
ahur y â n i kürsidar idi. Bu m em u riyet
d ereceleri her zam an böyle kalm ayıp
d eğ işik liğ e uğradığı da olm uştu.
B irinci v e ik in ci m irahurun m aaş-
la n n d a n başka arpalık den ilen d irlik le­
ri de vardı. B irinci m irahur terfi ed er­
se sancak b e y liğ i ile taşra h izm etin e ç ı­
kardı. O nyedinci asırdan itib aren bazı
m irahurlarm b eylerb eylik , h attâ v e zir ­
lik le d ışa n çık tık la rı da görülm üştür.
M emur sın ıfın d an başka hizm etlileri
teşk il edenler, h as ahır dahilinde ç a lı­
şanlar, h as ahır haricinde çalışanlar ol­
m ak ü zere iki kısım dı. D ahilde çalışan ­
lar:
1 — A t o ğ la n la n , 2 — Serahur v e ­
ya Salâhurlar, 3 — Saraçlar, 4 — Has
ahır n a lb a ııa la n , 5 — K atırcılar, 6 — D e ­
veciler.
Has ahır haricindeki h izm etliler ise:
1 — Yund oğlanları, 2 — K orucu­
lar, 3 — T avcılar, 4 — V oynuklar.
A t oğlanları : Saraya b a ğ lı ah ır­
larda h izm et gören seyislerd en ibaretti.
S e y isle r ik i k ısım olup bir k ıs iü ih ü y ü k
m irahura, diğer kısm ı da küçük m irah u -
ra tabi id iler. P adişah sefere çıktığı za ­
m an hüküm dar v e m a iy etin d ek ilerin at­
larını, çadırları, h âzin eyi ve sair ağır­
lıkları taşıyan b ey g irlere bakım v e tı­
marı ü e bu se y isler m eşgu l olurdu.
S e r a h u r la r : H as ahırın birinci sı­
n ıf h adem eleri olu p hep si de binici idi.
On sekizinci a sn n son lan n d a sayıları ik i
bine yak ın d ı.
S a r a ç la r : H as ahıra a it eğ er ve
koşum ta k ım la n n ı yaparlardı. Y aptık-
la n tak ım lar in celik v e dayanı k liğ i i l “
m eşhurdur. Saraç cem aatı âm irlerinden
olan rahtvan ağası, padişah cum a selâm ­
lığ ın a çık tığ ı zam an bindiği -sraht-ı
hum âyuns d en ilen m ü cevh erli hayvan
takım larına n ezaret ederdi.
H asahır nalbandları : H as ahıra tâ­
bi h a y v a n la n n allam ak v e bir kısım a t­
ları iğd iş etm ek le v a zifeli idiler.
K atırcı v e d eveciler: H arbendeler
de denen k atırcılar saraya m ahsus iki
 bin kadar katıra bakardı. B unların en
büyük âm irine H arbende başı denilirdi.
H as ahıra b ağlı d evelere bakan d ev eci­
lerin âm irine sarban başı denirdi.
H as ahır haricindeki hizm etlilerd en
yundciyan d en ilen yu n d oğlanları has­
sa davarlarını güder, ağılların ı yapar,
otlarını biçer v e b öylece kendilerine
bırakılan h ayvan lara bakardı. Korucular,
has ahıra a it çayır v e koruları m uhafa­
za ile vazifeliyd iler. H as ahır için y e tiş­
tirilen taylara bakan bir sm ıf vardı ki,
bunlara T ayeılar v ey a tay ağaları d e­
nirdi. Y undcu, korucu va ta y c ıla n n h iz­
m et sahaları İstanbul dışında olup, A*
nadolu ve R um eli’nin m u h telif yerlerin ­
de d ev lete a it arazinin ısta b l-ı âm ire i-
çm ayrılan k ısım larında idi.
V o y n u k la r; V oynuk teşk ilâ tı B i­
rinci Murad zam anının m eşhur şa h siy et­
lerinden Tîm urtaş Paşanın tavsiyesi ü -
zerine kurulm uştu. V oynuklar, seferde
ordunun v e ileri gelen d ev let adam ları­
n ın atlarına bakar ve bir n ev i sey islik
hizm eti ifa ederler, sair zam anlarda da
has ahır v e çayır hizm etin d e çalışırlardı.
K end ileri h ıristiyan v e b ilh assa B u lgar-
Iardan m ürekkepti. V oynuklar h assa v e
am m e voynukları olm ak üzere iki k ı­
sım dı. M uharebeye gitm ek için çağrı­
lanlara «Sefer voynuk la n » , H as ahır i-
çin, çayır biçm ek v e h ayvanlara bakmak
üzere çağrılanlara «Çayır voynukları»
denirdi. V oynuklar R um eli’de bilhassa
B ulgaristan’da bulunurdu. B ir voynuk
ölünce yerin e oğlu, k ardeşi v ey a akra­
balarından birisi alınır, böyle bir k im ­
sesi yoksa seçil-sn bir ııam zedle açık d o l­
durulurdu.
V oyn u k lan n âm irleri Çeri başı, p i-
rim kür ve L ikatör den ilen küçük su b ay­
lardı. B irincisi m üslüm an diğerleri h ı-
ristiyandr. Voynuklar*, kanunnam elerde
B aştına denilen çiftlik lerd e kendilerine
a y n la n yerleri ekip biçerler, bu h izm et­
lerine m ukabil bir takım vergilerd en
m uaf tutulurlardı. Ç ayır ve otlara bak­
m ak üzere İstanb ul’a g elen voynuklar,
E nderun v e Bîrim erkânına tevzi o lu ­
narak çalıştırılırdı.
2 — END ERU N HALKI
Topkapı sarayının Enderun kısm ın­
da hizm et ed enlere Enderun halkı den i­
1427
lirdi. Burası, B îrun kısm ından daha faz­
la d ikkati çek en bir yerdi. Zira, D iv a n -ı
hu m âyu n m üzakereleri, elçi kabulleri,
bayram laşm alar, kapıkulu askerine u lu ­
fe tev zi’i hep burada olurdu. Onun için
Enderun halkı, B îrun halkının ek serisin ­
den daha esaslı şek ild e y etiştirilird i. Bu
bahsin başında, «Topkapı sarayında otu­
ranlar v e h izm et edenler» b aşlığı altın­
daki kısım da belirttiğim iz veçh ile, d ev ­
şirm e teşk ilâtın ın lağvın a kadar Ende­
run h izm etlileri d evşirm e efraddan a lı­
nırdı.
O sm anlı sarayına devşirm eden iç
oğlanı alınm asına, riva y ete nazaran, Y ıl­
dırım B ayezid devrinde başlanm ış ve
bilahara buna a it kanun ve nizam lar
teessüs etm işti. Y erleşen usule göre :
D evşirm eler İstanbul» getirilin ce D i-
v a n -ı hüm âyuna sevk olunur, padişah
arz odasında iken b u n la n teker teker
görür, kapıağası tarafından bunların bir
kısm ını E d im e sarayı, G alatasarayı, İb­
rahim P aşa sarayında terb iye görm ek ü -
zere a y ın r, geri kalanlar acem i ocağın­
da yetiştiriLmek üzere y en içeri ağasına
gönderilirdi. S aray hizm etleri için bu
çocukların güzel endam lı, güzel y ü zlü ­
leri, yü z v e alm larm daki çizgilerden ze­
kâ v e iy iîik sezilenleri ayrılırdı. H ıris­
tiyan devşirm elerden başka B osna’daki
m üslüm an boşnak çocu k lan n d an da
saray hizm etleri için çocuk seçilirdi.
Bunlara Potur oğlanları denirdi.
Edirne, G alatasarayı v e İbrahim P a­
şa sarayına sev k ed ilen çocuklar tahsil
ve terb iy ey e tâbi tutulur, buralardan,
bir n ev i m ezu n iy et sayılan «Çıkma» la r-
la k ab iliy etliler K apıkulu süvari b ölü k ­
lerin e gönderilir, en k a b iliy etlileri de
Y enisarayın büyük v e küçük od alan n a
yollanırdı.
G alatasarayı diğer saraylardan d a ­
ha itib arlı olduğundan Y enisaray hiz­
m etlerin e ayrılanları daha çok olurdu.
B uradan B üyük ve K üçük odalara, b a-
zan da fevk alâd ed en olarak Seferli, K i­
ler, H azine v e H asodaya iç oğlan ı alı­
nırdı. İbrahim P aşa sarayı iç oğla n la ­
rın ın k ab iliyetleri de Edirne v e G ala-
tasarayı gib i y en isaray v e kapıkulu sü ­
vari bölükleri için bir m ahreç teşk il e-
derdi.
Y enisarayın Enderun kısm ına gelen
iç oğlanları burada en küçük derecedeki
 odalarda hizm ete başlarlar ve zamanla
terfi ederler, bulundukları işlerden da­
ha yükseklerine nail olurlardı. Endsrun
kısm ının hizm etleri derece v e hizm et
itibariyle birbirinden farklı odalara a y ­
rılırlardı. Bunlar, en aşağıdan başlıya-
rak şöyle idi:
1 — B üyük v e Küçük odalar, 2
Doğancı odası, 3 — S eferli odası, i —
K iler odası, 5 — Hazine odası, 6 — Has
oda.
B üyük v e küçük odalar: G alatasa­
ray'ı, İbrahim Paşa sarayı v e Edirne sa­
rayından gelen eh liyetli acem ilerden te­
şekkül eden bu odaların efradı saray
hizm etleri için yetişm eye devam ederler­
di. B üyük v e küçük odaların derecesi
birbirine m üsavi idi. Büyük oda Bâb üs
- saâde’den içeri girinci sağ tarafta, K ü­
çük oda da sol tarafta Kuşhane ile Has
oda arasında idi.
B üyük ve Küçük odalara g elen eh ­
liyetli acem ilerin en y aşlısı ancak yen i
buluğa erm iş çağdaydı. Bu çocuklar B ü ­
y ü k v e K üçük odalara gelin ce çeşitli ho­
calardan ders görür, Türk v e m üslüm an
terbiyesini tam am lam ak üzere din ders­
leri, Kur’anı Kerim okur, Türkçeden
başka Arapça v e Farsça da öğrenirlerdi.
Bunlardan başka güreş, atlama, okun
yayım çekm e gibi spor hareketleri, ata
binm ek, silâh kullanm ak gib i askerî ta­
lim ler yaparlardı. Dolama denilen cüp­
pe giydiklerinden kendilerine «Dolamalı»
da denirdi. Büyük v e Küçük oda efra­
dından kıdem li bir içoğlanı terfi ederse
Seferli koğuşuna geçerdi. Terfi edem i-
yenler ise m uayyen zamanlarda yapılan
çıkm alarda Kapıkulu süvarisinin Sipah
v e Silâhdar bölüklerine gönderilirdi.
Onaltmcı asrın sonlarında B üyük oda­
nın m evcudu yüz, Küçük odanınki a lt­
m ış kadardı. Büyük ve Küçük odalar
1675 te Edirne, Gâlatasarayı, İbrahim
Paşa sarayları ile D irlikte lağved ilm iş­
tir,
Doğancı koğuşu : H ane-i Bâzyân da
denilen D oğancı koğuşu efradı kırk k i­
şilik bir cem aat teşkil ederdi. Kaftanlı
denilen enderunlularm aşağıdan b eşin ­
ci kısm ı itibar olunurlardı. Bunlardan
terfi edenler Seferli koğuşuna gider, ter
fi edem iyenler de Kapıkulu süvarisine
verilirdi. Enderunlu doğancılar sultan
1428
Dördüncü M ehmed tarafından kald ırıl­
mıştır.
S eferli koğuşu : Bü koğuş ev v elce
m evcu t değilken 163a de Dördüncü M u-
rad tarafından ihdas edilm iştir. Seferli
koğuşu. B üyük ve Küçük odalardan g e ­
len iç-oğlan ların m tahsillerini daha fa z­
—la ilerlettik ten yerdi. S eferli koğuşu e f­
radının vazifesi e v v elc e Enderun h alk ı­
nın çam aşırlarını yıkam ak iken, bilâha-
ra teşkilâtı gen işletilerek m usikişinas,
hanende, kem ankeş, pehlivan, berber,
ham am cı v e tellâklerin y etiştirild iği y er
haline getirilm işti. Onun içindir ki, S e ­
ferli koğuşundan bir lıayli şair ve m u­
sikişinas yetişm iştir. Seferli koğuşu e f­
radının kıdem lilerinden bîrisi haftada i -
ki defa padişahın sarığı ile abdest h av­
lularını yıkam akla vazifeliydi. Buna
«BaşkuUukçus> denirdi. Seferli koğuşu
efradının sayısı 80 ile 150 arasında de­
ğişm iştir. Seferli koğuşu 1831 de la ğ v e­
dilm iştir.
K iler koğuşu : Bu koğuş Fatih
Sultan M ehmed tarafından ihdas ed il­
m işti. Koğuş h alk ı padişahın y em ek ve
sofra hizm eti ile ilg ili işlere bakardı.
K iler koğuşunun âm irine «Kilercibaşı»
veya resm i vesikalardaki adı ile «Serki-
lâ rî-i hassa» denirdi. Fatih kanunnam e­
sindeki «Taâmı hûzür-ı ahşana kilerci
başı koya* cüm lesinden de anlaşılacağı
üzere, padişahın sofrasına yem eği k iler-
cibaşı getirirdi. Sarayın reçel ve şerbet­
lerin i de kilercibaşı hazırlattırırdı. O-
nun em rinde bulunan k iler koğuşu efra­
dı hükümdarın, h arem -i hüm âyunun
ekm ek, et, tatlı, şerbet, yem iş gibi y iy e ­
cek v e içecek şeylerini hazırlayıp h ıfze­
der, saraydaki m escide ait m um ları te ­
darik ederlerdi. K iler koğuşunun k iler-
cibaşı v e kiler kethüdasından sonra g e l­
m ek üzere çavuş m akam ında oniki k ı­
dem li efradı m evcuttu. Bunlar; peşkir-
başı, mumbagı; peşkir şagirdi, tutucuba-
gı, bülbülcübaşı, tepsicıbaşı, yem işçi ve
turşucu unvanları taşım akta olup, h ep si­
nin de padişahın y em ek ve sofra hizm e­
tiy le ilg ili vazifeleri vardı. K iler koğuşu
efradı onaltıncı asır sonu ile onyediııci
asır başında 30 k işi iken bilâhara m ev ­
cu tla n 80 ile 144 arasında değişm iştir.
Hazine koğuşu : K iler koğuşundan
bir derece üstün olan Hazine koğuşu
Fatih Sultan M ehmed zamanında ihdas
edilm işti. Buradaki iç-oğlan ların ın sa y ı­
sı altm ıştan eksik olm azdı. H azinelilerin
âmirleri «Hazinedar başı» v e «Hazine
kethüdası» idi. Enderunda bulunan iki
hazîneden biri olan dış hâzinenin âmiri
Hazinedar başı, iç hazineninki de H azi­
ne kethüdası idi. H azine kethüdası, sa­
raya iş yapan kılıççı, sorguçcu, nakkaş,
kuyumcu, terzi, kürkçü gib i sanat ehline
de kanşır.di.
Hazine koğuşunun kıdem lilerinden
en eskileri «Giyimbaşı» v e «Kürkçüba-
şı» idi. G iyim başı terfi ederse Hasoda’ya
naklolunur, dışarı çıkarsa m üteferrika
olurdu. Hazinedar başı ak ağalardandı;
terfi ederse Bâb üssaâde ağası olurdu.
Hazine koğuşu efradı enderunun iç
ve dış hâzinelerini m uhafaza ile m ükel­
lefti. Enderun hâzinesi kubbeli dört g e ­
niş salondan m ürekkepti. Burada m uh­
telif çeşit paradan başka altun v e gü­
müş avani, cevahir, elm as gibi k ıym etli
taşlar; kürk, halı, şal v e k ıym etli ku­
maşlar, m ücevherli eğer takım ları, k ıy ­
m etli taşlarla süslü sair eşyalar h ıfzedi­
lir ve bunların m untazam defterleri tu­
tulurdu. H azinedar başının em rinde b u ­
lunan bu dış hâzineye h il’a t hâzinesi de
denirdi. H azinedar başı hazarda v e se­
ferde padişahtan ayrılm azdı. İç hazine
her açılışından sonra kapanırken kapı­
sının üzerine m ühür basılırdı. Hazine
kethüdasında bulunan m ühür Yavuz S e-
lim ’in kırm ızı akikten yap ılm ış olan
meşhur mührü idi. K apının açılışı m e­
rasim le olur, kapı açılm adan önce m ü­
hür m uayene edilir, ondan sonra k ilit
açılırdı. Bu sırada H azine v e S e fsrli k o­
ğuşu hadem eleri kapının iki tarafına di­
zilirdi.
Dış yâni m aliye hâzinesinde darlık
olunca iç hâzineden istikraz yapılır, b i-
lâhara bu alm an para iade olunurdu.
Has o d a : Enderunun en yüksek
dereceli koğuşu has oda idi. H as odalı­
ların m iktarı, âm irleriyle birlikte, um u­
m iyetle kırk bir k işi idi. H as odayı F a­
tih M ehmed kurmuştu. Yavuz Selim
devrinden itibaren bu koğuş efradının
vazifesi m uayyen b ir şek il alm ıştı. Has
odanın erkânı padişahın şahsı ils ilgili
hizm etlere bakar, efrad v e H ırka-i şerif
dairesinin süpürülm esi, oradaki m ushaf
v e kitapların tozlarının alınm ası, m üba­
1429
rek gecelerde öd ağacı yakm ak v e gül
suyu serpm ek gib i işlerle birlikte m üba­
rek em anetlerin (E m ânât-ı mukaddese)
m uhafızlığını yapm aktı. Has odadaki
m ünhaller um um iyetle hazine koğuşunun
kıdem lilerinden olan giyim başı, peşkir-
başı, çam aşırcıbaşı alınmak suretiyle dol­
durulurdu. Bazan kiler koğuşu kıdem li­
lerinden alındığı da olurdu.
Has odanın subayları padişahın ay­
rı ayrı hizm etine bakardı. Bu erkânın
m iktarı u m u m iyetle on iki kişi gösterilir-
H as odanın ,eıı büyük âmiri olan H aso-
dabaşm dan sonra gelm ek üzere Silâh -
dar, Çuhadar, Rikâbdar, Tülbent ağası
en önem lileri idi. Bunlardan başka Baş-
çuhadar, Sır kâtibi, Berberbaşı, K ahve-
cibaşı, S a n k çıb aşı, Tüfenkcibaşı gibi v a ­
zifeler m evcuttu. Sankçıbaşı, padişahın
sarıklarını hazırlar, Tüfenkcibaşı nişan
atışlarında v e avda hükümdara tüfenk
verir, Sır kâtibi kâğıt v e hokka taşır,
ayrıca padişah cam iye giderken yolda
hükümdara sunulan istidaları toplar,
Berberbaşı padişahı traş eder, A nahtar
ağası denilen v e has odalıların inziba­
tından m es’ul olan küçük subayın m ua­
vini vaziyetinde bulunan İbriktar da
padişahın leğen v e ibriğini hazırlardı.
Has odanın erkânından ilk beş k i­
şinin dereceleri h ayli önem li idi. Bâb
ü s-saâde ağasından sonra bu beş kişi
Enderun ağaları arasında yüksek dere­
ceye sahipti. Onaltı ve onyedinci asır­
larda derece sırasiyle Hasodabaşı, S i-
lâhdar, Çuhadar, Rikâbdar ve Tülbend
Son devirlerde İç Hazînenin açılma
merasimi
 ağası gelirdi. O nsekizinci asırda ise S i-
lâhdar daha fazla nüfuz kazanarak H as-
odabaşmı geride bıraktı. Hasoda erkâ­
nından ilk dördü padişaha hizzat m aru­
zatta bulunabilirlerdi. Onun için bu n la­
ra «Arz ağaları» da denirdi.
H as odabaşı : H as odanın en b ü ­
yük âm iriydi. Padişah nereye giderse
has odabaşı da beraber bulunur, m era­
sim lerde padişahın elbisesini giydirip
çıkartırdı. Had odabaşılık 1681 de la ğ v e­
dilmiş; İkinci Süleym an zam anında tek ­
rar ihdas edilm işse de onsekizinci asırda
silâhdar daha çok nüfuz kazanmıştır.
Hasodabaşıların ekserisi ak hadım lar­
dan gelm iştir.
S ilâ h d a r: Merasim ve alaylarda
padişahın kılıcını at üzerinde sağ om u­
zunda taşıyan silâhdar, sarayda da pa­
dişahın şahsına ait silâ h la n muhafaza
ederdi. Silâhdarlar onsekizinci asırda e-
hem m iyet kazanmışlardı. Bu asırda, sa­
raydaki bütün ağa v e iç-oğlanları bekâr
olduğu halde evliliğin e ve akşam lan sa­
raydan çıkm alarına m üsaade edilen iki
kişiden biri silâhdar, diğeri hazine k et­
hüdası idi. Silâhdarlar terfi ederek sa ­
raydan çıkarsa yeniçeri ağası, b eylerb e­
yi, bazen de doğrudan doğruya vezir o-
Iurdu.
Çuhadar : Has oda erkânı arasında
üçüncü dereceyi işgal eden Çuhadar a-
ğa m erasim lerde ata binerek hüküm dann
gerisinden gider ve onun yağm urluğunu
taşırdı. Sair zamanlarda da padişahın
kaftan ve kürklerine bakardı.
Rikâbdar : Padişah gezintiye çık tı­
ğı zaman ata binerken rikâbını yani ö-
zengisini tutardı. Fatih kanuunam esine
göre has oda erkânının üçüncüsü iken
bilâhara Çuhadardan sonra dördüncülü­
ğe düşm üşlerdi. Onyedinci asrın ortala-
n n a kadar padişahın çizm e ve ayakka­
bılarına bakıp giydirm ek de rikâbdarın
vazifesi cüm lesindendi.
Tülbend a ğ a s ı: Tülbend gülâm ı
şeklinde de söylenen bu vazife sahibi,
padişahın san k v e çam aşırlarını m uha­
faza eder ve giydirirdi. M erasimlerde
hüküm dan at üzerinde takip ederdi.
3 — HAREM HALKI
Topkapı sarayının padişahların biz­
zat ikam et ettikleri Harem kısm ında b u ­
lunan kim seleri üçe ayırarak m ütalaa
etm ek doğru olur.
I — H izm et v e muhafaza ile v azife­
li bulunanlar.
II — Padişah dairesine m ensup ka­
dınlar.
III — Padişahın annesi, k ızla n v e şeh ­
zadeler.
Harem, girilm esi m em nu y e r m a­
nâsına geld iği ve bu m ânaya k ıyasla ka­
dınların ikam etine tahsis edilen daireye
alem olduğundan harem deki ya şa y ış tar­
zına dair b ilgilerim iz pek kıttır. Hare­
m in tarihlere in tik al eden tarafları, m a­
aş ve m em uriyet k a y ıtla n sayesinde bu­
radaki vazifelilerin teşkilâtı ile, harem â-
det ve an’anelerine dair saray duvarları
dışına çıkabilen resm î m alûm attan iba­
rettir. Zâten, h izm et ve m uhafaza işle ­
riyle m ü k ellef hadım lar ile m uayyen bir
bölüm de yaşam aya m ecbur ed ilm iş olan
şehzadeler bir tarafa bırakılacak olur­
sa, harem halkını kadınlar teşkil ettiğ in ­
den buraya dair fazla şey öğrenm em iz
esasen m üm kün değildir.
I — HtZMET VE MUHAFAZA İLE
VAZİFELİ BULUNANLAR
Topkapı sarayının harem kısm ının
hizm et v e m uhafazası ile m ü k ellef olan­
lar hadım lardı. Saraydaki hadım lar, ak
v e siyah hadım lar olm ak üzere iki k ı­
sım dı. H arem -i hum ayunda hizm et eden­
ler siyah hadım lar olup «harem ağaları»
şeklinde anılırlardı. Ak ağalar, esas i-
tibariyle K iler, Hazine. Hasoda gibi En­
derun odalarında bulunurlardı.
V aktiyle Rom alılar, A bbasiler ve
M em lûkler de saraylarında siyah hadım ­
lara y er verm işlerdi. Tarihte bol bol ör­
neğine rastlanan bu u su l Osm anlı sara­
yında da görülm ekteydi.
Habeşî ve Sudanlı zencilerden iba­
ret bulunan siyah hadım lar um um iyetle
Mısır v alisi tarafından saraya takdim e-
dilirdi. Siyah h ad ım lan n en büyük â-
m iri «Dar üs-saâde» ağası d iye maruf
«Kızlar ağası» idi. Dar üs - saâde ağası
ayni zam anda enderun ve harem -i hum â-
yun ağalarının en büyüğü idi.
Dar üs - saâde ağası bu m akam a ka­
dem e kadem e terfi ederek yükselirdi.
Siyah hadım ların en kıdem lisi m uhafız
 Soldan sıra ile: Dar üs - saâde ağası, Bab üs - saâde ağası, Silâhdar ağa <iki
baştakiler Choiseule Gauffier’den alınmıştır)
kapı oğlanlarına kethüda olarak saraya
girer, daha sonra terfi edince baş kapı
oğlanı olur, buradan da terfi edince su l­
tan vo sultan-zâdelerin m eskeni olan
Eski saray ağalığına geçer, eski saray a-
ğalığından da Dar üs - saâde ağalığına
yükselirdi- K anuni yol böyle olm akla
beraber, E ski sa ra y ağalığı yapm adan
D ar üs - saâde ağası tayin ed ilen ler de
vardı.
Onaltıncı asır sonlarına kadar, ak
hadım ların en büyük âm iri olan kapı a-
ğası, kızlar ağalığı da yapm akta iken,
1582 de H abeşî M ehmed A ğa Dar üs -
saâde ağalığını ayırtarak siyah hadım ­
lara verdirm eye m uvaffak olm uştu. Fa­
kat ondan sonra y in e D ar üs - saâde a-
ğalığı ilâve şeklinde kapı ağalarına v e ­
rilm işse de bu durum pek uzun sürm e­
miş, 1594 te Dar üs-saâde ağalığı ayrı
bir m em uriyet haline getirilerek siyah
hadım lara tahsis edilm iş, sonuna kadar
da böyle gitm iştir.
Harem hizm etlerine bakan harem a-
ğaları rütbelerine göre vazife görürler­
di. H arem -i hum ayunun m asraflarına
bakan hazinedar ağa, nöbetle padişahın
yanında bulunan yedi, sekiz kadaş m u-
sahib ağa, oda lalası, hazine vek ili, baş
kapı oğlanı siyah hadım larm yüksek
rutbelil erindendi.
1431
Harem ağalarının en büyük âm in
olan Dar - ü s - saâde ağası, ak ağaların
dununda adeddilirdi. Lâkin D ar-üs - sa­
âde ağası padişahla sık tem ası yüzünden
m anevî tesir ve nüfuzu h a y li k u v v etliy ­
di. K uvvetli şah siyet sahibi olm ayan,
çocuk y a şta tahta geçen padişahlar za­
m anında D ar ü s - saâde ağaları k u vvetli
bir nüfuz tesis etm iş, d ev let idaresine
m üdahale, hattâ bazıları idareyi elinde
bulunduracak derecede ileri gitm işti. B i­
rinci Ahm ed, B irinci M ustafa v e İkinci
Osman zam anlarındaki D ar üs - saâde a-
ğası Hacı M ustafa Ağa, İkinci Süleym an
zamanındaki d iğer bir H acı M ustafa A -
ğa, Üçüncü A hm ed ile Birinci Mahmud
zam anlarındaki Hacı B eşir A ğa nüfuz­
lu Dar ü s - saâde ağalarm dandı.
H arem -i hum âyundaki siyah hadım -
/arm âmiri olân D ar üs - saâde ağalan
1587 tarihinden itibaren H arem eyn-i şe-
rifeyn evk afın a nezarete de başlam ış­
lardı. H arem eyn-i şerifeyn denilen M ek-
k e-i m ükerrem e ve M edine-i m ünevvere
evkafının g e lir v e giderleri Dar üs - sa ­
âde ağ a la n vasıtasiyle muntazaman tu­
tulurdu. 1716 senesinde padişah v e ha­
nedana m ensup diğer şahıslara ait «Ev-
k â f-ı salâtîyn» denilen vakıflara n eza­
ret işi de D ar üs-saâde ağalarına tevcih
edilince, bunların baktıkları vakıfların

Yabancı bir ressama göre bir gözdenin
tuvaleti («Moeurs et usages des Turcs»
adlı eserden)
Cumhuriyet devrindeki tamirden evvel
Haremde gözdeler dairesi önündeki avlu
m ik tarı çoğalm ış, bu h al 1834 te «Harc-
m eyn ev k a f m üdürlüğü» nün tesisin e
kadar devam etm iştir.
Sarayın Bab ü s-sa â d e d en ilen k ap ı­
sını m uhafaza sd en v e başka h izm etlere
de bakan ak ağaların en b ü yü k âmiri
«Kapı ağ ası t da denilen «Bab ü s - sâade»
ağası idi. Bâb ü s - saâde ağalan kanu­
1432
n en Dar üs - saâde ağalarının da üstünde
olu p yem sarayın başn azarı v e za b ıtçı-
sı v a 2iy e tindeydi. Sadrıâzamlaı* n a sıl sa ­
ray dışında padişahın v e k ili durum unda
iseler, k a p ıa ğ sla n da on altm cı asır so n ­
larına kadar saray d ahilinde padişahın
v e k ili durum unda idiler. Lâkin o n y ed in -
ei v e onsekizinci asırlarda D ar ü s - saâde
ağalarından b ir çokları nüfuzları ile k a­
p la ta sım gerid e bıraktılar.
E rk ân -ı h a v a ss-ı cü van î den ilen b ü ­
yü k ağalardan olan kapıağası sarayın
tem iz tutulm asına, tam ire m uhtaç y e r ­
lerin in tam irine bakar, padişah sefer i-
çin saraydan ayrılırsa kapıağası saray­
da kalırdı. K apıağası terfien dışarı ç ı­
karsa sancak b ey i v e y a b eylerb eyi olu r­
du. İkinci S u lta n B ayezid devrinden iti­
baren ak hadım lardan veziriâzam lar
çıkm aya başlam ıştır. A k hadım lardan o-
lup İkinci S elim , Ü çüncü Murad, ü ç ü n ­
cü M enm ed zam anlarında kapıağalığı
«Bâb ü s - saâde ağalığı? eden C afer A -
ğa k u vv etli nüfuz tesis etm esiy le m eş­
hurdur.
II — PADİŞAH DAİRESİNE MENSUP
KADINLAR
Padişah, dairesine m ensup kadınlar
hüküm darların nikâhlı a ileleriy le oda­
lık d en ilen * cariyelerd en m ürekkepti.
Padişahın nikâhları aileleri ile cariye-
lerin y erleri birbirinden ayrıydı. O sm an-
lı p adişahları K anuni S ü ley m a n ’a g e lin ­
ceye kadar hüküm dar kızlarından a ile ­
ler alm ışlardı. B unların ek serisi T ürk-
tü. F akat K anunî devrindeu itib aren sa ­
raydaki cariyelerd en v e y a ken d ilerin e
takdim ed ilen güzel kızlardan zev ce e -
dinir oldular.
İstanbul güm rük em ini v a sıta siy le
satın alın an v ey a h u t sultanlarla d ev let
ricali, K ırım hanı v e v a lilerin takdim
ettik leri g ü zel kızlar sarayda iy i bîr
terb iyeye tâbi tutulup itin a ile y e tişti­
rilirdi. S araya y en i g elen ca riyelere e v ­
v e lâ m ü slü m an lık v e okuyup yazm a öğ­
retilir, bunun yanında biçki, dikiş, n a ­
kış v e m usiki dersleri de verilird i, Ca-
rivelerin bu ilk d evirlerine «acem ilik»
denirdi. B ilahara acem iler, cariye, şa -
gird, usta v e g ed ik li nam ı altında b eş
derece m eydana getirirlerdi. E n y ü k sek
dereceyi teşk il eden ged ik liler padişa-
 hin şahsi h izm etin e bakan cariyelerdi. leşip kalm ıştır. V alide S ultanlar oğ u lla ­
B unlardan padişahın gön lü n ü çekene rına «arslanım s diye hitap ederlerdi. S a ­
«has odalık» v ey a «ikbal» denirdi. İk ­ rayda cariyelerin idaresine m em ur k a ­
baller arasında padişahın en fazla a lâ ­ dınlar V alide Sultana karşı m es’uldü.
ka duyduğu kadın «başikbal* olurdu.
Padişahın hanım larından birisinin ölü­
mü v ey a İstiskale uğrıyarak eski saraya
nakli üzerine baş ikb al onun yerine g e ­
çer, yani «hünkâr hasekisi» olurdu. Ş a ­
y e t ikballerden birisi padişahtan geb e
kalırsa m ü nhal b eklem eden hüküm darın
zevceleri arasına geçirilird i. Padişahla­
rın zevceleri «kadın» unvanı ile anılır,
zev celiğ e giriş sırasın a göre derecelen ir-
leı-di. Çocuk doğursun doğurm asın p a ­
dişahın zevcelerin e «kadın» v ey a «hase­
ki» denirdi. Çocuk doğuran h asek iye
«haseki sultan» d en ilir ve başına küçük
bir altu n taç konurdu. Padişahlar ölü n ­
ce çocuk doğurm am ış v e y a erkek çocu­
ğu küçükken ölm üş ola n h asek iler ic a ­
bında d ev let ricali ile evlendirilirdi. Rir Avrupa’lı ressama göre Şehzade vc
Sarayda padişahın zev cesi v ey a h a ­ annesi
sekilerd en, yah u t da cariyelerden birisi
bir çocuk dünyaya getirirse, doğum h â­
disesi sadrıâzam , şey h ü lislâ m , vezirler,
kaptanpaşa, sadaret Kethüdası, d efter­
dar, yeniçeri ağası, reisülküttab ve ça-
vuşbaşıya h ususî m em urlarla b ild irilir­
di- D oğum un ertesi günü bu erkân p a ­
dişahı tebrik için saraya gelirdi. P a d i­
şah çocuklarının doğum unda oııye d in­
ci asırdan itibaren b eşik alayı den ilen
bir m erasim yapıhrdi-

III — PADİŞAHIN ANNESİ, KIZLARI

VE ŞEHZADELER
Topkapı sarayının harcm -i hum â-
y u n kısm ında ikam et ed en ler arasında
padişaha kan bağı ile b ağlı bulunanlar
V alid e Sultan, hüküm darın kızları v e
şehzadelerdi- Ü çüncü Murad'a gelin cey e
kadar padişah anneleri sarayda pek rol
sahibi değildi. F akat ü çü n cü Murad za ­
m anından. itibaren nüfuz kazandıkları
görüldü. Û naltıncı asrın so n la n ile on-
yed in ci a sn n ilk yarısın d a V alide S u l­
tanların nüfuzu k u vv etle hissedildi.
P ad işah lan n an nelerine «Mehd - i
ıılya» v e y a «V alide Sultan» denilirdi. Ü -
çüneü Murad annesine fazla itibar gös­
terdiğinden onu V alid e Su ltan d iye u n -
vanlandırm ış, ondan sonra bu tâbir y e r ­
Ş ehzadelerin kapatıldığı d airenin <kafes)
dem ir parm aklıklı kapısı
B ir padişah ölünce annesi v e kızla­
rı Topkapı sarayından çıkarılıp E sk isa-
‘raya naklolunurdu. Yeni hüküm darın
annesi h ayatta ise, y en i v a lid e sultan
hususî bir m erasim le E skisaraydan Top-
kapı sarayın a getirilird i. B u m erasim e
«V alide alayı» denirdi. V alide su ltan la­
rın da h asek i v e h asek i sultanlar gibi
«paşm aklık» ya n i h a sla n vardı. H attâ
va lid e su ltan lar onlardan fark lı olarak
ayrıca m aaş da alırlardı.
Padişahların kızlarına «Sultan» d e­
nilirdi. H üküm darların kızları ve h em ­
şireleri d ev let erkânından b irisiy le ev ­

1433
 lendirilirdi. D am aöiığa u m u m iyetle vezir
ve b ey lerb eyleri seçilirdi. Padişahların
bazen vezirlerden birisine fazla tev eccü ­
hünün d elili olarak küçük yaştaki kızını
ona nişanladığı da olurdu. Padişahın i-
rad esiyle sultanlardan b irisiyle evlen en
paşa esk i karısını m ecburen tsrk ed er-
dı. Vezir ve beylerbeylerinden dul ka­
lan sultanlar ikinci v e üçüncü defa iz ­
divaç edebilirlerdi. Sultanlarla ev li k im ­
seler cariye istihdam edem ezler v e k en­
d ilik lerinden sultanları boşıyam azlardı.
Sultanların da hasek i v e v a lid e su lta n ­
lar gib i paşm aklık ism i verilen d irlik ­
leri vardı. Sultanların ki2 çocuklarına
«Hanım sultan», erkek çocuk'arına «Bey»
deniîirdi.
H arem -i hum âyunda ikam et ed en ­
ler arasında şehzadeler de vardı. Ş eh za­
delerin sancağa, çıkm a usulü k a ld ırılın ­
caya kadar, harem -i hum âyundakl şe h ­
zadeler p adişahın kendi oğullarından i-
b arstti. B unlar sancağa çıkacak y aşa g e ­
lin ceye kadar sarayda kalırlardı. San­
cağa çıkm a usulü lağved ilin ce şeh zad e­
ler m eyanında padişahın oğullarından
m aada kardeş v e kardeş çocukları, o n -
sekizinci asrın sonlarından itibaren am ­
ca çocukları b ile m evcuttu. B abaları ö-
’ len şeby.âdeler daha sıkı bir nezaret a l­
tına alın ır v e bunlar h arem -i h u m â y a -
na bitişik şim şirlik denilen m ahalde ’-
kam et ederlerdi. Şehzadelerin bu y a şa ­
y ışın a k afes hayatı denirdi. K afes h a ­
yatı yaşıyan şehzadelerin hizm etinde
bulunan cariyelerdsn çocukları d ü n y a ­
ya gelirse, doğan çocuk derhal ifna e d i­
lirdi.
OSM ANLILARDA SA LTA N A T
U SU L Ü
Osm anlIlarda saltan atın in tik al şe k ­
lin e ait y a zılı m etin halinde bir kanun
m evcut değildi. F atih kanunnam esinde­
ki kardeş katline dair m adde istisn a e-
dilecek olursa, bu m ühim m eseled e y a ­
zılı m etin aranm adığı, sadece team ül ve
an’an eye uyttlduğu görülm ektedir; M a­
m afih, saltanatın in tik alin e a it team ül,
d evletin kuruluş safhasındaki gibi kal-
m ıyarak bir takım d eğişik lik lere uğra­
m ış, bu d eğişik lik ler de birdenbire ta­
hakkuk edem em iştir.
OsmanlIlarda üç asır m üddetle sal­
1434
tanat babadan oğu la geçm iştir. Y eni bir
hüküm darın başa geçirilm esinde b e y le ­
rin v e n ü fu s sahibi erkânın rol sahibi
olduğu görülm ektedir. Osm anlIların k u ­
ruluş devrinde n üfuzlu b ey v e kum an­
danların, babalarının sağlığında e h liy e­
ti beliren v e b ilhassa yaşça diğerlerin­
den büyük olan şehzadenin hüküm dar­
lığ ın ı g özetişlerin e şah it olunm aktadır.
N itek im , F etret devrini kapayan Çelebi
S u ltan M ehmed istisna ed ilecek olursa,
F atih M ehm ed’e kadar, büyük şeh zad e­
lerin , üm eranın tam am ının veya ek seri­
sin in peşinen m ü zaheretine nail old u k ­
ları tarihî bir gerçektir. Bununla b era­
ber, saltan at dâvasına kalkan kim seler
az v eya çok birtaraftar kü tlesi b ulm uş­
lardır.
O sm anlIlarda ilk teşk ilâ t kurulduğu
ve kanunlar yap ılm aya başlandığı sıra­
da saltanat usulünün y a zılı bir m etne
bağlanm ayış seb eb in i saltanatın eh il e l­
lere geçm esi arzusunda aram alıdır. Bu
arada «m ülkün bölünm ezliği» p ren sib i,
n e sım sıkı riayet ed ild iği cih etle, salta­
n at iddiasında bulunanların derhal orta­
dan k aldırılm asına çalışılm ıştır. N üfuzlu
b ey v e kum andanlar bu prensipe hü k ü m ­
dar kadar b ağlı kaldıklarından, d e v le ­
tin kurulup gelişm esin d e olduğu gibi
saltanatın in tik a l şek lin e ait team ülün
yerleşm esin d e d e bunların rolünü naza­
rı itibara alm ak gerekir.
K uruluş devri hüküm darları arasın­
da birden fazla y etişk in şehzâdesi olan ­
lardan bazılarının öleceklerini an la d ık ,
la n sırada h a lefin i tayin eder tarzda k o-
n u ştu k la n görülm ektedir. K osova zafe­
rini m üteakip ağırca yaralanan Murad
H üdavendiğâr’m oğlu B ayezid (Y ıld ı­
rım ) ı çadırına çağırtarak d ev let id are­
si hakkında nasihatta bulunm ası, Ç ele­
b i M ehmed'in de hastalığı ağırlaşınca
M urad’a haber göndertm esi bunun de­
lilid ir. H er ik i hüküm darın bizzat tasrih
ettik leri h alefleri de büyük oğu llan d ır.
Birinci M urad’dan Büyüklüğü pek şü p ­
h eli olan Orhan Gazi’n in oğullarından
İbrahim B e y bir tarafa bırakılacak olu r­
sa, babalarının ölüm ü halinde hep bü­
y ü k şehzadeler tahta geçm işlerdir. A n ­
cak T im ur istilâ sın ın tab iî bir n eticesi
o lan fetret devrinin saltanat m ü cad ele­
si ile , Y avuz S elim ’in k u v v ete m üraca­
a t edip babasını tahttan indirerek pad i­
şah lığ ı eld e tü n e s i b ir e r istisna teşk il
eder.
Büyük oğulun hüküm dar olm ası u -
sulünün bir team ül h alin i alm ası şü p h e­
siz kolay olm am ış, n ih a y et bunun bir
team ülden ileri gitm em esi yüzünden
K anunî’nra son zam anlarına kadar sal­
tanat dâvasına k alkışan lar görülm üştür.
Murad H üdavendigâr zam anında oğlu
S avcı B ey , Ç elebi Su ltan M ehm ed za­
m anında kardeşi M ustafa Ç elebi (d ü z.
m ece M ustafa), İkinci Murad zam anın­
da yin e düzm ece M ustafa ve ondan son­
ra da kardeşi M ustafa Ç elebi (K üçük
M ustafa Ç elebi) saltan at iddiasında b u ­
lunm uşlardır. Saltanata ortak çık an la­
rın ek serisinin kardeşlerden ibaret bu­
lunm ası, Fatih Su ltan M ehm ed’in kanun­
nam esinde;. «Her k im seye evlâdım dan
saltanat m ü yesser ola, kardeşlerin n i-
zâm -ı âlem için katletm ek münasiptir»
kaydının konm asına âm il olduğunda şü p ­
he yoktur. Fatih, kardeş k atlin i kanun­
laştırırken saltanatın babadan oğula
geçiş tarzını değiştirm ed iği gibi, tahta
geçecek oğulun büyük lü k v e küçüklü­
ğüne dair bir şey de zikretm em iştir. B i-
naan aleyh o zam ana kadar m evcut te ­
am üle dokunm am ıştır.
F atih M ehm ed, icraatı arasında, p a ­
dişahlar üzerinde m üessir olaıı Türk a-
sıllı b ey v e kum andanların nüfuzlarım
iyice kırdığından, bundan böyl* Türk
aristokrasisinin gelişm esi im kânları or­
tadan kalktığı gibi, saltan at um urunda
da nüfuzunu h issettirecek seçkin bir
Türk züm resinden bahsedilem ez olm uş­
tur. Bunun yerin e devşirm elerin k u vvet
kazandığı (birinci ciltte 351-353 v e 467
inci sayfalara bakılm alı) ve padişahlar
üzerinde m ü essir oldukları görü lm ek te­
dir.
Tahta nam zed k im selerin m em 'eket
işleriy le bizzat tem as ederek yetişm eleri
için onyedinci asrın başına kadar şeh -
zâdeler sancağa çıkarılm ıştır. F atih ka­
nu n n am esiyle kardeş k atlin e cevaz v e ­
rildiğinden, tahta geçen lerin ilk işleri
erkek kardeşlerini öldürm ek olm uştur.
Bu yü zd en sancağa sadece padişahın o-
ğ u îla n çıkm ıştır. Maamafih. kard«ş kat­
li m eselesi kanunlaşm adan önce d e p a­
dişahların kardeşleri' uzun m ü ddet h a ­
yatta kalam am ışiardır. Murad H üdaven­
1435
digâr’m , tahta geçtiği y ıl içinde, k en d i­
sine m u h a lefet ettik leri tahm in edilen
kardeşleri H alil ile İbrahim ’i ortadan
kaldırdığı anlaşılm aktadır. B inaenaleyh,
O sm anlı padişahlarında ilk defa kardeş
öldürm e hâdisesini bu m üphem m esele
ile başlatm ak m üm künse de, esas b e­
lirli ilk kardeş katli hâdisesi Yıldırım
B ayezid ’in kardeşi Y akub’u öldürtm esi-
dir. Y akub’un öldürülm esinde hü k ü m ­
dara m u h alefet hâd isesi m evcut olm adı­
ğından, Fatih kanunnam esi ile yerleşen
kardeş k atlin in ilk fiilî Örneği Y ıldırım
B ayezid ’in bu icraatında görülm ektedir.
Y ıldırım B ayezid’in oğullarından Ç elebi
M ehm ed’in kardeşlerini uzun m ü cad ele­
lerle ortadan kaldırm ası, mülkün bölün­
m ezliğini tem in uğrunda cereyan e y le ­
diğinden m akul görünm ektedir. H üküm ­
darlığının üçüncü y ı’ı içinde İkinci Mu­
rad da saltanat d âvasına kalkan karde­
şi M ustafa Ç elebi’y i öldürtm üştür, F a­
tih kanunnam esinin kardeş katli m adde­
sin i tatbike teşebbüs etm eyen ik in c i B a -
yezid , kardeşi Cem’in m u h alefeti ile
karşılaşm ış, ondan sonra gelen ler ise
bu m addeyi sık ı sık ıy a tatbikten geri
kalm am ışlardır.
Kardeş katli m eselssi kanunlaşm a­
dan önce, saltanat dâvasında bulunm a­
dıkça — Yakub B e y ’in öldürülm esi ha­
riç — kardeş, hattâ akrabaların h ayat­
larına dokunulm am ış, fakat hüküm dar­
lık e tm e le rin i e n g e lle y ic i bazı te d b irle ­
re baş vurulm aktan da geri k alm am ış­
tır. Çelebi Su ltan M ehm ed’in, ağabeysi
Emir S ü leym an ’ın cğîu Orhan B eyin; î -
kinci M urad’ın da, kardeşleri Y usuf ve
Mahmud Ç elebilerin gözlerine m il çek ­
tirm esi bunun ifadesidir. Fakat hüküm ­
dara m u h a lefet vu k u bulunca ister kar­
deş, ister evlâd olsun m utlaka ortadan
kaldırılm aya çalışılm ıştır. Saltanat u ğ ­
runda m u h alefete k alk ışm ası d o la y ısiy -
le ilk öldürülen ev lâ t Birinci M urad’ın
oğlu Savcı B ey’dir. K anunî’nin oğulları
M ustafa ve B ayezid, ü çü n cü M ehm ed’in
oğlu M ahmud da bu n evid en sebeplerle
hayatların ı kaybedenlerdendir. M uhale­
fe t eden ev lâ d ın çocukları o’an erkek
torunlar, F atih kanunnam esinin tatbiki
v e sile siy le kardeş çocukları olan erkek
y eğ en ler de babaları ile b irlik te öldü­
rülm üşlerdir. B ütün bu cana kıym alar,
m ülkün bölünm ezliğini garantiye bağla­
 yabilm ek için peşin alınan tedbirler cüm -
lesindendir.
K anuni’nin sağlığında şehzadelerin­
den Selim ile Bayezid arasında cereyan
eden veliahdlık m ücadelesi, şehzâdele-
rin sancağa çıkm a usullerinde değişik­
lik yapılm ası neticesini verm iştir. İkin­
ci Selim yalnızca büyük oğlunu Mani­
sa’ya sancağa çıkartarak, fi’iliyatta tah­
tın namzedi olan veliah d ı böylece belli
etm iş ve küçük şeiızâdeler sarayda a lı­
konulmuştur. Büyük şehzâdeden gayri­
sinin tahttan üm itlerini kesm eleri için,
bir ııev’i saltanat m ücadelesini önlem e
tedbiri olan bu harekete rağmen, B irin­
ci A hm ed’e kadar kardeş katli tam m â-
nasiyle tatbik edilm iştir.
1603 yılında ondört yaşında iken
hükümdar olan ve tahta geçtiği zaman
yaşının küçüklüğü sebebiyle henüz e v ­
lâdı bulunm ayan B irinci Ahm ed, biı
saltanat varisinin m e v c u t bulunm asını
hesaba katarak, kardeşi M ustafa’y ı c l-
dürtmemiş, sancağa da çıkartm ıyarak
sarayda bir odada alıkoym uştur. îlk oğ­
lu Osman dünyaya gelince kardeşi Mus­
tafa’yı öldürtm ek istem işse de, deviet
erkânı, bu şehzadenin akim daki zâfivet
dolayısiyle saltanata rakib olam ıyacağı-
nı tem inle öldürülm esine mâni olm uş­
lardır. Birinci Ahm ed 1617 de Ölünce
şehzâdelerinin küçüklüğü sebebiyle kar­
deşi M ustafa hükümdar ilân edilm iştir.
B öylece Osnıanh tarihinde ilk defa sa l­
tanatın intikal şeklinde bir değişiklik
vuku bulm uş, hanedanın hayatta b ulu­
nan en yaşlı m üm essili tahta oturm uş­
tur. B öylece m üverrihlerin «am ûd-ı ne­
sebi» dedikleri saltanatın babadan oğu-
la geçiş şekli yerine, ailenin en y a şlı­
sını h ed ef tutan «ekberiyet» sistem ine
gidilm iştir.
Birinci Sultan A hm ed’in kardeşi
Mustafa’y ı hayatta bırakm ası böyle bir
sistem değişikliğine y o l açm ışsa da, da­
ha bir m üddet kesin şekilde kardeş kat­
linin önüne geçilem em iştir. A kim daki
zafiyet dolayısiyle M ustafa tahttan in ­
dirilip Birinci A hm ed’in en büyük oğlu
Osman padişah yapılınca, o da, amca­
sının ak lî durumunu nazarı itibara ala­
rak kendisine saltanatta rakip saym ayıp
hayatına dokunm adığı gibi kardeşleri
Mehmed, Murad, Süleym an, Kasım, B a­
1436
yezid v e İbrahim’i de p eşinen öldürtm e-
miştir. Fakat saltanatının üçüncü sen e­
sinin sonlarında kendisinden dört ay
küçük olan en büyük kardeşi Mehmed'i
öldürtmüş, diğerlerinin en büyüğü ile
kendi arasında sekiz yaş fark bulunu­
şunu hesaba katarak onlara dokunm a-
mıştır. Bu arada M ustafa’ya da bir şey
yapılm adığından İkinci Osman’ın h a l’i
üzerine ikinci defa tahta geçirilm iştir.
B öylece, B irinci A hm ed’in v efatı üzeri­
ne ilk defa bir kardeş, İkinci Osman’ın
tahttan indirilm esiyle de ilk defa bir
amca padişah olm uş ve netice itibariyle
«ekberiyet» sistem i işlem iştir.
Birinci A hm ed’den itibaren saltanat
usulünde değişikliğe gidilm esinde, ilk
plânda vakıaların rol v e tesiri olmuş,
iş başında bulunan padişahın küçüklüğü
sebebiyle, saltanat usulü üzerinde d ev­
le t adamları ve bilhassa kapıkulu ask e­
rinin arzu ve iradesi m üessir hâle g el­
m eye başlam ıştır.
Birinci M ustafa’nın ikinci saltana­
tından h a l’i üzerine oniki yaşın ın için ­
deyken padişah olan Dördüncü Murad
yeniçerilerden çekinerek kardeşlerine
dokunmam ış, hattâ bu hususta onlara
tem inat verm ek zorunda bile kalm ıştır.
Lâkin aradan uzun zaman geçip de oto­
ritesi k uvvetlenince vaziyet değişm eye
yüz tutm uş, Iran seferlerindeki m uvaf­
fakiyetinden k u vvet alarak Süleym an ve
Bayezid adındaki yetişk in ik i kardeşi­
ni, bundan ik i sene sonra da ana baba
bir kardeşi K asım ’ı öldürtmüş, hayatta
sadece ana baba bir ikinci kardeşi olan
İbrahim’i bırakm ıştır. H ayatının son
dem lerinde İbrahim’i de ortadan kaldır­
mak istem işse de Kösem Sultan padişah­
lıktan gayrı hanedanın yegâne erkek
m üm essili kalan, bu şehzâdeyi güçlükle
kurtarm ıştır. Dördüncü Murad ölünce
İbrahim padişah olm uş, b öylece bir de­
fa daha m ecburiyetler karşısında ek­
beriyet sistem i işlem iştir.
Sultan İbrahim h al’ edilince henüz
yedi yaşında bir çocuk olan büyük oğlu
Dördüncü M ehmed padişah ilân olun­
muştur. Saltanatı kırk seneyi bulan
Dördüncü Mehmed, Süleym an ve A h­
m ed isim lerindeki kardeşlerine dokun­
m am ış, bu suretle hem şehzâdelerin ha­
yatı daha m üem m en hâle gelm iş, hem
de bundan böyle ekberiyet sistem i m un-
 tazarn işlem iştir. Ondo -
kuzuncu asır padişahla­
rından A bdülm ecid k e n ­
disinden sonra büyük oğ­
lu Murad’m , Abdülaziz
de oğlu Y usuf Izzeddin’in
hükümdar olm asını arzu-
lam ışsa da, hanedanın er.
ya şlı m üm essilinin tahta
geçm esinden ibaret ou-
lunan ekberiyet sistem i
bozui sınam ıştır. Bir Avrupaiı ressama göre cülûs tebriki
N etice itibariyle : O s­
m anlIlarda saltanat u su ­
lünde Am ûdi sistem inden
ekberiyet sistem ine geçiş, peşinen planlı
bir icraat m ahsulü olm ayıp m ecburiyet­
lerin doğurduğu bir vakıadır. B u sistem ,
Birinci A hm ed'den itibaren Dördüncü
M ehmed’e kadar iy ice yerleşın ceye ka­
dar sarayda hapsedilen şehzadeler öl­
dürülm e endişesinden kurtulamamıştır.
Daha sonra bu korku gittik çe h af illiy e -
rek ortadan kalkar dereceye yaklaşm ış­
tır.
Şehzadelerin sarayda hapsedilm eleri,
padişahları, saltanat rakipliğinden ibaret lIların kuruluş devresinde m evcut veya
askerî gailelerden kurtarm ışsa da, ' bu
defa hüküm et m erkezindeki kapıkulu
askerinin baskısı ayrı bir huzursuzluk
m eselesi teşk il etm iştir; B ilhassa on ye-
dinci asrın birinci yarısında hükümdar­
ların icraatlarında olduğu gibi saltanat lâm et v e resm î terim ler zamanın icap­
tebeddülü m eselelerinde de kapıkulu
askeri tesir ve baskısını ziyad esiyle h is­
settirm iştir.
F atih Melımed'den bağlıyarak onat­
tın«. asır sonuna kadar olan bir buçuk
asırlık devre istisna edilecek olursa, pa­
dişahların. tahta geçişlerinde yüksek dev­
let erkânının v e bilhassa sadrıâzaır.m
biraz rolü olduğu hissediliyor. Tabii bu
rolün, gerek sadnâzam gerekse tahtın
nam zedinin şahsiyeti ile ilg ili bulundu­
ğu, ayrıca gözönünde tutulm ası gereken
bir noktadır. Padişaha en yakıtı m evki
sahibi ve hüküm et reisi olm ası bakı­
mından sadrazamlar, padişahların hasta­
lığından, ölüm ünden, h a l’edilecekse b u ­
na ait hazırlıklardan, tahta geçirilecek
namzede karşı sair erkân v e askerin
duyduğu alâkadan haberdar oldukları
cihetle, sadrazamların rollerinin bu z s-
■s. viyeden ele alınm ası iktiza eder.
(«Moeurs et usages des Turcs» adı
eserden)
SALTANATLA İLGİLİ
MERASİM VE ALÂMETLER
Osmanlı devletinin bir T ürk-îslâm
im paratorluğu olm ası d olayısiyle salta­
natla ilg ili m erasim v e alam etlerin İslâm
ve Türk kaynağından gelm esi, bu dam­
gayı taşım ası kadar tabii bir şey olam ai.
Bunun için saltanat şiarından olan m era­
sim lerin, alâm etlerin ve resmi yazışma
usullerinin örnek ve benzerleri Osman­
daha önce yaşam ış olan İslâm v e Türk
devletlerinde de görülür. Ancak, Os­
manlI İmparatorluğu geniş ülkelere
hükm etm iş uzun ömürlü bir d evlet ol­
duğu cihetle, gerek merasim , gerekse a-
ları sebebiyle bazı değişikliklere maruz
kalm ıştır. Bu değişiklik v e ilâveleri b il­
hassa m erasim lerde görm ek m üm kün­
dür. Zaten OsmanlIlarda saltanatla ilg i­
li m erasim lerin m ühim kısm ı İstanbul’­
un zaptından sonra doğmuş ve geniş bir
teşrifat kaidesine bağlanm ıştır. Bura­
da zikredeceğim iz m erasim ler tam m â-
ııasiyle İstanbul’un fethinden sonraki
devreye aittir,
1 — Merasimler
Saltanatla ilgili m erasim ler şunlar­
dı:
I — Cülûs m erasim i, II — K ılıç A la­
yı, III — Bayram tebrik ve bayram ala­
yı, IV —■ A yak divanı.
Cülûs m e r a sim i: B ir padişahın
tahta yeni geçm esi m ünasebetiyle yapı-

1437

Bir AvrupalI ressama göre Kılıç Alayı
(Ailom’dan)
lirdi. Saltanat değişikliği, bir hüküm da­
rın ölümü veya hal ediim esi suretiyle
vuku bulurdu. Bunlar dışında birer is­
tisna şeklinde İkinci Murad kendi arzu­
su ile saltanattan çekilm iş, İkinci B aye-
2id de oğlu S elim ’in kullandığı zor kar­
şısında m akam ını ona bırakm aya m ec­
bur kalm ıştır.
Padişahlar İstanbul dahilindeyken
taht boşalırsa cülus m erasim i şöyle o-
lurdu: Hüküm darın ölüm v eya h a l’ini
tahta geçecek şehzadeye D ar üs - s&âde
ağası haber varir, sonra koltuğuna g i­
rerek şehzadeler dairesinden çıkarırdı.
Hükümdar namzedi bir koltuğunda Dar
ü s - saâde ağası, diğerinde silâhdar ağa
bulunduğu halde H ırka-i şerif d airesi­
ne götürülür, burada Sadrazam ile Ş e y ­
hülislâm ilk biati yapardı. Bunlar m a­
kam larında bırakılırsa buna işaret o l­
mak üzere kendilerine birer kürk g iyd i-
rilirdi. B iati m üteakip sadrazam ve şey ­
hülislâm K ubbealtı’na gelerek m erasi­
m in başlam asına intizar ederlerdi.
Esas merasim Bâb üs - saâde önün­
de cereyan eylerdi. Bâb üs - saâde de­
nilen ak ağalar kapısı önüne taht kuru­
lur, teşrifatçı tarafından tebrikâtta bu­
lunacakların listesi hazırlanırdı. Taht
kurulduktan sonra yen i padişah bir kol­
tuğunda Dar ü s -s a â d e ağası, diğerinde
ilk zamanlarda Bâb üs - saâde ağası
sonraları Silâhdar ağa bulunduğu halde
etrafına selâm vererek m erasim m ahal­
line gelir v e tahta otururdu. Ondan son­
ra evv elâ Nakib - ü l - eşrafın biat ve
duası Ue biat başlardı. Nakibüleşraftan
sonra R ikâb-ı hum âyun ağalan , on lan n
1438
arkasından da Kapıcıbaşı ağalar bîatta
bulunurdu. S aray ağalarının b îatı ta­
mam olunca K ubbealtı’nda b ek leyen
d evlet erkânına haber gönderilirdi. D ev­
le t erkânı m eyanm aa ilk defa Ş ey h ü lis­
lâm kısa bir dua ile blatta bulunur, o -
nun arkasından Sadrazam, Vezirler,
Kazaskerler, d ev let erkânı v e Ocak ağa­
la n bîat ederdi. M erasim bitince padişah
hazır b u lu n an lan selâm lar selefin in ce­
naze nam azında bulunduktan sonra En-
deruna çekilirdi.
K ılıç a la y ı: P adişahlann tahta cü­
luslarını m üteakip yapılan m erasim ler­
den olan kılıç alayı, hıristiyan hüküm ­
darların taç giym e m erasim ine karşılık
tutulabilir. Saltanat şian n d an olan ve
başka İslâm d evletlerinde de rastlanan
kılıç kuşanm a m erasim inin OsmanlIlar­
da ne zaman başladığı tespit edilem e­
m ekteyse de İstanbul’un fethinden önce
m evcut bulunduğu anlaşılm aktadır. İs­
tanbul’un fethinden sonra ise yerleşik
bir m erasim halini alm ıştır.
Padişahlar Eyub’da Hazreti H alid’in
türbesini ziyaretle k ılıç kuşanırlardı ki,
bu âdet, Fatih Sultan M ehm ed’e Ak
Şem seddin tarafından Eyub’da k ılıç k u -
şatılm asiyle başlam ıştır. K ılıç kuşanma
m erasim leri cülusu takip eden ik i ilâ y e ­
di gün zarfında icra edilirdi. Padişaha
kılıç kuşatan şahıs m uayyen olm ayıp,
bu işi ek seriyetle şeyhülislâm v e nakibü-
leşraf ifa ederdi. Takılan kılıçlar Haz­
reti P eygam bere a it kılıç ile ashabdan
Haîid îb n -i V elid, Hazreti Ö m er v e O s­
man Gazi, Yavuz Sultan S elim ’in kılıç­
la n idi.
Padişahların E yub’da k ılıç kuşan­
mak üzere Eyub’a gidiş ve dönüşü sıra­
sında yapılan m erasim o «kılıç alayı» d e­
nirdi. K ılıç alayın ın icra ed ileceği gün
devlet erkânı, saray ağalan , kapıkulu o -
cağı ağ a la n ve efradı sabahleyin erken­
den kara yo lu y le Eyub’a giderler, deniz
yolu yle gelecek olan padişahı b eklerler­
di. Padişah saltanat kayığı ile Eyub’da
B ostan isk elesin e çıkarken sad n âzam ,şey­
hülislâm ve diğer yüksek erkân tarafın­
dan karşılanır bir m iktar istirahattan
sonra ö ğle nam azı kılınır v e y em ek y e ­
nirdi. Y em ekten sonra padişah, Hazreti
H alid’in türbesini ziyaret eder, ziyaret
için türbeye girdiğinde sadrazam, şe y ­
hülislâm ve yeniçeri ağasım da oraya
 davet ederdi. Bu sırada şe y ­
hülislâm dua eder, onun ar­
kasından padişah iki rekât
namaz kılar, namazın arka­
sından şeyhülislâm dua y a ­
par ve padişaha kılıcı ku­
şatırdı. Eyub’daki m erasim ­
den kara yolu ile dönülür,
bu arada F atih Sultan M eh-
m ed’in türbesi ziyaret ed i­
lirdi. Bazan padişahın E yub’a
varılm adan önce F atih tür­
besi ziyaret edilirdi. E yub’a
gidiş veya dönüşte padişa­
hın, eski odalar önünde du­
rarak kendisine sunulan şer­
beti içm esi âdetti (46 num a- _.
ralı ilâveye b ak ın ız).
Bayram tebriki v e b ay­
ram alayı: Ramazan v e Kur­
ban bayram larında yapılan
bu m erasim , cülûs tebrikin­
den sonra en ehem m iyetli
bir merasimdi- Buna «muâ-
yede» denilirdi. Bayram la
ilg ili m erasim arefe günün­
den başlardı. A refe günü
yapılan m erasim e «arefe di­
vanı» denilirdi. A refe m era­
sim i, birisi sarayın ikinci av­
lusunda, .diğeri de enderim -
da Ha^oda dairesi önünde o l­
mak üzere ik i yerde aktedi -
lirdi, ik in ci avludaki m e­
rasim de, arefe günü ö ğ le n a ­
m azından sonra çavuşbaşı ile
D ivan -ı hum âyun çavuşlar:
m erasim elbiseleri ile K ubbeallm daki
A dil köşkü karşısında yü zleri buraya dö­
nük şek ilde saf teşkil ederlerdi. M eh­
terhane denilen saray bandosu da ayni
tarzda v aziyet alır, ikindi . ezanından
sonra bir fatiha ile m erasim e başlanırdı.
Buradaki m erasim in esası m ehterhane­
n in çalm ası, çavuşların orada bir alkış
yapm ası ve sonunda da bir dua icrasın­
dan ibaretti. Enderundaki m erasim de i-
se: Hasoda önüne, daha sonraları da
Arz odası önüne kurulan tahtta padişah
oturur bîrun erkânının tebriklerini ka­
bul ederdi.
Yukardan birinci resim: Arzodası içinde bayramlaşma (D’Ohsson’dan), ikinci
resim: Bab üs . saâde önünde bayramlaşma (Topkapı sarayındaki bir resimden),
camiye gidiş (Juarmin'den)

1439
 B ayram tebrikâtı için hazırlık geç?
yarısından başlardı. G ece yarısı Bâb - 1
hunıâyuıı açılır, tebrik m erasim ine k a ­
tılacaklar saraya gelm eye başlar, ge­
len ler d ivan v e divan haricindeki yerde
beklerlerdi. B u arada iç hâzinede sa k la ­
nan altuıı işlem eli taht hazine kethüdası
v a sıta siy le çıkarılıp Bâb ü s - saâde ö n ü ­
n e kurulurdu.
B ayram tebriki sabah nam azı ile
bayram nam azı arasında icra ed ilir ve
«m u ayed e-i havas», «m uâyede-i umum»
olm ak üzere iki kısım dan ib aret b ulu­
nurdu. Enderun ağalarının tebrikâtm dan
ib aret bulunan m u âyed e-i h avas h a so -
da'da olurdu. P adişah sabalı nam azını
H ırk a-i gerif dairesinde hazan da saray
m escidinde kıld ık tan sonra hasodava
g elir ve burada enderim ağalarının teb -
rik âtın ı kabul ederdi. B uradaki tebrik
b itince p adişah Bâb ü s - saâdeye gelir,
tahta otururken çavu şlar alkış yaparlar -

Soldaki resim: Sultan Ahmed camiinde

bir bayram, namazı <Juannin’den). Alt­
taki resim: aynı camide diğer bir
bayram namazı <Alicim’dan)

1440
 Eski resmi k ıy afetler
Y u k a n k l re s im , so l d a r:: S a tır, fîa ş s a tır a f a, S a d rtâ z a m . K a p u e u la r k e th ü d a s ı &ga. Ça-
v u ş b a ş ı a g a.
Aşağıkİ resim, soldan; Iç-oglan çavuşu, Galata çavuşu. Tersane başçavuşa, Kapudau-
p a şa h a z re tle ri. P a ş a b a şç a v u şu . M s.r u f K ü ç ü k H ü s e y in P a ş a çıp la k ç avuşu, Ç ıp la k (A rif
P a ş a 'r a n b ir a s rr evvel P a r is 't e b a sılm ış «M ecm ua; te sa v iri O sm an iy y e» a dlı e se rin d e n ).
 Eski ra*m£ kıyafetler
Y u k a rık i resim , s o ld a n : Ba^çufcıadar, D e rs vekili efen d i, Ş e y h ü lislâ m hazretleri, Ye-
k a y i efendi,
A s a ltk i resim , s o ld a n ; K a z a s k e r b& şm uhzm a ğ a, M ekke k a d ısı efendi, R um eli k a za s­
k e ri h a z re tle ri, N a k ib ül-e& raî efe n d i h a z re tle ri, İs ta n b u l k a d ısı efendi (A rif P a ş a 'm n b ir
a s ır evvel P a r is 't e b ağ ılm ış «M eçm uai te sa v iri O sm an İy y s» a d lı e se rin d e n ).
 di. İşte bundan sonra büyük muayede
baslardı. Tebrikâtta su sıra takip edilir-
di:
I — Padişah hocası, Kırım lıanzâde-
si, Nakibüieşraf, Tl — Özengi ağalan.
B inin erkânı, III — Hüküm et erkânı, IV
— ilm iy e sınıfı, V — Mâzul sancak b ey ­
leri, A tlı bölük ağalan, V I — Kapıkulu
ocağı ağalan.
Her sınıfın evvelâ en büyük rütbe­
lisi tebrikâtta bulunur, sonra onu di­
ğerleri takip ederdi. Tebrik esnasında
sadrazam etek öper, Şeyhülislâm el veya
etek öper, Kapıkulu ocağı ağalan etek
öper, bunun dışındakiler el öperdi. Pa­
dişah, Hocası, Kırım iıanzâdesi, Nakibü-
leşraf, Sadrâzam, Vezirler, Kaptanpaşa.
Rumeli ve A nadolu beylerbeyleri, Ka­
zaskerler, m azûl beylerbeyleri ve ka­
zaskerler, şeyhülislâm , İstanbul kadısı
v e İstanbul kadılığından m azûl şahsın
tebriki sırasında ayağa kalkar, hüküm ­
darın ayağa kalkıp oturuşunda çavuşlar
alkış yaparlardı. Şeyhülislâm ve sadra­
zamın tebriki esnasında ayrıca bir iki
adım ileriye yürüdü. Bunların dışında­
kilerin tebrikini oturarak kabul ederdi.
Tebrikât bitince padişah içeri girip
elbise değiştirir, ondan sonra murassa
eyerli ata binerek bayram namazı için
cam iye giderdi. Padişahın cam iye gidiş
ve gelişi alayla olurdu; buna «bayram
alayı» denirdi. Padişahlar bayram n a ­
m azlarını um um iyetle Sultan A hm ed ca­
m iinde bazan da A yasofya’da kılarlardı.
Bayram namazından saraya avdet
edince hasoda kapısı önündeki sofaya
kurulan tahta oturan padişah burada i-
kinci sın ıf enderunlulann tebrikâtını ka­
bul eylerdi.
Bayram tebriki esnasında padişahın
yüksek rütbeli erkâna ayağa kalkarak
tebrik kabul ettiği sırada yapılan alkış,
padişahın cülus v e bayram tebriklerinde
tahta oturup inmesi sırasında, cenge ha­
zırlanmasında, ata binip inm esinde de
icra edilirdi. Bunu ayrı bir merasim g i­
bi kabul eden İsm ail Hakkı Uzunçarşı-
lı, alkışı yapan çavuşların hep bir ağız­
dan söyledikleri dua şeklindeki sözleri,
«Osmanlı devletinin saray teşkilâtı» i-
simli eserinde m ufassalan kaydetm ek­
tedir.
A yak d iv a n ı: Cülûs, kılıç alayı ve
bayram tebriki gibi bir merasim m ahi­
1441
yeti arzetm em ekle beraber, padişahı il­
gilendirm esi, çok defa sarayda akte&il-
mesi ve esas divan toplantılanndan
bambaşka m ahiyet taşıması sebebiyle
bu arada zikri u yg u n görülen a y a k di­
vanı, pek mühim ve m üstacel veya fe v ­
kalâde ahval sebebiyle aktedilen icraata
m üteallik bir toplantı idi. Ayak divanın­
da padişahlar hazır bulunur v e toplan­
tıya riyaset ederlerdi. Padişahtan gay­
risi ayakta durduğu için buna ayak d i­
vanı denmişti. A yak divanı iki şekilde
toplanırdı. Birisinde padişahlar mühim
addettikleri ve acele hallini istedikleri
bir şey için bizzat kendileri ayak diva­
nı akteder, diğerinde de kendileri top­
lantı yapm aya mecbur olurdu. A yak di­
vanının esas ehem m iyetlisi ikinci şek li­
dir. Bunda isyan ve itaatsızlıklar y ü ­
zünden padişah ayak divanı akdine m ec­
bur kaldığından bazan m ü essif şeyler
de cereyan ederdi. Dördüncü Murad’m
kapıkulu askerinin isyanı dolayısiyle
yaptığı ayak divanlarının birisinde V e­
ziriazam Hafız A hzned Paşa padişahın
gözü önünde yeniçeriler tarafından ö l­
dürülmüştü. Padişahların ayak divanı
akdine mecbur kalışları um um iyetle On-
vedinci asrın ilk yarısına rastlamaktadır.
Dördüncü M ehmed’in saltanatının orta­
larından sonra ayak divanı akdine dair
tarihlerim izde bir kayıt görülm em ekte­
dir.
S efer esnasında serdar-ı ekrem olan
sadrazamlar da ordugâhta ayak divanı
aktedebilirlerdi. Buna ordu erkânı ile
ocak subayları katılırdı. V aziyet serbest
şekilde m üzakere edilerek sür’atle karar
istihsal olunurdu.
2 — Alâm etler
Saltanatla ilgili alâm etler şunlar­
dı:
I — Padişahların mühürleri, II —
Hüküm darlann tuğraları, III — Saltanat
sancaklan, IV — Tuğlar.
Padişahlann mühürleri : Saltanat
ve hüküm et icraatının en mühim alâ­
m etlerinden olan padişah mühürlerine
«mühr-i hümâyun» denilirdi. Bir padi­
şahın tahta geçince ilk işi yeni bir mü­
hür kazdırmaktı. M ühr-i hüm âyunda pa­
dişahın kendisinin ve babasının ismi

K an u n in in V cziriâzam i»rm daki m ührü
bulunurdu. Her padişahın biri züm rüt­
ten, ü ç tanesi altundaıı olm ak üzere tu ğ -
ralı dört m ührü olurdu. D örtgen şe k lin ­
de olan, züm rüt m ühür padişahın k en d i­
sinde durur, beyzi şek ild e olan üç m ü­
hürden birisi veziriazam da, biri lıasoda-
başında, ügüncüsü de harem hazinedarı
olan kadında dururdu. O sm anlı tarihin­
de en çok bahsi geçen padişah mührü
sadrazam da bulunan m ühürdü. «H âtem -i
şerif», «H âtem -i vekâlet» de den ilen bu
1342
m ührü veziriazam lar küçük bir kese i-
çinde koyunlarm a koyarak m uhafaza e -
derlerdi.
H üküm et idaresi için padişahın v e ­
k ili olan sadrazam ın bu v a zifey e tayini
m iihr-i hüm âyunun ken d isin e v e r ilm e ­
si ile başlar, azled ild iği zam an da ilk iş
olarak m ühr-i hüm âyun kendisinden a-
lım rdı.
Padişahların tu ğ r a la r ı: P adişahla­
rın hüküm darlık alâm etlerinden olan
tuğra, padişahların im zalarına verilen
h u su sî bir şek ild en ibaretti. T uğralar a-
hidnâm e, n â m e-i hüm âyun, ferm an, m en ­
şur, berat gib i şey lerin üstün? v ey a or­
tasına çekilirdi. H üküm darın tuğrasını
çek en e «Tuğrâî», «Tevki’ı» v e y a «N işan­
cı» denilirdi (B irinci c iltte 15 num aralı
ilâ v e y e m üracaat).
T uğranın ku llan ıld ığı y erlerd en b i­
ri de paralardı. Son zam anlarda ise ar­
ma olarak senetlerde, pullarda, b ayrak ­
larda, n ü fu s kâğıdı, dam ga resm i k â ğ ıt­
ları, binalar, cam i, im aret, çeşm e k ita ­
belerin d e tuğra kullaralm ıştır,
S altan at sancakları : B u m evzu i-
çin birinci cildim izin 309 uncu sa y fa sın ­
daki 48 num aralı ilâ v ey e bakılm alı.
T u ğ la r : Bir rütbe v e tevcih alâ­
m eti olan Tuğun padişaha a it olanları
saltanatın da alâm etlerine! endi (B irinci
cilt 67 in ci sayfada 14 num aralı ilâveye
bakılm alı).
 İdare ve Maliye Teşkilâtı
O sın anlı d e v le ti m erk eziyetçi bir sis­
tem e m alikti. O sm anlIların ilk d evirle­
rinden bahseden eserlerin ifa d eleriy ­
le h adisatın tetkikinden de a n laşıla­ raber m ühim şeylerd e son karar p a d i­
cağı üzere, başlan gıçtan ve bilhassa
ilk teşk ilâtlanm an ın vu k u bulduğu O r­
han Gazi d evrind en itibaren m erk ezi­
y etç iliğ e giden bir y o l tutulm uştu. B aşta
bulunan hüküm darlar, orduların baş k u ­
m andanı ve devletin en yü k sek icraî şa h ­
siyeti idi. B aşkum andanlık bu icraî d u ­
rumun bir veçh esin i teşk il ediyordu. N e ­
ticed e son söz hüküm dara aitti.
İşte, O sm anlı İdarî teşk ilâtı bu e-
sasa göre- in k işaf kaydederek kurulm uş­
tu. im paratorluğun bütünü üzerinde h ü ­
küm et m erkezinin g en iş y etk isi vardı.
H üküm et reisi vaziy etin d e bulunan v e ­
ziriazam ise, kanun v e nizam lara göre
hü küm et reisliğin in gerek tird iği şeyleri
padişahın v ek ili sıfa tiy le yapardı. Bu
bakım dan padişaha karşı m e s’ul sa y ıl­
m ası ik tiza ederdi. Bir bakım a, v eziria­
zam idari m ekanizm anın başı, padişah
da d e v le t reisi şek lin d e görünm ekle b e ­
şahta olduğu cih etle, padişah da bir ic ­
ra m akam ı idi. M ühim şey ler yü k sek er­
kân tarafından m üzakere ed ilip hü k ü m ­
dara arzolunur v e hüküm et icraatı h ak ­
kında yin e hüküm dara b ilgi verilir. B i­
n aen aleyh O sm anlı İdarî teşk ilâ tı in ce­
lenirken işe, evvelâ, bu m üzakerelerin
ya p ıld ığ ı, m ühim davaların h alled ild iği
divandan başlam ak lâzım dır.
I
D İV A N I H ÜM ÂYUN
D ivan toplantılarının yap ıld ığı bina,
Topkapı sarayının ik in ci avlusundaki
k ubbealtı denilen yerdi. K ubbealtı, K a­
nuni S ü leym an zam anında inşa ed ilm iş­
 ti. D aha önce, o civarda eski divanhane
denilen başka bir div a a y eri vardı.
K itabım ızın 321 in ci sayfasın d ak i 49
num aralı ilâved e b elirtild iğ i üzere, O s­
manlIlarda ilk d evirlerin d en beri divan
toplan tısı yap ıld ığı anlaşılm aktadır. Yi­
ne ayni ilâved e an latıld ığı v eçh ile, e v ­
v elce divan toplantıları p adişahın riy a ­
setin d e cercyan ederken F atih M ehm ed
bunu değiştirm iş v e ondan sonra top ­
lantılar veziriazam riyasetin d e y a p ılm ış­
tır.
K ubbealtı binasında d ivan to p la n tı­
larının m aksat v e çalışm a şek lin e göre
y erler ayrılm ıştı. Ü ç kubbeden ib aret
olan b inan ın birinci kubbesi altın d a d i­
van h ey eti toplanırdı. B u kısım d a v e z i-
riâzam ile diğer vezirlerin oturduğu k ıs­
m ın üstünde «Kasr - 1 adi» d en ilen ka­
fe s pencereli m ahalden padişahlar divan
m üzakerelerini dinlerlerdi. İkinci k u b ­
benin örttüğü kısım da divan - 1 h ü m a­
yun hoca, h a life v e şakirdleri, onun y a ­
nındaki üçüncü kubbe altında da m ühim
defterler h ıfzedilirdi. B unun dışında iki
kubbe arasındaki m ahalde reisülküttab
ile d ivan kâtipleri bulunurdu.
1 — Divan-ı hüm âyım üyeleri
F atih kanunnam esinin m er’iy e ti ü -
zerine veziriazam ın riyasetin d e top la­
nan divanı hüm âyunun ü y eleri şunlardı:
I — K ubbe vezirleri, II — K azaskerler,
III — D efterdarlar, IV — N işancı v ey a
tevk iî
Kubbealtı salonu. Sol yukarı köşedeki
pencere, padişahların müzakereleri
dinledikleri yerdir.
1444
Kubbe vezirleri: O sm anlılarda veziı
en yü k sek rütbe sahibiydi. Sadrıâzam da
bir v ezir olup, diğerlerin d en v a zife ve
selâh iyet bakım ından üstündü. R ütbe i-
şareti olarak veziriâzam da d iğ er v e z ir ­
le r de üç tu ğlu paşa idiler, üç tuğ v e zir ­
liğ in alâm eti olm akla beraber, bunlar
da kıd em lerin e göre d erecelen irlerd i. Y â­
n i fiiliy a tta v ezirler arasında da fark
olup, bulundukları dereceden daha üste
çık ab ilm eleri için y a önlerindeki d ere­
cede m ünhal vuku bulm ası, v ey a h u t da
fevk alâd ed en olarak birdenbire padişah
tarafından veziriâzam lığa getirilm esi lâ ­
zım dı. F akat tek tük istisn a la r bir ta­
rafa b ırakılacak olursa, on altın cı asrın
sonlarına kadar veziriazam lar ik in ci v e ­
zirliğe y ü k selen lerd en tayin edilm ek
su retiy le bu sıra bozulm am ıştır.
B irin ci Murad zam anında vezir
Çandarlı H a lil H ayreddin P aşa iş b a­
şında ik en vezir sayısı birden fazlaya
çıkm ıştır. O nun için H alil H ayreddin
Paşa O sm anlılarda ilk veziriâzam ad d e­
dilir.
B irinci Murad zam anında vezir sa y ı­
sı bir rakkam ınm ü stüne çık m ak la b e ­
raber sen eler geçtik çe m ütem ad iyen ço ­
ğalm ış değildir. İstanbulun feth in e k a ­
dar d ivanda üç v ezir olduğu a n la şıl­
m aktadır. F atih zam anında üç v e n ih a ­
y e t dört v ezir bulunm uştur. İkinci Ba-
y ezid zam anında üç v e bir aralık dört.
K anunî’n in saltan atın ın bir kısm ında
divanda üç vezir m evcu tk en daha sonra
dört, saltan tın m sonlarında ise, beşe ç ık ­
m ıştır. K anunî S ü leym an S ig etv a r se fe ­
rine g id erk en S ok u llu M ehm ed P aşa v e ­
ziriâzam yâ n i b irin ci vezir, P ertev Paşa
ik in ci, Ferhad P aşa üçüncü, A hm ed P a ­
şa dördüncü. K ızıl A h m ed li M ustafa P a­
şa da b eşin ci v ezir bulunuyordu, ik in ci
S elim zam anında divandaki v ezir sa ­
y ıs ı y e d iy e , 1603 te sekize, İk in ci O s­
m an zam anında da on b ire kadar
çıktı. D ivandaki vezir sa y ısı yed in in
üstüne y ü k seld iğ i sırada K aptanpaşa,
nişancı, defterdar gib i v a zife sahipleri
de vezir rütbesinde id iler .
K öprülü M ehm ed P aşa’nın v e zir i-
âzam lığı sırasında kubbe vezirlerin in sa ­
y ısı azaltılm ış, 1665 sen esin d e m iktarı
bire kadar in m iştir. 1731 sen esin d e kub­
be vezirliğ in e son v er ilin c e y e kadar on -
vedinci a sn n so n la n ile O nsekizinci as­
 rın başlarında, iki ilâ üç tane kubbe v e ­
ziri bulunm uştur.
K an unî S ü leym an d evrin d en itib a ­
ren kubbe vezirlerin d en bazı m ühim e -
y a letlere v a liler gönderürniye başlandı.
Bu eyaletlerin en b aşında M ısır vardı.
M ısır’a gönderilen v ezir rü tb esin d ek i
ilk v a li Çoban M ustafa Paşadır. Çoban
M ustafa P aşa M ısır v a lisi tayin ed ilm e­
den ev v e l d ivan ’da ik in ci v ezir idi. V e­
zir v a lilerle idare ed ilen M ısır’dan b aş­
ka daha sonraları B udin, Bağdad, Ye_
m en’e de vezir v a liler gön d erilm iy e b a ş­
landı. B öylece «kubbenişin» d en ilen kub­
be vezirleri dışında, b ir de eyaletlerd e
valilik eden, «hariç vezirleri» ortaya çık ­
tı. Z am anla bunların sa y ısı daha da a rt­
tı. 1596 da yirm i üçe gıktı. H ariç v ezir­
lerin sa y ısı artarken ey a letlerin m ühim
olm ıyaııiarm a da v ezir v a lile r gön d eril­
m iş, bu h â l e v v elc e b ey lerb ey leri yani
ik i tu ğlu paşaların idare e ttik leri y e r le ­
rin, vezirlere yân i üç tu ğlu paşalara,
bir tuğîu sancak b eylerin in id arelerin ­
deki yerlerin de b ey lerb ey ler iy le idare­
sine y o l açm ıştır. E nderun v e B irûıı r i­
caline ve sair k im selere k o la y lık la v e ­
zirlik v e b ey lerb ey lik tev c ih ed ilirk en , K ubbealtı salonlarında elçilere bir ziya­
bir taraftan, veza ret m evk ii bir m esnet f e t P adişahlar p en ceresi cephede üç
şeklin den çıkıp bir p aye şek lin e gelm iş, le v h a arasında görülm ektedir
bir taraftan da lüzum u kadar tecrü b e ve (Juanniıı’den)
eh liyet sah ib i olm ıya n v ezir p â y eliler
yüzünden v alilerin d e k alitesi düşm üş­
tür. lık larm ın en y ü k seğ i B ursa k ad ılığı idi.
S ayıların ın norm al say ıla ca k radde­ Â şık p aşa-zâd e v e Oruç B ey tarihlerinde
de bulunduğu d evird e kubbe vezirleri k azask erliğin 1360 da, H oca Sadeddin’in
Divandaki çalışm alarından başka harp­ T a c-ü ttev a rih ’in d e de 1362 de ih d as e -
lerde ordu k um andan lık lariyle va zife- d ild iği bild irilm ek ted iı-.
lendirilirierdi- Yavuz S u ltan S elim doğu A n ad olu -
K a z a sk e r ie r : D iv a ıı-ı hüm âyunun yu feth ed in ce «Arap v e A cem K azasker­
ü yesi olan kazasker iki tane olup biri liği» d iy e üçüncü bir kazask erlik ihdas
Rum eli, d iğeri A nadolu kazaskeri idi. etm işse d e y in e aynı hüküm dar zam anın­
Rum eli kazaskeri derece itib a riy le ö te . da doğu A nadolu, S u riye, M ısır’ın adli
kinden üstündü. K azasker ev v e lc e bir ta­ işleri A nadolu kazaskerine d evred ilerek
n e iken sonraları ik i olm uştu. T aşköprülü bu üçüncü kazaskerlik kaldırılm ıştır.
zâde’nin m eşhu r ^Şakayık ü n -n u m a n iy e K azaskerlik m akam ı b aşlangıçta a s­
fî ulem â id -d e v le t il-O sm an iyye» isim ­ k erî sınjfa ait dâvâ v e şer’i iş le r in g ö rü l­
li eserinde kazaskerliğin 1481 tarihinde m esi ihtiyacından, doğm uşsa da bunlar
ik iye ayrıldığı kay d ed ilm ek tey se de, yaln ızca ask eri hukuka a it işle re hakan
F atih kanun nam esind e hep kazaskerler m akam sahipleri d eğ ild i. K azaskerler,
tabiri geçtiği cih etle bunun daha önce ask erî hu k u k i m eslelerd en başka diğer
olduğu anlaşılm aktadır. hukukî m uam elâtın da âm iri durum un­
K azaskerler ad liye teşk ilâ tın ın ve daydılar. R um eli v e A nadolu kazaskeri
devrin hâkim leri olan kadıların b aşı i- arasında d erece fark ı olm ak la beraber,
diler. Orhan Gazi zam anında şeh ir k ad ı- vazife bakım ından a y n iy et m evcuttu.
 Rumeli kazaskerleri, adalar dalıil Ru­
meli tarafındaki; Anadolu kazaskeri de
Anadolu, Suriye, Irak ve M ısır tarafın­
daki vüzelli akçelik kadılıklar ile kırkar
akçelik m üderrislikleri bizzat kendileri,
bundan daha yukarı dereceli kadı ve
m üderrisleri de sadrâzamla görüşerek
tayin ederlerdi.
K azaskerler, D ivan -ı hüm âyundaki
m esailerinden başka, haftanın, salı v e
çarşamba günleri dışında kalan g ü n le­
rinde kendi konaklarında divan kura­
rak m akam larının icap ettirdiği işleri
görürlerdi. A j'nca haftanın cuma g ü n le­
rinde sadrazam ın riyasetinde toplanan
«huzur m urafaası» na katılırlardı. H u­
zur raiirafaası, bazı m ühim davaların
istinafı m ahiyetini taşım aktaydı.
D efterd a rla r; Divan'ı hüm âyunun
üyelerinden olan defterdarlar Osmanlı
m ali teşkilâtının âmiri idiler- M aliye
teşkilâtı ayrıca yazılacağından defterdar­
lar için lüzum lu bilgi de orada v erilecek ­
ti r.
N işancı :. D ivan-ı hümâyunun, ü y e ­
si olan nişancıya, «Tuğrâî» v ey a «tevkiî»
«muvakki» de denirdi. Nişancı, ahidnâ-
a s , berat veya m enşur, yabancı hüküm ­
darlara yazılan nâm eler, İlm iyeye ait
tavcihat beratları ile ferm anların başına
padişahın im zası olan tuğrasını çeker;
divanda şer’i ve hukukî kanunlar hak­
kında fikir ve m ütalea beyan eyler; a y ­
rıca da arazi tahriri işlerine nezaret ile
buna ait kanunların tatbikini temin e-
Divatt-ı hüm âyun m üzakerelerine iştirak
edenlerden bazıları. Soldan: Veziriazam,
Kaymakam, K eisülküttab ve Haeeyândan
biri (Juam ıiıı’den)
144-6
derdi. Tapu defterlerinde tashih ve tad i­
lâtı aııcak nişancı yapabilirdi.
Osm anlılarda nişan cılığın n e zaman
ihdas edildiği belli olm am akla beraber,
Orhan G azi’deıı itibaren padişahların
tuğralarının m evcudiyeti, tuğra çekm ek­
le v a zifeli bir m em urun o zamanlardan
itibaren istihdam edilm iş olab ileceği ih ­
tim alini ortaya koym aktadır. Fatih k a ­
nunnam esinde nişancının derecesine t e ­
m as eden noktalar, bu m em uriyetin h a y ­
li eski olduğunu zım nen anlatm aktadır.
Di varı-i hüm âyunda nişancının şer’i
ve hukukî kanun v e m eseleler hakkında
m ütaleasm a m üracaat ed ild iği cihetle:
bunların, d evlet kanunlarını çok iy i b il­
m eleri v e eski kanunlarla yen ilerin i te ­
lif edip n etice çıkaracak kudrette olm a­
ları lâzım dı. Bu bakım dan nişancılar
onaltıncı a sn ıı başlarına kadar ilm iye
sınıfından v e kalem i k u vvetli olanlar a-
rasmdan seçilirdi. F atih kanunnam esin­
de nişancının dahil ve sah n -ı sem an m ü ­
derrislerinden tayin olunacağı gösteril­
m ekte, relsülküttablıktan gelirse bunun
sancak bevi rütbesinde, defterdardan
nişancı tayin edilirse bunun beylerb eyi
rütbesinde olacağı kaydedilm ektedir.
N işancılar vezir rütbesinde de o lab ilir­
lerdi. F atih kanunnam esinde, vezir ve
beylerb eyi rütbesindeki bir nişanem in
defterdarlara tasddur edeceği yazılıdır.
N işancı vezir rütbesinde ise padişahın
huzuruna arza girer, d eğilse girem ezdi.
M illî tetebbular m ecm uasında n eş­
redilm iş olan T evkiî Abdurrahman Pa­
şa kanunnam esinde nişanem in vazifesi
şöyle anlatılm aktadır: «T uğray-ı şerif
h izm etiyle mem urdur ve kendi h a n ele­
rinde (yâni dairelerinde) kanunu m ü te­
allik ahkâm yazılur, m üm eyyizi tashih
eyled ik ten sonra kendisi tuğralarını çe­
ker v e d e ftir (yân i tapu defteri) tashih
edilm ek lâzım gelse k endüye h itaben v a -
rid olan ferm an-ı hüm âyun m ucibince
defterhâneden getiirdüp tashih eder k en ­
di k a lem iyle Tashih ferm anı varid o l­
dukta, kanun budur ki: ol zaman fer ­
man -ı şerifin tuğrasını bizzat veziria­
zam hazretleri çeker. Ferman kendüye
geldikçe za h n m n bir köşesine «defteri
gele» deyû k a lem iyle işaret edip defter
em inine gönderir, ol saat defterhâne k i-
sodarları defteri v e ol ferm an -ı şerifi bile
getirür. P es berm ucib-i ferm an -ı huraâ-
yun m ahallini bulup tahrir ve tashih e y ­
ledikten sonra ferm an-ı şerifi kendü
hıfzeder v e kazasker efendilerden m em .
hür kise ile gelen cihat beratlarının tuğ­
raların; çektikten sonra eh l-i cihatın
(yâni tevcih yapılan şahıslar) esam isi
deftei'ine «sah» çekip (görülm üştür m â­
nasına gelen işaret) ve y in e kisesine ko­
yup m ühürleyip kendi kisedarı (evrak
baş mem uru) ile kâğıt em inine gönde­
rir».
N işancılar, onsekizinci asrın ortala­
rına kadar m evki ve derecelerini m uha­
faza etm işler, asrın sonlarına doğru e -
lıem m iyetleri azalm aya başlam ış ve tuğ­
ra çekm e işi «tuğrakeş» denilen m uavi­
ni tarafından ifa ed ilir olm uş; 1836 ta ­
rihinde nişancılık lağved ilerek bunun
tuğra çekm e vazifesi «tuğranüvis» d en i­
len memura verilm iştir.
R eisülküttab: D ivan - ı hüm âyun ü -
y esi olm am akla beraber divan kâtip ve
kalem lerinin şefi bulunm ası bakım ından
reisülküttabın da bu arada tanıtılm ası
uygun düşer D ivan üyesi olm adıkların­
dan «erkân - ı devlet» sayılm ayıp onlar­
dan dun m evkide «rical - i devlet» ten
bulunm akla beraber divan m uam elâtına
vukufları d olayısiyle ehem m iyetleri bü­
yüktü. Fatih kanunnam esinde reisü lk ü t-
tabın resm î derecesi elli akçaîık m üder­
risin altında gösterilm iştir. A yni kanun­
nam ede «reisülküttab nişancı olsa san­
cak hükm ü ile olur» cü m lesiyle, reisü l-
küttabın terfi ettiği zaman sancak beyi
p âyesivle nişancı olacağı belirtilm iştir.
R eisülküttab, D iva n -ı hum ayunda
veziriâzam ın önünde durarak m uam ele
görecek yazıları okurdu. D ivanda m üta-
lea serdetm ek hakkı yoktu. D ivan -ı h ü ­
m âyun ehem m iyetini kaybederek orada
görülen işler Pâşakapısm a in tik al ettiği
O nsekizinci asır zarfında reisülküttabla-
rın ehem m iyeti esk isin e n isb etle artm ış­
tı. Bu devrede dış tem aslar çoğald ığın ­
dan, reisülküttabların v azifelerin e, ec­
nebi sefirlerle yapılan konuşm a v e te­
m as işleri de ilâve edildi. H attâ bu İs­
rafları daha ağır basm aya başladı.
O nsekizinci asırda h arici m eseleler­
le de ilgilen en reisülküttab h er gün F a-
şakapısm da sadrazam a arzedilecek tah ­
rirat v e telhisleri hazırlar, bunları sad­
râzam gördükten sonra padişaha y o lla r­
14§7
dı. A skeri ve mal! m eselelerle sadrâzam
kethüdasına v e deftcrhaneye taallûk e -
den evrak hariç diğerleri hep reisülküt-
tabın nezaretinden geçerdi.
Haricî m eselelerin de reisülküttaba
h avalesi d olayısiyle, ecnebi soydan ve
m uharrirler reisülküttabları d ev let sek­
reteri v e hariciye n a zın şeklinde tavsif
etm işlerdir.
ik in ci Mahmud zamanında 1836 y ı­
lın d a reisülküttabhk m em uriyeti v e o-
na bağlı teşk ilât kaldırılm ış v e yerine
«U m ur-ı hariciye nezâreti» ism iyle dış
işlerini tedvir eden hariciye vekâleti ku­
rulmuştur.
2 — D ivan-ı hüm âyun toplantıları
D ivan -ı hüm âyun, kuruluş devrin­
den başlıyarak O nvedinci a sn n sonları­
na kadar ehem m iyetini m uhafaza etm iş
daha sonra toplantılar tahdit ve ihm al
olunm uş ve burada görülen işler sadra­
zam dairesine in tik al etm iştir. D ivan-;
hüm âyun, üyeleri bakım ından, nisbeteıı
zam anım ızın icra vek illeri heyeti toplu­
luğuna; görülen işler bakım ından ise,
bir cihetten m eclislere, bir cihetten y ü k ­
sek m ahkem eye, diğer bir cihetten de
bir kaç vek âletin bir kısım işlerini bün­
y esin d e cem etm iş bir başvekâlete ben ­
zerdi.
D ivan -ı hüm âyun üç çeşit toplantı
yapardı. B irisi m uayyen günlerde ya p ı­
lan alelade d ivan toplantısı, İkincisi ka­
pıkulu ocaklarına m aaş verilm esi v e se ­
fer kabulü m ünasebetiyle yapılan ve
«galebe divanı» denilen toplantı, üçün-
cüsü de biraz yukarda izah edilen «Ayak
divanı» idi.
D ivan-ı hüm âyunun m utad toplan­
tılarda idari, siyasî, askerî, m alî, örfi,
şer’i işler görüşülür, şik âyet v e dâvalar
dinlenir v e bir karara bağlanırdı. Divan
top lan tılan n d a d evletin en yüksek er­
kânı hazır bulunurdu. Esas üyeler: V ezi­
riâzam , K ubbe vezirleri, Rum eli v e A na­
dolu kazaskerleri, Rum eli v e A nadolu
d efterd arlan v e N işancı (T evkiî) idi.
Fatih kanunnam esine göre divan ü y e le ­
ri yalnız bunlar iken Onaltm cı a sn n i-
kinci yarısında Kaptanpaşalara b ey ler­
beyi rütbesi verild ik ten sonra onlar da
d ivan ü yeleri arasına karışm ıştır. O n-
altm cı a sn n son lan n a doğru vezir rüt­
 besine erişm işler arasından Kaptanpaşa
tayin edilm eye başlanınca, vezir rütbe­
sindeki Kaptaııpaşalar divanda kubbe
vezirlerinin tâbi oldukları Kanun v e teş­
ri kata tâbi tutulm uşlardır. Onaltm cı as­
rın ortalarında çşık k -ı sânİ defterdarı»
ııamı ile üçüncü bir defterdarlık ihdas e -
dilince, bu da divan üyeleri arasında
yer almıştır.
Divanın esas ü yesi olanlar burada
kendilerine m ahsus yerlere oturarak ça­
lışırlar; reisülküttab ile çavuşbaşı ve
kapıcılar kethüdası ayakta hizm et görür­
lerdi.
Divan üyelerinden olm adığı halde i-
caînnda zaman zam an toplantılara k atı­
lan vazifeliler de vardı. Bu cümleden
olarak 1536 tarihinden itibaren, vazife
iîe İstanbul'da bulunan Rum eli beylerbe­
yine divan toplantısında bulunm ak ve
ondan sonra arz için padişahın huzuruna
çıkm ak m üsaadesi verilm işti.
Fatih kanunnam esinde belirtildiği
üzere Fatih Sultan M ehmed zamanında
her gün divan toplantısı yapılır, dört
gün de padişahın huzuruna arza girilir­
di. Fakat büahara toplantı dört güne in­
dirilm iş, iki gün de arza girilm iştir. D i­
van toplantılarının hangi tarihte dört
K ubbealtı toplantısına Veziriazamın gelişi (A llom ’dan)
1448
güne indirildiği tespit edilm ekteyse de
bunun Onaltm cı asrm ikinci yarısında
vuku bulduğu anlaşılıyor. Toplantılar
haftada dört güne indiği sırada cumar­
tesi, pazar, pazartesi, salı günleri divan
toplanırdı. O nyedınci asrın ikin'ci y a n ­
sında A vcı (Dördüncü) Sultan M ehm ed’-
in saltanatının Grtalarında divan toplan­
tısının sayısında yeniden değişiklik y a ­
pılm ış v e Onsekizinci asrın ilk y ılla rı­
na kadar bazan iki bazan dört gü n top­
lanılırı ıştır. Üçüncü Ahm ed zam anında
evvelâ haftada iki gün toplam rken son­
ra bir güne inhisar eder olmuş, onun
haleflerinden Birinci Mahmud v e ü ç ü n ­
cü Osman zam anında büsbütün terk ed il­
miş, üçüncü M ustafa zam anında halkın
şikâyetlerinin dinlenm esi için haftada
bir defa salı günleri divan toplantısı y a ­
pılmış, 1768 tarihinden itibaren altı haf­
tada bir divan toplanmıştır. D ivaıı top­
lantılarının sayısı azaldığı v e nihayet
büsbütün ihm al edildiği devirlerde b u ­
rada görülen işler sadrazam divaruna ve
Paşakapısı denilen saön âzam lık devresi­
ne in tik al etm iştir.
D ivan-ı hüm âyun m üzakereleri sa­
bah namazından sonra başlar ö ğ ley e ka­
dar devam ederdi. Bunun için divana.
 gelecek erkân sabah namazını um um i­ edebildiği gibi dilekçesini de takdim e-
yetle A yasofyaTda kılar, B âb -ı hüm âyun­ debilir; bunun üzerine vezir dilekçeyi o-
dan saraya girecekleri sırada yeniçeri kuttuktan sonra dâvanın adlî durumuna
ağası ile süvari bölükleri ağaları ve bir göre hüküm verir. Eğer dâva bir borç
m iktar asker tarafından karşılanırdı. yüzünden ise, vezir haberdar olunca,
Sadrazamlar Orta kapıya kadar at ü re­ borçlunun adalet huzuruna çıkarılm ası
rinde ilerler, burada attan inerek K ubbe- için çavuş gönderir ve alacaklı da en az
altı’na kadar yaya yürürlerdi. D ivan er­ iki şahit getirdikten sonra borçlu borcu­
kânının oturacağı y erler rütbeye göre nu hem en orada verm eğe m ecbur t>lur.
tespit edilm iş bulunuyordu. T oplantıla­ A ksi takdirde hapse atılır v e borcunu
ra riyaset eden veziriazam , padişahın verinceye kadar hapiste yatar. Eğer dâ­
m üzakereleri dinlediği K asr-ı adi deni­ va bir katil dâvası ise ve m üddetlerin
len pencerenin altında otururdu. V ezi- k u vvetli şahitleri varsa katil ölüme m ah­
riâzarnm sağ tarafında rütbe sırasiyle kûm edilir ve hakkında verilen hüküm
Kubbe vezirleri, sol tarafında Rumeli ve derhal infaz olunur. Hiçbir dâva hükiim
onun altında. Anadolu. Rum eli v e onun giym eden dört beş günden fazla kala­
altında A nadolu kazaskeri otururdu. V e- maz ve bu m üddet de ancak m esele
ziriâzam m sağ ilerisindeki cenaha Nişan­ çok güç olursa uzatılır. Başka yerlerde
cı, sol ilerisindeki cenaha da rütbe sı­ olduğu gibi haklarını m üdafaa için b ü ­
rasına göre defterdarlar yerleşirdi. Kap- tün m allarını yem eğe m ecbur kalmaz.
tanpaşa divan üyeleri arasına karıştığı B ir adaletsizlik vukuundan da korkm a­
sırada en kıdem siz vezirin alt yanında malıdır; zira, bu divan salonunun
otururdu. yukarısında bir pencere vardır (K asr-ı
D ivan m üzakerelerine evvelâ önem ­ adl'i işaret ediyor), bu penccrenin
li işlerden başlanırdı. Sefirlerin tek lif­ içinde uzun, siyah perdelerle ör­
leri ve verilecek cevaplar, d ev letlerle o- tülü bir delik olup, padişah isterse bu­
lan m ünasebetler, eyaletlerin ih tiyaçla­ radan divanda yazılan ve söylenen her
rı, halkın dilek ve şikâyetleri, arazi dâ­ şeyi kendisi görünm eden dinler. Bu su ­
vaları divanm m üzakere m evzuları a- retle hâkim ler padişahın orada olup o l-
rasında yer ahrdı. Umumi m üzakereler
dışında idari ve örfi işler veziriazam ın,
arazi işleri nişancının, ş e r i ve hukukî
işler kazaskerlerin, m alî işler de d efter­
darların gördükleri m evzuiardı. D ivan­
da duruşması yapılan dâvalarda müddet
ve m üddoialeyh kendi dâvalarını bizzat
kendileri m üdafaa ederlerdi. D âvacı v e ­
ya hasmı Türkçe bilm ezse divan tercü­
manları şikâyet veya m üdafaayı tercü­
me ederdi. D avacılar kapıcı ve çavuşlar
tarafından sıraya dizilir, sırası galen
kim se kapıcılar hethüdası va sıta siy ie d i­
vana alınırdı- D âvalar halledilip, v a ­
rılan karar kendilerine tebliğ olunurdu.
Onyedinci asır içinde Osmanlı ülk e­
lerinde bir seyahat yapm ış olan T heve-
nat, D ivan-t hüm âyunda görülen dâva­
ları hayranlık ifade ederek şöyle anlat­
maktadır:
«Burada devletin m ühim umuru
halledilebilir. Mühim dâvalar halikında
kat'î olarak hüküm verirler, zira bura­
da herkes hangi tabakadan ve hangi din Kubbealünda D ivan -ı hum âyun’un top­
ve m illetten olursa olsun dinlenir ve lan tısı ve padişahın penceresinden m ü­
fakir bir adam vezirden adalet talep zakereyi takibi (S u m â m e’den)

1449
 m adıklarım bilm ediklerinden her ih ti­
m ale karşı bir adaletsizlik yapm aktan
çekinirler, zira bir adaletsizlik h a y a tla ­
rına m al olur. E sasen divanda olup b i­
ten ler padişaha arzedilir.»
D ivan m üzakereleri b ittik ten sonra
divanhaneye üç tane sofra kurulur b u ­
rada yem ek yenirdi. Sofralarda kim lerin
bir arada oturacağı kanunla tesp it e d il­
m işti.
D ivan m üzakereleri sona erince d i­
van erkânı padişahın huzuruna arza g i­
rerdi. D ivan haftada dört gün top lan ır­
ken pazar ve sa h , iki g ü n toplanırken
salı günü arz günü idi.
Arz günlerinde padişah, sarayın ü -
çüneü avlusunda Bâb ü s-sa â d e’nİn kar­
şısındaki arz odasına gelir, divan erk â­
nının arzı burada vuku bulurdu. D ivan
erkânı arza girm eden önce e v v e lâ y e n i­
çeri ağası girer v e ocak hakkında m aru ­
zatta bulunurdu. Y eniçeri ağası arza g ir ­
m eden cnce veziriazam la görüşüp an la ­
şırdı- Y eniçeri ağasından sonra k azas­
kerler arza girer, m akam larına a it m a ­
ruzatta bulunur ve m uam elâta a it tel­
h is yani k ısaltılm ış yazılarım okurlardı.
K azaskerlerin arzodasından çıkışından
sonra veziriâzam yanında vezirler, d e f­
terdarlar ve nişancı bulunduğu halde
arza girerdi. Bu grupta önce d efterd ar­
lar m aruzatta bulunur, arzı b itin ce d ı-
ş e n çıkardı. Veziriâzam m aruzata b a ş­
layınca vezirler onun sol tarafında biraz
ilerisin e sıralanarak beklerlerdi. V eziri­
azam gizli bir şey arzedeceği zam an v e ­
zirler dışarıya çıkardı. Bu usul sonra­
dan değiştirilerek vezirlerin arzından
sonra veziriazam ın m ahrem şeyleri sö y ­
lem esi usulü konm uştur.
D ivan-ı hüm âyunun ih m aliyle b u ­
rada görüşülen işler Paşakapısı den ilen
sadrazam lık dairesine in tik a l edince, a r­
za girm ek usulü ulu fe tevzii v e sefir
kabulüne inhisar eder olm uştur. Bu
devirde veziriazam lar bir iş için p ad i­
şahla şifahen görüşm ek ih tiyacın ı h is s e ­
dince bir arîza ile m üsaade isterler, p a ­
dişahlar da m ülakatın yerini, gün ve
saatini bildirirlerdi.
3 — DLvan-ı hüm âyun kalem leri
D evletin en m ühim işlerin in görü ­
şülüp karara bağlandığı ve m u am elâtı­
1450
nın yürütüldüğü D ivan -ı hüm âyunun
m u h telif harem daireleri vardı, bunlar:
i — S e y îik c i veya d ivan kalem i, II
— T ahvil kalem i, III — Rüûs kalem i,
IV — Â m ed i kalem i.
B ey lik çi v e y a divan kalem i : Bu k a ­
lem in şefi B eylik çi idi. B ey lik çi, D ivan-ı
hüm âyun k alem ve kâtiplerinin en b ü ­
yük şefi olan reisülküttabdan sonra g e ­
lirdi. K endisine « B eylik çi-i d iv a n -ı h ü ­
mâyun» veya «B eylikçi efendi» denirdi.
D ivan k alem i, D iv a n -ı hüm âyun m üza­
kere v e kararlarını tutan v e «Mühimme»
d en ilen d ivan m üzakere v e kararlarım
tem ize çekip h ıfzey ley en , em ir, hüküm ,
ferm anları yazıp h ıfzeden bir daire idi.
Ahidrsâmeler, m em lek etin iç idaresine
a it bütün nizam v e im tiyazlar, idari
hususlara dair ferm anlar, h a tt-ı hüm â­
yun v e n â m e-i hüm âyunlar hep burada
yazılıp m uhafaza olunurdu - D ivan k a le ­
m inin reisi olan b ey lik çi m em u riyet d e ­
recesi itib a riy le reisülküttabdan sonra
gelm esi itib ariyle tah vil v e rüûs k a lem ­
lerin in de şefi sayılırd ı. H er kalem in â -
m irine «kesedar» d en ild iği cih etle d ivan
kalem inin başında divan kesedarı vardı.
Bunun em rinde de kanuncu, ilâm cı v e
m ü m eyyiz olarak üç âm ir daha m ev cu t­
tu.
Pek eh em m iy etli bulunan v e m s ü ­
rem olan yazıları reisülküttabın havalesi
ile bizzat b ey lik çin in kendisi kalem s s -
îırdı: T ah vil v e rüûs kalem lerinden g e­
len berat, ferm an v e tahriratlar da y in e
b eylik çin in elin d en geçerdi.
Tahvil k alem i : Vezir, b eylerb eyi
ve sancakbeyi erinin beratları, bunların
va zifelerin i icralarına dair tevcih fer­
man la n ; m ahlûl tim ar v e zeam etlerin
tevcih in e dair ta h v il tezkireleri bu ka­
lem de hazırlanırdı. Vezir, b eylerb eyi,
sancak b eylerin in tayin evrakı; m e v le -
v iy et, arpalık tev cih yazılarının, hazır­
lanm ası v e k ayıtların ın tutulm ası tahvil
kalem inin v a zifesi cüm le s inden di. Bu
dairenin am iri tah vil kesedarı idi.
Rüus balem i : Vezir, b ey lerb ey i v e
tım ar sahipleri hariç olm ak üzere, bü­
tün d ev let h izm etlerin e alm an ve im pa­
ratorluk dahilin d ek i evk aftan k en d ileri­
ne bir v azife tah sis olunanların inha ev ­
rakı burada hazırlanır, vazife ve maaş
durum larına a it kayıtlar burada tu tu lu r­
du. Bu m u am eleler rüûs defteri denen
 d efterlere kaydolunurdu-
A m edi kalem i : Sadrıâzam tarafın­
dan padişaha yazılacak takrir v e telh is­
ler, ecnebi d evlet b aşvek illerin e sadrâ­
zam tarafından gönderilen m ektup m üs­
veddeleri, ecnebi d ev let m ü m essilleri i-
le vuku bulan konuşm a zabıtları, elçi,
konsolos v e ecn ebi tüccarları ile ilgili
evrak bu kalem de hazırlanır v e h ıfzo-
iunurdu- Ecnebi d ev le tle r nezdînde d a i­
m î «İçi bulundurulm aya başlandıktan
sonra  m edî kalem inin eh em m iyeti da­
na da artm ış, elçilerd en gelen raporları
in celem ek, gereken cevapları yazm ak,
şifre çözm ek gibi şey ler de vazifelerin e
eklenm işti,  m edî kalem inin reisin e  -
m edî-i d ivan -ı hüm âyun, y ah u t  m edî,
yahut  m edci denirdi- R eisülküttabm
bütün açık ve gizli m u am elesi elinden
geçtiği, bu yönden onun bir n ev î husu­
si kalem m üdürü gibi olduğundan ehem ­
m iyetli bir m evkie sahipti.
Bu dört kalem den başka ■ D iv a n -ı
hüm âyunun teşrifat işlerin i İdare eden
bir kaç m em ur m evcuttu. T eşrifatçılık
K anunî Su ltan Sü leym a n zam anında ih ­
das edilm iş, Ü çüncü A hm ed zam anında
da D ivan-ı hüm âyundan ayrılarak sadrâ-
zanıhk dairesine bağlanm ıştır. T eşrifat­
çılık gibi sonradan ihdas ed ilen D ivan -ı
hüm âyuna bağlı m em u riyetlerd en biri de
vak'anüvi silktir. V ak’anüvislik yaııi res­
mi tarihçiliğe tayin ed ilen ilk şahıs
M ustafa Naima'dır. 1699 da v ak ’anüvis
tayin ed ilen N aim a h icri 1000 (m ilâdî
1591/1592) tarihinden b aşlıvarak im p a­
ratorluğun 60 senelik tarihini yazm ış­
tır.
D ivan -ı hüm âyundaki evrak v e d ef­
terler : D ivan -ı hüm âyunda d evletin
en m ühim işleri görüşülüp karara bağ­
landığı v e m ühim k ayıtları tutulduğu
cihetle, bunlara ait evrak v e defterler
çok dikkatle tanzim edilirdi- Parça h a ­
lindeki kâğıtlardan ib aret evrak ın işi
bitince tom ar yapılarak atlas v e y a âdi
kum aştan torbalara y erle ştirilir hazin e-i
evrak yâni arşivde m uhafaza edilirdi.
Parça halindek i evraktan başka D iv a n -ı
hüm âyunda bir h ayli de d efter tu tu lu r­
du, En önem li defterler: M ühim m e, A h ­
kâm, Tahsil, N âm e, Rüûs, Â hidnâm e
defterleri idi. 1649 senesinden itibaren
şik âyetler m ühim in eden ayrılarak bun­
lar için ayrı defter tutulm aya b aşlan -
1451
EHvan.ı hüm âyun kalem i (Juaım in'den)
m ıştı. M ühim me d efterleri d ivan karar­
larını ih tiva ederdi. D ivanda görüşülen
şey ler hakkında zabıt tutm ak âdet olm a­
dığından miizaker.î m evzuu olan şey ve
onun neticesi m ühim m e d efterin e g eç i­
rilirdi. M ühimme d efterlerinin n e zaman
tutulm aya başlandığı b elli olm ay.p, İs­
tanbul B aşvek âlet arşivindeki en eski
M ühim me defteri O naltm cı aşrın ilk y a ­
rısına aittir. Ahkâm d efterleri e y a letle ­
re ait işler hakkında v a lilere, kadılara
v e saireye hitaben y azılan hüküm leri
ihtiva ederdi.
D ivan -ı hüm âyun mu ¿ m elesiyle il­
g ili d efterler «defteriıâne? denilen h a z ­
n ed e h ıfzedil irdi. P adişahın veziriâzaır. ■
da duran m ührü ile m ü hürlenen v e di­
vanın toplantı günlerinde açılan üç hâ­
zineden bîri defterhâne idi. F atih ka­
nunnam esinde d eîterh an e için: «mühr-i
şerifim v ezir-i âzam da dursun, hâzinem
ve defterhânem m ühürlenm ek lâzım g e l­
se v e açılm ak lâzım g else defterdarlarım
em riy le huzurlarında a çılıp kapansın»
denm ektedir. Tımar, zeam et, has. mirî
veya m ukataat, vakıf, m ülk kayıtları,
velh a sıl araziye a it b ütiin m uam ele v»e
kayıtları ih tiva eden evrak ve d efter­
ler bu defterhânede idi.
n
VEZİRİAZAMLAR VE
P A ŞA K A F ISI
Osmaniı idari teşk ilâtı m evzuubaüis
olunca, peşinen h atırlanm ası gereken
vazife sahibi hiç şüphesiz veziriazam dır.
 idared e padişahın v ek ili olm as: d o la y ı-
siy le gen iş selâh iyetlere sahip bulunan
veziriazam , d ev let işleri d ivan -ı h<imâ-
yun y o lu y le yürütüldüğü d e v ir d i üunuıı
başı. D iv a n -ı hüm âyunun ehem m iyetini
kaybederek orada görülen işlerin v e z i-
riâ2 am lan n resm î dairesine in tik alin i
m üteakip da yin e en yü k sek m akam sa­
h ib i olarak göze çarpar. Zam anım ızın baş­
v ek illerin e karşılık addedilen v ezir ia ­
zam lar şim diki başvek illerd en daha aa
geniş selâh iyet sahibi idiler. O sm anlı
d evletin in kuruluş devrinde Çandarlı
ailesin in veziriâzam lığı zam anında v e z i­
riazam lar fazla nüfus sahibi olup pad i­
şahlar üzerinde de m ü essir olurlardı. Fa­
tih S u ltan M ehm ed Ç andarlı H alil Pa­
şayı idam ettirdikten sonra veziriâzam -
ların nüfusları k ırılıp hüküm darlar üze­
rinde m ü essiriyetleri artık m evzuubahs
olam az oldu.
O sm anlIlardaki ilk veziriazam Ç an-
darlı H alil H ayreddin Paşa addedilir, İlk
veziriazam lar İlm iy e sınıfından g e lm iş­
lerdir. H alil H ayreddin P aşanın İdarî ve
askerî işleri bir eld e toplam ası üzerine
veziriazam ların vazifelerin in şek li de ta ­
vazzuh eylem iştir.
V eziriâzam tabiri vezir sayısın ın bir­
den fazlaya yü k selm esi üzerine ortaya
çıkm ıştır. B üyük vezir, birinci v ezir m a­
nasına kullan ılan veziriâzam tâbiri on-
yed in ci asrın ortalarına kadar h alk ta­
rafından da en çok k ullanılan tâbir o l­
m uş, sadaret m ühürlerindeki yazı son
zam ana kadar veziriâzam ibaresini ta şı­
m akla beraber, ondan sonra veziriâzam
tâbirinin yanında sadrıâzam k elim esi de
yer alm ış, ondokuzuncu asırdan itibaren
de sadrıâzam tâbiri veziriazam ı geri b ı­
rakıp onun yerin e söylen ir hâle g e lm iş­
tir. K elim en in a slı «sadr-ı âzam» olm ak­
la beraber, sö y len işte k olaylığa k a çıla ­
rak «sadrâzam» şek lin e bürünm üştür.
O sm anlı d ev let idaresinde p ad işah ­
tan sonra en büyük m akam sahibi olan
veziriazam ın m evki v e selâ h iy eti F atih
K anunnâm esinde şö y le tarif ed ilir: «V ü-
zera v e üm eranın veziriâzam lar başıdır,
cüm lenin ulusudur, cüm le um urun v e k i­
li m utlakıd ır ve m alım ın v e k ili d efter-
d an m d ır ve ol veziriâzam nâ2irdır v e
oturm ada ve durm ada v e m ertebede v e ­
ziriâzam cüm leden mukaddem dir».
1452
Ş im d iye kadar m üteaddit d efa b e­
lirtild iği üzere veziriâzam lığın işareti
m ü h r-i hüm âyun d en ilen padişahın
m ührü idi. V eziriâzam lığa tayin edilen
şahsa m ü h r-i hüm âyun teslim edilir, az­
led ilen lerd en de ilk iş olarak g eriy e a lı­
nırdı. V eziriâzam olabilm ek için v e z ir li­
ğ e kadar yü k selm ek şarttı. H atta u m u ­
m iy etle , kubbe vezirlerin in en yüksek
d erecelisi olan ikinci v ezir liğ e y ü k se­
len lerd en veziriâzam tayin edilirdi. K a­
n unî S ü ley m a n ’ın hasodabaşılıktan .sür­
atle y ü k selterek veziriâzam lığa getirdiği
M akbul İbrahim Paşa bir tarafa bırak ı­
lacak olursa onaltm cı asır sonlarına ka­
dar veziriâzam lar uzun tecrü b eler g e ç i­
rip kadem e kadem e y ü k selerek vezir
rütbesine ulaşanlar arasından seçilm iş­
ti. O nyedinci asırdan itibaren zam an za ­
m an bu u su lü n d ışın a çıkılarak yen içeri
ağalığından, m irahuriuktan, kapıcılar
kethüdalığm dan, sadaret k eth u d alığm -
daıı, silahdarlıktan veziriâzam tayin e-
d ilen ler olm uştur.
P adişahın m utlak v ek ili durum un­
da olan veziriâ za m la n n selâ h iy etleri pek
g en iş olup İm paratorluktaki İlm iy e te v ­
cihleri de d ah il olm ak üzere tayin , terfi,
tev cih v e aziller veziriâzam m em ri veya
m u vafak ati ile olurdu. Y alnız İlm iy e ta ­
yin lerin i şeyh ü lislâm arzeder, v eziriâ ­
zam da bu arz üzerine «m ucibince tev ­
cih olunm ak buyruldu» ibaresini y a za ­
rak ta y in e m uvafakat ederdi. B unların
dışında sadece enderuna karışm azdı. S e ­
fer dışındaki zam anlarda vezir, kazasker
v e şeyh ü lislâm hakkında yap ılacak m u­
am elede p adişahın m u vafak atin i alırdı.
V eziriâzam lar, D ivan-j hum âyun
toplantılarında b itirilem iyen v e oraya
g ötürülm esine lüzum olm ayan işleri ken ­
di saraylarında topladıkları divanda h a l­
lederlerdi. V eziriâzam lan n divanları i-
kindi nam azından sonra toplandığından
buna ikindi divanı denirdi. D iv a n -ı h ü ­
m ayun top lan tıların ın yap ıld ığı günlere
rastlıyan ikindi divanlarından başka
veziriâzam lar cum a v e çarşam ba günleri
de ayrı d ivan yaparlardı. Cuma günü
yap ılan d ivan a «huzur m urafaası» da d e­
nilirdi. B unda R um eli ve A nadolu k azas­
kerleri de hazır bulunur v e hu k u k î ve
şer'i işler görüşülürdü. G erekirse m ühim
hukukî m eseleler kazaskerlere h a v a le o -
lunurdu. Çarşamba divanlarında İstan­
 bul, Galata, E yüp ve Ü sküdar kadıları m ektupçusu idi. H izm et bakım ından sad­
bulunur, m üracaat sah ip lerin in şer’i v e râzam ın hususî kalem müdürü durum un­
hukuki işlerin e bakılıp davalar görülür­ daydı.
dü.
Sadrazam lar serdar sıfa tiy le sefere PA ŞA K A PISI — S Â B -I ÂLÎ
m em ur oldukları zam an, hüküm et m er­
kezinde sadaret m akam ına a it işleri ted ­
H alkın resm i işlerin in hüküm dar sa­
vir etm ek üzere vezirlerden biri sadaret
rayı v e sadrâzam sarayında görülm esi
kaym akam ı tayin edilird i. Buna resm i
d o la y ısiy le buraları ifa d e için «kapı» sö­
adı ile k aim m akam -i (k aym ak am -ı) ri-
zü kullanılm ış, kapının fa ısça karşılığı
kâbı hüm âyun v ey a k aim m ak am -ı â si-
«der», arapça k arşılığı «bâb* ile birleşik
tane-i saâdet denirdi.'Sadrâzam lar d ev let
ifa d eler ortaya konm uştur. O nyedinci
m uam elâtına ait d efterlerin bir k ısm ını
a sn n sonlarına doğru D ivan -ı hüm âyun
ordu ile götürdüklerinden, sadaret k a y ­
eh em m iyetin i k ayb etm eye yüz tutup bu­
m akam ları d iv a n -ı h üm âyun v e kendi
rada görülen işler sadrâzam sarayına
saraylarındaki ikin di d ivan ı kararlarını
in tik a le b aşlayın ca sadrâzam sarayı üze­
ayrı d efterlere yazdırırdı; bunlara «ri-
rinde daha fazla d ik k at toplanm ıştır.
kâb defterleri» ism i verilird i. Sadaret
Bu alâkanın n eticesi olarak «Paşasara-
kaim m akam ları, veziriâ za m la n n v ek ili
yı», «Paşakapısı», «Vezirkapısı», «Sad­
olduklarından onun selâ h iy etin i haiz sa­
yılırlarsa da vezirlik , b ey lerb eylik ve râzam kapısı», «B âb-ı âsafî» tâb irleriyle
sancak b ey liğ i ile orduya a it tevcihat artık hü k ü m et dairesi yerin i tutan sad-
veziriâzam ın uhdesinde k alm akta devam n â za m lık dairesi ifad e edilm iştir. O pse-
ettiğinden, sadaret kaym akam ının te v - kizinci asırda bunlar arasında en çok
cihatı m ahdut şeylere inhisar ederdi. k u llan ılan Paşakapısı» tâbirinin y an ın ­
da a sn n sonlarında «Saray-ı sa d r-ı âli»
D iv a n -ı hüm âyun toplantılarının
ve «D ivan h ân e-i b â b -ı âli» v e kısaca
m untazam devam e ttiğ i devirde, bura­
«B âb -ı âli» tâb irleri y er alm ış v e Ondo-
dan artan iğlerin bir k ısm ı sadrazam la­
kuzuncu asırda is e «B âb-ı âh» kelim esi
rın kendi saraylarında görüldüğünden,
ötek ilerin yerin i tutarak u m u m ileşm iş­
burada sadrazam ların ayrıca k alem dai­
tir. A vru p alılar da O sm anlı hüküm etini
releri vardı. B u dairede sadrazam ın m a-
ifa d e iç in onun k arşılığı şek lin d e «Sub-
iy y eti olan m em urların en büyüğü «K et-
lim e porte» tâbirini kullanm ışlardır.
h ü d a y -ı sad r-ı âli» de den ilen sadrâzam
kethüdası idi. Sadrâzam kethüdasının B âbıâli k elim esin in Ondokuzuncu a-
m erasim v e teşrifatta y eri olm am akla sırdaki m ânası gözönünde bulundurula­
beraber, m u am elât yönünden m evk ileri rak k ısaca ifa d e etm ek gerekirse: hükü­
m ühim di. Zira sad n âzam a g elen bütün m et va2ife si gören en m ühim devlet
işler peşinen onun elin d en geçerdi. D i- dairesi, yâ n i ilk B â b -ı âli, D iv a n -ı hü­
va n -ı hüm âyun toplantıları eh em m iy e­ m âyundur. O nsekizinci asırda sad n âzam -
tini kaybedip de orada görülen işler
sadrâzam ların dairesin e in tik a l edince,
veziriâzam ın m u avini olan kethüdaların
ehem m iyeti arttı v e O nsekizinci a sn n
ilk yarısından itib aren hü k ü m et kadro­
sunda y er aldılar. Paşakapısı den ilen
sadrâzam lık dairesinden çıkan d âh iliy ey i
ilgilen d iren bütün işler kethüda b ey in
elinden geçtiğin d en bunlar d ah ili işlerin
m ercii idi. İkinci M ahm ud hüküm eti Ba­
tı örneğine göre tanzim ederken 1835 te
sadrâzam kethüd alığı m ü lk iy e nezareti­
n e yani dah iliye v ek â letin e çevrilm iştir.
K ethüdadan sonra sadrâzam ların m ai­
y e t m em urlarından e n ehem m iyetlisi Sadrıâzam divanında m erasim
«M ektubi-i sad r-ı âli» den ilen sadrâzam (Juannin’den)

1453
 Iık dairesi D ivaıı-ı hüm âyunun yerin e
kaim olunca, en m ühim d ev let dairesi
olan hüküm et de sadrıâzam lık d airesi­
ne yerleşm iştir.
Paşakapısı v e n ih ayet B a b ı-â ii’nin
resm i binasına gelince: D ev iet işlerin in
D ivan -ı hüm âyunda ¿örüldüğü devirde,
sadrıâzam lara m ahsus resm î bir daire
m evcu t değildi. Sadrıâzam lar ik in ci d i­
vanlarını kendi saraylarında akteder,
D iva n -ı hüm âyun toplantıları dışında
y in e bazı resm î işler i ayni yerd e görür­
lerdi. Sadrıâzam lar değiştikçe, onların
oturdukları binalar d olayısiyle, bu iş ­
lerin görüldüğü y erle r de d eğişm iş olu r­
du. D ivan -ı hüm âyunun hü k ü m et v a zi­
fesin i gördüğü devirde sadrıâzam lar i-
çin sâbit bir resm î d aireye pek ih tiy a ç
h issedilm em ek teydi. Lâkin, Paşakapısı,
D ivan -ı hüm âyunun yerini alm aya baş­
layınca sadrıâzam lar için devam lı resm i
bir bina ih tiyacı da belirdi. Zira, D i-
v a n -ı hüm âyunda bulunan kalem d aire­
leri, defterler, kayıtlar Faşakapısına nak­
ledilm işti. R eisülküttab ve onun em rin­
deki d ivan kalem leri, çavuşbaşı ile m a­
iyeti, teşrifatçı v e daha bazı kim seler
Paşakapısm a nakled ilip , sadrıâzam m
kendi m aiyet erkânından olan kethüda
v e m ektupçu ile birlikte «hadem e-i
bâb-ı âli» ism i ile kalabalık bir m em ur
grupu haline gelin ce, bunların d evam lı
şek ild e bir binaya yerleşm eleri icap e-
derdi. Eski O sm anlı tarihlerinin ifa d e le ­
rinden anlaşıldığına nazaran, D iv a n -ı
hüm âyunda görülen işlerin tam am en
Paşakapısm a devredild iği O nsekizinci a-
sır başında artık sadrıâzam lar resm î bir
sadrıâzam lık binasına kavuşm uş b ulu­
nuyorlardı. Fakat bu bina sadece resm î
daire olm ayıp bir tarafı da b u su sî ik a ­
m etgâh vaziyetin d e idi.
Osî/ıanlı tarihinde sadrıâzam lar için
ilk defa 1654 te D erviş M ehmed P aşa’nın
veziriâzam lığı sırasında bir sadaret da­
iresi tahsis edilm iştir. O zam ana kadar
sadrıâzam lar um u m iyetle Topkapı sara­
yına yak ın yerlerde konak kiralar v eya
satın alır, bazan da y en i bir bina y a p tı­
rırlardı. Sad n âzam lığa tayin edilen ler
arasında bazan derhal saray tem in ede­
m ediklerinden her hangi bir yeri m u­
vakkaten Paşakapısı yapanlar da olu r­
du. Sadrıâzam lar için resm î Paşakapısı
olarak ayrılan bina A layköşkünün kar­
1454
şısında H a lil P aşa sarayı idi. Eski sad rı-
âzam lardan H alil P aşa’y a a it bu ilk res­
m î Paşakapısı binasının Ş en g ü l ham am ı
civarında olduğu an laşılıyor. H alil Paşa
sarayı Paşakapısı için resm i ilk bina o l­
duğu gib i, bundan b öyle P aşakapısınm
hep ayni m ıntıkada yerleşm esin e de y r l
açılm ıştır, ü çü n cü A hm ed’in m eşhur sa d -
rıâzam ı D am ad İbrahim Paşa sadrıâzam
olduktan sonra, Paşakapısı olan H alil
Paşa sarayına gitm eyerek , şim diki Ca-
ğaloğlu ham am ının a lt tarafında olduğu
anlaşılan Fatm a Sultan sarayına y erle ş­
m iş v e burayı Paşakapısı yap m ıştı. Ba
bina P aşakapısı m em urlarını istiap e t ­
m ed iğind en onun yanında bulunan A b-
durrahm an Paşa sarayı da P aşak ap m u a
ilâ v e ed ilm işti. Patrona H a lil isyanından
sonraki sadrıâzam Silâhdar M ehm ed P a ­
şa, P aşakapısınm harem kısm ında Fa;
m a S u ltan ın oturm akta oluşunu g ö z j
n ünde bulundurarak esk i Paşakapısı b i­
nasını k en d isin e ikam etgâh olarak seç­
m işti. B ö y lece, ilk d efa sadaret dairesi
ile veziriâzam ın ikam etgâhı birbirinden
ayrılır gib i olm uşsa da, bu vaziy*t d e ­
vam etm em iş, bir v ey a h u t «;ta bir kaç
sene sonra eski vaziyete dönülm üştür.
P aşakapısm a tahsis ed ilen bin alar yi-n-
gınlarla bir kaç defa yan m ak la beraber
şim diki îstan b u v ilâ y e t konağının bu-
'unduğu bloktan başka tarafa g itm e­
m iştir. Tabiî, yan gın ı m üteakip y e n -' x
yap ılın caya kadar m uvakkaten bu bîo
kun uzağında çalışm aları istisn a .etmek
lâzım dır. A lem dar v a k ’asm dan ve b il­
hassa y en içer iliğ in kaldırılm asından son­
ra, B âb -ı âli binası ayni zam anda sad rı-
âzam ların ikam etgâhı olm aktan çıkm a­
ğa başlam ış, tanzim atı m üteakip B â b -ı
â li’nin harem kısm ı kaldırıld ığın d an sa ­
dece resm î hüküm et dairesi halini a l­
m ıştır.
H üküm et işlerinin D iv a n -ı h ü m â­
yundan Paşakapısm a in tik alin d en sonra­
ki d ev letin d evreyi, kabine sistem in e
m eyled en bir istih ale devri geklinde y o ­
rum lam ak m üm kündür. Zira, sa d n â za m -
la n n D ivan -ı hüm âyun toplantıları ile
ve şahsan gördüğü işlerin bir kısm ında
v azife taksim ine gid ild iği v e bazı m e ­
m u riyetlerin buna göre y en i bir şekil
aldığı görülm ektedir. Bu cüm leden o la ­
rak; sadaret kethüdasının d ah iliye, r e i-
sülküttabm h âriciyeyi ilgilen d iren işle -
 ria âm iri halin e gelişleri zikredilebilir.
Bundan başka sadrıâzam ın riyasetindeki
toplantılara katılan v a zife sahipleri ile
toplantıların şek lin in de esk isin d en fa rk ­
lı cihetini belirtm ek ik tiza eder. V ak’avı
h ayriyeve kadar. B â b -ı â li’d e d ev let iş ­
leri iki istik am ette y ü rü tü lm ek te v e sa ­
daret şûrası şek lin d ek i toplantılar jda
buna uym aktaydı. H arici siy a set işleri
ile dah ilî m eseleler v e sair m ühim h u ­
suslar sadrıâzam ın riyasetin d e K aptan-
paşa. K ethüda, D efterdar, R eisülküttab,
bir K azasker ve Ş ey h ü lislâ m ın iştirak
ettiği m eclislerd e görüşülürdü. A lelade
Paşakapısm ın B ab -ı âli adını aldığı s ı­
dâvalar ile hukukî m e seleler ise, sadreyn
ralardaki bir resm i (B ir gravürden)
denilen R ıım eii v e A nadolu kazask erle­
ri ile İstanbul kadısının sadrıâzam ın hu­
zurundaki toplantılarda rü’y e t edilirdi.
A rtık B âb-ı â ii’deki top lan tılar bir te ş­
kilâtın âm iri olanların toplantısı hâlin i
alm ıştır. S ad n âzam icabında vücuduna
ihtiyaç h issettiğ i kim seleri de top lan tı­
lara iştirak ettirirdi.

III
M ALİYE TEŞK İLÂTI

1 — M ali teşk ilâtın kuruluşu

O sm anlılarda teşk ilâtlan m aya a it ilk
esaslar ortaya konduğu sırada m ali m e­
seleler üzerinde durulduğundan da şü p ­
he etm em ek gerekir. Gerçi, en eski O s­
m anlI tarihlerinde ilk m alî teşkilâtın
nasıl ve hangi tarih te m eydana g etiril­
diğine dair bilgi m ev cu t d eğilse de, bu,
m alî m eselelerle m eşgu l olunm adığı n e ­
ticesini verm ez. îlk hüküm darlar zam a­
nında esas gö2e batan fa a liy et, h ıristi-
yanlara karşı m ücad ele ile m em lek et
feth etm ek olduğundan, ilk tarihlerde de
esas itib ariyle göze batan bu n ok talar­
dan bahsetm işlerdir. H albuki en basit
bir d ev let teşkilâtında b ile idareci, ordu
ve paranın y er tuttuğu göz önüne g e ti­
rilirse, m aiî m eseleleri nizam lam adan
bir d ev let düzeni m eydana g etirilem iy e-
ceği bedahatiyle karşılaşılır. E sasen i -
dareci ve ordunun d ayan d ığı tem el u n ­
surlardan birisi de paradır. B inaenaleyh
m ü stakil bir d ev lette m utlaka bir takım
m ali nizam ların y er alm ası ik tiza eder.
K itabım ızın birinci cild in d e ilk Os­
manlI parasından bahsederken bunun
B a b -ı â ü ’nin G ülhane parkı m ethali ta ­
rafındaki kapısı. Sağdaki k öşeli bina
A la y köşkü’dür (A llom ’d an).
istik lâ l alâm etlerinden oluşuna da işa ­
ret etm iştik. M âliyen in en esa slı u n su ­
runu m eydana getiren paranın, fe r tle ­
rin elin d e bir ted avü l vasıtası olduktan
başka d ev let hizm etlerin in ifası için e -
m ekleri karşılam ak üzere de k u llan ılm a­
sı, vergi toplam a m ü essesesin in kurul­
m asına y o l açtığı en b asit sosyal v e m a ­
li gerçektir. İşte O sm anlIlardaki m alî
teşkilâtlanm anın da b öyle g erçek ler m u­
vaceh esin d e p ek erkenden b aşladığına
şü p h e etm em elidir.
O sm anlılarda ilk m alî teşk ilât Çan-
darlı Kara H a lil v e Kara R üstem ’in g a y ­
retleriy le kuruldu. Ü n iversite k itap lığı
H alis E fendi kitapları arasında bulunan
bir «T evarih-i â l-i Osman» da bu n o k ­
talara işaret eden şu satırlar görü lm ek ­
tedir: « ... E vvel zam anda padişahlar ta -
m a’kâr değillerdi: ellerin e giren i yiğ id e
y iğ ile verirler, giru hazine derm ezlerdi.
H em ankim Ha.vreddin Paşa kapıya g e l­

1455
 di, padişahlar tanıa’kâr oldu. Padişah
olana hazine gerektir dediler.. Cendereli
Kara H alil v e Karaman! Türk Küstem
Osmanlılar yanm a geldiler, türlü türlü
hile ile âlem i doldurdular, ondaa evvel
defter hesabı bilm ezlerdi; defter hisabı-
nı anlar telif ettiler, akçe yapıp hazine
etm ek onlardan kaldı».
îieşrî tarihinde, yeniçeriliğin ihda­
sına dair bilgi verilirken Kara Rüstem’-
in, harplerde alm an esirlerin beşte bi­
rinin şer’an hükümdara aidiyetini söyle­
m esi üzerine, Geibolu’dan beri tarafa
geçirilen her esir için, evv elâ yirm i beş
akça tahsil olunduğuna bilâhara bunun
insan olarak alınıp yeniçeriliğin teşkil
edildiğine dair m evcut kayıt, şer’! v er­
gilerden birinin Murad Hüdavendigâr
zamanında alınm aya başlanm asına ve
dolayısiyle m alî teşkilâtın kuruluşunda
Kara Rüstem ’in rolüne işaret addedile­
bilir.
Yine neşri tarihinde, Osman Gazi
zamanı anlatılırken: «zikr-i kanun-ı Os
mani» başhğı altındaki kısımda; Osman
Gazinin, ilk defa pazar bacı (bir nevi
pazar resmi veya kazanç vergisi adde­
dilir) alınm asına vesile teşk il eden bir
hâdiseden bahsedilm esi, daha tam bir
devlet organizasyonu m eydana gelm eden
bile bazı m alî m eselelere el atıldığını
gösterir.
N etice olarak şunu söyliyebiliriz ki,
OsmanlIlarda m alî teşkilâtlanm a çok er­
ken başlam ış zamanla devletin diğer
m üesseseler! ile birlikte gelişm e kaydet­
miştir.
Osmanlılarda ilk bütçeye gelince :
Bunun da İstanbul’un fethinden hayli
önce tanzim edildiğine inanm ak icap e-
diyor. İlk Osmanlı bütçesinin 1653 te
Tarhoncu Ahmed Paşa tarafından tan­
zim edildiğine dair şim diye kadar yap ı­
lan tefsirler yan lış bir zehabın n etice­
sidir. Osmanlı devletinin teşkilâtına ait
kıym etli eserler kalem e alm ış olan İsm a­
il Hakkı Uzunçarşılı da «Osmanlı devle­
tinin m erkez ve bahriye teşkilâtı» isim ­
li eserinin 323 üncü sayfasında ayni ka­
naati izhar etm ektedir.
Bütçe bir devletin y ıllık gelir ve g i­
derlerini gösteren hesap cetveli olduğu­
na göre; çeşitli vergiler tophyan, bun­
lara ait geniş m em ur teşkilâtı bulunan,
diğer şeylerini olduğu gibi bunu da m un­
1356
tazam kanun v e nizam lara bağlıyan bir
devletin bütçe tanzim etm em esini dü­
şünm ek hata olur. Fatih kanunnam esin­
de: «Yılda bir kerre defterdarım rikâb-ı
hüm âyunum a irad ve m asrafım okuya-
lar, h il’ati fahire giysinler» şeklinde ge­
çen ifade y ıllık bütçe yapıldığına en g ü ­
ze! delildir. Yine aynı kanunnamede m a­
li hususlarla ilg ili m üteaddit hüküm ler
m evcuttur. H alkondil zeylinde O naltm -
cı asrın son lan ile onyedinci asrın baş­
larında m üteaddit senelere ait y ıllık g e­
lirleri gösteren rakam ve m alûm at var­
dır.
OsmanlIların yen i zaptettikleri y e r ­
lerde arazi tahriri yaptırdıkları, a y n ca
padişahlar değiştikçe ve 30-40 senelik
fasılalarla, tahrirlerin tekrarlandığı m a­
lûmdur. Bu arazi tahrirlerinin, toprak­
ların m ü lk iyet çeşidinden başka halkın
kazanç v e vergi gücünün hesaplanm ası­
na yardım ettiği de ayni derece m alûm ­
dur. B u n lan gayet muntazam yürüten
bir d evlet teşkilâtında yıllık bütçe ya p ı­
lacağı da şüphesizdir. A rşivlerim izde a-
raz! tahrirlerine ait bir çok vesik a m ev ­
cuttur. Bu arada m uhtelif v ilâyet, san­
cak v e bazı halk topluluklanna ait ara­
zi kanunnam elerinde m evcut geniş mali
hüküm ler de Tarhoncu A hm ed Paşa lâ ­
yihasından çok önce bütçenin yapılm ış
olacağı kanaatim kuvvetlendirir.
2 — Malî teşkilâtın m es’ui âmirleri
Osmanlı m alî teşkilâtında zaman
zaman bazı tadilât yapılm ışsa da, bu
teşkilâtta yüksek m evki işgâi eden â-
mirler um um iyetle ayni vaziyette k al­
mışlardı. Bunlar:
I — Rumeli defterdarı, II — A nado­
lu defterdan, III — Şıkk-ı sanı d efter­
darı.
Bu üç âmirden sonra onların icra
memuru vaziyetinde bulunanlar: Başbâ-
kikulu, Cizye başbâkikulu, Veznedarba-
şı vardı.
Osmanlı M aliye teşkilâtının en bü­
yük âmiri B aşdefterdar olan Rumeli def­
terdan idi. OsmanlIlarda defterdar tabi­
rinin hangi tarihte kullanılm ağa b aş­
landığı m alûm olm amakla beraber Fatih
kanunnam esinde defterdarlardan bahse­
dilm esi, bu tâbirin Fatih devrinden önce
de m evcudiyetine delildir.
 Onyedinci ve Onsekizinci asırlarda İmparatorluk asker k ıy a fe tle ri
••Ztır G esc'nlchie d e r co stü m e ” a d lı A lm an ca e se rd e n ald ığ ım la g ru p re s im le rd e » ; y u ­
k a rı so ld ak in d c D ir p a d işa h ve d ite rle rin d e a s k e r k ıy a fe tle ri ta sv ir e d ilm iştir. B u n la r
¿ ısılların a p e k y a k ın d ır.
(Mufassal Osmanlı Tarihi tablosu No. 27)
 D efterdarlar, D ivan -ı hum âyun ü y e ­
si olup, padişaha m aruzatta bulunabi­
lirdi. D efterdar terfi ed erse vezir olur­
du. F atih kanunnam esinde: «M üşavere-i
umur-ı saltanatı veziriazam sair vüzera
ile defterdarlarım ile m üşavere ederler.
Anlardan g a y n kim esne v a k ıf olm aya»
diye bir m adde bulunm ası, defterdarın
m evkiinin hu su siyetin i belirtir. K anun­
nam enin bir çok yerlerin d e defterdarlar
ile m al defterdarlarının m aaşları, teşri­
fattaki yerleri, vazife v e selâh iyetlerin d en
etraflıca bahsetm ektedir. K anunnam ede
defterdarların vazife v e selâ h iy etleri şö y ­
le tarif ed ilm iştir : « Ve baş defterdar
cüm le m alım ın n â zın olup um ûr-ı âlem
ana m ufavvazdır, am n em rinsiz olm az bir
akça n e dahil ne hariç olur, v e anın kad­
ri R um eli b eylerb eylerim ile beraberdir
ve cüm le m alım defterdarları m alım ın
vekilleridir, kabz v e bastı anlara m u-
favvazdır ve cüm le küttabın azil v e n as­
bi anlara m ufavvazdır » .
R um eli defterdarı başdefterdar o l­
m akla beraber, iş sahası bakım ından Ru­
m eli tarafındaki h âzin eye m ü teallik iş ­
ler kendisine bağlanm ıştı. O nsekizinci a-
sırdan itibaren şık k -ı e v v e l defterdarı
diye de anılm ış olan başdefterdar d i-
v an -ı hüm ayunda bulunduktan başka
kendi evin d e de m ali işlere ait davaları
dinlerdi.
T eşrifatta başdefterdardan sonra A -
nadolu defterdarı, andan sonra da şık k -ı
sâni defterdarı gelirdi. D ’ohsson’un «Tab­
leau général de l ’E m prie Ottoman» isim li
eserinin yed in ci cildinin 26 m cı sayfa­
sında k ayd edildiğine nazaran, A nadolu
defterdarlığı İkinci B ayezid zam anında
ihdas edilm iştir. Üçüncü defterdar olan
şık k -ı sâni defterdarlığının ihdası ise on-
altm cı a sn n ortalarına rastlam aktadır.
B aşdefterdara şık k -ı e v v e l defterdarı
denm eye başlandığı sırada, A nadolu d ef-
terdan na şık k -ı sâni, on altı v e onyedinci
asırların şık k -ı sânisi de şık k -ı sâ lis şek ­
lind e anılm ıştır.
A nadolu defterdarı, A nadolu tara­
fındaki m alî işlere ; şık k -ı sâni de ilk
iki d efterdarlık m ıntıkasından ayrılan
bir kısım ile İstanbul’un m alî işlerine
bakardı.
O naltm cı asrın sonlarında A sya ta-
rarafındaki m ühim ey a le t m erk ezlerin ­
1457
de de defterdarlıklar kuruldu. Bunlara,
d ev let m erkezindekilerle karıştırılm am ak
için kenar defterdarlıkları denildi.
D ev let varidatının birinci tah sil m e­
m uru vaziyetin d e olan < b a şb â k ik u lu »
defterdarın icraatını yü rü ten m em urla­
rın başında gelirdi. B unun em rinde beş
m em ur v e anlara b ağlı olarak da altm ış
m übaşir vardı. İkinci derecede icra m e­
m uru olan cizye başbâkikulu, cizy e borç­
lularını takip eder ; vezn ed arlan da te-
d iyat v e tahsilâta nezaret ederdi.
3 — M aliye kalem leri
O sm anlı m ali teşkilâtında d efter ve
hesapları tutan, m uam elâtı yü rü ten ka­
lem daireleri, zam anla beliren ihtiyaçlar
karşısında, bilhassa onsekizinci asırda
bazı ilâ v elerle tadilâta uğram ışsa da a -
nahatları pek değişm em iştir^ O naltıncı
asrın ortalarında hüküm et m erkezindeki
m a liy e kalem lerini şu dört grupta topla­
m am ız müm kündür :
I — H azine-i âm ire dairesi kalem ­
leri
II — Baş defterdarlığa bağlı kalem ­
ler,
III — A nadolu defterdarlığına bağlı
kalem ler
IV — Ş ık k -ı sâni defterdarlığına
bağlı daireler.
V — Ruznâme kalem i d iye de isim ­
len d irilecek olan h a zin e-i âm ire kalem -
le r i:
a) R uznâm çe-i e v v e l ve ruznâm çe-i
sâni kalem leri : M ukataat, m evk u fat ve
cizyeden hasıl olan gelirleri gündelik o -
larak kaydeden dairedir. Bu dairelerin
başında kalem müdürü vaziyetin d e olan
ruznâm çe-i ev v el v e ruznâm çe-i sâ n i’den
İkincisine küçük ruznâm çeci de denilirdi.
b) Rumeli m uhasebesi kalem i : İs­
tanbul ile R um eli’de bulunan padişah ve
vezir evk afı h esap lan n ı v e bütün cizye
defterlerin i tetkik v e kaydeden daire­
dir.
c) A nadolu m uhasebesi kalem i: A -
nadolu tarafında bulunan padişah v e v e ­
zir ev k a fı v e te v liy et hesaplarını tetkik
v e kaydederdi.
d) M ukabele kalem i : K apıkulu,
m atb ah -ı âm ire, hasahır v e sairenin m a-
a şla n n a ait defterleri tutardı.
 II — Baş defterdarlığa bağlı k alem ­ a) Birinci mukataacı : İstanbul, E-
ler şu n la rd ı: dirne, Selânik, Mora v e civarındaki m u-
«O Birinci m ukataa k a le m i: Resmî kataalara bakardı.
adı ile m ukataacı-i evvel şeklinde söyle­ b) İkinci m ukataacı : N ezareti ken ­
nen bu daire Tuna n eh ri kenarında bu­ di dairesine ayrılm ış olan m ukataalarla
lunan bütün iskelelerle o civardaki tuz­ Kanuni Süleym an’ın veziriâzam lanndan
laların m uam elâtına bakardı. Makbûl İbrahim Paşanın haslarının bir
b) İkinci m ukataa k a le m i: Kümeli kısm ına bakardı.
tarafındaki m âdenlere a it işlere bakaı c) Üçüncü m ukataacı : Tırhala, S e ­
ve Rumeli tarafındaki em in, âm il v e sa ­ rez, İnebahtı, İşkodra, Berat, Gelibolu ve
ir hizm et sahiplerinin berat v e tezkire­ Çirmen m ukataalarına bu m ukataacınm
lerini hazırlardı. kalem i bakardı.
c) M ev k u fa tçı: Baş defterdarlığa d) Ahkâm tezkirecisi : Ş ık k -ı sâni
bağlı b eyt-ü l-m al, yâve, tım ar v esaire- defterdarlığına bağlı m uam elelerdeki m î­
den m evkuf tutulanların m u am elesin i rî hüküm ler, şikâyetler, çeltikçi v e tuzcu
bakardı. Sipahiye verilm iyerek m evkuf beratları ile bu daire m eşgul olurdu.
tutulan tımarların hazine nam ına zap­ e) K ale tezkirecisi: Mora, İnebahtı,
tını m evkufatçı yapardı. Modon, Koron v e bu civardaki diğer ka­
d) V a rid a tç ı: H âzinenin mühim g e­ lelerdeki efradın berat, maaş v e tezkire­
lir nevilerinden olan m ukataattan baş leri ile bu daire m eşgul olurdu.
defterdarlığa bağlı m ukataat hesapları­ f) Tezkireci : Üç defterdardan b e­
n ı tutan ve m ukataat y o lu y le hâzineye herinin birer tezkirecisi olup, bunlar d ef­
teslim edilen m alla n kaydeden dairenin terdarlarının tezkirelerini yazar, ayrıca
âmiri idi. m îrî ahkâm için kullar defteri ism iyle
e) K ıla’ te z k ir e c isi: Arabistan ta ­ ruznâme defteri tutarlardı.
rafında, Erzurum çevresinde v e R um eli-
de bulunan kalelerdeki efradın beratları 4 — D evlet hâzineleri
ve m aaşlarına ait hüküm lerle ilg ili m u­
am ele bunun vazifesi cüm lesindendi. OsmanlIlarda birisi dış, diğeri iç h a­
f) Rumeli ahkâm tez k e r e c isi: Alı- zine olm ak üzere iki hazine vardı. Taşra
kâm -ı m îrî denilen hüküm ve tezkere­ hâzinesi de denilen dış hazine K ubbealtı
lerden R um eliye a it olanlar bu daireden binasının yanında, iç hazine ise sarayın
çıkardı. enderun kısm m daydı. Osmanlı d evleti­
III — A nadolu defterdarlığına bağ­ nin teşkilâtına dair geniş b ilg iy i m uhte­
lı daireler : vi eseri ile tanınan D ’ohsson, dış hâzine­
a) A nadolu birinci m ukataa kale­ nin B â b -ı hüm ayundan g irilin ce sağ ta­
mi : Anadolu, Bursa ve M ihaliç v e bun­ rafta olduğunu, K ubbealtı yanındakinin
ların civarındaki sahaların m u k ataalan - h il’at hâzinesi olduğunu söylerse de, on-
na bakan dairedir. y e d in c i ast r O sm anlı m ü v e rrih le rin in e -
b) Anadolu ikinci m u k a ta a cısı: A y ­ serlerinden hâzinenin yerini daha iy i öğ­
dın,. M enteşe, Teke, Hamid, Manavgat, renm ekteyiz. O nyedinci asırda yaşam ış
M idilli, Bergam a m u kataalanna bakardı. yabancı m üverrihlerden T avem ier ise
c) Anadolu üçüncü m u k a ta a cısı: «N ouvelle relation de l ’intérieur du sé ­
Manisa, Balıkesir, Bolu, Erzurum, K ara­ rail du Grand Seigneur» isim li eserin­
man, S ivas v e K efe m ıntıkalarındaki m u- de, sabık iki hazine mem urundan d in le­
kataalara bakan daire idi. diğini beyanla dış hazine hakkında m u­
d) A nadolu m evkufatçısı : Anadolu fa s sa l m alûm at verm ektedir. Dış hâzine­
tarafındaki b eyt-ü l-m al, y â v e v e tım ar­ nin Kubbealtı binası yanında olduğunu
dan m evk uf olanların m uam elesine ba­ söyliyen T avem ier, dört odadan m ü te­
kardı. şekkil bulunan hâzinenin birinci odasın­
e) Anadolu ahkâm tezkirecisi: A na­ da kıym etli v e m ücevherli silâhların;
dolu eyaletindeki ahkâm -ı m îrîlere v e ş i­ İkincisinde k ıym etli ;kürk, al tun ve gü ­
kâyet m uam elelerine bakardı. m üşle işlem eli kum aş v e giyim eşyası­
IV — Ş ık k -ı sâni defterdarlığına nın; üçüncüsünde al tun işlem eli taht ör­
bağlı daireler : tüleri ile m ücevherli eğer takım larının ve

1458
 al tun, güm üş kabların; dördüncü odada
ise paranın bulunduğunu bildirm ektedir.
D evletin esas m aliye hâzinesi dış ha­
zine idi. Dış hâzinenin fazla paraları iç
hâzineye konulurdu. K a n u n î S ü le y m a n
zamanında dış ve iç hazineler iyice dol­
muş olduğundan, Rüstem Paşanın veziri-
âzamlığı zamanında Y edikule’de bir h a ­
zine m eydana getirilm işti. Y edikule h â ­
zinesi iç hâzinenin bir şubesi addolunu­
yordu.
Dış hazine defterdarın m esuliyeti ve
veziriazam ın nezâretinde bulunurdu. Ha­
zine her açılışını m üteakip veziriazam da­
ki m ühr-i hüm âyunla m ühürlenirdi. Ha­
zînenin açılıp kapanm ası çok sıkı form a­
lite ile yürütülürdü.
İÇ hazine, * hazine v ek ili > denen ak
hadım ın nezaretindeydi. E nderundaki bu
İç hâzineden başka < harem -i hüm âyun
hazinesiz v eya «Ceb-i hüm âyun hâzi­
nesi » denilen bir hazine daha m evcut
olup bunun nazın. « S e r kâtibi > idi. Ceb-i
hüm âyun hâzinesi, ism inden de anlaşıla­
, vergilerin mühim, bir kısm ının d evlet hâ­
cağı üzere padişahların cep harçlığım
karşılam ak için tesis edilm işti- M ısır e -
yaletinin geliri H arem -i hüm âyun hâzi­
nesine girerdi.
Harpler dolayısiyle devletin. İktisadî
vaziyetinin bozulduğu onyedi v e onse-
kİ2inci asırlarda dış hâzinede para kal­
m ayınca iç hâzineden borç para alınm ış, mar arazisini işliyen kim selerin m ükel­
çok defa bu borçlar iade edilm em iştir.
5 — V ergiler
kalmamıştır. Kısacası, Osmanlı m alî sis­
temi şer*î esaslarla örfî esaslan n beraber
yürütüldüğü, hattâ bunların y ek d iğeriv-
le m üvazene ve telif edildiği bir sistem ­
dir.
Osmanlı teşkilâtında devlet n ıü esfe-
selerinin mühim bir kısm ı ya doğrudan
doğruya, veyah u t da vasıtalı şekilde ver­
gi işi ile ilgili bulunduğundan, vergi sis­
tem inde kesin hatlarla ayrılm ış tafsilâtlı
bir tasnif yapm ak h ayli güçtür Osman­
lIlardaki toprak sistem inin, idari cephe­
lerinin yanında vergi işi ile a lâ k a sı: a y ­
nı zamanda buna da bağlı olarak devlet
mem urlarının şek il ve m ahiyeti, bazı mü-,
ellifleri, vergileri tasnif ederken, hatâya
düşm elerine sebep olm uştur. Muaş ¡¿iniş,
m eselenin ruhuna nüfuz etm eyen yaban ­
cıları şaşırtan tarafı, d evlet hizm etinde
bulunanların m ühim bir kısmına, hâzine­
den nakid akçe verilm esi yerine, refiyâ-
m n üzerinde bulunan vergilerden maaş
tahsis edilm iş olmasıdır. Örfî ve şer’î
zinesi nam ına toplanm ıyarak, d evlet hiz­
m etlisi olanlara bir n evi maaş karşılığı
şeklinde tahsisi teferruatlı Ve uzun va­
deli kanunlar yapılm asını icap ettirm iş­
ti. T ahsis ed ilen şey, kısaca, tım ar dirlik­
lerinden ibaretti. Mîrî topraklar olan tı­
le f bulundukları vergileri devlet hazînesi
yerine, * sah ib -i raiyyet * denen tımar
sahiplerine ödemesi, Osmanlı devletin -

Osmanlı d evleti bir islâm hüküm eti

olması bakım ından, d evlet m üessesele-
rinin ekserisinde olduğu gibi vergi sis­
tem inde de İslâm hukukunun icaplanna
uyan sahalar m evcuttu. Osmanlı devleti,
tekâm ülcü vasfım m uhafaza ettiğinden,
vergi sistem inde İslâmî kökten g elen v er­
gilerin yanında, zam anın şart v e ih tiyaç­
larından doğan örfî vergilere y er veril­
m işti. Hatta bu tekâm ülcü vasıf, kökü
şeriata dayanan vergilere bile tesir e t­
miş, bunların tâyin v e tahsilinde akıl v e
m antığın rehberliğiyle devrin şart v e ib -
tiyaçlan m üm kün m ertebe te lif edilm e­
y e çalışılm ıştır. B inaenaleyh, bazı A vru­
pai: m üelliflerin iddia ettiği veçh ile O s­
m a n lI devletinin idari ve m alî sistem i Bâb üs-saad e’den Kubbealtı yanındaki
hiçbir zaman m uayyen bir hukuk pren- H azine’nİn görünüşü (B ugün Top kapı
sipinin değişm ezlik çem beri içine sıkışıp Sarayı Müzesi silâhlar seksiyonu’dur).

1459
 deki vergilerin, m ahiyetlerine göre oldu­
ğu gibi, toplayan m akam lara göre de bir
tasnife tâbi tutulm ası lüzumunu ortaya
koymaktadır.. Bu kısa girişi m üteakip
vergileri m ahiyetleri bakım ından tasni­
fe tâbi tu tarsak ;
I — Ş er’i vergiler, II — Örfî vergi­
ler..
D iye iki ana kola ayırm amız icap e -
der. Toplayan m akam lar gözönünde bu­
lundurulunca d a :
T — D evlet hâzinesine ait vergiler,
II —H azine dışında kalan vergiler
Ş ek lin d e bir tasnife tâbi tutabiliriz.
V ergilerin tanınm ası m ahiyetlerinin a-
çıklanm ası ile m üm kün olacağı cihetle
ilk tasnifin izahına girişeceğiz.
I — Ş er’î v e r g ile r : T ekâlif-i şer’iye
şeklinde de söylenen bu bölüm deki ver­
gilerin esasını öşür, haraç ve cizye, ze­
kât teşkil etm ekle beraber, bunların te ­
ferruatı vaziyetindeki m erciler sekseni
bulm aktaydı. Teferruat m ahiyetindekile-
rin bir kısm ı ya küçük bir züm reyi ilg i­
lendirm iş, veyahut da pek uzun olm am ış­
tır. Onun için biz burada en önem li ve
tanınm ışlarını zikredeceğiz.
Ö şü r : Onda bir esasına göre m ah­
sul üzerinden, alınan bir vergi olup ismi
de buradan gelm ektedir. A şar veya öşür
şeklinde söylen en bu verginin OsmanlI­
lardaki tatbikatı, eski İslâm devletlerin ­
deki tatbikattan bazı farklar gösterir. İs­
lâm hukukunda arazi öşrî, haracı ve mîrî
diye üçe ayrılır v e vergiler de bu ay rılı­
şa göre konur. Osmanlılar, Arap m em le­
ketleri hariç zaptettikleri diğer yerleri,
ister öşrî, îster İıaracî vasfında olsun hep
m îrî .kabul ettiklerinden tatbikat da bu
yolda cereyan etm iştir. Haracı arazi ve
öşri'-arazinin ikisinde de toprak sahiple­
rinin m ülkiyetinde olup sahipleri her
türlü tasarruf hakkına, sahiptir. Miri a-
ra2i, adından da anlaşılacağı üzere hâzi­
nenin addedilir v e arazinin tasarrufu ¡çâ­
re yolu yle ve tapu ile kiraya verilm iş sa ­
yılır. B unun için o araziyi işleten v e bir
nevi m üstecir gözüyle görülen kim se is­
ter m üslim ister 'gayri m üslim olsun ta ­
pu bedeli olarak « harac-ı m ukasem e »
telâkki edilen öşrünü öderdi.
İslâm hukukunda : Sulh yolu yla elde
edilen m em leketlerin gayri m üslim h a l­
kının, sulh şartları gereğince arazı üze­
1460
rindeki m ü lk iyet hakları kabul edilm işse,
böyle yerler « haracı arazi » sayılır ve bu­
ralar halkı hem harac-ı muvazzaf, hem
de harac-i m ukasem eyi öderdi. Vâris bı­
rakmadan ölenlerin topraklan m îrî’ye
alınırdı. H arp> yo lu y le ■alınan yerlerin
halkı fetihten önce müslürhan iseler y a ­
hut fetihten sonra müslüman olm uşlar­
sa veyah u t da fethi m üteakip arazinin
beşte biri hazine için ayrılıp geri kalanı
orayı fetheden gaziler arasında taksim
edilm işse böyle yerlere « Öşrî arazi » d e­
nilirdi.
H arac-ı muvazzaf, ziraate elverişli a -
razide, toprağın taham m ülüne göre, dö­
nüm gibi ölçüler üzerine, maktuah para
olarak alınırdı. H arac-i m uvazzafta vergi
zim m ete taallûk ettiğinden, toprak ek il­
m ese bile ödenm esi lâzımdı. Harac-ı m iı-
kasem e’de vergi hasılata- taallûk etm ek­
teydi. Mahsûl üzerinden alındığından,
m ükellefin ödediği m iktar m ahsulün îy i
v eya fena olm asına göre değişirdi.
Osmanlı İmparatorluğu sınırları için­
de bulunan yerlerden Hicaz ve Basra e -
yaletleri öşrî a r a z i; Sayda, Halep, B ağ­
dat, Musul, Yemen, Bingazi v e T rablüs-
garb haracî a ra zid en ; bunlar dışinda ka­
lan A nadolu v e Rumeli ( tâbi beyliklerin
sın ırlan içinde kalan saha hariç ) toprak­
la n arz-ı m em leket ismi ile m îrî arazi­
den ibaretti. Öşrün tatbikatı da buna gö­
re olurdu.
Öşür, y u k a rd a k i iza h a tta n anlaşıla­
cağı üzere, ister îıarac-ı m uvazzaf, ister­
se harac-ı m ukasem e şeklinde olsun ç ift­
çilik le uğraşanların vergisidir. N isbeti
beşte bir ile önda bir arasında değişir;
Bunun gibi y in e çiftçilerin verdikleri baş
ka vergiler de vardı. Bunların bazıları :
Salariye: Tımar ve evk af arazisin­
den ümera, vüzera v e sair büyükler için
m ahsul üzerinden tım ar sahipleri v e m e­
m urlar tarafından alınırdı.
Çift bozan resm i : Ç iftini bozup da
başka işlerle uğraşanlardan alm an ceza
m ahiyetini haiz bir vergi idi. Tasarrufun­
daki toprağı sebepsiz olarak üç sene ek -
m iyenlerden bu toprak alınarak başkası­
na verilirdi. . i :-
Resm-i bennak ( resm -i badihava,
caka a k ç e s i) : Bu da çift kazan resmi
gibi cezai ve bilhassa halkı çiftçiliğe zor­
layıcı m ahiyette bir vergi olup, ekip bi­
çecek yeri bulunmayan ve fakat iş göre­
bilen kim selerden alınırdı.
Resm-i arûs : Tımar arazisinde y er­
leşm iş olup kocaya nazaran kızlarla ka­
dınların erkeklerinden alınan, süresiz bir
vergidir. . da pazar v e panayır yerlerinde dükkân
R esm -i asiyab : Tımar arazisinde
bulunan işleyen değirm enlerden alman
maktu bir vergi idi.
Bunlardan başka bahçe resmi, bostan
resmi, bağ resm i, karcan resmi, pamuk
resmi, ipek resm i, şarap ( şıra ) resm i adı
altında bu sayılan m ahsullerden aynî v e­
ya nakdî olarak alınan vergiler vardı.
H a ra ç: İslâm hukukunda gayri
m üslim tebaadan alm an bir vergidir. Ha­
racı Ruûs ve haraç-i arazi diye ik iy e ay­
rılır. Birincisi adam başına alm an şahsî
bir vergi oiup cizye de denilir. İkincisi
öşür kısm ında izah ettiğim iz veçhile ha-
rac-ı m uvazzaf ve harac-ı m ukasem e adı
altında topraktan v e m ahsulden alınır.
Gayri m üslim lere m ahsus olan cizye­
y e baş vergisi de denilir. Bir hıristiyan
jslâm iyeti kabul ederse cizyeden kurtu­
lurdu. Cizye m ük ellefleri bedence v e zi­
hince sağlam, ödem e kabiliyeti olan re-
şid erkeklerdi. Kadınlardan, çocuklardan,
ihtiyar erkeklerden, cizye alınmazdı.
Cizye, önceleri m aktu ve alerrûus adı
altında iki kısm a ayrılm aktaydı. Sonra
üç sınıfa ayrıldı. B öylece birinci sınıfa
girenlerden 30 akçe, ikinci sınıfa giren­
den 20 akçe, üçüncü sınıfa girenlerden
de 10 akçe alm ıyordu. Köprülü Fâzıl
Ahmed Paşanın sadrazam lığı zamanında
cizye işi bir defa daha ele alınm ış, âlâ
denen birinci sınıftakilerdeıı dört şerîfî
altın, evsad denilen ikinci sınıftan iki al­
tın, edna denilen üçüncü sm ıftakilerden
bir altın alınm ıştır, ikinci M ahmud za­
manında bir defa daha ayarlanan cizye
m ik tan âlâ için 60, evsat için 30, ednâ
bölüm için 15 kuruş olarak tespit ed il­
miştir.
İkinci Mahmud zam anında bir defa
daha ayarlanan cizye m iktarı âlâ için 60,
evsat için 30, ednâ bölüm için 15 kuruş
olarak tespit edilm iştir.
Cizye hazine nam ına toplanırdı. A s­
kerlik hizm etine katılm am a karşılığı ka­
rakteristik şer’î bir vergi olan cizye 10
m ayıs 1855 tarihinde kaldırılm ıştır.
Z e k â t: Başka m üslüm an devletler­
1461
de olduğu gibi O sm anlılar da, hali vakti
yerinde olan m üslüm an tebaanın fukara­
ya verecekleri zekâtı bir vergi halinde
kabul etm iştir. >
İhtisap resm i : Ş ehir ve kasabalar­
ve alış veriş esasına göre alman, beledi
m ahiyet taşıyan bir vergi idi.
A ğnam r e s m i: Hayvanlardan alman
bu verginin bir hayli çeşidi vardı. H ay­
vanların tek v e çift tırnaklı oluşuna gö­
re bir tasn if yapılarak vergi tarh ed il­
m ekteydi. H ayvanlara ait vergi v e resim­
lerin bir kısm ı on altıncı asrm son y ıl­
larında ihdas edilm işti. Ç e şitle r i: A d et-i
ağnam resm i, ondalı ağnam resm i, geçit
resini v ey a toprak bastı parası, ağıl res­
mi, yaylak resm i, kışlak resmi, kasapha­
ne resm i, dem resmi.
Yâ ve r e s m i: Kaçgun resmi de de­
nilen bu resim, sahipsiz olarak başıboş
gezen hayvanların tutulup satılm asından
elde edilen para idi.
M adenler resm i : İşletilen m adenler­
den beşte bir yâni hum s-ı şer’î olarak
hazine nam ına alınan bir vergidir.
II — Örfî vergiler : Şer’î hukuk ve
nizam larda num unelerine rastIsn m ıy a n ,
beliren ihtiyaçlar m üvacehesinde d evle­
tin kendi içtihadı ile ortaya koyduğu
vergilerdir. Bu çeşit vergilerin en mü­
him hususiyeti kanunnamelerle teferrua­
tının tespit ed ilm e m e si; m iktar v e n is-
betlerinin ihtiyaçlara göre tepit edilm e­
si v e gerek m iktar gerek tahsilinin fer­
m anlarla yürütülm esidir, ö r fî vergilerin
bir kısmı da harç vaziyetindedir.
Örfî vergiler doğrudan doğruya dev­
le t hâzinesine giren vergilerdir. Onun için
«tekâlifi divaniye» şeklinde anılırlar. Te­
kâlifi divaniyeye «avân z-ı divaniye» de
denir.
M iktarlan ferm anla tayin edilen te­
kâlifi divaniye vergileri bu bakımdan ka­
nunnam elerin şüm ulü dışında kalırlar.
Bu vergiler hiçbir zaman şahıslara tah­
sis olunmaz, iltizam a da verilm ezdi. D ev­
let bunları şehir v e köy farkı gözetm eden
bütün m em leketten toplardı. Miktarlar
her y ıl ihtiyaca göre ferm anla bildirildi­
ğinden şahsa, em lâke veya servete göre
değil, m uayyen sayıda erkeklerden iba­
ret bir m ü k ellefler grubuna salımrdı. Bu
gruba «âvanz hânesi» denilirdi. Onbeş ve
onaltıncı asırlarda bir â v a n z hânesinin
kaç kişiden ibaret olduğunu bilm iyorsak
da 1603 te bir vesikadan bunun dokuz
erkek nü fu s olduğunu öğreniyoruz. H er
â v a n z h anesine salm an vergi bu n lar a-
rasında m üsavi bir tak sim e tutulm ayıp
âlâ, ev sa t v e ednâ d iy e üç d ereceye a y ­
rılarak bölünürdü.
T ek lifi d iv an iye vergilerin in d ört ç e ­
şit h alin de m ütalâası m üm kündür. B u n ­
la r : a) A v â n z akçesi b) N üzül b ed el v e ­
y a akçesi, c) Sürs&t bedel v ey a akçesi
d) K ürekçi b ed eli idi.
T ekâlifi d ivan iyed en nüzül, sürsat ve
kürekçi akçe v ey a b ed elleri de a v â n z îıâ-
n esin e göre tarh v e ta h sil olunurdu. Bu
v ergilerin g elirleri ordu için sarf e d ild i­
ğinden d ev letin ik tisa d i k rizler geçirdiği,
orduların uzun m uharebelerle m eşgul o l­
dukları d evirlerd e m ik ta rla n artm ış v e
bilh assa onyed ın ci asırdan itibaren tek â ­
lifi d iv a n iy e m ü k ellefler için kabarık bir
yekûna b aliğ olm uştur.
 Askerî Teşkilât
O sm anlı d ev letin in kuruluşu ilk gü n ­
lerden itib aren askeri g a y ret v e fa a li­
y etlerin bir n eticesi olduğu cih etle, ask e­
rî nizam a önem verilm iştir. Gerçi, her
devirde v e h er y erd e y e n i bir d e v le t bir
m ücadelenin eseri olarak m eyd an a gelir.
Bu m ücadele de kısaca askerî fa a liy et
şeklinde isim lendirilir. B ir d ev letin m ey ­
dana g eleb ilm esi için şüphesiz yalnızca
askerî fa a liy et v e teşk ilâ tla iş b itm iy ece-
ğinden daha birçok âm illerin bir araya
gelm esi lâzım dır. F ak at askerî nizam ve
teşk ilâtın m ü kem m elliği, in k işa fa m üsait
durumu sayesindedir ki, d iğer d e v le t m ü-
esseseleri, yani kısacası d ev letin kendisi
gelişm ek v e'u zu n yaşam ak im kânına sa ­
hip olabilir.
Osman D ey zam anında O sm anlı b ey li­
ğin in kuruluşu, peşin en ask erî teşk ilâtın
m ü k em m eliyeti sayesin d e d eğil, o sırada
m evcu t d iğer âm illere, T ürk ırkının ben ­
liğin d ek i askerî ruh v e teşk ilâ tçılık ile
O sm an Gazi v e silâh arkadaşlarının reh­
berliğinin inzim am ı sayesin d e m üm kün
olm uştur. Fakat bir d e v le t için bunla­
rın m evcu d iyeti kâfi gelm iy eceğ i c ih et­
le ilk fırsatta askerî teşk ilâtın kurulm a­
sın a ça lışılm ıştır. Onun için d ir ki, birin­
ci cildim izde izah ed ild iği v eçh ile ilk as­
k erî teşk ilâ t O rhan Gazi zam anında m ey ­
dana getirilm iş, B irinci Murad zam anın­
da buna yen i ilâ v e le r yap ılm ış v e za­
m anla in k işa f ed erek F atih devrinde h e ­
m en hem en son şek lin i alm ıştır.
F atih Su ltan M ehm ed devrine kadar
hem en hem en teşkilâtlanm ası tam am la­
n an O sm anlı ordusunun b ü n yesin e göz
g ezd irilecek olursa : D evrin şartlarına gö
re tek n ik üstünlüğe, kahram anlık göste­
ren v e başarı kazananların muntazaman
yü k selm eleri im kânlarını, h ıristiyan ü l­
k elerinde gaza harpleri yapm a ruh ve
zih n iy etin in canlı tutulm asına, ordu için
h ıristiyan a sıllı kim selerd en bile elem an
kazanılm asına, harp ed ecek unsurlar ka­
dar ik m al teşk ilâtın ın m ükem m eliyetine,
siv il teşk ilâ tın orduya yardım cı h attâ o -
nun tam am layıcısı olm asına, devrin şart-
 iarına göre ordunun bir parçası v a ziy e­
tinde harp sanayiinin faal tutulm asına ve
bilhassa m em lek etin belk em iğin i teşk il
eden Türk kasabalı ve köylüsünün top­
rak sistem i ve idari teşk ilâ t yönünden
askerliğe hazırlıklı tutulm asına ça lışıld ı­
ğ ı görülür. İşte, O sm anh ordusunun bu
hususiyetleri sayesin d ed ir ki, üç k ıta ü -
zerinde geniş toprakların İm paratorluk
sın ırla n içine sokulm ası m üm kün olm uş,
diğer d evlet m ü esseseleri ile b irlikte as­
keri teşkilât m ü k em m eliyetin i m uhafaza
ettiği m üddetçe d evletin kudreti v e g e­
niş topraklar üzerindeki salâb etli h âk i­
m iyeti d e devanı etm iştir. A sk erî teşk i­
lâtın. etraflı şekilde tetk ik i bu nok tala­
rın kolaylık la anlaşılm asını m üm kün k ı­
lacaktır.
I — OSM ANLI K A BA ORDUSU
Osmanh kara ordusu : 1 — Kapıkulu
askeri, 2 — E yalet askeri.
Olmak üzere ik iy e ayrılır. Bu iki k ı­
sım asker m iktar ve d o layısiyle m uhare­
belerdeki tesirleri bakım ından y e k d iğ e­
rine denk olm ayıp, asılları v e istihdam
sahaları bakım ından birbirinden farklıdır-
B irincinin m iktarı İkincinin m iktarından'
çok az olduğu halde, O sm anlı ordusun,
dan bahseden hem en h er eserde b irin ci­
ye ait çok daha fazla m alûm ata rastla­
nılır. Bunun sebebi, aşağıdaki tafsilâttan
da anlaşılacağı üzere : birin ci plânda zik ­
rettiğim iz kapıkulu askerinin bir n evi
h assa askeri oluşu, bu yüzden süslü e l­
biseleri ile m erk ez-i h üküm ette v e m e­
rasim lerde yerli yab an cı herkesin dikka­
tini üzerine çekişi, O sm anlı sarayı ü ze­
rindeki tesiri v e bir d e h ıristiyan asıllı
kim selerden m ü teşek kil bulunan bu sın ı­
fın gerek asıl gerekse y etişm e tarzların­
daki enteresanlıktır.
X — K apıkulu askeri
D aim î v e m aaşlı bir asker sım fı olan
kapıkulu askeri, ev v elâ y a y a v e a tlı o l­
m ak üzere ik iy e ayrılır. Kapıkulunun- y a ­
ya kısm ı, bunların ilk y etişm e y erleri o-
lan acem i ocağı bir tarafa bırakılm ak su ­
retiyle altı ocağa ayrılır. B unlar : 1 — Y e­
niçeri ocağı 2 — Topçu ocağı 3 — Top a -
rabacü an ocağı 4 — Cebeci ocağı 5 —
Hum baracı ocağı 6 .— L âğım cı ocağıdır.
1464
A ltı bölük teşk il ettik leri için « altı bö­
lük h a lk ı» d iy e de anılan atlı kısm ı ise :
1 — Sipahi bölüğü 2 -— Silâhdar bölüğü
3 — Sağ u lû fecîler bölüğü 4 — S ol u lû .
feciler bölüğü 5 — Sağ garipler bölüğü
6 — Sol garipler bölüğüdür.
Bu şek ild e k ısm ı v e sınıflara ayrılan
kapıkulu askerinin ihdasına dair k ita b ı­
m ızın birinci cild in d e Birinci Murad d ev ­
ri hadiseleri m ey ânında, ayrıca da 364
üncü sayfada bilgi verilm iş olduğundan
bu tarafını bırakarak, evv elâ acem i oca­
ğından başlam ak su retiyle teşk ilâta dair
.gereken m alûm atı verm eye çalışacağız.
ACEMİ OCAĞI
K apukulu ocaklarının kaynağı acem i
ocağı idi. Y ani burası, kapıkulu ocakla­
rındaki m ünhallere alınacak efrat için
bîr m ahreç vazifesi görürdü. B irinci cil­
dim izin 365 in ci sayfasında an latıld ığı
v eçh ile acem i ocağına, A nadoludaki Türk
ailelerin in yan m a gönderilm iş devşirm e
çocukların kıdem lileri alınırdı. Bundan
başka bir kısım devşirm eler de doğru­
dan doğruya acem i ocağına sevkedilirdi.
İlk acemi ocağı G eliboluda kurulm uş­
tu. İstanbulun feth in d en sonra hü k ü m et
m erkezinde de bir acem i ocağı kuruldu.
F atih zam anında m eydana g etirilm iş o-
lan İstanbul acemi ocağı k ışlası Ş eh za-
debaşı ile V ezn eciler arasında v e Y eni­
çerilerin E ski O dalar adı verilen k ışla la ­
rı yanında id i.. A cem i odaları k arşılıklı
iki sıra teşk il etm ek te bunlardan birisi
«Kethüda» d iğeri «Çavuş» dairesi diye
anılm aktaydı. K ethüda tarafında ağa o -
dası ile b irlik te onaltı, Çavuş kısm ında
onbeş oda yan i koğu ş vardı.
Acem i ocağı efradına «Torba oğ la n ­
ları» ve «Şâdilen- denirdi. K um andanla­
rı «İstanbul ağası» idi. Orta d iy e anılan
bölüklere ayrılm ış olan acem i ocağı ef­
radı otuz bir ortadan ibaret olup hepsi
birden «Cemaat* ism iy le tanınm aktaydı.
B ölük kum andanlarına Çorbacı v ey a Y a-
yab aşı denirdi.
Ü ç ilâ sek iz sen e Türk çiftçilerin in
yanında h izm et ed erek T ürkçeyi, Türk â-
d et ve an’an eleriyle' b irlikte m üslüm an-
liğ ı öğrenen çocukların acemi ocağına
k a y ıtla n çok titiz itin a ile icra ed ilir v e
hiçbir h ilen in karışm am asına çalışılırdı.
K anunlara titizce ria y et Üçüncü Murad
 zam anına kadar devam etm işti. Üçüncü
Mursd. oğlu M ehm ed’i sünnet ettirdiği
zaman düğünde gösterdik leri hünerlerin
padişahın hoşuna g ittiğ in i gören, bazı hı-
rıstiyanlar m üslüm an olarak Cebeci ve
topçu ocaklarına kaydolm ak istem işlerdi.
Üçüncü Murad bunları isted ik leri y e r le ­
re vcrdirm em ekle beraber birer akçe
yev m iy e ile acem i ocağına kayd ed ilm e­
lerini em retm işti. Ocak nizam ve kanun­
larına m u halif olan bu h arek etten p ad i­
şahı alıkoym ak istiv en ler olm uşsa da Ü -
çüncü Murad em rini ye rin e getirm işti.
Bu sırada Y eniçeri ağası bulunan Ferhad
A ğa (1578 - 1590 Osman’ı - İran harbi­
nin serdarlarından, veziriazam Ferhad
Paşa ) « O cağın bozulm ası benim zam a­
nım da olm asın » diyerek vazifesin d en is­
tifa etm işti.
A cem i ocağı efradının k üçükleri oda
h izm etlerinde, büyükleri ise hüküm dar
v e hanedan m ensuplarının yaptırdıkları
cam i, çeşm e, m edrese, saray, köprü gib i
şeylerin inşaatında, vezirler ve Y eniçeri
ağasının in şa a tla rın d a ; Ü sküdar ile İs­
tanbul- arasında asker nakleden at g em i­
lerinde, M udanya ile İstanbul arasında
işliyen buz kayıklarında çalışıp hizm et
eder, saray m utfağının odununu bunlar
taşırlardı. A yrıca veziriazam sarayında
acem i ocağı efradından ieberdar denilen
baltacılar m evcuttu.
A cem i ocağı esas itib ariyle Y eniçeri
ocağının em ri altındaydı. Fakat Y eniçeri
ağasının işleri çok olduğundan burada u-
zun boylu m eşgul olam azdı. Bu bakım dan
ocağın idaresi, buranın inzibat v e idare­
sinden m es’ul olan İstanbul ağası tarafın­
dan yürütülürdü. Y eniçeri ağası v e sek -
banbaşı sefere çık tığı zam an İstanbul a-
ğası İstanbul şeh rinin inzibat ve m uha­
fazasından da m es’u l olurdu. İstanbul a-
ğasm dan sonra A nadolu ağası, ondan
sonra da R um eli ağası gelirdi. Anadolu
v e Rum eli ağalarının esas vazifeleri ara­
sında devşirm e çocukların A nadolu ve
R um eli'deki Türk aileleri yanm a tevzi ve
aileler yanın da y etişen lerin ocağa g e ti­
rilm eleri işi vardı.
A cem i ocağı efradının ceza işlerine
« M eydan kethüdası * v e y a « M eydan-
b a ş ı» denilen subay bakardı. M eydan
kethüdası ocak efradının ahvalini çok iyi
tanıyan bir âm irdi. Kethüdadan sonra
g elen büyük subay « Ç avuş » tu. Çavuşu
1465
da « aşçıbaşı » ve « ariyet çavuşu » takip
ederdi. O cağın bu yüksek subaylarından
sonra h er bölüğün kum andanı olan Çor­
bacı yâni yayab aşılar gelird i. A cem i oca­
ğ ın ın birinci koğuşunun efradı kalabalık
olduğundan dokuz bölüğe ayrılm ıştı. Bu
dokuz bölü ğe birden kum anda eden bir
« B aş b ö lü k b a şı» m evcuttu. İkinci bö­
lü k ten itibaren her bölüğün âm irine «ya-
yabaşıs. denir, en kıdem li yay a a a şı da
«Baş yayabaşı» d iye anılırdı. H er bölük­
teki en kıdem li acem iye «Bölükbaşı» de-,
11 il irdi.
A cem i ocağı efradının ekserisinin
yev m iy eleri bir akçe idi. A yrıca bir b u ­
çuk akçe alanlar da vardı. B ilâhara bu­
nun m iktarı artırılm ış onsekizinci a sn n
ilk y a n sın d a en yü k sek ü lû fe y ed i buçuk
akçeye kadar çıkm ıştı. Y evm iyeleri bir
akçe olan acem ilere ayrıca beş akçe de
pabuç parası verilirdi. A cem i ocağı efra­
dının m aaşları üç ayda bir ocak kışlası
m eydanında tevzi edilirdi.
A cem i ocağı efradının hususî bir k ı­
yafeti m evcuttu. A cem iler başlarına siv ­
ri uçlu, koni şek lin d e sa n keçe külâh g i­
yerlerdi. E lbiseleri, sarı v e y a kırm ızı
göm lek, kaba S elânik çuhasından şalvar,
dizlerini biraz geçm ek v e yürüyüşlerine
m âni olm asın diye u ç la n bükülüp b elle­
rine sokulan dolam a adlı ü st elbisesinden
ibaretti. A yaklarına arkasız v e b ağsız a-
yakkabı giyerlerdi. K ıdem lilerinin mavi
çuhadan yağm u rlu k lan , öbürlerinin m i-
rahurî çuhadan kaputları vardı.
Torba oğlanı veya Şâd i diye de anı­
lan İstanbul acem i ocağı acem ileri Y e­
n içerilerd e olduğu gib i evlenem ezlerdi.
Fakat onaltıncı a sn n son yarısında bun-
la n n evlen m elerin e m üsaade ed ild iği an ­
laşılm aktadır.
A cem i ocağının, b ilfiil ocakta b ulu­
nan veya ocak haricinde h izm et ed en e f ­
radının Y eniçeri ocağına k ayıt v e k ab u l­
lerin e « Çıkm a » , « kap ıya çıkm a s v e y a ­
h u t da « bedergâh » olm ak denirdi. K ai­
d eye nazaran yedi sekiz sen ed e bir çık ­
m a olm ası lâzım dı. F akat h er zam an b u ­
na ria y et edilm ez, harpler yüzünden Y e­
n içeri ocağında m ünhal vu k u bulunca,
norm al m üddetten önce de çıkm a yap ı­
lırdı. K apıya çıkanların isim lerin i havi
m untazam listeler y a p ılır v e Y eniçeri a-
ğası tarafından divana takdim edilirdi.
Bu listey e «memhûr» denirdi.
 İstanbul acem i ocağındaki efradın
miktarı sabit kalm amış, zaman zaman
değişm işti. K anunî zam anına kadar ace­
m iler üç bin kişi kadardı. Bu padişah za­
m anında dört bin olmuş, onaitm cı asrın
sonlarında ise daha da artm ış ve bos­
tancılarla birlikte dokuz bini bulmuştu.
Onyedinci asırda biraz daha .çoğalmış,
Birinci Ahmed devrinde oniki bine y ü k ­
selm işse de bilâhare yeniden azalarak as­
rın sonlarında üçbini dahi bulmaz hâle
gelm iştir. Onsekizinci asırda ise, bin se­
kiz yüz küsur ile ikibin üçyüz küsur a-
rasmda dolaşm ıştır.
A cem i ocağına başlangıçta pençik
oğlanları alınırken, bilâhara devşirm e u -
sulünün ihdasını m üteakip devşirm e y o-
luyle efrad alınm aya başlanm ıştı. D ev­
şirme R um eli’den yapılır v e Arnavutluk,
Yunanistan, Adalar, B ulgaristan’dan da­
ha sonra da Sırbistan, Bosna - H ersek ve
Macaristandaki Osmanlı arazisinde bu­
lunan hıristiyan çocukları devşirilirdi.
Anadoludaki H ıristiyan tebaa çocukla-
nndaın devşirm e yapılm asına onbeşinci
asrın son yılları veya onaitm cı asrın baş­
larında başlanm ıştı. Onyedinci asra giri-
ünceye kadar devşirm e kanununa titiz­
lik le riayet edilm iş, onyedinci asırda ka-
pıkulu’nun diğer ocakları ile birlikte bu­
rası da bozulm uştu. D evşirm e kanunu
icaplarına riayet gevşeyince Türk v e di­
ğer m üslüm anlardan da acemi ocağına
efrad alınm aya başlanm ıştır. A cem i oca­
ğının hıristiyan asıllı efradı, K ın m hanı,
Cezayir v e Tunus dayıları v e kaptan-ı
deryanın ele geçirip padişaha sunduğu
hıristiyan esirlerin saraya alınanlarının
dışında kalanlarından ibaretti. A cem i o -
cağı için oğlan devşirilm esinin ne zaman
ortadan kalktığı kesin şekilde belli o l­
mam akla beraber, Köprülülerin sadare­
tinden itibaren bu usulün tedricen terk
edildiği; ancak bundan sonra daha biı
asır kadar m üddetle sadece saray için
ara sıra v e az miktarda devşirm e ya p ıl­
dığı anlaşılm aktadır.
Y eniçeri ocağına m ahreç teşkil eden
acemi ocağı 1326 yılın d a Yeniçeri ocağı
kaldırıldığı zaman son bulmuştur.
I — YENİÇERİ OCAĞI
Kapıkulu ocakları içinde en eh em ,
m iyetlisi Yeniçeri ocağı idi. Bunun için
1466
kapıkulu askeri denilince ilk akla selen
ocak Y eniçeri ocağıdır.
Y eniçerilerin asılları, şim diye kadar
m üteaddit yerde tem as edildiği veçb iie
hıristiyan a sıllı kim selerden ibaretti. Ka­
pıkulu ocağı. B irinci Murad zamanında
kuruluşundan onaitm cı asra kadar çeliş­
m esine devam ettiği cihetle, ocağa adam
alınm ası da bu g elişm eye uygun şekilde
bir takım safhalar arzetm ektedir. Bu
safhalar tetkik edildiği takdirde : B aş­
langıçta, harpte elde edilen esirlerin b eş­
te birini teşk il eden pençik oğlanları k ı­
sa bir m üddet talim v e terbiyeden son­
ra Y eniçeri ocağına alınm ışlardı. Daha
sonra bu esirler A nadolu’daki Türk ç ift­
çilerinin yanm a verilm iş, orada beş ilâ
sekiz sene kaldıktan sonra Y eniçeri oca­
ğına k a y ıtla n yapılm ıştı. Üçüncü v e en
m ütekâm il safhada ise Anadoluda Türk
çiftçilerinin yanında Türkçeyi, Türk ve
İslâm âdetlerim öğrendikten sonra ace­
mi ocağına gelm e v e orada da y etiştik ­
ten sonra Yeniçeri ocağına kaydolm a sa f­
hasıdır. Kanunun muntazaman tatbik e-
dildiği iki buçuk- asır zarfında, acem i o-
cağı efradı ile aslında bu ocağa kayıtlı
olup bahçe v e bostanlarda hizm et eden
bostancılardan ve bir de evlenm iş ace­
m ilerin çocukları olan kuloğullarından
başka hiçbir yerden efrad alınmamıştır.
1 — Y eniçeri ocağının taksim atı
Y eniçeri ocağının taksim atı da oca­
ğın tekâm ül seyri ile sıkı sık ıya ilg ili­
dir. İlerde izah ed ileceği veçhile, kuru­
luşundan tekâm ülünü tam am layışına ka­
dar geçen m üddet zarfında ocağın insan
sayısı her zaman aynı olm am ıştır. Onun
için, ocağın taksim atı da bu sayıya u y­
muştur. O cağın bozulm a devrinde efrad
sayısı çoğalm ış, fakat taksim at aynı kal­
m ıştır.
Y eniçeri ocağı, bölük makam ında bir
taksim at ifad e eden « o r ta » lara a yrıl­
m ıştı. Ocağın tam amı yüz doksanaltı or­
tadan ibaretti. Bu yüz doksanaltı ortalık
m e v c u t:
a) Yaya v eya Cemaat ortalan, b)
Sekban bölükleri, c) A ğa bölükleri.
D iy e üç kısm a a yn lm jştı. B ölük sa­
y ıla n yekdiğerine m üsavi olm ayan bu
kısım lar ş ö y le y d i:
a) Yaya v ey a Cemaat ortalan : Y e­
niçeri teşkilâtının en eski ortalan bun-
 i ardır. Yaya veya Cemaat ortalan, Or­
han Gazi zam anında kurulm uş olan «Ya­
ya» askeri gözönünde bulundurularak
teşkilâtlandı n ld ığm d aa hem isim hem de
bölüklerinin efrad m evcudu bakımından
onlara benzetilm işti. Bu sebeple, başlan ­
gıçta yaya ortalarının h er bölüğü y ü ı
kişiden ibaretti, Bilâhara Y eniçeri m ev ­
cudu ile birlikte orta adedi d? artınca
vaziyet değişm iştir. Onbeşinci asrın son
yan sınd an itibaren Cemaat ortalarının
ekserisindeki insan sayısı yüzün üstüne
çıkm ıştır. Şurasını eh em m iyetle belirt­
m ek icap eder ki, Y eniçeri ortalarındaki
insan m evcudu onbeşinci asırdan sonra
hiçbir zaman seyyanen m uayyen sayıda
olmamıştır,
Yeniçeri ocağının ilk ortalan olan
yaya bölüklerine daha sonra cem aat or­
taları adı verilince orta sayısı artarak
yüz bire çıkm ıştır.
Yüz bir ortadan ibaret bulunan C e-ı
m aat ortalarının baştan beş tanesi «C e-|
m aat-i şütürban» den ilen devecilerden?
mürekkepti. Bu m uayyen deveci b ö lü k -f
¡erinden başka deveci ortaları da v a r d ı.? ,
İsm ail Hakkı U zunçarşılı «Ûsmanlı d e v .®
leti teşkilâtından kapıkulu ocakları I»
isim li eserinde bir u îû fe defterine is tin a -J ^
den bunları 6, 8, 25, 29, 33, 39, 42, 43, 45. Yeniçeri tipleri
47, 48, 57, 75. 78, 86, 87, 91, 95 ve 98 inci ğ (Y u k an k i resim Juannin’deıı ve alttaki
ortalar olarak gösterm ekte, merhum C e- bir Macar tarihinden alınm ıştır)
vad Paşa da « T a rih -i asakir-i Osmanî >
sinde 8, 33, 39, 40, 46, 56, 57, 86, 87, 91 ve manlI tarihlerinin ifadelerinden anladı­
95 inci ortalar diye kaydetm ektedir. ğım ıza göre Sekban teşkilâtının kurulu-
Cemaat ortaları arasında deveciler şu h ayli eskidir. Zira, Birinci Murad za­
kadar fazla olm am akla beraber daha bir m anında sekbanların m evcut olduğu an­
kısım ortalar da çeşitli isim lerle a n ılır­ laşılm aktadır. F atih Sultan M ehmed za­
lardı. Bu cüm leden olarak 14, 49 , 66 ve m anına kadar sekbanlar a y n bir teşk i­
67 nci ortalara « haseki ortası » denm ek­ lâttı. Fatih, atlı v e yaya sekbanları 1451
te v e her biri bir solak başının kum anda­ de Y eniçeri ocağına kattı. B öylece îe k -
sında bulunm akta, 64 üncü orta Zağar- banlar cem aat ortalarının altm ış bs^incı
cıbaşı’nın kumandasında yaya v e süvari ortasını teşkil ettiler. Y eniçeriliğin to ­
zağarcılan m eydana g e tir m e k te ; Yeni­ nuna kadar da h ep cemaat ortalarının 65
çeri ağası im am ının ortası olm ası bakı­ inci ortası sayıldılar. Onun için bir ijakı­
mından 28 inci ortaya «im aaı-ı hazret-i m a sekbanları a y n bir bölüm halinde
ağa s- denilm ekteydi. Yine bunlar g i b i : kaydetm em ek de mümkündür. Sekban­
Turnalıbaşı kum andasındaki 68 inci orta lar süvari v e piyade olm ak üzere ik i k ı­
«turnacı», seksoncubaşı kumandasındaki sımdılar. Kırk ilâ yetm iş kişiden ibaret
71 inci orta «Seksoncu», Zem berekçiba- bulunan süvariler birinci kısm ı, otuz dvri
şının kum andasındaki 82 in ci orta «Zem- bölüklük piyadeler de ikinci kısm ı m ey­
berekçi» , Tüfekçibaşıların kum andasm - dana getirm ekteydi. Süvari se's-11*.'anların
ki 22 ve 92 inci ortalara «Tüfekçi* or- ekserisini ocak ağalarının oğulları teşkil
<, tası denirdi. ederdi.
b) Sekban bölükleri : En eski Os­ Karaman seferinde yeniçerilerin ita»

1567
 atsızlıklarına şahit olan Fatih M ehmeu
bu itaatsizliği izale için, kendisin-; da­
ha yakın olan sekbanları yeniçeri eriıı a-
rasına kattığı zaman bundan böyle* y e ­
niçeri ağasının da sekbanbaşı’dan çelm e­
si kanun olm uştu. Bu usûl, k u v v etli bir
ihtim alle İkinci B ayezid zamanında, on­
dan zayıf ihtim alle de Yavuz Selim d ev­
rinde sekban başılıktan gelen bir Yeni­
çeri ağasının Y eniçerileri ayaklanm aya
sevketm esi sebebiyle bunlara karşı gös­
terilen itim ad sarsılm ış v e zâten bu m ü­
nasebetle ağa bölükleri ihdas ed ild iğin ­
den sekbanların im tiyazları kalkarak
ikinci dereceye düşm üşlerdir.
Tarihlerim izde atlı yen içeriler şek ­
lin de zikredilen yeniçeriler, bu m ahdut
sayıdaki atlı sekban ve zağarcılardan
ibaretti. A tlı sekbanlar diğerlerinden da­
ha itibarlı idi. Sekbanların en büyük k u ­
mandam sekbanbaşı olup ondan sonra
sekbanlar kethüdası gelirdi.
C) A ğa bölükleri : Yukarda söy­
lendiği üzere A ğa bölükleri k u vvetli ih ­
tim alle İkinci B ayezid zam anında ihdas
edilm iştir. F atih Mehmed, sekbanları y e ­
niçerilerin arasına katarak Cemaat orta­
larının burunlarını kırm ıştı. İkinci B a­
yezid de yeniçerilerin bir küstahlığı üze­
rine sekbanbaşılıktan gelen yeniçeri a-
ğasm ı katlettirerek silâhtar v ey a em iriâ-
lem i Y eniçeri ağası tayin etm işti. B öyle-
ce Y eniçeri ocağı dışından saray adam la­
rından birisi Yeniçeri ağası olm uş bulu­
nuyordu. Ocak dışından g elen yen i ağ.ı-
ya m aiyet lâzım olduğu cihetle bu ağa­
nın. altm ış bir bölük teşk il etm esine m ü ­
saade olunm uştu.
B öylece Y eniçeri ocağının taksim atı
son şeklini alm ış oluyor v e 196 ortalık
ocak yekûnunun 101 ortasını Cemaat v e ­
ya Y aya bölükleri, 34 ortasını sekban
bölükleri, 61 ortasını da ağa bölükleri
teşkil ediyordu.
A ğa bölüklerinden yirm ibirinci bölü­
ğe ekseriyetle «Paşa odası» denirdi. A n ­
aneye göre K anunî’nin m eşhur veziria­
zamı M akbul İbrahim Paşa yeniçerilerin
eski ve yen i edalarını tam ir ettirm iş, bu
inşaatı dolaşırken 2 1 inci ağa bölüğünün
aşçısı veziriazam a bir tas şek er şerbeti
ikram etm işti. Bundan pek hoşlanan İb­
rahim Paşa şerbeti içip aşçıya ihsanda
bulunduktan sonra «bundan sonra bu o -
da benim odam olsun» dem iş v e ölüm ü­
1463
n e kadar bu bölüğü him ayesine alm ıştı.
A ğa bölüklerinin önem i Kanunî za­
m anında daha da artm ıştı. Padişah k en ­
disini birinci ağa bölüğüne yoldaş ya p ­
m ıştı. A yrıca eski adalarda bulunan 61
inci bölüğün odası önünden geçerken
kendisine ikram edilen şerbeti içtikten
sonra içini altunla doldurm uştur. Bunu
m üteakip oda önünden geçen her h ü ­
kümdara şerbet sunulm ası âdet haline
gelm işti.
2 — Y eniçerilerin kışlaları
İstanbul’un fethinden önce yen içeri­
lerin oda denilen kışlaları Edirne’de S u l­
tan Selim cam ii civarında K avak m ey ­
danında idi. İstanbul d ev let m erkezi o -
lunca burada da yen içeriler için kışlalar
yapıldı. Y eniçeri kışlaları bunların or­
ta den ilen bölük teşk ilâ tla n nazarı it i­
bara alınarak bina edilm iş olduğundan,
kışla kelim esi kullanılm am ış v e bütün
eserlere yeniçeri od alan d iy e g eçm iş­
tir.
İstanbul fethini m üteakip ilk y e n i­
çeri od alan Şehzade cam ii ile bunun
karşısına yapılm ıştı. Büyük ihtim alle
bunların inşaatı devam etm ekteyken A k­
saray tarafında da ikinci bir inşaata- baş­
lanm ıştır. İlk başlanan inşaat daha ön­
ce bittiği v e ötek i ondan daha y en i du­
rum a geçm iş olduğundan Şehzadebaşı’n -
daki odalara «Eski odalar», A ksaray’da-
kine de «Yeni odalar» denm iştir. Eski o-
d a la n n bir kısm ının yerine Şehzade ca­
m ii y ap ılın ca yık ılan odalardaki efradın
bir kısm ı eski odaların Şehzade cam ii-
n in karşısında kalan bölüm üne, bir k ıs­
mı da y en i odalara nakledildiler.
Yeni odalardaki Orta Cami’den gay­
rı bugün yen içeri k ışla la n v e onun m üç-
tem ilâtm a a it hiçbir bina izi k alm am ış­
tır. E ski odalar Şehzade cam im in kar­
şısındaki akaretler ile onların arkasına
v e y in e D ireklerarası’n ın bulunduğu y er
ile onun arkasına isab et etm ekteydi. Y e­
ni odalar ise, A ksaray’da Y usuf Paşa
çeşm esinin karşısında Sofular’a doğru
gidilirken sağdaki bostanm m ukabiline
isab et eden kısm ın biraz ilerisindeydi.
Bu m ıntıkada hâlen de m evcu t olan Or­
ta Cami «Etmeydanı» da d en ilen y en i o -
dalar sahasının işaretlerindendir.
Gerek y en i odalar gerekse eski oda­
 larda her bölük için birkaç odadan m ü­
teşekkil daireler, m utfak, kiler, çam aşır­
hane v e çardaklar vardı. Orta odalarının
merm er d irek lerle sü slü kapılarının ü s­
tünde o ortanın n işan denilen hususi a-
lâm eti m cvcuttu. A tıf E fendi kütüpha­
nesinde 1734 num araya k ayıtlı kanun-
nâme-’den öğrendiğim ize göre, y e n i oda­
larda 140 bölük için 368 ocaklı oda, 69
ocak, 130 çardak, 90 talim hâne, 20 köşk,
4 tekke, 158 ahır; eski odalarda ise 26
bölük için 47 ocak lı oda, 55 kerevet, 21
çardak, 1 tekke, 26 ahır m evcuttu.
Y eniçeri odalarının en m ühim k ı­
sım ları m üteaddit yan gın larla yanm ış ve
yangın felâk etlerin i m üteakip yeniden
inşa ettirilm iştir. 1826 y ılın d a y en içeri
ocağı kaldırılırken Y eni odalar yağlı
paçavralarla tutuşturulup yakılm ış, E s­
ki odalar da birkaç gün sonra y ık tır ıl­
mıştır.
Osm anlı tarihinde esas m eşhur olan
v e m ühim hâdiselere sahne teşk il eden
yeniçeri kışlası y en i odalar idi. Buradaki
Orta cam i de h ayli m eşhurdu. Zira y e ­
niçeri ocağı ağaları bir şeyi görüşecek­
leri zaman bu cam ide toplanıp karara Bir yeniçeri (F errijl'den)
varırlardı.
C am i-i M iyâne şeklinde de zikredi­
len Orta camii K anunî’nin m eşhur v e -
ziriâzaml&nndan İbrahim P aşa’nm de­
lâ letiy le yaptırılm ıştı. İlk inşa edildiği
vakit bir m escit durum unda olan Orta
cami Üçüncü M urad zamanında büyü ltü ­
lüp son şek lin e konulm uştu.
Yeni odalar kısm ında kışla odala­
rından başka b ir de 1578 dc inşa edilen
bir barut ve kum bara im alâthanesi var-
di-

3 —- Yeniçeri ocağının büyük subayları

Yeniçeri ocağının subaylarını rütbe

v e selâhiyetlerine göre ik i kısm a ayır­
mak müm kündür. B unlardan b ilin ­
ci kısm a dahil olanlar orta v e bö­
lüklere kum anda edenler, ikinci k ısım -
dakiler d s bu kum andanlara tabi su­
baylardı. Orta ve bölük kumandanları
ayni seviyede addedilm ediğinden teşri­
fatta bir kısm ı diğerlerine tekaüdüm e t­
m ekte idiler.
Y eniçeriocağınm kumandanı olan y e ­ B ir Avrupa gravürüne; göre onaltıncı i -
niçeri ağası bir tarafa bırakıldığı takdir­ sır sonlarında ateşli silâhlarla mücehhez
de, diğer büyük subayların her bîrinin yeniçeriler.

1469
 bir orta veya bölüğün veyahutta m u ay­
yen vazife ile m ü k ellef orta grupunun
kumandanı oldukları görülür. B üyük
subaylar birbirinden farklı derecede id i­
ler. Bunların teşrifattaki sıralarını da
gösteren dereceleri ocağın kuruluşunda
kaldırılışına kadar ayni v aziyette devam
etm em iş, ocağın tekâm ül seyrin e uydu­
ğu gib i, ocak nizam larının gevşed iği d e­
virde de m uhtelif sebepler yüzünden ba­
zı subayların d ereceleri esk isin e nisbetle
yükselm iş, bazılarının da inm iştir.
Ocak teşkilâtının son şek lin i alm a­
sından onyedinci asrın ikinci, y a n sın a
kadar ocak ağalarının sıra la n şöyleydi:
Y eniçeri ağası: Y eniçeri v e acemi
ocağının baş kumandanı.
Sekbanbaşı: Sekban ortalan kum an­
danı.
Kul kethüdası: Birinci ağa bölüğü
kumandanı.
Z ağarcıbaşı: A ltm ış dördüncü orta­
y ı teşk il eden, piyade ve süvari zağarcı-
la n n kumandanı.
Sek son cu başı: Y etm iş birinci orta­
nın kumandanı.
T um acıbaşı: A ltm ış sekizinci orta
kumandanı.
H asekiler: 14, 49, 66. 67 inci ortalar
kumandanları.
B aşçavuş: A ğa bölüklerinden beşinci
bölük kumandanı v e ocak başçavuşu.
B aşdeveci: D eveci ortalarının en k ı­
dem lisi.
D eveciler: D eveci ortalan n m diğer
kum andanlan.
Baş yayabaşı: Cemaat ortalanndaki
en kıdem li yayabaşı.
Muhzır ağa: A ğa bölüklerinden od a­
sı m uayyen olm ıyan bölük kumandanı.
K ethüda yeri: A ğa bölüklerinden o-
dası m uayyen olm ıyan bölük kumandanı.
B aş bölükbaşı: A ğa bölüklerinden
bölükbaşıların en kıdem lisi.
Bu sırayı takip eden y en içeri ocağı
yüksek subayları başd eveciye kadar bi­
rinci, baş deveci d ah il olduğu halde on­
dan aşağıdakiler ikinci derece itibar e-
dilm ekteydi. Lâkin On yed in ci a sn n son-
ia n n a doğru m uhzır ağa eh em m iyet ka­
zanm aya başlam ış v e on sekizinci a sn n
başlannda tum acıbaşın ın altındaki d e ­
receye kadar yükselm iştir. Şim di bu n la­
rı ayrı a y n tanıyalım .
Y eniçeri ağası: Y eniçeri ocağının en
1470
büyük kumandam yeniçeri ağası idi. Ye­
niçeri ocağı ile birlikte acem i ocağı iş­
lerinden de yeniçeri ağası m es’uldü. N ü ­
fuz ve rütbe bakım ından e le alındığı tak­
dirde yen içeri ağası tekm il kapıkulu as­
keri sın ıfı içinde en itibarlı âm irdi. Z i­
ra yen içeri ağasının em rine tâbi olm ıyan
altı bölük ağalarının arasında da yen i­
çeri ağası kadar itibarlısı m evcut d eğil­
di. Onun bu eh em m iyeti, yeniçerilerin in
kapıkulu askerinin en kalabalık e v en
önem li sınıfını teşk il etm esinden ileri
geliyordu.
F atih M ehm ed’ten itibaren pad i­
şahlar kendilerine m uti bir d evşirm e s ı­
n ıfının d ev let idaresinde rol sahibi olm a-
la n n ı destekliyerek, kum andanlık v e i-
darede Türklerden seçkin bir züm renin
g elişm esin i en gellerk en kapıkulu asker­
leri de eskisinden daha fazla ehem m iyet
kazanmış, hatta saray üzerinde m üessir
bir vaziyet alm ıştı. B u bakım dan, o n la-
n n kum andanı olan yen içeri ağası da
em rindeki asker d olayısiyle elb ette e-
h em m iyetli addedilecekti.
O cağın kuruluşundan 1451 yılm a ka­
dar y en içeri a ğ a la n ocaktan tâyin ed i­
lirlerdi. F atih M ehm ed, tahta g eçtiği za ­
m an cülûs bahşişi istiy en yeniçerilerin
bu arada yaptıkları küstahlığa içerled i­
ğinden, bundan sonra yen içeri ağalan n ın
sekbanbaşılardan tayin edilm esi u su lü ­
nü koydu. Bu usul, İkinci B ayezid za­
m anındaki yen içeri ağası B ayezid ağa­
nın katline, veyah u t da Yavuz S elim za­
manındaki yeniçeri ağalan n d an B a ly e­
m ez Osman A ğanın idam ına kadar de­
vam etm iştir. Y eniçerileri ayaklanm aya
tahrikleri yüzünden idam edilen bu ağa­
lardan sonra yen içeri ağalan n a bir kaç
istisna ile ocak m ensuplanndan d eğil
saray ağalan n d an tayin yapılm ıştır. S a ­
raydan yapılan tayin de On yed in ci as­
rın ortalan n a kadar sürm üş, bilâhara
bazan ocaktan, bazan da saraydan y e n i­
çeri ağalığına g etirilen ler olm uştur.
Y eniçeri ağası ocağın en büyük â-
m iri olduğu cihetle, ocağa a it h er türlü
işlerin başı da o idi. Bu bakım dan ağa­
n ın riyaseti altında ocak işlerini görüş­
m ek v e d a v a la n dinlem ek için bir divan
toplanırdı. Buna «Ağa divanı» ism i v e ­
rirlerdi.
D ivan-ı hüm ayun toplantıları sıra­
sında yen içeri ağası bir m iktar yeniçeri
ile Kubtıealtı önüne kadar gelir, fakat
kendisi m üzakerelere iştirak etm eyip dı­
şarıda m uayyen bir yerde beklerdi. V e ­
zir rütbesindeki kim selerden de y e n iç e­
ri ağası tâyin ed ild iği devirde bu rütbe­
ye sahip olan v e kendilerine A ğa-paşa
denilen y e n is e n ağ a la n divan toplantı­
larına iştirak ederdi. Ş a y e t padişah sa ­
rayda d eğilse yen içeri ağası d ivan top­
lantısına gelm ezdi. D ivan -ı hüm ayun
toplantılarım m üteakip, d ivan erkânı ar­
sa girm eden ön ce yen içeri ağası arza g i­
rer v e ocak hakkında izah at verirdi. A -
ğalar arza girm eden ön ce veziriazam la
m utlaka görüşürlerdi.
A ğa bölüklerinin ihdasından sonra
yeniçeri ağasının ehem m iyeti arttığı c i­
hetle, bu devirde, «Ağa gediklileri» d e­
nilen. m aiyet halkı da eh em m iy et kazan­
mıştı.
Y eniçeri ağasın ın derecesi sancak
beyi ayarında itibar olunurdu. B u se ­
beple, onaltm cı asır so n la n n a kadar
terfi eden yeniçeri ağa la n beylerb eyi
veya k ap ian -ı d erya yapılırdı.
Y eniçeri ağalan padişah kulu sayıl­ Y eniçeri Ağası ( F e m o l’den)
dıklarından 1593 tarihine kadar tayin ve
azilleri bizzat hüküm dar tarafından y a ­
pılırdı. Y ine aynı sebepten ötürü pad i­
şah sefere çıkarsa o da beraber gider,
sefere; katılm azsa o da îstan b u ld a kalır­
dı. Koca Sinan Paşa’n ın veziriâzam lığı
sırasında 1593 yılın d a ilk d efa bir y e n i­
çeri ağasının veziriâzam tarafından azil
ve tayini yapıldı v e y in e ayni tarihten
başlamak üzere yen içeri ağasının sadra­
zam la b irlik te sefere iştiraki usûl h a li­
ne geldi.
Y eniçeri ağalan İstanbul’un em n i­
y e t ve inzibatından da m es’u l old u k lan
cihetle, zaman zam an şeh ir için d e kol g e­
zerlerdi.
Şekbanbaşı; Bazı tarihi eserlerde,
Yavuz S elim zam anına kadar y e n içer i­
lerin en büyük kum andanının sekbanba-
şı olduğu yazılm ışsa da bunun doğru o l­
madığı anlaşılm aktadır. F atih kanunna­
m esinin ik i yerind e yen içeri ağasından
bahsedilm esi, ü stelik «ve ağalardan y e n i­
çeri ağası sair ağaların büyüğüdür» diye
sarih bir ifadenin bulunuşu, buna kar­
şılık kanunnam ede şekbanbaşı k elim esi­
ne hiç rastlanm am ası, y en içeri ağasının
ocağın en büyük ağası oluşuna şüphe Çorbacı v eya bölük kumandam
bırakmaz. (F erriol’den)

1471
 Sekbanbaşi, esas itib a riy le cem aat
ortalarından kabul edilen altm ış beşinci
ortanın kum andam idi. Y eniçeri ağaları
sekbanbaşılardan tayin ed ild iğ i devrede
bunların itibarları fazlaydı. Bilahara
sek b an b aşılan n ağalığa geçm eleri u su ­
lü n e son verilin ce itibarları azalm akla
beraber ağalıktaki m aiyeti m uhafaza et­
m elerine m üsaade ed ilm işti. O nyedinci
asırdan itib aren sekbanbaşılar eh em m i­
yetlerin i daha fazla k ayb etm işler v e â -
deta vazifesiz bir m em ur durum una g e l­
m işlerdir.
K u l kethüdası: Y eniçeri o cağın ın ü -
çüncü d ereced e büyük kum andam olan
kul kethüdası y en içeri ağasın ın m uavini
durum undaydı. Ocak için d en derece d e­
rece yü k selerek yetişir, o cağın iç iş le ­
riyle daim i şek ild e alâkalı bulunurdu.
B unun için k u vvetli nüfuz sahibiydi.
P adişahlar yen içeri ağalarını derhal d e ­
ğiştireb ild ik leri halde, ocak su b ay v e e f­
radı üzerindeki nüfuzunu hesaba k ata­
rak kul kethüdasını k o la y lık la d eğ iştire­
m ezlerdi. K ul kethüdasının y ev m iy esi
K anuni zam anında 35 akçe ik en o n y e ­
dinci asırda 40 hattâ 45 ak çey e çıkm ıştı.
B undan başka İstanbul için kulluk te v ­
cihi sırasında adam başına 85 akça a lır­
dı. K ul kethüdası m azûl olursa kırk beş
bin akçelik zeam et verilirdi.
K ethüda bey şeklin d e d e tanınan kul
kethüdası torfi ederse sekbanbaşi olu r­
du. L âkin sekbanbaşılar gözden düşünce
ocak dahilinden yen içeri ağası tayin e d i­
lirken sekbanbaşi atlanarak kethüda bey
ağa yapılırdı.
İstanbul ve taşra şeh irlerin d e kara­
kol su b aylığı hizm eti görecek y en içer i­
leri seçerek tevcih atta bulunm ak k eth ü ­
da b ey in selâ h iy eti cüm lesindendi. K u l­
lu k tâbir ed ilen bu işe yaşlı ve tecrübeli
y en içeriler ayrılırdı.
Zağarcıbaşı: D erece itib a riy le kul
kethüdasından sonra g elen zağarcıbaşı
cem aat ortalarından altm ış dördüncü or­
tanın kum andanı idi. Bu orta efradı se k ­
banlar gib i atlı v e yayalardan m ü rek ­
kep olup 1663 yılın d a atlı zağarcılar 35
yayala r 391 kişiydi. Z agarcıbaşm ın y e v ­
m iyesi onaltıncı asır sonlarında 23, o n y e­
dinci asır sonlarında 26 v e 29 akçe idi.
Z ağarcıbaşı tım ara çıkarsa y ıllık kırk bin
akçelik zeam et verilirdi.
Z ağarcıbaşınm kum anda ettiği bö­
1472
lü k efradı hüküm darın avlanm asına
m ahsus a v köpekleri b esler v e padişah
ava çıkınca bunlar da beraber bulu n u r­
lardı. P a d işa h la n n avı bıraktıkları de­
v ird e bunların a v işleri bir gösterişten
ib aret kalm ış, bilâhara bu a v h izm etle­
ri kapıkulu efradından alınarak b ostan ­
cılara verilm iştir.
S e k so n c u b a şı: Sam soncu v e y a sek -
soncıibaşı, cem aat ortalarından y etm iş
birinci ortanın kum andanı idi. S ek so n -
cubaşının kum anda ettiği bölük efradı
asıl vatan ı Sak son ya olan büyük cinsten
av köpeği beslerdi. Ocak an’anesine g ö ­
re, E flâk voyvod asın ın gönderdiği av
köpekleri bu ortaya v erilm iş v e orta e f ­
radı da köpeklerin bakım v e terbiyesi
ile v a zifeli k ılın m ıştı. S ek son cu b alan n
k öpeklerinden avdan başka harpte de
istifad e edilirdi. O naltıncı asırda zağar­
cı ve seksoncuların b esled ik leri a v hay­
v a n la n bostancılara d evred ilm iş o ld u ­
ğundan, p adişah sefere gid erk en sek son -
cubaşı eski an’an eyi gözönünde bu lu n ­
durarak bostancılardan m u vak k aten sek -
son alarak sefere katılırdı. Seksoncuba-
şıla n n m y ev m iy e si 28 akçe idi. S ek so n -
cubaşım n em rindeki ortanın m evcudu
1623 te 350, 1664 te ise 531 kişiyd i.
T u m a c ıb a ş ı: Cem aat ortalarından
altm ış sek izin ci orta kum andanı olan
T u m acıb aşı derece itib ariyle seksoncu-
başıdan sonra gelirdi. R esm i v esik a la r­
da ser turnaî şek lin d e k ayd ed ilen tu r-
nacıb aşılık Y ıldırım B ayezid zam anın­
da ihdas ed ilm işti. Fakat ocak an ’an esi­
ne göre, tu m a cıb a şıy a bağlı ortanın ih ­
dası F atih M ehm ed zam anındadır. T ıır-
nacıbaşınm em rindeki orta efradı b alık ­
çıl, turna v e sair av kuşlarını y a k a lı-
yan tazıları beslerlerdi.
T u m acıb aşı terfi ederse seksoncu-
başı olurdu. Turnacıbaşının y e v m iy esi
Onaltıncı asır ortalarında 23, O nyedinci
asırda 27 akçe idi. T u m acıb aşı tım ara
çıkarsa y ü lık 30 bin akçelik zeam et v e ­
rilirdi. Turnacıbaşının em rindeki orta­
nın m evcudu 1623 te 280, 1664 te 468 k i­
şi idi.
H esek iler : Cem aat ortalarından 14,
49, 66 v e 67 in ci ortaların kum andan­
larına h asek iler denirdi. B unlar itibarlı
orta kum andanlarından olup kendilerine
«ağalar» d iye hitab edilirdi. Padişah
cam iye çık tığı zaman h asek ilerin k ıd em -
 Eski resm i kıyafetler
Y ukarıfci re sim , s o ld a n : B a b -ı â li te rc ü m a n ı, D ü v el-ı e c n e b iy e elcisi, R e is ül-kütt& b
e le n d i h a z r e tle r i, B u h a r a elçisi, İ ç a ğ a s ı,
A $ağıki re sim , s o ld a n : B a ş ç u h a d a r agra, D e fte rd a r e fe n d i, D e fte r em in i e fe n d i, N işan c ı
e fendi. D a rp h a n e em in i efe n d i (A rif P a ş a 'm n b îr a s ır evvel P a r i s 't e b a sılm ış «rMecmuai
te sa v iri O sm an iy y e» a d lı e se rin d e n ).
 -

„ V
* ' -ja

Eski resmi kıyafetler

Yukarıki resim, soldan: Bab-: âi: alay başçavuşu. Çavusbagı a£a, Beğlikci eteneli. Ame-
dî e fe n d i. Büyük tezkireci efendi.
Aşağrıki resim, saldan: Hademe. Rûus halifesi efendi, Kethüda kâtibi efendi, Vezir
mektubcusu efendi, R eis kisedan efendi, Çavuşbaşı kisedan (Arif Paşa’nm bir asır evvel
Paris’te hasılmış «Mecnıuai tesaviri Osmaniyye» adlı eserinden).
 Soldan; K ul kethüdası,
lilerinden iki tanesi sağda d iğer ikisi
de solda yürüdü klerinden bunlara t h ü n ­
kâr hesekisi» ism i de verilird i. H asek i,
lerin en k ıd em lisine baş h asek i d en ilir­
di; bu terfi ederse tu m acıb aşı olurdu.
K anunî Sü leym an d evrin d e hasek ilerin
yirm i üçer akçe y ev m iy eleri vardı. 1625
yılın d a haseki ortalarından ondördüncü
ortanın 180, kırk dokuzuncu ortanın 286,
altm ış altıncı ortanın 305, altm ış y e d in ­
ci ortanın 247 k işilik efradı m evcuttu.
B aşçavuş: A ğa bölü k lerin d en be­
şin ci bölüğün kum andanı, ayni zamanda
bütün ocağın başçavuşu idi. 1451 den
onaltm çı asır başına kadar ocak başça­
vuşu sekbanlar çavuşu idi. S ek b an öaşı-
n m gözden düşm esini m üteakip ocak
başçavuşluğu da onlardan alınarak ağa
bölüğünde ihdas ed ilen başçavuşa v e r il­
m iştir. B eşin ci ağa bölüğü ken d isin e y e ­
ni verild iği sıralarda başçavuşun y e v m i­
y esi on akçe iken bilâhare yayab aşıla-
n n derecesine, yân i 20 ilâ 2 1 akçeye ç ı­
karılm ıştır.
Y eniçeri ocağının kethüda beyden
sonra en nüfuzlu şah siy eti başçavuş i-
di. A ğa divan ının akdi sırasında k et­
h üda beyin yardım cısı olup, ketaüda
b ey bulunm azsa onun işlerin i başçavuş
yapardı. Y eniçeri ağasının verdiği e-
m irler, başçavuş tarafından ocak h a lk ı­
na tebliğ edilirdi. M uharebe zam anında
1§73
Haseki, Zağarcı başı
başçavuşun .m aiyetin d e yüz otuz kadar
küçük em ir subayı bulunur, harekâta
ait em irler bunlar v a sıta siy le ocak er ­
k ânına ulaştırılırdı.
Y eniçeri ocağı çavuşlarına, divanı
hüm âyun v e tersane çavuşlarından ayır-
d ed ileb ilm eleri için «kul çavuşu» d en ir­
di. B aşçavu ş azled ilirse d eveci ortası k u ­
m andam , terfi ed erse haseki olurdu. Tı­
m ara çık tığ ı zam an onbeş bin akçelik
d irlik verilirdi.
M uhzır ağa : A ğa bölü k lerin d en bi­
rinin kum andam olup, kum anda ettiği
bölük zam an zam an d eğişm ek teyd i. O -
cak m uhzırlığı ağa b ölü k leriyle birlikte
ihdas olunm uştu.
M uhzır ağa hazarda v e seferd e bö­
lü ğ ü y le b irlik te veziriâzam kapısında
v e onun m aiyetin d e bulunurdu. D ivan-:
h üm âyun v e sadrâzam ların ikinci d iv a ­
nında ocak işlerin i takip eder, d iğer ta­
raftan da sadrâzam a m uhafızlık yapardı.
V eziriâzam İstanbul’da k ol gezerken
m uhzır ağa da yanında bulunurdu. M uh­
zır ağanın m aiyetin d e, su çlu kim selerin
tev k if v e hapis işlerin i takip için <ha-
berci» d en ilen efrad vardı. M uhzır ağa
veziriazam ın m uhafazasından m es’u l o l­
duğu cih etle, m uhafızlık hizm eti için
m uhzır ağanın em rinde altm ış k işilik
y en içeri k u vveti bulunurdu. Sad n âzam
sefere çık ın ca m uhzır ağa dâ beraber
 Soldan: Başçavuş, Muhzırağa, Bölükbaşı
gider v e İstanbul’daki işleri, için bir bö-
lükb aşıyı v ek il bırakırdı.
O naltuıcı asrın sonuna kadar m uh­
zır ağanın derecesi yayabaşm m altında
idi. F akat O n y edinci asırda eh em m iyet­
leri arttığı cihetle terfi ettik leri zaman
deveciliğe, h asekiliğe, hattâ usulsüz o -
larak turnacıbaşılığa kadar çıkarlardı.
Buna m ukabil ocak kanunu gereğince
m uhzırın terfi edince yayabaşı olması
lâzım dı.
Y eniçeri ocağı kaldırılınca muhzır
ağalık da kaldırılarak onun, yerin e in z i­
bat işleri ile m ü k ellef «tomruk ağalığı»
ihdas edildi ve tom ruk hizm eti ifa eden
kim selere «kavas» nam ı verildi.
K ethüda yeri : A ğa bölüklerinin
ihdasını m üteakip k u l kethüdasının s e ­
fere çıkm ası üzerine onun ocaktaki iş­
lerini takiple vazifelen d irilen bir B aş-
bölükbaşıya k ethüdayeri denm iş, bilâh a-
r3. bu m akam yerleşerek kalm ıştır. K et­
hüda b eyin m uavini durumunda olan
kethüdayeri, ağa bölüklerinden birinin
kum andanı olm akla beraber odası y o k ­
tu, yâni böiüğü m uayyen değildi.
A ğa bölüklerinin en kıdem li bölük
başısı olan başbölükbaşı terfi ederse k e t­
hüdayeri olurdu. K ethüdayeri terfi e t­
tiği takdirde^ m uhzır ağa olm ası lâzım ­
dı. Fakat baz an baş yayabaşı olur, hattâ
iltim asla haseki veya deveci bile y a p ı­
1474
lırdı. Û naltıncı asır sonlarında kethüda­
yeri tım ara çıkarsa onbin akçelik dirlik
verilirdi. Lâkin, sonraları k eth ü d ayeri-
ne d irlik verm e usulü kaldırılm ıştır.
B aşdeveci : D eveci o rta la n kum an­
danlarının e n kıdem lisine başdeveci d e ­
nirdi. Cem aat ortalarından olan deveci
ortalarının ev v elce itibarları fazlaydı.
Baş d eveci terfi ederse hünkâr h asek i­
si v ey a acemi ocağının R um eli ağası o -
lurdu. D eveci ortası kum andanlarına
O naltm cı asır ortalarında tım ara çıkar­
larsa yirm isekiz bin akçelik zeam et v e ­
rilirdi. O nyedinci asırda bunların y e v ­
m iyeleri 24 ilâ 28 akçe idi.
D eveci ortaları m uharebelerde siper
hizm eti görürler, sefere gid ilir v e dönü­
lürken yen içeri ağasının d evelerin i yü k ­
ley ip ağırlıklarını naklederlerdi.
B aş y a y a b a ş ı: Cem aat o rta la n k u ­
m andanlarının h ep sin e birden evvelce
resm î adı ile «ser p iyad egân -ı dergâh-ı
âli» yâni dergâh-ı âli y a yab aşılan denir­
di. Fakat bilâhare sekban, zağarcı, sek -
soncu, turnacı orta la n kendi İsim leriyle
yâni, sekban başı v e sekban ortalan , za-
ğarcıbaşı v e zağarcı ortaları şeklinde a-
m lm aya başlanınca, b u n lan n dışında ka­
lanlar da d evecilerle beraber yayabaşı
ortalan d iy e anıldı. N itekim zağarcı,
seksoncu ve turnacıların ortaya çıkm a­
sından öne*: yayabaşılar terfi ederse
 başyayabaşı, oradan da terfi ederse kul
kethüdası olurdu. Lâkin, ağa bölükleri­
nin ihdasından sonra v a ziy et daha da
d eğişti. Y ayabaşıîan n en k ıdem lisi baş-
yayabaşı olduktan sonra terfi’i halinde
deveci, zam anla kıdem kazanarak baş-
deveci olabilir; veyah u t da yirm i beş
akçe ile kapıkulu süvari bölüğüne, ç ı­
karılırdı.
Yayabaşılara m ühim h izm etlsr gör­
dürülürdü. Bu hizm etler arasında h azi­
ne bekçiliği, ocak b eytülm alciliği. kale
m uhafızlığı, seferde ve ayrıca d ev let
m erkezinde m eydan çorbacılığı, harp es­
nasında sürsat usulü ile zahire veya
bunlara karşılık resim lerin tah sili sa y ı­
labilir.
Başbölükbaşı : Cem aat ortaları ku­
m andanlarına yayabaşı, ya y a b a şıîa n n en
k ıdem lisine başyayabaşı d en ild iği gibi;
ağa bölüklerinin ihdasından sonra da
bunların kum andanlarına bölükbaşı. en
kıdem lisine de başbölükbaşı denilm iştir.
Böiükbaşılar terfi ederlerse kethü-
dayeri olurlardı. K anuni Süleym an d ev ­
rinde ellisek iz adet ağa bölükbaşısm m
yevm iyesi dokuzar akçe idi. Zamanla
bu m iktar çoğalm ış 1623 sen esin d e 10 ile
13 akçe durum una gelm işti. Böiükbaşılar
tım ara çıkarlarsa önceleri sekiz bin ak­
çelik, sonralan onbeş bin akçelik dirlik
alırlardı.
4 — Hükümdar m u hafızlığı v e teknik
işlerle ilg ili ortaların kum andanları
Yeniçeri ocağının birinci v e ikinci
derecedeki subaylarını teşk il eden ve
yukarda a y n tetkik edilen yü k sek su ­
baylarından başka, m ahdut sayıdaki or­
ta kum andanım , başlannd a bulundukla-
n ortalan n vazifelerin e bakarak a y n bir
grup halinde toplam am ız m üm kündür.
Bu m ahdut sayıdaki o rtala n n bir kısm ı
padişaha m uhafızlık etm eleri, bir kısm ı
da ihtisasa m ü teallik ve bu bakım dan
teknik sayılacak işler görm eleri b ak ı­
mından diğerlerinden ayn lm ak tayd ı.
M uhafızlık hizm etinde bulunanlar solak­
lar, teknik sayılacak şey lerle m eşgul o-
lanlar ise talim hanecibaşı, avcıbaşı, zem -
berekçibaşı gibi orta su b a y la n idi.
Solak ortaları ve solakbaşılar: Hü­
kümdara m uhafızlık etm ekle vazifeli o-
U n solak o rtalan m a ihdası Yıldırım
B ayezıd zam anına rastlam aktadır. Ce­
m aat ortalarından olan solak orta la n 60,
61, 62, 63 üncü ortalardır. B unların k u ­
m andanı olan yayabaşılara solakbaşı
v ey a ser solak denilirdi. Solaklar y e n i­
çerilerin boylu boslu, cesur, iy i ahlâk­
lı, söz dinler ve kabili hitap olan, cesur
ve tecrübelilerinden seçilirdi. Solak ba­
şının m utlaka solak ortalarından g elm e­
si lâzım dı. Başka bölük efradından terfi
edenler solakbaşı yapılm az, solak bölük­
leri k eth ü d alan n ın en kıdem lisi solak-
başılığa geçirilirdi.
B unlara solak denm esinin sebebi;
padişahın atının sağında giden iki solak-
başının, ok v e y a y la n n ı kullanırken p a ­
dişaha arkalarını dönm em ek için ok ve
y a y la n m sol elleriy le atm alarından ileri
gelm ekteydi. Solak ortalan seferde ik i­
şer bölük halinde h üküm dann sağ ve
solunda giderlerdi. M uharebe m eyd a­
nında dört solakbaşı ile dört kethüda ve
dört odabaşı padişahın atın ın y u la n n ı
tutar v e etrafında bulunur, dörtyüz ok­
çu solak neferi de etrafı çevirirdi. Bu
bakım dan, veziriâzam gibi yak ın v a zife­
lile r m üstesna kim se hüküm dann y a n ı­
na bırakılm azdı. Düşm anın fed aileri için
bile padişahın yanına kadar gelebilm ek
im kânsız denecek derecede zordu. S olak ­
lar sefere giderken en ü ste beyaz dört
kollu k aftan ian n ı giyerler, dolam aları­
nın etek lerin i ve giydikleri kollardan d ı-
şarda kalan ikisini kuşaklarının içine
sokarlardı. Bu k ıyafette padişahın önün­
de yürürken ok v e y a y la n ellerin d e ku­
rulu bulunurdu. İkişer ik işer hüküm da­
n n sağ v e solundan ilerliyen solakbaşı-
la r n eferler gib i y a y a olm ayıp sair y a -
y ab aşılar m isillû atlı idiler.
Hazarda solaklardan seçilm iş on iki
kişi padişahın gezinti v e cam iye g id iş­
lerinde kendisine m uhafızlık ederdi.
Bunlara rikâb-ı hüm âyun solak lan is­
m i verilirdi.
Solak efradının kıyafeti diğer y e n i­
çerilerden belirli şek ild e farklı idi. B un­
ların börklerinin etrafı sırm a v e ipekle
işlenm iş olup tepeleri de sivri idi. K ü-
lâhın ön kısm ında bir sorguçluk yâni
tü ylü k vardı. Solakbaşılar ise samur ve
%’âşak kaplı k adife ü st elb isesi giyerler,
başlarındaki sorguca da balık çıl tüyü ta­
karlardı. A yaklarında da sa n çizm e bu­
lunurdu:
K anunî Süleym an zamanında solak-
b aşılaım yevm iyesi 23 akçe ik en Onye-
dinci asırda 26 akçe, kethüdalarım nki
de 20 akçe olm uştu. Solaklardan kapı­
kulu süvariliğine çıkanlara 15 akçe v ev -
Solakb aşı ( Fe rrîol’d en )
Onaltı v e Onyedinci asırlarda Solaklar
(A lm anca bir kıyafet albüm ünden)
1476
m iye, Onaltm cı asırda tım ara çıkan so-
lakbajılara 15 bin akçelik dirlik v e r i­
lirdi.
Yeniçeri ocağının iy ice bozulduğu
devirde rikâb solakları bile derm e çat­
ma adamlar vaziyetin e düşmüştü-. Ocak
kaldırıldığı zaman 12 rikâb solağının sa­
y ısı otuza çıkarılarak, y en i teşilâtta «ri­
k âb -ı hüm âyun kademesi» ism i ile yer
alm ıştır.
Talim hanecibaşı : A ğa bölüklerin­
den 54 üncü ortanın kum andanına «ser
m uallim -i talimhane> yani talim hane ci-
başı denilirdi. Hazarda harbe çok iy i h a ­
zırlanan kapıkulu askeri için ok ve tü ­
fe k talim i yapacak bir yerin elb ette b u ­
lunm ası gerekirdi. İkinci B ayezid zam a­
nında Etm eydanında yap tırılan beş ta­
lim haneye nezaret işi 54 üncü ortaya v e ­
rilm işti. Bunların vazifesi bilh assa y en i­
çeri efradına ok, kılıç kalkan talim i y a p ­
tırmaktı.
Talimh&necibaşı terfi ederse zen b e.
rekcibaşı olurdu. Kanunî d evrin d e ta-
Iim hanecinin yevm iyesi 20 akçe idi.
A v c ıb a şı: Y eniçerilere tüfek ta li­
mi yaptıran bir ortanın kumandanına
avcıbaşı denirdi. Tüfek talim i yapılan
y er E t m ey dam başında ok talim i y ap ı-
lan ok m eydanının civarındaydı. T üfe­
ğin taammümü v e okun yerin i tutar h â­
le gelm esi üzerine tüfek talim i daha
fazla ehem m iyet kazanmıştı. B u orta e f ­
radı, yeniçeri ocağına yen i g iren lerle d i­
ğer yeniçerilere bu talim i gösterirdi. E v­
v elce haftada üç gün, daha sonraları ise
perşem be günleri olm ak üzere haftada bir
bir gün tü fek talim i icra olunurdu. Üç
dört ayda bir yen içeri ağası v e ocağın
büyük ağalarından sekbanbaşı, kethüda
bey, başçavuş, orta çavuş m erasim elbi­
se siy le talim haneye gelir v e yap ılan ta­
lim i takip v e teftiş ederdi. Bu sırada
önce orta ve bölük kum andanları tüfek
atışı v e talim i yapar, ondan sonra efra­
dın tü fek atışına geçilirdi. H ed efe tam
ve iy i isabet kaydedenlere m ükâfatlar
verilirdi. Tüfek atışlarında h ed ef olarak
konulan şey testi idi.
Y eniçerilerin ok v e tü fek talim leri
Onaltm cı asrın sonlarına kadar pek sıkı
şekilde d evam edip bilâhara gevşedi.
H attâ ok v e tü fekten ani army anlardan
bunlara subay ta y in edildi. O cağın iyice
 Soldan itibaren: Vekilharç, Odabaşı, Bayraktar
bozulduğu devirde talim ler büsbütün
terkedildi.
T ü fek cib a şı: Cemaat ortalarından
m uayyen oim ıyan bir ortanın kum an­
dam idi. O naltm cı asra girilirk en y e n i­
çeri ocağına da tüfek girm iş v e asrın or­
talarında bir tüfekçi ortası kurulm uştu.
T üfekcibaşıya «ser tüfenkci» veya «ser
tüfengiran» da denilirdi.
Z en b erek çib aşı: Cem aat ortalarından
82 inci ortanın kum andanına «ser zen-
berekçi» yâni zenberekçibaşı denirdi.
Zenbûrek veya zenberek büyük ok v e ­
y a deve v e katır sırtında taşm an küçük
top idi. Y eniçeri teşkilâtının ilk zam an­
larından itibaren bir zenberekçi ortası
m eydana getirilm işti. Zam anla tüfeğin
esas silâh kabul ed ilm esiyle zenberekler
ortadan kalkm ış fakat isim devam e t­
miştir. Z enberekçibaşınm yev m iy esi y ir ­
m i beş akçe idi, terfi edince h asek i o -
lurdu.
Bu anlatılan subaylardan başka bir
de yeniçeri oçağm da orta kumandanları
ayarında addedilen ocak im am ı vardır.
Ağaim am ı da denilen ocak imamı cem a­
at ortalarından gayrı m uayyen bir orta­
nın da kumandam sayılırdı.
Ocak im am ının m utlaka cem aat or­
talarından olm ası lâzım dı. Orta camide
.^yeniçeri ağasına im am lık eden, ağa se­
fere gittiği zaman sefere katılan ocak
1477
im am ı resm î m erasim lerde başına y a y a -
başı keçesi yerin e ulem aya m ahsus örf
giyerdi.
5 — Orta ve bölük kumandanları d ışın ­
daki yeniçeri Subayları
Yaya v e y a cemaat ortalan kum an­
danlarına «yayabaşı», sekban v e ağa bö­
lükleri kum andanlarına «bölükbaşı» den ­
diği, bunlar için um um i bir isim olarak
da ¿Çorbacı» tâbirinin kullanıldığından
yukarılarda bahsetm iştik. Y eniçeri oca­
ğının subayları yalnızca yukarda zikre­
dilenlerden ibaret olpıayıp, orta v e b ö­
lüğün inzibat v e idaresinden m es’ul o-
lan kum andanın m aiyetin d e başka su ­
baylar da vardı. Bunlar: odabaşı, v ek il­
harç, B aytarlar v e başeskı idi.
Odabaşı: Yayabaşı v e bölükbaşmdan
sonra gelen bu subaylar daim i surette
orta v e bölüğünde bulunurdu. A ğa bö­
lü k leri od ab aşılân n ın en kıdem lisine
başodabaşı denirdi.
V ekilharç : D erecesi odabaşıdan son­
ra g elen vekilharç bir n ev i iaşe subayı
idi. H aftada bir defa toplanan kumanya
parası ils orta v e bölüğün iaşesini teda­
rik ederdi.
B a y r a k ta r : Oda eskilerinden^ olan
bu subay ortanın y a n s ı kırm ızı, y a n sı
sarı ve üzerinde zülfikâr resm i bulunan
bayrağını taşırdı.
B aşeski : D erecesi bayraktardan son­
ra g elen başeski orta v e bölük efra d ı­
nın en esk isi idi. İstan b u l’da karakol
hizm m eti gören baş karakullukçu baş
esk iler arasından tayin edilirdi.
6 — Y eniçeri]erin börk v e elb iseleri
Y eniçeriler başlarına beyaz keçeden
yap ılm ış «börk» giyerlerd i. Y en içerile­
rin k ıyafetlerin in en orijinal tarafı y e n i­
çeri k eçesi ism i v erilen bu beyaz börktü.
B örkün başa geçirilen kısm ından sonra
uzayan devam ı başın üstünden arkaya
devrilerek om uzlara kadar uzanırdı. Bu
kısm a yatırm a denirdi. Yatırm a, en seyi
kar, soğuk v e yağm urdan korum uş olu r­
du. Börkün en tepesinde v e yatırm an ın
arkaya d evrilecek yerin d e bir tel çem ­
ber vardı- Bu çem ber börkün alından i-
tibaren dik durm asına ve yatırm an ın bi­
çim li şek ild e arkaya d evrilm esin e hiz­
m et ederdi.
Börkün ön kısm ında güm üşten veya
parlak m adenden ya p ılm ış tü ylü k varcı.
Bazı eserlerde yü n lü k şek lin d e zik red i­
len bu kısm a sonraları kaşık lık da J e -
L.............. ..... ...... J
YeniçeriLere ait başlıklar: Soldan ilk sı­
ra yukardan aşağı; ü stte bök, altta h u m -
baracı başlığı; ik in ci sıra yukardan aşa­
ğı yen içerilere ait diğer b aşlık v e m iğ­
ferler; üçüncü sıra yukardan aşağı y e­
niçeri subaylarına a it başlıklar.
1478
nilm igti. Yünlük! eri y en içer iler m ali v a ­
ziy etlerin e göre k ıy m etli taşlarla sü sler­
lerdi. K um andan v e subaylar ise b aşla­
rına tak tık ları sorguçlarla g eriy e doğru
uzanan tü ylerin uçlarını bu tü y lü k k ıs­
m ına sokarlardı.
Yün lüksüz k eçeyi acem i ocağı k eth ü ­
dası ile başçavuşu v e aşçı bağısı, y e n i­
çeri ağasının bir y ere gid işin d e m ev cu ­
d iyetin d e bulunan ged ik li m eh terleri g i­
yerdi.
B ir kısım yen içeri b örk leri ü sk ü f
şek lin d e olup başa geçirilecek k ısm ın ­
da dört parm ak en liliğ in d e sırm a işlem e
m evcuttu. Bu ç e şit börklerin yatırm ası
yoktu. Ü sk ü fü y ayab aşıiar v e solaklar,
yatırm alı börkü de yen içeriler giyerdi.
Y ayabaşıiar süpürge şek lin d e sorguç ta ­
karlardı. A yrıca uçları y ü n lü ğ e g eçir il­
m iş turna teli den ilen tü y de arkadan bele
doğru sarkardı. Y avuz S elim ’in büyük
subayların b alık çıl tüyü takm alarım em ­
retm esinden sonra turna teli ya y a b a şıla -
ra inhisar eder olm uştu.
Y eniçeri ocağında d eveci ağalarla,
bolükbaşı, cem aat o rta la n k eth ü d aları­
n ın g iy d ik leri b aşlığa kuka denirdi. K u­
ka yayab aşı keçesi gib i olup ü sk ü f ve
sorgucu yoktu.
Y en içerilerin ü stlerin e giyd ik leri e l­
b isenin en fazla göze görüneni önü b oy­
dan b oya açık v e topuklara kadar inen
dolam a idi. B ir n ev i la ta v e enta'riye
benzeteb ileceğim iz dolam anın içi astar­
lı olup m iri m avi v ey a lâ civ ert çuhadan
yapılm ıştı. D olam anın u çları y ü rü y ü ş;
m âni olm am ası için bele sarılan ip ek v e ­
ya ip lik k u şağın araşm a sokulurdu. D o ­
lam anın üstüne «Barâni» d en ilen v e ç u ­
hadan yap ılm ış olan yağm urluk g iy erler­
di. Y eniçerilerin çakşırları baldırla; ".m
sıkıca sararlardı.
H er y en iç er iy e y ıld a dört buçuk m e t­
relik kadar çuha, bunlar için ayn i m ik­
tarda astarlık bez v e sarık için tülbent,
ayrıca göm lek lik bez, bir de h er n efere
«yaka akçesi» a d iy le dikiş b ed elin i kar­
şılam ak ü zere verilirdi. B ölükbaşı ve
yayab aşılara ise sobram ani den ilen y e ­
şil k aputluk bez v e y ü z elli akçe yaka
akçesi v erilm ek teyd i. Ocak ağalarına
ya zlık v e k ışlık olm ak üzere iki d efa k u ­
m aş tevzi edilirdi. Y eniçeri ocağı subay
ve efrad ın ın serpuş ve elb iseleri gibi
çizm eleri de m u ayyen bir şek le bağlan -
nuştı. Ocaktaki subay sın ıfı
için çizm eler üç renk üzeri­
n e tertip edilm işti. Cem aat
ortaları kum andanları, ağa
bölükleri kum andanlarının
b üyüklerinden kethüda bey,
m uhzırbaşı, b aşçavuş sarı
çizme; bunların dışındaki a -
ğa bölükleri kum andanları
k ırm ızı çizm e; d iğer küçük
subaylar da siyah çizm e g i­
yerlerdi. Sarı çizm eliler d a­
ha itibarlı olanlardı.

7 — Y eniçerilerin İaşeleri

Y eniçerilerin ia şe tarzı
zam anım ızdaki a sk er ia şesi­
ne benzem ezdi- Yani bugün
olduğu gibi hük üm et tara­ Y eniçerilerin et nakli
fından askere kazan k ayn a-
tılm azdı.- Ocak efradın ın y i­
yecek lerin i tem in işi k en d i­
lerin e aitti. Y eniçeriler m a ­
aşlarından h er h afta orta v e
bölük vekilh arçlarına onar
akçe verirler, o da bu para
ile bir h aftalık iaşe tem in
ederdi. Zam anla rayiç d eğ iş­
tiğ i v e p ah alılık olduğu için
haftada ik i dela kum anya
tem in etm ek icap etm işti.
Bazı zen gin yen içeriler arka­
d aşlarının y iy ecek lerin e sar-
fed ilm ek üzere para v a k fe t­
tiği, ayrıca kandil y a ğ la rı,
odun ve ek m eğe sarfed ilm ek _____ __________ . , ___
üzere para v a k fed en ler de . " .. ■'*?: • ...
bulunduğundan, bunlar iş le ti­
lir ve hasılatından v a k ıf şart­ Y eniçerilerin kazanla çorba nakli
ları gereğince faydalanılırd ı.
Y eniçeri efrad ının y iy ece ğ i etler yen içeriler de m u ayyen fiy a tla et tem in
F atih Sultan M ehm ed zam anına kadar cdecekti.
dışardaki kasaplardan tem in edilirdi. K anunî devrine u la şıld ığ ı zam an F a ­
F ak at b azsn e t bu lunm am ası v e y a p a h a ­ tih ’in et vak fın ın tesirleri, paranın iy i
lılık y ü zü n d en sıkıntı çek ild iği oiurdu. kullanılm am ası yü zünden za il olm uş b u ­
lunduğundan, K anunî S ü leym an y en içe­
Fatih M ehmed bu gib i h a lleri ön lem ek S- ri kışlalarından y e n i odalar civarında
yiıı yen içerilere ü ç akçe üzerinden ev E tnıeydanını kurdurarak üç akçeden y u ­
verdirm ek g a y esiy le bir m ezbaha a çtır­ karı e t fark ın ın «zarar-ı lalım s yân i et
m ış ve fiy a t farkını karşılam ak için y ir - zararı adı altında h ü k ü m et tarafından
nji dört bin altun vak fetm işti. F iat fa rk ­ ödenm esi usulünü vazetm işti. Etin ey d a -
ları bu altunun nem asından ödenecck ve m ııda sekiz ta n e ’kasap dükkânı v e aşçı­

1479
 ların namaz kılm aları için bir m escit y a ­
pılm ıştı. Et tom ruğu d en ilen kasap d ü k ­
kânlarının her birine ik işer h ıristiyan
kasap ile dörder hizm etkâr tayin ed il­
m işti.
E t v e yem ek lik m addeleri bu şe k il­
de tem in ed ilen y en içer ilerin yem ek leri
her bölük ve ortanın kendi aşçıları ta­
rafından pişirilirdi. Hazarda bu şek ild e
iaşe ed ilen yen içerilerin seferd ek i ia şe­
leri de buna yak ın tarzdaydı. S efere ç ı­
kılırk en sefere g itm iy en korucularla
m ütekaidler hariç h er b ölü k v e orta e f­
radından ik işer altun kum anya parası a-
lınırdı. B öylece seferde de y iy e c e k le r i
yin e bedeli m ukabilinde tem in ed ilm iş
olurdu; yaln ız bu d efa y iy e c e k le r le un
v ey a ekm eklerin tein in i ordu iaşesin e
m em ur olanlar tarafından deruhte o lu ­
nurdu.
H er yen içeri orta v e bölüğünün i-
çinde yem ek pişirdikleri bakırdan y a p ıl­
m ış ik i v eya üç kazanı vardı. Kazanlar
ocak efradı nazarında m ukaddes adde­
dilir bayrak ve nişanlardan daha çok
k ıym etli tutulurdu. B unun için m u h are­
belerde kazanın düşm an elin e g eçm em e­
Yeniçeri Ortalarının bazılarına ait
işaretler
1480
sine çok dikkat edilirdi. M uharebede bir
yen içeri orta v e bölüğünün kazanı zayi
olursa, o orta v e bölüğün bütün su b a y la ­
rı azlolunurdu.
Y en içeriler ocak işleri için bir ka­
rar v erecek leri zam an bu kazan etra fın ­
da toplanırlardı. B ir isy a n vukuunda or­
ta v e bölük kazanlarını m eydana çık arır­
lardı. Y eniçerilerin orta v e bölük k a ­
zanlarından başka bir de H acı B ek taşi
V eli’nin çorba pişirip ocağa h ed iy e e tti­
ğ in e in an ılan v e «kazan-ı şerif» d iye
anılan kazan vardı.
8 — Y eniçerilerin evlen m eleri
O cağın kuruluşundan Y avuz S elim
zam anına g elin cey e kadar orta v e bölük
kum andanının altında kalan yen içeri su ­
bayları ile n eferler k a t’iy y en evlen m ez
v e ihtiyarlam adan sak al koy v erem ezler­
di. Yavuz S elim ’in veziriazam larından
Yunus Paşa ik in ci vezir ik en bir gün
padişaha m üracaatla, y en içeri ocağında
bulunan v e ih tiy a r bir n efer olan karde­
şi için ev len m esin e m üsaade ricasında
bulunm uş, fak at Yavuz S e lim ’den red
cevabı alm ıştı. Lâkin bir m ü d d et sonra
bir yolunu bularak kardeşinin e v len m e­
si hususunda m üsaade istih sa lin e m u v a f­
fak olm uştu. B öylece y en içeri n efe r le r i­
nin ev len m esin e y o l açılm ış oluyordu.
Y eniçerilere evlen m e kapısının b ö y ­
lece açılm asına rağm en, bunların e v le n ­
m eleri ih tiyarlık ların a, padişahın h u su ­
sî m üsaadesine bağlı bulunduğu, e v le ­
n enlerin de bölükbaşı v e yayab aşı olm ak
h akkını k ayb etm eleri yüzünden O n altm -
cı asır sonlarına kadar b öylelerin in m ik ­
tarı fazla değild i. F akat asrın sonlarında
diğer sahalarda olduğu gib i kapıkulu
teşk ilâtın d a da g evşem e başladığından
e v li yen içerilerin sa y ısı artm ıştı. E v le ­
nen v e çocuğu olan yen içeri m aaş ile
idare edem ediğinden dışarda bir iş tu t­
m ak ih tiyacın ı h issetm ek teyd i. Ocak n i­
zam larının bozulm ası nisb etin d e ev le n e n ­
ler v e dışarda esn a flık eden lerin sa y ısı
çoğalm ış .O nvedinci asrın sonlarından i-
tibaren ev li v e dışarda çalışan y e n iç e ­
riler haftada bir gün odasına g elip su ­
b ayına görünür olm uşlardır.
Y eniçerilerin evlen m esin e m üsaade
edild ik ten sonra d ev let bunlardan y e tim -
kalan çocukların y etiştirilm esin i de d e-
 ruh te etm eye başlam ıştır. Y eniçerilerin d ilm ek te: Cevad Paşa m erhum ise «Ta-
yetim kalan çocuklarına «kuloğlu® denir r ih -i a sk eri-i Osmani» isim li eserinde
v e b ü yü yü n ceye kadar d e v le t kendisine bu sarı-kırm ızı b ayrağın üzerinde bir de
para ve tayın tah sis ederdi. K ıilo ğ u lla n zülfik âr resm i bulunduğunu bildirm ek­
biraz büyüyü nce A cem i ocağına k a y d e­ tedir. K um anda m akam ına işaret sayılan
dilir; oradan da, babası g ib i y en iç e r i o - bayrakların en başında y en içeri ağasına
lurdu. A yn î A li,’n in «K avanin-i â l- i O s­ a it A ğa sancağı, ayrıca b ir de kethüda
m an der h u lâsa-i
m ezam in-i d efter-i
divâna isim li ese­
rinde kaydettiğin?
göre; yetim maaşv
alan k u loğu llan m n
m iktarı On altıncı a s­
rın ilk yarısında 700,
O nyedinci asrın baş­
larında 1655 idi.

9 — Y eniçerilerin
bayrak ve nişanları

Y eniçerilerde, o-
cağa en yü k sek ku ­
m anda m evk ilerin e
v e n ih ayet orta ve
b ölüklere a it b ay­
raklar m evcuttu. O -
cağa ait en yüksek
bayrak, «Îm âm -ı â-
zam bayrağı® d en i­
len bayraktı. B eyaz
ipekten olan bu b a y ­
rağa sırm a ile ik i â-
y e ti kerim e işle n ­
m işti. O cağm Sün­
n iliğ in e işaret olan
îm â m -ı azam b a y ­
rağı m erasim lerde
en önde giderdi. B u ­
nu taşıyana «bay­
raktar» denilirdi. O -
cağa ait ik inci b a y ­
rak yen içeri o ca ğ ı­
n ın büyük a la y b ay­
rağı idi. A bdulkadir
E fendi’nin «V akayi-i
ta r ih iy y e » si ile J i ' - i ** ' t '-'— ’ . îj î
«K avânin-i Osmanî
■ ] i L T * i f ' ■
v e rabıtaî asitâne»
i i
gib i m ühim kay­
n aklarda bu bayra­
ğ ın y a n sın ın sarı
y a n sın ın kırm ızı
renkte olduğu k a y - Yeniçerilerin muhtelif silâhları

1481
bayrağı vardı. Bunlardan sonra orta ve
bölüklere ait bayraklar, gelm ek teyd i. Or­
ta v e bölük bayrakları y a n s ı sarı y arı­
sı kırm ızı renkte çatal bayrak o lu p üze­
rinde ayrıca her orta ve bölüğün h u su ­
sî n işan lan m evcuttu.
Y eniçeri ocağındaki n işanlar orta v s
bölüğün işareti olan şeylerdi. Bu husu­
sî işaretler orta ve bölüklerin b ay­
raklarından başka y in e orta ve bö­
lüklerin kapıları üzerine, çadırlara, f e ­
nerlere işlenirdi. Bazı yen içeri n eferleri
bu işaretleri dövm e su retiyle kollarına
da işletirlerdi. Y eniçerilerin m ezar ta ş-
lan n d a da orta v e bölük nişanları g ö ­
rü lü rd ü .
Orta ve bölük ııişa n la n n ın bir k ıs­
m ında çeşitli şek ild e top, ok, y a y gibi
silâhlara a it resim ler bulunduğu gibi;
bazılarında y in e çeşitli şek il v e tarzda
bayrak, flam a, çadır, tuğ, bazılarında
hayvan, çiçek, ağaç, her hangi bir eşya,
geom etrik şek iller, h ilâ l vesaire gib i ş e y ­
ler vardı.

10 — Y eniçerilerin silâhları ve
sefere hareketleri

Y eniçeriler piyade askeri oldukla­

Yeniçeri silâhları
rından silâ h la n da buna göre idi. T üfe­
ğin taam m üm ünden önce yen içerilerin
başlıca silâhları ok v e y a y ile k ılıç ve
kaikan, hançer, başı topuzlu çom ak, b al­
ta ve kürde denilen bir n evi kargı idi.
Tüfek taam m üm edip de ok v e yayın
yerini tutar hâle gelin ce fitilli tüfeğin
yanında diğer k esici silâhların k u lla n ıl­
m asına da devam e -
dildi. Y eniçeri n i­
zam larının m unta -
zam tatbik edildiği
devirlerde bunlar si­
lâhlarını pek ustaca
kullanırlardı. B il -
h assa ok atm aktaki
m aharetleri harika
denecek dereced ey­
di. M uharebe esn a­
sında zırh g iy en y e ­
n içeriler varsa da
bunların m iktarı pek
azdı. Y eniçerilerin
tüfekleri hüküm et
tarafından verilirse
d e kendileri de h u ­
su sî şekilde tüfek
tem in ederlerdi.
Y eniçeriler se fe­
re giderken padişa­
hın önünden yü rü r­
lerdi. M uharebe sa ­

1482
 hasında padişahı m uhafaza işiııi solak
ortaları deruhte ederdi. Îstanbuidan se­
fer için hareket edilirken yen içerilerin
eşya, erzak v e ağırlıklarının nakli için
beygir v e katır satın alınırdı. H er oıı
kişinin eşya ve erzakı için bir b eygir te ­
m in edilirken bunun b ed eli yen içeri o -
dalarııun kasa v ey a sandıklarındaki
«seyishâne parası» ndan ödenirdi. Y eni­
çeri odabaşıları tarafından b eygir ve
katırlar satın alınırken h ayvan sah ip le­
rine um um iyetle az para ödenir, bu y ü z­
den de halkın gadre uğradığı olurdu.
Seferden dönülünce k atır v e beygirler
satılarak parası oda san d ığın a konup iş­
letilirdi. Üçüncü M ehm ed Eğri seferine
giderken seyishâne parasının hâzineden
ödenm esi usulünü koyduğu cih etle, h a l­
ka hem kolaylık gösterilm iş, hem de gad­
re uğram aları önlenm iş oluyordu.
S efere çıkılırken «korucu» v e «mü-
tekaid» 1er hariç bütün yen içerilerin se ­
fere işüraki şarttı. M uharebede fa a l v a ­
zife alam ıyacak derecede kıd em li hale
gelm iş yen içerilere «korucu» denir ve
böyleleri İstanbul’daki y en içeri odaları­
nı m uhafaza ile vazifelen d irilird i. K anu-
ni'nin sön seferi olan S ig etv a r seferine
çıkılırken İstanbul’da sek sen korucu b ı­
rakılm ışken bilâhara bunların m iktarı
hem yeniçeri sayısının artm ası, h em de
ocak nizam larının gevşem esi yüzünden
çoğalm ıştı. M eselâ 1623 y ılın d a y e n iç e ­
ri ocağının m evcudu 35.925 iken 3082 k i­
şi korucu idi. M ütekaid yen içeriler ise
koruculardan da y aşlı olan, gerek fiili
gerek geri hizm et sahasında çalışam ıya-
cak duruma gelip ask erlik le alâkaları
kesilen kim selerdi. A yn i zam anda otu­
rak tâbir ed ilen tekaüdlere A cem i oca­
ğına k ayıt m aaşı m iktarında tekaüdiye
ödenirdi. S efere çıkılırk en işte bu koru­
cu ve tekaüdler hariç hiç bir neferin
geri kalm asına m üsaade edilm ezdi. Or­
du yo k la m a sı y a p ıld ığ ı za m a n h e r han ­
gi bir bölükbaşı v e yayabaşm ın bir y e ­
niçeriye m üsam aha göstererek seferden
alakoyduğu m eydana çıkarsa o bölük-
başı v eya yayab aşı derhal idam olunur­
du.
O sm anlı ordusu İstanbul’dan hare­
ket ederken, gerek kapıkulu gerekse or­
dunun diğer efradının yoldaki ih tiy a ç­
larının karşılanm ası için e h l-i h iref de­
nilen san’at erbabından adam toplanır­
1583
dı. Orducu diye anılan bu saıı’at erbabı
u m u m iyetle İstanbul, Bursa ve E dirne’­
den toplanır, hareketten önce bunların
h izm etlerin e karşılık, m uayyen bir m ik ­
tar ücret takdir edilir, bu ücret ise, se­
fere iştirak etmeyen, esn a f v e san’at er­
babı tarafından ödenirdi.
Silâh v e teknik personel bakım ın­
dan m ükem m el olan, ü stelik yola çık ıl­
madan ev v el bunlara a it gereken hazır­
lığ ı p eşinen yapan Osmanlı ordusu iaşe
işin d e de ayni h assasiyeti gösterirdi. N i­
tekim bu cüm leden olarak, sefere çık ı­
lırken yeniçerilere bir m iktar un v e pek­
sim et verilird i. F akat a sıl iaşe, pek m un­
tazam işley en m enzil teşk ilâtı sayesinde
sık ın tısızca yürütülürdü. A sk erin zahi­
r is i sefer yo lu üzerindeki m en zillere de­
po edilirdi. Ordunun hareketinden önce
kadılara ferm anla y en içeri yayabaşıları
yollanarak m enzillerde zahire bulundur-r
m aları emrolunurdu. A yrıca m en zil e -
m ini tayin edilen kim seler de ken d ileri­
n e verilen para ile zahire satın alıp m en­
zillere depo ederlerdi. Bunlara ilâveten
ordunun geçeceği güzergâhtaki köylüler
m en zillere inerek askere rayiç üzerin­
den erzak satm aya m ecbur tutulurlar­
dı.
11 — Y eniçerilerin inzibat ve muhafaza
hizm etleri
Y eniçeriler, daim i şek ild e harbe h a ­
zır olm ak üzere yetiştirilen askerlerdi.
F akat harp olm adığı zam anlarda da bun­
lar birtakım hizm etler ifa ederlerdi. Y e­
n içerilerin bu nevid en hizm etlerini:
a) İstanbul içinde, b) İstanbul dı­
şında, d iy e ik iy e ayırm ak müm kündür.
İstanbul içindeki hizm et v e vazifeleri a-
rasında D iv a n -ı hüm âyunda n öb etleşe­
rek m uhafızlık ettiklerini bilhassa zik ret­
m ek lâzım dır. İdarî teşk ilâ t kısm ında i-
zah e ttiğ im iz veçh ile, D iv a n -ı h ü m âyu ­
nun toplantı günlerinde sabahleyin er­
kenden bir m iktar yen içeri B âb -ı hüm â­
y u n önünde dizilir, vezirlerin gelm esiyle
kapı açılır sonra birinci avlu ya g irilir­
di. D iv a n -ı hüm âyun m uhafızlığından
ibaret olan bu vazifey e katılan y e n iç e ­
rilerin m iktarı dört beşyüz kadardı. D i-
v a n -ı hüm âyun m uhafızlığı eden y e n i­
çerilere bu m ünasebetle çorba verilirdi.
Saray m utfağında hazırlanan çorba kâ­
 selerle m eydana dizilirdi. Y eniçeriler,
bu k âseleri ve yanında bulunan fodlayı
kapar v e saray m utfağından yen içeri a-
ğasın m oturduğu y ere kadar uzanan ü s­
tü kapalı kısım da oturarak çorbalarını
içerlerdi. Y eniçerilerin çorbayı içm em e­
leri askerin m em n uniyetsizliğin e v e bir
ayaklanm a hazırlığına d elil sayılırdı.
B öyle zam anlarda asker m ülâyeır.etle y a -
tıştın lam azsa feci hâdiselerin cereyan
ettiğ i de olurdu.
Y eniçerilerin İstanbul d ahilindeki
vazifelerind en biri de, yangın vu k u u n ­
da bunun söndürülm esine çalışm aktı.
Y eniçeri ağasının v a zifeleri arasında
İstanbul’da inzibatın tem ini işi de o ld u ­
ğundan, ağanın kol gezişi sırasında y a ­
nında bir m iktar yeniçeri bulunurdu.
A yrıca dört yayab aşı ile dört bölükba-
şı da cum a geceleri hariç d iğer geceler
kol gezerler v s suç işiliy en leri y a k a lı-
yarak zabıta vazifesi görürlerdi.
İstanbul dahilindeki karakolların ve
kale kapılarının açılıp kapanm aları da
yen içerilere aitti, herhangi bir sem tin
inzibatına bakan yân i zabıta hizm eti g ö ­
renlere «kullukçu», k ale kapılarında
m uhafızlık edenlere d e «yasakçı» denir­
di. K ullukçu v e yasakçı yen içeriler üç
aylık m üddet için tâyin edilirlerdi.
Y eniçerilerin İstanbul dışındaki h iz ­
m etleri, zabıta ve m uhafızlık h izm eti o l­
m ak üzere iki türlü idi. Y eniçerilerin
İstanbuldan başka şehirlerde de zabıta
hizm eti görm eleri F atih d evrin d e başla­
m ıştı. Taşra şehirlerinde zabıta işiy le
m ü k ellef olanlara yasak çı denirdi. B ir
şehir halk ı herhangi bir teh lik e k arşı­
sında yasakçı tayin ini arzularsa yasakçı
gönderilirdi. Y asakçılar dokuz a y için
yen içeri kethüdası tarafından tâyin ed i­
lirdi.
Y eniçerilerin İstanbul dışındaki v a zi­
felerin in esas m ühim m i hudut k a lelerin ­
deki m uhafızlık işiydi. Y eniçerilerin m u ­
hafız gönderildikleri yerler, sahillerdeki
kalelerle kara hududundaki k ale v e ö -
nem li m erkezlerdi. Y eniçeri ortaları n ö ­
betle v e üç sene m üddetle kalelerd e m u ­
hafızlık ederlerdi. K ale m uhafızlığı e -
denler m aaşlarından başka nafaka akçe­
si adı altında para v e erzak alırlardı.
K alelerdeki m uhafız yen içerilerin
m iktarı sabit olm ayıp, kalenin ehem m i­
1484
y etin e, o tarafta harp olup olm adığına
göre azalıp çoğalırdı. M eselâ 1685 y ılın ­
da otuz a ltı kalede 13.793 m uhafız y e ­
n içeri m ev cu t olup beş yüzden fazla y e ­
n içeri bulunan m ühim kaleler şunlardı:
K andiye’de 3.086, H anya’da 1.735, B el-
grad’da 2.358, K am aniçe’de 2.005, B ağ-
dad’da 2.202, Erzurum ’da 1052, V an’da
541, K efe’de 6.888, L im ni’de 545 y en içe­
ri m evcuttu.
12— Y eniçerilere verilen cü lû s bahşişi
Padişahlar tahta y en i çıktıkları za­
m an kapıkulu askerine bahşiş v erirler­
di. T arihlerde «cülûs bahşişi» d iye zik re­
dilen bu bahşiş verm e usulünün, eh em ­
m iyetle, ilk d efa F atih M ehm ed tara­
fından tatbik ed ild iği kabul olunm ak­
tadır. K itabım ızın 1289 uncu sa y fa sın ­
da b ahsedildiği v eçh ile, ü çü n cü M urad'-
ın cülûs bahşişi dağıtışından onbeş gün
sonra bahşişi az b u lan asker arasında
m ırıldanm alar çıkınca, F atih M ehmed
zam anındaki d efterlere m üracaat ed il­
m ek su retiy le sızlanm aların önüne g e çil­
m esi, F atih zam anında bu hususa dair
birtakım esaslar ortaya konduğunu ve
bu esasların da kanun k u vvetin i haiz b u ­
lunduğunu gösterm ektedir. Osm anlı d ev ­
letin in teşk ilâ tın a a it k ıy m etli te tk ik le ­
riyle nazarı dikkati celbedcn tarih çile­
rim izden İsm ail H akkı U zunçarşılı «Os­
m anlI D evleti teşkilâtından kapıkulu o -
cakları l» isim li eserin in 377 inci sa y ­
fasında O sm anlIlarda ilk cülûs b ah şişi­
nin Y ıldırım B ayezid tarafından v erild i­
ğin i yazm aktadır. En eski O sm anlı tarih­
lerinden N eşri v e  şıkpaşazade’de, on­
lardan m u fassal olan İd ris-î B itlisi ve
K em alpaşa-zâde’n in eserlerinde Y ıldırım
B ayezid ’in cülûs bahşişi verişin e dair hiç
bir k ayıt yoktur. E sasen İsm ail Hakkı
U zunçarşılı'nm bu m eseled e istin a t e tti­
ği eserlerd en biri Fransız <Belin» in On-
dokuzuncu asırda yazm ış olduğu İktisa­
dî bir tetk ik eseri; d iğeri de m en k ıb evî
m ah iyette bir kitap olan ve saydığım ız
eserlerden çok sonra k alem e alınm ış b u ­
lunan T aşköprülü-zâde M ehm ed K em a-
lüddin E fen d i’nin «T arih-i Sâf» ism iy le
de anılan «T uhfet-ül-ahbab» ıdır. B in a­
en aleyh bu m eseled e k u v v etli bir k a y ­
nak yerin i tutam ıyacak olan h er ik i k i­
tabın ifadesini bir tarafa bırakarak, Y ıl-
dirim B ayezid devrine a it y en i bir ves'
ka bulununcaya kadar askere b ahşiş v e ­
rilm esi işinin, evvelâ Fatih zam anında
başlam ış olduğunu kabul etm ek daha
doğra olur.
M asrafların fazlalaşıp İktisadî sık ın ­
tıların m evcut olduğu devirlerde kap ı­
kulu askerine cülûs bahşişi verilm esi,
hem m ali sıkın tıların daha fazla artm a­
sına, hem de bu yüzden askerin m üessif
hadiseler çıkarm alarına sebep oluyordu.
H ele İkinci S elim ’den itib aren bir kısım
d evlet ricali ile ulem aya da cülûs bahşi­
şi verilm esi u su l halin e g eld iği için bu
iş d evlete büyük bir yü k teşkil ed iyor­
du.
Cülûs bahşişinden başka bir de se­
fer bahşişi vardı. P adişahın ilk seferi
m ünaseb etiyle v erilen bu bahşişin de ilk
defa F atih M ehm ed zam anında ortaya
çık tığı görülm ektedir. «Tarih-i Ebülfeth»
m üellifi Dursun B ey, F atih M ehm ed’in
Karam an seferin den dönüşü sırasında
yeniçerilerin dayatm aları üzerine bahşiş
verm eye m ecbur kalışın a dair m ufassal
bilgi verm ektedir.
13 — Y eniçerilerin ulu feleri
Kapıkulu askerinin m aaşlarına «ulû­
fe» denirdi. R esm î defterlerde «mevâcib»
diye de anılan bu m aaşlar yen içerilere
ve diğer kapıkulu askerlerine üç ayda
bir sadrâzam ın huzuru ile verilird i. H ic­
rî kam erî takvim kullan ıld ığın d an y e n i­
çerilerin üçer aylık u lu feleri arabî a y ­
ların üçer tanesinin yanyana g etirilm e­
sinden m eydana gelen rum uzlarla isim -
lendirilirdi.. M uharrem, Safer, R eb iü lev-
v e l aylarının ilk harfleri olan «M, S, R»
n in yanyana gelm esin den «Masar»; R e-
biülahır, C enıazivülevvel, C em aziyüla­
hır kelim elerin in ilk h arfleri «R, C, C»
nin yanyana gelm esinden «Recec»; R e-
ceb, Şaban aylarının ilk h arfleri ile Ra­
m azanın son h arfinin birleşm esinden
«Reşen», Ş e v v a l’in son harfi ile Zilkade,
Z ilhiccenin ilk harflerin in birleşm esin ­
den m eydana g elen «Lezez» rumuzları
üçer aylık u lû fe devreleri için hususî
birer tâbir teşk il ederdi. Y eniçeri u lu ­
felerin in m untazam Ödendiği zam anlar­
da m asar u lû fesi M uharrem de, recec u -
lû fesi C em aziyülevvelde, reşen ile lezez
ise bir arada olarak Şaban ayı içinde
1485
v ey a bu ayın sonlarında verilirdi. B era­
ber verilen son ik i u lû fey e «kısteyn m e-
vâcibi» denirdi.
H er h angi bir m ünasebetle tanınan
terakki yan i zam lar da u lû fe ile birlikte
verilirdi. O naltm cı asır son lan n a kadar
u lû fe tevzi işi h a y li b asit geçerdi. Y e­
n içeri orta ve bölüklerinin m aaşları m e­
şin k eselere konur, D ivan toplantısını
m üteakip D iv a n -ı hüm âyun yanındaki
hazine önünde h er y en içeri ortasının
çorbacısı v ey a odabaşısı orta v e bölüğü­
nün u lû fe torbasını ruznam eci, veznedar
v e yeniçeri kâtibi huzurunda teslim alır­
dı. Fakat B irinci A hm ed’in veziriâzam -
larından Nasuh P aşanın sadareti zam a­
nından itibaren u lû fe tev zii h a y li gös­
terişli bir m erasim e bağlanm ıştır. Buna
göre: D iv an -ı hum âyun m üzakereleri
bittik ten sonra sarı m eşin torbalara kon­
m uş olan u lû fe keseleri m asanın üzerine
Yeniçeri erleri ve subayı
dizilirdi. Bu iş tam am lanınca veziriâzam
m aaşların tevziin e m üsaade alınm ası için
padişaha bir telh is gönderir, padişahın
m üsaade derkenarı gelin ce m uhzır ağa­
ya haber yollan ır, o da ocak m ensupla­
rını bundan haberdar ederdi. O arada
ruznam eci, defterdarın yanında durarak
u lû fe alacakları okur v e böylece tevzia­
ta başlanırdı. T evziata geçilm ed en y e n i­
çeri kethüdası v e ocak a ğ a la n g elip sad ­
razam ın eteğin i öperler, onlar etek öper­
ken vezirler v e diğer divan erkânı aya­
ğa kalkardı. T evziat devam ederken ocak
ağaları veziriâzam ın huzurunda el k avu ş­
 turup bekler, ulûfe tevzii bitince de e-
tek öpüp çıkarlardı.
U lûfenin tevziinden önce yen içerile­
re çorba, p ilâ v ve zerde verilirdi. S a ­
ray m utfağında hazırlanan bu yem ekler
Bâb üs-saad e önüne dizilirdi. K ubbeal-
tı önünde duran başçavuş elb isesin in e-
teğiyle işaret verince ortakapı önünde
duran yeniçeriler koşarak bu yem ekleri
alırlar v e saray avlusunda yerlerdi. Ş a ­
y e t asker küskün kalırsa, m utâd divan
m üzakereleri sonunda verilen çorbayı u-
lûfe tevzi m erasim inde verilen çorba,
pilâv" ve zerdeyi yem ezlerdi- Y eniçeriler
yem eklerini yed ik ten sonra y in e gelip
Ortakapı önüne dizilirlerdi. O araçla kub-
b ealtı önünde duran ocak başçavuşu e l­
lerini çaprazvari göğsünün üzerine koyar
ve yü ksek sesle yeniçeri gülbang'ını ç e ­
kerdi. Bu gülbang. şöyle idi:
«Allah A llah İllallah, baş üryan sine
püryan, k ılıç al kan, bu meydanda nice
başlar k esilir olmaz hiç soran. E yvallah
eyvallah, kahrım ız kılm cım ız düşmana
ziyan, kulluğum uz padişaha ayân, üçler
yed iler, kırklar, gülb an g-i Muhammedi,
n u r-ı nebî, kerem -i Ali pirimiz, su lta n ı­
m ız Hacı B ektaşi V eli dem ine devrânına
hû diyelim hü.»
Başçavuş, gülbang’m sonundaki «hû»
yu söylerken yen içeriler de yüksek ses­
le hep bir ağızdan «hû!» derlerdi.
îş te gülbang’m bitim ini m üteakip
başçavuş sıra ile bölüklerin isim lerini
okur. Başçavuşun yüksek sesle çağırm a­
Y eniçerilerde ulufe tevzii (R icaııt’dan)
1486
sına o bölüğün karakullukçusu «bura­
da» diye cevap verirdi. Başçavuş «hay­
di» d iy e seslenince o bölüğün efradı ko­
şarak g elir v e m asa üzerinde ken d ileri­
n e ait m aaş keselerin i kaparlardı, ü lû fe
keselerin i alan bölük efradı kışlalarının
yolunu tutardı.
Orta v e bölüklerin u lufeleri kışlaya
getirilince sayılır. Sonra her yen içeriye
ulûfesi a y n ayrı verilirdi. Bu arada or­
ta sandığına borcu olanların u lu felerin ­
den bu borç tahsil olunurdu.
Di vatı-ı hum âyun önünde yeniçeri
m aaşlarının dağıtım ının ferdası günü
sadrâzam kapıkulu süvarilerinin, topçu,
cebeci, v e top arabacı ocaklarının m a­
aşlarını da bizzat iş başında bulunarak
Paşakapısm da verdirir, b öyleee kapıkulu-
nun u lu fesin in tevzii tamam olurdu. U -
lûfe tevzi m erasim i sırasında «Gabe d i­
vanı» denilen elçi kabulü de olabilirdi.
Bunun için d ir ki, bu m erasim e şahit olan
m üteaddit ecnebi d evlet m üm essili u lû -
fe tevziine dair bilgi bırakm ıştır.
Kapıkulu askerinin maaşları bir h ay­
li yekûn, tutardı. Onaltm cı asır başların­
da en yüksek y en içeri y evm iyesi beş ak ­
çeyi geçm ezken, cülûs zam ları ile bu
m iktar artm ış v e onyedinci asrın başla­
rında en yüksek y ev m iy e dokuz akçeyi
yine ayni asrın ortalarında ise oniki a k ­
çeyi bulm uştu. Y eniçerilerden seçilen
korucuların y ev m iy esi ise onlardan daha
fazlaydı. Kapıkulu süvarisininki zâten
yeniçerilerden daha çoktu. A sker sın ı-
finin yanına bir de saray hizm etlerinde
çalışanlar eklenince muazzam yekûnlar
tutuyordu. Ocak nizam ları bozulup da
kapıkulunun m ikdarı artınca bunların
maaşları altından kalkılam ıyacak bir haî
alm ıştı.
Dördüncü Murad v e Su ltan İbrahim ’e
sunduğu risalelerle m eşhur olan Ko-
çi Bey, im paratorluk nizam larının bozu­
luşunu incelerken bunların m iktarlarının
artışına da nazarı dikkati celbedip, m a­
aş alan asker ve saray m ensuplarına da­
ir iki liste verm ektedir. Birinci liste ü -
çüncü Murad’m cülûs senesindeki duru­
mu, diğeri de D ördüncü Murad zam a­
nındaki m iktarı gösterm ektedir. Yarım
asırlık m üddet zarfında üç m isline y a k ­
laşan bu artışta en m ühim hisse y e n içe ­
ri ocağına aittir.
Koçi B ey’in 1574 tarihine ait liste ­
sinde 32 çeşit hizm ette 36.153 kişi, D ör­
düncü Murad devrin e ait olan diğer lis ­
tesinde ise 33 çeşit hizm ette 92.206 kişi
olduğu görülm ektedir.
Koçi B ey bu rakam ları verdikten
sonra: «Bu denlü kula m evâcib m i y e ti­
şir Ve bu denlü m evacibe hazine m i v e ­
fa eder? Bu zikrolunan tavaif u lû feye
m utasarrıf olanlardır. Bunlardan maada
kul değil iken kul nam ına olup, reaya
ve berayaya k ü lli teaddi edenler ikiyüz
bin m iktarında eşhas olu p ...» şeklinde
devam ederek kapı kulunun bozuluşu­
na ait izahatta bulunm aktadır.
II — CEBECİ OCAĞI
Zırh dem ek olan Cebe kelim esinden
m eydana getirilen cebeci tâbiri, zırhcı
manasına alm m ıyarak daha şüm ullü bir
m âna ile bir sın ıf askere isim addedil­
m iştir. Cebeciler, kapıkulu askerinin p i­
yade kısm ına ait olup ayrı bir ocak teş­
k il etm ekteydi. Bunlar, yen içerilerin ok,
yay, kılıç, kalkan, zırh, tulg a , tü fe k , kur­
şun, harbe, kazma, kürek, barut gib i m a l­
zem elerini tem in, m uhafaza v e harp za ­
m anında m uharebe sahasının yakınm a
kadar nakletm ekle vazifeliyd iler. Yâni,
top v e topçu levazım ından gayrı silâh­
larla siper m alzem esinin muhafaza v e n a­
k il işleri bunlara aitti. Cebeciler, yen içe­
rilere cephane v e silâh verm ekle m ü k el­
le f oldukları gibi, kale v e palangalarda
bulunan m uhafız kapıkulu efradına da
1487
ayni şeyleri yetiştirirlerdi. Muharebe sa­
hasına girilm ek üzereyken yeniçerilere
dağıtılan silâh v e m alzem eyi harpten
sonra g eriye toplar, İstanbula kadar g e ­
tirir v e tam ire m uhtaç olanları da tamir
ederlerdi. îstanbulda cebecilere ait «Ce-
behane» denilen silâh depoları olduğu
gibi hudut kalelerinde de oralardaki m u­
hafızlar için depolan, ayni zamanda ce­
beci n efer v e subayları mevcuttuk
Cebecilerin vazifeleri, sulh zam anın­
da silâh v e m alzem eyi tem in, muhafaza
v e tamir, harp zamanında bunları nakil
ile askere tevzi şeklinde ik iy e ayrılm ak­
taydı. Cebecibaşı cebehane için n e cins
v e miktarda m alzem eye ihtiyaç bulun­
duğunu D iv a n -ı hum âyuna arzeder, bu
arz üzerine hüküm et de icap eden y e r le ­
re m evzubahis silâh v e m alzem eyi ıs­
m arlayıp yaptırırdı. M alzemenin tem ini
bakım ından cebecilerin rolü, daha ziy a ­
de bu ocağın en büyük âmiri olan cebe-
cibaşm m ihtiyaçları arz şeklinde tecelli
eder, bazen tüfek kundağı vesaire gibi
şeyler ağacı tem in edildikten sonra cebe­
ci ocağındaki san’atkârlar tarafından y a ­
pılırdı. Muhafaza işi cebeci efradı tara­
fından bizzat deruhte edildiği cihetle, si­
lâh, tulga, zırh gibi şeylerin m adeni k ı­
sım larının paslanm am ası için yağlanır,
bir kısım m alzem e m eşin veya bezden
m am ûl kılıfların a konur v e cebehaneye
m untazam an yerleştirilirdi. N akil işi ise,
İstanbul’dan hareket edilirken bunlar
katır ve d evelere yüklenm ek suretiyle
icra olunurdu. Harp m alzem esi m ey a -
nında cebecilerin naklettikleri şeyler a-
rasm da silâhlardan başka keser, kerpe­
ten, çivi, külünk, küskü, güğüm ler i-
çinde neft, zeytin v e bezir yağı gibi şey ­
ler de vardı. C ebeciler muharebe zam a­
nında siperlere kadar sokularak y en içe­
rilere ok v e kurşun gibi şeyler yetiştirir­
lerdi. Bu sebeple vazifeleri ehem m iyet­
li olduğu derecede de g ü çtü .
C ebecilerin k ışlaları A yasofya Ca­
m ii karşısında, yanan A d liye sarayı ci­
varındaydı. Subay v e n eferler için ceb e­
ci kışlasında odalar m evcuttu. Silâh ve
m alzem enin depo v e tam irhanesi de y i­
ne aynı m ıntıkada bulunuyordu.
Cebeci ocağı efradı A cem i ocağından
alınan efraddan terekküp ederdi. D evşir­
m e kanununa riayet edildiği ve kapıku-
luna ait nizam lar m untazam işlediği müd
 detçe hep acemi ocağından adam alınır,
ondan sonra cebeci olarak yetiştirilirdi.
Fakat yeniçerilerin nizam ları g ev şey in ­
ce bunlan nki de ayni şek ild e gevşem işti.
N itekim yeniçerilerin evlenm elerine m ü­
saade edildiği zaman cebeciler de e v len ­
diklerinden bunların o ğ u lla n da babala­
rının ocağına intisab ediyordu. Bu seb ep ­
le gerek acem iler, gerek k u lo ğ u lla n ce ­
beci ocağına evvelâ şakird olarak a lın ı­
yor ve yetiştirilerek usta efrad haline
geliyorlardı. M uharebe zam anında ceb e­
ci ocağında m eydana g elen açıklar «Ce­
beci serdengeçtisi» nâm ı ile yazılan n am -
zedlerden doldurulup yetiştiriliyordu.
C ebeciler başlarına ik i ucu om uzla­
rına doğru sarkan v e etrafı y eşil çuha
ile kaplı «şebkülâh» denilen bir serpuş
giyerler, m erasim lerde bunun üzerine bir
tü y dikerlerdi.
C ebeciler de diğer kapıkulu asker­
leri gibi ortalara ayrılm ışlardı. Bunların
en büyük subay; cebecibaşı idi. Cebeci
ocağının idaresi kendilerine ait olan ce-
becibaşı ayrıca A yasofya, A hırkapı ve
Hocapaşa m ıntıkasının inzibatından da
m es’uldü. C ebecibaşm dan sonra dört k et­
hüda gelir ve bunların en büyüğüne baş
kethüda denilirdi. C ebecibaşılar um um i­
y e tle baş kethüdalardan tâyin edilirdi.
Bazan cebehâne başçavuşunun cebeciba-
şı tayin edildiği ve hatta dışarıdan da
cebecibaşı yapıldığı olurdu.
Koçi B eye göre, cebecilerin m evcu ­
du 1574 yılında 625, Dördüncü Murad
zam anında 5978, Sultan İbrahim zam a­
nında da yedi sekiz bin kişiyd i. Yâni
bunların m iktarının azalıp çoğalm ası
yen içerilerin m iktarlarının azalıp çoğal­
m asını takip ederdi. O nyedinci asrı ik in ­
ci yan sın d an itibaren hudut kalelerine
gönderilen cebecilerin m ik ta n da art­
m ıştı. 1686 senesin d e doğu v e batı
hudut kalelerinde bulunan cebecilerin
m ik tan 3544, Öndokuzuncu a sn n başla­
rında ise 1560 k işi idi.
D ergâh-ı âli v e y a kapıkulu ceb eci­
lerinden başka bir de e y a le t a skerleri
arasında cebecilik vazifesi gören y e r li-
kulu cebecileri vardı.
Kapıkulu askerleri m eyam nda yer
alan cebeci ocağı 1826 da yeniçeri oca­
ğı ile kald ın lm ış, bunun yerin e teşk il
olunan Cebehane efradı yeni askerî n i­
1488
zam arasında başka bir şek le bağlanm ış­
tır.
III — TOPÇU OCAĞI
Kapıkulu askeri teşkilâtında piyade
k ısm ına dahil ocaklardan b iri de topçu
ocağıdır. Osmanlı ordusunda topun ilk
defa Birinci Murad zam anındaki birinci
Kosova m uharebesinde kullanılm ış o l -
duğuna dair N eşri tarihinde bir k ayıt
m evcuttur. Y ıldınm B ayezid v e İkinci
Murad devrinde de topun kullanılm ış
bulunduğu hakkında eski Osmanlı tari­
hinde kısa b ilgiler vardır. Fakat bu e s­
ki tarihlerde topçu ocağının ilk defa ne
zam an kurulm uş olduğuna dair hususî
bir k ayıt görülm em ektedir.
Top ilk defa Birinci Murad devrin­
de kullanılm ış olduğuna, yeniçeri teşk i­
lâtı da y in e ayni hüküm dar zam anında
m eydana getirüdiğine göre, topçu oca­
ğının da m uhtem elen Birinci Murad d ev ­
rinde yeniçerilerden bir m üddet sonra
veyah u t da takip eden hüküm dar d ev ­
rinde kurulm uş olm ası, topçuluğun g e­
lişm esin e uygun şek ild e bu ocağın da
gelişm iş bulunm ası ik tiza eder. Y eniçe­
riliğin ihdası ile ilk defa topun k u lla ­
nılm asının B irinci Murad d evrin e rastla­
y ışın a a it tarihî k ayıtlar gözönünde tu ­
tularak, Osmanlı topçuluğunun, kapıku­
lu askerî teşkilâtı çerçevesi dahilinde
başladığı v e y in e bu teşk ilât içinde g e ­
lişm e kaydettiği düşünülebilir. N etice
olarak şunu sö yliyeb iliriz ki: tarihini
kat’i şek ild e tesp it edem em ekle beraber,
topçu ocağı m uhtem elen ondördüncü as­
n n soniannda, şü p h eye m ahal kalm ıya-
cak derecede k esin lik le de onbeşinci as­
rın başlan n d a kurulm uştur.
Topçu ocağının bünyesini tah lile g i­
rişm eden önce, topçuluğun Osmanlı or­
dusuna sağladığı ü stünlüğe birkaç k eli­
m e ile işaret etm ek yerinde olur.
O sm anlı topçuluğu Fatih M ehmed
zam anından itibaren gelişm e çağına g ir­
m iş, onaltm cı asırda en m ükem m el se ­
v iy esin e yükselm iştir. İstanbul m uhasa­
rası esnasında o d evrin en büyük top­
la n m eydana getirilm işti. İstanbul v e
Rodos gib i m üstahkem m evk ilerin fe ­
tihlerinde Türk topçuluğunun m ühim
h issesi m evcuttu. Yavuz S e lim ’in Ç aldı­
ran v e M erc-i dabık m uharebelerinde
 E ski askerî kıyafetler
Y u k a rd a k ile r, s o ld a n s a ğ a : Y en içeri n e fe ri, S ilâh lı yen içeri.
A şa ğ ıd a k ile r, s o ld an s a £ a : M u h afız y e n ile ri. K a ra lev en d i (C hoiseul G o u ffie r'm b ir
b u c u k a s ır evvel basılm ış, a lb ü m ü n d e n .).

(Mufassal Osmanîı Tarihi tablosu No. 33)

 Eski resmi kıyafetler
Yu karı ki resim, soldan: Basfalakaçı afta, Salma bascuhadan, Vezir bastebdlli ağa.
Kui-oğlu baş çuhadan, Baskı lavuz ata.
Aşa*ıki resim, soldan: Cellât, Celi&tbaşı. Subaşı a§a. Asesbaşı a&a. Buçukbaçı a&a
(Arif Paç&'mn bir asır evvel Paris'te basılmış «Mecmuai tesaviri Osmarıiyye» adlı eserinden).

(Mufassal OsmanlI Tarihi tablosu No. 34)

topçu k u vvetlerin in m evcu d iyeti zaferin
kazanılm asında rol oynam ıştı. K anunî
Süleym an'ın Mohaç'ta kazandığı zaferde,
Türk topçuluğunun M acar topçuluğun­
dan üstünlüğünün pek bariz payı m e v ­
cuttu.
O nbeşinci asrın ortalarından itib a­
ren bir buçuk asır m üddetle, gerek m üs­
tahkem m evk ilerin zaptında, gerekse
m eydan m uharebelerinde kazanılan za­
ferlerde, topçu ku vvetleri ü zerlerine dü­
şen işi m u vaffak iyet âm ili h a lin e g e ti­
recek derecede eh liy etle başarırken,
Türk topçuluğu, o d evir içinde seçkinlik
arzediyordu.
K apıkulu askerî sın ıfın a d ahil topçu
ocağına A cem i ocağından efrad alınırdı.
T opçuluğun h u su siyeti gözönünde bu­
lundurularak buraya alınacak efradın
Eski top dökümhanesinden bir görünüş (Choiseule Gouffierden)
seçm e kim selerden olm asın a dikkat e -
dilirdi. Türk çiftçilerin in y an ın d a tü rk -
çeyi öğrenerek A cem i ocağına gelm iş
v e burada da bir yetişm e devresi g eçir­
m iş acem iler arasından bir seçm e y a p ı­
lırdı. Topçu ocağının en büyük âmiri
olan topçubaşı D ivan -ı hüm ayuna bir
arz tezkeresi ile m üracaat eder, top im a­
li v e atış kısm ında ne m iktarda acem i­
y e ihtiyaç bulunduğunu bildirirdi. Her
iki kısım için alınan acem iler şakird o -
larak deftere kaydedilirdi. Topçu o ca ğ ı­
na giren acem iler gerek döküm cülük,
1489
gerek se atıcılık kısm ında zam anla y e ti­
şirdi. Ocak efradından başarı gösteren
v e hizm eti ile tem ayüz ed en ler y a ken­
di ortaları dahilinde terfi eder, y a sü ­
vari bölüklerine v ey a h u t da tımara çı­
karlardı.
Topçu ocağına a it kışlalar ile top
döküm hanesi G alata surlarının dışında
C ihangir tepesinin Galata ile denize ba­
kan köşe kısm ının altında idi. Z am anı­
m ızda Tophane d iye anılan bu sem tte
döküm hane binasından k alan kısım lar
m evcu tsa da kışlalardan eser yoktur.
Topçu k ışlaları ile talim m eydanı dö­
küm hanenin karşısında şim diki N u sreti-
y e cam ii v e bu cam inin ya n tarafların­
dan d enize doğru uzanan kısım daydı.
Topçu ocağının İstanbul’daki döküm ha­
n esi F atih Sultan M ehm ed tarafından
Son asırlarda topçuların kışlası
(Yukankı resmin sağ sahilinde idi)
 yaptırılm ış, İkin ci B ayezid bunu biraz tirilir, R u m eli’d e yapılanlardan bir k ıs­
dalla büyültm üş, K anuni S ü leym an ise m ı B elgrad ’da, B ilecik ’te yapılanlardan
eskilerini . yıktırarak devrin ihtiyacına bir kısm ı da İzm it, K aram ürsel, Edm -
cevap verecek bir döküm hane m eydana cik ve Y en işeh ir’de depo edilirdi.
getirm işti. Topçu kışlalarının gelişm iş O sm anlı ordusunda m u h telif çapta
hâli de K anunî za ­ çeşitli isim lerle anılan toplar vardî. O n-
m anına aitti. Bu k ış ­ altm cı asırdaki toplar şahî, zarbazen
laların iki kapısı o - (zarb zen ), m iyân e, prankı, bacaluşka
lup birisi denize ba­ (b ec a lu şk a ), şakloz, balyem ez v e havan
kan güney tarafında, isim lerin i taşım aktaydı.
d iğeri de ku zey ta ­
O sm anlı ordusundaki toplar ilk za ­
raf m daydı.
m anlarda k atır v e d evelerle n a k led ile-
Topçu döküm ha­
b ile îi h a fif toplardı. Sonraları büyük
nesinin. en büyük fi-
toplar ya p ılın ca bunların n ak li için top
m iri “döküm cü ba­
arabacıları ocağı ihdas edilm iş v e büyük
şı” idi. Baş usta d u ­
topların n a k liy a tı top arabaları ile y a ­
rum unda olan bu â -
pılm ıştır.
m irin m aiyetin d e i-
k in ci derecede se - Topçu ocağın ın en büyük âm iri res­
lah iy et sahibi b u lu ­ m î vesik alard a «sertopî» d iye geçen «top­
nan m uavini m ev ­ çu lar ağası» v e y a «topçubaşıs- idi. T op­
cuttu. A yrıca dö­ çu ocağı efradı esa s itib ariyle b iri d ö ­
küm cü, haddad, ta ­ küm cüler, d iğeri de to p la n kullanıp a -
m irci, burgucu, k e f- tanlar olm ak ü zere ik i kısım dı. D ökü-
çegir, yam acı, ç ı- cübaşı top dökenlerin en büyük âm iri,
racı v e neccarlar Topçubaşı ise onun da üstünde olm ak
gib i sanatkârlar v a r­ üzere tek m il topçu ocağının en y ü k sek
dı. Toplar demir, kum andanıydı. Onaltırtcı asır ortaların ­
tunç v e bakırdan da topçubaşım n altm ış, kethüda ile k â­
dökülür, m adenî e~ tibinin yirm i beşer, n eferlerin ise altı
ritecek izabe fı­ İlâ sekizer akçe y ev m iy eleri vardı. Top­
rınları çıralı çam k ütü k leriyle kızdırılır, çu lar da y en içeriler gib i orta v e bö­
kalıp için de kâğıthane balçığı k u lla n ı­ lü k lere a yrılm ış olup, bunların da her
lırdı. İstanbul dökümhanesinin, m aden orta ve bölüğünün insan m evcudu y e k ­
ih tiyacı A nadolu v e R um eli tarafındaki d iğerin e e ş it değildi.
m aden ocaklarından getirilen m ad en ler­ Topçu o cağın ın m evcudu m a lt ın a
den tem in ed ilir v e burada top n am lu ­ asırdan sonra gittik çe artm ışsa da, ocak
sundan başka top yu varlağı ya n i g ü lle m evcudu artarken eski m ü k em m eliyet
de dökülürdü.. p ek devam etm em iştir. Eski tarih î eser­
O sm anlı ordusunun, top ve g ü lle ih ­ lerd e topçuların m evcuduna a it zengin
tiyacı yaln ızca İstanbul döküm hanesiy­ b ilgi bulunm adığı gib i m evcu tlar da yek
le karşılanm ış değildir. Top n am luları diğerin i tutm am aktadır. B u bakım dan
um um iyetle İstanbulda dök ü lm ek le b e ­ tarihî eserler yerin e k an u n n am elerle
raber a y n c a B elgrad, Sem endre san ca­ m evacib d efterlerin d ek i ra k an ılan e -
ğında Rudnik v ey a d iğer ad iy le B aç sa s alm ak şü p h esiz daha doğru olur.
m evk iinde, A rn avu tlu k ’ta İskodra’da, A tıf E fen d i kütüphanesinde 1734 n u m a­
M akedonya bölgesinde P ravişte’de ve raya k a y ıtlı olan onaltıncı asrın ilk y a ­
doğuda Gülam ber m evk iin d e d e top dö­ n sın a a it bir kanunnam e de topçu m e v ­
külm üştür. M aam afih buralarda daha z i­ cudu 1204 olarak gösterilm ektedir. K a ­
yade g ü lle dökülm üş, a y n ca B osna’da n u nnam eler kadar itim ada şayaıi bir e -
B anialuka sancağına tâbi K am cngrad’da, ser olan Koçi B ey risalesin d e is e top ­
Sırbistan arazisinde N ovaberda’da, A n a­ çular 1574 yılın d a 1099 nefer, D ördün­
dolu tarafında B ilecik, Van v e K iğ ı’da cü Murad zam anında 1452 n efer göste­
da g ü lle dökülürdü. Ordu için h azırla­ rilm ek te, Su ltan İbrahim zam anında da
nan g ü lleler u m u m iyetle İstanbul’a g e ­ top v e kundaklarına bakan neferlerin iki

1490
 üg bin k işi olduğu kaydedilm ektedir.
Kaşı d tarihinin ik inci cild in in 21 inci
sayfasında, İkinci Süleym an'ın cülûsu
m ün asebetiyle cülû s bahşişine harcanan
para zikredilirken m evacib defterlerine
güre: tekaüdlerivle b irlikte İstanbul’da­
ki yen içeriler 38131, serhad k alelerin d e­
ki yen içeriler 32.263, İstanbul v e serhad
kalelerind eki cebeciler 12.153 n efer d en­
dikten sonra topçuların 5.084. top ara­
bacılarının 676 n efer olduğu d erjg d ilm iş-
tir.
K apıkulu v eya d ergâh -ı â li topçula­
rı hudut v e sahillerdeki kalelerde de
hizm et ederlerdi. B unlar k a le dizdarla­
rının yan i k alelerin m uhafız kum andan­
larının em rinde olurlardı. K alelerde ka­
pıkulu topçularından başka tım ara ¡a -
hip yerlıkulu topçularının bulunduğunu
ayrıca hatırlam ak lâzım dır.
O nbeşinci asır ortalarından itibaran
yü k selm eye b aşlıyan O sm anlı topçuluğu
onaltıncı asırda en m ükem m el dereceye
ulaşm ış, fakat ondan sonra bir durakla­
m a devrine girdiği cih etle, O nyedinci
asırda A vrupa topçuluğu O sm anlı top çu ­
luğunu geride bırakm aya başlam ış, O n-
sekizinci asırda ise tam m ân asiyle ile ­
riy e geçm iştir. Onun için d ir k i O nseki-
zinci asrın ikinci y a n sın d a topçulukta
ıslah at yapılm aya teşebbüs edilm iştir.
T opçulukta ıslahata, ilk teşebbüs h a re­
k eti Ü çüncü M ustafa zam anında vu k u -
bulm uştur.
IV — TOP ARA BA CILA R I OCAĞI
At, k atır v e deve gib i h ayvanların
sırtlarında taşınam ıyacak derecede b ü ­
yü k to p la n n im aline başlandıktan son­
ra m eydana g etirild iği an laşılan top a -
rahacıları ocağının n e zam an kuruldu­
ğu b elli değildir. T opçuluğun in k işa f ve
m uharebelerdeki k u llan ılış seyri gözönü-
ne getirilin ce, büyük topların nakil iş i­
ni deruhte eden 'bu sın ıfın F atih M eh-
m ed zam anında ihdas ed ilm iş olm asına
ihtim al verm ek gerekm ektedir.
Yaya bir sın ıf olan top arabacıları
ocağına kapıkulunun d iğer k ısım la n n -
da olduğu gibi A cem i ocağından efrad
alınırdı. Top arabacıları İstanbul'da y e ­
tişip oturm akla beraber, kapıkulu topçu­
larının idaresinde ağır top lan n m evcut
olduğu bazı m ühim kalelerd e de top a-
1491
ra b a cıla n bulunurdu. Top arabacılarının
bir kısm ı arabaların im alât işlerin d e ça ­
lışırd ı. Top arabaları h ayvan larla çe ­
kild iğin d en bunların idaresinde h a y v a n ­
lar da vardı. Top arabacılanndan pek az
şek ild e bahseden eser v e vesikalardaki
m ev cu t b ilg iy e bakılırsa top arabacıla­
rının im alâthanelerinin Tophane’de d e ­
niz kenarında, kışlalarının İse Ş eh rem i­
ni *nde olduğu anlaşılm aktadır.
Top arabacıları sın ıf v e m eslek leri
icabı topçularla birlikte sefere g id erler­
di. Bozuk yollarda, yağm urlu havalarda
v e bataklık sahalarda top n ak li h a y li
m esele idi. Bu bakım dan top arabacıla­
rının vazifeleri y erin e göre pek fazla-
m ü şk ilât arzederdi.
Top arabacıları ocağı da d iğer kap ı­
kulu sın ıfları gib i bölüklere ayrılm ıştı.
Y ine d iğer sınıflarda olduğu gib i b u n ­
ların bölüklerindeki n efer sayısı da bir­
birine uym azdı. 1687 sen esin e a it m e-
vacib defterinde top arabacıları 63 bö­
lü k gösterilm ek te, en kalabalık bölük
m evcudunun 52, en azının da bir n efer
olduğu görülm ektedir. B u ocağın e n bü­
y ü k âm irine «Arabacı başı» denilm ek-'
teyd i. Top arabacılarının m iktarı pek
kabarik değild i. Koçi B ey risalesinde ;
1574 de 400, D ördüncü Murad zam anın­
da ise 591 nefer o ld u k la n k ayd ed ilm iş­
tir. 1687 yılın a ait m evacib defterin d e
top arab acılan n m m evcudu 322 g ö steril­
m iştir.
Topçu o cağın ın tam am layıcısı duru­
munda olan top arabacıları ocağı, top­
çu ocağının ıslah ı sırasında ele alınarak
ıslah a tâbi tutulm uş ve piyade v e sü ­
vari olm ak ü zere ik i kısm a ayn la ra k
y en i bir şe k il Verilm iştir.
V — HUM BARACI VE LÂĞIMCI '
OCAKLARI
O sm anlı ordusunda Iıumbara yapan'
ve bunları harplerde düşm ana karşı k u l­
lanan efrad vardı. Humbara, dem ir v e ­
ya tunçtan dökülürdü; içi boş v e y u ­
varlak şek ild e yap ılarak içine p a tla tıc ı
m adde doldurulup düşm ana atılan bii‘
harp vasıtası idi. Kum baralar to p ' veya
el ile atılırdı.
Osmanlı ordusunda hum barânm
h angi tarihten itibaren k u llan ıld ığı k e ­
sin şek ild e bilinm iyorsa da, Onaltm cı a-'
 sır içinde humbaracı efradından bahse­
den vesikalar mevcuttur.
Humbaracılar ayrı bir ecak sayıl­
makla beraber diğer kapıkulu ocakları
derecesinde müstakil ve derli toplu hal­
de olmayıp miktarları da fazla değildi.
Bunları üç kısma ayırmak mümkündür:
1 — Cebeci ocağına bağlı humbara-
cılar. Bunlar daha ziyade humbara ima­
li ile meşgul olur ve humbara atmaları
gerekince el ile atarlardı.
2 — Topçu ocağına mensup humba-
racılar. Bunlar ulûfeli yâni maaşlı hum-
baracılardı.
3 — Kale muhafazasında bulunan
humbaracılar. Bunlar humbaracı sınıfı­
nın en esaslı kısmım teşkil ederlerdi.
Maaşlı olmayıp tımarlı idiler ve devlet
merkezinde bulunmayıp kalelerde hiz­
met ederlerdi. Fakat en büyük âmirleri
hükümet merkezinde bulunan humba-
racıbaşı idi.
Humbaracılar Onyedinci asrın son­
larında ehemmiyetlerini kaybetmişler­
di. Fakat Onsekizinci asrın ilk yansın­
da yeniden ele alınarak ıslahına çalışıl­
dı. Bu ocağın ıslahına memur olan şa­
hıs, aslen bir Fransız olan Humbaracı
Ahmed Paşa idi. Türkiye’ye iltica ettik­
ten sonra islâmiyeti kabul ile Kont Bon-
neval ismini Ahmed’e çeviren bu şahıs
1731 de humbaracı sınıfının ıslahına gi­
rişmiştir. Humbaracı Ahmed Paşa’nın
başladığı ıslahat üzerine, tımarlı hum-
baracılardan başka bir d e ehliyetli hum-
baracı yetiştirmek için ulûfeli kumbara­
cı ocağı kurulmuştur.
Kapıkulunun piyade kısmına dahil
sınıflardan birisi de lağımcı ocağı idi.
Lağımcılar, kaleleri yıkmak için toprak
altından lağım kazar ve kazılan kısmın
icap eden yerine barut doldurup ateş­
ler, böylece müstahkem kalelerin zap­
tında mühim rol oynarlardı. Lağım ka­
zıp bunlan patlatarak hisarları yıkıp
berhava etmekle vazifeli olan lağımcı­
ların orduda ilk defa hangi tarihte is­
tihdam -edildiklerini bilmiyoruz. İkinci
Murad zamanında bazı kalelerin zaptın­
da lağımcıların faaliyette bulundukları­
na dair bazı kayıtlara rastlanmaktaysa
da, bunlann kapıkuluna mı bağlı olduk­
ları, yoksa tımarlı askerlere mi dahil
bulundukları zikredilmemiştir. İstanbul
1492
m uhasarasında lağım cıların fa liy et tarz­
larına dair tafsilâtlı sayılacak derecede
b ilg iy e sahip bulunm aktayız.
O sm anlı ordusunda istihdam edilen
lağım cılar iki kısım dı. B unlardan bir
kısm ı cebeci ocağına m erbut olup ceb e-
cibaşınm em ri altındaydı. D iğer k ısm ı­
nın ise tım arları vardı. Tım arlı la ğ ım ­
cıların en büyük âm irine «lağım cıbaşı»
denirdi, «lağım cılar kethüdası» v e «la­
ğ ım c ıla r çavuşu» bu ocağın büyük, «a-
lemdar» da küçük rütbeli subayı idi.
O sm a n lı ordusundaki la ğ ım c ılık bir
n ev i m ühendisliği gerektiren ih tisas i-
şiydi. O nyedinci a sn n ortalarına kada"
lağım cıların eh liy et v e ihtisaslar: iy i t>iı
şek ild e devam edip ondan sonra bozul­
du. Zira O nyedinci asrın ortalarından
itibareiı bu ocağa eh il olm ayan adam ­
lar alındığı gibi m iktarları da azaldı. La­
ğım cı ocağı intizam ım m uhafaza ed er­
ken bazen, ih tiyaç karşısında dışarıdan
da adam alınırdı. Fakat bunların bilgi
v e eh liyetlerin in yerinde olm asına d ik ­
k at edilirdi. E vliya Ç elebi’n in b ild ird i­
ğin e göre, sefere gidilirken ücreti v e r il­
m ek su retiyle dışardan alınan la ğ ım cı­
ların ekserisi hıristiyan Ermenilerds.il
m ürekkepti.
O nsekizinci asrın son y a n sın d a ba­
zı askeri sınıflarda ıslah at yapılm ak is ­
tenirken lağım cılar da ele alınm ıştır. B il­
hassa H alil Ham id P aşa’nın sadareti z a ­
m anında m untazam talim ler yaptırılm ış
bu sınıfa alâkayı çekebilm ek için lâ ğ ım ­
cılara m ahsuldar topraklardan tım arlar
verilm iştir.
VI — KAPIKULU SÜVARİLERİ
Kapıkulu askerinin piyade v e sü v a ­
ri olm ak üzere ik iy e a y n ld ığ ım ev v elce
söylem iştik. K apıkulu piyadelerinin en
m ühim kısm ını y en içeriler teşk il e ttiğ in ­
den, y a ya kapıkulu denince ak la daha
ziyade yeniçerilerin geldiği, hattâ ceb e­
ci, topçu, toparabacı v e lağım cı gibi d i­
ğer yayalar üzerinde p ek durulm adan
kapıkulu piyadesi nam ına y en içeriler­
den bahsedildiği m alûmdur. H albuki ka-
pıkulunun atlı kısm ı için böyle bir te f­
rik yapılm ıyarak «Kapıkulu süvarisi»,
«altı bölük halkı» v ey a h u t da «bölük
halkı» tâbiriyle atlı kapıkulunun tam a­
mı kastedilir. M aamafih sonraları Kısa­
ca «sipahi k elim esiyle kapıkulu sü \-ari-
kirinin tam am ının k asted ild iğin e de ş a ­
h it olunm aktadır. Osmanlı ordusunun en
kalabalık bölüm ünü teşk il eden tım arlı
sipahilerin, kapıkulu sipah ileriyle k arış­
tırılm anla sı lâzım dır. N itek im bun}.ıra
«topraklı süvari», «tım arlı süvari» v e y a -
hut da «erbab-ı tımar» dandiğinin iıa-
tırlanm ası gerekir.
A ltı bölükten ibaret olan kapıkulu
süvarilerinin ilk ik i bölüğü Birinci M u-
rad zamanında Rum eli beylerbeyi Kara
Timurtaş P aşa’nm ta v siy esiy le teşk il e -
dilm iştir. D iğer dört bölüğü m eydana
getiren «U lûfecıyan-ı yem in» v e «U lû-
feciyan -ı yesar» yâni sağ U lû feciler ile
sol ulûfecilerin v e «G urabâ-i yem in» ve
«Gurabâ-i yesar» yani sağ garibi er ile
sol gsriblerin O nbeşinci asır ortalarına
doğru teşk il edildikleri anlaşılıyor. Son ­
radan kurulan v e ilk ik i bölüğe n isb e t-
!e daha aşağı derecede kabul ed ilen bu
dört bölüğe «Bölûkât erbaa» da denilir.
1 — Süvari ocağına efrad alınm ası
Kapıkulu piyadesinin en önem li ve
Davudpaşa ordugâhı (Juannin’den)
1493
kalabalık kısm ım teşkil eden yeniçeri
ocağına acem i ocağından efrad alınırdı.
H albuki hüküm et üzerindeki n ü fû zla n
v e harpteki eh em m iyetleri yen içeriler
kadar ileri olm ayan kapıkulu süvarileri
derece v e m aaş bakım ından yeniçeriler­
den daha yü k sek oldukları cihetle, bu­
raya efrad alınan y erle r de, m aaş v e
dereceleri ile m ütenasip sahalardı. S ü ­
vari ocağına m ahreç teşk il eden yerler
şunlardı:
a) Topkapı sarayı v e buraya bağlı
m üesseseler: Süvari ocağına m ahreç o-
lan en m ühim saha Topkapı sarayı ile
teşk ilâtı bakım ından Topkapı sarayına
b ağlı Galata sarayı, İbrahim Paşa sa­
rayı ve E d im e sarayı idi. Saray teşk i­
lâtı kısm ında belirttiği m is veçh ile Edir­
ne, Galata ve İbrahim Paşa sarayları
iç-’o ğlanları kanunî m üddetler sonunda­
ki «çıkma» laria, cülûs d olayısiyle ya p ı­
lan «büyük çıkma» Iarda, en k a b iliy et­
lile r i Topkapı sarayının büyük v e kü­
çük odaları için ayrılıp diğerleri kapıku­
lu süvari bölüklerine verilirdi. Bunların
verild ik leri bölükler aşağı bölükler ad­
 dedilen ulûfeci ve garibler kısm ı idi. Bu
saraylar iç oğlanları tahsilden başka ata
binm ek kılıç kullanm ak v e ,c ir it oyna­
m ak talim i yaptıklarından, süvarilik i-
çin gereken eh liyeti peşinen kazanmış
hâlde olurlardı.
Süvari ocağına Topkapı sarayının
snderun iç-oğlanları denilen büyük ve
küçük odalar ile seferli, k iler v e hazine
kısm ından efrad alınırdı. İsm ail Hakkı
Uzunçarşıh «Osmanlı d ev leti teşk ilâtın ­
dan kapıkulu ocakları II» isim li eserinin
139 ncu sayfasında, Koçi B ey »Süvari
bölüklerine oğlan verilm esin i hazine o-
dasından başlattırıyor» dem ekteyse de,
meşhur risalenin A li K em ali A ksüt n eş­
rinde, U zuıiçarşılı’nın söylediği şekilde
sarih bir ayırm aya rastlanm am akta ve
ancak iç-o ğ la n la n d iy e um um i bir tâ­
bire rastlanm aktadır. N itekim m ezkûr na rastlıyordu. «Veledeş» den ilen süvari
matbu risalenin 92 in ci sayfasında, bu
nokta şöyle anlatılm aktadır: «Silâhdar,
kanun m ucibince liyak ati olan iç-o ğ la ıı-
Iarı v e bostancı kullarınızdan alm up,
defterlerin m ukabeleci tutar ve sipahi
olanların isim leri kaydolm ak için h att-ı
hüm âyununuz m ukabeleciye yazılur. Bir
sipah fe v t oldukta haberini m ukabeleci­
y e getürene, kanun -ı kadim m ucibince
yevm iye ik i akçe terakki verilir. Fevt
olanların ve m ünhallerin defterini m u­
kabeleci, veziriazam kulunuza m evacib
çıktıkta verüp ol dahi rikâb-ı hüm âyu­
nunuza “şu kadar m ünhal sipahilik var­
dır, m evacibleri h azin e-i âm ireye k a l­
m ıştır” diyü arzeder.»
Koçi B ey ’in bu ifadesinde de görül­
düğü üzere, süvari bölüklerine alm an ­
lar arasında bostancılar da vardı. E n d e-
rıın-u hüm âyun iç oğlanları ile bostan­
cılardan süvari ocağına çıkanlar sipah ve
silâhdar bölüklerine verilirlerdi.
b) Y eniçeri o c a ğ ı: Y eniçeri oca­
ğ ı subay v e neferlerinin terfie hak ka­
zananlarının bir kısm ı süvari ocağına
alınırdı. Y en içeri- ocağından gelenler
m uayyen bir bölüğe v erilm eyip hizm et
ve y evm iyelerinin m iktarlarına göre, ya
en m üm taz bölükler olan sipah v e si­
lâhdar bölüklerine, veyah u t da U lû feci-
lere verilirdi. Bu husustaki takdir hak­
kı yeniçeri ağasına aitti. Y eniçeri oca­
ğından çıkm a yapılacağı zaman, ne m ik­
tarda bölükbaşı v e yayabaşm ın ve y e ­
1494
niçeri n eferinin bölüğe çıkacağı bildiri­
lir, o da y en içeri subay v e neferlerinden
m ünasip gördüklerini bir liste halinde
D ivan -ı hüm âyuna arzederdi. M aanıafih
bazan yen içeri ağasının inhasına lüzum
kalm adan fevkalâde hizm etleri dolayı-
siy le süvari bölüklerine terfi ettirilen
yen ieriler dc olurdu-
c) Topçu v e Cebeci ocakları: Bu
ocaklar halkından da süvari ocağına v e ­
rilenler olurdu. Fakat bu neviden kim ­
selerin sayısı pek azdı.
Bütün bunlardan başka hariçten de
fevkalâde hizm et edenlerin u lûfeci ve
garibler bölüklerine alm dıkları olurdu.
M üverrih  li’y e göre «ekâbir kulundan
ve M ısır v e Şam v e Bağdad kullarından
birer tarihle bölüğe geçenler» de vardı.
Tabii bu h al nizam ların gevşediği zam a­
oğullarının ocağa yazılm aları da bu g e v ­
şem e devrine rastlam aktaydı. O nyedi ve
O nsekizinci asırlarda bazen ih tiyaç do-
la y ısiy le, bir yerde, üç sene m u vaffak i­
y e tle hizm et etm işler arasından da sü ­
vari ocağına efrad alınm ıştır.
2 — Süvari ocağının bölükleri
Daha yukarılarda da zikredildiği
veçh ile kapıkulu süvarileri altı bölükten
m ürekkepti. Bunun için «altı bölük y o l­
daşları» şek lin d e de anılan süvarilerin
ilk ik i bölüğü olan sipah v e silâhdar
müm taz kısm ı teşk il eder, ondan sonra
gelen sağ v e sol u lû feciler «Orta bölük»,
sağ ve sol garibler de «aşağı bölük» tar­
zında bir tefrik e tâbi tutulabilirdi.
Süvari bölüklerini m eydana getiren
a ltı bölükten h er biri yen içerilerin orta
ve bölüklerinden çok daha kalabalıktı.
Fakat bu altı bölük de ayrıca kendi kad­
roları dahilinde bölük tabiri altında tak­
sim ata tâbi tutulurdu. A ltı bölüğün h er-
birinin ayrı ayrı bayrağı m evcuttu. Koçi
B ey risalesinde, her bölüğün alâm eti fâ -
rikası yerin e geçen bayrakları şu ifade
ile tanıtılm aktadır: «Baş ağa sipahi oğ­
lanı ağasıdır, kırm ızı bayrak derler. î-
kinci ağa silâhdar ağasıdır, sarı bayrak
derler. Ü çüncü ağa y e şil bayrak a ğası­
dır, u lû feciy a n -ı yem in derler. Dördüncü
ağa ak bayrak ağasıdır, u lû feciy a n -ı y e -
sar derler. B eşinci ağa kırm ızı ile y eşil
bayrak ağasıdır, gurabâ-ı yem in derler.
 A ltıncı ağa y eşil ile beyaz bayrak ağa­
sıdır, gurabâ-i yesar derler. Her birinin
neferi hangi bayrakda ise öylece bayrak
götürür».
a) Sipah bölüğü : Süvari ocağının
en itibarlı bölüğünü teşk il eden sipah
bölüğüne, ilk zam anlarda nüfuzlu d e v ­
let adamları ile kum andanların çocukla­
rı alınırdı.
Sipah bölüğünün itibarlı durumu g e ­
rek harp gerekse su lh zam anında bun­
lara gördürülen vazifelerd e b elli olur­
du. M uharebe zam anında çadırlarını pa­
dişahın otağının sağında kuran sipah bö­
lüğü efradı, ordu m erkezinin sağ tara­
fındaki saltanat bayrakları altında, ba-
zan da hüküm darın arka tarafında bu­
lunurdu. Padişahın otağın ın m uhafazası
için bir gece sipah, bir gece silâhdar
bölüğü nöbet tutardı.
Sulh zam anında padişahın cam iye
çıkışlarında bir m iktar sipah bölüğü e f­
radı ik işer ik işer padişahın sağında, si­
lâhdar bölüğü efradı da solunda yürür­
dü. D ivan -ı hüm âyunun toplantı g ü n le­
rinde yüz n efer kadar sipah v e silâhdar
bölüğü efradı, Topkapı sarayının ilk ka­ Kapıkuiu süvarisi (Sipah)
pısını teşk il eden B âb -ı hüm âyun önüne
kadar gelerek selâm resm ini ifa eder­
lerdi. İstanbul’da m erasim le ilg ili bu
işlerden başka, y in e su lh zam anında si­
pah efradından bir kısm ına cizye, ağ­
nam resm i, m ukataa gib i vergilerin tah­
silin e ait vazifeler de verilirdi.
Koçi B ey, süvari ocağının teşkilât
ve bayraklarını anlatırken: «sipahi-i kır­
mızı bayrak üç yüz bölüktür; cüm le n e­
feri beş bin, altı bin olur» dediği h a l­
de, Dördüncü Murad zam anındaki ka­
pıkulu askerleri ve saray hizm etlerinin
m iktarını sıraladığı cetveld e bunları
7000 kişi, 1574 senesindeki sayılarını da
2.210 n efer olarak kaydeder Koçu Bey
risalesinin kapıkulu askerinin teşk ilâ tı­
na m ü teallik (A li K em ali A ksüt neşrin­
de 90-94 üncü sayfalar) kısm ı Su ltan İb­
rahim zam anına ait olduğu cihetle, k a-
pıkulunun m u h telif sınıfları için zik ret­
tiği rakamların, bir önceki padişah za­
m anından farklı oluşunu tabii karşıla­
mak lâzımdır.
b) Silâhdar bölüğü : Fatih Sultan Kapıkulu süvarileri savaşta
Mehmed zam anında silâhdar bölüğü «bas (Yukarıki resim Ferriol ve aşağıdaki
bölük» durumunda ik en , b ey-zâd eler ile Almanca bir kıyafet albümünden)

1495
 sipahi-zadelerin çoğalarak kendilerine
k ın a m bayrak verilm esi üzerine, silâ h -
dar bölüğü ondan sonra addedilm eye
başlanm ıştır.
Silâhdar bölüğü seferlerde askerin
Seçeceği yolları açıp tem izlem ek, köprü­
leri tam ir v e bataklıkları kurutm akla
Tiükellef tutulurdu. P adişah sefere iş­
tirak ediyorsa ordunun geçeceği yolun
ik i tarafına bir kaç m ilde bir «sancak
tepesi» adı ile sun’î tep eler yaptırırlar­
dı. Y ol açılm ası İçin lüzum lu m alzem e­
yi teşk il eden kazma kürek gib i şey ler
C ebeciler tarafından nakil v e tem in c -
dilirdi. Silâhdar bölüğünün bundan b a ş­
ka tuğculuk, yed ek çilik v e buçukçuluk
gibi itibarlı vazifeleri de vardı. S ilâ h ­
tarlard an yirm i üç kişi padişaha ait
tuğları nakleder y e başlarında «tuğcu
başı» denilen bir subay bulunurdu. Y e­
dekçi başı denilen subayın idaresinde
padişahın yed ek atlarını çeken 30 silâ h ­
dar neferinden ibaret topluluğa «yedok-
çilers., padişahın alayla cam iye g id işin ­
de hüküm darın fukaraya vereceği para­
y ı dağıtanlara «buçukçu» denirdi.
Silâhdar bölüğünün m evcudu da si-
pah gibi kalabalıktı. Bu da kendi bün­
y esi içinde 265 bölüğe ayrılırdı.
c) U lû feciyân -ı yemin, v e u lû feci-ha az m iktarda olm uşlardır.
yâ n -i y esar b ö lü k le r i: Sağ u lû feciler
v e sol ulû feciierden ib aret olan bu iki
bölüğe orta bölükler de denilirdi. M ik­
tarları sipah v e silâhdarlar kadar çok
olm ayan bu iki bölükten u lû feciyân -ı
yem in yüzyirm i bölüğe, u lu feciy â n -ı y e ­ nin m u h telif vilâ yetlerin d e bulunurlar­
sar da yü z bölüğe ayrılırdı. Y ürüyüşler­
de sağ ulûfeciler, hüküm darın sağında
Kapıkulu süvarileri (Juannin'den)
.1496 ‘
yürüyen sipah tp lü ğ ü n ü n sağında, ¿ol
u lû feciler d e hüküm darın solunda yü ­
rüyen silâhdar bölüğünün solunda yü rü r­
ler; konak y erlerin d e d e padişah .sanca-
ğın ın sağ v e sol tarafında dururlardı.
H âzineyi beklem ek vazifesi d e u lû feci-
lere aitti.
d) G ûrabâ-i yem in ve G urabâ-i y e ­
sar b ö lü k le r i: S ağ v e sol gariblerden
ib aret olan bu ik i bölüğün derecesi h ep ­
sin in altında olduğundan «aşağı b ölü k ­
ler» de denilirdi. Guraba bölükleri efra­
dı arasında E d im e, Galata, îbrahim paşa
sarayından gelm e efrad olduğu gibi,
Türk, K ürt ve A cem gençlerinden, m ü s-
lüm anhğı kabul edip m uharebelerde fe v ­
kalâde başarı gösterenlerden de bir h a y ­
li insan vardı- Bazı kaynakların ifa d e si­
n e nazaran guraba bölükleri en güç v e
teh lik eli h izm etlerd e istihdam olunur­
lardı. S a n ca ğ -ı ş e r ifin , san cağ-ı şerif ol­
m ad ığı d evird e padişah sancaklarının
m uhafazası garib lere aitti.
Sağ ve sol garibler yüzer bölü ğe a y ­
rılırdı. O naltm cı asrın sonlarına kadar
m ev cu tla n u lû feci bölükleri derecesinde
veya onlara pek vak m m iktarda iken,
O ııyedi v e O nsekiziııci asırda b ü tü n sü ­
variler gib i bunların, da sayıları artm ak­
la beraber u m u m iyetle u lû feciierd en d a ­
3 — K apıkulu Sü varilerin in h izm etleri
Kapıkulu süvarilerinin bir k ısm ı İs­
tanbul'da, çoğu ise A nadolu ve R um eli’­
dı. İstanbuFdakilerin ikam et y erleri S ü -
leym an iye’de lıastane civarındaki dokuz
a d et bekâr odası ile Su ltan A hm ed h a ­
nı, Çem berli taş karşısındaki elçi hanı ve
Yânicami hanı idi. K apıkulu süvarisin in
İstanbul dışında kalanları ilk d ev irler­
de Edirne, Bursa, K ütahya gibi yak ın
yerlerd e v e bu şeh irlerle İstanbul ara­
sında kalan sahada otururlardı. Lâkin
sonraları daha uzak şehirlere gitm eleri
icap etti. B öylece O nyedi ve O nsekizin-
ci asırlarda, sayd ığım ız şehirlerden b a ş­
ka, H alep, Şam , A dana, A ksaray, K on ­
ya, Sivas, A m asya, A nkara, S elân ik , B el-
g'rad. Mora, B osna v e daha bazı m ah al­
lerde ikam et ediyorlardı.
Kapıkulu süvarilerinden İstan b u l’a
yak ın yerlerde bulunanlar üç ayda bir
 hüküm et m erkezine gelerek m aaşlarım
alır sonra yerlerin e dönerlerdi- B unlar
maaş alm ak üzere İstanbul’a g elişle rin ­
de bazı uygunsuz hareketlerde bulun­
duklarından sonraları topluca İstanbul’a
gelm eleri usulü kaldırılıp m em ur ettik ­
leri subay v e arkadaşları v a sıta siy le m a­
aşlarım getirtm eleri usûl ittihaz ed ilm iş­
tir. M erkeze hayli uzaktakilerin gelip
geriye dönm eleri hem güç h em de m as­
raflı olduğundan b oyleleri ellerin d e «ih­
tida» denilen tevcih k âğıtların ı subay
v eya arkadaşlarına bırakarak m aaşlarını
kırdırırlardı. İstanbul dışındaki kapıku­
lu süvarileri «Sipah kethüda yeri» d en i­
len subaylarının idaresinde bulunurlar­
dı.
K apıkulu süvarilerinin hazardaki
hizm etleri İstanbul v eya İstanbul d ışın ­
da bulunuşlarına göre d eğ işik lik arze-
derdi. İstanbul dışındakilerin vazifesi
daha ziyade bulundukları sahada kale
m uhafızlığı idi. İstanbul’dakilerden bir
kısm ının, daha yukarıda tem as edildiği
veçhile, padişahın cam iye çıkışlarında
v e D ıva n -ı hüm âyun toplantı gü n lerin ­
de m erasim e a it vazifeleri vardı. Bir k ıs­
m ına da m âliyen in ta h sila t işlerin d e v a ­
zife verilirdi. B u n evid en h izm et seferde
bile tatbik edilirdi. O naltm cı asırda m a­
liy e kâtipliği, divan kâtip liği, ihtisap k â­
tipliği, ırgad kâtipliği, b ey tü lm a l-i amme
ve hassa em in v e kâtipliği, a vân z v e nü­
zul k âtip likleri ile bağ resm i, ağnam res­
m i, ağıl resm i, cizye gib i v ergilerin tah­
sili işlerine süvariler m em ur olurlardı.
K anunî Süleym an, kapıkulu sü varileri­
nin eskilerin den üç yüz k işiy i bu çeşit
işlerle vazifelendirirdi. K anunî zam anın­
da süvarilere yapılan m alî tah silât işle ­
ri ondan sonra da devam la 1591 e kadar
m untazam işlem işti. B u tarihten sonra
süvariler cizye tahsilinde kullanılm ış,
fakat hem iyi kontrol edilm em esi, hem
de tatbikatın sakat u sû llerle yapılm ası
yüzünden bir takım şik â y et v e su istim al-
lere sebep olm uş, neticede O nyedinci
asır ortalarından itibaren süvarilerin
cizye tahsilinde istihdam ından vazg eçil­
m iştir.
Harp zam anında İstanbul dışındaki
süvarilerin toplanm aları için kadılara
hüküm ler yazılır v e onlarm bulunduk­
ları yerlere çavuşlar salınarak harekete
1497:
geçm eleri bildirilirdi. Süvarilerin hep
beraber v e toplu halde sefere k atılm ala­
rı şarttı. B unlar 1593 y ılm a kadar -top­
lu ca hüküm darla birlikte, bu tarihten
sonra ise veziriazam v e serdar-ı ekrem -
le beraber sefere iştirak ederlerdi.
Harpte padişah v e y a serd ar-ı ekre-
m in çadırını, hâzineyi b eklem e v e m u­
hafaza işi bunlara aitti. Çarpışm alarda
ordunun m erkez bölüm ünde bulunurlar
ve derin ik i hat üzerine tertib at alırlar­
dı, S ü variler çok olursa üç hat da teşkil
ederlerdi. B unlar hatlarına göre sıra ile
hücum a geçerler v e düşm an hatlarını
zedeleyip y a n n ea y a kadar hücum larını
tekrarlarlardı. S eferde bazı kalelerde
m uhafızlık da yaptırılırdı.
4 — K apıkulu süvarilerinin y ev m iy e
v e subayları
S üvarilerin kapıkulu askerinin en
itibarlı oluşları yev m iy elerin in yü k sek ­
liğ iy le d e tebarüz etm ekteydi. Ocağa ilk
girenlerin y ev m iy eleri m enşe’, kıdem
v e dahil oldukları b ö lü ğ e göre değişik
m iktarda olurdu. T opkapı sarayından
çıkanlardan yev m iy eleri en aşağı ondo-
kuz akçe kadar olanlar sipahi bölüğüne,
O nyedi v e O nsekız akçe ile çıkanlar si-
lâhdar bölüğüne verilird i. Edirne, Gala­
ta v e İbrahim paşa sarayından ondört ilâ
onaltı akçe ile çıkanlar sağ ve sol u lû feci-
lore verilirdi. S ip ah ve silâhdar b ölükle­
rine verilen saray çıkm aları arasında y ir­
m i ilâ otuz akçe y ev m iy e ile kaydolunan­
lar vardı. B unlar bölüklere kaydolunduk­
tan sonra y ev m iy eleri kıdem ve hizm et
durum larına göre daha da yükselirdi.
M üverrih  li’nin m eşhur eserinin basıl­
m am ış nüshasında, a ltı bölük efradı a -
rasında e lli akçeden fazla y ev m iy e alan
efrad bulunduğu bildirilm ektedir,
K apıkulu süvarilerinin subaylarına
gelince: Bunların altı bölüğünün beheri­
n in ağa unvanı ile anılan birer âmiri
vardı. Her bölüğün ağası m üstakil olup
hepsine birden topluca «altı bölük a-
ğalan » denirdi. A ltı bölük ağaları te ­
ker tek er «sipah ağası» v e y a «sipahi oğ­
lanları ağası», «silâhdar ağası» v e y a «si­
lâhdar başı» şek lin d e an ıld ığı gib i bölük
bayraklarının rengine göre «kırm ızı b a y ­
rak ağası», «sarı bayrak ağası» şeklinde
de anılırdı. A ltı bölük ağaları, hüküm ­
dara yak ın olan «rıkâb ağaları» ndan i-
diler. A ltı bölük ağalarının en yüksek
derecelisi sipah bölüğü ağası idi. D iğer­
leri bundan sonra gelirdi. Bölük ağalık ­
larında m ünhal vukubulunca, um um iyet­
le, bir aşağı bölük ağası daha yukarı
dereceli bölük ağalığına geçirilirdi; fa ­
kat Onaltm cı asır sonlarından itibaren
bu sıraya pek riayet edilm em iştir. A ltı
bölük ağalann ın yü k akçe ve daha y u ­
karı m iktarda yevm iyeleri olup ayrıca
seııede onaltı, onyedi bin akçe geliri o -
lan arpalıkları vardı.
Sipah ve silâhdar ağaları terfi ile
bölük dışına çıkarlarsa sancak beyi o-
lurlardı. Orta ve aşağı bölük ağaların­
dan fevkalâde hizm eti görülenler de ba­
zen sancak beyi tayin edilirlerdi. N izam ­
ların gevşeyip bozulduğu devirde bu u -
su le bağlı kalınm adığı, bazan kanun h i­
lâfına ulûfeci ve garibler bölükleri a-
ğalarının birdenbire beylerb eyliğin e ta ­
yin edildikleri de vakidir.
5 — Kapıkulu Süvari Ocağının
bozulması
Osmanlı d evlet m üesseselerinde bo­
zulma başladığı sırada süvari ocağı da
bunun dışında lcalamamıştı. Bozukluk,
m evcut kanunlara m untazaman riayet
edilm em ek şeklinde tezahür etm iş, k a ­
nunlara riayetsizlik ve sair m ü essese-
lerdeki zâfiyet, yüksek makam sahibi
aevİet erkânında görülen gevşeklik, e h ­
liyetsizlik, yek diğeriyle rekabet gibi kö­
tü haller, ilkin bu askerin disiplinin bo­
zulm ası, bir m üddet sonra da çileden
çıkm ası neticesini vermiştir.
Kanunların ih lâli suretiyle ocağın
bozulm aya yüz tutm ası Onaltıncı asır
sonlarında başlamıştır. Kanun hilâfına
ilk defa ocağa asker alınm ası ö zd em ir-
oğlu Osman Paşa’nın sadareti sırasında
vuku bulm uştur. Osman Paşa doğu h a ­
rekâtı sırasında hizm eti görülen asker­
lerden bazılarını kapıkulu süvari ocağı­
na kaydetm iş, onun bu hareketi, bundan
sonra, kanunlarla tesp it edilm iş şartlar
dışında ocağa adam alınm asına yol aç­
mıştır. N izam lar gevşeyince, ulufe v e
k ayıt defterleri ellerinde bulunan ça­
vuşlar bölüklerdeki m ünhalleri para kar­
şılığında ulem a uşaklarına ve sanat er­
babına satar hâle gelm işlerdir.
1498
1651 y ılm a kadar süvari ocağına iki
şekilde adam kaydedilm iştir. B irinci
şek le göre; harp zamanında kalelerde
m uayyen m üddet hizm et görenlerden
kayıtlar yapılm ış, ikinci şekilde de or­
duda y in e bir m üddet hizm et ifa eden­
lerden «serdengeçti» nam ı ile namzed
kayıtları icra edilm iştir. Serdengeçti d i­
y e kaydedilenler üç sene için namzed
kabul edilip bilâhara maaş defterine g e ­
çirilm işlerdir. Lâkin zikrolunan tarihten
sonra, bu usûl de kaldırılıp hizm etine
ve eh liyetin e bakılm adan doğrudan doğ­
ruya adam alınm ıştır.
İşte, ocağa gerek eski usûller dışın­
da adam alınm ası, gerekse sair çeşitli
sebepler yüzünden bunların disiplinleri
gevşem iş ve O nyedinci asrın başlarından
itibaren d ev let adamlarını dinlem eyen,
arzularını zorla tatbike çalışan v e niha­
y e t isyanlar çıkaran bir kalabalık h a li­
ne gelm işlerdir. Ekserisinin İstanbul d ı­
şında bulunm aları d olayısiyle maaş d ef­
terlerinde isim leri geçen şahısların m ü ­
him bir kısm ının m evcudiyetlerini tes­
p it im kânı olm am ıştır. S efere iştirak e -
denlerin sayısı m aaş defterindekilerin
m iktarından daima eksik olm uş, bazı za ­
m anlar sefere katılanlar defterlerdeki
m iktarın ondabirini ancak bulm uştur.
Süvari ocağı bozuldukça yeniçeriler
gib i bunların sayısı da fazlalaşm ıştır. İd-
ris-i B itlis! v e A li’y e göre; Fatih S u l­
tan M ehmcd zamanında sekiz bin, S elâ -
n ik î’y e göre 1574 te 5.885, Koçi B ey ’e gö­
re, yin e ayni tarihte 5,957 iken O naltm -
cı asrın son y ılla rı ile Onyedinci asrın
ilk yarısında m iktarları daha da artm ış­
tır. A yn î A li’nin «kavanin-i â l-i Osman
der h u lâ sa -i m ezam in-i d efter-i divan»
m da kaydettiğine göre 1609 yılın d a ka­
pıkulu süvarilerinin yekûnu 20.844 e
yükselm iştir. Dördüncü Murad zam anın­
da m iktarları biraz indirilen. K öprülü­
ler zamanında onbeş bin küsûr olan k a ­
pıkulu süvarileri Onyedinci asrın son­
larına kadar bu rakamın etrafında do­
laşm ış, O nsekizinci asır başında yin e
kabararak yirm i binin üstüne çık m ış­
tır. N itekim 1713 senesinde 22.169 kişi
oldukları görülm ektedir.
Kapıkulu askerinin nizam v e d isip ­
lini bozuldukça serkeşlikleri çoğalm ıştır.
1379 uncu sayfadaki 108 num aralı ilâ v e­
de izah edildiği veçh ile, kapıkulu süva­
rileri 1588 de D ivan -ı hüm âyunu basa­
rak, kelle istem işlerdir. Osm anlı tarihin­
de bu hâdise pek ehem m iyetli addedi­
lir. Zira süvariler bu silâhlı isyan hare­
ketleriyle yeniçerilere de pek kötü ör­
nek olm uşlardır. Bundan sonra kapıkulu
sipahilerinin daha başka isyanları da
olm uştur. Sipahilerin pek fazla şım arık­
lıklar etm eleri üçüncü Mehmed, Birinci
M ustafa zamanları ile Dördüncü Murad
ve Dördüncü M ehm ed’in saltanatının
başlarına rastlam aktadır."Sipahilere bu
hareketleri karşısında en m ühim darbe­
y i Dördüncü Murad ile Köprülü Mehmed
Paşa vurmuştur. Bu darbelerden sonra
kapıkulu süvarileri en itibarlı askerî s ı­
n ıf olm aktan en. aşağı dereceye düşm üş­
lerdir. Onsekizinci asırdan itibaren hiç
bir suretle ilibar ve kıym etleri kalm ı-
yarak nizam sız ve m etruk bir halde b ı­
rakılmışlardır.
2 — E y a le t a sk e r i
Osmanlı ordusunun büyük kısm ını
eyalet askerleri teşk il ederlerdi. Geniş
ülkelerde fetih ler yap ılm asın ı sağlıyan
ku vvetler ,esas itibariyle, daim i ve m a­
aşlı kapıkulu askerleri dışında kalan
kuvvetlerdi. Kısa ve toplu bir isim le e -
yalet askerleri diye zikredilen bu ku v­
vetlerin eti m ühim kısm ı tım arlı v eya
topraklı sipahilerdi. B unlardan başka
yürük, yaya ve m üsellem ler, eerahor,
canbaz, tatar akıncılar, deliler, azaplar,
gönüllü ve b eşliler vardı.
I — TIMARLI SİPAHİLER
'Eyalet askerlerinin, dolayısiyle de
Osmanlı ordusunun en m ühim rüknü tı­
marlı sipahilerdi. Tım arlı sipahi, Osman-
Iı toprak idare sistem inin askerî veçh e­
sini, hattâ daha isabetli bir tâbirle as­
kerî m uhassalasını m eydana getiriyor­
du. H ukukî, m alî, İdarî ve askeri cep­
heleriyle bir bütün teşk il eden Osman­
lI toprak idaresinin burada yalnızca as­
kerî tarafım ele alm ak d iğer taraflarını
a y n bir başlık altında tetkik etm ek da­
ha uygun düşecektir.
Tım arlı sipahinin bünyesini iy i an-
hyabilmelv için, tım arlı v e y a topraklı
süvari teşkilâtının iiktâ» sistem inden
1499
meydana geldiğini, işin askeri tarafının
m ücerret halde ele alınm asının m üm ­
kün olm adığını da unutm amak lâzımdır.
Binaenaleyh m evzua girilirken, m iri top­
rak lan işleten ve fiilen üzerinde oturan
k öy halkına «raiyyet» v eya «reaya», bir
köyün tımar adı altında bir d irlik ad­
dolunan vergilerine sahip olan şahsa j
«sahib-i raiyyets., sa h ib -i raiyvet olan i
kim seye, nezaret ettiğ i arazide oturan
köylünün burasını üç sene m üddetle ek ­
m em esi v eya toprak sahibinin e v lâ t b ı­
rakmadan ölüm ü takdirinde o toprağı
bir tapu resm i m ukabilinde satm a y e ti i -
si bulunm ası bakım ından daha geniş ve
bilhassa kanunî v e yerleşik bir tâbirle
«sahib-i arz» dendiğinin hatırda tutul­
ması lâzımdır. Yine bu sistem in tâbir­
lerinden olan v e sa h ib -i arz’m reayadan
aldığı öşür ve resm e delâlet eden «dir­
lik» k elim esinin de sistem dahilinde ki
m ânasiyle gozönünde tutulm ası icap e~
der. Tımar sistem ine ait bu tem el tâbir­
lerin yanında, sa h ib -i arz olan kim senin
harplerde yararlık gösterm iş şahıslar
olduğunun, onun hizm etlerine karşılık
kendisine verilm iş olan tımarın hem ge­
çim hem de h izm et vasıtası teşk il e tti­
ğinin p eşinen hatırlanm ası, Osmanlı tı­
mar sistem inin bünyesindeki askerî ruh
v e havayı izaha kâfidir. Osmanlı hükü­
m eti, yaptığı fütuhatta bu sistem i iy i
b ir şek ild e tatbik suretiyle, hem askerî
bir kaynağın yaşayıp k u vvet bulm asını,
hem y en i feth ed ilen topraklara Türk
nüfusunun k olaylıkla celbini, hem de
zirarî ekonom inin hareketli ve canlı tu ­
tulm asını tem in etm işti?. Selçuklularda
ve sair İslâm v e Türk devletlerinde de
görülen tımar sistem ini en m ütekâm il
hâle getiren O sm a n lIla rd ır. O sm a n lIla r­
da da bu sistem in en gelişm iş duruma
ulaşm ası Onaltm cı asrın ortalarına rast­
lam aktadır.
Tımar sahibi — Tımarlı sipahi
M irlikler gelir durumuna göre üçe
ayrılm aktaydı. Bunlar: Umar, zeam et ve
has idi. Y ıllık g eliri 20 000 ak çeye k a ­
dar olan dirliğe tımar, 19 999 akçeden y u ­
karı yani 20 000 akçeden başlıyarak
99 999 akçeye kadar çıkan dirliğe zea­
met, 100 000 akçeden yukarı dirliğe has
denm ekteydi. Has, sancakbeylerinden
başlıyarak padişahlara kadar yüksek er ­
kâna m ahsustu. Zeamet, yüksek m a-
 aşlı hizm et sahiplerine, divan çavuşu,
m üteferrika ve divan kâtiplerinin bir
kısmına, ayrıca m uharebede fevkalâde
yararlık gösterenlere verilirdi. Tım ar i-
se. harbe süvari olarak iştirak edip y a ­
rarlık gösterenlere tevcih olunurdu. N e­
tice itibariyle tım ar sahibinin kendisi
tım arlı sipahi idi.
Tımar sahibi olan sipahi, kendisine
verilm iş olan tımar sahasındaki köylerin
öşür ve resim lerini bizzat v ey a b ilvası­
ta tahsil eder, buna karşılık askerî hiz­
m et ifa ederdi. Yâııi devlet, tım ar ola­
rak ayırdığı topraklar üzerinde yaşıyan
insanlardan hazine için öşür ve resim ­
le r tahsil etm ez, bu öşür ve resim leri
askerlik yapm ası m ukabilinde tım ar sa­
hibine bırakm ış olurdu.
Tım ar sahibinin aldığı gelirin azlık
veya çokluğu asker sayısıy la sım sıkı il­
giliydi. Tımarın ilk tevcihindeki asgari
m iktar vilâyetine göre değişirdi. «İpti­
da» denilen bu ilk tevcih m iktarı Ru­
m eli’de altı bin, A nadolu’da bin beş y ü z­
den üç bin akçeye kadardı, iş te tım a­
rın y ıllık geliri bu m iktar dahilindeyse
tım ar sahibi at ve silâhını tem in ederek
kendisi, bunun ü stündeyse ayrıca Cebeli
denilen süvari de tem in etm ek suretiyle
harbe iştirak ederdi. Z eam et sahipleri
de cebeli (cebelü) götürm ekle m ü k ellef
ti. Zeam et sahipleri ilk beş bin akçeden
sonra her beş bin akçe için, tımar sa ­
hipleri de her üçbin akçe için bir ce­
beli götürürlerdi. C ebelilerin y e tiştiril­
m esi v e her türlü m asrafları tım ar ve
zeam et sahibine aitti.
Tımar bir hizm et m ukabili tevcih e -
dilm iş olduğu cihetle, m arezetsiz sefere
gitm eyen sipahinin elinden tımarı a lı­
nır, m uvaffakiyet âm ili olacak hiz­
m ette bulunanların dirliklerine de zam
yapılırdı. Tımar sahibi sipahi ölünce, o ğ ­
lu varsa, tım arın bir kısm ı bu çocuğa
verilir, diğer kısm ı da dağıtılırdı. Yeni
tım ar sahibi haline gelen çocuk y etişk in ­
se bizzat sefere katılır, yetişk in değilse
kendi yerine cebeli gönderirdi. S ipahi­
nin oğluna verilen bu tım ar hissesine
«kılıç hakkı» denirdi. Ş a y et sipahinin
erkek evlâdı yoksa o tım ar m ünhal ad­
dedilir, bu takdirde o m ıntıkanın cn bü­
yük tımar subayı olan «alaybeyi» nin
inhası ile askeri sınıftan, başka bir şah­
sa tevcih edilirdi.
1500
Tımarlı Sipahi defterleri
Osmanlı im paratorluğunun en m ü­
him k u v v et kaynağını teşk il eden tı­
m arlı sipahilere a it m uam ele g a y et m un­
tazam yürütülürdü. Bu iş için dikkatle
tutulm uş k ayıtlar m evcuttu. T ım aılı si­
pahi ile zeam et sahiplerine a it iki nüs­
ha d efter tutulurdu. D efterlerde gerek
tım arlı sipahilerin gerek se zeam et sa­
hiplerinin isim v e h ü v iy etleriy le tım ar­
ların y er v e m iktarları kaydedilirdi.
D efterlerin biri eyaletlerde, diğeri de
m erkezde bulunurdu. EyaletlerdâKi d ef­
terin tım arlı sipahilere ait olanım «tı­
m ar defterdarı», zeam etlerinkini l e «tı­
m ar kethüdası» tutardı. M erkezdeki d ef­
ter ise, hâzinedeki «mücm el v e m ufas­
sal» defteri denilen arazi defteri idi. Bu
deftere eyaletlerd e tutulan defterlerin
ih tiva ettiği m alûm at aynen işlenirdi.
S efer sırasında eyaletlerin b eylerbeyleri
tım ar ve zeam et kayıtlarını ihtida pdsn
defterin bir suretini yanına alır, gerek ­
tiği zaman defterden yoklam a yapar, harp
esnasında m eydana gelen m ünhaller bu
deftere göre doldurulurdu. Tımar v e zea­
m et tevcihatı nevruzdan nevruza icra e -
dilirdi. B eyierb eyiler tımarlarda m ey ­
dana gelen değişiklikleri mucip sebep­
leriy le birlikte m ühürlü bir defterle
m erkeze bildirirdi.
Tım ariı Sipahi ile tım ar ve zeam etin
m iktarı
Tımar v e zeam etin muntazam d ef­
terleri tutulduğundan d ev let ne kadar
tımarlı sipahi v e cebeli çıkaracağım b i­
lirdi. Osmanlı ordusunun sayıca en bü­
yük kısm ını teşk il eden tım arlı sipahi
ve cebeliler, tım ar sistem inin muntazam
işled iği devirlerde hakikaten pek m ü­
him bir k uvvetti. M ustafa Nuri Paşa
«N etayic-ül-vukuat» isim li eserinin ü -
çüncü cildinin 94 üncü sayfasında, h icri
1000 (m ilâdi 1591/1592) tarihine kadar
Osmanlı d evletin in atlı v e silâhlı olarak
80 ilâ 100 bin tım arlı sipahi v e cebeli ç ı­
kardığını söylem ektedir. A yni m ü ellif
mezkûr eserinin birinci cildinin 225 inci
sayfasında Osmanlı im paratorluğunun e -
yaletlerini saym akta, tım ar v e zeam et
teşkilâtı olan v ilâyetlerin t ı a a t v e zea­
m etleri ile tım arlı sipahilerinin m iktarı­
na ait rakamlar verm ektedir. M ustafa
Nuri Faşa bu m alûm atı A yn î A li'nin
*K.avanin-i â l-i O sm an der h u lâsa-i m e­
zamiri d efter-i divan» isim li risalesinden
alm ış bulunmaktadır. H icrî 101 (m ilâdî
1607/1608} tertip ed ilm iş olan bu risale
tabedilirkcn 1100 (m ilâdî 1688/1689) se ­
nesine kadar olan vukuatın bir kısm ı da
ilâve edilm iştir. N etice itib ariyle A yni
A li’nin risalesi O nyedinci asrın birinci
yarısındaki durumu aksettirm ektedir.
Koçi B ey de m eşîıur risalesinde, Sultan
İbrahim zam anındaki tımar v e zeam et
durumunu vilâyetlere göre verm ektedir.
Her ikisi arasında bazı farklar m evcutsa
da ana noktalar birbirini tutmaktadır.
A şağıya yazdığım ız c etv el her ikisinden
de istifade edilm ek su retiyle hazırlan­
m ış olup tımarlı sipahi v e cebelilere ait
rakamlarda daha ziyade Koçi B ey ’e is ­
tinat olunmuştur,
Rumeli B eylerbeyliği; beylerbeylik
m erkezi Sofya ve M anastır. Sancaklar :
Köstendil, Mora, İşkodra, Tırhala, Y an-
ya, Ohri, Duhakin, Sılistre, N iğbolu, V i-
din, A vlonya, Elbasan, D elvine, Üsküp,
Selanik, V ize, K ırkkilise (K ırk lareli),
Çirmen, A lacahisar, Frizren, Vuçitrin,
Bender, Akkerman. B eylerb eylik hassı:
1 100 000 akça- Sancakbeylerinin h asla­
rı: 200 000 ilâ 500.000 akça. Zeam et m ik­
tarı: 914. Tımar m iktarı: 8360. E yaletin
y ıllık hâsılı: 56 857 000 akçe S ipahi ve
Cebelü yekûnu: 30300.
Bosna B eylerbeyliği; beylerbeylik/
m erkezi Saraybosna. Sancaklar: H er­
sek, K lis, Îzvom ik, Pojega (P ozega),
Racna, Kerka, Rahviçe. B eylerb eylik
hassı: 650 000 akçe. Sancakbeylerinin
haslan: 170 000 ilâ 640 000 akçe. Zeam et
ve tımar miktarı: 389. E yaletin y ıllık h â ­
sılı; 12 200 000 akçe. Sipahi v e ceb eli y e ­
kûnu: 3 000.
Tamışvar (Tem eşvar) B eylerbeyliği;
B eylerb eylik m erkezi Temeşuar. S a n ­
cakları: L ipve (L ip o v a ), G yula (G ö le),
Morava, Yanova, Çanad. B eylerb eylik
hassı : 806 795 akçe. Sancakbeylerinin
haslan: 190 000 ilâ 300 000 akçe. E yale­
tin yıllık hasılı: 8 507 336. Sipahi v e Ce­
beli yekûnu: 2 000.
Budin B eylerbeyliği; B eylerb eylik
m erkezi Budin. Sancakları: K anije, P e-
çuy (P ecs), Ustuiii Beîgrad, Estergon
1501
(E sztergom ), Vesprem, Ilatvan, Serem,
Şim ontorina (Sim ontornya), Seksar, E ğ ­
ri, Ösek (Ö siyek), Seçen, Mohaç, Kaban,
Solnuk (Szoliıuk), Fülek (F ilek ), S ig et-
var, Novigrad, Sem endre. B eylerbeylik
hassı: 880 000 akçe. Sancakbeylori h asla­
rı : 210 000 ilâ 740 000 akça. Sipahi ve c e ­
beli yekûnu: 2722.
Kıbrıs B eylerbeyliği; beylerbeylik
merkezi Lef koş a. Sancaklan: İçel, Tar­
sus, A lâiye, Sis, Girne, Baf, Magosa (son
ü ç sancak saliyân eli id i). B eylerbeylik
h a ssı: 600 000 akçe, Sancakbeyleri h asla­
rı: 200 000 ilâ 240 000 akçe. Z eam et m ik ­
tarı 38. Tımar miktarı: 1627. Sipahi ve
cebeli yekûnu: 2238 (A ynî A li risalesin­
de 4500)/
Cezayir-i bahri sefid eyaleti; Bu e -
y a let Kaptanpaşalığa bağlıdır. Sancak­
ları: Gelibolu, A ğrıboz, înebahtı, K arlı-
eli, M idilli, Sığacık, Biga, Kocaeli, Rodos
M izistre, Sakız, N akşe (N ak sos), M ehdi­
y e (son üç sancak saü yân elî id i). K ap-
tanpaşanm hassı: 885 000. Sancak b eyle­
rinin h aslan : 210 000 ilâ 440 000 akçe,
Zeam et miktarı: 126. Tımar m ik tan :
1492, Sipahi ve Cebeli yekûnu: 4500 (san ­
cak beyleri birer ik işer gem i ile donan­
ma. hizm etinde olup bu askerler de d e ­
niz seferlerine katılırlardı).
Anadolu B eylerbeyliği; beylerbeydik
merkezi Kütahya. Sancakları: Saruhan
(M anisa), A ydın, Hüdavendigâr (Bur­
sa ), Kastam onu, M enteşe, B olu, A nka­
ra, K arahisansahib (A fyonkarahisar),
T ek e-ili, Çarıkın, H am id-ili, Sultanonü,
Karesi (B alık esir). B eylerb eylik hassı:
1 000 000 akçe. Sancak beylerinin has­
la n : 200 000 ilâ 600 000 akçe. Zeamet
miktarı: 195. Tımar m ik tan : 7166. Sip a­
hi ve Cebeli yekunu: 17 000. E yaletin y ıl­
lık hâsılı: 33 832 000 akçe.
Karaman B eylerbeyliği; b eylerb ey­
lik m erkezi Konya. (S ancaklan: Niğde,
B eyşehir, Kırşehir, K ayseri, Akşehir,
Aksaray. B eylerbeylik hassı: 665 000 ak­
çe. Sancakbeylerinin h aslan : 190 000 ilâ
350 000 akçe. Zeam et m ik tan : 116. Tutoar
m ik ta n : 1504. Sipahi v e Cebeli yekûnu:
4600. E yaletin y ıllık hâsılı: 8 005 500 a k -
Çe.
Dulkadır B eylerbeyliği; beylerbeylik
merkezi Maraş. Sancaklan: M alatya, A -
yıntab (A n teb ), Samsad, (Süm eysad)
Kars (D ulkadır K arsı). B eylerbeylik
 h a ssı: 628 450 akçe. S ancakbeylerinin
hasları: 300 00 Oilâ 500 000 akçe. Z eam et
m iktarı: 29. Tım ar m iktarı: 2140. S ipahi
v e C ebeli yekûnu : 2582 (A yn i A li risa­
lesin d e 5500).
E y a let-i Rum (R u m iye-i sugra) B e y ­
lerb eyliği; beylerb eylik m ek ezi Sivas.
Sancakları: A m asya, Bozok, D ivrik, Ca-
nik (S am su n ), Çorum, Arabkir. B ey ler­
b eylik hassı: 900 000 akçe. S an cak b eyle-
rinin hasları: 200 000 ilâ 350 000 akçe.
Z eam et m iktarı: 29. Tım ar m iktarı: 3021.
Sipahi v e C ebeli yekûnu: 3 1 0 0 (A y n i
A li risalesind e 9 000).
Erzurum B eylerb eyliği; b eylerb eylik
m erkezi Erzurum. Sancakları: Ş ark i K a-
rahisar (Ş eb inkarahisar), K iği, H uııs,
P asin -i ü lya, îsp ir, M alazgirt, Tekm an,
Kuzucan, Tortum, M ıcm gert, M am ervan.
B eylerb eylik hassı: 121 4 000 akç?. S an -
cakbeylerinin hasları: 100 000 ilâ 320 000
akçe. Z eam et m iktarı: 120. Tım ar m ik ­
tarı: 5159. S ipahi v e C ebeli m iktarı: 3055
(A y n î A li risalesinde 7800).
K ars B eylerb eyliği; beylerbev.'ik
m erkezi Kars. Sancakları: Rahcivan, Z?.-
roşat (A rp açay), K eçivan, K ağızm an
m aa Şuregil. B eylerb eylik h assı: 820 000
akçe. Sancakb eylerin in h a sla n : 200 000 i-
lâ 400 000 akçe. Sipahi v e C ebeli y e k û ­
nu: 1206.
Ç ıldır B eylerb eyliği; b ey lerb ey lik
m erkezi Çıldır. Sancakları: O ltu, Hartuş
A rdanuç, A rhadan, B ezrek, H açrek,
Postho, M ahcil, Acara, Pum bek, P er-
tekrek, L evane, N ısfı levan e, Ş avşat (son
dört sancak yurtluk ve oca k lık tır). B e y ­
lerb eylik hassı: 925 000 akçe. S an cak b ey­
lerin in hasları: 200 000 ile 600 000 akçe.
Z eam et m iktarı: 97. Tım ar m iktarı: 559.
Sipahi v e C ebeli yekûnu: 1 380 (A y n î
A li risalesin de 1 800).
Trabzon B eylerb eyliği; m erkezi
Trabzon. Sancakları: B atum . H aslarının
m iktarı: 600 000 akçe. Z eam et m iktarı:
56. Tım ar m iktarı: 498. Sipahi v e Cebeli
yekûnu: 1750,
D iyarbekir B eylerbeyliği', b e y lerb ey ­
lik m erkezi D iyarbekir. Sancakları: H ar-
put, Ergani, S iverek , N usaybin, H aşan-
k e y f (H ısn -ı k e y fa ), S iirt. M eyafarikin,
A kçakale, Sincar, Habur, Ç em işgezek,
E ğil, Genç, P ertek, Çapakçur, Çermik,
Haküt, Cezire (bu sancakların sek iz ta ­
1502
n esi kürt b eylerin e yu rtlu k v e ocaklık
v erilm işti). B eylerb eylik hassı: 120 000
akçe. S an cak b eylerin in hasları: 100 000
ilâ 500 0Ö0 akçe. Z eam et m iktarı: 42. Tı­
m ar m iktarı: 688. S ipahi v e C ebeli y e k û ­
nu: 2 992 (b irer zâim hükm ünde olan
K ürt b eylerin in askeri ile b irlik te e y a ­
letin süvarisi 9 000 k işiy i bulu rd u ).
U rfa B eylerb eyliği; b ey lerb ey lik
m erkezi U rfa. Sancakları: Çamas (C em a-
se ), Habur, D eyri R uhbe, Beni Rebia,
Suruç, A ne. B ey lerb ey lik h assı: 680 000
akçe. S an cak b eylerin in h a sla n : 100 000
ilâ 280 000 akçe. Z eam et m iktarı: 37. T ı­
m ar m ik ta n : 616. Sipahi v e Cebeli y e k û ­
nu: 1600.
Van B eylerb eyliği; b ey lerb ey lik m er­
k ezi Van. Sancakları: A d ilecevaz, Erciş,
Muş, B argiri, Kârkâr, K esani, A siberd
(A sy a b erd ), A ğak es, E krad-ı ben i k u ­
tur, K a le -i B ayezid, Berda, Ovacık. B e y ­
lerb ey lik h assı: 1032 000 akçe. S an cak ­
b eylerin in h a sla n : 200 000 ilâ 450 000 ak ­
çe. Z eam et m iktarı: 199. T ım ar m ik ta n :
916. S ipahi v e C ebeli yekûnu: 1380.
M usul B eylerb eyi; b ey lerb ey lik
m erkezi M usul. S a n ca k la n : B acvanlı,
T ekrit, E ski M usul, H o m v e Bane. B e y ­
lerb eylik h assı: 680 000 akçe. S an cak ­
b eylerin in hasları: 200 000 ilâ 280 000 ak ­
çe. Z eam et v e tım arı: 274. S ipahi ve
C ebeli yekûnu: K oçi B ey zuam a v e er-
b ab -ı tım arı 274 k ılıç dem ekte, A y n î A li
ise bunu tım ar v e zeam et sa y ısı olarak
gösterm ektedir. A y n î A li’n in ifa d esi e -
sas alınırsa sipahi v e ceb elin in üç dört
yü z civarında olm ası ik tiza eder.
H aleb B eylerb eyliği; b ey lerb ey lik m er­
kezi H aleb. Sancakları: A dana, E krad-ı
K ilis, B irecik, Maarra, A ziz B alisi,
M ümbiç, Türkman H aleb, Azaz. B ey le r­
b ey lik h assı: 817 000 akçe. San cak b ey­
lerin in hasları: 200 000 ilâ 500 000 akçe.
Z eam et m iktarı: 104. Tım ar m iktarı 799.
Sipahi v e C ebeli yek û n u : 2500.
Ş am B eylerb eyliği; b ey lerb ey lik m er
kezi Şam . S a n ca k la n : K ü d ü s-ü şerif,
Gazze, Safed, Sayda m aa B eyru t, N ab -
lu s, A celû n (A clu n ), L ecun, B uka, A k -
kâ, Tedmür, K erek m aa Ş ü v ey k . B ey ­
lerb ey lik hassı: 1 000 000 akçe. San cak ­
b eylerin in hasları: 200 000 ilâ 360 000 a k ­
çe. Z eam et m iktarı: 128. Tım ar m iktarı:
868. S ipahi v e C ebeli yekûnu: 2600 (K o ­
çi B ey 846 süvari gösterm ek ted ir).
 Trabiusşanı B eylerb ey liğ i; b ey ler­
beylik m erkezi Trablusşam Sancakları:
Hama. Hum us, S elim iy e, C ebeliye. B ey ­
lerb ey lik hassı: 800 000 akçe. S an cak b ey-
lerinin h aslan : 210 000 ilâ 390 000 akçe.
Z eam et m iktarı: 63. Tım ar m iktarı: 571.
Sipahi v e Cebeli yek ûnu : 1263.
Bu vilâyetlerd en başka K ırım ’da
K efe, R um eli’de ö z i b eylerb eylik lerin d e
de tım ar v e zeam et arazisi var id iy se de
birincinin sahasının pek küçük olm ası,
diğerinin de yen i teşk il ed ilm iş bulu n ­
m ası bakım ından h er ik i risaled e de
tafsilât m evcu t değildir. A yrıca Bağdad
b eylerb eyliğin in O nsekiz sancağının y e ­
disinde tım ar ve zeam etin d en bahseden
K oçi B ey bu sancakların h an gileri o ld u ­
ğunu ayırdetm ed iği gib i sipahi m ik tarı­
na dair de bir şey söylem em iştir. A y n î
A li'nin m eskût geçm esin e m ukabil Ş eh -
rizor b eylerb eyliğin e b ağlı sancakları
sayan Koçi B ey bu v ilâ y e t hakkında baş­
ka bir şe y kaydetm em iştir. E sasen Ş e h -
rizor b eylerb eyliği arazisinin durum u v e
K oçi B ey ’in tım ar v e zeam etin d en b ah-
setm eyişi gözönüne alınırsa, burada y u rt­
luk v e ocaklık toprakların ek seriyeti
teşk il etm esi m uhtem eldir. B ütün bu
sayılan v ilâ y etler dışınd a kalan b ey ler­
beylik ler saliyâne olduğu cih etle tım ar
sistem inin de d ışın da kalm aktadır. B i­
naenaleyh, yukarda tım ar sistem lerini
tafsil ettiğim iz ey a letlerin S ipahi v e C e­
b eli m iktarı toplanacak olursa bunun
92 042 v eyah u t da 107 287 tuttuğu görü­
lür.
T ım arlı sipahilerin sefere
çıkışları
B ir sefer vukuunda, h arek ete g e ç il­
m eden bir kaç ay önce seferin n e tara­
fa olacağı, veyah u t da e y a le t a sk erleri­
nin nerede toplanacağı b eylerb ey lerin e
bildirilirdi. B eylerb eyleri m erkezden a l­
dıkları em ir üzerine sancak b eylerin e
gerek en talim atı gönderirler, onlar da tı­
m arlı sipah ilerin toplanm asını tem in e -
derlerdi. B öylece her sancak m ın tık a sın ­
daki tım arlı sipahi sancak b eylerin in , sa n ­
cak beyleri de b eylerb ey in in em rinde
bir araya gelm iş olurdu. T ım arlı sip ah i­
ler sefere çıkarken C ebelileri d e y a n la ­
rına alırlardı. S efer em ri alın ın ca her
sancaktaki sipahilerin onda birinin, hem
1503
m em lek et m uhafazası hem de, sefere çı­
kan arkadaşlarının tım ar m ahallindeki
işlerin in tesv iy esi için yerlerin d e k alm a­
sı usulden olup, bunun dışında bütün si­
pahi v e C ebelilerin sefere k atılm ası
şarttı. S efere çıkan sip ah ilerin «alaybe-
yi» v e «subaşı* gib i subayları da b u lu ­
nurdu. A la y b ey i bin k işilik bir sipahi
topluluğuna kum anda eder, alay b ey le ­
rinin em rinde de üç dört subaşı b u lu ­
nurdu. Su b aşılar hazar zam anı bulu n ­
dukları kasabanın inzibat işleriy le m eş­
gul olurlardı.
Sip ah ilerin m utlak surette kaza v e ­
y a sancak m ıntıkasında oturm aları şa rt­
tı. D irlikleri yakınında ikam et m ecbu­
riy etleri seb eb iyle sefer em irleri k o la y ­
lık la k endilerini bulur, on lar da yine
sür’at v e k o la y lık la ceb elilerin i to p h y a -
rak tayin olunan y ere y etişirlerd i.
S ip ah iler ordunun toplantı yerin e
v a sıl olunca yoklam a yapılırdı. H er si­
pahinin m ıntıkası v e getireceği cebeli
m ik tarı defterlerd e k a y ıtlı bulunduğun­
dan yok lam a k o laylık ve intizam la cere­
y an ederdi. Bu yok lam a m ünasebetiyle
padişah v eya seraskerin huzurunda bir
resm i g eçit yaparlardı.
S efer m ü n aseb etiyle ordunun hudud
m ıntıkasında k ışlam ası icap ettiği zaman
h er sancağın sip ah isi içlerinden beş ilâ
on k işiy i seçerek «harçlıkçı» nam ı ile
m em lek etlerin e gönderirlerdi. S efer za­
m anında b ile tım arlı sipahilere m aaş ve
tayin at verilm ed iğin d en harçlıkçılar tı­
m ar hasılatından harçlık getirirdi.
B ey lerb ey i v e sancakbeyleri de ta ­
sarruf ettik leri h asların h er beş bin ak­
çesi için bir ceb eli hazırlardı. B unlar h a ­
zar ve seferd e b eylerb ey i v e sancak b e­
y in in h izm et v e m a iy et adam ı yerin e de
geçerlerdi.
T ım arlı sip ah ilerin iy i cins a tla n
yardı. B unlar hem iy i koşan hem de u -
zun y olcu lu ğa m ü teh am m il A nadolu’nun
eski tip h a y v a n la n idi. Sip ah ilerin silâ h ­
la n k ılıç, kargı, ok, kalkan gibi şeylerdi.
B unların u m u m iyetle b aşlan n d a m iğfer
ü stlerin d e zırh da bulunurdu.
M uharebede yararlık gösteren sip a ­
h in in d irliğ in e zam y ap ılır, bahadırlığı
fev k a lâ d e d ereceyi bulursa tım a n zea­
m ete çevrilirdi.
B ir sipahi sefere çıkam ıyacak d ere­
cede ih tiyarlar ve yerin i dolduracak bir
oğlu da bulunm azsa, tım arının k ılıç h a k ­
kı denen bir parçası ile tekaüt olunur,
tım arın d iğer kısm ı da, v a ziy ete göre,
ya başka bir sipahiye terakki olarak, ya
yen i bir sipahiye tım ar olarak verilirdi.
C ebeliler de yararlık gösterince tım ar
tevcih i su retiyle sipahi olabildiklerinden
C ebeli bulunm akta da m ü şk ilât ç e k il­
m ezdi. T ım arlı sipahi, gerek tım ar sa ­
hasında iy i bir y a şay ışa m alik olduğu,
gerekse şerefli v e parlak istik b a lli v a z i­
fe ifa ettiğin d en h ük üm et indinde itib a ­
ra m alik bulunduğu cih etle, m u h itin d e
de itib ar görürdü. B unun için, harplerde
şeh it düşen sipahinin y e r i, tım ar siste ­
m in in taşıd ığı cazip h u su siy etler dolayı-
siy le k olaylık la doldurulurdu.
Ş eh it düşen v e evin d e ölen
S ip ah iler
Tım arlı sipahilere tatbik e d ilen sis­
tem h er cep h esiyle m uharebe g a y ret ve
şev k in i artırıcı h u su siyeti haizdi. H arp­
te m u v a ffa k iy et gösterenin tım arına i -
İâve yap ılm ası v ey a tım arının zeam ete
çevrilm esi n asıl m ühim bir teşv ik âm ili
ise, sipahinin ölüm ü halinde aile efra d ı­
nın geçim kaynaklarının garantiye b a ğ ­
lanm ası da, ayni n evid en bir vak ıa idi.
M uharebede ölen bir sipahinin aile afra-
dına bırakılacak geçim v asıtası, e v in ­
de ölen bir sipahiye bırakılandan daha
g en iş çapta tutulm uştu. Onbin akçe ile
yirm ibin akçe arası d irliğ e sahip bir si­
pahi m uharebede ölürse, yetişk in iki o ğ ­
lundan birine dörtbin d iğerine ü çbin ak­
çelik tımar; m uharebede d eğil de e v in ­
de ölü rse ik i oğlundan birine ü çbin d i­
ğerine ik ib in akçelik tım ar verilird i. O n­
bin ak çelik ten aşağı dirlik sahibi bir s i­
pahi harpte ölürse ik i oğlundan birine
üçbin diğerine ik ibin akçelik tım ar, e -
v in d e rahat yatağın d a ölürse ik i o ğ lu ­
nun ik isin e de ik işer bin akçelik tım ar
verilird i. Ş a y et harpte ölen sipahinin ik i
oğlu harbe gidecek derecede y e tişk in
d eğilse, silâh kullanacak yaşa g elin cey e
kadar üçbin akçelik tım ara m üştereken
sahip olurlar v e k endi yerlerin e d e bir
ceb eli gönderirlerdi. K üçük yetim çocuk
bir tane olursa buna ik ib in a k çelik tı­
m ar verilirdi. K üçük y etim i k alan sipahi
harpte d eğil de evin d e ölm üşse, bu d e­
1504
fa tım ar yerin e ince h isar g ed iği v e r i­
lip, ancak k ılıç kullanacak derecede bü­
yü d ü k ten sonra tım ar verilirdi.
S uç işley en sipahiler
Tım ar sistem in in iy i işled iğ i o n a l-
tm cı asır sonuna kadar topraklı sip ah i­
ler sık ı bir nizam a tâbi bulunm aktaydı.
B unların nizam lara a yk ırı harek etleri
derece derece ceza ile karşılanırdı. Bir
sip ah iye v erilecek en büyük ceza sip a ­
h ilik ten azled ilip tım arının elin d en a lın -
m asıydı. B ilâsebep sefere iş tir a k . etm e­
y en sip a h ilere bu büyük ceza tatbik o lu ­
nurdu. Ş a y e t işled iğ i suç tım arının tam
m ân asiyle alın m asın ı icap ettirecek k a ­
dar büyük d eğilse, böyleleri m u vak k a­
ten tım ardan m ahrum bırakılırdı. M u­
vak k at m ah ru m iyet cezası alanlar yed i
sen e b ey lerb ey i kapısına d evam la h iz­
m ette bulunur, ancak ondan sonra tım a­
rına k avuşabilirdi.
Tım arlı sip ah ilerin bozulm ası
O sm anlı d evletin in bütün m ü essese-
leri gib i tım ar sistem i de on altın cı asır
sonlarına kadar m untazam işlem iş, d i­
ğ er sahalarda bozulm a b aşlayın ca sar­
sın tı buraya da in tik a l etm iştir. T ım arlı
sip ah iler bozulunca, k apıkulu askerleri
gib i tım ar sistem i d e on altın cı asır son ­
larına kadar m untazam işlem iş, diğer
sahalarda bozulm a b aşlayın ca sarsıntı
buraya da in tik al etm iştir. T ım arlı si­
pahiler bozulunca, kapıkulu askerleri
gib i birdenbire padişah v e d e v le t adam ­
ları için korku v e buhran yaratan bir
topluluk h a lin e g elm em işlerse de, m em ­
le k e t b akım ından n etice ondan da ağır
olm uştu. Zira, harplerde en b ü yü k y ü ­
kü ü zerlerinde taşıyan tım arlı sip a h ile­
rin bozulm ası harplerdeki m a ğ lû b iy etle­
rin en birinci sebebi h a lin e gelm işti.
O sm anlı d ev letin in bu en m ühim as­
kerinin bozulm asında çeşitli seb ep ler a -
ramak lâzım dır. Tım ar sistem in in g e v ­
şem esin e y o l açan âm iller, elb ette y a l­
nızca a sk erî çerçev e dah ilin d e m ütalâa
edilem ez. Onun için , sistem in b ozuluşu­
nu, d ev letin ç e şitli organlarının iy i iş­
lem em esi m e se le siy le ilg isin i peşinen
gözönünde bulundurduktan sonra, şöyle
bir tasn ife tâbi tutabiliriz :
 E ski resmî kıyafetler
Tukanki resim, soldan; Kavasbaşı ağa, Talar, T esir tatar ağası. Vezir iç-oflan baş­
çavuşu ağa,
Aşa&ıki resim, soldan: Îç-oğlan çavuşları ağalar. Basmehter aga, Borizenbaşı a£a, îç-
eğlan başçavuşu ağa, Nakkarezcnba^ı ağa, Mehterbaşı asa, Zil zeribaşı ata, Zurnazenbaşı
ağ:a (Arif F aşa’nın bir asır evvel Paris’te basılmış «Mecmuai tesaviıi Ösmaniyye» adîı
eserinden).

(M ufassal OsmanJı Tarihi tablosu No. 35)

 1 — Kanun \*e nizam lara riayetsiz­
lik: Bunun iki şekilde tecelli ettiği g ö ­
rülm ektedir. B irincisi kanun -ve nizam ­
ların tatbikatında ihm al gösterilm esi, istihkak kesbeder oldular. V e m ahlûller
İkincisi de kanunların zıddına hareket e-
dilm esidir.
Tımar sistem iyle ilg ili kanunlara ri­
ayetsizlik hâdiseleri Ü çüncü Murad za­
m anında ayan beyan ortaya çıkm ıştı..
Gerçi ondan önce de bazı şey ler olm uş,
fakat ya kötü n iy etle yapılm am ası, v e ­
yahut da padişahların k u vvetli şa h si­ kim i vak ıf yapılup, kim i bedeni sıhhatta
y eti sayesinde kusurlar kapanm ıştı. M e­
selâ, N eta y ic-ü l-v u k u a t’m birinci c ild i­
nin 124 üncü sayfasında kaydedildiğine
göre: Yavuz Sultan S elim ’den bazı m u-
karripleri bir m iktar arazi tem lik in i ri­
ca ettikleri zaman, padişah onlara: «tah­
ta cülusum uzun ilk zam anlarında g a f­
letle A li Paşa’ya, bazı köyleri m ülk o-
larak verm iştim . K ılıç ehlinin (m u h a­
riplerin) m uhassasatını, tahsis edilen m a­
halden başka yere tahvil ettiğin d en do­
layı hâlâ pişmanım » cevabını verm iş o l­
m ası bu neviden bir m isâl addedilebilir.
Tarihlerin bir çoğunda, ö zd em iro ğ -
lu Osman P aşa’m n bir icraatı, tım ar
kanunlarının çiğnenm esine dair ilk h â­
dise şeklinde gösterilirse de, dikkatli
bir tetkik sonunda, hastalığın Osman
Paşa’dan daha önce bu sahaya da b u laş­
mış olduğu anlaşılır, özd em iro ğ lu ’nun
m evzuubahis hâtalı icraatı şudur: Ö zde-
miroğlu Osman Paşa, m ünhal tım ar ve
zeam etleri sipahi-zâdeler yerine doğu
seferlerinde yanında bulunan adam ları­
na tevcih etm iştir. Bu tevcihat dolayı -
siy le vilâyetler halkı şikâyete b aşlayın ­
ca: «benim adam larım benim le beraber
bunca seferlerde bulunm uş v e padişah
dirliğine istihkak kesbetm iştir» cevabı­
nı verm iştir. Ö zdem iroğlu’nun bu türlü
hareketi bir hizm eti karşılam a gayesi
gütm ekteyse de kanunlara m uhalifti.
Ç eşitli düzensizliklerin alıp yürüdüğü
bir devirde ilerisi için bir kötü kapı aç­
mak neticesini verm ekteydi. N itekim bu
hususa işaret eden K oçi B ey şöyle d e­
mektedir: «Osman Paşa eyülerine v e r ­
miş iken, andan sonra gelen ler kâr bu-
dur deyüp, eyü kötü dem eyip, ask erlik ­
le m ünasebeti olm ayan, aslında soyunda
dirlik tasarruf etm eyen şehir oğlanı v e
reâya kısm ından bir alay gürûh ki, bir
1505
işe yaram az, ol m akule eşhas n im etle­
re kavuştu. Zeamet ve tım ar murad e -
denler bir günde yü z bin akçe tımara
dahi eski kanun hilâfına İstanbul’dan v e ­
rilm eğe başlanıp erkân v e vü k elâ m ah-
lû l olan tım arı kendi adam larına verip,
m em leketteki tımar v e zeam etin güzi -
d eleri şer’i şerif ve kanun h ilâfın a k i­
m ine paşm aklık kim ine arpalık verilüp
kim i h a v a ss-ı hum âyuna ilh ak edilüp,
olan kim selere tekaüdlük üzere verilüp,
bilcüm le zeam et v e tım ar ekâbir m e'-
k eli oldu. Bu ihlâl v e d eğişik lik ler d ev ­
letin en şeci’ en tüvâna v e şan-u şe v ­
k ete sebep olan askerinin harabına bâis
oldu».
Koçi B eyin açıkça v e biraz da sert
bir eda ile b elirttiği üzere kanunların
ihm ali ve hattâ zıddına hareket çok a-
ğır neticeler verm iştir.
2 — Tımar tevcihinde rüşvetin rol
oynam ası: E vv elâ kötü n iy etlerle y a p ıl­
m adığı anlaşılan tım ar kanunlarına ri­
a yetsizlik m eselesine rü şvet işi k arışın ­
ca, sistem tem ellerinden sarsılm ıştır. T ı­
mar tevcih eden beylerb eyi ve bu işle
ilg ili yü k sek d evlet erkânını, m evcut k a­
nunları ihm al v e çiğniyerek kötü icraa­
ta sevkeden feci hastalığın m ikrobu rü ş­
v ettir. R üşvet keseleri cepleri şişirince
tım arlar sipahi çocukları v e harplerde
yararlık gösteren hakiki istihkak sahip­
leri yerine, askerlikle alâkası olm ıyan-
lara verilm iştir. N eta y ic-ü l-v u k u a t sa­
hibi M ustafa N uri Paşa, tım ar tev cih in ­
de rüşvetin rol oynam aya başlam asının
evveliyatın ı K anunî zam anına kadar g e ­
ri götürm ekte v e m ezkûr eserinin b i­
rinci cildinin 123 üncü sayfasında: «Çag-
n igir başılıktan b eylerb eyliğe yükselen
H üsrev Paşa rüşvet ile tım ar tevcih e y ­
lem ek hatasını irtikâb eylem iştir» de­
m ektedir. R üşvetin işe k a n şm a siy le zen­
gin tım arlar fazla para verenlerin elin e
geçtiği, bunun yanında saray dilsizleri,
cüce v e soytarılara b ile tım ar tevcih e -
d ildiğinden topraklı sipahi m iktarı her
gün biraz daha azalm ıştır. Topraklı si­
pahilerin azalm ası v e m ühim bir k u v ­
v et unsuru halinden çıkm aya y ön elm e­
si, yalnızca harplerde m uvaffak iyetsiz-
liğe uğranm asına değil, İktisadî hayat
vc m em leket âsâyişinin sarsılm asına da
sebep olm uştur.
Tımar sistem i v e onun askerî cep­
hesini teşkil eden topraklı sipahi bozu­
lurken, bir bakım a bu bozulm anın bir
n eticesi şeklinde, bir bakım a da ortaya
çıkan yeni m esele ve ih tiyaçlar icabı
bazı icraata şahit olunur. Bu icraat v e
n eticeler şöylece sıralanabilir:
a) Büyük tımar ve zeametler mün­
hal olunca bunların mukataat-ı miriye-
ye alınması,
b) Muharip askerlere verilmesi ge­
reken dirliklerin arpalık ve paşmaklık
olarak saray adamlarına verilmesi,
c) M ukataat-ı m iriye nâmı ile h â ­
zineye alınan bir kısım tım arların, sad-
nâzam , vezir v e sair yü k sek erkânın il-
tim asiyle vak ıf ve tekaüdlere v e mülk
olarak şuna buna tevcihi,
d) Tım arların sıralanm asında «se­
pet tımarı» diye bir ayırm a yapılarak
tım ar tevcihinde suistim al kapısının a-
çık tutulm ası.
Güya verim siz topraklarda bulunan
v e talibi olm ayan tım arlar için k u llan ı­
lan sepet tım arı tâbiri, aslında bu nam
altındaki tım arlardan şuna buna kolay­
lık la tevcihat yapılm asına yaram ıştır.
e) Tım arlı sipahinin ehem m iyetini
kaybetm esi üzerine «bedel-i tımar» d e­
nilen bir verginin ihdası.
Tımarlı sipahi eski ehem m iyetini
kaybeder hâle geld iği sırada bunların
ellerindeki arazinin geliri kendileri için
fazla görülm üş, o arada hazînenin de ih ­
tiyacı sebebiyle b ed el-i tım ar denilen
vergi konmuştur. Elde bulunan tım ar­
ların y ıllık gelirin in y a n sı derecesinde-
bir paranın ödenm esini gerektiren bu
vergi 1650 de ihdas edilince m ev cu t tı­
m arlı sipahilerin hiç hoşuna gitm em iş,
hattâ G irit harbine katılan tım arlı sipa­
h iler bu yüzden isyan bile etm işlerdir.
Bu bahsi bitirirken şunu da b elirt­
m ek faydalı olacaktır. Tım ar sistem i ve
onunla beraber tım arlı sipahiler bozul­
m aktayken onyedinci asrın ortalarında
yaya, m üsellem v e yörükler gibi geri
h izm et bölüklerinin kaldırılm ası v e onla­
rın gördükleri hizm etlerin tımarlı sipa­
hilere yaptırılm ası bunlar için ayrı bir
darbe teşk il ederek harp k abiliyetlerini
daha fazla azaltm ıştır.
1506
II — GERİ HİZMET BİRLİKLERİ
O smanlı d evletin in kapıkulu askeri
ile tım arlı süvarisinden başka askerî bir­
lik leri de m evcuttu. Bunlar, kapıkulu
askeri v e tım arlı sip ah iler derecesinde
uzun öm ürlü bir teşkilât m anzarası ar-
zetm em ekle beraber devrine göre m ühim
işler görm üşlerdir. K apıkulu v e tım arlı
süvarinin dışında kalan askeri k u v v et­
ler zaman zaman bünyevî değişik lik lere
uğram ışlardır. Bu n evid en k u vvetleri
hizm et şek il ve sahalarına göre «Geri
hizm et birlikleri», «Öncü kuvvetleri» v e
«Kale kuvvetleri» şeklindeki başlıklar
altında tetk ik etm em iz m üm kündür.
B öyle bir tasn ifle gözden geçireceğim iz
k u vvetler hudutlarda, kalelerde, bir k ı­
sım eyaletlerd e bulundukları v e m ahal­
li âm irlerden em ir aldıkları cih etle, O s­
manlI ordusundaki m evkileri bakım ın­
dan ey a let askerleri bölüm ünde m üta-
lea edilebilirler. Şim di bunlardan geri
hizm et birliklerini görelim:
Bahsim ize konu teşkil eden uzun
devirler için Osmanlı İm paratorluğunun
geri hizm et birliklerini teşk il eden as­
kerleri yayalar, m üsellem ler, yörükler,
Cerahurlar, Canbazlar ve tatarlardı.
Y aya, m üsellem v e yörükler: Birinci
cildim izin askeri teşk ilât bahsinde izah
edildiği veçh ile, yaya v e m üsellem ler,
yeniçeri teşk ilâtı kurulm adan önce O s­
manlI d evletin in ilk m untazam askerî
teşkilâtı idiler. Kapıkulu ask erî teşkilâtı
geliştik ten sonra bunlar geri hizm ete a y ­
rılm ışlardır. Yaya ve m ü sellem lerin geri
h izm ete m em ur edilm eleri Onbeşinci as­
rın ortalarına rastlam aktadır. Muharip
ve ileri hizm et kadrosunda bulundukla­
rı devirde m üsellem lerin atlı diğerleri­
n in y a y a old u k lan m alûmdur. B unlar bu
n evid en husu siyetlerin i h em en hem en
geri hizm ete a lın d ık ta n sonra da d eva m
ettirm işlerdir.
Yaya v e m üsellem ler geri hizm ete a-
İm m alanndan sonra A nadolu v e Rum e­
l i’nin m u ayyen sancaklarında bulundu­
rulm uşlardır. R um eli’de yayaların yerini
«yörükler» tutm uş, daha doğrusu Rum e­
li’de yayalar yörük ism iy le anılm ıştır
denirse hata ed ilm iş olmaz.
R um eli’de yörüklerin bulundukları
yerler V ize, Yanbolu, Tekirdağ, A fcabo-
lu, Selânik, K ocacık ve N aldöken; m ü sel­
lem lerin bulunduklan y erler ise, K ızıl­
ca, Çirmen, V ize’dir. A nadolu’da da y a ­
ya ve m üsellem lerin bulu n d u k lan y er­
ler Kütahya, Manisa, A ydın, Bursa, K as­
tamonu, M enteşe, A fyonkarahisar, A ntal­
ya, Ç ankın, İsparta, E skişehir ve B a lı­
kesir sancaklarıdır.
Tımarlı sipahilerin tamamı için k u l­
lanılan v e harbe iştirak eden manâsına
gelen«eşkinci» tâbiri, yaya, yörük v e m ü­
sellem lerin harbe katılanları hakkında
da istim al edilm iştir. Yaya ve m üsellem ­
lerin 1590 senesine kadar yirm i kişilik
topluluğu, daha sonra otuz k işilik toplu­
lukları bir «ocak» addedilm iştir. Her o-
caktan beş kişi eşkinci, yâni sefere g it­
m ekle m ükellef kılınm ış, diğerleri on la­
ra yam ak addedilm iştir. E şkinciler altı
aylık devreler halinde hizm ete gelirler,
eşkinci olm ıyanlar ise ona bir sefer için
elli akçe verirlerdi. Bu sebeple yam ak­
lara «ellici» de denirdi. Harp Anadolu
tarafındaysa yayalar, Rumeli tarafınday­
sa yürükler sefere katılırlardı.
Yaya ve yörüklerin her ocağının
kum andan ve idareci durum unda bir ba­
şı vardı. Y örüklerinkine «Yörükbeyi»,
yayalarınkine de «yayabeyi» denilirdi.
Yaya ve Yörükler harp zam anında y o l
açmak, hendek v e siper kazmak, top,
gülle, erzak nakletm ek gibi vazifeler gö­
rürler, sulh zam anında da kale tamiri,
m aden istihsal işleri v e tersane hizm eti
gibi şey ler yaparlardı. A tlı olan m ü sel­
lem ler ise yayalar gibi yol açma işlerin ­
de ayrıca da köprü yapım ı gibi inşaat iş­
lerinde vazife deruhte ederlerdi.
M üsellem lerin A nadoludakileri m ü s-
lüm andı. R um elidekilerin bir kısm ı m üs-
lüm an bir kısm ı da hırıstiyanlardan m ü­
rekkepti. O naltm cı asır son lan n d a y ö ­
rük ocak lan 1294, m üsellem ocakları da
1019 du.
Yaya ve m üsellem ocakları bir b u ­
çuk asır m üddetle geri hizm etlerde k u l­
lanılm ışlar, onaltm cı asrın son lan n d a i-
se kaldm lm ışlardır. B eşer k işilik grup­
lar halinde ziraat yaptıkları çiftlikleri
tım ar ve zeam et yapılarak zaim ve tım ar-
lıla n kaptanpaşa eyaletin e bağlanm ış­
tır.
Canbazlar ve tatarlar: Görünüşe na­
zaran, Osm anlIların ilk devirlerinde ih ­
das edildikleri anlaşılan canbazlar, asıl
muharip kadroda y er alm ayıp m uayyen
zam anlarda m uayyen hizm etler için k u l­
lanılan bir askerî m ü k ellefiy et toplulu­
ğu idiler. A skerî işlerde kullanıldıkla­
rından vergilere ait bazı m uafiyetleri
bulunduğu tahm in edilen canbazların
seferdeki vazifeleri ordunun v e ileri g e ­
len vezir vesair d ev let erkânının a tla n -
na bakmak, sair zamanlarda da has ahır
ve çayır hizm etlerinde bulunm aktı. Can-
bazan şeklinde tanınan canbazlarlâ, h e­
men hem en b u n la n n gördükleri işlerin
aynını yapan sefer voynuklarının y ek d i-
ğeriy le karıştırılm am ası lâzım dır. Can-
bazların m üslüm an, v o y n u k lan n ise h ı-
ristiyan oldukları bu m ünasebetle hatır­
lanm alıdır.
Canbazlar Rumeli tarafında bulunur­
du. Canbazlar gibi aynı işi gören tatar­
lar da y in e R um eli’de idiler. Canbazlar
V ize v e V idin tarafında, tatarlar da
Yanbolu, Vize ve Vidin tarafında otu­
rurlardı. Canbazların on kişisi bir ocak
m eydana getirir, sıra ile birisi sefere g i­
dip. diğer dokuzu onun m asrafını görür­
dü. Canbazlar otuzdokuz ocaktan m ü­
rekkepti. Gerek canbazlar gerekse tatar­
lar yörü k b eyin e tâbi idiler. Canbaz ve
tatar teşkilâtı Onaltm cı asır sonlarında
lağved ilerek çiftlik leri tım ar v e zeam et
arasına alınm ıştır.
Cerahor: Cerahorların da canbazlar
gibi O sm an lılan n ilk devirlerinde ihdas
edild ik leri anlaşılm aktadır. Geri hizm et­
lerde istihdam edilen cerahor (v ey a ce-
rahur) 1ar yol açmak, kale yapm ak, ba­
taklık kurutm ak, ordunun geçeceği saha­
da orman açmak gibi am elelik işleri y a ­
parlardı. Ü cretli ve m uvakkat bir züm ­
re olan cerahorlar m erkezden verilen
em irle cerahor m ıntıkalarından toplanır­
dı. A ğır hizm etlerde istihdam ed ild ik le­
rinden bazen fırsat bulunca kaçanlar o -
lurdu-
III — ÖNCÜ KUVVETLERİ
Osmanlı ordusunda öncü hizm eti ile
m ü k ellef ku vvetler «akıncı» v e «deli»
Ierdı.
Akıncılar: H afif süvari k u vvetlerin ­
den ibaret olan akıncılar, seri hareket
ettikleri ve bilhassa atanlarla tem ayüz
ettiklerinden bu şekilde adlandırılm ış­ lardı. M aamafih ..bazen bir m iktar akın­
lardır. A kıncıların en faal ve k u v v etli
cının Anadolu tarafındaki harplere işti­
devrinde bunların rollerine işaret olmak rak ettirild iği de olurdu.
üzere verdiğim iz 72 numaralı ilâvem iz­ Rumeli'de icabında sulh zamanında
de (İkinci ciltte 700 üncü sayfa) b elir­ da bir program tahtında akın yapm ak­
tildiği veçh ile akıncılar Türk oğlu T ürk-tan. geri kalmayan akıncılar, harplerde
tü. A km cüık babadan cğula geçerdi. esas ordunun önünde üç dört günlük m e­
Maaşları olm ıyan akıncıların bazı eski safede ilerliyerek k eşif hareketinde bu­
fedakâr yiğitleriyle çeribaşılarına tımar lunur, ordunun geçeceği yol ve köprüle­
tahsis olunurdu. Bütün akıncıların isim ­ ri em niyete alır, yakaladıkları esirler­
leri husu siyetleriyle birlikte m untaza­ den düşman hakkında malûmat toplar
man defterlere kaydolunurdu. . Bu d ef­ ve bunları geriye bildirirlerdi. Ordunun
terlerde tım an olanların tımarları dasefere çıkm asından daha önce bunlar
yazılırdı. B\ı defterlerin bir nüshası h ü ­
harp vaziyetinden haberdar edilerek bir
küm et m erkezinde defterhane hâzine­ araya gelm eleri v e peşinen, yapılacak iş­
sinde, diğeri de şer’i m ahkem e sicilleriy­
leri başarm aları tem in edilirdi. Rumeli'­
le birlikte vilâyetlerd e hıfz olunurdu. nin m u h telif fakat m uayyen bölgelerinde
Bir akıncı ölür, m alû liyete uğrar v ey a ocak ocak dağılm ış olarak oturan ak ın ­
akına çıkam ıyacak derecede ih tiyar­ cıların toplanmaları da sür’atli cereyan
larsa yerine o ğu llan geçerdi. Ş a y et o a-
ederdi. Akıncı beyi m erkezden em ir a-
kıncm ın oğlu yoksa yakın akrabaları g e ­
İmca kendi akıncılarına haber salarak
çer, bu da olm azsa iy i binici Türk silâ h ­
em rinde toplanm alanm sağlardı. Akıncı
şorların isteklüerinden - m uteber k efil
grupları kendi beylerinin, lâkabı (soya­
gösterm ek şartiyle - adam alınarak m ün­
dı) ile anılırdı. Turhanh, M ihallı, Maİ-
h al doldurulurdu. koçlu g ib i... Meşhur akıncı b e y le rim i
R um eli’de *düşman kudretinin, sarsıl­
idaresindeki gruplardan S vrenosoğulla-
m ası, yerine göre kırılıp ezilm esi sure­ rm ıııki A rnavutluk v e D alm açya tara­
tiy le fetihlerin kolaylıkla icrasını m üm ­
fında; M ihaloğullan bir aralık N iğbolu,
kün kılan akıncılar, onaltıncı asır sonla­ P l e v n e havalisi v e bilhassa S o fya v e S e ­
rına kadar devlete büyük hizm etler ifa mendere taraflarında, daha sdnra Maca­
etm işlerdir. Harikulâde cev v a liy et ve fe -
ristan tarafında; Turhanlı (Turahanoğul-
dakârlıklariyle tem ayüz eden akıncılar la n ) akıncıları Mora tarafında; M alkoço-
R um eli’de oturur y e faaliyette bulunur­ğulları ise S ilistre tarafında bulunm ak­
taydı. A kıncı gruplarının ku-
■mandanl arı olan bu soylar­
dan gelen meşhur şah siyet­
ler arasında sancak b eyliği
edenler de vardır. M eselâ
İkinci B ayezid devrinde M al-
koçoğlu B âli B eyin Silistre,
M ihaloğlu A li B eyin S e-
m endre sancak beyliği ettik­
leri hatırlanabilir. Bunlar
sancak beyi bulundukları sı­
rada akıncı kum andanlığını
da bırakm am ışlar ve ikisini
de beraber yürütm üşlerdir.
Y etm iş iki num aralı ilâ­
vem izde kaydettiğim iz v eç­
h ile, akıncılar 1595 yılm a
kadar k u vvetli şek ild e d e­
Soldaki; Eyalet askeri, sağdaki süvari vam etm iş v e o sene içinde
(bir deli) Eflâk’ta Veziriazam Koca

1508
Sinan. Paşa'nın M ağlûbiyetini m üteakip
bir baskına uğrıvarak tüketilircesine şe-
hid edilm eleri üzerine hem en hem en sön­
müşlerdir. Bundan sonra akıncıların v a ­
zifesi kısm en Akkerman, Bucak ve Dob-
ruca tatarlarıyla K ırım k u vvetleri tara­
fından görülmüştür.
Deliler: A kıncılar gibi öncülük hiz­
meti ifa eden ve yine onlar gib i h afif sü-,
vari olan bir sm ıf da «deli» lerdi. Bu
ism in «delil» den geldiği, söylenm ek, h at­
tâ resm i vesikalarda um um iyetle bu şe­
kilde kaydedilm ekle beraber, hakiki is­
min halkın söylediği şekilde «deli» olm a­
sı akla daha yakındır. Zira bunların göz­
lerini budaktan şakm m azcasm a fevk alâ­
de pervasızca düşmana saldırmalar nidan
dolayı deli k elim esiyle isim lendirilm iş
oldukları anlaşılıyor.
.D eli askerî teşkilâtına Onaltm eı as­
rın bağlarından itibaren rastlanm akta-
dır. Bu bakımdan Onbeşinci asrın sonla­
rında veyah ut da daha büyük ihtimalle,
Onaltıncı asrın başlarında , kurulm uş o -
lan deliler evvelâ R um eli’de meydana
getirilm iştir. Bunların bir kısm ı Türk,
bir kısmı da İslâmiyet! kabul etm iş sırp,
H ırvat ve Boşnak asıllı kim selerden m ü­
rekkepti.
D eli teşkilâtına alınacaklarda fe v k a ­
lâde cesaret v e atılgan lık arandığı gibi
iri yarı v e cüsseli olm asına da dikkat e-
dilîrdi. Ocaklarını halife Öm er’e nisbet
eden deliler, «alna y a z ılı olan başa gelir»
fikrini benim sediklerinden, h iç bir ş e y ­
den sakınmadan, daha doğrusu ölümü
düşünm eden pervasızca düşm ana saldırır
bu halleriyle etrafa dehşet verdiklerin­
den um um iyetle m uvaffak olurlardı,
R um eli’de hudut m ıntıkalarında ve
hududa yakın yerlerde bulunan delilerin
silâhları akıricılarıhkinm ayniydi. Onlar
gibi eğri pala, tekne kalkan, mızrak ve
bozdoğan kullanırlardı. M üteham m il ve
kuvvetli hayvanlara binen deliler düşman
üzerinde ürperti yaratacak k ıy a fete sa-
iıipti.Başlarına sırtlan v e pars derisin­
den yapılm ış ve üzerine kartal tüyü ta ­
kılm ış başlık, ayaklarına kurt v e ayı de­
risinden yapılm ış şalvar giyerlerdi. G e­
rek başlık, gerekse şalvarlarının ya p ıl­
dıkları derilerin tüyleri üzerinde olup
tüylü kısım dış tarafa gelirdi. Sırtlarına
da y in e ekseriyetle tüylü derilerden y a ­
pılm ış elbiseler giyerlerdi.
Deli teşkilâtında elli altm ış kişilik
topluluğa bir bayrak denir, bir kaç b ay-
raklık topluluk ise «delibaşı» denilen ku -
m andanın em rinde bulunurda. Deli oca­
ğına efrad alınırken bir seçme yap ıld ık ­
tan başka ocağın tam m alı olmadan, ön­
ce bir denem e v e yetiştirm e devresine
de tâbi tutulurdu. Ocağa intisab edecek
genç evvelâ ağalardan birinin yanm a v e ­
rilirdi. Bu genç, ağanm yanında ocağın
usul v e kaidelerini öğrenerek y etişir, bir
takım denem eler sonunda liyakatini is ­
p at cdince ocağa kaydına tevessü l o lu ­
nurdu. K ayıt m uam elesinden önce genç
namzed hiç bir m uharebeden geri dÖn-
m iyaecğine, din ve devlete sadakatîa h iz­
m et edeceğine dair söz verir, bunu m ü te­
akip yapılan dua ile merasim biterken
başına deli kalpağı giyd irilitd i. Böyle
m erasim le bcağa dahil olanların «ağa
çırağı» adı altında kaydı icra olunurdu.
Ocağa kaydedilm elerinden sonra şayet
nizam lara riayet etm eyen v e en kötüsü
m uharebeden kaçan olursa başından deli
külahı alınıp keçe külâh giydirildikten
sonra kovulurdu.
tik defa Onaltıncı asrın başlarında
m evcudiyetlerine şahit olduğum uz d e li­
ler başlangıçta Rumeli beylerbeyi ile
Sem endre v e Bosna sancakbeylerinin e -
m irleri altında bulunm aktalardı. Fakat
daha sonra başka beylerbeyleri de deli
kuvveti m eydana getirm işlerdir. Osmanlı
tarihinde nam bırakm ış en. m eşhur d eli
kuvvetleri Onaltıncı asrın ilk y a n sı için ­
de Sem endre sancak beyi Yahya Paşa­
zade Bâli B ey ve Bosna sancak beyi Ga­
zi H üsrev B eyin deli kuvvetleridir. Ga­
zi H üsrev B eyin em rinde sair kuvvetler
dışında onbin k işilik deli k u vveti vardı.
Deli teşkilâtı efradı m aaşlı olup, m aaş­
ları' beylerbeyiler tarafından verilirdi.
Osmanlı d ev let nizam ının çeşitli sa­
halarında başgösteren bozukluktan bun­
la r da uzak kalamamı şiardı i-. Maamafih
deli teşkilâtının bozulm ası, diğer a sk e­
rî sınıflardan biraz daha geç olmuştur.
Zira O nyedinci asır içinde de bunların
mühim hizm etlerine şahit olunmaktadır.
D eiıler evvelâ R um eli’ye münhasır
iken zamanla A nadolu’da da m eydana
getirilm iştir. B ıın lan n nizam lan bozul­
duğu zaman m uhitlerine bir h ayli zararlı
olmuşlardır: N itekim onsekizinci asır
sonlarında ve ondokuzuncu asırda İk in ­
ci M ahmud devrind e d eli gruplarının
A nadolu’da şek avette bulundukları g ö ­
rülm ektedir. D eli teşkilâtı 1829 y ılın d a
İkinci Mahmud tarafından ortadan k a l­
dırılm ıştır.
IV — KALE KUVVETLERİ
Û sm anlı d evletin in sınırları g e n işle ­
dikçe ask erî teşkilâtınd a da y en i ih ti­
yaçlar d o la y ısiy le gelişm eler vukubuldu.
Bu gelişm eler, y a m evcu t askerî nizam ın
yen i ihtiyaçlar m uvaceh esin d e bazı kı­
sım larının tâaii edilm esi veyah u t da o
zam ana kadar m ev cu t olm ayan bir a s­
k er sın ıfın ın ihdası şek lin d e tecelli etti.
İşte, fütuh atlarla sınırlar büyüdüğü v e
stratejik değer taşıyan v e bu d eğerin ­
den dolayı düşm anın sık sık hücum e t ­
m esi ih tim ali bulunan k aleler ele g e ­
çirildik çe böyle k alelerin em n iyetin in
tem ini m eselesi ortaya çıktı. K ale em n i­
y eti, o yerin tahkim i v e içerisine asker
konulm ası su retiyle tem in ed ileb ileceğ in ­
den, her iki şek il de tatbik edildi. B ö y -
lece k alelerin m u hafazasiyle m ü k ellef
bir asker ocağının tanzim i gerekm iş o l­
du. O sm anlı hü küm eti k ale m uhafazası
için, o zam ana kadar m evcu t askerlerin
ba2ila n n ı bu g aye ile nizam landırdığı
gib i ayni iş için başka hususi teşk ilâ t
da kurdu. N eticed e de kalelerde istih ­
dam ed ilen k u vvetler m eydana geldi.
Bunlar; azablar, gönüllü v e beşli gibi
teşkillerdi.
A zablar (A z a p ): Azab den ilen a s ­
kerlerin O sm anlılarm ilk devirlerinden
itibaren k u llan ıld ığı görülm ektedir. E sa­
sen O sm anlIlardan önce b ile bu ad a ltın ­
da askerin m evcut olduğu görü lm ek te­
dir ki, A ydm -oğuIIarının donanm asında
bir sın ıf bahriye askeri vaziyetinde b u ­
lunan azablar, buna m isa l olarak zik re­
dilebilir. O sm anlIlardaki azablarm ilk
d evirlerden itibaren deniz v e kara aza­
bı olarak ik iy e ayrıldıkları a n laşılm ak ­
taysa da, O sm anlı d enizciliğinin kara
askerinden daha sonra gelişm e gö sterd i­
ği nazarı itibara alınırsa, azabların e v ­
v e lâ karada daha sonraları da bir k ıs­
m ının d en izcilik te k u llan ıld ık ların ı kabul
etm ek yerinde olur.
Kara ordusundaki azablar h a fif p i­
1510
y a d e n eferlerin d en m ürekkep bir sın ıf­
tı. A sle n T ürk v e ek serisi A nadolulu idi.
B u n lar on altm cı asrın başına kadar O s­
m a n lI ordusunun ön kısm ında bulunur
v e düşm ana ok yağdırırlardı. Ordunun
harp nizam ında ek serisi m erkezde top­
çuların önünde, bir kısm ı da sağ ve sol
cenahların önünde y er alırdı. D üşm anın
ilk hücum una bunlar maruz k alır ,bu a-
rada düşm anı ok a tışlarıyle sarsm aya
çalışırlardı. O nların yanlara açılm asiyle
top ateşi düşm an üzerine çevrilm iş olu r­
du.
Ön saflarda bulunarak önem li v a ­
zife ifa eden azablaruı m ev c u tla n m u­
ayyen değildi- M uharebeye katılan k u v ­
v etlerin u m um î yek û n u n a v e m uharebe
e d ilen yere göre m ev cu tla n değişirdi.
M eselâ F atih S u lta n M ehm ed’in Uzun
Haşan ile y ap tığı O tlukbeli m eydan m u­
harebesinde O sm anlı ordusunda 40 bin
a2ab (azeb ) askeri vardı. Bu derece ka-
b a n k savı teşk il etm em ek le beraber İ-
kinci B ayezid , Yavuz Selim v e K anu­
nî S ü leym an zam an lan n d a m u h areb ele­
rin b ir k ısm ın d a da azab askerleri b u ­
lunm uştur. T üfeğiıt taam m üm ettiğ i on-
altın cı asır ortalarına kadar m u h areb e­
lerde h afif piyad ed en m ürekkep ok çu la­
ra olan ih tiy a ç d o la y ısiy le azab askerine
y er verilm iştir.
A zablar ih tiyaca göre toplanırdı. A -
zab toplanm asına a it em ir v erilin ce san ­
cak v e kaza m ıntıkalarında her 20 v ey a
30 evd en bir azab istenirdi. B ekâr v e
güçlü k u vvetli gençlerden seçilen azab-
ların ü cret ve m asrafları onu seçen yere
aitti. A zabların m aaşları olm adığından
geld iğ i m ın tık an ın halkı tarafından top ­
lanan para bunların m asraflarına k arşı­
lık tutulurdu. A zabların k ü n yeleri için
d efter tutulur, bu defterlerd en biri m er­
kezd e diğeri de v ilâ y etlerd e şer’i m ah k e­
m e sicillerin d e saklanırdı.
M uharebelerde ordunun önünde h a ­
fif piyadeyi teşk il eden a za b la n n m ü­
him bir kısm ı on altm cı asrın başından
itibaren kalelerd e m uhafaza hizm etine
ayrılm ışlardır. A za b la n n k a le m u h afa­
za h izm etlerin e ayrılm aları, u m u m iyet­
le, 1501 y ılın d a M idilli adasına vu k u b u -
lan tecavüz h â d isesiy le b aşlatılır. O se­
n e için d e Fransız, S icily a v e A ragon do-
n an m alan n a m ensup deniz k u vvetleri
M idilli önüne geld ik leri sırada adaya a-
cele azab askeri şev k etm iş ve kalenin
m uhafazasiyle vazifelen d irilm iş ti. İşte bu
h âd iseled en sonra kara azablarm ın e k ­
serisi k alelere v e r ilm iş tir . K ale m u h a­
fızlığı orada uzun zam an kalm ayı icap
ettirdiğinden azablar b öy lece m aaşlı as­
k er arasına geçm işler v e k alelerd ek i
«yerli kulu» nun p iyad e k ısm ını teşkil
etm işlerdir.
A zabların bir kısm ı m aaşla k a leler­
de hizm ete ayrılırk en orduda h a fif p i­
yad e vazifesi görenleri birdenbire k al­
dırılm am ış v e onaltm cı asrın ortalarına
kadar m evcu d iyetlerin i korum uşlardır.
O naltm cı asrın ik in ci yarısın d an itib a ­
ren azablar «kale azabları» v e «deniz a-
zabları» d iye ik i esa slı bölüm teşk il e t­
m işler v e h er ik isi de İk in ci M alım ud’un
ıslah atın a kadar devanı eylem işlerd ir.
A zablar k alelere verild ik ten sonra
zam anla buna göre teşkilâtlanm ışlardır.
K ale azabları bulundukları k aled ek i
m evcutlarına göre oda v e y a bölük d iye
taksim ata tâbi tutulm uşlardır. O nsekiz
n efer ile bir o d ab aşıdan m ürekkep a -
zab topluluğu bir bölük addedilm iştir.
Onaltm cı asırda 3 ilâ 5 akçe alan azab
neferinin y ev m iy esi zam anla ve paranın
rayicine göre daha da yü k selm iştir. A -
zablara kale m u h afızlığın d an başka köp­
rücülük ve lâğımcılık: işleri de y a p tırıl­
mıştır.
Gönüllü v e B e ş lile r : K alelerd e v e
h u dut m ın tık asınd ak i kasaba v e şeh ir­
lerde m uhafız olarak k u llan ılan asker
sınıflarından birisi de gön ü llü v e b eş­
lilerdir.' G ön üllüler bulundukları saha­
larda yerli halktan m üslüm anlığı kabul
etm iş kim selerden toplanırdı. Serhad
m ıntıkasındaki kale v e kasab aların m u ­
h afazası ile m ü k ellef olm aları bakım ın­
dan «serhad kulu» y erli h alk tan olm a­
ları bakım ından da «yerli kulu» adde­
dilirdi. G önüllüler y erli kulunun süvari
k ısm ım teşk il ederlerdi. G önüllüler m a­
aşlı olup, m aaşları o y erin m â liy esi ta­
rafından ödenirdi. B unların «gönüllü a -
ğasıı. nâm ı ile a ğ a la n kethüda, kâtip, a~
Iem dar v e çavuş unvanında subayları
vardı.
B eşliler de serhad k ulu sü variierin -
dendi. B unlar önceleri serhad m ın tık a­
sındaki k öyler halkınd an beş e v d e, bir
1511
m ü k ellefiy et şek lin d e toplanm ış old u k ­
larından ken d ilerin e b eşli (beşlü) d e n il­
m işti. B eşli ağası nam ı ile subayları var­
dı. B eşliler daha ziyad e azab v e Fari-
san gibi esas m uhafız k u v v etlere y a r­
dım cılık şek lin d e vazife görürlerdi.
II — OSMANLI DENİZ ORDUSU
Osm anlIların d en izlerle devam lı ş e ­
k ild e tem asa gelm eleri v e k ıyılarda m ü ­
him m iktarda araziye sahip oluşları Or­
h an Gazi zam anından başlar, T ürklerin
R um eli’y e geçişleri bu hüküm dar d ev ­
rinde cereyan ettiğin e, bundan daha ön ­
ce de K aresi b ey liğ i ü lk esi O sm anlı a -
razisin e k atılm ış olduğuna göre, O sm an­
lIların bu arada K aresi b ey liğ i d eniz v a ­
sıtalarından da fayd alan m ış olm aları ih ­
tim al dahilindedir. K aresi b ey liğ i gibi
Ege den izi k ıyıların d a arazisi, d o la y ısiy -
le deniz v asıtaları bulunan Saruhan, A y ­
dın v e M enteşe b ey lik lerin in ilh ak ı n e­
ticesin d e O sm anlIların bunların g em i ve
tersanelerinden hazırca istifad e etm iş o l­
m aları gerekir. F akat şu nok tayı peşinen
hatırlam ak icap eder ki, Türk b ey lik ­
lerin in gem iciliği o devirde, Lâtin g e­
m iciliğ i ile m u k ayeseye m ü sait b ir s e ­
v iy e d e değildi. B in aen aleyh Osm anlı
T ürkleri sah illere sahip olduktan v e b il­
h assa R um eli’y e g eçtik ten sonra, bir işe
y e n i başlarcasm a den izciliği ele alm ak
durum unda bulunuyorlardı.
İşte den izciliğin bütün m eseleleri ile
bu şartlar altında karşı karşıya bulunan
O sm anlılar, fetih ler e devam ettik lerin e
göre, d en izcilik te de fetih lerin i d estek -
iiy ecek bir k u v v ete erişm eleri g erek ir­
di. O sm an lılân n , şim d iy e kadar gelip
g eçm iş b ü tü n Türk d ev letleriy le m uka­
y ese ed ilem iy eeek dereced e d en izciliğe
alâka gösterm eleri icap ediyordu. Zira
O sm anlılar, gelip geçm iş birtakım Türk
d ev letleri gib i n e bozkır m ıntıkalarının,
ne sad ece karalardan ib aret sahaların,
ne de kuytu k ıy ıla ra birazcık p en cere­
si olan arazilerin d ev leti değildi. D ü n y a ­
n ın m ü h im su geçitlerin in yanıbaşm da
teşek k ü l ettik ten sonra bu geçitten A v -
rupaya g eçiy o r v e g eçtiği yerde d e dur­
m ayıp h a k im iyet sahasını m ütem adiyen
b ü y ü ltm ey e uğraşıyordu. B inaenaleyh,
onun için, h em bu g eç it yerin d e kontro-
Iü ele alm ak, hem karadaki ilerley işin i
deniz cephelerinden korum ak, hem de
karadaki istilâ hızına m uvazi bir deniz
istilâ gücü m eydana getirm ek m eselele­
ri m evzuubahisti. A yrıca fetih ler y a p tı­
ğı toprakların k ıyıları dünya deniz tica­
retinin pek hareketli bulunduğu bir m ın ­
tıkaydı. Bu bakım dan denizler, O sm an­
lIlar için, yaln ız ü lk e m üdafaası bak ı­
m ından değil, ticarî yön d en de eh em ­
m iy et arzediyordu. Ş im d iy e k a d a i ta ­
rihteki m isallerle görülm üştü ki; kara­
daki faaliyetin i denizcilikle d estek liyen
v e nih ayet denizlerde fa a l v e k u vvetli
kalm asını başaran d ev letler cihanşüm ul
olabilm işlerdi.
Ö yle görünüyor ki: Osmanlı arazisi
A nadolu ve R um eli’de kadem e kadem e
büyüdükçe Osm anlı d ev let adam ları bu
h ak ik a tla n ceste ceste an layıp takdir e t ­
m iş v e devletin d enizcilikte de gelişm e
sağlam asını arzulam ışlardır.
Fakat, Osm anb d ev letin in hayatı
dikkatli şek ild e in celen d iği zaman, d e­
n izcilikteki gelişm e tem posunun, ilk iki
asır zarfında, kara k u vvetlerin in in k işaf
tem posuna uym adığı, onun daha geri­
sinden geld iği görülm ektedir. Osm anlı
d en izciliği için, devletin kuruluşundan
itib aren geçen hem en hem en bir asırlık
m üddetin «denizciliğe alışm a devresi»
şeklind e telâk k isi m üm kündür. Bu d ev ­
renin sonlarındadır ki, O sm anlı ile r le y i­
şi d olayısiyle m en faatlan zedelenen
devletlerden V enedik ve C enevizliler
karşılarında çarpışm ak üzere bir Os-
m anlı deniz k u vveti bulm aya b aşlam ış­
lardır. O sm anhlarm denizlerde ilk k ı­
m ıldanışları sayılacak bu h â d iseler k i­
tabım ızın birinci cildinin 163, 180 v e 244
üncü sayfalarında okunabilir.
D enizciliğe alışm a devresi diye isim ­
lendi resbileceğim iz m üddetten sonrai
O sm anlılar için artık denizlerdeki b a ­
sım lara karşı k u vvetin i ayarlam ak, y â ­
ni «hasım larm seviy esin e çıkm aya ça ­
lışm ak» d e v r e si başlam ıştı. K asım lar
sev iy esin e çıkm ak için norm al gelişm e
çığrı üzerinde fevk alâd e h am leler y a p ­
m ak da icap etti. Bu n evid en iki ham ­
leden biri F atih M ehm ed, diğeri de I-
kinci B ayezid zam anında vuku buldu.
S u ltan B ayezid zam anındaki ham le ile
Osm anlı donanm ası teknik ve personel
1612
bakım ından, A kdenizdcki en m ühim has-,
m ı olaıı V en ed ik liler se v iy esin i buldu.
O sm anh den izciliğin in gelişm e seyri
bakım ından pek eh em m iyetli olan İk in ­
ci B ayezid d evrinden itibaren artık ü -
çüncü bir safh a başlam ış oluyordu. Bu
safha «hasım lar seviyesin d e olm ak» la
ifa d e edilebilirdi.
İş bu d erek eye kadar geld ik ten son­
ra esas g a y ey e ancak basım lardan üstüıı
olm akla u laşılab ilird i. Bu g a y e de ancak
K anunî S ü leym an devrinde Barbaros
H ayreddin P aşa’nın k ap tan -ı deryalığı
zamanından, itibaren, tahakkuk edebildi.
Yani, «basım lara üstünlük safhası» b aş­
lam ış oldu. B u safha m aalesef pek uzun
sürm edi; 1587 de K ılıç A li P aşa’ııın ö -
Iiimünden sonra O sm anlı donanm ası ü s ­
tünlüğünü k aybetti.
îş te O sm anlı donanm asının gerek
teknik, gerek personel bakımındaki g e ­
lişm esi v e teşk ilâtım buna göre a yarla­
m ası b ö y le safhalar geçirdi. O nyedinci
asırdan itib aren zaman zaman g eriliği
telâfi için bazı tedbirlere tev essü l ed il­
diği de oldu. Şim di bu teşk ilâ tı, g em i­
ciliğin anası olan tersanelerden bağlı­
yarak tetk ik edelim .
OSM ANLI TERSANELERİ
G em iciliğin teşek k ü l ve gelişm esi
hiç şü p h esiz ilk plânda tersane ile ilgili
bir m evzudur. B ir d ev letin harp v e ti­
caret filosu ancak iy i b ir tersanesinin
m evcu d iyeti ile g elişeb ilir. İşts bu h a ­
kikati O sm anlı gem iciliğ in in gelişm e
seyri m eyanm da da takip etm em iz m üm ­
kündür. Zamanın ih tiy açların a azçok
cevap verecek bir tersane kurulduktan
sonradır ki, O sm anlı g em iciliğin d en bah­
setm ek m üm kün olm uştur. D e v le t e liy ­
le kurulan m untazam ilk Osmanh tersa­
nesi ise G elibolu tersanesidir. D aha ön­
ce K aram ürsel, Erdek körfezi kıyısında
Edincik, v e İzm it’te gem i y a p ıld ığ ı an-
la şıh yorsa da bunların pek küçük çap­
ta birer tersane yavrusu o lab ileceğin ­
den şüphe etm em ek gerekir.
G elibolu te r s a n e s i: G elibolu ter­
sanesinin Y ıldırım B ayezid zam anında
tesis edildiğj an laşılıyor. E ski k ayn ak ­
larda, Birinci Murad zam anında G elibo­
lu ’da bir tersanenin m evcu d iyetin e işa ­
ret olacak h içbir b ilg i bulunm am akta­
dır. Buna m ukabil G elibolu tersanesini
gözleriyle gördüğünü sö y liy en ler v a r­
dır. Y ıldırım B ayezid zam anında Timur
ııezdiııe elçilik le gid eıı K lavijo «Cumar­
tesi günü G elibolu’y a g e ld ik ... Türkler
harp gem ilerini burada m uhafaza e d i­
yorlar; T ürklerin burada: büyült bir ter­
saneleri ve havuzları vardır: biz bura­
dan geçerken T ürklerin kırk kadar g e ­
m isi orada duruyordu» dem ektedir. D e­
n izciliğe ait eserleriy le tanınm ış olan
F evzi K urtoğlu «G elibolu v e yöresi ta ­
rihi? ve «Türklerin d eni 2 m u h areb ele­
ri» isim li eserlerinde, m u h telif k aynak­
lara istinaden G elibolu tersanesinin ilk
kuruluşunu tafsil etm ektedir. Mezkûr
m ü ellifin de belirttiği, v eçh ile G elibolu
tersanesi Y ıldırım Bayezıd'in em riyle
S an ıca Paşa tarafından 1390 yılın d a in ­
şasına girişilm ek su retiy le m eydana g e ­
tirilm iştir. G elibolu tersanesi hakkında
Y ıldırım B ayezid’den sonraki hüküm ­
darlar devrine ait sadra şifa verecek bir
b ilgiye rastlanm am akta ise de, donanma
hakkında yazılan şey lere bakarak, bu.
tersanenin tevsi v ey a ta k v iy e edildiğine
ihtim al "vermek gerekiyor.
İstan b u l tersanesi : O sm anlı d ev le­
tinin en büyük tersan esi olan İstanbul
tersanesini kurduran padişah Yavuz S u l­
tan S elim ’dir. Gerçi Y avuz Selim 'den ö n ­
ce İstanbul tersane siz bir y e r sayılm az­
îfei asır ev v el İstanbul (H aliç) tersanesi
(M ahmud R aif efen d in in Tableau d es nouveaux reglem ens de L’Empire O tto­
m ans adlı v e 1798 de basılan eserinden)
1513
dı. Fatih M ehmed zam anında Kadırga
lim anında gem i yap tırılm ış, ayrıca H a­
liç ’te BizanslIlardan kalm a küçük bir
tersaneden bu m ak sat için fa yd alam l-
m ıştı. L âkin bunlar m aksada elverecek
şe y le r değildi. Osm anlı İm paratorluğun­
da denİ2 h âk im iyetin e yol açacak te r­
sane tesislerin i Yavuz S elim kurdurdu.
Y avuz’un buna ait fa a liy eti ikinci c ild i­
m izin 778 v e 1033 üncü sayfalarında e t ­
raflıca anlatıldığından burada tekrarına
elb ette lüzum yoktur.
O sm anlı denizciliğinin a ltın çağı sa ­
yılacak .devrede İstanbul tersanesinde
devam lı sayılacak şekilde gem i in şa e -
dilirdi. Bu en h arek etli devirde bile ter ­
sane fa a liy etin in az, v eya çok olduğu
zam anlar seçilebilirdi. O naltıncı asır
sonlarından itibaren ise gem i yapım ı â-
deta topluca beliren ih tiyaçlara b a ğ lıy -
Eski G elibolu’dan bir görünüş
(B a rtlett’ten)
 dı. Zira burada V enedik’te olduğu gibi
aralıksız şek ild e inşaata devam ed ilm ez­
di. D onanm a m eydana getirileceği, ta ­
m irler gerek tiği zam anlarda gerek İs­
tanbul’da gerekse adalarla civar sa h il­
lerde bu işe yarar ne kadar u sta v e a-
m ele varsa toplanır ve işler bir ham lede
bitirilirdi.
O sm anlı idari ve askerî sistem inde
bozulm a vu ku bulunca bundan tersane
de m üteessir olm uş, donanm a efradının
d isip lin sizliği bir tarafa, tersanede d e v ­
rin icaplarına uygun gem iler yerin e e s­
ki tip inşaat devam etm işti. B unun için
O nsekizinci asrın ikinci yarısın d a ter­
sanenin ıslah ın a teşeb b ü s edilm iştir. T er­
sane ıslahatında A vrupa tarzında fenne
u ygu n gem iler yapılm ası derpiş edilm iş,
A vrupa’dan m ühendisler g etirtild iğ i g i­
bi, T ü rk iye’de m ühendis y etiştiren o -
kullarııı açılm asına da çalışılm ıştır.
S ü veyş tersanesi : O sm anlı İm para­
torluğu sınırları içindeki m ühim tersa ­
nelerin birisi de S ü v ey ş tersanesi idi.
K itabım ızın ikinci cildinin 996 v e m ü te­
akip .sayfalarında izah ed ild iği veçh ile,
O sm anlIlardan önce M em lûkler de S ü ­
v e y ş’te gem i yapm aktaydı. P ortek izli­
lerin H ind denizine kadar g elm eleri ü -
zeriııe M em lûkler S ü v ey ş tersanesinden
faydalanarak bir donanm a m eydana g e ­
tirdiler, bununla Portekiz tecavüzlerini
ön lem eye ve Hind denizi k ıyılarındaki
İslam ların ticaret em n iyetin i tem ine
g a yret ettiler. M ısır OsmanlIlar ta­
rafından feth ed ild ik ten sonra da bu su ­
larda P ortek izlilerle m ücadele m eselesi
y in e m evzubahisti. H attâ bu m esele
İki asır ev vel Haliç tersanesi (Melling'den)
1514
M em lûkler devrin d en daha çok eh em ­
m iy et arzediyordu. Zira P ortek izliler
Hind sularına esk isin d en daha fazla k u v ­
v e t gönderm işlerdi.
Portek izlilerin , K ızıldeniz ağzı da
d ah il olm ak üzere Hind denizi k ıy ıla rın ­
da h â k im iyet kurm aya çalışm aları, m ü s-
lü m an tüccar v e hacıları için teh lik e
yaratm aları seb eb iy led ir ki, K anuni S ü ­
ley m a n zam anında, S ü v ey ş m erkez o l­
m ak üzere M ısır kaptanlığı ihdas ed il­
m iş v e S ü v e y ş’te gem iler yapılm ıştır.
S ü v ey ş tersan esin d e yapılan gem ilerin
kerestesi u m u m iyetle Anadoludan g e ­
tirilm iş, lüzum h asıl oldukta İstan b u l’­
dan da top v e saire gib i m alzem e sev -
kedilm iştir.
S ü v ey ş tersanesinde inşa ed ilen g e ­
m ilerd en m eydana getirilen O sm anlı K ı-
zıld en iz donanm ası ile P ortek izlilere
karşı ü stünlük tem in edilem ediğinden,
A kdeniz donanm asının K ızıldenize g e ç i­
rileb ilm esi m eselesi düşünülm üş, bunun
için de İkinci S elim devri hâd iseleri a-
rasm da tem as ed ild iği veçh ile, 1568 y ı ­
lın d a S ü v ey ş kanalının açılm ası karar-
laşm ışsa da bu gü zel plân m a a lesef ta ­
hakkuk edem em iştir. O sm anlı d en izcili­
ğin in altın d evrin d e S ü v ey ş kanalının
açılm ası gib i çok m ühim p lâ n la n n ta ­
hakkuk ettirilm esin in isten işin e şah it o l­
duğum uz h ald e, bundan k ısa bir m üd­
d et sonra, yani O naltıncı asrın sonların­
dan itibaren S ü v e y ş donanm asının fa ­
a liy eti görülm ez olm uştur.
Tuna kaptanlığı : Osm anlIlar Tuna
nehri etrafında h ak im iy et kurm aya baş­
layınca, harpler m ü n aseb etiyle bu su
 yolunun sağlıyacağı k o laylık tan istifa ­ dan kalan Sinop, BizanslIlardan kalan
d eyi gözetm işlerdi. T una’dan bu şe k il­ İzm it tezgâhlarından başka, F ırat nehri
de ilk faydalanan padişah Fatih S u l­ kenarında B irecik kasabasında O naltm -
tan M ehm ed’dir. Zira 1456 yılın d a k i B e l- cı asrın ikinci yarısında ufak bîr tersa­
grad m uhasarası sırasın d a Tun&’daıı g e­ ne m eydana getirilm iş olduğunu B a şv e­
len bir filon u n kuşatm aya iştirak etm iş k â let arşivinde 3 num aralı m ühim m e
olduğu m alûm dur. A yni şey i 1521 y ılın ­ d efterinin 266 ncı sayfasındaki hüküm ­
da B elgrad zap ted ilirken K anunî S ü le y ­ den öğreniyoruz.
m an da yaptırm ıştır. B elgrad ’ın fe th in ­
den kısa bir m ü ddet sonra M acaristan TERSANE HALKI
da feth ed ilip Tuna etrafın d a Türk h âk i­
m iy eti tam m ân asiyle teessü s edince, bu­
Tersane ve bahriye hizm etinde bu­
rada d evam lı şek ild e filo bulundurulm ak
lunan azab reisi, düm enci, y elk en ci, ka­
üzere Tuna kaptanlığı tesis edilm iştir.
lafatçı, nece ar, topçu v e vard i yanlara
Tuna k aptanlığın ın elin d e bulunan
tersane h alk ı denirdi. Üç ayda bir h â­
gem iler denizlerde kullan ılan lard an k ü ­
zineden m aaş alan bu topluluğun mühim
çük çapta, ekserisi büyük k ayık n e v in ­
bir kısm ı azablardan m ürekkepti. Ter­
den şeyler olduğundan in şaatı da ko­
san e halkı birtakım k ısım lara ayrılm ak­
laydı. B unların bir kısm ı R usçuk’ta bir
taydı.
kısm ı da Tuna kıyısın d ak i gem i v e ka­
yık im al s ah şiarınd a m eydana g e tiril­ A zablar : E yalet askeri m eyalım da­
m ekteydi. ki azablardan bahsederken bahriyede de r
Tuna kaptanlığı ik i m ın tık aya a y ­ azab lan n bulunduğunu kaydetm iştik.
rılm ış olup, biri Tuna’n ın m ansabm dan B ahriyenin azabları da d iğer azablar g i-
V idin’e diğeri de V idin ’den B udin ey a ­
letin in A vusturya sınırın a kadar devam
, etm ek teydi. H er ik i Tuna kaptanının
em rinden onar firkate ile bin kadar bah­
riye azabı m evcuttu. K arlofça m uahe­
desiyle M acaristan elim izden çıkınca,
4 Tuna kaptanlığı bire indirilm işti.
İsm ail Hakkı Uzun çarşılı “Osm ani!
d evletin in m erkez v e bah riye teşk ilâ tı”
isim li eserinde, arşiv vesik aların a isti­
naden, O nsekizinci asırda Tuna donan­
m asında 19 kalite, 5 büyü k 28 küçük fir ­
kate, 3 şayka v e 100 ad et de ü stü açık
denilen nak liye k ayığı bulunduğunu; Tu­
na gem ilerinden aktarm a, şalape v e kır­
lan gıç d en ilen gem i n ev i i erin in T una’nm Eski devirlerde Sinop şehri ve kalesi
m uhafazası için k u llanıld ığın ı; üstü açık
n akliye kayıkların dan on tanesinin R us­
çuk'ta bulunduğunu kaydetm ektedir.
Tuna donanm ası u m u m iyetle R us­
çuk tersanesinde kışlardı. Fransız m ü el­
lifi Comte de M arsigli “ L’É tat m ilitaire
de l ’E m pire O ttom an” isim li eserinde,
Tuna donanm asının O nsekizinci asırda­
ki durum una ait etraflı b ilğî v erm ek te­
dir.
Bu tersaneler dışında gem i yapan
daha bazı basit tezgâh lar da m evcuttu.
Bu n evid en tersanecikler m eyan m d a S i­
nop, İzm it v e B irecik tersan elerin i zik -
'' retm ek m üm kündür. C andar-oğulların- Eski devirlerde B irecik ve kalesi

1515
bi Türk aslından olup v ilâ y etlerd en k e -
filli şek ild e toplanırdı. A zablar, b iri «a-
zab ân -ı tersan e-i âmire» ad iy le tersan e­
de h izm et edenler, d iğeri de «azabân-ı
d oııanm ây-ı hüm ayun» adiyle donanm a­
da hizm et ed en ler olm ak üzere ik iy e a y ­
rılırdı. D onanm a azab lan m u h telif tip
g em ilerd e daha ziyad e okçuluk v e tü -
fen k en d azlık ederler, tersane a za b la n ise
tersanede, K aptan paşa, T ersane em ini,
Tersane kethüdası v e T ersane ağasının
gem ilerin de m u hafızlık , y elk en cilik ve
vardiyan lık ederlerdi.
O naltm cı asrın ilk yarışın d a sekiz
azab n eferi bir bölük, ikinci yarısında
ise onbir azab n eferi bir bölük teşk il e t­
m ekteydi. 1543 sen esin d e 1830 n eferlik
tersane h alkının 230 k işisi azab n eferi
iken, asrın ik inci y a n sın d a tersane a-
zabları 2600 e çıkm ıştı. O nyedinci asır­
da bu m iktar yarı y a rıya azalm ıştı. A -
zabların H aliç’te tersane y an ın d a hâlen
«Azapkapısı» d iy e anılan m evk id e k ış­
laları vardı.
K alafatçı v e kum baracılar : Tersane
halkının bir kısm ı k a la fa tçıla rd a n ' m ü ­
rekkep oiııpi bunlar ayrı bir bölük te ş­
k il ederlerdi. K alafatçılar, A cem i oğ la n -
Tersane çavuşu
(Eski bir albümden)
1516
la n arasından ay rılıp ik işer akçe y e v ­
m iy e ile tersan eye tâyin ed ilirlerd i. Z a­
m anla k a la fa tçılık için dışardan da adam
alınm ıştır. K alafatçıların m iktarı azab-
lardan daha azdı. O nyedinci asırda ter­
sane ile p aşa v e b ey gem ilerin d ek iler de
d ah il olm ak ü zere m evcutları altıyü z k a ­
dardı.
K um baracılar da tersane h alk ı m e-
yanında ayrı bir bölük teşk il ederlerdi.
B unlar da e v v e lc e k a lafatçılar g ib i A -
cem i o ğ la n la n n d a n alınırdı. S ay ıla rı o ıı-
altın cı asırda b eş altı yü z kadarken O n­
y ed in ci asır ortalarında kırk e lli n efere
düşm üştü. .. .
TERSANE RİCALİ
D onanm a v e tersanenin en büyük
âm iri olan K aptanpaşadan sonra gelm ek
üzere tersan e ricali şunlardı: T ersane e -
m in i, T ersane kethüdası, T ersane ağa­
sı, L im an reisi, Tersane k âtib i, Tersane
reisi, T ersane d efter em in i, Tersane d ef­
ter k ethüdası, T ersane ruznam çecisi, İca-
re, M ahzen-i çub, m a h zen -i sürp kâtib-.
leri, kalyon lar kâtibi.
T ersanenin en y ü k sek ricalinden o-
lan tersan e em in i, tersan eye a it bütün
ge lir v e m asraflara n ezaret ederdi. B u n ­
lar b irin ci sın ıf hacegân rü tb esin d e o -
lurlardı. T ersane kethüdası ise tersa n e­
n in inzibatından birinci derecede m es’ul
bir âm ir olup, kaptan paşadan sonra te r ­
sanenin en büyük âmiri tersane k eth ü ­
dası idi.
Kaptanpaşa
O sm anlı donanm asının baş kum an­
danı durum unda olan en büyük âm irin
resm i ü n van ı K ap tan -ı derya idi. K ap-
ta n -ı d e r y a la n n rütbesi e v v e lâ sâncak
b eyi d erecesin d e olup bu v a zife G eli­
bolu sancak b ey lerin e tev cih edilirdi.
K ap tan -ı d e r y a la n n sancak b ey i d ere­
cesin d e o lu ş la n Barbaros H ayreddin F a-
şa ’y a kadar devam etm iş, B arbaros’daiı
itibaren bu m akam a b ey lerb ey i rü tb e­
sin d e bulunan kim seler getirilm iştir.
B ey lerb ey i d erecesin d e olan lar ayn i za ­
m anda paşa rütbesinde b ulundukları c i­
h etle, bundan sonra k a p ta n -ı deryalar
için «Kaptanpaşa» »tâb ifi ku llan ılm aya
başlanm ıştır. K aptan-ı deryalar b ey ler­
beyi derecesinde de kalm am ışlar, daha
sonra bunlara vezirlik de tev cih ed ilm iş­
tir. K endisine v ezirlik tev cih ed ilen ilk
K aptan-ı derya P iyale P aşa’dır. İkinci
S elim ’in dam adı olan P iy a le P a şa y a v e ­
zirlik tev cih ed ilin ce, o zam ana kadar
k aptan -ı deryalara v ezir lik v erilm esi
âdet olm ad ığın d an K aptan-ı deryalıktan
ayrılm ış v e kubbe v ezirleri arasında yer
alm ıştı. M aam afih, P iy â le P aşa d ivan ­
da Cfçüncü vezirken K ıb n s feth in d e d o ­
nanm aya kum anda etm iştir.
P iy ale P aşa ile k a p ta n -ı deryalar
için vezirlik y o lu açılm ak la beraber O n-
yed in ci asır başına kadar bu m akam a y i­
n e en çok b eylerb eyi rü tb esin d ek iler g e ­
tirilm iş, O nyedin ci asırdan itibaren ise,
K aptan-ı d eryalar u m u m iyetle vezir
rütbesinde olanlardan ta y in edilm iştir.
K ap tan -ı d eryalık bir m eslek i ih ti­
sas işi olduğu halde, m a a lesef bu m ühim
nokta h er zam an nazarı d ik k ate alınm a­
m ıştır. D aha ön ce d e v a k i olm akla b e ­
raber d en izcilik ten yetişm iyen lerd en
kaptan-ı derya y a p ılışın a O n y e d in c i a-
sırdan itibaren daha fa zla rastlanm akta-
dır. D en izcilik le h iç ilg isi olm ıyanlardan
k aptan -ı derya tayin ed ild iğ i gibi, K ap-
tanpaşadan sonra donanm anın en b ü ­
yük kum andanı olan «kapudâne-i h ü m â­
yun» d en ilen am iralden, K aptanpaşa e-
y a letin e b ağlı sancak b eylerin d en , ter­
sane reisinden v e tersan e kethüdasından
K aptan -ı derya tayin e d ild iğ i de olurdu.
V ezir rütb esindeki k ap ta n -ı d erya­
lar D iv a n -ı hüm âyun m ü zak erelerin e ka­
tılırdı. D iv a n -ı h ü m âyu n a g elen bahri
m eselelere a it davalar K aptanpaşaya
h avale olunur, a y n ç a K aptanpaşalar ter­
sanedeki dairesinde de d avâ d in lerler­
di. B ah riyeye a it büyü k v e küçük ta­
yin ler ;K aptanpaşaya aitti. F akat m ühim
şeyleri bir telh is i l e sadrazam a arzet-
m ek le m ü k ellefti. K aptanpaşalar İs­
tanbul’da bulundukları zam an h er h a f­
ta cum a nam azından sonra Paşakapısına
gelerek sadrazam la, sadrazam seferde
bulunduğu takdirde sadaret kethüdası i -
le görüşerek donanm a işleri hakkında
bilgi verirdi.
K aptanpaşaların O nyedinci asırda
se s iz yüz seksen sek iz b in beş y ü z ak çe­
lik h a sla n vardı. A y n c a K aptanpaşa e ­
y a letin d ek i adalardan otuz üç küçük a-
dayı iltizam a verir ve buradan y etm iş
beş bin kuruş h a sıla t alırlardı. Tım ar
teşk ilâtın ın m untazam işled iğ i devirde
K aptanpaşalar hasları n isb etin d e sefere
ceb eli götürürlerdi ki, bu ceb eli askerin
m iktarı bin k işiy i bulurdu.
K aptanpaşaların tersanede oturduk­
ları d aireye «divanhane» denilirdi. D i-
vanhâne, P aşakapısı v e em salinde görü l­
düğü gib i, h em resm î daire hem de K ap-
ta n -ı deryanın evi idi. P adişahlar ter­
sa n ey e geld ik leri zam an burada oturup
istirah at ederlerdi.
D onanm anın en büyük âm irine ta ­
nınan K ap tan -ı derya unvanı 1867 y ılı­
n a kadar devam etm iş, bu tarihten it i­
baren k ap tan -ı d eryalık yerin e «B ahriye
nazırlığı» ikam e edilm iştir.
K aptanpaşa eyaleti
id a resi K aptanpaşaya a it olan ey a ­
le te K aptanpaşa ey a leti d en m ekteydi. Os-
m an lı donanm asının başkum andanı olan
kim seler, K aptanpaşa eya letin in m ev cu ­
d iy e ti bakım ından, sair işleri yanında
e y a le t b ey lerb ey liğ i de ifa eder durum ­
daydılar. C ezayir hüküm darı Barbaros
H ayreddin’in O sm anlı h izm etin e girerek
K ap tan -ı d eryalığı kabul etm esi üzerine,
id aresi K ap tan -ı deryalara b ağlı san cak ­
lara C ezayir top rak lan da ek len m iş olu ­
yordu. iş te bundan sonra kaptanpaşa e -
y a le ti y erin e «Cezayir eyaleti» tâbiri
çıkm ış, fak at K aptanpaşa ey a le ti tabiri
de terk ed ilm em iştir. K anunî S ü ley m a n ’­
ın son y ılla n n d a v ey a h u t da daha k e­
sin bir ih tim a lle İkinci S elim zam anın­
da C ezayir ü lk esi İdarî bakım dan asıl
C ezayir v e C ezayir-i garb d iy e ik iy e a y ­
rılarak, C ezayiri- garb kısm ı k ap tan -ı
deryalara bağlı addedilince «K aptanpa­
şa eyaleti» tâbiri y in e galip gelm iştir.
K aptanpaşa ey a letin in m erkezi G e­
lib olu id i. O naltm cı asır ortalarına doğ­
ru k ap tan -ı deryalar İstanbul’da otur­
m ak la beraber G elib olu ’nun İdarî duru­
mu d eğişm em işti. N itek im eserini O nye­
dinci asrın ortalarında yazm ış olan K â-
tib Ç elebi, G elib olu ’nun K aptanpaşa e -
ya letin in paşa sancağı olduğunu b ild ir­
m ektedir.
K aptanpaşa ey a letin in m erkez dahil
onbir sancağı tım ar v e zeam etti, üç ta­
n esi de salyâneli idi. Kâtib Çelebi, «Tuh-
fe t-ü l'k ib a r fi esfar-ül-bihar» isim li e -
serinde bu sancaklar hakkında şu izahı
yapmaktadır:
Gelibolu: paşa sancağıdır. K aptan-
paga hassı 885 hin akçe, defter kethü­
dası zeam eti 88390 akçe, tım ar d efter­
darı zeam eti 62077 akçedir. G elibolu san­
cağında 14 zeam et, 32 tım ar vardır.
Ağriboz: 440 bin akçelik hassı, 12
zeam et, 188 tımarı olup, sancak beyi bir
gem i ile deryaya çıkar.
încbahtı: 300 bin akçelik hassı, 13
zeam et, 287 tım arı olup, b eyi bir gem i
ile donanmaya katılır.
M idilli: 240 bin akçelik hassı, 4 ze ­
amet, 83 tımarı olup, beyi hır gem i ile
donanm aya katılır.
Sığacık (İzm ir): 300 bin akçelik has-
sı, 32 zeam et, 230 tım arı vardır. Hassı
tersane kethüdasına tahsis edilm iştir.
K ocaeli: 236 bin akçelik hassı, 25
zeamet, 187 tımarı olup, beyi bir gemi
île donanm aya katılır.
K arlıeli: 264.400 akçelik hassı, 11
zeam et, 119 tımarı olup, beyi bir gem i
ile donanmaya katılır.
Rodos: 277 bin akçelik hassı, 5 ze­
am et ,71 tımarı olup, b eyi bir' gem i ile
deryaya çıkar, dört gem ide m irîden v e ­
rilir.
Biga: 213 bin akçelik hassı, 6 zea­
met, 146 tımarı olup, beyi bir gem i ile
donanmaya katılır.
Mezistre: Mora’m ıı güneyinde Man­
ya burnu yakınında olan bu sancağın
218 bin akçelik hassı, 16 zeam et, 91 tı­
marı olup, beyi bir gem i v e bir yedeği
ile sefere katılır.
Salyâneli, yani y ıllık lı sancaklar
Sakız, N akşc (N aksos) ve M ehdiye idi.
Kerbiri birer gem i ile donanm aya iltihak
eden bu sancakların Kaptanpaşa ey a le ­
tine katılm ası, birincisi 1617 yılında,
İkincisi 1618-1619 yıllarında iki defa
kaptan-ı deryalığa getirilm iş olan Ç ele­
bi A li Paşa zamanındadır. Bunlardan
başka K ıbrıs beylerbeyliğinin salyâneli
sancaklarından Lefkoşe, Baf ve Girne
sancak beyleri de deniz seferlerine birer
gem i ile iştirak ederlerdi. A y n c a Teke
v e M enteşe sancak beyleri kâh kara, kâh
deniz seferlerine katılırdı.
Kaptanpaşa eyaletin e bağlı sancak­
ların has v e zeam etinin cebelileri ile tı­
1518
m arlı sipahilerinin yekûnu 4500 neferi
bulurdu. Bunlara 1890 azab neferi ilâve
ed ilin ce y ek û n a ltı bini geçerdi. A y n ­
ca K efe, Trablus garb, Tunus v e Ceza­
y ir ey aletlerin in askerleri de katılınca
donanm a askerinin m iktarı on bini bu­
lurdu. Ş a y et yapılacak deniz seferi için
daha fazla askere ihtiyaç h asıl olursa
A ntalya, M enteşe, Magosa, A napoli, Ka­
vala, Sel ân i k sancaklarının tım arlı sipa­
hileri de donanm aya alınırdı.
Kaptanpaşa eyaletin e bağlı sancak­
ların zeam et v e tım ar tevcihatı, m en-
suhat efradına a it m uam eleler derya
kalem i tarafından tutulurdu. Tersane
defte rhanesinde görülen bu m uam ele
sadrıâzama da arzclur, oradaki defterlere
de işlenirdi. Yaya v e m üsellem teşk i­
lâtı kaldırıldıktan sonra bunlara ait
çiftlik ler «mensuhat» adı ile derya ka­
lem ine bağlanm ış ve bundan sonra kap­
tanpaşa eyaletin e tâbi tımar v e zeam et­
lerle b irlik te idare edilm iştir. İşte bu
çiftliklerin öşrüne v e rüsumuna tasar­
ruf ed enlere m ensuhat efradı denilirdi.
DONANM ANIN YÜKSEK RÜTBELİ
SUBAYLARI
O sm anlı donanm asındaki yüksek
rütbeli subay, yâni kum andanların de­
recelerinin, ilk devirlerde, kapıkulu as­
kerinin subaylarında olduğu gibi kesin
çizgilerle yekdiğerinden ayn lm ad ığı, Ve
yahut da bu noktalar için lüzum lu b il­
giler devrin kayn ak lan n a aksetm ediğin­
den zam anım ıza iy i bir şekilde intikal
etm ediği anlaşılm aktadır. Osmanlı do­
nanm asında kalyonların birinci plâna
geçm esine kadar m iri gem ileri kullanan
kaptanlara «hassa reisi» v eya «kaptan»
sancakbeylerinin tem in ettik leri g em ile­
re «bey gem ileri» dendiğini bunları kui-
lan an lan n da ayni şekilde kaptan diye
anıldıklarını biliyorsak da, mühim erkân
arasındaki derece farkından m alûm atı­
mız yoktur.
Onbeşinci asır sonlariyle onaltm cı a-
sırda bir kısım kaptanlara «reis» dendiği
görülm ektedir. Kem al Reis, P iri Reis,
Murad Reis, Turgud Reis, Salih R eis g i­
bi şöh retli denizcilerin hep reis diye a-
m ld ık la n , bunların um um iyetle korsan­
lıktan gelm iş oldukları gözönüne g eti-
 rilirse, reis tâbirinin korsan g em iciliğin ­
den gelm iş olabileceğin e ihtim al v erile­
bilir. M aamafih, reis tâbirinin korsan­
lıktan gelm e gem i kaptanlarına alem o l­
m adığım , Osm anlı donanm asında ku lla­
nılan bu unvanın azab reislerinden a y ­
rılabilm esi için, gem i kaptanı olan reis­
lere «hassa reisi» denildiğini ayrıca k a y ­
detm ek gerekir. O naltıncı asrın ikinci
yarısında bir harp gem isi idare edenlere
reis, bir filoya kum anda ed enlere kaptan
denildiğine bakılırsa, bu devirden itiba­
ren reis tâbirinin daha fazla vuzuh kes-
betm iş olduğuna hükm edilebilir.
O sm anlı donanm asında kürekli g e ­
m ilerin hâkim bulunduğu devirde hassa
reisleri, yani kaptanlar, gem i azab lan -
mn bölük b aşılannd an tâyin edilirdi. G e­
mi idare eden reisler bir rütbe işareti
şeklinde gem ilerine fen er takarlardı.
1682 senesinden itibaren donanmada
kalyonlar, yani yelk en li gem iler ön safa
geçince, donanm anın yüksek rütbeli er­
kânının dereceleri de daha vazıh şe k il­
de ortaya çıktı. Bu devirde Kaptanpa-
şadan sonra gelen kum andanlar sırası
ile Kapudâne, Patrone ve R iyâle idi.
ı Kapudâne: K aptanpaşadan sonra en
yüksek gem i kum andanına a it olan bu
unvan 1682 den sonra taammüm etm iş-
| tir. B indiği gem iye «kapudâne-i hum a-
ı yun» denilen bu kumandan şim diki rüt­
belere göre Oram irale tekabül etm ek tey­
di. Kapudânenin salyânesi dört bin beş
yüz kuruş (O naltıncı asır sonlarında bir
kuruş 80 akçe, O nsekizinci asırda 120
akçe idi) tu. U m um iyetle beylerb eyi, ba­
zen de sancak beyi derecesinde olan ka­
pudânenin bindiği gem inin bir kaptanı
ile m ülâzım ı ev v el v e m ülâzım ı sâni u n ­
vanını taşıyan iki m uavini bulunurdu.
Patrone: M irî gem ilerin birinci kap­
tanı olan kapudâneden sonra gelen P at­
rone, derecesi itib ariyle m irî gem ilerin
ikinci kaptanı durumunda olup zam anı­
mızdaki koram iral (visam iral) e karşılık
gelirdi. G em isine Patrone-i hum âyun
denilirdi. O nsekizinci asrın ikine', y a n ­
sında salyânesi 3500 kuruştu.
R iyâle: Şim diki rütbelere göre tuğ-
. amiral (kontcam iral) e karşılık gelen ri-
yâlenin gem isine riy â le-i hum âyun de­
nilirdi. O nsekizinci asrın ikine, y a n sın ­
da salyânesi üç bin kuruştu.
Rütbelerinin işareti olarak kapudâne
1519
Soldan: Patrone, Miri kaptan, deniz
subayı ve eri (Juannin’den)
y e şil renkte, patrone ile riyâle de mavi
renkte âsa taşırlardı.
Bahriye nezareti teşkil edilerek bah
riyenin tam amı e le alm ınca bu rütbe
isim lerinde de değişiklik olm uştur.
DONANMA İN ŞA SI VE GEMİ
NEVİLERİ
OsmanlIların yükselm e devrinde
muntazam sayılacak bir tem po ile gem:
inşa edilm iştir. Gemi inşaatında bazan
humm alı faa liy et devreleri d e görülm üş­
tür. İnebahtı m ağlûbiyetini (1571) m ü te­
akip girişilen inşaat böyle en hararetli
bir ham le olarak göze çarpar. Donanma
gem ilerinin büyük kısm ı İstanbul ve G e­
libolu tersanelerinde yapılm akla bera­
ber, Karadeniz, Marmara v e Akdeniz
kıyılarındaki m ahallî tezgâhlardan da
istifade edilirdi. İsm ail Hakkı Uzunçar-
şılı «Osmanlı devletinin m erkez v e b ah ­
riye teşkilâtı» isim li eserinin 446 ncı
sayfasında, İnebahtı m ağlûbiyetinden
sonra yeni bir donanma m eydana g etiri­
lirken İstanbul ve Gelibolu tersanesi d ı­
şında Varna, Burgaz, İğneada, Vize, A h-
yolu, Süzebolu, M idye, Kefken, Silistre,
Sem endre, Sam sun, Sinop, Biga, İzmit,
G em lik, Yalova, Rodos ve A n talya’da da
gem i yapılm ış olduğunu arşiv v esik a la ­
rına istinaden kaydetm ektedir.
İmparatorluğun yükselm e devrinde,
zamanın ihtiyaçlarına cevap verecek biı
sanayi m evcut olduğundan, ordunun d i­
ğer ih tiy a çla n gibi, g em icilik le ilgili her
şey im paratorluk sın ırla n dahilinde ve
bilhassa Anadolu ve Rumeli vilâyetleri
sahasından tem in edilirdi. G em ilere lâ ­
zım olan şeyler, yelken, kürek, halat.
lenger (gem i demiri, çapa) zift, katran
vesaireden ibaretti. Karadeniz, M arma­
ra ve A kdeniz kıyısındaki tezgâhlarda
gem i yapılırken k e r e ste ,. sair m alzem e
vc hattâ usta v e am elesi o isk eley e ci­
var yerlerden, İstanbul ve Gelibolu ter­
sanesi için ise m em leketin m uhtelif kö­
şelerinden tem in olunurdu. Umuniİyetle
her çeşit m alzem e onu istihsal v ey a im al
eden yerlere ısmarlanırdi- Meselâ: K en­
dir bezi Kastamonu ve Sam sun bölgesin ­
den; kendir İzmir, Menemen, Mihaliç,
Selanik, İnebolu, M isivri, Bartın, A y ­
dın ve T ire’den; katran v e zift Biga, B ay­
ramiç, Tuzla, Kazdağı, Ağriboz,. K asta­
monu, A vlonya ve M idilli’den; ten te b e­
zi Çanakkale civarı ve Manisa, A ydın,
Ağriboz, A tina, İstife, İzm ir ve M ısır’­
dan; kalyonlar için yelk en bezi S eddül-
bahir v e K um kale’den; gem i halatı ve
üstübü Güm ülcine, Tire v e M ısır’dan;
y in e üstübü Bcrkofça, Ilıca, Niş, Selânik,
İstrumca, Florin, Kratova, M anastır,
K östendil, F ilibe, Demirhisar, Gsküp ve
Ezine bölgelerinden tem in olunurdu. G e­
m ilerin kürekleri ocaklık olarak K oca­
eli, Bursa, Golas’da, Edirne’de İkinci
Murad’m vak ıf köylerinde: gem i le n ­
gerleri de B ulgaristan’da Samako im a­
lâthanelerinde yaptırılır, y in e ayni y er­
den her y ıl tersane için 790 kantar ham
dem ir gelirdi. A yrıca Mihrimah Sultan
evkafı köylerinden de her sene 192 kan­
tar ham dem ir g etirilm ek tey d i.
Gemi inşaatında en yüksek derece­
yi bulan Onaltıncı asrın ikinci yarısın­
daki seviye kolay elde edilm em işti. Bu,
Y ıldırım Bayezid devrinden başlıyan g e­
m i inşaiyeciliğinin tabii tekâm ülünün
neticesiydi. Tabii devletin kuruluş d e v ­
rindeki gem iler küçük tipte şeylerdi.
Bunlar V enedik ve Ceneviz gem ilerine
nisbetle daha ufak ve d olayısiyle daha
zayıftı. İkinci B ayezid zam anında gem i
personel v e kumandanlarında olduğu g i­
bi gem ilerin cesam et v e teçhizlerinde de
büyük bir ilerleyiş vâki olm uştu. K anu­
n î vc İkinci Selim zam anında gem i in ­
şaatındaki gelişm e yin e devam etti. Fa­
kat K ılıç A li Paşa’nm ölüm ünden son ­
ra büyük deniz kum andanı yetişm ediği
gibi gem i inşaatında da gevşem e başla­
dı. Onyedinci asırdan itibaren Türk g e­
m iciliğinde bariz bir gerilem e vuku b u l­
1520
du. Iiarplerde uğranılan m u vaffak iyet-
sizlikler üzerine gem i tiplerinde d eğ i­
şiklik yapılm ak ihtiyacı hissedildi. Bu
asırda A vrupalılar yelk en li gem i tip le­
rine ehem m iyet verirken Osmanlı donan­
ması eskisi gibi daha ziyade kürekli g e ­
m ilerden m ürekkepti. Y elkenli gem iler
birkaç defa tecrübe edilm işse de, bu tip
gem iciliğin bütün şartlan yerin e g e ti­
rilm ediği, yelk en li gem ilerin üstünlüğü­
ne tam inanılm adığı için y in e eski tarz­
dan vazgeçilm em îşti. Fakat n ih ayet bü­
yük tipteki y elk en li gem ilerin büyük
rolüne kat’î kanaat getirildikten son­
radır ki, donanmanın esası bu tip g e ­
m ilerden kurulm aya girişilm iştir. Y el­
k en li gem iler olan k alyon lan n donanm a­
nın esasını teşk il etm esi 1682 yılından
başlamaktadır.
Osmanlı donanmasında m uhtelif d e­
virlerde kullanılan gem ilerini, 1 - K ü­
rekle yürüyen gem iler, 2 — Y elkenle
yürüyen gem iler, d iye iki gruba ayıra­
rak tetkik etrnek lâzım dır. Hem kürek­
le hem yelk en le yürüyen gem iler de e -
sas itibariyle yelk en li kısm ına dahildir.
1 ■
— K ürekle yürüyen gem iler.
Osmaıüı donanmasında m uhtelif b ü ­
yüklükte kürekle işley en gem i m evcu t­
tu. Bunlara umiumi bir isim olarak
«çektiri» denir v e oturak denilen kürek­
çilerin oturduğu bank adedine göre s ı­
nıflanırdı. En küçüğü «karamürsel», en
büyüğü «baştarde» olan kürekli g em ile­
rin efrad v e teçhizatı da cesam etine g ö ­
re değişirdi. K üreklilerin küçüklerinden
önemli bir kısm ı nehir filo la n n d a ça­
lışırdı. N ehir filolarından en mühim m i
Tuna’da bulunurdu. Bu nehirde bulunan
gem i nevileri: Uçurma, Aktarma, Ü stü -
açık, Çamlıca, Şayka, İşkam pavye (İş-
kam poye) gibi nevilerdi. İm paratorlu­
ğun diğer nehirlerinde işley en g em ile­
ri arasında C eliyye. Çete kayığı, Kütük,
Şahtur isim leriyle anılanlar vardı. N e ­
hir gem ileri um um iyetle «İnce donan­
ma» diye anılan küçük çaptaki va sıta­
lardan ibaret olm akla beraber, gerek ti­
ği takdirde Tuna nehrine orta büyük -
lükteki gem ilerden firkateler v e büyük
tip gem ilerden k aliteler de girerdi.
İnce donanm anın denizde işleyen çe-
 Eski resmî kıyafetler
Y u k a n k i re sim , so ld a n : Selâm a ğ a s ı, S ak allı a ğ ası, K a fta n a ta s ı, Ç am aşır ağası.
A şag ık i re sim , s o ld a n : T e şrifa tç ı e fen d i, D e v let k e th ü d a sı b ey efen d i, T e ş rifa t halifesi
efendi, M an sıp a la ca k hacegrân’a b il’a t g iy d irilm e si, H ü ’a t g iy m iş h a c e t i n (A rif F a s a ’nın
b ir a s ır evvel P a r is 't e b a sılm ış «M ecmua! te sa v iri O sm aiiiyye» ad lı e se rin d e n ).

(Mufassal Osmanlı Tarihi tablosu No. 361

 şitleri m eyalım da K aram ürsel, Brolik, isim li eserinin sonundaki gem i n e v ile ­
K ancabaş, Ç ekel ve, K ırlangıç, bir de rine a it izahat arasında ism i bulunm a­
büyük n evilere yak ın cesam ette olan yan »Gırab» Umman denizi v e Basra
Firkate m evcuttu. körfezinde k ullanılan bir gem i tipiydi.
Ç ektiri sın ıfın ın en küçük gem isi o - K adırga tarzında olan gırabm başı uzun,
lan K aram ürsel İstanbul ile Marmara sivri v e keskindi; kürekleri m azgal de­
sahilleri arasında işlerdi. M üteaddit n e­ liklerinden geçirilm iş olup gü verte a l­
vileri bulunan karam ürseller hem kürek tından kürek çekilirdi. K üpeşteleri g a ­
hem yelk en le hareket ederlerdi. D onan­ y e t yü k sek olduğundan içerisindeki m u­
m ada yak ın m esafeler için kullan ılan haripleri düşm anın ok v e kurşunların­
bir gem i çeşidi at kayığı vardı. B unlar dan korurdu. H indistan sahillerinde
Üsküdar ile K abataş v e Çardak ile G e­ kullanılan bir cins ticaret gem isin e de
libolu arasında tım arlı sipahi v e hayvan gırab adı verilirdi.
nakli için kullanılırdı. İnce donanm adan K ürekli g em ilerin en b üyükleri o l­
olup firk ated en küçük v a ziy ette bir g e ­ ması ve harplerde donanm anın asıl g ü ­
m i tipi olan kırlan gıçlar m uhabere ve cünü teşk il etm eleri bakım ından mavna,
karakol h izm etlerinde kullanılırdı; subay kadırga ve baştardeleri biraz ta fsil ed e­
ve n efer olarak yüz kadar m ürettebatı lim:
m evcuttu.
Mavna : Az yukarda söylediğim iz
D onanm anın esas önem li gem ileri
gibi 26 oturaklı olan m avnanın h er k ü ­
firkateden başlardı. Kâtib Ç elebi de
reğini y ed işer kişi çekerdi. Boyu altm ış-
«T uhfet-ül kibar fi esfarül bihar» isim ­
beş zira (44 m etre) olurdu. Kâtib Ç ele­
li eserinin sonunda gem i çeşitleri h a k ­
kında m alûm at verirken firk ated en b aş­
lam ıştır: M ezkûr m ü e llif firk aten in on
ilâ onyedi oturaklı olduğunu, h er k ü re­
ği ikişer üçer adam ın çek tiğ in i k a y d et­
m ektedir. M uharebede firk a teler sek se­
ner leven d alır v e subay, ged ik li ve
hizm etli olm ak üzere ayrıca firk ated e
yetm iş kişi bulunurdu.
Firkateden biraz daha büyük gem i
pergende (brigantin, pergandi) olup,
bunların 18 v eya 19 oturağı m evcuttu.
Bundan daha büyüğü ise «Kalite» ad iy­
le anılırdı. K alite (K alyota, g a lyot) 19 Onaltıncı asırda bir Türk kadırgası
ilâ 24 oturaklı olurdu. K a litelerd e harp­
te 220 kadar cenkci bulunurdu. P ergen-
d s v e kalite b ilh assa takip hizm etinde
kullanıldıklarından baş taraflarında top­
ları vardı.
K ürekli gem ilerin oturak sayısın a
göre tasn ifin e devam edilirse: yirm i beş
oturaklılara K adırga, 26 oturaktan 36
oturağa kadar olanına B aştarde d enir­
di. Yirm i altı oturaklı gem in in yü k sek
ve gen iş n ev in e m avn a denir, ik i katlı
olup üstü kalyon v e altı m avna olursa
bu çeşid in e güze (gök e) ism i verilirdi.
İkinci B ayezid zam anında y ap tırılıp
sonraları pek k u llan ılm ayan gök eler i-
çin Kâtib Ç elebi: «selefd e bir deha y a ­
pılm ıştı» d iyerek bunların: k u llam lm a-
yışların a işaret etm iştir. K âtib Ç elebi’- Yelkenli bir Türk kadırgası
nin «T u h fet-ü l-k ib ar fi esfar-ü l-b ih ar» hareket halinde

1521
bi, m avnanın cesam etini tarif ederken rekte dörder kişid en 196 kürekçi, 100
n efer cenkci ile bütün kadırga h alk ı 330
yirm i karış kıç yü k sek liği, oniki buçuk
k işiyi bulurdu. O nsekizinci asır b aşla­
karış baş yü ksekliği olur, y e d i buçuk
karış da kuşak bağlanur dem ektedir.
rında k alyonların taam m üm üne kadar
M avnanın m anga denilen ik i küreği a- kadırgalar O sm anlı donanm asının en ö-
nem li gem i sın ıfı olm akta devam edip,
rasm da üçer neferd en y ü zelli cenkci ve
üstad topçu Üçüncü A hm ed zam anından itibaren sa­
bulunurdu. Topları yirm i
dört tane idi. y ıla rı g ittik çe azalarak Birinci A b d ü l-
M ürettebatı m eyanında
bir reis kaptan, dört düm enci, bir oda­hamid devrinde ortadan kalktı.
başı em rinde kırk n efer âlâtcı, h er bir B aştarde : Y irm ialtı ilâ otuzaltı o-
küreğinde yed işer adam dan 364 kürekçi turakh iki çeşit baştarde m evcu t olup,
birincisinin boyu 57 zira (b ir z ira -ı m i­
m evcut olup 30 n efer topçu ile birlikte
yekûnu 600 n efer ederdi. m arî 75,8 santim etre) tutm aktaydı. E-
K a d ır g a : D onanm anın en önem li
sas dikkati üzerine çeken baştarde ise
K âptanpaşa baştardesi idi. O tuzaltı o -
gem i tipi olan kadırgaya ecn eb i donan­
turaklı kaptanpaşa baştardesinin boyu
m alarında gobi v e galer ism i v erilm ek ­
ev v elc e 70 arşın, K âtib Ç elebi'nin y a şa ­
teydi. K âtib Ç elebi kadırganın cesam e­
tini anlatırken: «bir kadırganın ik i bo­
dığı O nyedinci asrın ortalarında ise 72
arşındı. K ü rek lerin i m avnada olduğu
doslam asının arasının e lli a ltı zira u -
zunluğunda, anbar ağzının yirm i karış gib i y ed işer k işi çekerdi. M anga d en i­
enliliğinde, kıç tarafının onsekiz karış,
len iki kürek arasında üçer cenkci b u ­
lunurdu. Y etm iş ik i k üreğini çeken 500
baş tarafının onbir k a n ş yüksekliğinde»
olduğunu bildirm ektedir. H er kadırgadakürekçi, 216 cen k ci, topçu v e sair g em i­
harita ve pusula kullanm asını bilen bircileriy le beraber b ir baştardede 800 k i­
kaptan, bir odabaşının em rinde biri o -şi bulunurdu. D en izcilik te usta bir reis
dabaşı olarak trinkete kullanan yirm i gem in in sevk ü id aresin i deruhte ederdi.
alâtçı, ik i usta düm enci, bir usta y e lk en ­
K aptanpaşa baştardesinin kıç ü ze­
rinde üç fen eri vardı. V ezir rü tb esin d e­
ci v e onun m aiyetin d e göm i den ilen iki
vardiyan ik i kürek y a p ıcı ik i k alafatçı
ki bir k im se donanm aya serdar tayin e -
iki dülger bulunurdu. B öylece h er ka­ d ilirse K aptan-ı derya ile b irlik te ayni
dırganın ged ikleri ya n i değişm ez sa y ı­
gem iye binerdi. K âtib Ç eleb i’n in k a y ­
d ettiğin e göre v ezir serdarların bin d ik ­
daki gem icisi otuz beş k işiydi. H er k ü ­
le r i baştarde y e ş il b oy a lı o-
lup, bayrağı da gem i gib i y e ­
şil renkteydi; direk başında
alem i bulunan bu gem inin
reisi vard iyan başından tâ ­
y in edilirdi. B öyle h u su si­
y etler taşıyan baştardeye
hünkâr baştardesi ism i v e ­
rilm ek teydi.
K âtib Ç elebi d en izcili­
ğ e a it m eşhur eserinde gem i
tip lerin i tan ıttık tan sonra
donanm anın m ü retteb at ve
cenkçi m evcudu hakkında
şöyle dem ektedir: «Mutad
üzere kırk tane kadırga, a ltı
m avna, bir baştarde ile bir
donanm anın askeri 16400 n e ­
fe r olur. B unların 10500 ü
Onyedinci asır başlarında Türk kadır­ kürekçi, 5300 ü cenkci asker­
gaları (Sultan İkinci Osman’a ait bir dir. Y irm i adet b e y g em ile­
Şehnameden. Aslı Topkapı Sarayı kü- rinde dah i yü zer n efer cenkci
tüphanesindedir) olursa yek û n u y ed i bin kadar

1522
 cenkci eder, m angalar arasına daha faz­
la cenkci konursa donanm adaki cenkci
sayısı da ona göre artar.»
2 — Y elk enle yü rü yen gem iler
Osm anlı donanm asında k ullanılan
y elk en li gem iler ik i v e .üç direk li olarak
ik iye ayrılm aktaydı. İki d irek liler Şa~
lope, B rik, U şkuna üç d irek liler de K a l­
yon, F irkateyn ve K orvet idi. O nseki-
zinci asrın başlarına kadar O sm anlı do­
nanm asının esası k ü rek li gem ilerden
m ürekkepti. Fakat y e lk e n lile r de hiç
yok değildi. Zaman zam an az m iktarda
y elk en lilere rastlandığı da olurdu. N i­
tekim Onbeş, O naltı v e O nyedinci asır­
da göze çarpan y elk en liler m eyanında
A teş gem isi, A ğripar, Barça v e n ih ayet
K alyonu zikretm ek m üm kündür. B u n ­
ların dışındaki çeşitle r O nsekiz v e O n-
dokuzuncu asırlara aittir.
Bu başlangıç v e hatırlatm adan sonra
yelk en leri ayrı ayrı tanıtm aya geçerken,
yelk en li gem ilerin vasıfların a a it k ısım ­
larda İsm ail H akkı U zunçarşılı’n ın «Os­
man! ı d evletin in m erkez ve bahriye te ş­
kilâtı» isim li eserinin 465-479 ncu sa y ­
falarında arşiv vesikalarından n a k led il­
m iş b ilg iy e istin at ettiğim izi zikretm ek
faydalı olacaktır.
E vvelâ, kalyon devri d iye isim len ­
dirilen y ek en le yü rü y en gem i devrine
girilm eden önce kullanılan gem ileri k ı­
saca tanıtalım : B unlardan ateş gem isi;
düşm an donanm asını atelem ek için k u l­
lanılan bir gem i idi. A teş gem isin in iç i­
ne kolaylık la tutuşup yanacak şeyler
doldurulur, düşm an donanm ası arasına
sokulunca gem i ateşlen ir, gem id ek i bir
kaç kişi k endilerini d enize atarak arka­
y a iple b ağlı kayığa geçerdi.
A ğn p ar (v ey a agribar) b ü yü k tip
gem ilere dahildi. O nbeşinci asır sonla­
rında bir ağrıparda 13 şayka topu, 6 baş
topu, 4 büyük zarbazen v e 16 tane de
pranki topu bulunurdu.
Barça.: Hem n ak liy e hem harp g e ­
m isi olan barçalarm a ltı düzdü. İki veya
üç direkli olan barçanm O nbeşinci asır
sonlarında 4 şayka topu. 12 baş topu, 12
zarbazen. 35 tane de prankı topu bu lu n ­
m aktaydı.
Ç ektiri yâni kürekli donanm a d ev ­
rinde m evcu t olan bu iic sın ıf gem i kal­
yon yâni yelk en li donanm a devrinde
de kullanılm ıştır.
K alyon devrinin iki direkli g e m ile ­
ri :
Şalope: Y elk en lilerin en küçük s ı­
n ıfın ı teşk il eden şaloper.in boyu 27 z i­
ra olurdu. Ondokuzuncu asır başlarında
bir şalopede daim i m ürettebat olarak 19
k işi, taşralı efrad yân i cenkci olarak da
43 k işi bulunurdu. Ş alop eler am barsız
gem ilerden olup m uharebe işlerinde k u l­
lanılırdı.
Brik : İki direkli bir y elk en li olup
ik i direği «kabasorta» denilen dört köşe
y elk en li idi. Brik, o zam anın en hızlı
giden gem isiydi. Lum barlı olan kü p eş­
telerinde top bulunurdu. E riklerde altı
aylığ ın a ücretle toplanan taşralı efrad
diye anılanlar hariç gem in in daim i v e
m aaşlı m ürettebatı 9 reis v e vardiyan,
1 topçubaşı. 3 sudagabo (topçu efra d ı),
8 subay, 4 marangoz ve kalafatçı, 20 g ab -
yar (y e lk e n c i), 25 gönüllü ile birlikte
70 k işi idi.
U şk u n a : 27 zırâ uzunluğunda iki
direkli bir y e lk en li idi. Bunun birinci
direğinde biriklerde olduğu gib i kaba­
sorta denilen köşeli) ikinci direğinde
şalapelerde olduğu gib i sü b ye denilen
düz y elk en vardı. U skunalarm 16 topu 90
m ürettebatı m evcuttu.
Ş e h t iy e : İki direkli y elk en lilere
dahil bulunan şeh tiy eler büyük v e k ü ­
çük olm ak üzere ik i kısım dı. B üyükleri
29 ilâ 35 zirâ, K üçükleri de 23 ilâ 27
zirâ uzunluğunda olurdu. M ürettebat
ve taşralı efrad ile b irlik te gem ideki in ­
san m evcudu 200 k işiyi bulurdu.
K o r v e t: Y elk en lilerin büyük n e ­
vin d en yâni üç direkli kısm m dandı. U -
zunluğu 33 ilâ 39 zirâ olurdu, ü cretli si-
lâhendazlardan ib aret olan taşralı efrad
hariç bir korvetin Ondokuzuncu asır
başlarında 174 k işilik m ürettebatı b ulu­
nurdu.
K alyon : B üyük tip yâni üç direkli
yelk en lilerd en olan kalyonların İki v e
üç am barlıları m evcuttu. İki am barlılar­
da altm ış ilâ seksen, ü ç am barlılarda
seksen ilâ yüzon top bulunurdu. B oyla­
rı 43 ilâ 64 (b ir zirâ 75,8 santim etre) z i­
râ kadardı. Osm anlIlarda ilk k alyon İ-
kinci B ayezid zam anında yapılm ıştı.
Ç ektiri v a sfı da gözönünde bulunduru­
larak m eydana getirilm iş olan bu k a l-
1523
 yoııa gök e denm ekteydi. Giike gibi kal­
yon sınıfından addedilen diğer gem iler
Barça, Burtan, Kuraka. Karavele, F ir­
kateyn, Kapak ve Ü ç-am barlı idi.
Kanunî Süleym an zamanında V ene­
diklilerin karakalan nevinden kalyon
yapılm ıştı; 1500 ilâ 2000 ton hacm inde
olan bu gem ileri rüzgârsız havalarda
sevketm ek imkânı bulunam ayınca kal­
yon m iktarı âzaltılıp hem kürek hem
rüzgârla yürüyen çektirilere ehem m iyet
verilm işti. Girit seferleri sırasında k a l­
yona yine ehem m iyet verilerek bu sı­
nıftan gem iler im al edilm iş, fak at Köp-
Onsekîzinci asır sonunda bir Türk riilü-zâde Fazıl A hm ed Paşa'mn sadare­
kalyonu ti zam anında kalyondan tekrar v azgeçil­
m iştir. N ihayet M erzîfonlu Kara Musta­
fa Paşa’m n gayretiyle yeniden kalyona
ehem m iyet verilm iş ve bundan sonra
Osmanlı donanmasında kalyonculuk
yerleşm e yoluna girm iştir.
Firkateyn ; ü ç direkli y elk en liler­
den olan firkateynlerin uzunlukları 45
ilâ 55 zirâ arasında değişirdi. Hem g ü ­
verte hem de ambarlarında top Bulu­
nurdu. Toplarının sayısı 30 ilâ 70 ara­
sındaydı.
Kapak : K alyon sınıfından oian ka­
pak (veya kaypak) 1ar iki ambarlı g e­
milerdi. B üyük ve küçük olmak Ü7.ere
iki n ev ’i bulunan kapakların küçükle­
rinde 60 ilâ 80 top ve m ürettebat ve
cenkeilerle birlikte 600 ilâ ,00 kişilik ef-
rad; büyüklerinde 80 ilâ 110 top ile cenk-
ci ve m ürettebat olarak 800 iJâ 1000 k i­
şilik efrad bulunurdu.
Üç ambarlı: K alyon sın ıfın ın en
büyük gem isi olan üç am barlılar 1682
den itibaren yapılm aya başlanm ıştı.
Boyları 59 ilâ 64 zirâ olurdu. Bunların
hem güverte lıem de ambarlarında top
bulunurdu. Am barlarındaki toplar 110
ilâ 120 kadar olup m ürettebatı da 800
ilâ 1000 kişiydi.

DONANM A HİZMETİNDEKİ
BAHRİYELİLER

Osmanlı donanmasında hizm et eden

üç anbarlılar (O ndoku/uncu asır
ortalarında)
bahriye efradı iş ve hizm etlerinin şek li­
ne göre çeşitli isim lerle anılan topluluk­
lar m eydana getirirlerdi. Bu hizm etliler
Azablar, Levendler, K ürekçiler, A ylak ­
çılar, K alyoncular, Gabyarlar v e Suda-
gabolar gib i isim lerle anılan bir nevi

1524
 askerî sınıf meydana getirirlerdi. Bun­ mesi gayesiyle, forsaların aralarına Türk
lardan azablar hariç diğerleri hep gem i­ kürekçiler oturtulurdu.
lerde hizm et eden efraddan ibaretti. Forsalar dışında kalan kürekçiler,
Tersanenin tetkiki sırasında izah edildi­ devletin kendi tebaası arasından, yirm i
ği veçhile, azablar, ik i kısım olup bir hanede bir hâne hesabiyle halktan top­
kısmı tersanede diğer kısmı da donan­ lanırdı. Kürekçi toplanılan mıntıkada
mada bulunurdu. Tersane hizm etlileri yirm i haneden birisinden kürekçi a lı­
anlatılırken donanma az ablarından da nınca diğer ondokuz hane bu kürekçinin
bahsedildiğinden, burada onları tekrara altı aylık iaşesini temin edecek para
elbette lüzum yoktur. Bu bakım dan şim ­ verm ekle m ükelef tutulurdu.
di diğerlerini tanıtm aya çalışacağız. A ylakçılar : Y elkenli gem i teşkilâ­
Levendler : Osmanlı donanmasında tının kabulünden sonra, donanmanın se ­
muhafaza hizm etleri de ifa eden m u­ fere çıkacağı za -
harip ve m aaşlı bir sınıfa O nallm cı as­ maniarda altı ay
rın ortalarında Onsekizinci asır sonları­ için toplanan ü c­
na kadar leven d denm ekteydi. Levend retli bir sın ıf as­
tâbiri donanmaya korsan g em iciliği y o -
luyle girm iştir. Onbeş ve Onaltm cı a- kerdi. Bunların
sırlarda Türk korsan gem ilerinde ça lı­ ücretlerinin yarı­
şan güçlü kuvvetli efrada levend denir, sı peşin, yarısı da
hattâ bu yüzden korsan gem ileri «le- hizm et m üddetle­
vsnd gemileri» tâbiriyle de anılırdı. rinin bir parçası­
Korsan gem ileri ve onlardaki levendler nı doldurduktan
donanma hizm etine girm eye başlayınca, sonra ödenirdi.
levend kelim esi de donanmanın bir k ı­ Onsekizinci asrı»
sım efradının ismi olarak yerleşm iştir. başlarında her
L evendler sahil köy ve kasabaların­ kalyonda 150 ilâ
daki Türklerden, biraz da sahillerdeki 200 aylakçı bulu­
Kumlardan toplananlar «leven d -i Rumî» nurken asrın son­
diye anılırlardı. Levendleriıı, bahriyeye larında miktarlar;
kaydolurken bir tüfek, bir k ılıç veya
her kalyon için
bir m ızrakları bulunm ası kâfi idi.
ellinin altına düş­
Donanma askerinin düzen v e disip­
müştür.
lininin bozulduğu devirde bir kısım le ­
vendler bazr paşaların m aiyetlerine gir­
m işler, bir kısmı da A nadolu’y a geçerek
çapulculuğa başlam ışlardı. N ih ayet bu
hâlin önlenm esi ve leven d lerin topluca
bir arada bulundurulm ası g a y e siy le İs­
tanbul'da Levend Ç iftliği denilen m a­
halde bunlara bir kışla yaptırılm ıştır.
K ürekçiler : Osmanlı donanm asın­
da kürek çeken efrada «kürekçi» ismi
verilirdi. K ürekçiler iki kısım olup, bir
kısmı esirlerden, diğerleri de d evletin
topladığı kim selerden m ürekkepti. E-
sirîerden ibaret kürekçilere «forsa» d e­
nirdi. Onbeş ve Onaltm cı asırlarda bü­
tün Akdeniz devletleri de gem ilerinde
forsa kullanılırdı. Forsalara h er gem ide
vafdiyanlar nezaret eder ve bunların
kaçmamaları için birer ayaklarından
zincirle alabandalara bağlanırdı. B unun­
la da iktifa edilm iyerek, em niyeti temin
ve geminin hareketinin sabote edilm e­ Levend’ler

1525
 Kalyoncular : Y elkenli gem ilerde
istihdam edilen kalyoncular, her sene
donanm anın der.ize çıkm asından önce
m uayyen yerlerden toplanırlardı. B un­
lara «taşralı neferads da denilirdi. D o­
nanmada iken ücret alan kalyoncular se ­
fer bitince m em leketlerine döner, böy-
lece ücretleri de sona ererdi. K alyoncu­
ların toplandıkları sahalar; Çekmece
kazalarından başlıyarak Edirne'ye kadar
uzanan m ıntıka, Ç anakkale bölgesi ile
Baii Anadolu kıyıları v e bu kıyılara
yakın adalar idi. K alyoncular m u vak ­
kat hizm et gayesiyle toplandıkları ve
bu toplanmada da disipline esas teşkil
edici sıkı şartlar aranm adığından u m u­
m iyetle disiplinden mahrum, kabadayı,
serkeş ve taşkınlık çıkarıcı idiler. K al­
yoncuların herkesin gözünü yıldıran bu
taşkınlık ve disiplinsizlik lerin i önlem ek
gayesiyle Cezayirli Gazi Haşan Paşa
K aptaıı-ı d eryalığı zam anında Kasım pa­
şa ’da bunlar için bir kışla yaptırıp h ep­
sini burada toplıyarak zaptı rapim ı te­
nlin etm işti. O sırada Galata ile B eyoğ-
lu ’nutı m uhtelif yerlerinde kalyoncular
için kulluklar yani karakollar tesis e -
dilm iştir. N itekim . B eyoğlu :nda hâlâ
«Kalyoncu kulluğu» adım taşıyan bir
sem t vardır.
K alyoncular, İkinci Mahmud'un ıs ­
lahatı sırasında 1827 yılında kaldırılarak
yerlerin e «tersane tüfenkci neferatı» i-
kam e edilm iştir.
G abyarlar : Y elkenli gem ilerde y e l­
kenleri açm aya ve toplam aya m em ur s ı­
nıfa G abyar denirdi. 1774 Osmanlı - Rus
harbine kadar donanmada gabyar sın ı­
fı yoktu. Bu tarihten önce yelk en lerin
açılıp toplanm ası işini «rüesay-ı sütuna
v e y a «rüesay-ı rubu’lu» denilen reisler
ifa ederlerdi. O nsekizincı asrın sonların­
da Küçük H üseyin Paşa’nın k ap tan -ı
deryalığı zam anında bu reislerin, neza­
reti altında gabyar v e marinar (m arnel)
sın ıfı ihdas olunm uştur.
Gabyar ve m arnellerin arasında Rum
v e Erm eniler de vardı. Fakat 1827 c>e
yapılan tersane nizam v e kanuniariyle
Rumlardan gabyar alınm ası usulü k a ld ı­
rılarak onların yerleri Trablusşam, B e y ­
rut, Akkâ, Gazze, Sayda taraflarından

Yalı Köşkünde Kaptanpaşa’nın sefere uğurlanm a m erasimi

(C hoiseule G ouffier’den)

1526
 denizciliğe vak ıf kim seler toplanm ak
suretiyle doldurulm uştur.
Sudagabolar : G em ilerde topçubaşı-
ııın nezareti altında topları kullanan n e-
ferata O nsekizinci asrın ikinci y a rısın ­
dan itibaren sudagabo v eya sudegabu
denilirdi. Z ikredilen devirden itibaren
resm i vesikalarda v e bazı vak'anüvis ta­
rihlerinde göze çarpan bu tâbir daha
önce m evcut değildi. N itekim O nseki­
zinci asrın ikinci yarısın a kadar gem iler­
de topları kullanan neferata saatçi ve
topçu denm ekteydi.
Bu sayılan sınıflard an başka g em i­
lerde sanat erbabının göreceği işleri y a ­
pan ve sa y ıla n gem inin cesam etine gö­
re bir kaç kişiden ibaret bulunan nak­
kaş, marangoz, dem irci, h alatçı, gibi sa­
natkârlar da vardı.
DONANM ANIN DENİZE AÇILMASI
Osmanh donanm ası her sene ilk ba­
harda denize açılırdı. D onanm anın den i­
ze açılışı sırasında birtakım m erasim ic ­
ra olunurdu. D onanm anın denize açıl­
ması m erasim i d iye isim lendirilm esi
m üm kün olan bu törenin O naltıncı as­
rın sonlarında son şek lin i aldığı a n laşıl­
m aktadır. D onanm anın her y ıl ilk ba­
harda denize çıkm ası 1502 senesinden i-
tibaren âdet haline gelm iş v e bu âdet
Ondokuzuncu asrın ortalarına kadar de­
vam eylem iştir. D onanm anın k u vvetli
olduğu Onaltıncı asırda, denize açılm a
m erasim i, ek seriyetle deniz seferlerinin
başlangıcını gösteren birer hâdise olm a­
sı, ayni zam anda gerek asker gerekse
halkın m aneviyat ve gururuna hitab e -
den tarafının bulunm ası bakım ından
değer taşım aktaydı. F akat daha sonrala­
rı m erasim ler bu hususiyetini k ayb etti­
ği gibi ü stelik bir sürü teşrifat k a id ele­
rine boğulm uş, ayrıca m üneccim lerin u -
ğurlu gün seçm eleri gib i ilim dışı ha­
reketler bu m erasim lere pek bol şek il­
de girm iştir. Zâten O nyedinci asır baş­
larından itibaren donanmanın d enize a-
çılışm da sahilleri ecnebilerin v e korsan­
ların taarruzlarından koruma gayesi
gözetilm ekteydi. Tabiî bu m aksatla do­
nanma esas itibariyle A kdenize açılırdı.
O nyedinci asrın ortalarına doğru sah il­
lerin Kazak hücum larından korum nası i-
çin K aradeniz’e d e bir filo gönderilm esi
' âdet olm uştu. R usya’nın büyüm esinden
sonra Karadeniz'e daha büyük k u vvet­
ler, çıkarılm ıştır.
D onanm anın denize çıkm ası ilk b a­
har iptidasında cereyan ettiği cihetle,
gem ilerin k ış içerisinde teçhizine çalı­
şılırdı. V akit yaklaşınca tersane emini
B âb-ı â li’y e gelir v e sadrazâm dan gem i­
lerin denize açılm asına m üsaade alınm a­
sın ı şifahen arzederdi. Bunun üzerine
sadrazam vaziyeti bir telhis ile padişa­
ha yazar, padişah da beklenen m üsaade­
y i verirdi. Bu arada m üneccim başıdan
uğurlu bir gün seçm esi için zâviçe ter­
tip etm esi de istenirdi.
Bu yazışm a ile m üsaade istih salin i
m üteakip m erasim le ilg ili şeylerin tat­
bikine geçilirdi. E vvelâ vezirler, şey h ü l­
islâm , kazaskerler, nişancı v e defterdar­
lar ve yeniçeri ağası sabah nam azını
m üteakip tersaneye gelirlerdi. K aptan-
paşa bu topluluğu isk eled e kaşrılayıp
tersanedeki odasına götürürdü. Daha
sonra sadrazam gelir- v e ayni şekilde
karşılanırdı. D avetli h ey et topluca bir
aradayken veziriazam , tersane em ini ve
tersane kethüdasından donanm anın her
şeyin in tamam olup olm adığını sorar,
onlardan m uvafık cevap alındıktan son­
ra topluca Kaptanpaşa baştardesine g i­
dilirdi. Bunun üzerine baştarde hareke­
te g eçirilir ve yü k sek erkândan m ürek­
kep bu h ey et Sirkeci isk elesin e götürü­
lürdü. Bu arada Kaptanpaşa ile veziri-
âzam sahil v e iskelelere yığ ılm ış olan
halkı selâm lardı.
V eziriazam ile Kaptanpaşa S irk eci’-
de kendi kayıklarına binerek Y alıköşkü’-
n e giderler ve orada bulunan padişah
tarafından kabul olunurlardı. Padişahın
kabulünden sonra veziriâzam , kaptanpa­
şa, yü k sek d ev let erkânı, ulem a yine
baştardeye biner v e baştarde Yalıköşkü
önünden geçip toplar atarak padişahı
selâm lar ve oradan B eşik taş’a giderdi.
B aştardenin gelişi sırasında donanma
gem ileri de B eşiktaş’ta Barbaros türbe­
si önünde toplanarak dem irlerdi. Do­
nanm a B eşiktaş önünde en çok üç gün
durabilirdi: Bu m üddet zarfında m ünec-
cim başm ın tayin ettiği uğurlu gün ve
saat gelin ce denize açılm ak üzere hare­
k ete geçerdi.
Donanma icap eden v ey a usul ha­
lin e gelen sahaları dolaştıktan sonra k ı­
şa doğru İstanbul’a dönerdi.
 Eyâlet Teşkilâtı ve Toprak İdare Sistemi
Osm anlı d evletin in e y â le t teşk ilâ ­
tı, m evzuun esası bakım ından idari te ş­
kilât kısm ında anlatılm ası icap eder g ö ­
rünürse de. ey a let teşk ilâtın ın h u su si­
yetlerin in iyi anlaşılab ilm esi ve b ilh a s­
sa eyaletlerin m iktar v e b ü n yelerin e ait
tafsilâta girileb ilm esi için ayrı başlık
altında tetkiki daha u ygun telâk k i e d il­
m iştir. Z âten idari teşk ilâ t yazılırken,
eyaletlerd en ayrıca b ah sed ileceği h esap ­
lanacak yalnızca m erkez idare v e te ş­
kilâtı ele alınm ış, ey a letlerin id aresin ­
den bahsedilm em iştir.
I — BEYLERBEYİLER VE
EYALETLER
O sm anlı d evletin in İdarî bünyesinde
ku vvetli bir m erk eziy etçiliğ in m ev cu d i­
y etin e m üteaddit defalar işaret ed ilm iş­
ti. Z âten ilk teşkilâtlanm anın vuku b u l­
duğu Orhan Gazi devrinden itibaren m er­
keziyetçiliğe giden bir y o l tutulm uştu.
D evletin teşk ilâtın ın gelişm esi v e sın ır­
la n ıl g en işlem esi üzerine m erk eziy etçi­
lik daha da sık ılaştı. Bu bakım dan, O s-
m anlı e y â le t idaresinin bu ruhla karak-
terize ed ilm iş olduğu m eselesi, m evzuun
daha b aşındayken hatırda tutulm ası icap
eden m ühim bir noktadır. O nsekizinci
asrın sonlarından itibaren bazı e y â le tle ­
rin m erkezi h ü k ü m etle irtibatlarında
m üşahede ed ilen gevşem e, m erk eziy etçi­
lik te sistem itib a riy le bir d eğişik liğin
değil, başka şart v e sebeplerin m ah su lü ­
dür.
BEYLERBEYLİKLERİN
TEŞEKKÜLÜ
O sm anlIlarda en büyük idari bölüm
eyâletlerin en y ü k sek m ülkî v e askeri
âm iri b ey lerb ey iler idi. D evletin ilk teş­
kilâtlan m asın ın vu k u bulduğu Orhan
Gazi devrinde bir tane b eylerb eyi m e v ­
cut olup bu da ordu işlerinden m es’u l-
 dü. Orhan Gazi'nin ordu kum andam o -
lan Süleym an Paşa b ey lerb ey i idi. Bu
sırada m em lekette hüküm dardan sonra
en fazla sözü geçen b ey lerb ey i idi. S ü ­
leym an Paga’m n ölüm ünden sonra onun
vazifesi Lala Şahin P aşa’y a verilm işti.
B ey lerb ey liğ in m ev k i v e se lâ h iy et-
leri Orhan Gazi zam anındaki g ib i devanı
etm edi. Murad H üdavendigâr devrinde
Çandarlı H alil H ayreddîn Paga’n m hük ü ­
m et reisliği ile ordu kum andanlığını bir
elde birleştirm esi üzerine b ey lerb ey in in
durumu biraz sarsıldı ise de, aradan pek
fazla zaman geçm eden b eylerb eyin in h a­
kiki m evk ii tavazzuh eder gib i oldu. O
sırada R um eli’deki fe tih le r sür’atle d e­
vam ettiğ i cih etle, b eylerb eyi, Rumeli
tarafının askeri kum andanı h alin e g e l­
m eye başladı. Osm anlIlarda askeri ku­
mandan m ülki işlere de karıştığından,
beylerbeyi, hem askeri hem m ü lk î âmir
vaziyetin e geçti. Bu v a ziy etten R um eli
b eylerb eyliği vazifesi doğdu- Osm anîı
fetih leri yaln ız R u m eli’de d eğ il A nado­
lu'da da devam ettiğin d en , onun arka­
sından bir de A nadolu b ey lerb ey liğ i te ­
şekkü l etti. Her ik i b ey lerb ey liğ in h a n ­
gi tarih te kurulm uş olduklarını kesin şe ­
kilde tespit m üm kün d eğ ilse de Y ıldırım
B ayezid devrinde R um eli v e A nadolu
beylerbeyi Unvanını taşıyan kim selerin
m evcu diyetlerinden haberdarız.
işte bu suretle hukukî statü leri ta ­
vazzuh eyleyen R um eli ve A nadolu b e y ­
lerbeyleri, evvelem ird e K üm eli v e A n a­
dolu taraflarının ordu kum andanı ve
n ih ayet bu sıfatların ın y an ın d a R um eli
ve A nadolu ey â letlerin in v a lisi v a z iy e ti­
ne geçm işlerdir. Z am anla Osm anlı ü lk e ­
si büyüyü nce m ülkî taksim atı ü lk ey e g ö ­
re ayarlam ak icap etm iş ve bu sebeple
yeni, b eylerb eylik ler ihdas edilm iştir.
Fakat R um eli v e A nadolu b e y lerb ey lik ­
leri, teşek k ü llerin d ek i esk ilik d o la y ısiy -
le diğerlerinden daha m üm taz ve üstün
dereceli addolunm uştur..
Rumıeli v e A nadolu b e y lerb ey lik le­
rinden sonra üçüncü bir b eylerb ey liğ in
hangi tarihte ih d as ed ilm iş olduğu m e­
selesin e gelince: B unun için sen e h a ­
lind e bir tarih tesp iti m üm kün olm adı­
ğı gibi, üçüncü ve n iiıa y et dördüncü b ey ­
lerb eylik lerin ihdasların ın ilk d evirlerin ­
deki m ah iyetleri dahi bir h a y li k arışık ­
tır. Bu k arışıklığa sebep, birin ci d erece­
1529
de, eski Osmanlı tarihlerinde ey a let te ş ­
kilâtını kesin çizgilerle b elirtecek b il­
g iy e rastlanm am ası, ik in ci dereccıde de
«vali» tâbirinin tam y erin d e k u lla n ılm a ­
ması, veyah u t da bu tâbirin devrine g ö ­
re d elâlet ettiği m ânanın açıklanm am a-
s.ııd an ileri gelm ektedir.
V ali kelim esin in bir eyaletin id a re­
sin i deruhte eden en büyük âm ir m âna­
sında olduğu m alûm dur. B eylerb eyin in
de ayni m ânada k u llan ıld ığı, bilinen bir
gerçektir. V aliyi b eylerb eyin in tam k ar­
şılığı şek lin d e aldığım ız takdirde, eski
O sm anlı tarihlerinin bir kısm ının ifa d e­
sine nazaran, İstanbul’un feth in d en ö n ­
ce b ile, A nadolu ve Rum eli b e y le rb ey ­
liklerinin. yânı ey âletlerin in dışında bir
v ey a ik i tane daha ey â letin bulunm ası
gerekir. Hattâ bunu Murad H ü d aven d i-
gâr zam anına kadar geriye götürm ek i-
cap eder. Zira en iyi Osmanlı ta rih çile­
rinden biri olan Kem al P aşa-zâd e’nin
tarihinde (Ş erafettin Turan neşri s: 27)
y ıld ırım B ayezid’in A m asya’da v a lilik
ettiğ in e dair şö y le b ir ilâve m evcuttur:
«mezkûr şeh riyar-ı m ağfur ol v ilâ y etü n
e y â letin i ulu oğlu Sultan B averid ’e v e r ­
mişti.»
Buna m ukabil tarihî hâdiselerin c e ­
reyan şek li takip ed ilm ek su retiyle, A -
m asya v e çevresinin feth in in Y ıldırım
B ayezid ’in hüküm darlığı zam anına ra st­
ladığı düşünülürse, K em al P aşa-zâd e’nin
bu noktada ha iâya düştüğü m eydana ç ı­
kar. H atâ derecesi bu kadar bâriz o lm a­
m akla beraber bazı O sm anlı tarihlerinde,
vali tâbirinin tam yerinde k u lla n ılm a ­
m asına ait örneklere Y ıldırım B ayezid
ile F atih M ehmed arasındaki devirde de
rastlanm a k tadı r.
İcra edilen fetih ler ve şehzâdelerin
hüküm et m erkezi dışındaki v a zifeleri
beraberce takip ed ilin ce, A nadolu v e
Rum eli b ey lerb eylik leri dışında ilk v a ­
liliğ in Fatih M ehm ed zam anında, pek
k u vvetli sayılam ıyacak bir ih tim ald e de
ik in ci Murad zam anda A m asya ç ev re­
sinde ihdas edilm iş olduğu an laşılıyor.
İkinci Murad’m şeh zâd eliğin d e Aır.asya-
da v a lilik etm iş olduğundan bahseden
eserler m evcutsa da, Osm anlı ta rih le­
rinde onun m evk iin in sancak b ey liğ in e
uyduğunu gösteren ifad eler daha sarih
v e k u vvetlid ir.
A m asya çevresin d e bir ey â letin te -
şekkülüııde, burasının hüküm et m erke­
zine, nisbeten de Anadolu b ey lerb ey li­
ğinin m erkezi K ütahya’ya uzaklığının,
tâ Selçuklulardan beri kuvvetli ve k ü l­
türce gelişm iş bir Türk züm resinin bu­
lunduğu bu şehire um um iyetle büyük
zehzâdelerin gönderilm esinin tesiri olsa
gerektir. İkinci Murad’ın, lalası Yörgüç
Paşa’y ı buranın, idaresine m em ur etm iş
olm ası (1427), üzerinde dikkatle durula­
cak bir hâdisedir. Zira, paşa rütbesinde
bir kim senin ilk defa bir sancağın idare­
sine m em ur edilişi bu hâdise ile görül­
mektedir. Lala Yörgüç Paşanın, A m as­
ya’ya yollanırken lâlettay in bir sancak
beyinden daha fazla selâhiyete sahip o l­
duğu, buradaki icraatından anlaşılm ak­
tadır. Binaenaleyh bu vakıa, o bölgede
bir eyalet teşkiline doğru gidişte mühim
bir adım atıldtğm a delil sayılabilir.
Fatih M ehmed devrine gelindiği za­
man valilik m eselesi biraz daha aydın­
lığa kavuşm aktadır. Çünkü Fatih devri
için vesikalar bollaştığı gibi, bu devir­
de şehzadelerin valilik ettiklerine dair
ifadeler de kesinlik kazanmaktadır. N i­
tekim bütün tarihî eserler F atih’in oğlu
B ayezid’den «Amasya valisi» d iye bah­
sederler. Kem al Paşa-zâde, Bayezid'in
Amasya valiliğin e tayinini şu sözlerle
anlatmaktadır: «Şehzâde-i reşid ve
tâcdâr-ı sa’is Sultan B ayezid’i A -
m asya’ya ki selâtin -i azimü’şşan -ı â l-i
Osmanun darül’lm ü lk -i kadimidür, gön -
derüp d iyar-ı Rum’a şehriyar etti». A y ­
ni m ü ellif Fatih’in oğullarından M usta­
fa'nın Karaman valiliğin e tâyini için de:
«Mezkûr vilâyetün eyâletin ferzend-i
sa'âd etm endi Sultan M ustafa’y a ki
Saruhan ilinde valiyd i, erzâni gö -
rüb him m et etti» dem ektedir (Ş era fet­
tin Turan neşri s: 277).
Fatih devrinde Anadolu v e Rumeli
beylerbeyliklerinden başka iki eyâletin
daha m evcudiyetine dair en kuvvetli
vesika F atih kanunnamesidir. Zira bu
kanunnam ede m ühim makam sahipleri­
ne gönderilecek yazılarda kullanılacak
elkab için, bir m isal halinde Karaman
b eylerb eyliği zikredilm ek suretiyle şö y ­
le denm ektedir: «Ve beylerbeylere b öy­
le yazıla: k ıdvetül-üm erail-kiram kebi-
rül-küberail-fiham zül-kadri v el ihtiram
sahibül-izzi vel-ih tişa m elm uhtassu b i-
m ezidi in ayet m elik il-allâm Karaman
b eylerb eyisi dâmc ikbalühû».
A m asya çevresinde e y â let teşk il e-
dilm iş olduğuna dair daha eski delillerin
m evcudiyeti gözönüne getirilirse, Ka­
raman eyaletinin K onya’nın zaptından
sonra kurulduğu anlaşılır. Fatih'in sağ­
lığında B ayezid’in bulunduğu Am asya
ile M ustafa’nın v e onun ölüm ünden son­
ra Cem’in bulunduğu Karam an’da ayrı
bir beylerbeyinin ism inden bahsedilm ez.
Onun için her ik i şehzâdenin d e valilik
ettiklerinden şüphe edilm em elidir. B u­
na m ukabil Onbeş v e Onaltıncı asırda
kalem e alınm ış Osmanlı tarihlerinde Fa­
tih v e İkinci B ayezid’in şehzadelerinden
bahsedilirken, bunlar için v a li tâbiri
k u llanıldığı halde beylerb eyi tabirinin
kullanılm am ası nazarı dikkati celb ed e-
cek bir m a h iy et arzeder. Bu durum kar­
şısında, aslında sancak beyliği yapm akla
m ü k ellef olan şehzadeler beylerbeyi se-
lâ h iy etiy le idareye m em ur edildikleri
zaman m ı kendilerine vali dendiği suali
hatıra gelm ektedir.
İkinci B ayezid’in şehzâdelerine de
valilik selâh iyeti tanındiğı anlaşılm ak­
tadır. Zira bu hükümdarın şehzâdele-
rinden de ek seriyetle vali d iye bahsedil­
diği görülür. Fakat İkinci B ayezid’in
şehzâdelerinin ekserisinin vazife gör­
dükleri yerlerin v ilâ y et olm adıkları m a­
lûmdur. M eselâ Selim (Yavuz) in bu­
lunduğu Trabzon o sırada sancak m er­
kezi idi.
Topkapı sarayı arşivinde E. 3924 nu­
m araya k ayıtlı bir vesikadan İkinci B a ­
yezid ’in oğullarından ik i tanesine v a li­
lik selâhiyeti tanınm ış olduğunu kesin
şekilde öğrenm ekteyiz. K anuni S ü le y ­
m an’ın oğullarından B ayezid’in, kardeşi
Selim ile yaptığı veliahdlık m ücadelesi
sırasında babasına yazdığı bir mektuptan
ibaret olan bu vesikada, m ezkûr şehzâ-
de, tarihten örnek göstererek, b eylerb ey­
lik payesi ile A m asya’y a tayini istem ek ­
tedir. Mektup şöyledir: «Merhum B aye-
zid (Sultan İkinci Bayezid) zam anında
üç beylerbeylik var idi. A nadolu, Kara­
m an v e S ivas idi. Yine m em lek et böyle
iken Sultan Ahmed A m asya’da b eyler­
beyi, Sultan Şehinşah Karaman’da b e y ­
lerb eyi idi. İmdi şim d ilik ... eyy â m -ı sa­
adetinizde m em leket çok. N ice b eyler­
b eylik ler vardır. Ne var? B ir kulunuza
beylerbeylik lâyık görseniz. Ben de o ğ ­
lunuz v e kulunuz olam , bize d e A m as­
ya'yı beylerbeylik ile in ayet idesi/.-*
Yavuz Selim devrinde m em lek et b ir­
denbire büyüyünce beylerbeyliklerin, sa­
y ısı artm ış, beylerbeylerin durumları da
daha iy i tavazzuh eylem iştir. Bu arada
nazarı dikkati celbeden hususlardan b i­
ri de, Yavuz devrinden, itibaren şehza­
delere valilik selâhiyeti tam nm am ası-
dır.
BEYLERBEYİ VE SANCAKBEYLERİ-
NÎK MEVKİ VE SELÂHİYETİ
İdarî teşkilâtta m em leket, aşağıdan
yukarıya doğru köy, kaza, sancak ve
beylerbeylik olm ak üzere bir taksimata
tâbi tutulm uştu. B eylerb eylik , eyalet v e ­
ya v ilâ y et şeklinde isim lendirilen en b ü ­
yük m ülkî taksim atın âmiri b eylerb eyi-
ler idi- Ondan sonra gelen sancakların
idareci ve âm iri de sancak beyleriydi,
Sancakbeylerine tâbi kazaların inzibat
v e askeri idaresi tımar subaşılarına, ad ­
lî ve hukukî işleri d e ’kadılara aitti. Ka­
zaların iaşe, belediye v e ad liye işleri de
kadılar tarafından yürütülürdü- Kadı-
I ----------------------------- -— —
Bir eyâlet beylerbeyi ve m aiyeti (Juaım in’den)
la fın selâh iyeti dahilinde olan şeylere
beylerbeyiler m üdahalede bulunmaz, sa­
dece nezaretle iktifa ederlerdi. Kaza v e
sancakların hüküm et merkezi ile m uha­
beresi m utlaka beylerbeylik kanaliyle
olmaz, icabında sancak beyleri ve k ad ı­
lara m erkezden re’sen hüküm ler de gön­
derilirdi.
Eyaletleri», başında bulunan, b ey ler­
beylerin idari selâh iyetlerin in yanında
askeri vazife v e salâhiyetleri mühim
yer tutm aktaydı. Fatih kanunnam esinde
b eylerb eyleriyle ilg ili m üteaddit m ad­
d e mevcuddur. Bu m addeler yoîu yle
beylerbeylerinin m evki ve selâ h iy etle-
rini tespit etm emiz mümkündür.
İm paratorluğun en büyük d ev let er­
kânı olan D ivaıı-ı hüm âyun ü yelerin ­
den sonra beylerb eyiler gelirdi. Fatih
kanunnâm esinde bu nokta: «ve beyler­
beyiler vüzeradan bir tabaka aşağıdadır
ve taht kadılarına tasaddur ederler* cüm­
lesiy le belirtilm iştir. A yn i kanunnâm e­
de beylerbeylerinin teşrifattaki y er le­
ri de şö y le açıklanm ıştır: «ve so fa -i d i-
v â n -ı âlîde oturmak beylerbeylerinin
yoludur v e b eylerb eyiler viizera altına
defterdarlar kadıaskerler altına oturur­
1531
lar. Sancak beyleri taşrada otururlar.»
İmparatorluk idaresinin düzgün iş­
lediği Onaltıncı asır sonlarına kadar,
beylerbeyi tayin edilecek kim selerin bir
hayli İdarî ve askerî tecrübeden geçm e­
si ve kadem e kadem e yükselm esi gere­
kirdi. Onun için hakikaten eh liy et sa­
hibi kim seler bu makamın sahibi ola ­
bilm ekteydi. Fâtih kanunnam esinde b ey ­
lerbeyliğe tayin edilecekler için dört
kanal gösterilerek bu hususta şunlar
şart koşulmaktadır: «beylerbeylik dört
kim senin yoludur. Mal defterdarlarının
ve beylik ile nişancı olanın ve beşyüz
bin. akçe kadıların v e dört yüzbin ak­
çeye varm ış sancak beylerinin yoludur.»
İmparatorluğun idare v e teşk ilâtın ­
da bozulma vuku bulunca bu sıralara
dikkat edilm eden b eylerb eyliğe tayinler
yapılm ış, rüşvet ve dalkavukluk y o lu y ­
la sancak beyi ve b eylerbeyi olanlar,
hem idarede başarışızlık gösterm işler,
hem c»e halka zulm etm işlerdir. İşlerin
düzgün gittiği devirde beylerbeylerinin
durumunu ele alan Koçi B ey m eşhur ri­
salesinde: «mukaddema b eylik (sancak
beyliği) ve beylerbeylik ve sair m ena-
s.ıb-ı padişâhi idare-i m em alikte kârdi-
de re emektar, m üstakim v e dindar
Kimselere tevcih olunup, m ukabelede
bir akçe ve b ir habbe rüşvet ve caize
alınmazdı. Ve cürmü günahı zâhir o l­
mayınca bir ferd azloluıımazdı. A lelh u -
sus sancak beyleri v e beyleıfceyiler y ir ­
m işer ve otuzar y ıl m ansıblarında berka-
rar olurlardı. Ol cihetten d ev let-i padi-
şahide kuvvet v e kudretleri ksm alinde
olup, sefer-i hüm âyun vâki oldukça her
biri yedişer, sekizer yüz, belki biner
m üretteb ve m ükem m el m erd-i cengâ-
v er-i m ahsus cebelüler ile azm -i sefer-i
zafer rehber edüp, uğur-u humâyunu
padişahide nice erlikler ve m erdanelik-
ler ederlerdi*.
Bütün beylerbeyiler ayni derecede
olm ayıp aralarında farklar m evcuttu.
En yüksek dereceli beylerbeyi Rumeli
beylerbeyi idi. Anadolu beylerbeyi on­
dan sonra gelirdi. Bu bakım dan, Ana­
dolu beylerbeyi terfi ederse Rumeli b ey ­
lerbeyi, Rumeli beylerbeyi terfi ederse
D ivan -ı humâyunda sonuncu vezir olur­
du. Fatih kanunnam esinde Rumeli b e y ­
lerbeyi B aş-defterdar ile ayni ayarda
gösterilm iştir. Anadolu beylerbeyinden
1532
sonra gelen diğer beylerbeyleri ile on­
lara bağlı sancak beylerinin birbirlerin­
den farkları um um iyetle dirliklerinin
miktarı ile belli olurdu. Bir beylerb e­
y i için kanuni terfi yolu Anadolu, on­
dan sonra Rumeli b eylerbeyliğine y ü k ­
selm ek olduğu halde, bazan bu kadem e­
lere riayet edilm eden birdenbire vezir­
liğ e y ü k seltilen ler de görülürdü.
B eylerbeylerinin ik i tuğu, sancak
beylerinin bir tuğu vardı. İki tuğa sa­
hip olanlar «Faşa» unvanını haiz b u -.
Umduklarından beylerbeyleri de «Paşa»
unvanlariyle birlikte anılırlardı. Üç tu ğ­
lu paşa yani vezir rütbesinde ilk b ey ­
lerbeyi 1522 tarihinde M ısır’a tayin ed il­
miştir. Mısır’a gönderilen bu zat o sı­
rada İkinci vezir olan Çoban M ustafa
Paşa’dır. Onaltıncı asrın sonlarına doğ­
ru M ısır gibi önem li bir iki vilâyete
daha vezir rütbesinde beylerbeyi gön­
derilm iştir. O nyedinci asırda rütbeler
ehillerine tevcih edilm em ek şeklinde ip ­
tizale uğrayınca v ilâyetlerin hem en ek ­
serisine vezir v aliler gönderilm eye b aş­
lanm ış, bu hâlin tabiî bir neticesi ola­
rak da sancakların çoğuna iki tuğlu pa­
şalardan tayinler yapılm ıştır. V ezir v a ­
liler çoğalırken bir kaç sancağın ’b irleş­
tirilm esiyle yeni v ilâ y etler de teşkil e-
dildiğiııden vilâ y et adedi de artm ıştır.
EYÂLET MERKEZÎ
E yâletin idaresini deruhte eden b e y ­
lerbeyi, eski kanunname v e sair vesik a­
larda «paşa sancağı» diye isim lendirilen
v ilâ y e t m erkezinde otururdu. B eylerb ey­
lerinin h ayli kalabalık m aiyetleri vardı.
Bu m aiyet halkının mühim kısm ı b ey­
lerbeyinin hizm et efradını m eydana g e ­
tirirdi. E yâlet işlerini görmek üzere b ey ­
lerbeyinin reisliği altında bir divan m ev ­
cuttu. V ilâyetin yazı işleri v e hüküm et
m erkezi ile muhaberesi bu divan tara­
fından yürütülürdü. E yâletteki «divan
efendisi» denilen m em ur yazı işlerinin
şefiydi. B ir v ilâ y e t dahilinde d ev let h â­
zinesini ilgilen d iren vergiler ha2İne v e ­
ya mal • defterdarları tarafından tahsil
olunurdu. V ilâyetin zeam et işleri o b ey ­
lerb eyliğin «tımar kethüdası», tımar iş­
leri de «tımar defterdarı» tarafından gö­
rülürdü.
E yâlet divanlarına «paşa divanı» da
 denirdi. Eyalet divanında tım ar defter­ bir de. fetihleri sırasında tanınan hakla­
darı tunar kethüdası gibi memurlardan ra göre. Yurtluk - Ocaklık sancaklar ve
başka kadı, subaşı ve paşanın tezkire- serbest m irîm iranlıklar vardı. Fakat
cileri de bulunurdu. E yâlet divanlarında bunların m iktarı ve kapladıkları saha
halkın müracaatları incelenir, dâvaları­ önem li değildi.
na bakılırdı. E yâlet divanında verilen Salyânesiz yâni yıllık sız eyâletler.
karar m üracaat sahibini tatm in etm ez­
se, o şahsın m erkezdeki D ivan -ı hüm â­
yuna müracaat hakkı da vardı. Burada
verilen hükümler, m ahallî şer'i m ahke­
me sicillerine kaydolunurdu. Bazan da
ancak eyâletlerde v e yerinde kullan ıla­
bilecek dâvalar «m ahallinde şer’ ile
hüküm buyruldu» kaydiyle E yâlet d i­
vanlarına h avale olunurdu.
E yâletlerin İdarî ve askerî her tür­
lü umurundan m es’u l olan b eylerbeyi-
ler, Fatih kanunnam esinde de b elirtil­
diği üzere tımar ve zeam et tevcihine de
selâhiyetli idiler. Yalnız tevcihlerini
merkeze arzetm ekle de m ü k ellef b u lu ­
nuyorlardı. E vvelce de m üteaddit d efa­
lar belirtildiği üzere, b eylerb eyiler se ­
fer vukuunda eyâleti dahilindeki tım ar­
lı sipahi ve cebecileri toplayarak k endi­
sine bağlı sancak b eyleriyle birlikte se­
fere katılırdı. B eylerb eyi sefere çıkınca
yerine vekil olarak «mütesellim» deni­
len bir mem ur bırakırdı.

EYÂLETLERİN ÇEŞİTLERİ

Osmanlı im paratorluğundaki ey â let­

ler, toprak idare sistem lerine göre:
1 ;— Salyânesiz eyâletler, 2 — S al-
yâneli eyâletler olmak üzere esas itiba­ Bir eyâlet beylerbeyi’nin bölgesini
riyle ikiye ayrılm ıştı. Bunlardan başka teftişi

Bir eyâlet divânı (Allom'dan)

1533
has. zeam et ve tımar teşkilâtı bulunan
eyaletlerdi- Salyânesiz ey â lette tımarlı
sipahi ve cebeli yetiştirilir, beylerbeyi
ve sancak beylerinin m aaşlarına karşılık
tutulan paralar da o eyâlettek i sancak­
beyi ve beylerbeylerinin dirliklerinin
hasılatından karşılanırdı- İm paratorlu-
ğun en önemli sahaları salyânesiz yâni
yıllık sız eyâletlerden m ürekkepti. A vru ­
pa tarafında: Eflak, Bogdan, Erdel ve
K ırım dan ibaret tâbi b eylik ler arazisi
dışında kalan bütün Rumeli toprakları
salyânesizdi. A sya tarafında ise: doğu
A nadolu’daki Yurtluk - Ocaklık sancak­
lar ile serbest m irîm iranlıklar dışında
kalan tekm il A nadolu toprakları v e S u ­
riye arazisi salyânesiz eyâletlerd en m ü­
rekkepti, E yâlet olarak sayıld ığı zaman
Avrupa tarafında: Rumeli, Budin, T e­
ni eş var, Bosna, K efe eyâletleri; A sya
tarafında; Anadolu, Karaman, Sivas,
Dulkadır, Erzurum, Van, Çıldır, (dört
sancağı hariç) D iyarbakır (yirm i san­
caktan sekizi h ariç), Haleb, Trablusşam,
Şam eyâletleri yıllık sızd l. Y ıllık sız e y â ­
letlerin öşür v e resim lerinin en büyük
parçası tımarlı sipahi v e cebeli y e tişti­
rilm ek üzere tım ar s amiplerine, bir de
beylerbeyi v e sancak beylerinin h a sla ­
rına ayrılır, ancak az bir kısm ı h avass-ı
hüm âyun adı ile hâzineye giderdi.
Y ıllıksız eyâletleri m evzubahis e t­
m işken, bazı Avrupa m üelliflerin in y an ­
lış hüküm lerine tem as etm ek y erin d e o-
lur. Biraz yukarıdaki satırlarda b elirtil­
diği üzere, yıllık sız ey â let şekli, im pa­
ratorluğun kudretinin özünü teşkil eden
en Önemli yerlerinde tatbik ed ild iğin ­
den, Osmanlı idare v e toprak sistem inin
sem bolü gibiydi. B u bakım dan yıllık sız
eyâletlerin idare şek lin e ait verilecek
yan lış bir hüküm im paratorluk idare
sistem inin esasına tevcih edilm iş adde­
dilir.
B öyle yan lış hükm e varan A vru­
p a lIla rd a n biri olan H eîd b om «Droit
public et adm inistratif de TEmpire O tto­
mane isim li eserinde: «Osmanlı v ilâ y e t­
leri birer askeri şef olan v alilerin dir­
likleri m ahiyetindedir. B ir köy bir sipa­
hinin dirliği olduğu gibi, bütün bir san­
cak da bir beyin askeri v e idari salâ­
hiyetin e tâbi ve vergilerini topladığı bir
dirliğidir» dem ektedir. M ezkûr m ü ellif
OsmanlIlardaki dirliği Ortazaman A vru-
1534
pasm daki «fief»ler gibi telâkki e ttiğ in ­
den, Osmanlı vilâ y et idare usûlünü de
feodal bir sistem olarak, görm ektedir.
Bu kanaati ileri süren H eidborn v e
onun görüşüne iştirak edenlerin y a n ıl­
dıkları en mühim nokta, bir sancakbc-
yin in sancağın; bir valin in de eyâletin
tam am ının sahib-Î raiyyeti olm adığıdır.
Vali v e sancakbeyi sadece kendisine
has olarak ayrılm ış bir veya bir iki
köydeki arazinin sah ib -i raiyyeti olup
burasını da voyvodasına bırakm ıştır. Bu
has, kendisine kaydı hayat şartiyle v e ­
rilm iş olm ayıp, bir hizm et k arşılığı o la ­
rak verilm iştir. Yâni bu onun maaşının
mukabilidir. B inaenaleyh, va li v e san -
cakbeyinin v ilâ y e t v e sancaktaki h ik m e­
ti vücudu dirlikleri idare için değildir.
O, siv il v e askeri idarenin şefidir. O n­
ların vücudu ile aşayiş tem in edilir, h ü ­
küm et m erkezi ile irtibat yürütülür,
kazalarda - kadılar kanunlarla k en d ileri­
n e verilen vazifelerin yanında adli işle ­
ri de yapar. B in aen aleyh bu k ısa açıkla­
ma dahi gösterm ektedir ki, Osmanlı e -
y â let idare sistem i Ortazamanın feodal
bir m üessesesi değildir.
Y ıllık lı eyâletlerd e tım ar sistem i
m evcu t değildi. Bu bakım dan tım arlı si­
pahi yetiştirilm ediği gib i beylerb eyi ve
sancakbeylerinin m aaşlarını karşılam ak
üzere o eyâletlerd e haslar da yoktu.
B öyle eyâletlerin m ahsulleri iltizam a v e ­
rilir, toplanan gelirlerin bir kısm ı b ey ­
lerb eyi v e sancak beylerinin v e b ir de
eyâlettek i ücretli askerin m aaşlarına
sarfedilir, bir kısm ı da devlet h â zin esi­
ne yollanırdı. H alkının büyük çoğunlu­
ğu Arap ve B erb en lerd en ibaret O s­
manlI eyâletleri hep salyâneli yâni y ıl­
lık lı eyâletlerdendi. Bağdad, Basra,
Lahsa, Yemen, Mısır, Habeş, Trabîus-
garb, Tunus, C ezayir-i garb y ıllık lı eyâ­
letlerdi. Kaptanpaşa eyâletinin bazı san­
cakları da y ıllık lı idi.
İm paratorluk arazisinin yukarda sa­
y ıla n eyâletlerinden başka bir de ser­
best m irim iranhk ve Yurtluk - Ocaklık
sancaklar vardı ki bunların toplam ı or­
ta büyüklükte bir ey â let arazisi kadar
y er kaplam aktaydı.
Serb est m irim iranlık ve Y urtluk-O cak-
lık yerler, daha Osm anlı im paratorluğu
sın ırla n içine alınırken kendi arazileri­
n e tasarruf hakkı tanınan b eylerin bu-
¡umdukları sahalardı. Bunların hepsi de
D ogu A nadolu’da bulunuyordu. Serbest
mirim iranların sözünün geçtiği yerler
bir eyâlet büyüklüğünde olm ayıp ancak
birer sancak sahası kadardı. Fakat ken ­
dilerine yazılan ferm anlarda «Cenab»
tâbiri kullanılırdı. M ülki taksim atta top­
luca bir eyâlet m eydana getirm edikleri
gibi, civardaki b eylerb eyliğin sınırı da­
hilinde de addedilm ezlerdi. Z âten ser­
best m irim iranlık tâbiri de bu durum­
larından dolayıydı. B unlar d ev letin y ü k ­
sek hâkim iyetini tanır, sahibi oldukları
topraklar için her sen e muayyen- bir v er­
gi verir ve gerekince d e m erkezden a l­
dıkları em irle seferlere askerleriyle iş ­
tirak ederlerdi. S erb est m irim iranlıklar
Bitlis, îm adiye, Genç, Cizre, M ahm udi­
ye. Hakâri, E ğil v e Palo gibi sancaklar­
dan ibaretti.
Yurtluk - O caklık sahalara gelince;
bunların hukukî statüleri serbest m irî-
m iranlıklara benzem ekle beraber bir e -
yâletin sancağı durum unda idiler. Ya­
vuz Selim zam anında Doğu A nadolu’nun
fethi sırasında İdrisî B itlisi v e B ıy ık lı
M ehmed P aşa’nın çalışm alar: sayesinde
Kürt b eyleri OsmanlIlar tarafına geçerek
d evlete sadakat gösterm iş olduğundan
ou şahısların tavassu tıy le K ürt b ey leri­
ne ait büyük, küçük bazı y erler sancak
itibariyle yerli b eylere bırakılm ıştı. Harp
zamanında bağlı bulunduğu eyâletin
beylerbeyinin em rinde sefere katılırdı.
Yurtluk - O caklık sancaklar ev v elâ D i-
yarbekir eyâletind e kurulm uştu. Bunlar;
Sokman, Itak, Tercil, Kulub, Mihranî,
Pertek, Çapakçur v e Ç erm ik’ti. Üçüncü
Murad zam anında Ç ıldır ey âleti teşkil
edilince buranın onüç sancağından dör­
dü Yurtluk - Ocaklık itibar olunm uştu.
Bunlardan başka Şehrizor eyâletinde de
Yurtluk - Ocaklık sancaklar vardı.
Bunlardan başka bir de Diyarbekir,
Van ve Şehrizor eyâletlerin d e dört yüz
kadar aşiret reisi, zeam et sahibi hük­
m ünde itibar edilm işti. B u aşiret reis­
leri bulundukları sahalardaki sancak
beylerinin em rinde sefere katılırdı
EYÂLET DER VE SANCAKLARI
Osmanlı im paratorluğunun e y a le tle ­
ri d evletin sınırlarının gen işlem esiyle
m ütenasiben artm ıştır. İdarî v e askerî
1535
ihtiyaç ve m ülâhazalarla bir v eya iki
eyâletin bir kısım sancaklarından yeni
v ilâyet ihdas edildiği de olm uştur. A s­
kerî gayelerle v ilâ y et teşk ili işine b il­
hassa hudut m ıntıkalarında rastlanm ak-
tadır.
F etihler vo lu y le en çok Yavuz Selim
v e K anunî Süleym an zam anında e y â le t­
ler artm ıştır. İkinci cildim izin 1140 ncı
sayfasında belirtildiği üzere Kanunî S ü ­
leym an zam anındaki eyâ letler şunlardı:
Anadolu'da: Anadolu. Karaman
(m erkez K onya), E yalet-i Rum (m er­
kez S iv a s), Z ülkadriye (M araş), D i­
yarbakır, Van. Erzurum.
S u riye’de: Haleb, Şam.
Irakta: Bağdad, Basra.
A rabistan’da: Yemen.
A frika’da: Mısır, Trablusgarb, H a­
beş, Cezayir (burası Ceyazir ve Ceza-
y ir -i garb d iy e ik iy e ayrılm ış v e Cezayir
kısm ı Kaptanpaşaya bağlı addedilm iş­
tir.)
A vrupa’da: Rum eli, Budin, Tam ş-
var.
K anunî S ü leym an ’dan sonra Kıbrıs
ve Tunus gibi yeni feth ed ilen arazide
kurulan ey âletler old u ğu gibi, K anunî
zam anında im paratorluk sınırları içinde
bulunan sahalarda da bazı eyâletler ih ­
das olunm uştur. K afkasya’nın fethi sıra­
sında küçük küçük birtakım beylerb ey­
lik ler ihdas edilm işse de bunlar uzun
ömürlü olam am ışlardır. Üçüncü Murad
zamanında İran’dan alınan topraklarda
kurulan v e öm ürleri kısa süren b ey ler­
b eylik ler şu n la r d ır : Gence, Mihriban,
Meraga, Sultaniye, A cara, Lori, Revan,
Pelenkaıı, T iflis, Şeki, Şem ahı, D inaver.
Dem irkapı (D erbend), N ihavend.
Koçi B ey m eşhur risalesini Sultan
İbrahim ’e sunduğu sırada, eski v e y en i­
leriyle birlikte Osmanlı eyâletleri şun­
lardı:
A vrupa’da: Rumeli, Bosna, Tam ş-
var (T em eşvar), Budin, Özü, K efe.
A sya’da: Anadolu, Karaman, E ya-
le t-i Rum, Z ülkadriye, Erzurum, Van,
Diyarbekir. Kars, Çıldır, Trabzon, Urfa
(R akka), Haleb, Trablusşam, Şam , B ağ­
dad, Musul, Şehrizor, Basra, Lahsa, Y e­
men, Kıbrıs.
A frik a’da: Mısır, Trablusgarb, Tu­
nus, Cezayir, Habeş.
K ıt’alara göre taksim at yaptığım ız
 cihetle, bir de yukarda saydıklarım ıza
A sya, Avrupa v e A frika kıyılarında top­
rak lan bulunan Kaptanpaşa eyâletin i i-
lâ v e etm ek icap eder.
Bundan önceki bahsi m eydana g eti-
den askerî teşkilât kısm ında tım arlı si­
pahiler anlatılırken, bunların y etiştiril­
diği salyânesiz eyâletlerin tımar, zeam et­
leri v e bu eyâletlerdeki sancaklar hak ­
kında etraflı bilgi verildiği, Kaptanpaşa
eyaleti de Osmanh donanmasının, in ce ­
lendiği bölüm de zikredildiği cihetle; b u ­
rada tekrarına elb ette lÜ2um yoktur.
Şim di salyaneli eyâletleri sıralam ak su ­
retiyle bu bahsi tam am lam ış olacağız.
Şehrizor (Ş eh riz u l): E yâlet m erke­
zi yâni paşa sancağı, K al’a -i Gazi K e­
şan.
Sancakları : Sürücük, Erbil, K eşaf,
Şehribazar, Cebeli hüm reyn, Herarmürd
,Hezarm end), T olcu ran, M erkave, A c-
cur, Ceng'ûle, Yakberle, B elkas, Uşni,
Tel ve Tavi, Sipehrenein, Ebruman,
D avdan, Berend, Harir maa Rudin.
Btı eyâletin sancaklarından, onüç ta - ’
nesî Yurtluk - Ocaklık olup diğerlerin­
de tım ar ve zeam et m evcuttu. B eyler­
beyinin y ıllık h assı bir m ilyon akçe idi.
Bağdad : Merkezî Bağdad şehri o-
lan bu eyâletin beylerbeyinin salyânesi
1.400.000 akçe îdi. Sancaklarının ek se­
risi salyâneli olm akla beraber bazıların­
da da ümera hasları ve tım ar arazisi
m evcuttu. Dokuz yüz seksen k ıh çh k tı­
m arlı sipahi çıkaran Bağdad b ey lerb ey ­
liğin de diğer askerlerle b irlikte asker
yekûnu 7500 kişiyi bulm aktaydı’.
Sancakları : H ille, Zengâbâd, C eva-
riz, Rem ahiye, Ç engûle, Karadağ, D er-
tenk, Sem avat, Bey at, D em e, Debalâ,
V asi t, Kerend, Demirkapı, K azaniye,
G eylân, E lsayih, İm adiye.
B a s r a : B eylerb eylik m erkezi B as­
ra şehri olan bu eyâletin salyânesi bir
m ilyon akçe idi.
L a h sa : Bu eyâ letin salyânesi 880
bin akçe İdî. Lalısa ey âleti Arap kab i­
lelerinin sık sık taarruzuna maruz k a l­
dığından burasının korunması işiy le
Bağdad valileri vazifelendîrilm iştir.
Y em en ; B ir aralık ik iy e ayrılıp
sonra yeniden birleştirilen b u eyaletin
sa n ca k la rı: Muha, Zübeyd (Z eb id ),
San’a, Ta’az, Sahle, K evkebân, Tavile,
Ma’reb ve Aden idi.
i:>36
H abeş : Salyânesi 1 m ilyon 180 bin
akçe olan bu eyaletin san cak lan S ev a -
kîn v e M usavva’ idi. Bu m ıntıkada in ­
zibatın bozulduğu devirde Cidde ey aleti
kurulmuş v e Habeş eyaleti oraya ilhak
edilm iştir.
M ısır : En mülıim eyâletlerden biri
olan Alışır eyâletinin m erkezi K ahire o-
lup, b eylerbeyinin 487 kise salyânesi
vardı.
S a n ca k la r; Çerce, Ebrim, Elvahad,
M enfulûd, Siyud, B ehnesa (B eh en sa ),
Şarkiyye, G arbîyye, M enufiye, M ansu-
riye, K alyubîye, Bahire, İskenderiye,
D im yad, Reşid.
S alyâneli eyâletlerden olan T rab-
lusgarbı. Tunus ve C ezayir’in idareleri
sonuna kadar ayni şekilde devam etm e­
miş. O nyedînci asırda buralar id arele­
rindeki h u su siyetleriyle d iğer Osmanh
eyâletlerin d en farklı bir manzara arzet-
m işlerdir.
II — T O P R A K İD A R E SİST EM İ
OsmanlIlarda tatbik edilen toprak i-
dare sistem i m em leketin sadece ziraî e -
konom isiyle d eğil askerî v e hukukî m e­
seleleriy le de ilgiliyd i. Onun içindir ki,
bu çok cepheli m evzuun iyi anlaşılab il­
m esi, ancak etraflıca tetk ik iyle m üm ­
kündür.
OsmanlIlarda tatbik edilen toprak
idaresi esas itibariyle İslâmî şart v e k a­
id elere u ygun olup, aslında yep yen i bir
sistem değildir. Fakat Osm anh d evlet
adamları, İslâmî toprak idare sistem i­
nin bölüm leri arasında m uayyen bir
kısm a fazlaca y er verm iş, bu kısm ı im ­
paratorluğun askerî gücünün ve ziraî
ekonom isinin tem eli halinde kullanm ış­
tır. Ş er’î hukukun kaidelerini sarsm a­
dan, im paratorluk bünyesinde fazlaca
y er verdiği kısım da, ihtiyaçlar m üvacc-
hesinde kendi nizam larına uygun ayrı
taksim atta yapm ıştır. Bu bakımdan,
Osmanlı toprak idaresi, gerek sistem in
bütün v e bilhassa Anadolu ve R um eli’de
tatbik ed ilen kısm ı, gerekse bu kısım da
yapılan taksim atla, sair İslâm d ev letle-
rininkinden farklı h u su siyetler arzeder
olm uştur. O sm anli toprak idaresindeki
h u su siyet k elim esiyle «Osmanh tım ar
sistem i» ni kasttettiğim izi peşinen b elirt­
m ek yerinde olur. Zira Osm anlılar, is-
lâmi toprak idaresinde en çok bu şekle
y er verm işlerdir.
Arazinin taksim atı
Tarihi eserlerin hem en ekserisinde
OsmanlIlardaki arazinin Öşrî arazi, ha-
racî arazi ve m irî arazi d iye üçe a y rıl­
dığı gSrülür. Bu üç nevi arazinin, İkti­
sadî ve sosyal yönden önem leri ile m em ­
lek ette kapladıkları sahanın vüs'ati göz-
önüne alındığı takdirde böyle bir tas­
nifi isabetli bulm ak gerekir. N itekim biz
de Osmanlı m âliyesini incelerken, ilerde
arazi hakkında etraflı b ilgi vereceğim i­
zi hesaplıyarak 1460 ncı sayfam ızda böy­
le bir tasnife işareti faydalı bulm uştuk
Lâkin şim di bu m evzuu gen iş çapta ele
alacağım ızdan yapacağım ız tasnif de
toprak idare sistem inin bütün cep h ele­
rini içine alacaktır.
Arazi işi m evzubahs edilin ce, m ül­
kiyet, tasarruf ve topraktan fayd alan ­
m a şek il ve m eseleleri ilk plânda hatır­
lanan şeyler olduğundan, elb ette mevzuu
peşinen bu cepheleriyle tatbik etm ek g e­
rekir. Onun içindir ki, Osmanlı toprak
sistem ini de, ister istem ez, evvelâ huk u ­
kî çerçeve dahilinde ele alm ak icap e -
der.
İslâmî hukuk kaideleri dahilinde Os-
m anlı im paratorluğunda arazi beş k ıs­
m a ayrılm aktaydı.
1 — A razi-i m em luke, 2 — A razi-i
m etruke, 3 — A razi-i m evat, 4 — A ra­
z i-i m evkufe, 5 — A razi-i em irîyye.
Bu beş kısım da ayrıca kendi bün­
yesi dahilinde birtakım bölüm lere ayrı­
lır.
1 — Ara2İ-i m em lûke (m ülk arazi)lan, :
M ülkiyet suretiyle tasarruf olunan ara­
ziye denirdi. Bu çeşit arazinin m alikleri,
arazi mem urunun iznine tâbi olmadan
tasarruf haklarını tam m ânasiyle k u lla­
nırlardı.
A razi-i m em iûke dört n ev i idi:
a) A razi-i ö ş r iy y e : A rz-ı sadaka
da denilen bü nevi arazi sahiplerinin
m ülkü olup, hasılatından öşür alınırdı-
Öşrî arazi vak ıf edilse b ile öşür sâkıt
olmazdı.
Harp yolu vle alınan yerlerin halkı
fetihten önce m üslüm an iseler, yahut
fetihten sonra m üslüm an olm uşlarsa v e ­
1537
yahut da fethi m üteakip arazinin beşte
biri hazine için ayrılıp geri kalanı ora­
y ı fetheden gaziler arasında taksim e-
dilm işse böyle yerler öşrî arazı addedi­
lirdi.
Osmanlı im paratorluğu sın ırla n i-
çindeki yerlerden Hicaz ve Basra e y â let­
leri öşri arazi idi.
b) A razi-i haraciye : Bu çeşit a-
razi de m âliklerinin m ülkü olan y erler­
di. Haraci araziye sahip bulunanlar ha-
rac-ı m uvazzaf ve harac-ı m ukasem e a-
dındaki vergileri verirlerdi. H arac-ı m u-
kasem e'de vergi hasılatı taallûk etm ek­
te, yâni yeriıı taham m ülüne göre öşür­
den n ısfa kadar, yâni onda birden y a r ı­
y a kadar alınm aktaydı. Harac-ı rtıuvaz-
zaf’da vergi zim m ete taallûk eylem ekte
v e sen evî olarak m aktuiyet esasına g ö ­
re tayin edilm ekteydi.
Osmanlı im paratorluğunun H aleb,
Bağdad ve M usul eyâletleri arazilerinin
m ühim kısmı ve Y em en Bingazi, T rab-
Jusgarb ve M idilli, Taşoz, Girit gibi a-
dalar arazi-i haraciyedendi.
Öşri ve haraci arazinin sahipleri
vâris bırakmadan ve v a siy y et etm eden
ölürlerse m ülkiyetlerindeki topraklar
m irî arazi hükm ünü iktisab ederdi.
c) Miri araziden ibaretken m esağı
şer’iy e binaen, yani hâzinenin riıuzaye-
kası d olayısiyle v eya arazinin varidatı
m asraflarını k o ru m ıv a c a k halde bulun­
duğu takdirde, m ü lk iyet ve tasarrufu ta­
m am en şahıslara tem lik edilen arazi de
bu n ev ’e dahildi.
d) K öy ve kasaba Sınırları içindo
bulunan arsalarla k öy v e kasaba içinde
olup eski hukuki tâbiri ile tetim m b-i
siikna itibar olunan, yâni sâkin bulunu­
daha açık ifa d ey le oturulan yerin
m ütem m im yan i tam am layıcısı addedi­
len ve ev v e binalardan intifaı k en d isi­
ne ait n ih ayet yarım dönüinlük araziler.
2 — A razi-i m etruke: Bu türlü a-
razi ik iye ayrılır. Birisi, um um un intifa
ve istifadesi için terkolunan yerlerdir.
U m um î yollar, pazar, panayır, nam az­
gah, iskele, m esire yerleri, araba dur­
durmak v e hayvan biriktirm ek için a y ­
rılan y erler bu kabildendir. İkincisi;
bir köy v eyâ kasabanın, v e y a bir kaç
köy v eya kasabaların ahalisinin istifa ­
d esine tahsis olunan m er’a, yaylak; k ı ş ­
laklar bu Çeşide dahildir. Bu nevi ara­
 zi-i m etrukeden herkes istifade ed em e­
yip ancak tahsisi yapılan köy v e kasa­
balar halkı faydalanırdı.
< 3 — A razi-i m evat (M ektum a ra z i):
M üslim v e gayri m üslim hiç kim senin
m ülkiyet ve tasarrufunda olm adığı aha­
liy e terk v e tahsis kılınm adığı halde,
köy v e kasabaların ev v e sair binaları­
nın n ih ayet bulduğu yerden aşağı y u ­
karı yarım saatlik m esafede bulunan
taşlık, pırnallık v e kıraç araziye denir­
di. Ziraata m üsait yerler arazi-i m evat
addedilm ezdi. A halinin intifaı m evcutsa
m evat sayılm az, varsa zikredilen dere­
ceden daha yak ın da olsa m evat olur­
du.
4 — A razi-i m evkufe : Bu kısım a-
razi üç nevi i d i :
a) Ferdlerin uhdesinde bulunan
m irî arazinin yalnız öşür v e harcının
ferağı ile m irî rüsum unun bir cihete
tahsisi :
b) M enafi-î m iriyye ile hukuku ta-
sarrufiyeyi tahsis,
c) Yalnız hukuku tasarrufiyeyi
tahsis.
B ir nevi vak ıf oian bu tahsislerin
birinci şeklin de yalnızca m en a fi-i m iri­
ye, İkincisinde hem m en a fi-i m irîye hem
hukuku tasarrufiye, üçüncüsünde y a l­
nızca hukuku tasarrufiye vakfedilm iş
olurdu. Bu tahsisler tam bir v ak ıf ad-
dedilm em ekle beraber, tahsisin devam lı­
lığı bakım ından v ak ıf sayılırdı. A sıl v a ­
k ıf arazi, arazi-i m em lûkeden olan bir
yerin vak fın m eşru usu lleri dairesinde
m ülk edinilm ekten m enolunan arazi i-
di. H ukukî bakımdan va k fın tam tahak­
kuk edebilm esi için, vakfolunacak şeyin,
vak fı yapanın m ülkü olm ası şarttı.
4 — A razi-i em iriyye : A rz-ı m irî
şeklind e de söylenen bu çeşit arazi im ­
paratorluğun en önem li sahasını kapla­
m aktaydı. Eski hukukî esaslara göre
arazi-i em iriyye, «rekaba v e m ü lk iyeti
canib-i beytülm ale a it olarak efrada i-
hale v e tefriz edilen arazidir» diye ta­
rif edilir. Rekabe k elim esinin lü gat m â­
nası «boyun» ise de burada alâka, aid i­
y et v e daha ziyade m üddetsiz murakabe
m ânasına kullanılm ıştır. Bu duruma g ö ­
re, arazi-i em iriyenin m ü lk iyeti v e o -
nun yanında m üddetsiz yâni ebedî m u ­
rakabesi beytülm al yâni hâzineye ait
olm akta devam etm ekte v e bu hali m u­
1538
hafaza su retiyle ferdlere ihale ve devir
edilm iş olm aktadır. Bir benzetm e y a p a ­
cak olursak: O arazinin tasarrufunun
icâre v e şartlı bir tapu ile kiraya v e r il­
m esidir diyebiliriz. B inaenaleyh m irî a-
raziye bu şartlarla tasarruf eden ferdler
de m iistecir gözüyle görülebilir. Mirî a-
razinin ferdlere ihale v e devirinde din
farkı aranmadığından m üstecire b en zet­
tiğim iz kim seler de m üslim v ev a gayrı
m üslim olabilirdi.
A razi-i em iriyyenin hangi cins top­
raklar olabileceği m eselesin e gelince;
tarla, çayır, yaylak, kışlak, orman, ko­
ru v e em sali yerler ile bağ v e bahçe g i­
bi ağaç dikilm iş sahalarla değirm en,
mandıra, ağıl zem inleri de m irî arazi­
dendi.
Öşrî arazi ile haracî arazi sahipleri
varis bırakm adan v e toprağını herhan­
gi bir k im seye v asiyvet etm eden ölürse
b öylelerin in arazileri m irî arazi h ü k m ü ­
nü iktisab ederdi.
A razi-i em iriyyenin tarihî istih alesi
Osmanlı im paratorluğundaki arazi
taksim ve idaresinin islâm i esaslara da­
yandığını, im paratorluğun askeri İktisa­
dî v e ziraî bakım dan esas k u vvetin i teş­
kil eden A nadolu v e Rumeli toprakları­
nın da m irî arazi çeşidinden addedildi­
ğini daha yukarılarda söylem iştik. O s-
m anlı devleti için hayatî bir m ah iyet
arzeden bu çeşit toprağın idare v e bö­
lüm lerinin iy i anlaşılabilm esi için ta ri­
hî istih alesin e de bir göz atm ak fa yd a­
lı olacaktır.
id are v e tevzi’i yönünden OsmanlI­
larda askeri bir m ahiyet arzeden m irî
arazinin esası «iktâ* sistem ine dayanır,
îslâm larda ilk iktâı, H alife Hazreti Ö -
m er yapm ıştır. İslâm fü tühatınm baş­
lan gıcın d a feth ed ilen yerler Arap asker­
lerin in m alı addedilm işti. Bu durum
m â liy ey i altü st edecek bir m ah iyet ar-
zetm ekteydi. H alife Ömer, m evcut m ah ­
zuru gördüğünden, zaptedilen yerleri e s­
ki sahiplerinin ellerinde bırakarak v e r ­
gilerin i hazine nam ına tahsil ettirip as­
k erin m aaşına karşılık tuttu. Arap or­
dularının istilâsı d olayısiyle sahipsiz ka­
lan top rak lan da, vergilerin i ödem ek
şartiyle şahıslara bıraktı. B öylece H a­
life Ömer ilk iktâı yapm ış oldu.
 İktâ usûlü m eydana çıktıktan sonra
bir nizam a konulm aya çalışıldı- İslâm î-
yetin ü erliyeb ilm esi em eliyle iktâlar İs­
lâm iyet uğruna çalışanlara yapıldı. İlk
devirlerde iktâ, tem liki bir m ah iyet ta -
sım aktaydı. îk la sahibine, yân i kendisi­
ne iktâ su retiyle arazi verilen şahsa;
«muktâs. denm ekteydi. Onun içindir ki.
bu devlete, arazinin k ıym etin e ve verim
kabiliyetine, toprağın sulanm a tarzına
göre değişen bir vergi verm ek le m ü­
kelleftiler. Onuncu asır İslâm ulem asın ­
dan «Havarizmî» niıı, bir iktam rekabe-
sinin iktâ sahibine ait olduğuna, öşrünü
d evlete ödem ekle m ü k ellef b ulunduğu­
na. kendisinden sonra varislerin e intikal
edebileceğin® dair kaydı gözönüne g e ti­
rilirse, o devirdeki iktâm S elçuklu iktâı
ile Osmânlı tım arlarından h ayli farklı
olduğu anlaşılır. Arap im paratorluğu
devrinöek iıktâlarda, İslâm iyetin h ayrı­
na çalışanlar, bu çalışm alarına karşı­
lık, vergilerin i h âzin eye ödem ek şartı
ile kendilerine tahsis ed ilen araziye,
m ülkiyet ve tasarruf su retiy le de sahip
olm uş oluyorlardı. H avarizm î v e M aver-
d' gibi İslam ulem âsı iktâı tarif eder­
ken rekabe kelim esini m ü lk iyet ve ta­
sarrufa delâlet eder şek ild e ku llan ıyor­
lardı.
Abbasi im paratorluğu için Türkler
ehem m iyet kazandığı v e b ilhassa ask er­
lik hizm eti A raplardan Türklere g eç ti­
ği devirde iktâlar daha önceki devrin
g ayesin i tahakkuk ettirem ez oldu. Zira
İslâm ordularının Araplardan teşekkül
ettiği devirde Arap askerlerine yapılan
iktâlar, bir bakım a, A raplığın geniş sa­
halara yayılm asına da epeyce âm il o lu ­
yordu. A bbasîler zam anında orduda
Türkler m ühim bir y e r tutunca onlara
da iktâlarda bulunm ak icap eder hâle
gelm işti. Halbuki b öyle bir hareket A-
raplığm lehine n eticeler hâsıl etm ezdi.
İşte Onbirinci asırda çeşitli âm iller
yanında bu gibi m eselelerin de tesirle­
ri oim ah ki, iktâiarda m ü lk iyet v e ta ­
sarrufu n. devri yerin e, vezirlerin d evri­
ne doğru adım atıldı. B öylece, iktâ sa ­
hipleri araziye m ü lk iy et ve tasarruf y e ­
rine bir kiracı durum una giriyordu.
İktâlarjn böyle bir istih aleye doğru
gidişi Büyük Selçukluların bir devlet
kurarak hızla gelişm eleri devrine rast­
lam aktadır. İktâm S elçuklular devrin­
1539
de geçirdiği en büyük istihale g a v n as­
kerî m ahiyetten askerî bir şek le bürün-
m esidir. Bu da. devletin kuruluşu ile
birdenbire olm am ış, fakat m evcut m e ­
seleler kargısında sür’atli savılacak bir
tem po takip etm iştir.
Selçuklu im paratorluğu geniş saha­
ları sın ırlan içine aldığı sırada, Orta
A sya'da büyük bir nüfus kesafeti seb e­
b iy le y er ve mer'a sık ın tısı çek ilm ek tey­
di. Bu k esafet v e sıkıntılar yüzünden
bir takım nüfus hareketleri vuku b u lu ­
yordu. İran, Irak ve A nadolu toprakla­
rı S elçuklu hâkim iyetine girdiğinden
göçebe Türkler buralara doğru kütleler
halinde ilerliyor v e akın ediyordu. Gö­
çebe kütlelerin in hareketi Selçuklu d ev ­
let adam ları için halli gereken mühim
bir m esele idi. Zira onların g elişleriyle
yerli halk sık ın tılı vaziyete düşebilirdi.
Göçebe kütlelerinin y e r değiştirm eleri
m eselesi iyi bir şek ild e halledilm ezse,
iş, yerli h alk ın hoşnutsuzluğu çerçevesin ­
den çıkar em n iyet ve asâyiş dâvası, b u ­
na ilâveten ik tisad i dâva haline g ele b i­
lirdi.
İşte, d evlet bu m eselelere bir çâre
olm ak üzere, göçebe akinlartm , halkı
müslüman- olm ayan A nadolu toprakları­
na tev cih etti. Tabiî göçebe kütlelerine
ilerlem e istikam eti verm ek de kâfi bir
şey değildi. Bunların m üstakar hâle
getirilm esi, yağm a v e çapul h arek etle­
rine m eydan verm iyecek tedbirler itti­
hazı, bilhassa bu hareketli v e canlı k ü t­
len in askerî varlığından istifad e ed ilm e­
si gerekirdi. Bütün bunlara ilâveten, g ö ­
çebe kütleleri arasında sivrilecek şa h si­
yetlerin d ev lete kafa tutan feodal b e y ­
ler haline gelm elerini önlıyecek ça rele­
rin de bulunm ası lâzımdı.
İşte bu hayati dâvaların h alli için
iktâ m üessesesinden faydalanm a işi ele
alındı. Bunu da ele alan ünlü Selçuklu
veziri N izam -üI-M ülk idi. N eticede S e l­
çukluların askerî iktâ sistem leri ortaya
çıktı. A skerlere bir v e y a birden fazla
köy iktâ edilm ek su retiyle hareketli Türk
züm resi toprağa bağlanm ış oluyor, top­
raklar ekilip işlen irk en hem iktisadi
m enfaatler sağlanm ış, hem de toprağa
bağlı bir askerî sın ıf doğmuş oluyordu.
B öylece büyük Türk d evlet adamı N i-
zam -ül-M ülk, yerli züm relerle m en su ­
bu olduğu Türk züm resinin h u su siyet v e
m üesseselerini çok iy i bilen bir şah si­
y e t sıfatiyle, bunları yeni şart v e zaru -
ruretler m uvacehesinde y ek d iğ eriv le
m ec/.etm e işini Türk züm resini v e onun
devletinin lehine halletm iş oluyordu.
N etice itibariyle; N izam -ül-M ülk'ün
tesis etm iş olduğu askeri iktâ sistem i
Sultan M elikşah zam anında Selçuklu im ­
paratorluğunun her tarafına yay ıld ı.
A sk erî iktâ rejim i zam anla S elçu k lu lar­
dan kopan v e onların tesirlerine maruz
diğer d evletlere de geçti. Bunlar: H ava-
rizm şahlar (H arzem şahlar), A tab eylik ler
v e A nadolu Selçukluları gibi d ev le tler ­
di. Bu sistem M usul A tab eyliği y o lu y le
E yyûbî v e M em lûklere, A nadolu S e l­
çuklularından da O sm anlılara geçti.
Selçuklu iktâı ile eski Türk askeri
v e idari an’aneleri y en i şartların ica b ı­
na göre tanzim edilirken, n eticed en hem
ferdler hem de d ev let m em nun k alıyor­
du. Zira askerler iyi bir geçim k a y n a ğ ı­
na sahip şekild e toprağa bağlanırken
d evlet de m aaşsız bir orduya kavuşm uş
oluyordu. Zira, köle v e ücretlilerden
m üteşekk il m erkez k u vvetleri hariç ar­
tık eski m aaşlı ordu ortadan kalkm ıştı.
Ordunun büyük kısm ını teşk il eden iktâ
sahipleri kendi m aişetlerini hazarda te ­
m in ettikleri gibi seferde de erzak, s i­
lâh, at ve çadırlarını tem in ediyorlar­
dı.
B üyük Selçukluların askeri iktâ sis­
tem lerinin A nadolu Selçuklularında d a ­
ha fazla tekâm ül ettiğin i görüyoruz.
Büyük Selçuklulardan daha m erk eziy et­
çi olan Anadolu Selçukluları, iktâ siste ­
minde m erkeziyetçiliğe pürüz teşk il e -
den tarafları kaldırm ışlardır. Bu cü m le­
den olarak askerî iktâlar daha küçük
parçalara ayrılm ıştır. M aamafih büyük
d evlet adam larına verilen gayrı askerî
büyük iktâlar Büyük Selçuklularda o l­
duğu gibi Anadolu Selçuklularında da
sonuna kadar devam etm iştir. Bu b ü ­
yük iktâlar bazen v ilâ y et büyüklüğünü
bile bulm aktaydı.
Anadolu Selçuk lu iktâ sistem in in
muntazam işleyişi 1243 Kösedağ sa v a şı­
na kadar sürm üştür. K ösedağ m ağlû b i­
yetinden sonra A nadolu M oğol istilâ sı­
na marûz kalırken, bir taraftan S e lç u k ­
lu ordusu çöküyor ve m em lek ettek i k a ­
rışık vaziyetten iktâ sistem i de büyük
zararlar görüyordu. B ir çok iktâ sa h ib i­
1540
nin m aişet m enualarını kaybetm eleri
yüzünden kargaşalıklar doğuyordu.
İşte A nadolu böyle idarî, askeri ve
İktisadî sarsıntılar geçirm ekteyken, bir
takım Uç b eyleri, llh an lı h âkim iyetinin
uzanm adığı batı A nadolu’da y en i b e y lik ­
le r kurm aya başlam ışlardı. Bu b eylik ler
S elçuklu ik tâın ı kendi bü n yelerin e m a-
led erek y en i ele geçirdikleri m em lek et­
lere naklediyorlardı. Bu b eyliklerden b i­
risi de OsmanlIlardı. Selçukluların ask e­
rî iktâı OsmanlIlarda tım ara inkılâb e y ­
ledi. İm paratorluğun k u vvet kaynağını
teşk il eden bir sistem olarak karşım ıza
çıkan tım ar rejim i OsmanlIlarda en m ü ­
tekâm il şek lin e ulaştı.
M irî arazinin taksim atı
A razi-i em iriyye v ey a arz-ı m irî y a ­
hut arc-ı m em lek et diye anılan toprak­
lar bir çok k ısım lara ayrılır. Bunların
bir kısm ı büyük parçalardan ibaret o -
lup hususî isim ler taşır, bir kısm ı da
daha küçük parçalardan teşekkül edip
tım ar k elim esî de beraber söylenir. B i­
naen aleyh bunlar tım arın çeşitlerin d en
başka bir şey değildir. Büyük parçalan
teşk il edenleri şunlardır:
1 — H a v a ss-ı hum âyun : F etih ler
sırasında yen i zaptolunan araziden d e v ­
le t h issesi olarak ayrılan yerlerdi. D e v ­
le t h issesi haslar durumundaki bu y e r ­
lerin varidatı d evlet hâzinesine girerdi.
Mukataa v e iltizam su retiyle idare o lu ­
nurdu. H avass-i hum âyunun bir kısm ı
padişah h assı olup geliri iç hâzineye g i­
rerdi.
2 — Haslar : Y üksek d evlet erkâ­
nını teşk il eden vezir, beylerb eyi, d ef­
terdar, nişancı, hazasker, sancak b eyi v e
em sali v a zife sahiplerine tevcih ed ilir­
di.
3 — P aşm aklık : Padişahların an ­
nesi, zevceleri, h em şireleri, kızlarına
ayrılan topraklar.
4 — M alikâne arazi : Bu n evi ara­
zi S ivas v ilâ y etin in m u h telif yerlerinde
m evcuttu. «Türk H ukuk v e İktisat Ta­
rihi M ecmuası» nın ikinci sayısındaki bir
tetkik yazısın d a m alikâne arazilerin hu­
su siyetleri şö y le belirtilm ektedir: «Bu
n ev i m ülk v e vak ıfla r im paratorluk d ev­
rinin bütün v e serbest vakıflarından
farklı olarak, sahiplerine toprağın y a l­
nız m ü lk iyetin e sahip olm aktan m ü te-
 v e 11i t m ahdut haklar tem in etm ektedir.
Bu gibi m ülkler d a h ilin e d ev let, kendi­
sine ait her türlü huk u k v e rüsum u top­
lam ak için m üdahale etm ektedir.
Bundan başka, m irî topraklar ve
rakaüesi devlete a ît toprakların «tah­
sis» ve «irsad» kabilinden vak f v e tem li­
ki rejim inden tam am en fark lı olarak,
burada toprakların m ü lk iy eti d evletin
d eğil hususî şahısların v e y a îıukukî şah ­
siyetlerin elindedir. B u su retle vakıf
v ey a m ülk olunan şey d evlete ait rüsum
ve haklar değil, beiki toprağın rakabe-
sinin m ülkiyetidir.»
5 —- V akıf arazi : B u n evi v ak ıf a-
razi. im paratorluk arazisinin um um î tas­
nifinde zikrettiğim in arazi-i m irîyeyi
m evkufe kısm ına dahil olm aktaydı. H u ­
kukî mânada vakfın tahakkuk ed eb ilm e­
si için vakfoiunan şey in vak fed en in m ül­
kü olm ası şarttı. B u bakım dan m irî a-
raziye dahil olan yerlerd en yapılan v a ­
kıflar «tahsis» ve «irsad» kabilinden v a ­
k ıf addedilirdi, B inaen aleyh , m irî arazi­
den bu neviden yap ılan tah sisler huku­
ki mân a siyi e v ak ıf olm ayıp beytülm ale
ait bir şeyin, b eytü lm alce m asraf olan
bir cihete tahsisinden ibaretti ki, buna
vak ıf denm esi d evam lılığın d an m ü tev el­
litti.
6 — A rpalık arazi : Y üksek rütbe­
li ilm iye ricali ile m ühim saray adam la­
rına, vazifelerinde ik en m aaşlarına ilâ ­
veten vazifeden ayrıldıktan sonra da
tekaüt v e m âzuliyet m aaşı kabilinnden
gelir tem in etm ek üzere tahsis ed ilen a -
razi idi. A rpalık arazi tahsis edilirken;
ordu ve saray erkânının hayvanlarına
yem , hizm etkarlarına iaşe bed eli olm a­
sı, İlm îye ricaline de, bunların v azifele­
rinden ayrılm alarından sonra, kendi
m ensuplarının ia şe v e sair ih tiyaçların ı
tem in endişesinden kurtularak v a k itle­
rini ilim ve ibadete h asredebilm eleri h e ­
defi gözetilm ekteydi. O naltm cı asırda
Yeniçeri ağası R ik âb -ı hüm âyun ağaları,
B öiük ağ a la n gibi ordu v e saray erkânı
ile Padişah hocası, Ş eyh ü lislâm y e K a­
zaskerler gibi ilm iye rica lin e arpalık v e ­
rilirdi. O nyedinci asırda v a ziy et su iisti­
m al edilerek Vezir, B ey lerb ey i, S an -
cak beyleriııe ve daha bazı kim selere ar­
palık tevcih edilm iştir. O nsekizinci a -
sırda arpalık, sadece ilm iy e sın ıfın a in ­
hisar ettirilm iştir.
1541
7 — Yurtluk v e Ocaklık yerler : B ir
ülke veya m ıntıkanın feth i sırasında,
bazı üm eraya hizm etlerine karşılık, b a ­
zı y erli beylere d e ita a tla n n a m ukabil
daim î olarak tahsis edilm iş arazidir.
Y urtluk - O caklık arazi doğu A nadolu'­
da. m evcuttu. B u çeşit arazinin, has v e
tım ardan farkı h izm et m ü ddetiyle m u -
kayyed olm am ası evlâd ve akrabalarına
da in tik al etm esiydi. Y urtluk - O caklık
arazi m irî arazi olduğundan satılam az,
bağışlanam az v e vakfedilem ezdi. A ncak
o yerin şer’i v e örfî vergileri tah sis ed i­
len şahsa aitti. Yurtluk - O caklık sahip­
lerin in bir dereceye kadar bazı kazaî
hakları da m evcuttu. B u çeşit arazi sa ­
hiplerinin evlâd ve akrabası kalm azsa,
bu şahısların ölü m leriyle sahibi olduğu
yerler, h izm et m ukabili tevcih edilen
sair m irî arazi m uam elesine tabi tu tu ­
lurdu.
8 — Zeam et v e tım ar : H izm et m u ­
kabilinde tevcih edilen arazidir. Y ıllık
geliri en az 20 bin, en çok 99 999 akçe
olan dirlik zeam ettir. E ilibin akçeden
Y ukan zeam ete ağır zeam et, zeam et sa ­
hibine de zaim denirdi.
Z eam et d ef’aten tev cih ed ild iği g i­
bi bir tım ar sahibi de terfi su retiyle zaim
olabilirdi. Bir zeam et m ünhal olunca t ı­
m arlara ayrılm ası caiz olm ayıp yin e ze­
am et halinde tevcih edilirdi.
M îrî arazînin en dikkate değer o la ­
nı tım ardı. Küçük parçalardan ibaret
bulunm ası bakım ından, m irî arazinin en
fazla sayıda olanı da tım ardı.
Tımarın n evileri
T evcih edilen va zifelere göre tım a­
rı :
I — S efere gitm esi şart olanlara
m ahsus tımarlar.
Ii — S efere gitm esi şart olm ıyanla-
ra m ahsus tımarlar.
olm ak üzere ik iye ayırm ak m üm ­
kündür. Şim di bunları ayrı ayrı gözden
geçirelim .
I — S efere gitm esi şart olanlara
m ahsus tım arlar :
A — İleri h izm etlilere m alı su s t ı ­
m arlar :
a) T ezkireli tım ar : T evcihi m er­
kez tarafından yap ılm ış v e y a tanınm ış
olup D iv a n -ı hüm âyun ta h v il kalem in -
 de kavdı ve sipahinin elinde tezkiresi
yâni beratı bulunan tımardı.
b) Tezkiresiz tım a r : V ezir veya
bir vilâyetin beylerbeyi tarafından tev ­
cih olunan tımardı. Tezkiresiz tım arın
iptidası tezkireli tımardan bir akçe ek ­
sik olurdu. M eselâ, R um eli’de tezkireli
tım arın iptidası 6000 akçe ik en tezk ire- âm irlerine ayrılan tımarlar.
sizinki 5999 akçe idi. Tezkiresiz tımar
icabında m erkez tarafından başkasına
tevcih edilebilirdi. Bu şekildeki tımarın
sahibi harpte yararlık gösterince tım a­
rının tezkireli olm asını rica ile bir ak­
çe terakki isterdi.
c) B enevb et tımar : Bir kişiden
fazla insana tahsis edilm iş tım ar olup,
bunun sahipleri nöb etle sefere giderler­
di. Buna m ünavebe tım ar v ey a kârnev-
bet tımar da denirdi.
d) H üküm et m erkezinde bulunan
Kumbaracı v e lâğım cı askerlerine m ah­
sus tımarlar. A skeri teşk ilât kısm ında
zikredildigi veçhile kumbaracı v e lâğım ­
cıların hepsi tım arlı olm ayıp bir kısm ı
ulufeli idiler.
B — Geri hizm etlilere m ahsus tı­
marlar :
a) Mülk eşkincili tım a r : Bu çeşit
tımara, sahip olanlar bizzat sefere g it­
m eyip yerlerin e cebelü gönderirlerdi.
b) M üsellem ve kızılca m üsellem ­
lere tahsis edilen tımarlar.
c) Yaya, yörük ve cambazlar gibi
geri hizm ette kullanılanlara m ahsus tı­
marlar. Yaya ve m üsellem ocakları On-
altıncı asır sonunda kaldırıldıklarından
bunlara ait yerler de zeam et v e tımara
bağlanm ıştır.
II — Sefere gitm esi şart olm ayanla­
ra m ahsus tım a rla r:
A — K ale, boğaz, derbendlerin m u­
hafazasına m em ur olanlara m ahsus tı­
marlar,
B — Şahinci, yuvacı, kayacı, okçu
gibi m uayyen hizm et sahiplerine ayrılan
tımarlar,
C — K ale hizm etlerinde bulunan
dizdar, kethüda ve hisareri deniien ka­
le neferlerine tahsis edilen gedik tım ar­
lar.
D — M akam -ı hizm ette tımar : B il­ tım ar m evzuunu inceliyerıler sah ib -i arz
hassa doğu A nadolu’daki Kürt bev-zâd e-
lerine. d evlete daha fazla bağlanm aları
için hizm et şartı aranmadan tahsis e-
dilen tımarlardır.
1542
E — D evlet m erkezinde vazifeli bu­
lunan D ivan -ı hümâyun kâtibi, M ütefer­
rika, D ivan- 1 hum âyun Çavuşu gibi hiz­
m et sahiplerine tahsis edilen tımarlar.
F — H asahır hizm etine bakan v o v -
ııu k la n n âm iri ile çeribaşısına; y in e has-
ahır hizm etlilerinden vuııd ocaklarının
G — V oyn u k lan n ziraat ettikleri
b aştin alan n , kinez v e perim kürlerin â-
m irlerine tahsis edilen tımarlar.
S ahib-i arz ve köylü
Tımar sistem inin iy i anlaşılabilm e­
si, sah ib -i arz v e köylünün bu sistim da­
hilin d ek i m evk ilerin in tam mâna siyle
tayin in e bağlıdır. Z âten tımar sistem i o
kadar ehem m iyetli bir m ezvudıır ki,
Osmanlı d evletin in İktisadî tarihinin, i-
darî teşkilâtının ve hukuk prensiplerinin
h a y li zengin m alzem esini burada bul­
m am ız müm kündür. Yâni tım ar sistem i­
n in in celen m esiyle işaret ettiğim iz nok­
taların aydınlanm ası da im kân dah ili­
ne girer.
Osm anlı toprak idare sistem i hak­
kında bilgi verm eye başlarken, Osm an-
h ların bu hususta islâm i hukuk kaid ele­
rinden ayrılm am akla beraber bunları,
zaman., zem in v e ihtiyaçlarla ahenkleş­
tirdiklerini, şer’î esaslara örfî esasları
te lif eyled ik lerin i kaydetm iştik. İşte, O s­
manlI arazi sistem inin en nazik v e o
n isb ette karışık gibi görünen sa h ib -i arz
v e reaya m ünasebetleri m evzuuna girer­
ken bu m ühim noktanın hatırlanm ası
gerekir.
Osmanlı tım ar sistem inde üç unsu­
run m evcu t olduğu görülür. Bu unsur­
ların birisi devlet, ¡kincisi sah ib -i arz,
üçüncüsü de köylüdür. D evlet, toprağın
sahibidir; ayni zamanda idari, kazaî ve
sair kudretin m üm essilidir. S ah ib -i arz,
tım ar arazisine nezaret eden adamdır.
K öylü de tım ar arazisini işliy en k im se­
lerdir. K öylü karşısında sah ib -i arz ba­
zı yönlerden d ev let otoritesinin m üm es­
sil v e mem uru gibidir. Bunun içindir ki
ile köylü yü ele alarak bu m evzuda sa­
dece iki unsur zikretm işlerdir. Gerek sa­
h ib -i arz, gerekse köylünün durum ları­
nın tafsilen gözden geçirilm esiyle bu
 unsurların m ah iyetleri daha iyi anla­
şılacaktır.
M iri toprakları işleten ve f i ’ilen bu
topraklar üzerinde oturan köy halkına
«reaya» veya «raiyyet» denirdi- Ş eh ir ve
kasaba halkı, köy toprağı ek seler de
köyde oturm asalar raiy y et sayılm azlar­
dı. R alyyei addedilm ek için köy toprağı­
na yerleşm ek icap ederdi. R aiyyet, iş ­
led iği toprağa sım sıkı b ağlı da değüdi.
îsted iği zaman, isted iğ i y e r e gidip y er­
leşebilir. Fakat bu gib i h allerd e sahib-i
arza «çift boğan resmi» adı verilen bir
tazm inat ödem ek zorundadır. Bu para,
köylünün oradan ayrılışın ın cezai m ahi­
yet taşıyan nakdî m ü eyyid esi değil, top­
rağın boş kalışından m ü tev ellit d evletin
uğradığı zararın karşılığıdır. N itekim , bu
toprak başka birisi tarafından ek ilm eye
başlanınca tazm inat da kalkar.
Biz köyün tım ar adı altında bir dir­
lik addolunan vergilerin e sahip olan
kim se «sahib-i raiyyet» durumundaydı.
Bu vaziyete göre; başta padişah olm ak
üzere, bütün has, zeam et v e tım ar ta -
surruf edeıı şahıslar, bu tasarrufları c i­
h etiy le sahib -i raiyyet durumundadır.
D irlik arazisinde oturan v e burasını iş ­
leyen kim seler evlâtsız öldüğü v ey a üç
sene m üddetle tarlayı ekm edikleri tak­
dirde, sahib-i raiyyet bu araziyi «ta­
pu resmi» m ukabilinde başkasına sat­
mak - bu satış toprağın m ü lk iyetin e ta­
allûk etm eyen sadece işlem e v e ikam et
hakkının devrinden ibarettir - hakkına
sahip olduğu cih etle «sahib-i arz» v a s­
fını da haizdi- Zâten tım ar tasarruf e-
den kim seler esas itib ariyle «sahib-i
arz» diye anılm aktaydı.
D evlet hizm etinde çalışanların ço­
ğunluğuna, hâzineden nakid olarak maaş
verecek yerde, reayanın üzerindeki v er­
gilerden m aaş tahsis olunm ası esasına
dayanan bu sistem , A vrupa m ü ellifle­
rince um um iyetle Ortaçağ vasfın d a g ö ­
rülm ektedir.
H as v e zeam et tasarruf edenler de
sah ib-i arz durumunda olm akla beraber,
sayılarının çokluğu bakım ından, sahib-i
arz denilince akla tım ar sahipleri yani
sipahiler gelir. Onun içindir ki, sahib-i
arz ile reâyâ m ünasebetleri m evzuubahs
olunca sipahilerle köylünün karşılıklı
durumları hatırlanır. Z âten k öylü ile
1543
bizatihi karşı karşıya bulunan da tımarlı
sipahidir.
S ah ib -i arz ile k öylü arasındaki m ü­
nasebetler kanunlarla tespit edilm işti.
Esasen, sahib-i arzın tım ara tasarruf işi
de bir takını şartların yerine getirilm e­
siyle m üm kündü. Bir d irlik sah ib -i ar­
za hizm et m ukabili verildiğinden, onun
dirliğini m uhafaza edebilm esi hizm etini
yapm asına bağlıydı. S a h ib -i arz tımar
arazisini hüküm et nam ına idare ederken,
sadece bir nezaretçi ye bir vergi m em u­
ru durumunda değildi. E yâlet askerleri
bahsinde zikredildiği veçh ile, sahib-i ar­
zın tım arı idaresi, gerek kendisini gerek ­
se cebelilerini askerliğe hazrlam asm a bil­
vasıta teşk il ediyordu.
K öylü, tım ar arazisinin işlenm esi
m eselesinde, karsısında onu kontrol e-
deıı şahıs olarak sahib-i arzı görüyordu.
Sah ib -i arzın, bazı sebepler, tahtında tı­
mar arazisini işlem e hakkım başkasına
verm e selâh iyeti de bulunduğundan, k öy­
lü onun reâyâsı gibi görünüyordu. F a­
kat sahib-i arz bu üstünlüğüne bakarak
köylüye haksız m uam elede bulunm azdı.
K öylünün dirlik sahibi tım arlı sipahiyi
şikâyet hakkı m evcuttu. B öyle bir hâl
vukuunda dirlik sahibi haksız çıkarsa
ceza görürdü.
Reâyâ kendi sipahisini efendisi gibi
görürdü; bunun için sipahi köye geldiği
zaman üç gün hizm et etm ek, hayvanına
bakmak, sipahinin isted iği yerde anbar
yapm ak, v e öşür halinde sipahinin h is­
sesin e düşen m ahsulü pazar v ey a am­
bar yerine kadar götürm ekle m ü k ellef­
ti. Reâyâ istih sal ettiği m ahsulü sipahi­
sinin izni olm adan başka yere gönderir­
se m ahsûlleri m üsadere edilir, ayrıca
ceza da görürdü. Sipahinin m uvafakati
olm adan k öylü tasarrufundaki yerleri
başkasına v e tnukataaya verem ezdi.
Reâyâ, sipahisinin m uvafakati olmadan
ahır, ambar v e bina yapamazdı. Bunlar
sipahinin izni île yapıldığı takdirde de
tapu resm i ödenm esi kanun icabıydı.
Zira bina yapılan y erler ekilem iyeceği
için bu tapu resmi b ed el-i öşür yerine
geçerdi.
Reayâ üzerinde bulunduğu toprağı
ek m ekle m ükellefti. Reâyâ kendi y e ri­
nin bir kısm ın ı boş bırakıp başka sipa­
hinin toprağını ekerse, kendi sipahisi
ekm ediği yerler ipin ondan iki öf u r ahr-
 di- Buna mukabil sipahi de kendi reaya­ den başka İdarî ve bir m iktar adli selâ ­
sı talipken tımarından başkasına y er v e ­ hiyetleri de m evcuttu. Serbest tımar sa ­
remezdi. A yrıca reâyâ kendi sipahisinin hipleri dirliklerinin bulunduğu sahanın
yerini ektikten sonra başka sipahinin asayişini korum akla da vazifeliydiler.
arazisini de ekerse kendi sipahisi bun­ Bunun için «rüsûm-u serbesti» denilen
dan ceza m ahiyetinde iki öşür ceza ala­ v e en m ühim m i «cürüm ve cinayet* res­
mazdı. Sipahi tımar arazisinin yak ın ın ­ minden ibaret bir gelir tem in ederlerdi.
da veya tım arın bulunduğu köyde otu­ F akat bu noktalar kadının kontrol v e
rurdu. Sipahi köy dışında oturuyorsa hükm üne tabi bulunuyordu. D irlik te v ­
köye geldiği zaman köylünün gösterdiği cihi yapılırken serbest tım ar sahiplerine
yerde üç gün m isafir edilirdi. Ş a y et si­ dirliklerinin «tevcih beratları» na tım a­
pahi köyde oturursa reâyâdan her biri rın «bilumum rüsûm -u şer’iy e ve tek â-
üçer gün kendisini ve atını beslerdi. lif-i örfiyeieri ile tevcih» edilm iş olduğu
Reâyâıun ektiği toprak d evletin m a­ kaydedilirdi. Onun için reâyânm ö d e­
lı idi. Fakat kendisi bu toprağı işlem e m ekle m ükellef bulundukları bütün re­
hakkını alırken sahib-i arza bir tapu sim leri kendileri alırlardı. Serbest tımar
resmi öderdi. Bu resim, onun toprağa sahiplerinin asayişle ilgili bir m iktar ad­
m ülkiyetini değil, ekip biçm e, orada o- lî selâhiyetleri olm akla beraber, bunla­
turma v e reâyâlık vazifelerini yerine g e­ rın sahalarında yaşıyan reâyâ üzerinde­
tirme hak ve vazifelerini alıp yük len d i­ ki en mühim hakların kontrol v e tahak­
ğine delildi. Şarta bağlı olduğu cihetle kuk ettirilm esi yin e devlete aitti. Bu
tapunun bu şekli bile m uvakkat m ahi- haklar:
vetliydi. Reâyâdan biri ölse v e küçük a) A dlî selâhiyet; b) Cizyenin ta h ­
çocukları kalsa o çocuk yetişin ceye k a­ sili; c) îdam cezalarının icrası; d) D ir­
dar ölen şahsın yerleri başkasına v eri­ liğ i geri alabilm e hakları, gibi şeylerdi.
lip işletilirdi. Çocuklar büyüyünce baba­
2 — Serbest olnııyan tımarlar: S ip a­
larının yerlerini ekip biçm eye, devam e-
hi tım aıiarı bu çeşite dahildi. S ahib-i
derlerdi; yaln ız bu arada tapu resmi ö -
arz olan sipahinin asayişi tem in ve m u­
d eıierdi. Reâyâ öldüğü zaman hayatta
hafaza selâh iyeti yoktu. Osmanlı sipahi
çocuğu değil de babası kalsa v e babası­
sahib-i raiyyetinin, Orta çağın feodal
nın da başka yeri olm asa, sipahi de o y e ­
beylerinden en büyük farkı zaten bura­
ri başkasının verdiği tapu resm i üzerine
dadır. Malûm olduğu üzere Avrupa feo ­
ölen şahsın babasına verirdi. Reâyâ ha­
dal beyinin en başta gelen vazifesi ken ­
yatta iken oğulları kendi sipahisinin e-
di m ıntıkasında âsâyişi tem in v e hakla­
kip biçilecek yerleri varken başkasının
arazisine gidip çalışam azdı. rını korumaktı. Osmanlı ülkesinde idari
taksim at çerçevesi dahilinde âsâyişin
Sahib-i arzların İdarî selâhiyelleri korunması vazifesi sancakbeyi v eya su -
meselesi başıya aitti. Gerçi sancakbeyi de vali de
dirlik sahibi olm aları bakım ından sa-
Has, zeam et ve tım ar tasarruf eden­ h ib -i arz durumunda idiler. Hâkim geniş
lerin hepsinin birden sahib-i arz duru­ idari sahalarında bir kaç köy arazisin­
munda olduklarını söylem iştik. Bu dir­ den ibaret olan bu dirliklerini voyvoda
lik sahiplerinin selâhiyetleri arasında gönderm ek su retiyle idare ederlerdi. P a ­
farklar m evcuttur. Gerek bu cihetten; g e ­ dişah hasları da voyvoda v e m ültezim ­
rekse dirliklerin sahiplerine tem in etti­ ler y o liy le idare olunm aktaydı. Bu b a­
ği m enfaat bakım ından tım ar dirlikleri kım dan sancak arazisi Avrupa feo d a li­
ikiye ayrılır. tesi biçim inde sancak b eyinin bir «fief» i
1 — Serbest tımarlar: Has ve zea­ olm adığı gibi, tımarlı sipahi de idari v e
m etler ile dizdar ve v ak ıf tım arları bu inzibati selâh iyetleri olm am ası bakım ın­
çeşide dahildir. Serbest tım ara tasarruf dan A vrupanm küçük feodal b eyi ile m u ­
edenlerin yukarda sayılan selâh iyetlerin ­ kayeseye m üsait bir hal arzetmiyordu.

1544
 İlim ve Sanaf Hayatı, İçtimaî Müesseseler
OsmanlIlarda Oııdört ve Onbeşinci
asırlardaki ilim v e fik ir hayati ile imar
faaliyetlerinden kitabım ızın birinci v e i-
kinci ciltlerinde parça parça b ilgi v eril­
mişti. Birinci ciltte 94, 349, 375, 532, 592
nci sayfalarda, İkinci ciltte dc 710 uncu
sayfada m evcut bu m evzua ait bilgileri
burada tekrarlam ağa elbette lüzum y ok ­
tur. Lâkin, OsmanlIlardaki ilim v e fikir
hayatının gelişm esin i bir sistem dahilin­
de belirtebilm ek için Onaltı asra kadar
olan devreye pek özlü bîr şekilde göz
atm ak icap edecektir.
Ondördüncü asrın Osm anhlar için
kuruluş m ücadeleleri ile geçen bir asır
olduğu ’ malûmdur. Onbeşinci asrın ilk
yıllarında vuku bulan Timur darbesi bu
devreyi bir m üddet daha uzatm ıştır.
D evletin kuruluşunu tam am lam ıya çalış­
tığı bu gaye île pek m ücadeleli bir h a ­
yat yaşandığı devrede ilim v e fik ir ha­
yatının pek parlak olm ıyacağı tabii'dir.
İlim ve fik ir hayatının gelişm esi, hiç
şüphesiz, d evlet idaresinde istikrara, İç­
timaî ve kültürel m üesseselerin kurulup
gelişm esine, devlet m üesseselerinin m un­
tazam işlem esi yanında halk tabakaların­
da İktisadî refahın teessüsüne, ilim ve
sanat adam larının korunm asına ve b u ­
nunla ilgili olarak fik ir hürriyetine b a ğ ­
lıdır.
O sm anhlann kuruluş devrinde, bu
saydığım ız şartların ekserisi yen i tessiis
ve in k işaf eder vaziyette olduğundan,
m em leketteki ilim v e san’a t hayatı da
buna uygun olarak yavaş yavaş belirtil;
bir hal alm aya yönelm iştir. Ancak İs-
tanbulun zaptından sonradır ki, zik red i­
len şartlarda sarih bir gelişm e hasıl o l­
muş v e bu sayede de OsmanlIlardaki i-
lim v e san’at durumundan geniş çapta
bahsetm ek im kânına kavuşulm uştur.
İstanbul gibi büyük bir şehir Os-
m anlı İm paratorluğuna m erkez ya p ıld ık ­
tan sonra Osm anlı devletinin kuruluş
devri kapanarak yükselm e devrine g ir il­
diği malûmdur. O sm anhlann bu y ü k se­
lişi, sadece harp kudreti halinde, yâni
 m ücerret bir istilâ şek lin d e olm ayıp i-
lim v e san’at tarafı da dahil bulunduğu
halde bütün m üessese v e cep h eleriyle
vuku bulm uştur.
İstanbul’u fetheden büyük h ü k ü m ­
dar F atih Sultan M ehm ed ilm e değer
veren bir hüküm dar olduğu için, bir ta­
raftan. orduların başında im paratorluk
toprakların: g en işletm iy e çalışırk en öte
yandan da ilm in gelişm esin i m üm kün
kılm ak üzere em ek ler harcam ıştır. F a­
tih’in bu yold ak i gayretlerin in en m ü ­
him ini, sadece, d evrin en m eşhur şa h si­
y etlerin i İstanbul'a toplam ıya çalışm ası
d eğil, ilm in gelişm esin i sağlıyacak y ü k ­
sek tahsil m ü esseselerin i kurm asıdır.
D aha Orhan Gaz: zam anından itibaren
T ürkiyede tah sil m ü esseseleri ku ru lm a­
ya başlanm akla beraber, İstanbul’un f e t ­
hinden önceki devrede ilim sahasında
k ıym et aıv.eden şah siyetlerin , u m u m iy et­
le. tah sillerin i m em lek et sınırları d ışın ­
da yap m ış oldukları nazarı dik k ati c e l-
beder. N itekim Orhan Gazi’nin İzn ik ’te
kurduğu m edresenin ilk başm üderrisi
D avu d -ı K ayseri tah silin i M ısır’da, Ş e m -
seddin M olla F enarî Karaman v e M ısır’­
da yap m ış, B ursaiı K adı zâ d e-i Rumî
kendi m em lek etin d e okuduktan sonra
tahsil v e ilm in i H orasan v e S em erkand’-
da geliştirm iş, onun ta leb esi olan A li
Kuşçu da Sem erkand v e K ırm a n d a ta h ­
sil edip yetişm iştir. B in aen aleyh O sm an­
lIlard a ilm in gelişm esi v e «Kuruluş d e v ­
ri» ndeıı çok daha fazla sayıda şa h siy e­
tin yetişm esi, yerli tah sil m ü esseseleri-
nin inkişafa kavuşm asından sonra h a k i­
ki bir değer kazanm ıştır. B uııun için bu
bahse girerken ev v elâ tahsil veren m ü ­
e s s e s le r in durum larının tetkik: lâ zım ­
dır.
I —. MEDRESELER
B ir islâm devleti olan O sm anlı d e v ­
letin in tah sil ve terb iye m ü esseseleri
sair İslâm m em leketlerin d ek ilerin bir d e ­
vam ından başka bir şe y değildi. Orhan
Gazi zam anından itibaren Osm anlı ü lk e ­
sin de m edreseler kurulm aya başlanınca
başka m em lek ettek i m ed reseler örnek
alınm ış -bulunuyordu. N itekim ilk devre
O sm anlı m edreseleri daha önce A m asya.
K onya, K ayseri gibi A nadolu şeh irlerin ­
de m evcu t olan tahsil faa liy etin in bir d e ­
1546
vam ı m ah iyetin i taşıyordu.
İzn ik ’ten sonra Bursa ve E dirne’de
tesis ed ilm iş olan O sm anlı m ed reseleri­
n in öğretim kadrosu yü k sek kısım ları,
m em lek et için d e yetişen ler d e n başka,
b ilh assa m em lek et sınırları dışında ilm i­
n i ilerletm iş k im selerin istihdam ı su re­
tiy le dolduruluyordu.
Ö rnekleri şâir islâ m m em lek etlerin ­
den alm an O sm anlı m edreseleri, esâs
bakım ından d eğişm em ek le beraber, tek â ­
m ül arzeden bir takım tah avvü llere u ğ ­
ram ıştır. Tekâm ülün en açık örneğini
te şk il ed en tah a v v ü lier F atih M ehmed
ve K anunî S ü ley m a n zam anında vuku
bulm uştur. F atih M ehm ed «sah n -ı S e ­
man» m ed reselerin i. K anuni Süleym an
da «Süleym aniye» m edreselerini kur­
durm uş tur.
İstan b u l’daki m edreselerin yalnız
bunlar olduğu zaım edilm em elidir. F atih
M ehm ed zam anında Z eyrek, A ya so fy a v e
E yüpte de m ed reseler m eyd an a g e tir il­
m iş, ayrıca vezirleri de m edrese kurm a­
ları hususunda teşv ik eylem iştir. Onun
için d ir k i bir çok vezirler zam anla ba­
zısı İstan b u l’da bazısı da m em lek etin
m u h telif köşelerin d e m edreseler ya p tır­
m ışlardır.
MEDRESE DERECELERİ
F atih ’in kurdurduğu S a h n -ı sem an
m ed reselerin e g elin in cey e kadar O sm aıı-
lı m ed reselerin in derece v e bütün tefer­
ruatını tesp it eden bir nizam lam a y a p ıl­
m adığı an laşılıyor. H atta bu m evzuda
daha k esin konuşm ak icap ed erse d ere­
ce v e teferrü atın daha m untazam şek ild e
tesp it v e nizam lanm ası S ü leym an iye
m ed reselerin in kurulm asından sonradır.
Fatih Su ltan M ehmed m edrese k u ­
rulm ası işin i İlm iyeden y etişm e V ezir
M ahmud Paşaya h avale ettiğ i zam an ö n ­
ce «M edaris-i sem aniye» de den ilen
«sah n -ı sem an» m edreseleri m eydana g e ­
tirilm işti. K arşılık lı olarak dörderden
sekiz m ed rese teşk il eden bu toplulukta
152 oda m evcuttu. D aha sonra bunlara
m ahreç olm ak yâni talebe y etiştirm ek
üzere, bu m edreselerin arkasında «telin i­
me» v e y a «m u sıla-i Sahn» adı ile anılan
sek iz m edrese daha yaptırıldı. S ah n -ı
sem an m ed reselerin in b eherinde 19 oda
bulunm asına m ukabil tetim m e m ed rese­
 lerinin beheri sekiz od alı idi. T etim m e-
ierin yapılm asınd an sonra m edrese d e­
recelerinde daha iyi b elirlilik h a sıl oldu.
S ah n -ı sem an m ed reseleri yüksek,
ona talebe yetiştiren tetim m e m edrese­
leri de orta tah sile tekabül etm ekteydi.
Y üksek kısm ı m eydana g etiren sah n -ı
sem an talebesi «D ânişm end», onlardan
aşağı olan tetim m e ta leb esin e «suhte»
denirdi. Gerek dânişm end, gerek se suhte
«softa» Ier m ed resede y a tıp kalkarlardı.
Z am anım ızın tâb iriyle bunlar parasız y a ­
tılı taiebe durum undaydı. B ir de talebe
gibi m ek tep te y a tıp kalkan «muîd» 1er
vardı. B unlar m üderrislerin verd iği ders­
leri taleb eye tekrarlar, m üzakere eder
v e b ilhassa suh teleri daha yukarı d ere­
ce olan dânişm en dliğe hazırlarlardı. Mü­
derrisler zam anım ızın profesörlerine kar­
şılık ad dedild iğine göre m uidleri de şim ­
diki doçentler şek lin d e telâkki etm ek
müm kündür.
. S a h n -ı sem an m ed reselerin d e tefsir,
hadis, fık ıh dersleri okunm aktaydı. Bu
bakım dan ilâh iyat, hukuk v e ed eb iyat
fakülteleri v a ziy eti arzediyordu. K anu­
nî Sü leym an ordunun m ühendis, cerrah
ve tabib ih tiyacın ı nazarı itibara alarak
yaptırdığı m edreseleri bu ilim lerin ted ­
risine tahsis ey led i. B ö y lece Osmanlı
m edreseleri hukuk, ilâ h iy a t v e edebiyat
tedris eden sa h n -ı sem an, d iğeri de
riyaziye (m atem atik) v e tıb tedris eden
Sü leym an iye olm ak ü zere ik i kola a y ­
rıldı. S ü leym an iye m edreseleri de F a­
tih m ed reselerind eki gib i bir k ü lliy e
teşkil etm ekteydi. B ir tıb m edresesi ve
bir darüşşifa ile riyaziye ta h sili için dört
m edrese v e bir darülhadis yü k sek k ıs­
mı m eydana getirm ek te, ayrıca sem âni-
y e m edreselerin de olduğu gibi bunlara
m ahreç teşk il edecek bir tetim m e (m u -
sıla -ı sü leym an iye) kısm ı bulunm ak­
taydı.
O sm anlı m ed reseleri zam anla bir
takım d eğişik lik lere uğradı; «altm ışlı»
adı ile ayrı bir derece teşk il edildi. «Hâ­
riç» «dâhil» v e «altm ışlı» derecelerinin
her biri «iptida» v e «hareket» adı ile i-
kiye bölündü. S ü ley m a n iy e m ed resele­
rinde m evcu t dört d erecey e bir de, ön ­
celeri «havâmis» sonraları «hâmise» deT
nen derece ilâ v e edildi. H am ise d iye a-
nılan bu dercce Sü ley m a n iy e ile m u -
sıla -ı SüİPvms>nivp «■pBipa konuldu.
B öylece C evdet Paşa'nııı m eşhur tari­
h in in birinci cild in in 108 ve m üteakip
sayfalarında zik rettiğin e göre; Osm anlı
m edreseleri, son zam ana kadar devam
etm ek üzere 12 d ereceye ayrıldı: Bu
on iki derece aşağıdan yu k arıya doğru
şö y le sıralanıyordu; 1 — İp tid â-i hâriç,
2 — h a rek et-i hâriç, 3 — ip tid â -i dâhil
4 — h a rek et-i dahil. 5 — m u sıla -i sahn,
6 — sa h n -ı sem an, 7 — ip tid â -i altm ış­
lı, 8 — h a rek et-i altm ışlı, 9 — m u sıla-i
sü ley m a n iy e, 10 — h a v â m is-i sü ley m a ­
n iye, 11 — S ü leym an iye, 12 — D arülha­
dis.
Bu sayılan lard an aşağı addedildik­
lerinden «kırklı», * m ifta h » 'v e «h âşiye-i
tecrid» m edreseleri d ereceye d ah il ed il­
m iyordu. İstanbul m ed reselerin d e görü­
len dereceler Edirne v e Bursa m ed rese­
leri için de câri idi. E ski m erkezler o-
lan bu iki şehrin m üderrislerine «dev­
riye m üderrisleri» denirdi. K adılıklara
tâ yin lerin i isted ik leri takdirde İstanbul
m üderrislerine nazaran daha küçük ka­
d ılık lara tâ y in olunurlardı. Her m ed rese­
nin daim a bir m üderrisi bulunurdu. Ma-
am afih bazan bir m edresenin m üderris­
liğin d e ulâ, sân iye v e sâlise d iye üç de­
recenin tesis ed ild iği v e her bir derece­
y i bir m üderrisin tem sil ettiği de olur­
du.
M edreselerin teşk ilâtı O naltıncı as­
rın sonlarına kadar m untazam y ü rü tü l­
dü. F akat daha sonra, d evletin sair m ü-
esseselerin d e göze çarpan bozukluk bu­
raya da sirayet etti. M edrese nizam la­
rının bozulm a devrinde bu m ü essesele-
ri en fazla m ü teessir eden cih et, ehil
olm ayan k im selere m üderrislik v e r il­
m esi v e m üderrisler arasında da p â y ele-
rin iltim aslarla dağıtılm asıyd ı. Bu y ü z­
d en m üderrislik, ilim v e bilgi se v iy e si­
nin bir k arşılığı d eğ il «itibâri» b ir m a­
h iy e t aldı. M üderris d erecelerin in su iis­
tim ali yüzünden, v ilâ y e tle r e v ezir rüt­
b esinde v a li gönderilm esinde olduğu g i­
bi y ü k sek dereceli m üderrislerin sa y ı­
sı çoğaldı. Bazan derecesi m u ayyen bir
m edresenin m üderrisi, y erin d e k alm ak ­
la beraber, daha y ü k sek dereceli bir
m ed resen in m üderrisliğin e çıkarılm ış
sa y ılıy o r v e b öyle bir m uam ele «bil -
itib ar h a rek et-i m isliye» tâbiri ile an ı­
lıyordu. İltim as su retiy le bir iki derece
birden terfi ettirilen m üderrislere, m ed ­
rese ıstılahında «tafra* tâbir olunuyor­
du.
Her sene yapılan silsile halindeki
terfilerde 8 m üderris kaza tarikma nak­
ledilir, yâni kadılıklara tayinleri y a p ı­
lırdı. Bunların m edreseden ayrılm aları
üzerine de alt derecedekilerden 8 m ü­
derris üst dereceye geçirilirdi. Lâkin
sah n -ı seman kısm ı hep 8 m üderrisli
kaldığından m u sıla-i sahn’da toplanan
m üderrisler kolay kolay yükselm ek im -
Fatih küliiyesi Darüşşifası’mn yemek­
hanesi (Her iki resim de Dr. Prof. Süheyl
Ünver’in Fatih adlı eserinden)
İkinci Bayezid medresesi
1548
kânını bulam azlardı. En yüksek m üder­
rislik derecesi olan S üieym aniye darül
-hadis m üderrisliğine 'sahn-ı sem an m ü­
derrislerinden tâlip çıkm azsa, buraya
mahreç addedilen yerlerden sayılan Ku­
düs, Halep, Eyyûb, Selânik, Galata, Y e­
n işehir - Fener, İzmir, Sofya, Trabzon,
G irit m evleviyetierin in en m uteb erle­
rinden tâyin yapılırdı.
MEDRESE TALEBELERİ VE
DERSLERİ
Medrese talebesi evvelâ ilk öğreti­
m e karşılık g elen «iptida-ı hariç» k ıs­
mına girip derslerini okum akla işe b aş­
lar. m u vaffak iyet gösterdikten, yâni, bu­
günkü tabiriyle sınıflarını geçtikten
sonra «hâriç» m edresesi m üderrisinin
derslerine devam ederdi. Zam anım ızın
ortaokulları kabul edileb ilecek olan «hâ­
riç» m edresesini bitirince, bunun ikinci
kısmı vaziyetindeki m usıla-i sahn m ed ­
resesine devam ederdi. Zam anım ızın li­
sesi derecesinde kabulü m üm kün olan
m u sıla-ı sahn’dan sonra asıl yü k sek k ıs­
m ı m eydana getiren sahn-ı sem an ve
sah n -ı sü leym an iye’y e dahil olurdu.
S ahn-ı sem an’a girerse hukuk, ilâhiyat
ve edebiyat fakültelerine; sahn-ı sü le y ­
m an iye’y e girerse riyaziye v e tıb fa k ü l­
tesine ayrılm ış olurdu. İptida ve hâriç
bölüm lerinde hesap, hendese ve h ey ’et
(kozm oğrafva) gösterildiği cihetle, bu­
rayı bitiren bir genç sahn-ı süleym aııi-
y e d e okutulan fen b ilgilerini k avrıyabi-
lecek m alûm atla m ücehhez olurdu.
Yüksek kısm ı teşkil eden sahn m ed­
reselerinin dânişm end d iye anılan ta le­
besi tahsilini ikm al ile icâzet alınca, y â ­
ni diplom aya sahip olunca «mülâzım» is ­
m iyle deftere kaydolunur, m ünhal v u ­
kuunda en küçük m üderrislik olan y ir ­
mi veya yirm i beş akçeli m üderrislikler­
den birine tayin olunurdu. Y eni tayin
edilen m üderrisin bundan sonraki y ü k ­
selişi m esleğinde göstereceği k abiliyete
bağlıydı.
M edreselerde okutulan dersler bu
m üesseselerin derecesine uyarak üç k ıs­
ma ayrılırdı. İlk kısm a tekabül eden bö­
lüm de cüz’iy â t (u lû m -i cüz’iy y e) sayılan
hesap, hendese, h ey ’et (kozm oğrafya),
hikm et (O naltıncı asrın sonlarından it i­
baren, dinî inançlara aykırı görüldüğün­
 den kaldırılm ıştır), ve bir n ev î m ünaza­ eden «Sahn-ı Seman» v e «Sahn-ı S ü lev -
ra usûl ve dersi m ahiyetini taşıyan ilm -i manive» den mezun olan bir kim se «mü­
Cedel okutulurdu. Orta tahsile tekabül lâzım» adı ile kazasker defterine kaydo­
eden kısım , orta ve lise y e m uadil sayıla­ lunur v e tayin sırasını beklerdi. M ülâ­
bilecek şek ilde ik iye ayrıldığından ders­ zım ın bu b eklem e devresine «m ülâzi-
ler de buna göre idi. N itek im ortaokula m e u v e -snevbet» müddeti denirdi. T ayi­
muadil sayılabilecek bölüm de hasap v e ni bek leyen m ülâzım m üderrisliği seçer­
hendeseye yine yer verilir, ayrıca sarf se yirm i akçe ile istid â -ı hâriç m üder­
(gram er), nahiv (sen ta k s), iştikak m an­ risi, k adılığı seçerse yirm i beş akçelik
tık, kelâm ve hagiye-i tecrid okutulurdu. m üteaddit talip m evcut olduğu takdirde
Orta tahsilin ikinci kısm ını teşk il eden kadı olurdu. M edresedeki m ünhal için
tetimm e m edreselerinde yine m antık, im tihan açılır ve o y ere im tihanı kaza-
kelâm ve belâgat m evcuttu. Fakat b u ­
rada okunanlar bir önceki d e v red e n da­
ha m ufassaldı. Okunan derslerin durumu­
na göre, Ortaokula karşılık sayılab ilecek
m edreselere «m iftah», lise y e karşılık sa­
yılab ilecek lere de «telvih» m edreseleri
denm ekteydi. Y üksek kısım da okunan
dersler tefsir, hadis v e fıkıhtı. D erece
yükseldikçe dersleri daha m ufassal şe ­
kilde görme usûlü tatbik edild iğin d en ilk
m edresede m antıktan «şem sîye» şerh i­
ni okuyan talebe, daha üstün dereceli
m edreseye geçince, y in e ayni ilim den
«metali» şerhini takip eder; kelâm dan Süleym aıtiye m edreseleri
îtecrid» hâşiyesini okuyan talebe yu k a­
rısında «m evâkıf» şerhlerini görür, «m if-
tâh® şerhlerinden sonra «m utavvel« şer­
hi gelirdi. Yüksek m edreselerde en m ak­
bul eserler u sû l-i fıkıhtan «telvih, Adud
ve Menâr» şerhleri, fıkıhtan «Hidâye»
şerhleri ile «Mülteka» v e M olla H üsrev’-
in «Dürer ve Gurer» i, u sû l-i hadisten
îbn-ü l-E m ir, İb n -i Hacer’in eserleri i-
le tefsirden Zem ahşerî v e B ey za v î’nin
tefsirleri idi.
Dersler um um iyetle dersanede oku­
tulurdu- F akat talebe, çok olursa m ü­
derris dersini civar cam ilerde de verir­
di. D ersler, sabah v e ikindi nam azların­
dan sonra olm ak üzere günde iki defa
yapılırdı. D ers verm e şe k li sadece takri­
re dayanmaz, yü k sek sınıflarda mubaha-, Süleymaniye Tıp medresesi
se şeklinde de ders yapılırdı. B u sebep­
le m üderrislerin dersler için uzun uzun
hazırlıkta bulunm aları icap ederdi. Med­
reselerde Cuma v e S a lı günleri ders
yapılm az, bu günlerde talebe hususi- iş­
leri ve kitap istinsahı ile m eşgul olur­
du.

MÜLÂZÎMET
M edreselerin yüksek kısm ını teşkil Haseki Dârüşşifası

1549
 nan tayin olunurdu. Gerek kadılığa, g e­
rekse m üderrisliğe tâyin edilen kim senin
bundan sonraki yükselişi şahsi gayret
ve iktidarına bağlıydi.
M ülâzem et usûlü evvelce iy i bîr n i­
zâma bağlı değildi. M ülâzem et işlerini
nizâm altına alan Kanunî devrinin, m eş­
hur m üftisi Ebussu'ûd Efendidir. M ülâ-
zem etin 7 senede bir olacağı v e nöbet u -
sulü bu zat tarafından konulm uştur. £ -
bussu’ûd Efendinin koyduğu usûl son
zam anlara kadar aynen devam etm em iş,
bir takım değişikliklere mâruz k alm ış­
tır.
M ülâzım olan bir şahıs kadılık v e
m üderrisliğe gitaıiyerek askeri sınıfa
intisab ederse kendisine 20 bin akçelik
zeam et verilirdi.
Ş eyhülislâm , padişah hocası, kazas­
kerler, İstanbul kadısı, şehzade hocaları
v e taht kadılarının oğulları m edresede
okuyup m ülâzım olurlarsa, böyleleri sair
m ülâzım lardan farklı bir m uam eleye tâ­
bi tutulur ve bir im tiyaz halinde d iğer­
lerinden daha üstün dereceli m üderris­
liğ e tayin edilirdi’.
M edreselerdeki öğretim işleri gibi
m ülâzem et m eseleleri de zam anla bozul­
du. Koç;i B ey m eşhur risalesinde bu nok­
taya şu satırlarla parm ak basm aktadır:
«Bin üç (1594/1595) tarihine gelin ceye
kadar sahn m üridierinin şim diki m üder­
risler kadar vak ’ü itibarı var idi. Ve da-
nişm end olup, nice zaman m edarisde iş ­
tigali ilm etm eyince m ülâzım yazılm az­
dı. Ve kim se kim senin icazetsiz dâııiş-
m endin alam azdı. T arik-i ilm fevkalhad
pâk ve m azbut idi. Ol sebepten içlerin ­
de cahil v e ecnebi olm ayup h e r biri y o ­
lu ile gelm eğle eğer kuzat, eğer m üder­
risinden cüm lesi ilm -ü dini m ükem m el,
ırz-ı vekar sahibi adam lar olup, jnüders-
risliği halinde ilm -ü şerife v e m ansıbı
halinde din v e d evlete istik am et ile h iz­
m et edüp ibadullaha n ef’i marîz olurdu.
N ihayetül'em r bin üç tarihinden beri bu
intizam bozulup... kazaskerler dahi za-
m an -ı kabilde bivecih m azûl o İm ağla
içlerinde tam ahkâr v e haris olanlar za-
m an -ı m ansıbı fırsat v e fırsatı gan im et
bilüp, m enasibın ekserisin rüşvet ile
n aeh le verir oldular. V e m ülâzem etler
dahi yolu ile verilm eyüp satılm ağa bag-
lıy a lı voyvoda ve subaşı kâtibleri ve
avâm -ı na’sdan n iceleri beş on bin akçe
1550
ile m ülâzım olup, badehu zam an-ı k alil-
de m üderris v e kadı olup, sa h n -ı ilm ca ­
h iller ile dolup, eyü, kem belürsüz o l­
du» .
İLMİYENİN YÜKSEK MAKAM LARI
OsmanlIlarda İlm iyenin y ü k sek m a­
kamları raüderirslik, kadılık, kazasker­
lik ve m üftülük idi. B irer öğretim üyesi
olan m üderrislerden bir önceki bahsi
teşkil eden m edreseler kısm ında b a h se­
dildiğinden şim di diğerlerini görelim :
K adılık : D ivân v e huzur m ahke­
m eleri hariç, im paratorluk dahilindeki
bütün kaza İşleri re’yinde m ü stak il k a ­
dılara h avale edilm işti. Şer'î v e örfî h u ­
kuka ait bütün dâvalara kadılar bakar­
dı. K adılar yaptıkları vazife için evrak
tanzim i su retiyle hare alırlardı. Bu
harçların m iktarı ilk defa Y ıldırım B a-
y ezid zam anında V eziri âzam A li Paşa
tarafından tespit edilm işti. F atih kanun­
nam esinde harçların m iktarı şöyle te s­
p it edilm iştir: «kuzat bir sicild e 7 akçe
v e hüccetten 32 akçe ve su ret-i sicilden
12 akçe v e im zadan 12 akçe alalar ve
k ısm et-i em valden binde yirm i akçe ve
nikâhdan bikr ise 32 akçe v e sey y ib e i-
se 15 akçe alalar».
Kadı, m edreseden icazet alan k im ­
selerden tayin olunurdu. Yüz elli akçe­
liğ e kadar kadıların tayini kazaskerlik
m akam ı tarafından, bundan yu k arısı ise
veziriazam tarafından yapılırdı. K a d ılı­
ğın en yü k sek derecesi b e ş yü z akçelik
taht kadıları idi. Bunlar O sm anlı d e v le ­
tinin eski v e yeni m erkezleri olan B ur­
sa, E d im e v e İstanbul kadılıkları olup,
buralara sahn-ı sem an m üderrislerinden
tâyin yapılırdı. Taht kadılarından bir
d erece aşağı olarak üç yüz akçeden baş-
lıyan m ev lev iy e t kadılıkları g elm ek tey ­
di. Kudüs, H alep, Eyyüb, Selan ik , Ga­
lata, Y enişehir-F eneri, İzmir, Sofya, G i­
rit, Trabzon kadılıklarına m ev lev iy et
kadılığı denm ekteydi. M ev lev iy et kadı­
lığından sonra e y â let kad ılığı, ondan
sonra da kaza kadılığı gelm ek teyd i. K a­
za kadıları ad lî vazifelerin in yanında,
kazanın en büyük âmiri sıfa tiy le idari
v azife de deruhte ederlerdi. Kadılar
m edrese m ezunu, ilim v e irfan sahibi
olm aları bakım ından m uhitlerinde halk
 tarafından müm taz şah siyetler olarak enâm ların bir kısm ı padişahların d;î/
tanınırdı. haksızlıklarına bile mâni olarak onlam
Kazaskerlik: Osmanlı adlî teşk ilâtı­ m u tlak ıyetlerin i bazı yönlerde hafifle
nın en yük sek m akam larından biri olan tir gib i olm uşlardır.
kazaskerlik (kadıasker) B irinci Murad O nyedinci asrın sonlarından itibareı
zam anında ihdas edilm işti. O sm anlIlar­ şeyh ü lislâm tâbiri üstü» gelerek diğer
da ilk kazasker Ç andaıiı K ara H alil P a- söylenm ez olm uştur. Ondokuzuncu asu
şa’dır. K azasker ev v elc e bîr tane idi. da şeyh ü lislâm lar kabineye girmişle"
Fakat sonraları Rum eli ve Anadolu ka­ dir.
zaskeri d iye iki kazasker m evcuttu. K i­
tabım ızın 1445 inci sayfasında D ivan -ı II -* ONA1.TINCI ASIRDA
hüm âyun bahsinde tem as ettiğim iz v e ç ­ İLİM HAYATI
hile, kazaskerliğin F atih M ehmed zam a­
nında ik iye ayrıldığı anlaşılm aktadır. Parça parça ol­
Hammer ve d’O hsson’un b ildirdiğine gö­ m akla beraber O s­
re; M anisa Ç eleb isi’nin itibarını kıska­ m a n l I l a r d a k i ilim ve
nan Karam anı M ehmed P aşa’nı 11 ta v si­ sanat hayatına dair
yesi üzerine, F atih M ehm ed bu m aka­ İkinci Murad, Fa­
mı ik iye çıkarm ıştır; v e M uslihiddin tih M ehmed v e ik in ­
K estelânî ile Hacı H assn -zâd e bu m a­ ci Bayezid devri
kama tâyin edilm iş ilk şahsiyetlerdir. h âd iseleri sonunda
Şeyhülislâm lık: O sm a n lIla rd a ilm i­ (346, 582, 710 u n ­
ye sınıfının en yü k sek m evkii Ş ey h ü l­ cu sayfalara b ak ıl­
islâm lıktı. Ş eyh ülislâm lık , evv elâ «m es- m alı) derli toplu
n ed -i fetvâ» v eya «m ansıb-l iftâ» gibi şek ild e m alûm at v e ­
isim lerle baş m üftülük (m ü fti) şek lin -, rilm iştir. Z ik rettiği­
de başlam ış v e zam anla ehem m iyeti a r t ­ m iz kısım lar hemen
m ıştır. ilk devirlerde kazasker ve pad i­ hemen. Onaltıncı a s­
şah hocalarına nisb etle ik in ci derecede rın başına kadar o -
kalan m üftüler bilhare onlardan, yüksek la n d ev rey i için e a l­
ad d ed ilm iştir.. İkinci Murad devrinden dığından burada sa­
itibaren şeyhülislâm lara «m ü fti-i enam» dece Onaltm cı a-
da denm iye başlanm ıştır. M aamafih bu sırdaki ilim ve san’at
unvanın birdenbire yerleşm ed iği ve d i­ durum undan bahse­ Bir kazasker
ğerini ortadan silm ed iği anlaşılm aktadır. dilecektir. (Juannin’den
Zira F atih kanunnam esinde b ile hem
m ü ıti-i-en â m , hem de şeyh ü lislâm k eli­
m elerinin yeraldığm a şa h it olunm akta­
d ır.
F atih devrinden itibaren şey h ü lis­
lâm ların kazaskerlere tekaüdüm e başla­
dıkları anlaşılm aktadır. Z âten Fatih ka­
nunnam esinde de buna d elil sayılacak
noktalar m evcuttur.
Zam anın en bü yü k âlim leri olan
kim selerden tâyin ed ilen m ü fti-i-en â m -
lar, yalnız İlmî kudretleri ile d eğil ah­
lâkî salâb etleriyle de tem ayüz etm ek­
teydi. Onbeş v e Ona İtme j asır m ü fti-i-
en âm lan arasında bu y ö n leriyle tarihte
iyi nam bırakm ış kim seler m evcuttur.
Z em billi A li Cem alî Efendi, tbn-i K e ­
m al v e Ebussu’ud E fendi bu h u su siy et­
leri haiz m ü ftilerin en m eşhurlarıdır.
Onaltm cı a sn n ortalarına kadar m ü fti-î- Şeyhülislâm (solda) ve İstanbul kadısı

1551
 İlim v e san'at faaliyeti, d evlet te ş­
kilât ve m üesseseler! derecesinde uzun
süreli değişm ezlik m anzarası arzetm e-
m esi, bunuıı, dalıa ziyade şahısların y a ­
şam a ve faaliyetleriyle ilg ili olm ası ba­
kım ından, bir kaç asırlık bir devrin ilim
ve san’at h ayatının üç beş sayfanın iç i­
ne sıkıştırılm ası elbette m üm kün olmaz.
Esasen b öyle bir hareket k itabım ızın
kronolojik yapısına da uygun düşmez.
Hu sebeple şim dilik sadece onattıncı a-
sırdaki durumu burada kaydetm eyi, m ü­
teakip asırlardaki ilim v e san’at h are­
ketlerini de ilerde lüzum h a sıl olan k ı­
sım larda zikretm eyi uygun gördük.
İstanbul fatihi Sultan M ehm ed’in
zengin kültürlü bir şah siy et olm ası, ilim
adam larını koruması, İstanbul'u bir ilim
m erkezi halin e getirm ek üzere g a y ret­
ler sarfetm esi, bu cüm leden olarak F a­
tih k ü iiıyesım kurdurm ası, ilim adam la­
rını İstanbul’da toplam aya gayret etm e­
si, bu hususta din farkı gözetm iyecek
derecede açık fik irlilik gösterm esi, O s­
m anlIlarda ilm in gelişm e seyrinde bir
ham le teşk il etm işti, F atih’in, oğlu İk in ­
ci B avezid’in d e âlim v e şairleri koru­
m ası, eser sahiplerini taltif v e teşviki
ilm ijı gelişm e seyrinin devam ını sağla­
m ıştı. Yalnız, F atih devrinde beliren
serbest düşünce çığrı bu hüküm dar d ev ­
rinde devam edem em işti. H atib-zâde ve
M olla İza ri.g ib i m utaassıp şah siyetlerin
tesirinde kalarak M olla Lütfü gibi bir
kıym etin idam ına rıza gösterm esi bunun
en açık delili idi. İkinci B ayezid ’in o ğ ­
lu yavu z Selim çok sert tab iatlı bir h ü ­
kümdar olduğu halde, âlim lere k ıym et
verm iş v e onların sözlerini dinlem işti.
O sm anlı im paratorluğunun kudret ve
haşm etinin şahikasına u laştığı K anunî
Süleym an devrinde ilim ve san'atın in ­
kişafı devam etm iş, K anuni’den sonra
im paratorluğun iç bünyesinde bozulm a
em areleri v e san’at faaliy eti de bundan
m üteessir olm akla beraber, bozulm anın,
d evlet bünyesinin çeşitli sahalarına y ap ­
tığı tesir kadar, zaman bakım ından sür’-
atli olm am ıştır.
1 — DİNİ, HUKUKİ VE İÇTİMAÎ
SA H A D A ESER YAZANLAR
ik in ci B ayezid devrinde yavuz S e ­
lim v e hatta Kanuni Süleym an zam anı­
na intikal eden âlim lerin en m eşhurları
Z em billi A li Cemali Efendi (?-1525) ile
Ibn-i Kem al (1468/1469-16 nisan 1534)
îdi. 78 v e 81 num aralı ilâvelerim izd e ta ­
nıtılan bu âlim lerin şöhret yaptıkları
saha dinî ilim ler v e İslâm hukuku sah a-
sıyd ı. Yine ayni sahalarda şöhret yapan
ve k ıym etli eserler veren K anunî devri
âlim leri C elâl-zâde M ustafa (B ey ) Ç e­
leb i, Taş köprüi ü - zâde A hm ed İsam üd-
din Efendi, K ınalı-zâ d e A li E fendi v e
E bussu’ud Efendidir.
C elâl-zâde M ustafa Çelebi: K adı Ce­
lâ l adında bir âlim in oğlu olan M usta­
fa Ç elebi babasının ism inden dolayı Ce­
lâ l-zâ d e d iye m aruftur. T osya’da dün­
yaya g elen M ustafa Ç elebi bir m iktar
m em lek etind e okuduktan sonra İstanbul’
a gelm iş, salın-j sem an m edresesine g ir­
m iş, burayı bitirince m üderris olm uş, y a ­
zı v e ifadesinin gü zelliğin d en dolayı V e­
ziriazam P iri Paşanın tezk ireciliğin e ta ­
yin edilm iş v e daha yavuz S elim zam a­
nındayken D iv â n -ı hum âyun kâtib liğin -
de k a b iliyetlerin i gösterm işti. K anunî
Süleym an zam anında P iri Paşadan son­
raki m eşhur V eziriâzam Makbul İbrahim
Paşaya tezkireci olm uş, bu v azifed e g ö s­
terdiği m u vaffak iyet üzerine reisü lk ü t-
tab lığa getirilm iştir. R eisülküttabllkta
on sene çalışan C elâl-zâde 1535 te n işan ­
cılığa tayin edilm iştir.
C elâl-zâde M ustafa Ç elebi, ille ta y i­
ni üzerine 23 sen e n işan cılık etm iş, V e­
ziriazam Rüstem P aşanın istisk a lin e ta ­
ham m ül gösterem iyerek tekaütlüğünü
istem iş, m üteferrikabaşılık v e tam m a­
aşla tekaüd olan bu k ıym etli şahsiyet
sek iz senelik tekaüdlük hayatın ı m ü te­
akip İkinci defa getirilm iş olduğu n işan ­
c ılık ta bir sene bulunduktan sonra 1567
de v efa t etm iş ve E yyu b ’da kendi y a p ­
tırdığı cam iin haziresine defnedilm iştir.
C elâl-zâde M ustafa Çelebi bir ilim
adam ı olarak ifade ettiğ i kıym etin in y a ­
nında d evlete h izm etleriyle de değer
taşıyan bir kim sedir. N itekim ,, kendisi
uzun m üddet bulunduğu n işan cılık ta
gösterdiği yü k sek eh liy e t d olayısiyle
«koca nişancı» diye tanınır. N işancılığı
sırasında Osmanlı kanunnâm elerine y e ­
ni m addeler eklenm esi işinde yü k sek
kudretini gösterm iş, bunun için ona
«m ü fti-i kanun» d iyen ler de olm uştur.
C elâl-zâde M ustafa Ç elebi, İkinci B ay e -
 zid ve Yavuz Selim devrinin m eşhur n i­
şancısı T âci-zâde C âier Ç elebi (?-1515)
nin Osm anlı divanına koyduğu yazı tar­
zını daha m ükem m el şek le sokm uş ve
bu tarz kendisinden sonra da asırlarca
devam etm iştir.
C elâl-zâ d e M ustafa Ç elebi’nin eser­
lerinin m ühim leri ah lâk ıyat v e tarihe
aittir. Ah lâ kıy a ta ait eseri «M evahib-ül-
hallâk fi M eratib-ül-ahlâh» v e y a «Enis-
üs- selâtin» ism ini taşım aktadır. T a ıiîıî
eserleri «T abakat-ül-M em âlik fi dere-
cat-ül-M esâlik», «Selim nâm e» isim li te ­
lifleriy le «M earic-ün-nübüvve» isim li * E fendi «H adayık-ul-hakavık fi tek m ilet-
tercüm e peygam berler tarihidir.
Taşköprülü-zâde A hm ed İsam üddin
Efendi: Kısaca «Taşköprülü-zâde» diye
m âruf olan bu k ıym etli âlim in baba ve
büyük babası da birer âlim idi. K endi­
si 1495 te B ursa’da dünyaya gelm ek le
beraber babasının m em lek etin in T aşköp­
rü olm ası bakım ından «Taşköprülü-zâde»
diye tanınır.
A hm ed İsam üddin E feııd i’n iıı baba­
sı M uslihiddin M ustafa, Yavuz Sultan
S elim ’e hocalık etm iş, O nun babası H ay-
reddin H alil de K astam onu ve Sinop h ü ­
kümdarı C andar-oğlu İsm ail B e y tara­
fından. yüksek m aaşla T aşköprü’deki
i-M uzaiferiye M edresesi» m üderrisliğine
tayin edilm işti. Candar-oğuIIarı b e y liğ i­
ni ortadan kaldıran Fatih. Sultan M eh-
med, H ayreddin H alil E fen d i’nin yü k sek
ilm i kudretini duyduğundan onu sah n -ı
seman m üderrisliğine getirm ek istem iş,
fakai kendisi F atih ’in dâvetine icab et habelerin hayatlarından bahsetm ektedir.
etm ediği cihetle M uzafferiye m edresesi
m üderrisliğinden azledilm işti.
İşte böyle aileden gelm e ilm i bir olan K ınalı-zâde A li E fendi 1510 sen e­
m irasa sahip bulunan A hm ed İsam üd­
din E fendi İlmî çalışm alariyle baba v e
büyük babasına lâ y ık bir evlâd olduğu­
nu isbat etm iş bir kim sedir. H ayatı bo­
yunca okuyan ve öğrendiklerini eser h a ­
lind e gelecek nesle n a k le çalışan, sahn
m üderrisliği sıralarında yü k sek b ilg i­
sinden talebesini faydalandıran A hm ed
İsam üddin .Efendi 1553 te gözlerini k ay­
bettiğinden hayatın ın son y ed i senesini
karanlık içersin de geçirm iştir.
A hm ed İsam üddin E fendi pek çeşit­
li sahalarda eser verm iş bir ilim ada­
mıdır. B u sahalar: b iyografya, kelâm ,
m antık, meâni, tefsir, hadis, m etafizik
ve gram er m evzularını için e alm aktadır.
Taşköprülü-zâde ne yazık ki eserlerinin
mühim bir kısm ını tü r k ç e d eğ il de a-
rapça yazm ıştır. T aşköpriilü-zâde’nin e-
serlerinin en m ühim leri oğlu v e daha
başka kim seler tarafından türkçeye çev ­
rilm iştir.
Taşköprülü-zâde’nin en m ühim eser­
lerinden biri altıyüz kadar âlim ve şey*
hin tercüm e-i hallerini ih tiva eden «Şa-
k a y ık -ı num aniyye» dir. Ondört, onbeş
ve kısm en de onaltıııcı asırda yaşam ış
şah siyetlerin b iyografilerini anlatan bu
arapça yazılm ış eseri Edirıie’li Mecdi
iş-şakayık» ism i ile türkçeye çev irm iş­
tir. Taşköprülü-zâde’nin bu eseri onun
ölüm ünden sonra zeyller yazılm ak sure­
tiy le büyütülm üştür. N itekim N e v ’i-z â -
de A ta y î (1582-1635) Ş a k a y ık tercüm e­
sine 1634 sen esin e kadar. Ş ey h î M ehmed
Efendi (v efa tı 1732) de 1634" den 1717 ye
kadar, onun oğlu ise 1717 den 1729 se ­
n esin e g elen zey ller yazm ışlardır.
Taşköprülü-zâde’nin m ühim eserle­
rinden biri de y iııe arapça yazm ış old u ­
ğu «M iftah-us-saâde v e M isbah-us se-
yâde» ism iyle çeşitli ilim lerin m evzula­
rını tanıtan bir kitaptır. Bu eser, m eş­
hur âlimin, oğlu M ehmed K em alüddin E-
fendi tarafından «M e v z u a t - ül - ulûm » adı
ile türkçeye çevrilm iştir. T aşköprülü-zâ­
de’nin tercüm e-i iıal vadisindeki eserle­
rinden biri de «N evâd ir-ü l ahbar fi M e-
nakıb-ül-ahyar» adını taşım akta olup
hekim , h ey ’etşinas, m üetehid, v eli v e sa­
K ın ah -zâd e A li E fendi: Dinî ve ah­
lâki m evzularda eser verm iş bir kim se
sinde İsparta’da dünyaya gelm iş v e A -
nadolu kazaskeri ik en 1581 y ılın d a v e­
fat eylem iştir. S a h n -ı sem an ve sahn-ı
Sü leym an iye m edreselerin d e m üderris­
lik etm iş v e Şam , M ısır, Bursa, Edirne
v e İstanbul kadılıklarında bulunm uş o-
lan A li E fendi en m eşhur eseri «A hlâk-ı
Alâi» sin i 1563-1565 y ılları arasında Şam
kadısı iken yazm ıştır. Türkçe ilk ahlâk
kitabı addedilen bu k ıym etli eser İm ­
paratorluk devrinin son zamanlarında
bile m ekteplerde okutulm uştur. Kâtib
Çelebi ile N e v ’i-zâd e A ta î’ nin pek m et­
hettiği A li E fen d i’nin başka eserleri de
vardır.
E bussu’ûd Efendi: K anunî Süleym an
 devrinin m eşhur sim alarından biri olan
v e yirm i dokuz sene m üddetle şey h ü lis­
lâm lık m akam ını işgal eden E bussu’ûd
Efendi, vak fiyesine göre İsk ilip ’te, onun
tercü m e-i halinden bahseden eserlere
nazaran İstanbul civarında M üderris kö­
yünde v eya Sultan Selim civarında ba­
bası nam ına yap ılan bir tekkede dün­
yaya gelm iştir (30 ocak 1490).
Tefsir ve fıkıh sahasında cidden bü­
yük bir şöhret yapm ış olası E bussu’ûd
Efendi, gençliğinde M üeyyed-zâde A b­
durrahman E fendi v e İbn-î Kem al gibi
k ıym etli şahsiyetlerden ders görmüştür.
M edreseden icâzet alınca (1516) Ç ankı­
rı m edresesi m üderrisliğine tayin edilen
Ebussu’ûd Efendi, bu vazifeyi kabul e t­
m em iş, bir m üddet sonra 30 akçe ile I-
negöl İshak Paşa m edresesine m üderris
olm uştur. Bundan sonra m u h telif m ed ­
reselerde m üderrislik eden, 1528 de sahn-
ı sem an m üderrisliğine getirilen Ebus­
su’ûd E fendi burada ki beş y ıllık hizm e­
tini m üteakip Bursa kadısı , onun arka­
sından İstanbul kadısı, 1537 de Rumeli
kazaskeri olm uş. 1545 senesinde de Ş e y ­
hülislâm lığa getirilm iştir.
Daha kadılığı zamanında İlmî kud­
retini gösterm eye başlıyan E bussu’ûd E-
fendi, bilhassa kazaskerliği v e şey h ü lis­
lâm lığı devrinde bir d evlet adamı sıfa-
tiy le de m em leket için faydalı v e h ayır­
lı işler görmüştür. V azifesi icabı, k en d i­
sine havale edilen binlerce m eseleyi
fetvalariyle halle çalışan E bussu’ûd E -
fendi’nin am m e nizam ını ih lâl v e şeri­
ata m uhalefet vukuunda şiddetle hare­
ket ettiği olm uştur. Buna m isal olarak
O ğlan şeyh diye tarihe m alolan İsm ail
Mâşûkî, Şeyh M uhyiddin Karamanı,
Ş eyh Hamza B alî gib i kim selerin idam ­
ları için fetva verişi zikredilebilir.
Ebussu'ûd E fen d i’nin fıkıh sahasın­
da d evlet nizam ını esas tuttuğuna, bu­
nun için dar zih niyetli kim selerle m ü­
cadele ettiğin e dair de bir takım m isal­
ler zikredilebilir. Bu m eşhur b ilgin şey ­
hülislâm ın, zam anının en nüfuzlu adam ­
larından biri olduğu halde, siyasî işlere
karışm aktan ve nüfuzunu su iistim al e t­
m ekten çekindiği söylenirse de, bu h u ­
sus, bir dereceye kadar, m ünakaşaya
m üsait bir m ahiyet arzetm ektedir. Zira,
m uhtem elen Şehzade M ustafa’nın, kat’i
şekilde malûm olduğuna göre de Ş eh ­
1554
zade B ayezid’in katline dair fetva v er­
m iş olm ası, onun, m evkii icabı, siyasî
idam lara karıştırılm ış olduğuna delildir.
Ebussu’ûd Efendi zam anının m ühim
bir kısm ım okuyup yazm akla geçirdi­
ğinden k ıym etli eserler de kalem e alm ış­
tır. Eserlerinin m eşhurlan «Irşad-ül akl-
-ü sselim ilâ m ezaya-el-k u r’an-il-kerim »
adındaki çok kıym etli tefsiri, «F etavây-ı
Ebussu’ûd» adlı fetva m ecm uası v e «Ka-
sid e-i m im iyye» isim li telifidir. A yrıca
bir çok eserleri şerhetm iş v e zey ller yaz­
m ıştır. Ş iir sahasında da kalem oyn a­
tan Ebussu’ûd E fendi’nin türkçe şiirle­
ri pek k u v v etli şeyler değildir. Fakat
Kanunî Süleym an'ın ölüm ü üzerine y a z­
dığı m ersiye, onu Arap edebiyatına m al-
edecek derecede güzeldir.
1574 senesinde v efa t etm iş olan bu
âlim in kabri E yyub’da çarşı içindeki h a-
zirededır. İskilip’te babasının kabrinin
yanında bir câmi ve m ektep ile y in e o
civarda bir köprü, İskilip’in Bağözü k ö ­
yünde bir m ektep v e m escid, İstanbul’
da çeşm e v e hamam yaptırm ıştır. E bus­
su’ûd E fendi’nin soyu devam etm ektedir.
Bu sayılan âlim lerden başka, onal-
tm cı asır içinde dinî ve hukukî sahada
eser veren kim seler m evcutsa da, hayat-
ve eserlerinden bahsettiğim iz şah siyetler
derecesinde k u vvetli değillerdir. Yukar­
da sayılanlara nisbetle ikinci derecede
kalanların içinde en dikkate değer olan ­
ları şunlardır: Fevri A hm ed E fendi, A f-
yonkarahisar’lı A lıterî M uslihiddin M us­
tafa E fendi, A khisar’lı N evalî N asuh E-
fendi, V an’lı M ehmed E fendi, D ukakin-
zâde Osman B ey, A hi-zâde H alim i, A l­
tıparm ak M ehmed Efendi, BergamalI İb­
rahim E fendi, Firuz B ey -o ğ lu M ehmed
B ey gibi kim selerdir.
M üderris v e kadılıklarda bulunan
ve M edine-i M ünevvere kadısı iken
1592 de ölen. V an’lı M ehmed Efendi
«Sıhâh-i Cevheri» isim li lügati türkçe-
y e çeviren zat olarak meşhurdur. «Van-
kulu» ile tanınm ış olan bu Iugât İbra­
him M üteferrika’nın bastığı ilk kitaptır.
Vanlı M ehmed Efendi, İmam Gazali’-
nin «K im yay-ı saadet» isim li eserini de
türkçeye çevirm iştir. V anlı M ehmed E -
fendi gibi lu gât sahasında uğraşanlar
m eyanında A hterî M uslihiddin M ustafa
v e Fevri Ahmed E fendiler de vardır.
A hterî lugâtı ilim adamlarının m üracaat
 ettikleri bir eserdir. Gerek bu lu gât s a ­
hip ve m ütercim leri, gerekse diğerleri
daha başka sahalarda da eser verm işler­
dir. Ekserisi arapça eserlerden tercüm e­
ler yapm ışlar, h aşiye v e şerhler yap m ış­
lar, tefsir, fıkıh, hadis v e kelâm saha­
sında telif ve tercüm eler m eydana g e­
tirmişlerdir.
2 — TARİHLE İLGÎLÎ ESERLER
VE MÜVERRİHLERİ
OsmanlIlardaki en eski tarihî eserler
ve bunları yazanlar hakkında birinci c il­
dim izin 599, ikinci cildim izin 712’inct deddin Efendı’nın esas şöhretini tem in
şayialarında bilgi verilm iş ve OsmanlI­
larda tarihçiliğin, esas itibariyle, İkinci
Bayezid devrinde m ecrasını bulm uş o l­
duğuna da o arada işaret edilm işti. On-
altm cı asra girildikten sonra tarihî eser
m eydana getirenlerin sayısı çoğalm ıştır.
B unlar arasında sadece bir kaç y ıllık h a ­
diseleri, bîr hüküm dar devrini v eya m u ­
ayyen bir seferi yazanlar olduğu gibi,
O sm anhîann kuruluşundan başlayarak
yaşadıkları zamana kadar devreyi yazan ­
lar, hattâ H azreti Peygam berden baş-
ltyarak İslâm tarihinden bahsedenler
vardır. D inî, hukukî v eya edebî eserler
yanında tarihe y er veren kim seler de
m evcuttur. Tarihî m ahsûllerin bollaştığı
Onaltm cı asırda eser verm iş bütün şa h ­
siyetlerin, bir um um î tarih kitabı içinde
zikri elbette m üm kün değildir. Onun i-
çin burada en değerlileri ele alınacak­
tır.
Onaltmcı asırda yaşam ış tarihçilerin
en önem lileri îb n -i K em al, Â li, Hoca S a - harebesinde bulunm uş, daha sonra Haieb
deddin, Seiânik î M ustafa, C elâl-2âde Erzurum, 3ağd ad ve S iva s vılâyetlerin -
M ustafa Çelebidir, B unlardan başka Lût-
fi Paşa, Ebül Fazl M ehmed E fendi, M us­
tafa Cenabî, Topçular kâtibi Abdülkadir
E fendi, N işancı M ehmed Ç elebi gibi k im ­
seler de m uayyen bakım lardan dikkate
değer eserler m eydana getirm işlerdir.
Eseri tarihî m ahiyet taşım ası itibariyle
m ünşeat sahibi Feridun B ey ’i de bu a-
rada zikretm ek gerekir.
Tarihleri ve şah siyetleri ehem m iyeti
olanlardan îb n -i K em al (K em al P aşa­
zade) den 712 ve 809 uncu sayfalarda,
C elâl-zâde M ustafa Ç elebi’den de biraz
yukarıda dinî eser m eydana getiren­
ler m eyalım da bahsedildiği cihetle bura­ Onsekızinci asırda bir kütüphanenin iç:
da diğerleri üzerinde duracağız.
1555
Hoca Sadeddin Efendi: Yavuz S u l­
tan S elim ’in nedim i Haşan Çan’ın oğlu
olan Hoca Sadeddin 1,536 da dünyaya
gelm iştir. K uvvetli bir tahsil gören S a ­
deddin Efendi, şehzadeliğinde Üçüııcü
Murad’a hoca olm uş v e bu hükümdarın
saltanatı devrinde k u vvetli bir nüfûz te ­
sis eylem iş. Üçüncü M ehmed’iıı Eğri se­
ferinde bulunarak zaferin kazanılın asın­
da m üessir olm uştur. Ömrünün son y ıl­
larında şeyhülislâm olan Hoca Sadeddin
Efendi yirm i a y kadar bu makamda bu­
lunm uş ve 1599 da vefa t eylem iştir.
M üteaddit iim î eseri olan Hoca S a ­
eden kitabı «Hoca Tarihi» d iye de m aruf
olan «T ac-üt-tevarih» idir. Osmanlı sal­
tanatının başlangıcından Yavuz Selim
devrinin sonuna kadar geçen zam anı ih ­
tiva eden bu eserin d ili pek ağdalıdır.
T ac-ü t-tevarih 1862 v e 1863 yıllarında
iki büyük, cilt halinde basılmıştır,
A li : A sıl ism i M ustafa olup 1541 y ı ­
lın d a G elibolu’da doğmuştur. Kendisi
G elib o lu lu  li diye de tanınır. B abası­
nın adı A hm ed’dir. M edrese tahsilini b i­
tirdiği zaman şehzade Selim ’in divan
k âtibiiğine tâyin edilm iş, bu tâyin, Â li­
nin hayatının bu nevid en m em uriyetler­
le geçm esinde hayli m üessir olm uştur.
Bir m üddet sonra şehzadenin m aiyetin ­
den ayrılan  li, devrin m ühim şah siyet­
lerinden Lala M ustafa Paşa’ya intisab
ile ona divan kâtiblıği etm iştir. Bu n e­
viden vazifelerde senelerce kalan A li.
Lala M ustafa Paşa ile birlikte 1570 K ıb­
rıs fethinde ve 1578 Osm anl;-İran m u­
(Juannin’den)
de defterdarlık etm iştir. 1592 yılında y e ­
niçeri ocağı başkâtibliğine tâyin ed ilm iş­
se de bir m üddet sonra bu vazifeden, av­
lulunmuş tur. M azûliyeti pek uzun sür­
m eyen A lî’y e yeniçeri ocağında ikinci
defa vazife verilm iştir. Daha sonra A -
m asya v e K ayseri’de sancak b eyliği e t­
miştir. Son m em uriyeti Cidde sancak
b eyliği olan A li, 1599 da son bu m em u­
riyet sabasında v efa t eylem iştir.
Pek genç yaşlarından itibaren h aya­
tı m ütem adiyen hareketli m em uriyetler­
de geçm esine rağmen, A li hem en hem en
Ömrü boyunca okumuş, öğrendiklerini,
gördüklerini, ayni zamanda h issettiği
şeyleri kalem e alm ıştır. Kitaplardan ö ğ ­
rendikleri ile bizzat şahidi olduğu şe y le ­
rin kalem e alınm asından tarihî eserleri;
kültür ve his süzgecinden geçerek kâ­
ğıt üzerine intikal eden yazılarından da
edebî eserleri doğmuştur. Â li’nin eserle­
rinin m iktarı bir hayli olup, sayısı irili
ufaklı elli bir taneyi bulmaktadır. E ser­
leri içinde en m ühim ini <sKünhü'l - afa-
bar* adındaki tarihidir. E ser dört bölüm
üzerine tertiplenm iş olup ilk üç bölüm ü
İslâm tarihini m eydana getirm ekte, hat­
tâ az m iktarda olm asına rağmen y er yer
Avrupa m illetlerin d en de bahsettiği c i­
h etle bir um um î tarih manzarası, arzet-
mektedir. Dördüncü bölüm Osmanlı ta­
rihi olup, kuruluştan 1598 senesine ka­
dar gelm ektedir. B u eserin Fatih devrine
kadar olan kısmı İ277 ve 1285 y ılla rın ­
da basılm ıştır.
 li'nin y a n basılm ış K ünhü’l - ahba-
n n dan sonra tam olarak basılanı «Mena-
k ı b - ı Hünerveran» ıdır. H attatlara dair
olan b u esere îbnülem in M ahmud Kem al
(în al) in b i r m ukaddem esiy le 1926 da
T arih-i Osmani Encüm eni tarafından
tab edilm iştir. M enakıb-ı H ünerveraıi’a
kottan m ukaddim ede A l i ’n in hayatı ve
eserlerine dair etraflı bilgi verilm iştir,
 li’nin diğer eserleri b a s ılm a m ış tır .
Bunlardan mühim leri: K anunl’nin S ig et-
var seferi ve onunla ilg ili hadiseleri an­
latan -sHeft meciiss>i; şehzade S elim île
B ayezid arasındaki m ücadeleden b ah se­
den «N adir-ül-m eharib»; Onaltıncı asır­
daki yaşam a tarzı ile m uaşeret usullerini
anlatan «Mevâ’id ü ’n -n efâ ’is H kavâ'idi’I-
mecâlis»; Lala M ustafa Paşa v e Koca
Sinan Paşaların K afkas seferinden bah­
seden «Nusretnâme ve Fırsat nâme»; A ­
1 556
rapça İşrak-üt-tevarih isim li eserin ter­
cüm esi olan «Zübdet-üt-tevarih»; bun­
lardan başka «Feühnâm e-t Rodos»; «M e-
nakıb-ı H alil Paşa»; «M irkat-ül-Cihad»;
«F usûl-ı h all-ü akd ve u sû l-î harc-ü
nakd»; «T arih-ul-m etali», «Mir’a t-ü l-
avâlim» ism indeki eserleri zikre değer.
 li ’nin bir hayli de k u vvetli şiirleri m ev­
cut olup, m eşhur m üellif iki tane de di­
van sahibidir.
Selânİkî M ustafa: S elan ik ’te dünya­
y a geld iği cih etle Selânikî (S elân ik li)
M ustafa d iye anılan bu m ü ellifin doğum
tarihi b elli değildir. S elân ik î M ustafa
Efendi tahsilini tam am ladıktan sonra ç e ­
şitli d evlet hizm etlerinde bulunm uş, bir
kaç Vezirin m aiyetinde çalışm ış, bazı
seferlere katılarak mühim v a k ’alara biz­
zat şahit olm uştur. 1600 senesi civarın ­
da v efa t eden S elân ik î M ustafa'nın ta­
rihi 1563 ile 1599 seneleri arasındaki v u ­
kuatı ih tiva eden bir OsmanlI tarihidir.
Eser, m ü ellifin yaşadığı ve şahidi olduğu
devri ih tiva etm esi bakım ından m ühim ­
dir. Selân ik î tarihinin 1592 yılın a kadar
olan kısm ı basılm ıştır.
M eşhur İdrisi B itlisrn in oğlu olan
Ebülfazl M ehmed Efendi, babasının fars-
ça «Heşt Bihişt» in e bir zey l yazm ıştı--
1574 yılın d a v efa t eden Ebül Fazl M eh­
med E fen d i’nin b ir de hilk atten Kanu­
nî Süleym an’ın cülûsuna kadar gelen u-
mumi tarihi vardır.
M uhtelif m üderrislik vc kadılıklar­
da bulurm uş v e Üçüncü Murad devrin­
de Ölmüş olan M ustafa C enabî’nin «Ta­
rih-i b ilâd -ı Megarib», «R isale-i fi b in a-i
A yasofya v e kal'a-i K ostaııtaniyye», «tim
-üz-zâhir fi a h v a l-ü l evâil v el evahir»
isim li tarihi eserleri olup, en mühim m i
Çenâbî tarihi şek lin d e tanınan iki büyük
ciltlik arapça umumi tarihidir.
D ivan kâtibliği ile d ev let hizm etine
giren daha sonra defterdarlıklarda bulu­
nan, n ih a y et n işancılığa kadar yükselen
979 (M: 1571/1572) yılın d a v efa t eyliyen
Ramazan-zâde N işancı M ehmed Ç elebi’
nin eseri «Nişancı M ehmed Paşa tarihî»
adiyle basılm ıştır. B u eser hilk atten 1-
kinci S elim ’m saltanatının ilk yıllarına
kadar gelir. K anuni Süleym an v e İkinci
Selim devrinde yaşam ış olan Zaim Meh­
med Beyin, efendisi Sokullu Mehmed
Paşaya takdim ettiği «Cami üt-tevarih»
isim li eseri de kısm en Osmanlı tarihini
ihtiva etm ektedir.
Onaltıncı asrın sonları ile onyedinci
asrın başlarında yaşam ış olan bir tarih
yazıcısı da Topçular kâtibi A bdülkadir
Efeııdi’dir. «V ekayi-i tarihiyye» isim li
eserinde onaltıncı asrın sonu ile onye­
dinci asn n başlarına ait v ak ’alar anla­
tılmıştır.
Onaltıncı asırda bir de manzum ta­
rihlerden ibaret şehnâm eler vardır. Ş eh ­
nam ecilerin bir kısm ı resm en bu işe tâ­
yin edilm iş kim selerdi. OsmanlIlarda ilk
resmî şehnam eciyi Fatih Sultan M ehmed
tâyin etm iştir. Eski tercü m e-i h a l kitap­
larına göre ilk şehnam eci «Şendi» dir.
Manzum bir Osmanlı tarihi yazm ıva m e­
mur edilm iş olan Ş eh d î’nin Yavuz Selim
devrinde öldüğü söylenir. Onbin veya
dört bin beyitlik olduğu söylenen Ş eh -
dî şehnam esine İstanbul kütüphanelerin­
de rastlanamam ıştır.
Kanuni Süleym an’ın şehnâm eciliğe
tâyin ettiği F ettullah A rif Ç elebi’nin ba­
bası Şiraz’lı Kâtib D erviş, annesi de
Şeyh İbrahim G ülşeni’nin kızıdır. 1561
de ölmüş olan F ethullah A rif Çelebimin,
Hadım Süleym an Paşa’nın Hind seferi­
ne ait ik i bin beyitlik bir m anzum esi
m evcuttur. A yrıca altm ış bin, hattâ yüz
bin beyitlik olduğundan bahsedilen şeh ­
nam esine İstanbul kütüphanelerinde
rastlanamam ıştır. A rif Ç elebi’den sonra­
ki şehnam eci Şirvanlı Eflâtun, ondan
sonraki de Seyyid Lokman'dır. Seyyid
Hüseyin adında birinin oğlu olan S e y ­
yid Lokman’ın en m eşhur eseri «Hüner-
nâme» sidir: gerek bu kitabı gerekse
«K ıyafet-ül-in san iye fi şem ail-i Osma-
niyye» isim li eseri resim li v e tezh ib li-
diı-. Ayrıca .sŞehinşâhnâme», «Zafernâ-
me» ve «Moğolnâme» adlı eserleri var­
dır.
üçüncü M ehmed zam anına kadar
gelen vak ’aları manzum olarak kalem e
alan S eyyid Lokman’dan sonraki şeh-
nâmeci T alîkî-zâde M ehmed Çelebi'dir.
Şehnâm eciliğe tâyin edilm eden önce
Özdemiroğlu Osman Paşa v e Ferhad P a­
şaların K afkas v e Iran harekâtına işti­
rak etm iş olan M ehmed Ç elebi, eserle­
rinde bu harekâta ait v a k ’aları dile g e­
tirmiştir. Eserleri resim li v e tezhipli o-
lup «Revaniyye», «Tebriziyye» ve «Şeh­
nam e-i hümâyûn» adlarını taşımaktadır.
1557
Onaltıncı asırda manzum tarih y a ­
zanlardan birisi de «Asafi» diye ırıarûf
Dal M ehmed Ç elebi’dir. Özdemiroğlu
Osman Paşa’nm K afkasya’daki m uhare­
belerinden bahseden «Şecaatnâmc» adlı
eseri tezhipli ve minyatürlüdür.
Resm î şehnâm ecilik onyedinci asır­
da da bir m üddet devam etm iştir. Bu
asırdaki en mühim şehnam eciler asıl a -
dı Haşan olan «Hükmî», «G ani-zâde N a­
diri» ve «İbrahim Mülhemi» dir.
3 — COĞRAFİ ESERLER
Onaltıncı asırda birtakım coğrafî e-
serler de yazılm ıştır. Bunların arasında
kıym etli m alûm atı ih tiva edenler oldu­
ğu gibi, basit tarzda b ilgi verenler ve
çeşitli m alûm atla yüklü kitaplarında coğ­
rafî m evzulara dokunanları da m evcu t­
tur. M aamafih, bu asır içinde sayıları
pek fazla olm ayan bir iki kişinin coğ­
rafya v e bilhassa haritacılık sahasında
çok dikkate değer eser verdikleri gö­
rülm ektedir.
Onaltıncı asırda coğrafyaya ait en
kıym etli eseri m eydana getiren şahsiyet
Piri R eis’tir. Kendisi bir denizci oldu­
ğundan, kitabı da deniz coğrafyacılığı­
na dairdir. İkinci Bayezid devrinin m eş­
hur denizcilerinden K em al Reis’in y eğ e­
ni olan Piri R eis’in hangi tarihte doğdu­
ğunu bilm iyorsak da 1500 yılında Modon
önünde cereyan eden deniz harbinde bir
gem iye kumanda ettiği malümumuzdur.
O sırada tahm inen 25-30 yaşlarında bu­
lunduğunu kabul etsek 1470-1475 .sene­
lerinde doğması iktiza eder. Am ca veya
dayısı olan Kem al R e is le birlikte birçok
deniz seferine iştirak eden ve Akdenizi
çok iy i öğrenen Pirî R eis daha sonra­
ları K ızıldeniz donanması kum andanlığı­
na tâyin edilm iştir. Fakat, ikinci cild i­
m izin 1004 üncü sayfasında anlatıldığı
veçh ile, Maskat kuşatm asından sonra,
haklılık v ey a haksızlığına dair kat’i bir
şey söylenm esi imkânı olm ayan bir hâ­
dise üzerine 1553 te Basra’da idam ed il­
miştir.
Pirî R eis’in en mühim eseri «Kitab-ı
Bahriye» sidir. Bu eseri 1521 yılında
yazm ış, 932 (M ilâdî: 1525/1526) yılında
da ilâ v elerle genişletm iş v e veziriâzam
İbrahim Paşa vasıtasiyle K anunî S ü ley ­
m an’a takdim eylem iştir. K itab-ı Bahri-
Piri Reis’iıı renkli olarak deri üzerine yaptığı A tlas Okyanusu ile A m erika k;
yılarına a it dünya haritası (A slı Topkapı Sarayı M üaesi’ıt dedir)

1558
y e tetkik edilirse, Piri Reis'in o d evir­
deki coğrafî eserlerden edindiği b ilgi­
lerle keııdi m üşahedelerini iyi bir şe k il­
de telif eylem iş olduğu, bu k ıym etli
şahsiyetin araştırıcı bir zih n iyete sahip
bulunduğu hemen anlaşılır. K itab -ı Bah­
riye bir deniz coğrafyasıdır. Limanlar,
önemli m evkiler, tehlik eli kayalar, fır­
tınalar, med ve cezir, pusula kullanma
vesaire hakkında o devire göre k ıy m et­
li m alûm at m evcuttur. M üteaddit defa
dünyanın yuvarlaklığına işaret eden P i­
ri Reis bu kitabında A m erika’nın keş­
finden de bahsetm ektedir. K itab-ı B ah­
riye, Türk Tarih Kurumu tarafından
1935 te faksim ile olarak tab ve n eşre­
dilm iştir. AvrupalIlar da bu eser üzerin­
de bir havli durm uşlar ve esere dair bir
takım tetkik y a zıla n neşretm işlerdir.
Piri Reis, sadece nazariyatta kalan
bir coğrafyacı d eğil ayni zam anda bir
kartograftır da. Zira coğrafyayı harita
ile birlikte m ütaiea etm iş ve birtakım
Ali Macar Reis’in haritalarından: Batı Akdeniz ve İspanya
(Aslı Topkapı Sarayı Müzesi'ndedir)
1559
haritalar yapm ıştır. Onun en son ola­
rak 1929 da e le geçen dünya haritası
hakkında A bdülhak Adnan A dıvar *Os­
manlI Türklerinde ilim» adlı eserinde e-
sash bilgi verm ektedir. Piri Reis'in bu
haritası 1513 senesinde yapılm ıştır. M ez­
kûr haritanın. Christophe Colomb'un
1489 tarihli kaybolm uş haritasının bir
kopyası olduğu iddia edilm ektedir. Ha­
ritanın kenarındaki notlar arasında bu­
lunan :«mezbur hartide bu kenarlar ve
cezireler kim vardır. Kolonbun hartisin-
den yazılm ıştır» cüm lesi de bu iddiayı
teyid eder m ahiyettedir.
Onaltıncı asrın ikinci deniz coğraf­
yacısı da Piri Reis gibi bir denizci olan
v e ikinci cildim izin 1007 nci sayfasında
onun Süveyş kaptanlığından b ahsettiği­
m iz Sevdi A li Reis'tir.
Sevdi A ii Reis coğrafyadan başka
astronomi ve riyaziye de öğrenmiştir.
Eserleri: «Muhit*. «Mir’at-ül-m em âlik»,
«Mir’a t-ı kâinat» ve bir de Ali Kuşcu'-
i.
m : - . ■S .-
•
nun «Fethiye» sinin «H u lâsat-ü l-h ey’e»
isim li tercüm esidir. M ir'at-ül-m em alik
yarı hikâye yarı edebî bir d ille y a z ıl­
m ış coğrafî bir seyahatnam e m ah iyetin ­
dedir. Mir’a t-l kâinat’ta astronomi ile
ilg ili m evzular ele alınm ıştır. Yine as­
tronom iye ait bir eser olan «hulâsat-ül-
h ey’e» sadece bir tercüm e m ahiyetini
taşım ayıp Şeydi A li Reis’in birtakım i-
lâvelerini de ihtiva etm ektedir.
Şeydi Ali R eis’in asıl m ühim eseri
«Muhit» tir. Deniz coğrafyası ve astro­
nomi m evzularını işlem iş olan m ü ellif
bu kıym etli eserini 1554 te H indistan’da
Ahm edâbad’da yazm ıştır. Eser, sadece
m uhtelif kitaplardan edinilen b ilgilerin
nak liyle değil, şahsi tecrübe v e m üşa­
hedelerin topluluğiyle m eydana g etiril­
m iştir. Sevdi A li Reis, istifad e ettiği e-
ser v e şahısları zikretm ek suretiyle f i­
kir nam usuna hürm et eden tem iz karak­
terli bir kimse olduğunu da isbat e t­
miştir.
Eserleri kıym etli olan bu iki deniz­
ciden başka coğrafî eser yazan v ey a ter­
cüme eden başkaları da vardır. B unlar­
da coğrafî bilgiler m üstakil v aziyette o l­
m ayıp um um iyetle kozm ografya ile ka­
rışıktır. Bu neviden kitap yazanlar m e-
yanında Sultan S elim Camii m uvakkı-
tı Mustafa bin A li, Mahmud bin A li S i-
pahi-zâde, Mehmed bin Ömer, B ayezid
bin  şık, Mehmed bin M ustafa gibi kim ­
seler vardır.
Adnan A dıvar’ın «Osmanlı Türkle­
rinde tlim» adlı eserinde Batı kaynak­
larına istinaden; 1559 yılında T u n u slu
Hacı Mehmed adlı biri tarafından y a ­
pılm ış bir küre-i m usattaha haritasın­
dan bahsedilm ektedir.
Topkapı sarayı m üzesi kütüphane­
sinde A li Macar Reis tarafından y a p ıl­
m ış haritalar m evcuttur. A li Macar R e­
is’in şahsiyetine dair esaslı ve etraflı
bilgiye sahip olm adığım ız cihetle; A b-
dülhak Adnan A dıvar «Osmanlı Türkle­
rinde ilim» adlı eserinde bu haritalar
arasında bulunan bir k ü re-i m usattaha-
nın projeksiyon tipini gözönüııde bulun­
durarak bunun onaltıncı asırda yaşa­
m ış bir kim seye ait olam ıyacağını beyan
eylem ektedir.
4 — MATEMATİK VE ASTRONOMİ
Tıb ve riyaziye (m atem atik) tahsili
1560
için S ü leym an iye m edresesinin açılm ış
olm asına rağmen, onaltıncı asırda m üs-
bet ilim ler sahasında büyük v e mühim
eserler m eydana getiren yüksek değerli
şah siyetlere pek rastlıyam ıyoruz. Gerçi
bu asırda m atem atik v e astronom i, tıb,
hattâ kim yaya dair eser veren kim seler
bulunm akla beraber, bunların kitapları
dünya ilim tarihinde h u su siyet arzeden
şeyler sayılam az.
Onbeşinci asrın sonları ile onaltın-
cı a sn ıı başlarında yetişm iş ilim adam ­
ları «İkinci B ayezid devrinde ilim ve
kültür» başlığı altında ikinci cildim izin
710 uncu sayfada gözden geçirilm işti.
Onun için burada İkinci B ayezid’den
sonraki devrin şahsiyetleri ele alınacak­
tır.
Eserlerini Yavuz Selim v e Kanunî
Süleym an devirlerinde verm iş olan on-
altıncı asır m atem atikçilerinden biri k ı­
saca M atrakçı Nasuh diye anılan «Na-
su h -ü l-S ilâh i-u l-M atrak î» dir. M atrak­
çı N asuh «C em al-ül-kitab ve k em a l-ü l-
hisab» v e «U m det-ül-hisab» isim li riya­
zi eserlerini Yavuz Sultan S elim ’e tak­
dim etm iştir. M atrakçı N asuh’un m a te­
m atikten başka şeylerle uğraştığı da an­
laşılm aktadır. N itekim ayni m ü ellifin
«B eyan-ı m en azil-i sefer-i Irakeyn» i-
sim li bir eseri m evcut olup bunda İs­
tanbul’dan Irak’a kadar tesadüf edilen
şehir v e kasabalar anlatılm akta v e k i­
tapta şehirlerin bir kısm ının resimli
plânları bulunm aktadır.
Yavuz Selim v e Kanunî d evirlerin­
de yaşam ış m atem atikçiler arasında Y u­
suf bin Kemal v e Hacı Atm aca lâkabı
ile anılan Hacı M uhyiddin bin Mehmed
isim leri de göze çarpar. Y usuf bin K e­
mal eserinde cebirden de bahsetm iştir.
Hacı A tm aca’nın «M ecm uat-ül-kavaid fi
b eyan -ı m üntehab-il-fevaid» isim li bir
türkçe hesap kitabı m evcuttur.
Onaltıncı asırda riyaziye ile uğraşan
şahsiyetler m eyanm da Garsüddin A h -
med, bunun talebesi D erviş M ehmed bin
Lütfi, Cezayirli A li bin V eli, H ızır H a­
life adlarında kim seler de m evcuttur.
Bunlardan D erviş M ehmed bin Lütfi,
hocası Garsüddin A hm ed’in arapça y a z­
m ış olduğu eseri türkçeye çevirerek
«T ezkiret-ül-küttab fi ilm il-h isab s adını
verip Veziriazam S ok u llu ’y a takdim e t­
miştir. Aslen Cezayirli olm akla beraber
 İstanbul’da yerleşen AH bin V eli’nin
«T uhfet-ül-a'dad Ii zevilrüşd v e ’l sedad»
İsimli bir eseri m evcuttur. A li bin V e-
ti’nin bu kitabını incelem iş olan Salih
Z e k i merhum «A sâr-ı bakiye» isim li e-
seriııde; «m üellif silsile -i adediyeye bir
yerine sıfırdan başlam ış olsaydı, N a-
pier'den 24 sene ev v e l logaritm ayı k eş­
fetm iş olacaktı* dem ektedir.
Teberdar yani baltacı unvanı ile bir­
likte anılan riyaziyecilerden. H ızır H a-
life ’nin eseri «C ezire-i erkanı» adını ta­
şımaktadır. O naltıncı asrııı riy a ziy ecile­
rini sayarken, yukarda coğrafî eser y a ­
zanlar m evanında eserlerini k ayd ettiği­
m iz Şeydi A li R eis’i de riyaziye ve h ey -
etciler arasında hatırlam ak lazımdır.
Bir önceki asırda olduğu gibi O ıı-
altıncı asır riyaziyecilerinin ekserisinin
iıey'et yâni astronom i ile de m eşgul o l­
dukları görülm ektedir. M aamafih as­
tronom iye daha fazla y er v eren ler de
vardır. B öyleleri m evam nda Mustafa
Zeki, A bdullah bin Perviz, H afız M eh­
med bin A li, T akiyüddin M ehmed isim ­
leri sayılabilir. Bu h e y ’elcilerd en M us­
tafa Zeki. G ıyasüddin Ç em şid’in «Sul-
lem -üs-sem aa isim li eserini; A bdullah
bin perviz, A li K uşcu’nun «Risale f i’l
iıe y ’es adlı eserini «M irkat-us-sem a» a-
dı ile türkeeye çevirm iş; H afız Mehmed
bin A li de «E s-seb’uş-şeddad» adlı bir
eser yazm ıştır.
Onaltıncı asır h e y ’etcileri arasında
en dikkate değer şa h siy et Takiyüddin
Mehmed,dir. T akiyüddin M ehmed 1521
yılında Mısır'da doğmuş, m edrese tahsi­
li gördükten sonra İstanbul’a gelm iştir.
Bu zat «Risâle reyh an et-ü r-ru h fi res­
mi saat-i ala m ü stevi-ü l-su tu h » isim li
eserinde künyesini Takiyüddin Mehmed
bin Ahm ed bin M aruf bin Emir N ası-
reddin M engüberti bin Emir Hartekin
E seöüddin diye zik rettiğin e göre, kendi­
sinin M ısır’da yerleşm iş bir Türk emir
ailesine mensup bulunm ası m uhtem eldir,
Takiyüddin M ehm ed’in m atem atik v e
astronomi sahasında da ihtisası vardı.
M üneccim başı M ustafa Çelebi ölüm ün­
den sonra m üneccim b sşılığa tayin ed il­
di. İşte bundan sonradır ki, Takiyüddin
M ehmed’in adî Türk tarihine faydalı bir
m üessesenin kuruluşuna önayak olan a-
dam olarak geçti.
Takiyüddin Mehmed, zam anın m eş­
1561
hur ve nüfuzlu şahsiyetlerinden padişa­
hın hocası Sadeddin E fendiye, bir l â y i ­
ha takdim ederek, devrin rasadlarına c-
sas teşk il eden Uiuğ B ey «zic* inin yen i
rasadlara göre düzeltilm esi gerektiğini,
zira o zie’e göre yapılan hesaplar n e ticesi­
nin her zaman doğru çıkm adığını bildir­
di, Bunun üzerine, b ilgili ve uyanık bir
kim se olan Hoca Sadeddin E fendi, İstan­
bul’da Tophane bayırı üstünde bir • ra-
sadhane kurulması için padişah Üçüncü
Murad’dan müsaade istih sa l eyledi. N e ­
ticede zikredilen sahada bir rasadhane
inşasına girişilerek, inşaata nezaret ve
m üdiriyet Takiyüddin M elımed’e tevdi
edildi. Birtakım rasad a letleriyle teçhiz
edilen rasadhaneye bazı yerlerde b u lu ­
nan rasadla ilg ili kitapların devri husu­
sunda da em irler yazıld ı (1578),
M üsbet ilim ler sahasında gelişm eye
vesile teşkil edecek bu m üessese n e y a ­
zık ki fazla yaşam adı. Hoca Sadeddin ile
arası iyi olm ayan şeyhülislâm K adı-zâ-
de Ahm ed Şem seddiıı Efendi padişaha
bir ariza takdim ederek, gökleri rasad
etm enin m eş’um ve her nerede buna te ­
şebbüs edildi ise, orada devletin m ahv
ve harap Olduğunu bildirm esi üzerine,
rasadhanenin y ık ılm ası için padişahın
emri çıktı. B öylece K aptan-ı derya K ılıç
A li Paşaya verilen em irle rasadhanenin
kule v e binaları derhal yık tırıld ı (22 o -
cak 1580). Rasadhanenin yık ılm asiyle
m etruk kalan rasad kuyusu da Dördün­
cü Murad zamanında doldurulmuştur.
R asadhanenin bu şekilde yık ılışin da
m evki sahipleri arasındaki geçim sizlik
m eselesinden ziyade, devrin yü k sek m a ­
kam sahiplerinin ve ilim adamı olarak
tanınanların ekserisinde bâtıl fikirlerin
hâkim olduğunu, bu yüzden m üsbet i-
lim lerin değerini taktir ile icaplarını y e ­
rine getirm e işinin böylelerînden b ek le-
n em iyeceğini kabul etm ek gerekir.
T akiyüddin M ehmed sadece rasad­
hane tesisine önayak olm akla kalm am ış,
astronomi ve m atem atiğe ait bir takım
eserler de yazm ıştır. O devirdeki rasad
âlet v e usullerine dair tarif v e izahları
ih tiva eden «A lât-ür-rasâdiyeli zîc-i şe -
hinşahiye» adlı eserinde kendi icadı o-
lan bir bengâm -ı rasadı yâni bir astro­
nom ik saatten de bahseder. Corci Z ey -
dan’m «M edeniyet-i İslâm iye tarihi» nde
(Türkçe tercüm esinin III. Cild 384 say­
 O naltıncı asrın, Osmanls tıbbı ba­
kım ından a leyh te k ayd ed ilecek bir tara­
fı vard ır İti, O da, A nadolu’daki eski tıb ­
bi m ü esseselerin ihm ale m aruz kalm ası,
h atta b ir k ısm ın ın harabeye yü z tu tm a ­
sı üzerine m ed reseye çevrilm esidir. M e­
selâ, Sab u n cu -oğlu Ş erefed d in gib i k ıy ­
m etli bir k im senin başhekim lik etm iş
olduğu Amasj-a darüşşifasında, onaltıncı
asırdan itibaren, onun gibi, devri içinde
siv rilen bir k im sey e artık rastlanam ıya-
caktır.
Onaltıncı asırdaki en m ühim h ek im ­
ler A lıi A hm ed Ç elebi, K aysu n î-zâd e
B edreddiö M ehm ed Ç elebi, Şinaııüddin
Y usuf, İly a s bin İsa, A tu fî H ayreddin,
C errah İbrahim , D erviş N idai. P erviz
A bdullah. Davud bin Ö m er-ü l A ntakî
gibi kim selerdir.
İkinci B ayezid devri h ek im leri m e ­
yan ında da ism in i kayd ettiğim iz Ahi

Amasya Dariişşifası CA. Gabriel’den)

fası) y in e bu şahsın, yıldızların, y e r le r i­

ni tayin e yarar bir â le t icad etm iş o l­
duğundan da bahsedilir.
T akiyüddin M ehmed'in rasad n e tic e ­
lerini ih tiva eden «S ü d ret-ü l-m ü n teh a-
el-efk â r fi m elek û t-il-fele k -ü d -d e v v a r »
adlı eserinden başka astronom i v e m a te­
m atik m evzuları ih tiva eden başka eser­
leri de m evcuttur.

5 — TIB VE TIBBÎ ESERLER

Onaltıncı asrın ikinci y a n sın d a n

sonra İstan bul’da tıbbi m ü esseselerin sa ­
y ısın ın arttığı görülm ektedir. ü çü n cü
M urad’ın annesi Nûrubânu S u lta n ’m
Ü sküdar T optaşı’ndaki darüşşifası ile
Su ltan B irinci A hm ed ’in yaptırdığı d a -
rüşşifa bunun en açık delilidir. Lâkin,
Sü leym an îye m edresesin in bir kısm ında
tıb tahsili yap ılm asın a v e d arü şşifalan n
sayısın ın da artm asına rağm en, tıb saha­
sında belirli bir ilerlem e m üşahede e d i­
lem em ek te, hatta onaltıncı asrın ikinci
y a n sın d a k i d ikkate değer h ek im lerin sa ­ Meşhur hekim Sabuncu-oğlu Şerefeddin
y ısın ın F atih v e İkinci B ayezid d e v irle ­ Ali’nin kanser tedavisi (Hekimin yazdı­
rinden daha az olduğu görülm ektedir. ğı bitabül cerrahivc-i ilhaniye’den)

1562
 Edirne'de İkinci B ayezid D arüsşifası ( V. Mimar Sedat Ç etintaş’tan)

A hm ed Ç elebi, îb n -ü n -N e fis’iıı kısaca O sm anlılarda tıbbın on altm cı a-

«M uciz»diye de anılan «Muciz fi'l-tıbb» sırdaki durum unu hulâsa eden bu bahsi
isim li eserini tercü m esiy le m eşhurdur. kapatırken, bu asrın sonlarında Osm anlı
K endisi eser sahibi olan A hi Ç elebi, a y ­ m ü esseselerin d e görülen bozukluğun tıb
rıca başkalarının da tıbba ait eser m e y ­ sahasına intikal etm iş olduğuna da b il­
dana getirm esin e yol açm ış bir şa h siy et­ v esile belirtm ek gerekir. Zira A hm ed
tir. Bu cüm leden olarak: M usa C alinus- R efik'in «Onuncu asrı hicride İstanbul
ü l-İsra ilî isim li bir h ek im e bir kitap hayatı» isim li eserin in 50 v e 89 uncu
yazdırm ış olm ası zik red ileb ilir. A hi Ç e- sayfalarında m evcu t iki hüküm su retin ­
lebi'nin em riyle yazılan v e ilaçların s ı­ den öğrendiğim ize göre: Üçüncü Murad,
caklık, soğukluk, kuruluk v e ru tu b et d e ­
receleri ile ku llan ılış m iktarlarını a n la ­
tan bu kitap Ü n iversite kütüphanesi y a z ­
m alar kısm ı 352 num aradadır.
D iğer hekim lerden tly a s bin İsa'nın
«Müfredat* adlı, A tu fî H ayreddin’in
«H ıfz-ül-ebdan* adlı telifleri; Cerrah İb­
rahim'in yunanca aslından çevirdiği «A-
Iâim -i Cerrahin» adlı tercüm esi vardır.
R iyaziye ve E debiyatta da şöhret ya p ­
m ış olan P erviz A bd u llah ’ın «Teshil» a d ­
lı tıbbi eseri m evcuttur. İkinci S elim za ­
m anında h ek im b aşılık etm iş olan D er­
v iş N idai'nin «M enafi-ün-nâs» isim li
altm ış bab üzerine tertip edilm iş biri n e­
sir biri manzum iki eseri vardır. F iren- Prof. Dr. S. Ünver’e göre Manisa
gi ve tedavisinden de bahsedilm iş olan Dariissifası
bu kitab N uruosm aniye kütüphanesi
3556 num aradadır.
O ııaltm cı asır hek im lerin d en Davud
bin Ö m er-ü l-A n tak î 1541 v e 1599 sen e­
leri arasında S u riye v e M ısır’da y a şa ­
m ıştır. T ezkire-i A ntak î d iye de sö y le ­
nen «T ezkiret-ü l-elbâb » isim li esariyle
m eşhurdur. İkinci m ühim eseri «En-
n ü zh et-ü l m übhice fi te şh is-ü l ezhan»
adını taşım aktadır.
Bu asrın tıbbi eserleri zikredilirken
dinî v e tarihi eserleriy le m eşhur olan
Ebül Fazl M ehm ed E fen d i’nin tıbba ait
«K an u n -ü l-ilâc ve şifa -ü l-e m ra z li kü llil Sülevmaniye Darüşşifasının umumî gö­
mizaç» tercüm esi de kayde değer. rünüşü (Mimar A. Saim Ülgen’den)

1563
m edreselerde derslerine çalışm ayan ta­
lebe için, bazı şiddetli tedbirler almak
üzere tahkikat icrasını: b ilgisiz ve ruh­
satsız hekim lerin lıalkın sıhhata zarar
verici ilâçlar verm eleri sebebiyle h ek im ­
lerin im tihana tâbi tutulm aları ve im ti­
handa başarı sağhy anlara ruhsat v e r il­
m esini em retm iştir.
III — Y Ü K SE L M E D E V R İN D E
S A N ’A T , M İM A R LIK V E İÇ TİM A Î
M Ü E SS E S E L E R
Osmanh d evletin in y ü k selm e d evrin ­
de saıı'at hayatı hakiki bir gelişm eye
sahip oldu. Gelişip yükselen saıı’at kol­
la n Türk cem iyetinin m edenî çehresini
en. iy i aksettiren aynalardan biri oldu­
ğu cih etle, şüphesiz kısaca gözden g e ç i­
rilm esi icap eder.
OsmanlI devletinin yü k selm e devrin­
de ed eb î sahada hakiki bir gelişm e v u ­
ku bulm uş, O sm aıılı-Türk edebiyatı k en ­
di klâsik m ecrasını tesis eylem işti. On-
beş ve onaltm cı asırları içine alaıı y ü k ­
selm e devrinde edebî m ahsûlleri pek
bollaşm ış ve bu m ahsûlleri m eydana g e­
tiren şahsiyetler arasında, Türk edebi­
yatının zirvelerine doğru tırm anan ve
tesirlerini asırlar ötesin e ulaştırabilen
kim seler yetişm iştir.
1 — EDEBİYAT
O sm anll-Türk edebiyatında zam anı­
mızın her türlü saıı’at n ev ’inin k u lla n ıl­
m adığı maiûmdur. Gerçi edebiyatın iki
büyük ana kolunu m eydana getiren şiir
ve nesir tarzının ikisi d e oie alınm ışsa
da, bu iki ana kolun zam anım ızdaki k u l­
lanılan çeşitli bölüm lerine inilm em iştir.
N esir kısm ında esas itibariyle risale, şu -
ara, tezkiresi, m ektup, tercü m e-i h al v e ­
saire gibi bir bîrine benzeyen çeşitler
üzerinde durulm uştur. Halbuki şiir sa ­
hasında nesre nazaran biraz daha fazla
çeşitlilik göze çarpm aktadır. Edebî h ü v i­
y ete sahip kim se denilince, esas itib ariy­
le şiirle uğraşan şah siyetler akla g eld i­
ği, böyleleri daha k ıym etli addedildiği
için şiir tarzı nesre nazaran daha çok in ­
kişaf kaydetm iştir. Roman, hikâye, tiy a t­
ro, fık ra gibi n eviler m alûm olm adığı
v eya kullanılm adığından, nesir şiire n is-
1564
betle ikinci derecede kalm ıştır. Onun i-
çindir ki: Tanzim ata kadar O sm anlı-
Türk edebiyatı m evzubahis olunca, akla
ilk plânda şiir gelir. Zâten Türkçeye g i­
ren arapça v e farisı kelim eler en ziyade
şiir v o liy le girm iştir. N esir sahasında
kalem oynatan v e eser m eydana g etiren ­
lerin bir kısm ı şair olduğu gibi, b ir k ıs­
m ı da dinî, hukukî ve tarihî sahada eser
yazanlardandır. B öyleleri, edebî taraf­
larından daha çok İlmî taraflariyle; hem
şiir hem nesir yazanlar da daha ziyade
şa irlik leriyle şöhret yapm ışlardır.
O sm aıılı-Türk edebiyatının en gü zel
ve k u vvetli m ahsulleri arûz vezninde
m eydana getirilm iştir. M alûm olduğu ü -
zere arûz vezni türkün kendi vezni d e ­
ğildir. İslâm iyetten önce Türklerin k u l­
landıkları vezin, h ece vezni idi. Arûz,
Türk edebiyatına Iran ile tem as n etice­
sinde girdi. Onlar da bunu Araplardaıı
alm ışlar v e işliyerek kendi dillerinin
bünyesine uydurm aya çalışm ışlardır. Bu
vezin Arap v e Fars dillerine uygun g e l­
diği halde, T ürkçenin bünyesine pek u y ­
muyordu. Onun için ârûzu türkçeye ta t­
bike çalışan şairlerin, farsça3â olduğu
gibi, bir ahenk tem ini için, uzun m üd­
det büyük zorluklar çektikleri m uhak­
kaktır. Onun içindir ki; ondSrt hatta on -
beşinci asır Türk şairlerinin bile bu zor­
luklardan acı acı şik âyet ettik leri ve
türkçeyi «arûz kalıplarına uym ayan a-
câib, sert bir dil» olarak tavsiften ç e ­
kinm edikleri görülm ektedir. Aruz k a lıp ­
larının T ürkçeye tam arniyle üydurulugu
on beş iııc i asırdan başhyarak onaltm cı
asırda iyice tahakkuk etm iştir. B öyle o l­
duğu halde, Fuzûli gibi büyük bir şair
bile, başardığı işin zorluğunu tekrardan
kendini alam am ıştır. Aruzun türkçeye
tatbikinde sağlanan başarı nisbetin.de
Türk diline arapça v e farsça kelim e ve
terkipler girm iştir.
Türklerin A nadolu’y a gelm esinden
daha önce Türk şairleri arûzia eserler'
verm eye başlam akla beraber, bu vezn in
türkçeye u stalık la intibak ettirilm esi y o ­
lundaki çalışm alar asırlarca devam e t­
m iştir. Fakat, gerek bu intibak ettirm e­
y e çalışm a devresinde, gerekse m u vaffa­
k iyetin sağlandığı devrede türklerin e s ­
ki vezni olan hece vezn i ile şiirler y a ­
zılm aktan da geri kalınm am ıştır. Lâkin
heceyi kullananlar, halka hıtab eden ve
onların içinden çıkan şairlerdir. Türk
halkı arapça ve farsça k elim elerle örül­
müş şiirlerden bir şey anlam adığından,
halka hıtab eden halk şairlerinin şiir­
leri esas itibariyle yabancı kelim e ve
terkipler ihtiva etm eyen şiirler olarak
kalm ıştır. Yabancı terkipleri kullanan­
lar s a n a t yapm ak ve b eğenilm ek g aye­
siyle hareket ettiklerinden, bunlardan
yüksek ve olgun kim seler yetişm iş, fa ­
kat ötekilerden onlarla kıyaslanacak de-
reccde kim seler çıkm am ıştır.
îşte bu hâller d olayısiyle Türk ed e­
biyatı, biri halka hitab eden «halk ede­
biyatı», diğeri de okum uş yü k sek taba­
kaya hitab eden «divan edebiyatı» diye
iki kola ayrılm ıştır. H alk şairleri, eski
türk edebî an’anelerini devam ettird ik ­
lerinden, m eydana getirdikleri şiirlerin
ekserisi saz çalınarak söylenm eğe de m ü­
sait idi. Onun içindir ki halk edebiyatı,
bir bakım a «âşık edebiyatı» d iye de a-
m lır. Halk şairi, bir taraftan şiir söyle­
diği. bir taraftan da bunu sazı ile teren­
nüm eylediğind en kendilerine «saz şa­
iri» de denilm ekteydi.
Onaltıncı v e onyedinci asırlarda şe ­
hir ve kasabalardaki orta sın ıf halk, n is-
beten, divan edebiyatından da zev k a-
lır hale geldiklerinden, halk şairleri a-
rasında arûzu benim siyerek güzel şîirler
yazanlar ortaya çıkm aya başladı. B öy-
lece onaltıncı asrın sonlarında aruz v ez­
ni Türk edebiyatında hem hâkim , hem
de yaygın duruma gelm iş oldu.
Osmanh devletin in ilk devirlerinde
edebî şahsiyetlerin yetişm e ve ed eb iya­
tın gelişm esinde, bir cereyan halinde, d i­
nî h is ve fikirlerin bir h ayli tesiri olm uş­
tur. Onüçüncü asırda A nadolunun siyasi
v e iktisadi vaziyeti, bilhassa, M oğol is­
tilâsının A nadoluda m eydana getirdiği
maddi v e m anevi buhran, tasavvu f ce­
reyanına yol açm ış, tabii bu cereyanın
akisleri edebiyatta görülm üştür. O sm an­
lIların teşekkülü sırasında A nadolu Türk
edebiyatında T asavvuf cereyanının en
mühim şah siyeti «Ahmed y esevî» idi.
Gerçi A nadolu’da tasavvufun asıl büyük
m üm essili «Mevlâna C elâleddin-i Rumî»
ise de, onun eseri farsça idi. Halbuki
Türk m u tasavvıfları etraflarında geniş
bir kütle toplam ak arzu v e ih tiyacın d a-
dır. Onun için de, bu cereyana tâbi şeyh
ve şairler halkın anlıyacağı Türkçeye
m üracaat m ecburiyetini duyuyorlardı.
Sofiyâne fikirleri, halkın diline uyarak,
halk içinde kalarak en iy i terennüm e -
den. «Yunus Emre» dir. Yunus'un edası,
dili, şekli m illî bir karakter taşıd ığın ­
dan tesirleri k u vvetli v e uzun ömürlü
oldu.
T asavvuf cereyanının yanı başında
y in e onüçüncü asırda, aşkı ve şarabı te ­
rennüm eden v e b ediî gaye güden lad i­
ni bir cereyan da in k işaf im kânını buldu.
Bu n ev ’in ilk ve önem li m üm essili «Ho­
ca Dehhanî» idi.
Osm anhların Anadolu ve R um eli’de
kadem e kademe ilerlem eye çalıştıkları
ondördüncü asırda, A nadolu’da S elçu k ­
lular ve beylik ler devrinin m ühim b e l­
delerini teşkil eden şehirlerde, her iki
cereyana tâbi şairler vardı. B unlar da­
ha ziyade m esnevi tarzında şiir yazıyor­
lardı. M aksadımız bir edebiyat tarihi
yazm ak olm adığından, tabii burada bü­
tün edebî şahsiyetleri kaydetm em iz m üm ­
kün değildir. Fakat devirleri içinde siv ­
rilen ve tesirlerini uzun m üddet devam
ettirenleri zikretm eden geçm ek de olm ı-
yacaktır. S ofiyâne lirizm i çok kuvvetli
bir şair olan «Nesimi» işte böyle bir şah ­
siyettir. H urufîliği yüzünden 807 (m ilâ ­
di: 1404-1405) de H alep’te derisi yü zü ­
lerek öldürülen N esim î, onbeş v e onal-
tıncı asırlarda bile A nadolu’da yetişm iş
hurufî şairlere örnek v e m üessir olm uş­
tur. N esim i’nin tesirleri A zeri ed eb iyatın ­
da da görülür.
Tesir v e kudretleri N esim î derece­
sinde olm am akla beraber ondördüncü
asrın diğer mühim şairleri «Şeyh-oğlu
M ustafa» ve «Ahmedî» dir. K ıym etli bir
divan sahibi olan A hm edî «İskendernâ-
me» isim li eseriyle, türkçe ilk manzum
Osmanlı vekayinam ecisi şair de addedi­
lebilir.
Ondördüncü asırda artık Osmanlı
padişah ve d ev let adam ları da şairleri
h im ayeye başlam ışlardır. Bu him aye de
onların inkişaflarında h ayli m üessir o l­
muştur.
Onbeşinci asırda A nadolu’da Türk e -
d ebiyatı daha düzgün bir gelişm eye m az-
har olm uştur. Bursa v e Edirne’de Os-
m an-oğulları şairleri him aye ettiği gibi
Konya'da Karam anoğulları, Kastam onu-
da da Candaroğulları bu neviden him a­
yed en geri kalm am ışlardır. Bütün bu
 hareketler, onaltm cı asırda Türk ed eb i­
yatının vardığı tekâm ül m erhalesinde
faydalı olm uş şeylerdir.
Onbeşinci asrın en m uvaffak şa irle­
ri; Ş eyh î. Ahmed Paşa v e N ecati’dir.
G erm iyan v e Osm anlı saraylarına in ti-
sab ederek hüküm dar v e üm eraya k asi­
deler yazan Ş ev h î’nin en m ühim eserle­
ri «H usrev-ü Şirin» ve «Harnâme» dir.
Hicrî 832 (M: 1428/1429) den sonra ö-
len Ş ey h l’n in H usrev-ü Şirin hikâyesi
kendisinden sonra g elen bir çok şairler
tarafından da ele alınm ış, fak at onların
hiç biri Ş ey h î’nin eseri kadar şöhret y a ­
pamamıştır.
L âtifi tezkiresine göre Bursa’lı diğer
bazı tezkirelere göre Edirneli olduğu
kaydedilen Ahmed Paşa gazel v e kaside
tarzında pek m uvaffak olm uş bir kim se­
dir. H icrî 902 (M: 1496/1497) tarihine
doğru öldüğü söylenen A hm ed Paşa, N e­
cati, hatta Bâki gibi k im selere m üessir
olm uş bir şahsiyettir. Onbeşinci asrın
A hm ed Paşadan başka m ühim şairi N e­
cati’dir. Bazı edebiyat tarihçilerine gö­
re; şairlik ve lisan bakım ından Ahmed
Paşadan üstün görülen N ecati 1508 ta­
rihinde ölm üştür. M eşhur İdris-î B itlisi
«Heşt Behişt» isim li eserinde N ecati’yi
•¡Husrev-ü Rum» diye ta v sif eder.
Necati derecesinde olm am akla bera­
ber onbeşinci asrın diğer mühim şairi
«Mesihi» dir. D ivanından başka, aşk ve
şarabı terennüm eden «Şehrengiz» adlı
bir eseri vardır. 1512 de ölm üş olan M e-
sihî’den başka Ruşen’, H alilî, Humanî,
Mihrî Hatun, Safayî, Enveri, Uzun Fir-
devsl, A dni, mahlası ile şiirler yazan
Veziriâzam Mahmud Paşa sib i şairler
vardır. E nverî’nin «Düstûrnâme» si ile
Uzun F irdevsî’nin «Kutubnâme» si ta ­
rihi m evzuları işleyen eserlerdir.
Onbeşinci asrın n esir sahasındaki
üstadı Sinan Paşa’dır. İstanbul’un ilk
kadısı olan Hızır B eyin oğlu olan Sinan
Paşa (1437-1486) n ın «Tazarruat» ve
«Tezkiretrü l-evliya» isim li eserleri v a r­
dır. Tazarruat, onbeşinci asır nesrinin
en m uvaffak nüm unesidir.
D ivan edebiyatı in k işaf kaydederken
halkın anl'ıyacağı tarzda şiir yazan kim ­
seler de m evcuttu. Onbeşinci asırda halk
edebiyatının en kuvvetli şairleri Hacı
Bayram V eli ile E şref-oğlu Rumi’dir.
Hacı Bayram Veli «Bayram iye tarikatı»
1566
m n kurucusu, onun damadı olan E şref-
oğlu Rumi de «Kadiriye» tarikatının
«Eşrefiye» şubesinin m üessisidir.
Onbeşinci asırda Türkçeye Arap ve
Fars kelim elerinin pek bol şek ild e g ir ­
m esi sebebiyle, asrın sonlarında buna
karşı bir aksülam el m eydana geldi. A -
rûz vezni ile fakat içinde yabancı k e li­
m e ve terkipler bulunm amak üzere saf
halk dili ile ve halk dilindeki tâbir, m e­
caz, darbım eseller kullanılm ak su retiy ­
le şiir yazm ayı h ed ef tutan bu cereyana
«Türki-i basit» dendi. T ürki-i basit c e ­
reyanının onbeşinci asırdaki m üm essili
A yd ın lı V isalî’dir. T ürki-i basit cereya­
nı onaltıncı asırda da devam etm iş ve
daha k u vvetli m üm essiller yetişm iştir.
Şiirin sâde bir türkçe ile yazılm asını
müdafaa eden bu m üm essiller E d im e’Ii
Nazmi ile T atavla’lı M ahremî’dir.
Onaltm cı asırda hem edebi m uhit
genişlem iş, hem, de bir önceki asırdan
daha büyük üstadiar yetişm iştir. O nal-
tıncı asrın en değerli şahsiyetleri, ayni
zamanda bütün Türk edebiyatı içinde
müm taz m evkii olan kim selerdir. Bu a-
sırda, im paratorluğun sın ırla n son dere­
ce genişlem iş olduğundan, yalnız A n a­
dolu v e R um eli’de konuşulan B atı Türk-
çesi ile d eğil Azeri lehçesinde şaheserler
yaratan bazı şairler bile Osmanlı sın ır­
ları içinde yetişm iştir.
Asırlardan beri büyük Iran şairleri­
ni taklide çalışan şairlerim iz, artık bu
asırda ahenk v e eda bakım ından Iran
örneklerinden aşağı kalm ıyan eserler
m eydana getirm işlerdir. B öyiece İranlI­
lardan biraz geç olm akla beraber Türk
edebiyatında da klâsisizm teşekkül e t­
miştir.
Yüksek tabakaya hitab eden divan
şairleri Fars (Iran) örneklerini daim a
gözönünde bulundurdukları v e arûz v e z ­
nini Türkçeye arap ve farisi kelim elerin
yardım ı ile tatbike çalıştıklarından, bu
asırda arûz kalıplarına uym akta daha
büyük m uvaffakiyet tem in edilm iştir a-
ma, bu m u vaffak iyet nisbetinde de edebî
dilde yabancı kelim eler artm ıştır.
Onaltıncı asır, şair sayısı bakım ın­
dan çok zengindir. Bâki ve Fuzulî gibi
büyük san’atkârlar; Zatî, Rahmi, H aya­
li ve Yahya gibi kudretli şairlerden b aş­
ka daha bir çok kim seler yetişm iştir. Bu
asırda bazı şairlerin eserlerinde İran
 şairlerinden Camî’nin m anevî nüfuzu
hissedilm ekle beraber, böyle bir nüfu­
zun dışında kalan ve şiirlerinde türkçe
darbım eseller v e tâbirler kullanan U lvî,
Güvabî gibi şairler: gazel vc k asid eleri'
ne m ahallî renkler katan Derunî, Agehi,
Aşk i v c Yetim gibi şahıslar ayrıca zikre
değer kim selerdir.
İkinci cildim izin 898 inci sayfası ile
üçüncü cildim izin 1198 inci sayfasında
Fuzulî v e Bâki m üstakil ilâ v eler halinde
verilm iş olduğundan, bu ik i büyük san’at-
kâr hakkında yeniden tafsilâta girişm e­
ğe lüzum yoktur.
B âki yetişm eden önce, asrın başla­
rında kaside ve gazel tarzının üstadı ad­
dedilen Zatî, cidden k ıym etli bir şairdir.
1471 dc B alıkesir’de dünyaya gelm iş ci­
lan Zâtı, İkinci B ayezid, Yavuz Selim
ve K anunî Süleym an devrini idrak e t­
m iş bir kim sedir. O lgunluk çağı esas i-
tibariyle K anuni Süleym an d evrin e rast-
lıyan bu şair 1546 y ılın d a ölm üştür. B i­
raz serseri tabiatlı ve şek len çirkin olan
Zâtî, son zamanlarını sefa letle v e B aye­
zid camii civarındaki dükkânında fa lcı­
lıkla geçirm iştir. D evrin genç şairleri o-
nun dükkânına devam ederlerdi. B â k i de
bu gençlerden biridir.
Muasırları tarafından üstad v c m ii-
nekkid kabul edilen Zâtî, yalnız eserle­
riyle değil, tenkidleriyle, teşv ik leriy le de
zam anındaki şairler üzerinde tesirler
yaratm ıştır. ZStî, N ecati ile Bâki arasın­
da bir m erhale addedilir. K aside v e ga­
zellerinden başka m esnevileri de vardır.
B ilhassa «Şem ’ü pervane» isim li eseri
meşhurdur.
Onaltm cı a sn n m eşhur şairlerinden
biri olan H a y â lin in esas adı M ehm ed’-
dir. H iç evlenm ediğinden yaşad ığı d e­
virde «Bekâr Memî» d iye lâkablandırıl-
m ıştır. Rumeli’de Vardar Y en ice’sinde
doğan ve genç yaşta İstanbul’a gelen
Hayalî gazel v e kasideler yazm ıştır. İs­
kender Çelebi v e Vezirîâzam İbrahim
Paşa gibi m ühim şah siyetler tarafından
him aye edilen H ayâli, bir aralık sık ın ­
tılı günler geçirm işse de en sonunda
sancak beyliğine tayin edilm iştir. 1557 de
Edirne’de öİen H ayâlî’nin h ayli kuvvetli
şiirleri vardır. Onun. «O m âhiler ki d er­
ya içredir, deryayı bilm ezler» m ısraı
bugün bile darbım esel halinde söylen ­
m ektedir. H ayâlî’nin divanı A li N ihad
Tarlan tarafından neşredilm iştir.
H ayâlî’nin yaşadığı devrin şairleri
m eyanında Kara Fazlı, H ayreti, İshak
Ç elebi, Yahya B ey gibi kim seler de var­
dır. Fakat H ayâlî’nin şairlik tarafı bun­
lardan, hattâ ZStî’den üstündür. Hayreti
v e İshak Çelebi, H ayâli gibi R um eli’li
olduklarından şiirlerinde bazı m ahalli
renkler seçilir. Yine bu devirde y etişen ­
lerden Bursalı Rahmî, zarif gazelleriyle
S a fev î saraylarına kadar uzanan bir şöh­
ret tenlin etm işti.
Veziriâzam Frenk (M akbul) İbrahim
Paşa’nm A tıneydam ndaki sarayının ö -
nüne diktirdiği h eyk eller için «Dünya
kilisesin e iki İbrahim geldi; biri putları
kırdı, öteki de put dikti» tarzında m ıs­
ralar ihtiva eden bir şiir yazdığı için bu
vezıriâzam m em riyle idam edilen Figanı
de, bu asrın ilk yarısının şairlerinden­
dir. Figanî tarzında şiir yazan M akalî ve
U lvî de kasidelerinde m uvaffak olmuş
kim selerdir. Asrın ikinci yarısında ise
Emri (ölüm ü 1575), Abdurrahmaıı U -
beydî (ölüm ü 1573), M üezzin Hudâyî
Çölümü (1583) v e Nev'î gazel tarzında
d a m uvaffak olm uşlardır.
T aşköprülü-zâde’nin «Şakayık-ı nu-
mamye» sine zeyl yazan A tayî’nin ba­
bası olan Yahya K ev’î Efendi M alkara’da
dünyaya gelm iştir. B ir kaç şehzadeye
hocalık etm iş olan Nev'î'nin İlmî şöhre­
tin in yanında şairliği de vardır. «Ne-
tâiyc-ü l-fü n û n ve m ehâsîn-ül-m ütûn»
isim li İlmî eserinden başka m uvaffak ol­
muş gazelleri m evcuttur. Üçüncü Mu-
rad’m em riyle yazdığı «F üsus-ül Hikem»
şerhi meşhurdur. N ev’î E fendi 1007 (M i­
lâdi: 1598-1599) y ılın d a ölm üştür.
Yaşadığı devirde büyük şöhret temin
edem em ekle beraber «Terkibi bends» i-
sim li eserine sonradan nazireler y a p ı­
lınca ehem m iyet kazanan Ruhî de e-
peyce k u vvetli şairlerdendir. A sıl adı
Osman, olan Ruhi’nin babasının Bağdad’a
gelip yerleşen R um eli’li bir gönüllü o l­
duğu söylenir. B ir aralık İstanbul’a g e­
len, fakat burada pek uzun y ılla r kal­
m ayan Ruhi Konya, Hicaz ve Şam ’da
dolaşm ış ve son bulunduğu Şam ’da 1605
te ölm üştür.
Fevri, Bursalı Cenanı, S elik î m u­
ham m es v e m üseddesleriyle tanınır. D e­
li Birader diye tanınan Gazalî’nin mizahî
şiirleri dikkati çeker, Bursalı N ih alî es­
 n af güzelleri hakkında yazdığı gazeller
ve bunun gibi m ahallî mevzuları iş le ­
m ekle tanımı-. K alk an d elen li Mu’idî ve
Fakiri m esnevi tarzı üzerinde çalışm ış,
A zerî İbrahim Çelebi de yin e bu iki şair
gibi daha ziyade m esnevi sahasını ter­
cih eylem iştir. Fakat Onaltıncı asırda
m esnevî tarzında daha fazla mıı -
v-affak olm uş şairler T aşlıcalı Yahya
Bey, Hakan!, Kara Fazlı ve Lâmiî Cele-
bi’dir.
K anunî’nin oğlu şehzade M ustafa’nın
ölüm ü v esilesiy le yazdığı m ersiyesi ile
meşhur olan T aşlıcalı Yahya B ey (Ölü­
mü 1582), aslen devşirm e çocuklardan­
dır. Y eniçerilikte yayabaşılığa kadar
yükselm iş, sonra m eslek değiştirerek
evkaf m ütevellisi olmuştur. M esn evile­
rinde fars nüm ulerinden iktibas yerin e
kendi ilham ına tâbi olm asiyle nazarı
dikkati celbeden Yahya B ey’in şiddetli
hicviyeleri de vardır. D ivanından başka
«Şah-u Geda», «G encine-i raz», «Kitâb-ı
usûl», «Gülgen-i en var» v e «Yusuf ve
Zii’eyha» isim li eserleri vardır.
A sıl adı Mehmed olan ila kara Çö­
lüm ü 1606) divanından ziyade «H ilye-i
Hakanî» isim li eseriyle meşhurdur. Haz-
retí peygam berlerin şeklü şem ailinden,
vasıf v e faziletlerinden bahseden bu e -
seriyle Hakanı bir iki asır şöhretini m u ­
hafaza etmiştir.
Şair Zâti’nin talebesi olan Kara F az­
lı (ölüm ü 1563), m eşhur İran şairi Ömer
Hayyâm tarzında rubaileriyle m eşhur­
dur. Eserleri içinde «Gül-ü Bülbül» ve
«Huma vü Hum ayuns isim li m esnevileri
meşhurdur.
Hem m esnevî hem de n esir h alin d e­
ki eserleriyle m eşhur olan Lâmi’i Ç ele­
bi’nin asıl adı Mahmud’dur. Lâmi’nin
(ölüm ü 1531) manzum eserleri «Şehren-
giz-i Bursa», «Vam ık-u Azra», «Feriıad-
nâme», «Guy-u Çevgân», «D ivan-i Eş’~
ar» dır. M ensur eserleri ise: «Şeref-iii -
insan», «íbretnüm as, «Münazara-i ba-
har-u şita» adlarını taşımaktadır. A y rı­
ca M olla Cami’nin «îfefah at-ü l-ü n s3> v e
«Şevahid-ün nübüvve» isim li eserlerini
Türkçeye çevirm iştir. Lâmi Ç elebi’nin
«Nefahat ül-üns» tercüm esinde kullandı­
ğı dil teliflerine nazaran daha sadedir.
Onaltm cı asır şairleri arasında E-
dirneli Valehi (ölüm ü 1586), A kşehirli
Makalî (ölüm ü 1584), lıem bir âlim hem
1563
de şair elan N ey li M ehmed Efendi ve
Hubba A yşe Hanım (ölümü 1589) zikri
gereken şahsiyetlerdendir. Hubba A yşe
Hanım üç bin b eyitlik «Hurşıd v e Cem-
şid» adlı m esn evisiyle meşhurdur.
Onaltıncı asırda edebiyatta yen i bir
sahada eser verilm eye başlandı. Bu sa ­
ha tezkirecilikti. İptidaî m ahiyette bir
nevi edebiyat tarihi demek olan Türkçe
tezkireler A nadolu Türkleri tarafından
ilk defa bu asırda yazılm ıştır.
Şairlerin hayat, hâtıra v e eserleri
hakkında b ilgi veren tezkire yazarları:
Sehi Bey, K astam onulu L âtifi, A şık Ç e­
lebi v e K m alî-zâde Haşan Ç elebî’dir.
Şairlerin hayatından bahsedildiği ci­
hetle -işuara tezkiresi» diye anılan bu
nevi eserlerin bazılarında yalnızca şair­
lerin hayatları kaydedilm iş, bazılarında
da ayrıca eserlerinin edebî değerleri
hakkında m ütalâalar serdedilm iştir. O n-
altıncı asırda kalem e alm an şuara tez­
kireleri arasında en sade ifad elisi Sehi
B ey (ölüm ü 1587) tezkiresidir. Eserin a-
dı «Heşt Behişt* olm akla beraber daha
ziyade yazarının adı ile anılan bu eser
matbudur. L âtifi tezkirasi S eh i B eyin -
kine nisbetle daha m ufassal, Â şık Ç ele-
bininki ise bundan da geniştir. Lâtifi
tezkiresi basılm ış, fak at  şık Ç elebm in­
ki basılm am iftır. «A hlâk-ı alâ-î» isim li
eserin m ü ellifi A lî Çelebi’n in oğlu olan
Haşan Ç elebi’n in tezkiresi iK m alı-zâd e
tezkiresi» diye tanınır. B ağd ad h A bdi'­
nin yazm ış olduğu tezkiranin adı «Gül-
şen -i şuara» ise de kitap daha ziyade
«Ahdî tezkiresi» diye tanınır. Haşan Çe­
lebi (ölüm ü 1603) v e A hdî’n in tezkirele­
ri basılmamıgtır. Her ikisinde de bir
hayli ağdalı dil kullanılm ıştır,
2 — MUSİKÎ
Türklerin hayatında çok eski zam an­
lardan beri m usikinin ehem m iyetli bir
y er işgal ettiğini gösteren d eliller m e v ­
cuttur. İlk Osmanlı hükümdarı olan Os­
man Gazi’y e Selçuklu hüküm darı tara­
fından b eylik alâm eti olarak tabl-ü a-
lem gönderildiğine dair eski Osmanlı ta­
rihlerinde m evcut malûmat, bu m evzuun
rol v e ehem m iyetini ifade bakımından
hususî bir değer taşımaktadır.
Üçüncü cildim izde 1424 üncü sayfa­
da tem as ettiğim iz veçhile, Osmanlı sa­
rayında tabi-u alem m ehterleri denilen
bayrak ve m ızıka takımı m evcuttu. Â -
şıkpaşa-zâde, Rüstem Paşa, Dursun B ey
ve A li tarihlerinde kaydedildiği üzere:
Osman Gazi’den beri m evcut âdet g e­
reğince, padişahlar. sefere çıkarken
mehterhâne nevb et vurur ve padişahlar
Selçuklu Sultanına hürm eten ayağa k a l­
kardı. Â li tarihinin matbu kısm ının be­
şinci cildinin 30 ncu sayfasında bildi­
rildiğine göre, Fatih Sultan Mehmed i-
kiyüz sene önce ölm üş bir hükümdara
ayağa kalkm anın lüzum suzluğuna işaret­
le, nevbet sırasında ayağa kalkm a usu­
lüne son verm işti. Osmanlı sarayında
yerleşm iş âdet gereğince, m ehter takı­
m ı her gün, padişah seferde ise çadırı­
nın önünde, değilse saraydaki m uayyen
yerinde ikindi vakti çalınır ve sonunda
okunan dua ile n evb et biterdi.
Padişahın sefere çıkışında, sarayda
m uayyen saatlerde çalm an nevbetier-
den başka m ehter takım ının faaliyet
gösterdiği zamanlar da vardı. Ordunun
düşmana yaklaşm ası üzerine ve m uha­
rebeye başlanırken de nevb et vurulur­
du. Bu hususta bilhassa C elâl-zâde
Mustafa Ç elebi’n;,n «Tabakat-ül m em a-
lik fi derecat-ül m esalik» inde sarih taf­
silâta rastlam aktayız. D evlet adam ların­
dan birine vezirlik, beylerbeylik, san­
cak beyliği verildiği zaman o kim seye
hâzineden verilen sancağın m erasim le
m ehterhane çalarak konağına kadar gö­
türülmesi de âdetti.
Bütün bunlar gösterm ektedir ki;
Osmanlı sarayında, askerî teşkilâtında
ve yüksek askerî - m ülkî şahsiyetleri
m uhitinde m usiki ile ilgili bir hava m ev ­
cuttu. Bu hava, m usikinin sadece resmi
m erasim lere m ünhasır kalm asına değil,
b il’akis ayrıca bir güzel san’at olarak
inkişafına yol gösterm ekteydi.
insanlığın tarihî tekâm ülü göster­
m ektedir ki; güzel sanatlar, bir cem i­
yetin İktisadî refaha kavuşm ası, hüküm ­
dar, devlet adamı ve zenginlerin san’at-
kârları koruma derecesiyle m ütenasip
bir gelişm e seyri takip etm iştir. Bu sey ­
ri Osmanlı devletinde de takip etm emiz
mümkündür. Timur darbesini m üteakip
devlet kendisini toparlıyarak siyasî bir­
liği yeniden tesis ettikten ve bilhassa
İkinci Murad devrine ulaşıldıktan sonra
güzel sanatlar sahasındaki gelişm e be­
1569
lirli bir hal alm ıştır. İkiııci Murad'ın
san’atkârları v e ilim adamlarını koru­
m ası, bu gelişm enin m ühim am illerin­
dendir. Ondan sonraki hükümdarlar da
daha esaslı şekilde ayni hususiyete sa­
hip oldukları v e bilhassa İstanbul’un
fethini m üteakip hayli kalabalık efrad-
lı bir saray hayatının banlaması, bunla­
ra ilâveten m em leket sınırlarının geniş-
liyerek eski kültür m erkezlerinin İstan­
bul’dan idare edilm esi v e bu arada d ev ­
letin zenginliğinin artması sebebiyle e -
debiyat, yazı, süslem e ve mim aride o l­
duğu gibi m usikide de gelişm e vukubul-
du.
Türk m usikisinin gelişm esi, yukar­
da tem as ettiğim iz askerî m ahiyetteki
tabl-u âlem m ehter takımından ziyade,
şüphesiz daha çeşitli v e serbest m evzu­
ları seçip terennüm edebilen musiki
san’atkârlan v oliyle olacaktı. Osmanlı
padişahları ecdaddan yadigâr kalan bir
gelenekle musiki havasını daima y a m ­
yaşlarında bulduklarına göre, elbette
saraylarında hakikî m usiki san’atkârla-
rma da yer vereceklerdi. Osmanlı sara­
yında hususî m usiki fasıllarının hangi
tarihten itibaren tertip edildiğini tespit
m üm kün değilse de, İkinci Murad dev­
rinde m usikiye ait eserler kalem e alın ­
m ış olm ası, bunun bir h ayli eski oldu­
ğunu gösterm ektedir. İkinci Murad’a
takdim edilen eserlerden biri, H ızır bin
Abdullah adlı bir Türk san’atkârı tara­
fından yazılm ış olup adı «Edvâr-ı m u­
siki» dir. M üellif, eserinin mukaddem e-
sinde bunu yazış sebebini şöyle anlat­
maktadır:
«Böyle rivayet eder bu edvârm m ü­
e llifi Hızır bin A bdullah ki, günlerde
bir gün ben kem ineye padişah hazretle­
ri şöyle işaret etti kim:
Bu ilm -i musiki begayet lâ tif ve
şerif bir ilim dir. Ve hem senin dahi bu
ilim de hayli sây-ü guşişin vardır. Nola,
bu babda bir kitap perdaht etsen, tâ
kim, bu ilm in v a sılla n ve tâlibleri anı
teferrüc edüp seni hayır ile analar», pa­
dişahın eser yazması hakkındaki tek lifi­
ne bu şekilde işaret eden Hızır bin A b­
dullah yazısının bundan aşağıdaki satır­
larında, kendisine tek lif yapıldığı sırada
huzurda Hacı A li, Sinan, H üseyin, Ali,
Eym eıı ve Muhammed adlarındaki üs-
tad lan n bulunduğu ve bunların kendi­
 sinden daha eh liyetli olduklarım k ay-
detmektcdir-
H ızır b in A bdu ilah in k i gibi m üs-
iakilen m usikiden bahsetm em ekle b e­
raber yine İkinci Murad zam anında y a ­
zılan kitaplardan «Muradnâme» de de
m usikiye dair bahis vardır. Bu eserin
m usikiye ait kısmı «Edvar-ül-raakamat®
adis bir risale halinde Topkapısarayı
kütüphanesinde 3459/11 numaraya ka­
yıtlıdır. Bu risalenin son taralında se ­
kizlinin yirm i dörde taksim ine dair
Türk m usikisinin teknik kısm ı ile ilgili
m alûm at da mevcuttur.
İkinci Murad’ın m usahibi m eşhur
Am asyalı A hm ed oğlu Şükrullah, U rm i-
y eli bir Türk olan Safiyüddin bin A b-
dülm üm in’in arapça yazm ış olduğu «Ki-
tab-ül-edvâr» isim li kitabı ile daha ba­
zı islâm ulem asının eserlerini türkçeye
çevirm iştir.
M eraga’lı bîr Türk olan ve bir a-
ralık Tim ur’un dördüncü oğlu Şahrub’a
m usahiplik eden v e bu vazifedeyken
cC âm i-ül-elhâıii isim li kitabım Ş ah-
ruîa’a takdim eyley en Hoca K em alettiıı
AbduLkadır 1423 te Bursa'ya gelerek
«M akasıd-ül-elhan* adlı eserini Sultan
Murad'a takdim etm iştir. M era g a lı H o­
ca A bdulkadir’in m usikiye ait bu iki ese ­
rinden başka «Şerh-i kitab-ül-edvâr» ve
«R isale-i fevaid -i aşere» isim li iki e se ­
ri daha m evcuttur. Bu zatın oğlu olan
A bdülaziz de «N ekavet-ül-edvâr» adlı
m usikiye ait farsça eserini Fatih S u l­
tân M ehm ed’e takdim etm iştir. Fatih'in
oğlu İkinci B ayezid’e de m usiki eseri
takdim edenler olmuştur. Bunlar m eya-
nrnda Lâdik (D enizli) lı İsrafil-zâde Ab-
dülm ecid oğlu Mehmed Ç eleb in in «Fet-
hivye». U sta Şem si nâmı ile anılan A y ­
d ın lı Şem seddin N ah ifi’nin eserleri sa­
yılabilir. A yrıca T ir e li K ad ı-zâd e’nin
musiki kitabı ile A h ı-zâd e’nin «R isale-i
m usiki fi edvar» isim li eserlerini y ü k ­
selm e devri m usiki m ahsulleri arasında
zikretm ek gerekir.
Onbeş ve Onaltıncı asırlarda m usi­
kiye dair bu kadar eser yazılm ış olm a­
sına rağm en henüz nota yoktu. Dursun
B e y in «Tarih-i Ebül-feth» inde o za­
man m evcut olan sazların isim leri sıra­
landıktan sonra uşşak, şehnaz, n eva ve
m uhayyer m akam ında şarkıların sö y le­
nildiğinden bahsetm esi m usiki tekniği
1570
bakım ından ehem m iyetli bir noktadır.
Demekki bu makam ların m evcu d iyetin ­
den m eslekten olm ıyanlar bile haber­
dardı, Musiki tekniğine ait bazı esaslar
teşekkül ettiğ in e v e bir h ayli çeşitli m u ­
siki aleti kullanıldığına göre, bestelenen
şarkılar, ö yle anlaşılıyor ki, sık: bir ça­
lışm a n eticesi alet yardım ı ile v e k u ­
laktan öğretilm ekteydi- Nitekim notanın
olm am ası yüzünden bir h a v li b estek â­
rın m evcudiyetine rağmen onbeş v e on-
altıncj asırdan zamanımıza b este intikal
edem em iştir. Seksen y ıl kadar yaşayıp
1724 te Ölmüş olan bestekâr M ustafa It­
rî E fendi’nin bini aşkm sayıda b este­
sinden zam anım ıza ancak yirm i kadarı­
n ın intikal edebilm iş olduğu düşünülür­
se, notasızlık yüzünden bestelerin öm ür­
lerinin ne derece kısalacağım tahayyül
kolaylaşır. Tabiî bu asırlar b estek ârla­
rının eserlerinin kısa Ömürlü oluşların­
da, şarkıların saray m uhitine inhisar e-
derek geniş halk tabakalarına yayılam a-
yışının büyük rolü vardır.
Yukarda isim lerini zikrettiğim iz e-
serleriıı m ündericatım tetkik n eticesin ­
de, Onbeş v e Onaltıncı asırda Osmanlı
m em leketlerinde m evcut m usiki â letle ­
rinin isim lerini öğrenm ekteyiz. B unla­
ra göre Onbeşinci asırda u e, kanun, ney.
kem ençe, çöğür, nakkare, daire (te f),
zil, zurna, kopuz, nefir, bulgari veya
bağlam a, davul v e kös, ik lıg il, mizmar,
mizhe, pişe, rebab, şeştar, tanbur ve
berbat isim leriyle anılan m usiki a letle­
ri m evcuttu. Bu âletlerden n efir boynuz­
dan yap ılm ış boru, mizm ar v e pişe n e­
y e benziyen ağaç veya kam ıştan y a p ıl­
mış şeylerdi. Çenk, kanuna benziyen
sapı eğri bir sazdı. İklıgil, kem ençe n e ­
vinden olup üç kirişli bir sazdı. Şeştar
altı telli, kopuz üç telli bir sazdı. T ürk-
leriıı en eski m usiki âletlerinden olan
kopuz A nadolu ve Rumeli'de, h u d u t.
m ıtıtıklarında çok çalınm aktaydı. Çöğür
büyük gövdeli beş kirişli ve yirm ialtı
perdeli bir m usiki âleti olup bilhassa
yen içeriler tarafından fazlaca k u llan ı­
lırdı. Ç eşte de tellerinin sayısı bakım ın­
dan Çöğüre benzerse de gövdesi daha
küçük v e yuvarlak karınlı bir sazdı.
Seh i B ey tezkiresinden v e bir de
Z eyl alâ fa s l-il-a h iy y et-il-fity a n isim li
eserden, Onbeşinci asırda ve Onaltıncı
 asrın başlarında yaşam ış saz çalan m u­
sikişinaslar ile hanendelere ait bazı i-
sim ler öğrenm ekteyiz. Bu cüm leden o -
İarak, bestekâr veya saz çalanlar m e-
va’nında: K astam onulu Kadı Şem si, y i­
ne K astam onulu '«aşka bir Şem si, tan-
buri M uslihiddin, İstanbullu M eşrebi
Kalender, M u d u m u lu tanburî Zarî ve
ayni zamanda bir riyaziyeci olan M usli­
hiddin Mehmed. Kopuz çalm akta pek
mâhir olan Sagarî, ikinci B ayezid’in o ğ ­
lu Şehzade Mahmud’un adamlarından
A ndelibî ve bunların m uasırı Pur B ey
gibi kim seler o devrin saz üstadlanydı.
H anendelikte şö h r e t. yapanlar m eyalım ­
da ise Edirneli A li ile S en ayi vardı. Y a­
vuz Sultan Selim Tebriz’e girdiği zaman
oradan usta, nakkaş, çin ici gibi kim se­
leri İstanbul’a getirirken m usiki âleti
çalanlardan da dört kişi nakletm işti.
Onaltıncı asrın ikinci yarısında en
usta m usikişinas olarak tanınanlar To­
katlı D erviş Ömer G ülşenî ile N ihani
lakabı ile m aruf Durak Ç elebi idi. O n-
yedinci asrın ortalarına doğru ölen ö -
m er G ülşenî bir asır kadar üstad adde­
dilm iş bir kim seydi. Şehzadeli’ği sıra-
ı sında ik inci Selim ’e intisab etm iş olan
f Nihani. kardeşi K aya B ey ile birlikte
saz çalardı. Bunun bir de «saznâme»
diye eseri vardı, ikinci Selim şehzade­
liği devrinden beri m uhitinde şair ve
m usikişinas bulundururdu, içk iy e düş­
kün 'ilan bu hüküm dar saz m eclisleri de
yaptırırdı. Selim ’in oğlu Üçüncü Murad,
saz heyetine «Bimârım, ey ecel, bu g e­
ce bekle; câmm al» şarkısını söylettiği
gün içlenerek gözlerinden yaşlar dökül­
müş, ve bu hâdiseyi takip eden günün
ertesi gecesinde hayata veda etm iştir.
3 — YAZI VE HATTATLAR
Uzun asırlar boyunca Islâm m illet­
leri, günah telâkkisinin tesiriyle, A vru­
palIlar tarzında resim v e h eyk el yap ­
madıklarından saıı’at kab iliyetlerin i baş­
ka sahalarda gösterm eğe yönelm işlerdir.
GÜ2el yazı yazm a san’atı bu sahalardan
birisidir.
Islâm m illetleri içinde en güzel y a ­
zı yazan, daha doğrusu Arab yazısını
bir «güzel san'at vasıtası» haline getiren
Türklerdir. Isîâm iyeti m üdafaa ve geniş
1571
ülkeler üzerinde hâkim iyet tesis etm ek
için ustalıkla kılıç kullanan eller, ayni
ustalıkla kalemi de kullanm ıştır. Tür­
kün san’at kabiliyetini başka sahalarda
olduğu gibi güzel yazı sahasında da pek
açık şekilde görmek mümkündür. Eski
yazıyı bir san'at vasıtası haline getirecek
şek ild e olgunlaştıran Türkler v.e bilhas­
sa Ûsmaniı devri Türkleridir. Arap y a ­
zısı Türkler sayesinde güzelleşm iştir de­
nirse m übalağa yapılm ış değil, hakika­
tin kendisi ifade edilm iş olur.
Yazının güzelleşm esi ve m im arî e-
serlerde, levhalarda nefis bir süslem e va­
sıtası halinde kıym etli örneklerin m ey­
dana getirilm esi birdenbire vuku b u l­
mamış, her şeyd e olduğu gibi bir tekâ­
mül seyri takip eylem iştir.
Eski Arab yazısının tekâm ülüne, bu
yazının güzelleşm esinde hizm eti görü­
len üstadlara dair şim diye kadar pek
çok eser yazılm ıştır. Arab yazısının en
eski ve aslî şeklinin «Küfî» denilen, kö­
şeli, ve inhiııasız dik yazı olduğu zan­
nedilm ekteydi. Fakat 1870 den sonra, pa­
pirüs üzerine Arab yazısı ile yazılm ış
m etinlerin ele geçm esi, bu yazılarda y u ­
varlak kısım ların m evcudiyetine şahit
olunm ası üzerine eski kanaatlar sarsıl­
mıştır. M aamafih. buna rağmen k û fî.tip
başlangıç kabul edilerek bir tarafa b ı­
rakıldığı taktirde eski yazıdaki tiplerin:
Sülüs. Nesih, M uhakkak. Reyhanî, tev­
kiî v e rik ’a diye altı ana kola ayrıldığı
görülür. Bunlar şekil bakım ından k ısa­
ca şöyle tanılır.
1 — Sülüs: dört hissesi düz, ik i h is­
sesi yuvarlak.
2 — Nesih: sülüse tâbidir. .
3 — Muhakkak: bir buçuk hissesi
düz, geri kalanı yuvarlak.
4 — Reyhanî: muhakkaka tâbidir.
5 — T evkiî: yarısı düz, y a n sı y u ­
varlak.
6 — Rik’a: ekseri harfleri bitişiktir.
Bir yazı tipi m utlak surette m uay­
yen bir sahada kullanılm am akla beraber
her hangi bir tipin bazı sahada daha
fazla tercih edildiği görülm ektedir. N i­
tekim OsmanlIlardaki durumu ele alan
M üstakim -zâde Sadeddin «T uhfet-ül-
hattatin» adlı eserinde: muhakkakın:
lıa tt-i tarihler, şiir v e kasidelerde, rey-
hanînin: mushaf, enam v e dua kitap-
lannda, nesihin; tefsir ve hadis kitap­
larında, tevkiiniıı; vali v e sancak b ey­
leri, kadı vesaire gibi yüksek m em urla­
ra yazılan ferman ve beratlarda, rik’a-
nm; mektup ve tahriratta, sülüsün de
yazı talim inde kullanıldığını yazar.
Osmanlı devrinden önce de yazıdan,
tezyini hususlar için istifad eye ça lışıl­
mıştır. Bu gaye ile cam ilerde, türbeler­
de, kapılarda, çini v e vazolarda bir ta­
kım yazılar yazılm ıştır. Anadolu S elçu k ­
luları devrinde bu gaye ile m eydana g e­
tirilen yazının pek güzel olm adığı g ö ­
rülür. Selçuklu devri eserlerinde esas
kıym et, yazının kendisinde değil, onun
bulunduğu ağaç veya taşın oym acılığın­
da, çini v e vazonun im âlindedir. Ondör-
düncü asırda A nadolu’da yazı bir önce­
ki asra nazaran ince ve sanatlı hâle g el­
m eğe başlamıştır.
Yazının incelip zarafet kazanması,
sadece m imarî eserlerin m uhtelif kısım ­
larında süslem e vasıtası şeklinde kul-
lcimlmasiyle tezahür etm em iş, ayni za­
manda kitap v e tahrirata intikal eden
kısım larda da güzelleşm e vuku bulm uş­
tur. B öylece güzel yazı yazan ve «hat­
tat» denilen bir san’atkârlar zümresi
meydana gelm iştir. Her hangi bir san’at
kolunda yetişen kudretli bir san’atkâr,
san’atında çığır açarak, tesirlerini nasıl
kendisinden sonraki nesle naklederse,
yazıda da böyle olmuştur. OsmanlIlarda
bu şekilde kudret gösteren şah siyet A -
m asyalı Şeyh H am dullah’tır. Ş eyh Ham ­
dullah ile Türk zevkini m üstakilen ifa­
de eden bir yazı m ektebi teessüs etm iş­
tir.
Şeyh Ham dullah’dan önce de bir
takım hattatlar yetişerek güzel yazılar
yazm ışlar ve yazının gelişm esinde rol
oynamışlardır. Fakat bunlar, daha ziya­
de, Arab ve İran tarzını devam ettirm ek
suretiyle eserlerine kendi san’at zevk­
lerinin inceliklerini katabilen kim seler
addedilirler. O sm anlılann ilk devirlerin­
de Bursa, E dim e ve sair m ühim şeh ir­
lerinde yazılm ış kitabelerde ilhânller
devrinin tesirleri göze çarpmaktadır.
M aamafih, Osmanlı san’atkârlannm e -
linde Bursa’dan Edirne’ye, Edirne’den
İstanbul’a geçildikçe yazının kazandığı
tekâm ül açıkça seçilir. O nbeşinci a sn n
ikinci yarısında ise, artık güzellik ve
1572
zarafetin pek belirli bir hâl alm ış old u ­
ğu göze çarpar.
Şeyh H am dullah’a gelinceye kadar
Osmanlı m em leketlerinde, umumi olm a­
m akla beraber, Yakut M üsta’sım i m ek ­
tebinin Abdullah Sayrafi kolu yürüm üş­
tür. Hamdullah'dan önce bu m ektebi
yürüterek güzel eserler m eydana g e ti­
renler, onun hocası Maraşlı Hayreddin
(ölüm ü 1469) ve Edirne’li Y ahyay-ı So-
fi’dir. Y ahyay-ı S ofî (ölüm ü 1477), m eş­
hur yazı üstadlanndan olan Edirneli
kazasker Muhyiddin ile Ahmed Kara-
h isarî’nin hocasıdır. Y ahyay-ı Sofî, İs­
tanbul’da Fatih cam i’inin şadırvanları
dışında pencere üzerindeki fatihayı ve
güney tarafta birinci pencere üzerinde­
ki yazıları yazm ıştır. Fatih cam i’inin
inşa tarihini gösteren kitabeyi ise bunun
oğlu A li (A li bin Yahya) yazm ıştır.
Sülüs ve nesih yazıda son zam anla­
ra kadar devam eden kaideyi koyarak,
yazıda Türk san’at zevkinin tezahürü­
nü sağlayan Ş eyh Hamdullah, A m asyalı
Şeyh M ustafa’nın oğludur. 1436 da dün­
yaya gelen Ham dullah Maraşlı H ayred-
din’den sülüs v e nesih yazısını öğren­
m iştir. Yazısının güzelliği sayesinde A -
masya valisi şehzade Bayezid (tkinri
Bayezid) e intisap ile şehzadenin oğ u l­
larına yazı dersi verm iş, bilahara da
şehzâdenin m usahibi olm uştur. Bayezid
padişah olunca H am dullah’ı da Am as­
ya'dan İstanbul'a getirtm iş, b öylece bu
değerli adamın kabiliyetlerini daha faz­
la inkişaf ettirm esine âm il olmuştur.
Ş ey h Hamdullah evvelâ, sistem i ile
kendisinden önceki devre hâkim olan
Yakut M usta’sım ı (ölüm ü 1299) usulü
ile sülüs ve nesih yazılar yazm ış, fakat
bilâhara yazıya kendi zevkinden bir
şeyler katm ak suretiyle m aruf kaidesi­
ni ihdas eylem iştir.
İstanbul’daki Sultan B ayezid Ca­
m i’inin mihrabı üzerinde v e kubbesi ke­
narındaki yazılar Ş eyh H am dullah’ındır.
K ıym etli şeyhin «aklâm -ı sitte» veya
«şeş kalem» diye anılan sülüs, m uhak­
kak, reyhani, nesih, tevkiî v e rik’adan
ibaret altı türlü yazı örneği izah eden
bir m eşk m ecm uası Topkapı Sarayı E -
manet Hâzinesi kütüphanesinde 2084 nu­
maradadır.
Şeyh Ham dullah (ölüm ü 1520) m
açtığı çığır, talebeleri tarafından bir
 mektep halinde takip v e d e­
vam ettirilm iştir. Birer ü s­
tad haline gelen bu taleb e-
ler sayesinde, Ham dullah'ın
tarz: etrafa dal budak sa l­
mıştır. Bu tarzın yayılm a­
sında en m ühim rolü o yn ı-
yan şahsiyet talebelerinden
Am asyalı A bdullah Ç elebi’-
dir. H attatlardan bahseden
eski kitaplardan «üstadan-ı
seb’a» yâni yedi üstadlar di­
ye anılan bu şahsiyetler:
Şeyh Hamdullah, oğlu Mus­
tafa Dede (ölümü 1538), da­
madı Şükrullah, halazâdeleri
C elâl-oğlu M uhyiddin ve
Cemalüddin, Ahm ed Kara-
hisarî (ölümü 1555) ve Abdullah Ç ele-
bi’dir. Bu yed i üstad arasında şüphesiz
en meşhurları Şeyh H am dullah ile A h­
med Karahisarî’dir.
Ahmed Karahisarî, Yahya S ofi ve
ayrıca Kirmanlı E sedullah’dan ders gör­
m üş v e «Celî» yazıda hakiki bir üstad
olduğunu gösterm iştir. Karahisarî’nin çok
güzel Örnekler m eydana getirdiği iki y a ­
zı tipi «muhakak* v e «reyhanî» dir. Bu
iki tipte Türk hattın ın şaheserleri A h­
m ed Karahisarî’nin elinden çıkm ıştır.
Ş ey h H am dullah m ektebinin teessü­
sü ile ondan önce m evcut olan Yakut muş ve İstanbul’a gelerek Osmanlı h ü ­
M usta’sım î m ektebi birdenbire terkedil-
m em iştir. Bu m ektebin yedi üstadı ise:
Yakut M usta’sım i, Erguıı Kâm il, A bdul­
lah Say rafı, Yahyay-x Sofî, M ubarekşah-ı
Sühufî, Mubarekşah Kutub v e Ş eyh A h ­
m ed Suhraverdî'dir, Yakut M usta’stmî
m ektebinin Ergun Kâmil kolunun On-
altm cı asrın ikinci ya n sın d a k i son m ü­ çalışanlardandır. Hoşt B ehişt adlı tari­
m essili Köse M uhyiddilî’dir. Ş ey h H am ­
dullah m ektebinin asrın ikinci y a n s ın ­
daki müm asilleri ise Tatar kâtib diye a-
nılan Kırım î A bdullah (ölüm ü 1590),
Ham dullah’ın torunu v e M ustafa D ede’-
nin oğlu D erviş Mehmcd Çelebi (ölümü
1592), G elib olu lu kâtib H üsam v e Ah­
med Karahisari’nin oğulluğu Haşan Çe­
lebi bin Karahisarî’dir. H am dullah ö l­
dükten sonra hattatlar onun yolundan
ayrılm am ışlarsa da m eşk v e icazet v er­
mede Dede Çelebi kolu, Karahisarî ko­
lu gibi kollar teessüs etmiştir.
Şeyh H am dullah m ektebinden baş­
ka Onaltmci asırda ikinci bir mektep gelişm iş v e H üsam -ı Rûmî, Oğlan Menü,
Hattat Şeyh H am dullah’ın bir sülüs ve
nesih kıt’ası (Topkapı Sarayı M üze­
sinden)
dalıa teessüs etm iştir. Bu m ektebi daha
ziyade tâlik ya zı yazan AzerbaycanlI
hattatlar kurmuşlardır.
M üstakim -zâde’nin «T uhfet-ül-hatta-
tin» inde kaydettiğine göre; tâlik yazı­
nın m üesşisi Tebrizli Sultan A li (ölü­
mü 1513) dir. iş te bu zâtın talebelerin­
den olan. M eşh ed li Abdulvahid, Kanu­
nî Süleym an’ın him ayesine m azhar o l­
kümet m erkezinde tâlik yazının taam ­
müm üne âm il olm uştur. Sultan A li m ek ­
tebi m üntesiplerinden Mîr Seyyid H üse­
yin, Tebrizli Hacı M ehmed, Harezmli
Abdurrahim En i si ve bunun talebesi
Molla A li Sultan da padişahın him aye­
sini görenlerden ve tâlik yazı üzerinde
hi ile m eşhur olan İdrisı B itlisi de kuv­
vetli bir y a îi üstadı olup, bilhassa d iva­
n i yazıda dikkati çeken bir kimsedir.
Divanî yazıyı asıl güzel v e işlek hâle
koyan m eşhur riyaziyeci Matrakçı N a-
suh’dur. Divani yazı, Türk zevkine u y­
durularak güzel v e okunması kolay hâ­
le getirilince D iv a n -ı hum âyun yazıla­
rında, berat ve ferm anlarda kullanılm ış­
tır.
T âlik yazı Onaltıncı asrın ikinci y a ­
rısında rağbet görm eye başladığı sırada
«siyakat» yazıya da ehem m iyet verilm e­
ye başlanmıştır. B öylece siyakat yazı da

1573
S elisi Ahmed Çelebi. B eyni-zâde Mehmed
Çelebi ve Sünbül Çelebi gibi güzel si-
vakat yazan kim seler yetişm iştir.
4 — RESİM VE NAKIŞ
Ondokuzuncu asra gelinceye kadar.
OsmanlIlarda ve sair İslâm m em lek etle­
rinde AvrupalIların anladığı mânada,
san'atkârın arzu edeceği m evzuda tablo­
lar m eydana getirm ek şeklinde bir re­
sim sanatı yoktu. Fakat bunun mânası
resim hiç yok. dem ek de değildir. Re­
sim. esas itibariyle dekorasyona vasıta
kılınm akta idi. Cami ve sair binalarda
deforatif m ahiyette resim yapılırken in ­
san m evzuu ele alınm am akta, çiçek ve
hendesi şekiller işlenm ekte, bu yap ılır­
ken resim ile nakış işi birbirini tam am ­
lam aktaydı. İnsan dahil olmak üzere k i­
taplara resim yapanlar da m evcu t olm ak­
la beraber, bunlar esas itibariyle m inya­
tür zevk ve tekniğinin h u d u ü sn içinde
kalm aktaydı.
İşte kısaca bu vasıfları taşıyan O s-
m anlı resim ve nakış sanatının onbeş ve
onaltıncı asırdaki durumuna göz gezdi­
rilecek olursa, bu sanat kolunun, en çok
tatbik sahası bulduğu m imarî eserlerin
çoğalm ası nisbetinde geliştiği görülür.
OsmanlIlarda resim , nakış v e buna
bağlı san'at kollarının, birdenbire orta­
ya çıkm adığı, ilk örnek ve tesirlerin S e l­
çuklulardan geldiği anlaşılm aktadır. A -
nadolu'da Selçuklulardan kalm a cami,
hastane, kervansaraylardaki taş kabart­
malardan ibaret süslere bakarak, S e l­
çuklularda dekoratif yönden resim ile
uğraşan san’atkârlan n bulunduğu, hem
de bunların epeyce serbest zihniyette
kim seler oldukları neticesini çıkarm amız
mümkündür. B inaenaleyh, resim ve na­
kış işleriyle m eşgul en eski OsmanlI
san'atkârlarınm ilk örnekleri Selçuklu e-
serlerinden alm ış olm aları iktiza eder.
Bununla beraber, resim ve nakışla m eş­
gul en eski Osmanlı san’atkârlarının h a­
yatlarına dair kısa m alûm at veren m ena-
kıbnâm elerle Sehi B ey v e Lâtifi tezkire­
lerinde yazılı olan şeylere bakılacak o-
lursa, Osm anlılara tesir eden resim ve
nakış san’atının kaynağını Türkistan’a
kadar uzatm ak icap etm ektedir. Zira bu
neviden eserlerde; Bursa’daki y eşil ca­
minin nakışlarını yapm ış olan Bursa’lı
1574
A li bin îlyas'ın küçük yaşta Sem erkand'a
gitm iş olduğu, nakış sanatını orada öğ­
rendiği ve m em leketine dönüşünde y eşil
cami denilen Çelebi M ehmed cam iinin
n akışlarını yaptığı yazılıdır.
Osmanlı devletinin gelişip büyüm e­
si ve bunun yanında imar hareketlerinin
artm ası üzerine resim ve nakış yapaıı
san’atkârların da y etışişin e şa h it o lu n ­
maktadır. Bu neviden san’atkârların or­
taya çıkm aya başladığı asır, onbeşinci
asırdır. Resim m evzuu ile doğrudan doğ­
ruya v ey a d olayısiyle ilgili san’atkârlar
nakkaş, m usavvir, tarrah, ressam ve
katta’ gibi isim lerle anılırdı. N akkaş bo­
y a ile resim yapanlara, m usavvir insan
resmi v e tablo gibi şeyler yapanlara,
tarrah tezyin at v e manzara resm i yapan­
lara, ressam çizgi ile boyasız resim y a ­
panlara, katta da; çakı ile yazı resim
yapıp bunları başka bir satha y a p ıştı­
ranlara denirdi. Tabiî bunlar arasında
en fazla tutulanı ve d olayısiyle en çok
iş bulanı nakkaşlardı. Onbeşinci asrın
en m eşhur nakkaşları, yukarda ism i zik­
redilen A li bin îly a s’dan başka İkinci
Murad devrinde Bursalı N akkaş Safi.
Fatih devrinde Hoca Y usuf bin Hoca
Ferruh (ölüm ü 1475); F atih’in son za­
m anlan ile İkinci Bayezid devrinde Ha­
şan ve Fazlullah adlı kim selerdi.
B irinci cildim izde Fatih devri tet­
kik edilirken, F atih Sultan M ehmed'iıı,
O nsekizinci asrın sonlarına kadar gelip
geçm iş padişahlar arasında, taassuptan en
fazla sıyrılan ı v e B atı’ya karşı yakınlık
duyanı olduğuna işaret edilm işti. F atih’­
in taassuptan sıyrılışının en güzel işare­
ti. İtalya’dan getirttiği ressam G entille
B ellin i’y e resm ini yaptırm asıdır.
Fatih Sultan M ehmed zamanında
B atı’dan İstanbul'a gelen ressam ya ln ız­
ca G entille B ellin i de değildir. Ayrıca
Veronalı Matteo Pasti v e Costanza Fer-
rara gibi şah siyetler de vardır. B unla­
rın yaptıkları resim lerden elde m evcut
örnekler birinci cildim izin Fatih devri
kısm ında dercedilm iştir.
Fatih M ehmed devrinin resim bakı­
mından dikkate değer şahsiyetlerinden
biri Sinan B ey ’dir. Fatih’in hassa m usav-
viri yani saray ressam larından olan S i­
nan B ey resim b ilgisini İtalya’da ed in ­
miştir. Mastori Pavli Daragoza adlı bir
ressam ın talebesi olaıı Sinan B ey ’in y ap -
 ıııiş olduğu Fatih resm ine (501 nci sa y ­
faya bakınız) dikkat edilecek olursa,
çizgi bakım ından sair m inyatürcülerin
eserlerine nazaran m evcut farkı ve bu
yönden Batı tesirini sezm ek m üm kün­
dür. Daha ziyade Nakkaş Sinan d iye ta ­
n ın a n Sinan B ey kendi sahasında ŞibJi-
zâde A hm ed Ç elebi’y i yetiştirm iştir.
M ustakîm -zâde’nin m enakıb-ı hünerve-
ran'mda. Şib li-zâd e’n in şibihnüvislikte
yani portrecilikte usta olduğu kaydedil­
m ektedir.
Fatih’in ölüm ünden sonra serbest
düşünce tarzının revaç bulm adığı m a­
lûmdur, Onun için O sm anlı padişahları­
nın yakınında F atih M ehmed zamanında
olduğu gibi hıristiyan ilim v e san’a t a-
dam lanm görem iyoruz. Mamafih m im a­
ri ve teknik yönde ilerlem e devam e tti­
ğinden, F atih’ten sonraki hüküm darların
da teknik sahada şöhret yapm ış B atı’lı
şahsiyetlerden istifad e arzulanna şahit
olunm aktadır. B ilhassa B atılı m üdekkik-
lerin belirttiklerine göre, İtalyan röne-
sansının büyük otoritelerinden M ichel
A ngelo (M ikel) A nj) İkinci B ayezid ve
Yavuz Selim zam anlarında olm ak üze­
re iki defa İstanbul’a davet edilm iş, fa­
kat M ikel Anj bu d avete icabet etm c- Osmanlı m inyatürlerinden bir örnek
' m iştir. 1918 yılın d a ö lm ü ş' olan Viyana (Ş ek ayık adlı eserden)
im paratorluk kütüphanesi müdürü K a-
rabaçek’in iy i bir tetk ik m ahsulü olan çin nakkaşların sa y ıla n da artm aktay­
eserinde bildirdiğine göre; M ikel A nj’m dı. K anunî devrinin sanatkârlarından
İstanbul’a davet sebeb i, İstanbul ile Ga­ bahseden eserlerden öğrendiğim ize göre
lata arasında H aliç üzerinde bir köprü 1525 yılın d a d evlet hazînesinden maaş
kurdurmak içindir. alan nakkaşların sayısı yirm i dokuz k i­
Kısa süren saltanatı sırasında üç şiydi, Bunların ayrıca oniki tane şakirdi
büyük m eydan m uharebesi kazanm ış o- m evcuttu.
lan Yavuz Sultan Selim , çok sert tabia­ Topkapı sarayı kütüphanesinde m ev­
tına rağm en ilim v e san ’at adamlarına cut K anunî devrinde tutulm uş saray
kıym et verirdi. İstanbul’a k ıym etli şah ­ san’atkârlarm ın asıl ve yevm iyelerini
siyetleri toplam ak için hususî bir itina gösteren defterdeki kayıtlardan, öğrendi­
gösteren Yavuz S elim ’în Tebriz’i zaptet­ ğim ize göre, o sırada m aaşlı nakkaşlar­
tiği zaman İstanbul’a n ak lettiği şa h siy et­ dan bazıları İran idaresindeki A zerbay­
ler arasında resim ve nakıs sahasında can'dan gelm iş, bir kısm ı da m em leket
kabiliyetini gösterm iş kim seler de v a r­ dahilinde yetişm iştir.
dı. N itekim T ebriz’den getirdiği adam­ K anunî devrinde resim ve nakış y a ­
lar m eyanm da Şah Mehmed, A bdülga- pan bir çok kim se arasında, üzerinde en
ni ve D erviş B ey adlarındaki m üsavvir- fazla durulm ası icap eden şahsiyetler­
ler ile Şeyh Kâmil, A li B ey, Alâüddin den birisi başnakkaşlığa kadar yükselen
M ehmed, Mansur B ey, Sem ihan ve A b- Ş ah k u lu ’dur. İkinci B ayezid’in oğulla­
dülhalik isim li nakkaşlar m evcuttu. rından şehzade A hm ed’in. yanında bu­
K anunî Süleym an zam anında im ar lunm uş, Yavuz devrinde İstanbul’a g e le ­
hareketleri fevkalâde arttığından nak­ rek y ev m iy eli saray nakkaşları araşma
kaşlara da çok iş düşüyordu. Bunun i- karışm ış olan Şahkulu başnakkaş iken
 yü z akçe yev m iy e alm aktaydı. San’atın-
da ilk örnekleri İran'dan olan, v e bazı
eserlere göre H eratlı B ehzad’m ta le b e ­
si olan Şahkulu İstanbul’da bir hayli
taleb e yetiştirm iştir. Omni m ektebi İran
usulünü takip ettiğinden «C em aat-i A -
cem nakkaşları» d iye anılm ış, buna m u­
kabil yin e o devirde Türk zevkini tem ­
sil eden bir de «C em aat-ı Rûm n ak k aş­
ları» m ektebi teessü s etm iştir.
O nbeş ve O naltm cı asrın ilim v e
san’at adam larının ek serisi bir kaç cep­
heli oldukları cihetle, ayni vaziyeti n ak ­
kaşlarda da görm ekteyiz, N itekim n ak ­
kaş Ş ahk ulu1’mm. şairliğin i  şık Ç elebi
tezkiresinden, m üzehhipliğiııi de m eııa-
k ıb -ı hünerveran’daıı öğrenm ekteyiz. A y ­
ni v aziyet başkalarında da göze çarp­
m aktadır. K anunî devrinin m eşhur şa h ­
siyetlerinden biri olan Şair Saî aynî za ­
m anda iy i bir nakkaştı. M üneccim v e
m uvakk it olarak göze çarpan A hm ed
N akşi de resim v e nakış sahasında da
tanınm ıştı. Bu devrin en kıym etli s a n ­
atkârlarından biri de şiirde N igârî tak­
ma adını kullanan H aydar Ç elebi idi.
Prof, Dr. Süheyl Ü nver «Ressam N igâ ­
rî - hayatı ve eserleri» isim li tetk ik in d e
bu san’atk â n n k ıym etin i belirtm eğe ça ­
lışm ıştır. H assa gem ilerinde reislik de
etm iş olan N igârî resim v e m inyatür sa ­
hasındaki çalışm aları arasında Barbaros
H ayreddin ve İkinci S elim ’in d e resim ­
lerini yapm ıştır.
O naltm cı asır m usavvir v e n ak k aş­
ları arasında «Hünernâme» isim li m e ş­
hur eserin resim lerini yapan üstad O s­
man, kayın biraderi m ü savvir A li v e
Haşan K efeli, m u savvir Kinci Mahmud,
m usavvir ve m üzelıhip M ısırlı H aşan,
bunun talebelerinden İbrahim v e G ala-
talı M ehm ed, Topkapı sarayının kapısı
ile divanhanesinin nakışlarını yapan B a ­
ba N akkaş nâmı ile m aruf Ş ey h M usta­
fa zikredilm esi gereken şah siyetlerd en ­
dir.
M usavvir ve nakkaş olarak bir çok
san’atkâr yetiştiren Türkler, ciltcilik ve
tezyini de bir güzel san’a t haline g etir­
m iş v e bu sahada da bir takım san 'stk âr-
lar yetiştirm işlerdir. M eşhur Türk c ilc ı-
leriııin yaptıkları ciltler hakikaten pek
zarif birer san’at nüm unesidir. B öyle g ü ­
zel ve zarif ciltlerden İstanbul kütiipha-
Osmanlı sanatlarından n efis bir
cilt kapağı
n elerin d ek i yazm a eserlerden pek çok
örnek m evcuttur.
K itapların baş taraflarına, fasıl ara­
larına, sayfaların baş v e k en a rla n ile
le v h a la n n baş ve kenarlarına süsler
yapm aktan ibaret olan tezhib saıı’atı,
hem en hem en ciltcilik le beraber yü rü ­
m üş ve onunla b irlik te gelişm e k ayd et­
m iştir. Osm anlIlarda m üstakilen m ü zeh -
h ib lik yani tezhib san’atı ile uğraşan
kim seler olduğu gibi, eser sahiplerinden
v eya cilt işleriy le m eşgu l olanlardan da
m üzehhibler vardı. İstanbul kütüphane­
lerin d e zarif ciltlere örnek teşk il eden
kitapların bir kısm ı ayni zam anda güzel
ve zarif tezhib sanatına da örnek teşkil
ederler.
5 — MİMARİ
O sm anlı m im arisi d ev letin büyüyüp
y ü k selm esiy le m ütenasip bir g elişm e se y ­
ri takip etm iştir. B u g elişm ey e ait se y ­
ri, bugün için, cami gib i d in î eserlerle
im aret, hastane, m edrese, han, hamam
gib i sosyal h izm etler için kurulm uş b i­
nalar v a sıta siy le takip edebiliyoruz. S i­
v il m im arî d iy e isim lendirebileceğim ız
halkın ik am etin e m ahsus ev ve k on ak ­
la r ekseri şeh ir v e kasabalarda ahşap
olarak, b ir kısım şeh ir ve kasabalarda
da k erpiç-ahşap karışığı va ziy etin d e y a ­
p ıldığından, öm ürleri uzun asırlara la -

1576
 ham m ül edem ediği ve bilhassa sık sık ç ı­
kan yan gınlar n eticesi m ahvolduğundan,
bu çeşit m im arim izden p ek eski örnek­
lere rastlıyam ıyoruz. M aam afih sosyal
hizm etler ve dinî ga y eler le m eydana g e ­
tirilen eserler pek bol ve çeşitli olduğu,
zaten bir m illetin m im arisi daha ziyade
bu tip eserlerle kendini gösterdiği c ih et­
le. bizim de bunlar v a sıta siy le m im ari­
m izin esası hakkında hüküm ler çıkarıp
n eticelere ulaşm am ız m üm kündür.
O sm anlı padişahları, d ev let adam ­
ları. m ühim m evki sahipleri ile zengin
şahsiyetler, hayra v e sosyal hizm etlere
taalluk eden eserler bina ettirm ekte z i­
y a d esiy le gayretli v e hayırhah davran­
m ışlardır. B öyle k im seler daha ziyade
hüküm et m erkezinde bulunduklarından,
en bol v e en güzel eserler de hüküm et
m erkezinde m eydana getirilm iştir. H ü­
küm et m erkezi dışın d a kalan şeh ir ve
kasabalar da eh em m iyet derecesine g ö ­
re, bu n evi binalardan h isselerin i alm ış­
larsa da, O sm anlı m im arisinin tekâm ül
seyri, esas itib ariyle Bursa, Edirne ve
İstanbul gib i m erkezlerden takip e d ile ­
bilir.
Osm anlı m im arisinin, peşinen, A na­
dolu Selçuk lularının m im arisinden bazı
izler taşım ası gay et tabidir. S elçu k lu la ­
rın son zam anında kurulan Karaman,
A ydın, M enteşe v e E şr e f-o ğ u lla n b ey ­
lik leri m im ari bakım ından, hem en h e ­
m en gen iş m ikyasta S elçukluların m u ­
akkibi durum unda kaldıkları halde,
onlarla ayni devirde kurulm uş olan O s­
m a n l I l a r , kısa zam anda S elçuklu tesir­
lerinden sıyrılıp , ken d in e has bir m im a­
ri üslûbu m eydana getirm işlerdir.
A nadolu Selçuklularında v e B e y lik ­
lerde cam iler ek seriy etle pâyeli olarak
yapılm aktaydı. Yâni cam inin çatısı pa­
ye v eya sütunlar üzerine oturtulm akta i-
di. M alazgirt harbini m üteakip m eydana
getirilen ilk örneklerde, sütün v e p a y e­
ler üzerine oturtulan çatı düz dam v a -
ziyetind eydi. F akat düz dam usûlü sür­
atle gelişm e kaydederek, onun yerin i
yan yana, ayni zam anda k arşılık lı şe k il­
de sıralanm ış kubbelere terketm işti. Ca­
m inin büyüklüğü n isb etin d e kubbe sa ­
yısı da artm aktaydı.
Selçuklu cam ilerinde um um iyetle,
binanın giriş k ısm ın ın gösterişine eh em ­
m iyet verilir, bunun için cephe, taş o y ­
1577
m acılığının güzel örnekleri halinde sü s­
lenirdi. Selçu k lu cam ilerinde cephe sü ­
süne, sıra kubbeli v e tonozlu tiplerde
olduğu gibi, düz dam lılarda bile rastla­
nır. Halbuki Osmanlı m im arisinde daha
başlangıçtan itibaren süs v e gösteriş y e ­
rine sadelik v e m etanetin tercih ed ild i­
ği görülür. Bu sadelik v e m etan et ara­
sında, binanın gerek dış g erek se iç a -
hengi de hesaba katılm ıştır. B inanın b ü ­
tünü itib ariyle ahengin u laştığı m ü k em ­
m eliyet, Osm anlı m im arisinin tekâm ül
seyrin in en belirli işaretlerin d en b iri­
dir.
O sm aıılılar, Selçukluların çok k u l­
landığı pâyeli küçük sıra ku b b eler ö r­
n eğinden m ülhem olarak, u m u m iyetle
«ulu cam i tipi» d en ilen cam iler de y a p ­
m ışlarsa da, esas tekâm ül seyri tek k u b ­
beli v e tersine çevrilm iş (T) örnekli c a ­
m iler üzerinden vuku bulm uştur. O s-
m anlılarm tek k ubbeliler iç in en eski
örnekleri B ursa’da A lâeddin (1326 ?) ca­
m ii, İznik’te H acı Ö zbey (1333) ve H acı
Ham za m escitleri ile yin e izn ik te y e şil
camidir. T ersine çevrilm iş (T) plânlı ca ­
m iler için en eski örnek olarak da T ire’­
de Yahşi B ey (v ey a Y eşil im aret) cam ii
(1333) ile B ursa’da Orhan cam ii (1339)
gösterilir. V ezir H ayreddin P aşa tara­
fından m im ar Hacı M usa’ya 1378 - 1391
de yap tırılan İznik’tek i y e şil cam inin
y e şil çinileri ile m inaresi pek güzeldir.
O nbeş ve O naltıncı asırda tersine çev ril­
m iş (T) örneğindeki cam iler pek fazla
revaç bulduğundan m em lek etin bir çok
k öşelerinde bu tipte eserler m eydana g e ­
tirilm iştir. B ursa’da H üdavendigâr, Y e­
şil cam i (1419-1424), Y ıldırım B ayezid,
M uradiye (1426-1428); Edirne'de Gazi
M ihal (1422) v e M uradiye; Ü sk ü p ’te İs-
hak B ey v ey a A laca Camii (1438); A -
m asya’da B ayezid P aşa (1414), Yörgüç
Paşa (1428); A nkara’da K aracabey; K as­
tam onu’da C ândar-oğlu İsm ail B ey
(1451) cam ileridir. Bu sayılanlar içinde
en g ü z e li v e bu n ev ’in en m uhteşem e -
seri Ç elebi Su ltan M ehmed için m im ar
Hacı İvaz Paşa tarafından yapılan B ur-
sa’daki Y eşil Camidir. Y ine Hacı İvaz
Paşa tarafından yap ılm ış olan D im eto-
ka’daki Ç elebi Su ltan M ehmed Cami’i
(1420) plân itib a riy le diğerlerinden fark­
lı olup, ortada büyük köşelerde küçük
kubbesi ile Osm anlı m im arisinin büyük
 cam ileri için bir öncü manzarası arzeder.
D im etoka’daki bu cami Örneğinde A na­
dolu ve Rumeli'nin başka şehirlerinde
de cam iler yapılm ıştır.
Edirne'n ir. m erkez olduğu devirde
yapılan cam i ve sair binaların plâıı ve
işçiliği Bursa'mn m erkez olduğu d evir­
den daha olgundur. İlk padişahlar Edir­
ne ve Bursa’m n im arında pek fark gö­
zetm edikleri cihetle, Onbeşincr asrın ilk
çeyreğine kadar geçen zaman içinde, a y ­
n i seviyedek i eserlere her iki şehirde de
rastlanır. İstanbul’un fethinden sonra
daha bol m iktarda eser İstanbul’da y a ­
pılm ış ve nihayet Onaltıncı asrın başla­
rından itibaren Osmanlı m im arisinin
klâsik devri a çılm ıştır. Osmanlı m im a­
risinin hususî karakteri B ursa’daki Y e­
şil Cami ile belirli bir .hal alm ış v e bu
tarz klâsik devrin ilk örneğini teşk il e-
den B ayezid cam iine kadar devam e t­
m iştir. Bu iki başlangıcın arasında ka­
lan m üddet içerisinde çeşitli tip ve
plânlarda inşa edilen eserler arasında
ayrı h ususiyetler taşıyan v e m uhtelif
yönden ehem m iyetleri bulunan binalar
vardır. Sanat yönünden ehem m iyet ar-
zeden, üç şeref el i m inaresi bakım ından
İstanbul'daki selâtin cam ilerine örnek­
lik eden Edirne’deki üç şerefeli cam i’i
(1432) bunlardan biridir.
F etih ’ten sonra İstanbul’un im ar ve
T ürkleşm esine ehem m iyet veren Fatih
Sultan Memr.ed, imar işlerinde kendisi
öncülük ettiği gibi vezir ve devlet a-
dam larını da eser verm eleri hususunda
teşvik eylem iştir. Bu arada İstanbul dı­
şında kalan m em leket köşeleri de ih ­
m al edilm ediğinden, gerek hüküm et
m erkezinde, gerekse A nadolu v e Rum e­
li'nin m uhtelif şehirlerinde cami, m ed­
rese, im aret gibi bir h ayli eser m eyd a­
na getirilm iştir. Fatih devrinin, mimari
tarihimiz bakım ından en m ühim eseri
hiç şüphesiz büyük hükümdarın, kendi
adına yaptırttığı cam i v e etrafındaki
külliyedir. Mimar S in an -ı A tik tarafından
1462-1470 y ılla n arasında yap ılm ış olan
ilk Fatih cam i’i * ortada 26 m etrelik b ü ­
yük bir kubbe ile m ihrap tarafından bir
yarım kubbe v e bu m erkezî kısm ın iki
yanında da sütunlar ile ayrılm ış alçak
ve kubbeli üçer bölüm sıralanm ıştı.
İkinci Bayezid zamanında m im ari­
m izde daha esaslı gelişm eler oldu. Mi­
1578
mar H ayreddin tarafından 1500-1505 ta­
rihlerinde yapılm ış olan Bayezid cam i’i
ile klâsik devir açılm ıştır. Bayezid ca­
m i’i, ilk Fatih cam iinden daha gelişm iş
bir örnektir. Bu yapıda ana m ihveri te ş­
kil eden kubbenin yan tarafında iki y a ­
rını kubbe v e daha yanlarda da asıl sa­
hadan pâye ve sütunlar ile ayrılm ış kub­
beli bölüm ler vardır. A bidevî mâna ve
m ahiyette olan bu gü zel eserin ön tara­
fında revaklı v e m uhteşem bir avlu
m evcuttur. İstanbul'daki B ayezid cam i'-
inin m im arı m im ar Murad oğlu mimar
H ayreddin’in ikinci mühim eseri Edir­
n e’deki Bayezid cam i’idir. İstanbul’daki
gibi çeşitli hayır m ü esseseleriyle b irlik­
te bir bütün teşkil eden b u .eserin gerek
binası gerekse tıb tarihi bakım ından
hastanesi h u su siyeti haizdir.
Kısa süren saltanatı esnasında üç
m eydan m uharebesi yeren Yavuz S u l­
tan Selim zam anında m ühim eserler
m eydana getirm eğe v a k it olm am ıştır.
Yavuz Selim zam anında başlanıp Kanu­
n î devrinde bitirilen Sultan S elim ca­
m i’i ortadaki büyük kubbe v e yandaki
küçük ve alçak k u b b eleriyle plân b ak ı­
mından ilk F atih cam iini hatırlatır.
Kanunî Süleym an zam anında mimar
Sinan gibi bir üstadın yetişm esi ve bu
büyük kıym etin , im paratorluğun m alî
im kânlariyle m ütenasip eserler m eyd a­
na getirm esi sayesinde, mimar H ayred­
d in ile başlam ış olan Osmanlı klâsizm i
en yüksek d erecesin e çıkm ıştır.
Sinan’dan önceki mimarlarımızın
bilinen eserleri üç beş taneyi geçm ez­
ken, 1273 üncü sayfam ızdaki 101 num a­
ralı ilâvem izde b elirttiğim iz veçh ile S i-
nan’ınkiler yüzün üstüne çıkm aktadır.
Yarım asu m üddetle m iuıarbaşılık eden
Sinan, bu kadar bol sayıdaki eserleriyle
klâsik devri tam m ânasiyle tem sil et­
miştir. K lâsik devrin unun ölüm ünden
.-■onra daha bir m üddet devam ı, y etiştir ­
d iği taleb eler sayesinde m üm kün o l­
muştur.
Dâhi m im an n çok sayıdaki eserleri
arasında üç tanesi tam m ânasiyle abide­
v î m ahiyet taşım aktadır. Bunlar; İstan­
bul’da Şehzade v e Sü leym an iye, E dirne-
de de S elim iye cam ileridir. K anunî’nin
oğlu M ehmed nâm ına yapılan Şehzade
cam iinde, ana kubbenin etrafındaki y a ­
rım kubbe sayısı dörde çıkarılm ak, b öy-
 lece cami m im arisinin m erkezî plânına
daha fazla m ükem m eliyet kazandırılm ak
suretiyle dalıa ileri bir adım atılm ıştır.
Bu cam inin hususiyetlerinden birisi de
kabartm alarla süslü ç ifte m inaresinin
arzettiği harikulade güzelliktir.
Sinan'ın İstanbul'daki ikinci büyük
eseri olan Süleym aniye cam i’i hakikaten
m uhteşem bir m im arî âbidesidir. Ş e h ­
zade cami'inden daha büyük olan bu
bina, ana hatları bakım ından B ayezid
cam i’i tertibine uym aktadır. F akat bina­
nın umumi bünyesi ile, ortadaki ana
kubbeye doğru etrafının m uvazeneli bir
ehram gibi ahenkle yü k selişi, caminin
tamamına bambaşka bir bediî h ey b et ka­
zandırm aktadır. G eniş ve zengin bir
manzum enin m erkezini teşk il eden. S ü ­
leym aniye cami'i, kurulduğu y er bakı­
m ından da, İstanbul âbidelerinde mekân
m imarisine verilen ehem m iyet için er.
şitizel bir m isal teşkil eder. M imar S i­
nan'ın eserleri arasında Tophane'deki
K ılıç A li Paşa câm i'inde (1580) S ü le y ­
m aniye örneği daha m ütevazı ölçülerle
ele alınm ıştır.
Mimar Sinan, m u h telif tip ve plân­
da pek güzel eserler m eydana getirm iş
bir mimardır. Bir büyük iki yarım kub­
be plânının âbidevî örneği Süleym aniye.
bir büyük dört yarım kubbenin âbidevî
örneği Şehzade, altı pâyeli cam ilerin 3 -
bidevî örneği ise Edirne’de S a lta n S e ­
lim (S elim iye) cam i’idir. Dünya mimarî
tarihinin en abidevî eserlerinden biri
olan Selim iye, dört köşesindeki üçer şe ­
ref eli dört m im aresi v e bunların tam or­
tasında yü kselen geniş v e çok yüksek
kubbesiyle güzellik, ahenk, zarafet ve
ihtişam ın sem bolüdür. Sinan, m uhteşem
Selim iye cam i’inde kullandığı sekiz pâ­
y eli örneği İstanbul’da da tatbik etm iş­
se de bunlar daha m ütevazı ölçülü şey ­
lerdir. A zabkapı’daki Sokullu Mehmed
Paşa cam i’i bu tipin küçük bir örneği­
dir, Sinan’ın tek kubbeli ve a ltı pâyeli
cami p lân lan arasında Şehzâdc, S ü le y ­
m aniye ve S elim iye gibi büyük âbidevî
olanlar yoktur. Tek kubbelilerin en m ü­
himleri Ü sküdar iskelesin d ek i Mihrimah
cami’i ile E dim ekapı’daki M ihrimah ca­
m i’idi r. Edirnekapı M ihrimah cam i’inin
kubbe altlarına geniş ve pencereli ke­
merler yerleştirm ek suretiyle dış görü­
nüşe daha fazla güzellik kazandırm ıştır.
1579
Mimar Sinan'ın altı pâyeli cami plânı
örneklerinden K adırga’da ki Sokullu
M ehmed Paşa ve Ü sküdar Top taşındaki
Eski Valide cam ileri m ühim dir, ü ç ü n ­
cü Murad’m annesi Nurubâııu Sultan a -
dına 1583 yapılm ış olan Eski (A tik ) v a ­
lid e cami'i daha güzel ve eh em m ıyetli-
ai;v
Mimar Sinan'ın ölüm ünden sonra o-
ııuıı y etiştird iği kim seler Siiıaıı m ek teb i­
ne devam etm işlerdir, B öylece O ııyedin-
ci asrın başlarına kadar kliâsik tarzda
büyük âbidevî eserler ortaya konahii-
miştir. Sinan’dan sonraki mimarbaşı o-
lan mimar Davud, Em inönü’n deki Yeni
cam inin mimarıdır. 1588-1598 arasında
m im arbaşıhk eden m im ar Dâvud, Sa-
raybuınu sahilindeki İncili K öşk, S e­
petçiler Köşkü, Koca M ustafa Paşa c i­
varında Kızlarağası Mehmed A ğa cami'i
ve Divanyolu'ndakİ Sinan Paşa seb ili­
nin de mimarıdır.
ü çü n cü M ehmed’in annesi Safiye
Sultan 1597 de m im ar Davud'a Yeni ca­
m inin inşasına başlattırm ış, fak at onun
1598 de ölüm ü üzerine yerine tayin ed i­
len suyolu nazırı Dalgıç Ahmed Çavuş
1603 e kadar inşaata nezaret etm iş dr.
O sene Üçüncü M ehmed ölünce inşaat
yarım kalm ış, n ih ayet Dördüncü M eh­
m ed devrinde m im ar M ustafa A ğa’nın
mimarbaşı olduğu sırada 1659 da in şa­
at yen id en ele alınarak, 1663 de bina
ikm al edilm iştir. K lâsik devrin en gü­
zel eserlerinden birisi de bu camidir.
Osmanlı m im arisinin klâsik d evri­
nin m uhteşem eserlerinin sonuncusu
Sultan Ahmed cam i’idir. Sultan B irinci
Ahmed içiri 1609-1617 y ılları arasında
mimar Sadefkâr M ehmed A ğa tarafın­
dan yapılm ış olan Sultanahm ed cam i’i,
bir esas kubbeyi destek leyen dört y a ­
rım kubbe ile köşelerde dört küçük kub­
beden ibaret bir tipin örneğidir. Altı
m inareli bu şaheser cami binanm um u­
mî ahengi, iç ve dış gü zelliği ile haşm et­
le zarafetin kucaklaştığı bir bediadır.
O nyedinci asırda dış harpler v e iç
isyanlar d ev let adam larını, pek fazla
m eşgul ettiğinden, Onaltıncı asrın ik in ­
ci yarısında olduğu kadar bol sayıda ca ­
mi yapılam am ıştır. Onsekîzinci asrın or­
talarında Türk sanatında yabancı tesir­
lerin belirli İzleri m üşahede edilir o l­
muştur. OnsekıZinci asrın m ühim eser-
¡erinden üçü ncü M ustafa’nın yaptırdığı
L âleli cam i’inde (1759-1763) k lâsik d ev ­
rin bazı unsurları yaşam akla beraber,
1748-1755 yılları arasında yap ılan N u -
ruosm anive cam i’inde yabancı tesirlerin
h âk im iyeti m üşahede edilir. N uruosm a-
n ive, Türk barok üslûbunun karakteris­
tik bir m üm essilidir.
6 — ÇİNİ, ALÇI ve OYMACILIK
İŞLERİ
O sm anlılarda çin iciliğ in gelişm esi,
m im arinin gelişm e v e bilh assa m im arî
fa a liy etin in çoğalm ası ile atbaşı b era­
ber yürüm üştür. E skiden, çininin im al
yeri olaıı «Kâş» şehrine n isb etle çin iy e
«kâşî» denilm iş, çin fa ğ fu rla n ve p or­
selen ler ise «çini» d iye ad landırılm ıştı.
F akat bilâhara çini tâbiri, kâşî işlerin e
de teşm il edildiğinden bu isim um u m i­
leşm iştir. O sm anlılar, çiniden kandil,
vazo, tabak, testi, çanak gib i şey ler de
yapm ışlarsa da çin iyi daha ziyade b in a­
larda süslem e m alzem esi olarak k u llan ­
dı k la n v e en güzel eserler de bu saha­
da m eydana getirildiğin d en , Osm anlı ç i­
n iciliği denince, akla u m u m iyetle ç in i­
nin bu türlüsü gelir.
O sm anlılar çin icilik te ilk örneği
Selçuk lu eserlerinden alm ışlardır. S e l­
çuklu çin iciliğin in A nadolu’da bugün
m evcut olan en eski nüm unesi İkinci
K ılıç A slan (1156-1192) m K onya’da
yaptırdığı sarayın bir köşküne ait ç in i­
lerdir. B undan daha sonraki tarihlere
ait S ivas, K onya, A m asya, Tokat, A k ­
şehir, N iksar gibi şeh irlerd e S elçu k lu ­
lardan kalm a eserlerde çini örneklerine
rastlanır. S elçuk lular ve onları takiben
kurulan A nadolu beylik lerin d e yapılan
çinilerde siyah, m avi, firuze m avisi ve
beyaz gibi m ahdut renkler k u lla n ılm ış­
tır. O sm anlı çin iciliğin in ilk devrinde
e le alınan renkler bakım ından S elçu k ­
lu çin iciliğin e olan yak ın lığı farketm ek
güç değildir.
O sm anlılarda çin iy i ilk d efa Ç elebi
Su ltan M ehm ed zam anında B ursa’da y a ­
pılan Y eşil cam i v e Y eşil türbede gör­
m ek teyiz. Y eşil cami v e türbenin ç in i­
leri ilk O sm anlı çinileri olduğu halde,
bunlar, gerek yap ılış tekniği gerekse
renklerdeki zenginlik bakım ından S e l­
çuklu çinilerinden üstündür. Y eşil tü r­
1580
be v e Y eşil cam iden sonra çin ili bir e-
ser olarak İkinci M urad'm E dirne’de M u­
radiye cam iini görm ekteyiz. Â şık Paşa -
zâde tarihinin yazdığına göre Osmanlı
m em lek etlerin e çin icilik onun te şv ik iy ­
le girm iştir.
İstan b u l’un feth in d en sonra yen i
m erkezi hük ü m ette yap ılan ilk çin ili e -
serler M ahmud Paşa türbesi (1463) ile
çin ili köşk (1472) tür. B unlar düz renk
üzerine a ltın y ıld ız yap ılm ış ç in iler olup,
bu n e v ’in son örnekleridir.
O naltm cı asrın başından itibaren
Osm anlı çin iciliğ in in iy i bir tekâm ül y o ­
luna gird iği artık ya ln ız Selçu k lu çin i­
ciliğ in in değil, O nbeşinci asır Osm anlı
ç in iciliğ in in de ü stüne çık ıld ığ ı görülür.
F akat O sm anlı çin iciliğin in en gü zel e -
serleri O naltıncı asrın ikinci yarısında
m eydana getirilm iştir. Ç in iciliğin bu
d erecede fazla ilerlem esin d e inşaatın
bolluğu bakım ından çininin tatbik saha­
sı bulm ası yüzündendir. A srın ilk y a n ­
sında yap ılan çin ilerin tezyinatına çiçek
m otifi girm ek le beraber daha ziyad e a -
rabeskler v e h en d esî şek iller hâkim dir.
H aricî tesirlerin tam am en silin ip a tıld ı­
ğı O naltıncı asrın ik in ci yarısı ç in ilerin ­
de ise, renk ve işçilik çek üstün olup,
b ilh assa tezyin atta k u v v etli bir ibda
kudreti göze çarpar. M otifler arasında
çiçek ler fazla yer alır. Bu d evir san ’at-
kârları lâle, karanfil, gül, sünbül, n ilü ­
fer, susam , tavşan kulağı, kadife çiçeği,
zam bak, p eygam ber çiçeği, servi, saksı,
üzüm , bulut, kayık, kuş, insan v e türlü
hayvanı m evzu olarak çini üzerine iş le ­
m iştir. Bu m otifler m ü stak ilen k u la n ıl-
d ığ ı gib i bir kaç çeşid i bir arada v eya
h en d esî şek illerle b irlik te de k u lla n ıl­
m ıştır. S elçu k lu lard a v e OsmanlIların
ilk devrinde çini yazıların etrafı çiçek
v e hen d esî m o tiflerle sü slenerek yazı
gü zelleştirilm eye çalışılm ışsa da, • O nal-
tıncı a sn n ikinci yarısın d a buna ih tiyaç
görülm eyerek, u m u m iyetle yazıya m ü s­
tak il bir m evk i kazandırılm ıştır.
O sm anlı ç in iciliğ in in en olgun d ev ­
rini teşk il eden O naltıncı a sn n ikinci
yarısı çin ilerin in gü zel örneklerinin bu­
lundukları yerler: İstanbul’da S ü ley m a -
n iy e (1560), R üstem Paşa (1560), S ok u l-
Iu M ehmed Paşa (1571), P iy â le Paşa
(1573) cam ileri ile Topkapı sarayında
A ltm y o l’da 1574 tarihli üç pano v e 0 -
çüncü Murad'ın yatak odası (1578), İ-
kinci Selim türbesi (1576), K ılıç A li P a­
şa (1580), Ü sküdar’da A tik V alide (1583),
M ehmed A ğa (1585), M esih M ehmed
Paşa (1586), Ramazan E fendi (1588).
Topkapı dışında T akkeci (1591) cam ileri,
E d im ed e de S elim iy e cam i’i gib i ese r ­
lerdir.
O naltıncı asrın son yılla rı ile O n-
yedinci asrın başlarından it/baren çin i­
cilik te yavaş yavaş gerilem e başlam ıştır.
T ezyinatı m eydana g etiren m otiflerde
ibda kudreti azaldığı gib i renklerin ca ­
na yak ın lığı da bir m iktar azalm ıştır.
Ü stün devrin bâriz va sfın ı teşk il eden
kırm ızı renk soluklaşm ış, y e şille r m a­
vim si bir hal alm ıştır. Bu devrin m ühim
örnekleri; Ü çüncü M ehm ed türbesi
(1608), Topkapı sarayında B irinci A h -
m ed kütüphanesi, S u ltan A hm ed cam i’i
(1616), Revan (1635) v e B ağdad (1639) Onaltıncı asır ikinci yansı
köşkleri, Y enicam i (1663), Turhan S u l­ çinilerinden bir parça
tan türbesi (1682) v e Ü sküdar’da yeni
V alide cam i’i (1710) gib i eserlerdir.
O sm anlı çin ilerin in im al yerin e g e ­
lince: Uzun m üddet O sm anlı çinilerin in
İznik v e K ütahya’da yap ıld ığı m alûm ­
dur. İznik çin iciliği K ütahya çin iciliğ in ­
den çok daha eskidir. B ol v e g ü zel im a­
lat yap ıld ığı devirde İznik çinicilerinin
bir lonca halinde teşk ilâtlan m ış olduk­
ları, bu sırada başta bulunan k âşici b a­
şının bir sipariş vuk u u n d a u stalarım
toplıyarak aralarında iş taksim i yap tığı,
sip arişlerin zam anında yetiştirilm esin e
çalıştığı, hattâ b oya v e yakacak m adde­
lerinin bile kâşici başı tarafından tem in
edild iği anlaşılm aktadır.
H arpler v e isyan lar yüzünden in şi-
at azalıp da çin iy e olan talep de buna
göre azalınca, çin icilerin işb irliği v e te ş­
k ilâ tla n da zayıflam ıştır. O nyedinci as-
n n sonlarında m ağlû b iyetler d ev rin e g i­
rilince çin icilik ölm ey e yü z tutm uş v e
n ih ayet 1716 y ılın d a İznik çin i im alât­
çıları faaliyetlerin i tatil etm işlerdir.
S anatsever d ev let adam ı N evşeh irli
Damad İbrahim Paşa Türk çin iciliğin in
ölm esini önlem ek için, İznik’ten çin i im a­
lâtçıların ı getirterek İstanbul’da T ek-
fursarayı civarında bir çini im alâth an e­
si kurdurm uştur (1725). O sırada in şa­
ata da hız verilm iş olduğundan T ekfur-
sarayı v e K ütahya im alâth an eleri m am u- Osmanlı sanatlanndan nefis bir alçı
lâtı ihtiyacı karşılayam adığından eski pencere (Yenicami - Valde camii)

1581
 daki Y eşil cam i ile Y eşil türbenin için ­
deki hücrelerin. İstanbul'da Şehzade ve
S ü leym an iye cam ilerindeki alçı işlerinin
pek gü zel olduğunu belirtm ek lâzım dır.
Çini v e alçıdan daha gen iş sahalı
sü slem e san’atlarm dan biri de o ym acı­
lık v e h ak k âk lık tı. Taş, ağaç ve m aden
üzerine olm ak üzere oym acılığın her ç e ­
şidi m evcuttu. Türklerde taş v e ağaç o y ­
m acılığı ta S elçu k lu lar devrinden beri
çok ile r i idi. Gerek Selçuklu, gerek b e y ­
lik ler, g erek se O sm anlılar devrinden
kalm a pek çok oym acılık eseri m ev cu t­
tur. O sm anlılar taş oym acılığına, cam i
dahil bütün binalarda, çeşm elerd e ve
m ezar taşlarında y er verm işlerdir. Ağaç
o ym acılığı, m im ari eserlerden başka çe­
şitli eşyalarda da görülür.
O yulan ağaç için e sedef, fild işi, k e­
m ik, bağa, tel vesairen in yerleştirilm esi

N efis bir ağaç oym a kürsü

(R üstem paşa cam ii)

binaların bazılarından çin iler sök ü ld ü ­

ğü gibi V iyan a’dan b ile çini g etirtilm iş­
tir. Ü çüncü Ahmed sebili (1728) ile H e-
kim ioğlu A li Faşa cam iindeki (1734) ç i­
n iler T ekfursarayı im alâthanesinde y a ­
pılm ış çinilerdendir.
Çini gibi m im arî eserlerin sü slen ­
m esinde kullanılan m addelerden biri
de alçı idi. A lçı işleri cam ilerin p en ce­
re ve m ihrapları ile türbelerde k u lla n ı­
lırdı. A nadolu Selçuk lu ları, K aram anî-
oğulları v e diğer A nadolu b eylik leri de
cam i ve türbelerinde alçı k u llan m ışlar­
dı.
O sm anlılar alçıyı en çok cam ilerin
tavana yakın p encerelerinde k u llan m ış­
lardır. Bu pencerelerde a lçıy a k a fesv a -
ri süslü şek iller verm iş v e bunların a -
rasm a renkli cam lar yerleştirm işlerdir.
K apıların k en arlan ile m ih rap lan n yan
ve üst taraflarında kullan ılan alçılara
binanın m im arî bünyesine u ygun kabart­
m a şek iller işlem işlerdir. Cami ve tür­ Osmanlı taş oymacılığı san'atı nefis eser­
belerde Osm anlı alçı işçiliğ in e a it pek lerinden biri (Konya’da İkinci Selim
çok örnek m evcuttur. Bu arada, B ursa- camii minberi)

1582
san’atı olan kakm acılık da çok ileri idi.
H akkâkiar ise akik, firuze, yeşim , necef
gibi ta şla n işley en v e a y n c a altın , g ü ­
müş, pirinç gibi m aden lere hâk v e m ü­
hür işleri yapan san'atkârlardı. Halen
m üzelerim izde k ak m acılık v e h ak k âk lı-
ğm çeşit v e derecelerin i gösteren bir çok
örnek eşyalar m evcuttur.
7 — İÇTİMAİ M ÜESSESELER
OsmanlIlarda İçtim aî m üesseselerin
teşkili işin e pek erkenden başlanm ış,
bu m üesseseler, d evlet teşk ilâ tın ın g e ­
lişm esi v e sınırların büyüm esi n isb etin d e
çoğalm ıştır. K uruluş d evrinden itibaren
teşekkül eden İçtim aî m üesseseler; cam i­
ler, im aretler, hastaneler, kervansaray­
lar, zaviyelerdi. B ilâhare y ü k selm e d e v ­
rinde bunların arasına kütüphaneler de
karıştı. Um um un faydalanm ası g a y esiy ­
le m eydana getirilen bu eserler birer
«hayrat» tan ibaretti. İçtim aî m ü esse-
îerin kurucuları «hayır işleine» gayesin i
gözetirlerdi. Ş ah ıslar tarafından y ap tı­
rılan çeşm e; sebil v e köprü gibi h ayra­
tında, um um un istifad esi için m eydana
getirilm iş olm aları bakım ından İçtimaî
tarafları m evcuttu.
Z ikrettiğim iz m ü esseselerin bir k ıs­
mı için, kurucuları tarafından, geliri o -
lan vakıflar da tahsis edilirdi. B öylece
o eserlerin m uhafaza ve bekası tem in e -
dilm iş olurdu.
Camilerin, esas itib a riy le, dinî v a ­
zifeler için m eydana g etirilen birer h a y ­
rat olduğu m alûm dur. Bu dinî m ü esse-
selerde m an evi g a y ele r le toplanılm akla
beraber, m üslüm an cem aatın toplu bu­
lunm asından faydalanılarak icabında
m em lek et ve m uhite ait işle r de görüşü­
lebilir. B inaenaleyh, bu yönden, ca m ile­
rin İçtimaî tarafı da vardır. Bazı cam i­
lerin kurucuları, cam inin etrafında m ek ­
tep, m edrese ve im aret te sis ederek bun­
lara vakıflar da tah sis ettik leri cihetle;
cam i, b öyle m ü esseselerin kurulm ası i-
çin m ihver vazifesin i de görm üştür.
İm aretler: E cdadım ızın şefk a t ve
vardım duygularının derecesini en iy i
aksettiren yerler olan im aretler birinci
derecede birer h ayır m ü essesesi idi. î -
m aretlerde, m uhtaç ve kim sesiz in san ­
1583
larla m edreselerde okuyan taleb eye s ı­
cak yem ek ve fodla verilird i,
İzn ik ’te ilk O sm anlı m edresesini
kurm uş olan Orhan Gazi, bununla b e ­
raber y ap tırd ığı im aretin açılış tören in ­
de, an’an eye uyarak kendi e liy le m uh­
taçlara çorba dağıtm ıştı. İznik’te bundan
başka Çandarlı ailesi tarafından üç im a­
ret daha kurulm uştu. B ursa’da ise; Or­
han Gazi’den sonraki dört hüküm dardan
her biri birer im aret yap tırd ığı gib i, v e ­
zir, beylerb eyi ve sair k im selerin ya p ­
tırdı klariyle b irlik te im aret sayısı y ir­
mi dördü bulm uştu. D aha sonra m em le­
keti n m u h telif köşelerin d e de im aretler
m eydana getirilm iştir.
Y ükselm e devrinde im aretlerin sa y ı­
sın ın daha da arttığı v e vakıflarının
zen gin leştiği görülm ektedir. Z engin v a -
k ıflı im aretlerde sabah v e akşam olm ak
ü zere günde iki defa fakirlere, gelip g e­
çen m isafirlere v e m ed rese taleb elerin e
yem ek verilirdi. M em leketin m u h telif
k ö şelerin d e yüzlerce im aret kurulm uştu.
B unlar arasında en m ühim v e .m e şh u r ­
la n ; İstanbul’da F atih im areti; Edirne,
İstanbul ve A m asya’da İkinci B ayezid
im aretleri, İstanbul’da Sultan Selim ,
S u ltan Süleym an v e Ş ehzade im aretleri,
Şam , K onya ve K arapınar’da y in e S u l­
tan Süleym an im aretleri, Ü sküdar’da
M ihrim ah Sultan, M anisa'da Su ltan S ü ­
leym an v e valid esin in im aretleri, A m as­
y a ’da B ayezid Paşa, G ebze’de Çoban
M ustafa Paşa im areti, İstanbul’da A tik
A li Paşa ve Davud P aşa im aretleri, H av­
sa, Burgaz, B osnasaray v e P ayas’ta Ş o -
kullu M ebm ed P aşanın kurdurduğu i-
m aretler, A fyonkarahisar’da Gedik A h -
m ed Paşa im areti idi. Bu im aretlerin en
zenginlerinden olan F atih im aretinde,
cami, m edrese, hastane, kütüphanenin
m em ur v e m üstahdem leri, m edresenin
taleb eleri, m isafirler v e fukara h alk o l­
m ak üzere bin k işiy i aşan bir topluluk
günde ik i defa yem ek yerdi.
H astaneler: Osm anlIlarda ilk h asta­
n e Y ıldırım B ayezid tarafından kurul­
m uştur. B ursa’da 1399 yılın d a yap tırılan
bu hastanenin v a k fiy esin i 1400 sen esin ­
de o zam anın m eşhur âlim i B ursa k a­
dısı M olla Fenarî tertip etm iştir. V a k fi­
y ed en öğrendiğim ize göre; iki kapı ara­
sında iki odadan başka binanın iç a v lu ­
sunun iki tarafında sağlı sollu on oda-
dan ibaret bulunan bu hastanenin bir fethinden sonra Fatih Sultan M elım ed’
başkatibi; iki tabib, iki eczacı, hastalarain m eşhur Fatih kü lliyesin e dahil h a s­
ilâç veren iki şerbetçisi ile aşçı, ekm ek­tanenin yap ılışın a kadar Anadolu ve Ru­
çi ve hadem eleri vardı. Yıldırım B aye- m e li’de yeni bir Osmanlı hastanesine
zid hastaneyi kurduğu zaman Memlûk rastlamıyoruz. Yalnız 1441 ile 1451 se ­
Sultam M elik -i Zahir Berkuk’tan üstad neleri arasında Edirne’de cüzzamlılara
bîr tabib istem iş, o da Şem seddin Sagir m ahsus bir tecrithane yap tırılm ışsa da,
adındaki hekim i yollam ıştı. burası, m evcut hastaneler vasfını haiz
değildi.
ö n e m li sosyal m üesseseler olan h as­
tane m evzuu üzerinde A nadolu’da S e l­ F atih Sultan M ehmed’in külliyesine
çuklular ve B eylik ler devrinde epeyce dahil olan darüşşîfa yani hastane Y ıldı­
durulmuştu. İşlem eleri bilgili h ek im le­rım Bayezid hastanesinden daha m ü te­
rin yetişm esine bağlı olan hastanelerin kâmildi. V akıflar dergisinin birinci n ü s­
kurulup geliştirilm eleri elbette zamana hasında neşredilm iş olan Fatih v a k fiy e­
m ütevakkıftı. Bunun için Osm anlılar A - sinden öğrendiğim ize göre; burası has­
nadolu’da ele geçirdikleri yerlerde m ev ­ tane ile hastalara yem ek pişirecek im a­
cut hastaneleri va k ıf şartlarını aynen reti ihtiva etm ek üzere iki kısımdı. D a-
kabul etm ek suretiyle yaşatm aya ça lış­ rüşşifanın m üştem ilâtı m eyanm da onbeş
tılar. Bu hastaneler A m asya, Sivas, To­ hasta odası, iki gusulhâne, iki hadem e
kat,, K onya, Kastamonu ve Çankırı şe ­ odası, bir m uayene ve çırak odası, bir
hirlerinde bulunuyordu. eczahâne v e bir m escit vardı. H astane­
Yıldırım B ayezid’in Bursa’daki
de bir kısım hastalar yatar bir kısm ı ds
Hastanesi İstisna edilirse, İstanbul’un
ayak tedavisi görerek ilâçlarını alırlar­
dı. H astanede din ve m ezhep farkı aran­
mamak üzere iki tabib v e yardım cıları
ile bir eczacı, bir göz hekim i v e bir cer­
rahın bulunm ası vakfın şartlanndandı.
Tabiblerin her birine günde 20, göz h e ­
kim i v e cerraha 8, eczacıya 6 akçe y e v ­
m iye verilirdi. H astanede hekim kad­
rosundan başka hasta bakıcıları, kâtip,
vekilharç, ambar memuru, aşçı, kapıcı
v e hastaların ilâ ç la r ım muhafaza eden
bir mem ur gibi vazifeliler de m evcuttu.
Birinci Ahmed Darüşşifâsı Y ükselm e devrinde kurulan h a sta ­
(Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’den) nelerin İkincisi, Sultan İkinci Bayezid
tarafından E dirne’de Tunca kenarında
1485 te yaptırılan hastanedir. Cami, m ed-
./:[ rese v e İm aret ile birlikte bir topluluk
meydana getiren bu hastaneyi Evliya
Çelebi pek m ethetm ekte v e burasını bir
tıb m edresesi şeklinde tarif etm ektedir.
M edresesinde değerli talebelerin bulun­
duğunu, bunların tıb ilm inden bir şube-
: yi seçerek değerli tıbbı eserler okuduk­
larını söyleyen E vliya Çelebi, hastanede
fakir zengin herkesin tedavi gördüğünü,
d eliler için ayrı koğuşlar bulunduğunu,
hasta ve d eliler için haftada üç gün on
hanende v e sazende m arifetiyle m usiki
parçaları okunduğunu bildirm ekteyse de
hastanenin 898 (m ilâdi 1492/1493) tarih­
li vak fiyesin d e bu hususlara dair kayıt
OsmanlIlarda Hasta nakliye arabası yoktur. Sultan B ayezid hastanesinin b i­
(O naltm cı asır ) risi baş tabib olm ak üzere üç tabibi, iki

1584
cerrah, iki göz hekim i, bir kâtibi ve bir üzere her gün başhekim in cm riııe üç yüz
hayli de m üstahdem i m evcuttu. akçe verilirdi.
Bayezid hastanesi hakkında «Milli Onaltıncı asrın sonları ile onyedin-
Mecmua» nın 69 num aralı nüshasında ci asrm başlarında İstanbul’da iki da­
bir tetkik yazısı neşretm iş olan Rifat rüşşifa daha yapılm ıştır ki. bunlardan
Osman, bu yazısında İkinci Bavezid za­ biri üçüncü Murad’ın annesi Nûrubâııu
manında Edirne’nin K irişhane m ahalle­ Sultan’ın Üsküdar Toptaşı’ndaki darüş-
sinde bir de cüzzam hastanesi kurulmuş şifası (1583) ile Sultan Birinci Ahm ed'-
olduğunu söylem ektedir. Yavuz Selim in m uhteşem camiinin (1609-1616) y a ­
zamanında İstanbul’da da bir cüzzam nındaki mektep, m edrese, im aret ve tab-
hastanesi kurulm uştur ki, 1514 te Ü skü­ hane topluluğuna dahil olan darüşşifa-
dar’da Karacaahm ed’de bugün «M iskin­ dır. İstanbul dışında yapılan hastaneler
ler tekkesi» diye tanınan yerde tesis e- meyanm da da üçüncü Murad’m Manisa'­
dilcn bu m üessese bir tecrithane m ahi­ daki darüşşifasını zikretm ek gerekir, ü -
yetini haizdi. C um huriyet devrinin ilk çüncü Murad, veliahdlığı sırasında Ma­
yıllarına kadar İstanbul’da cüzzamlı has­ nisa’da yaptırm ış olduğu cami ve m ed­
talar burada tecrite tâbi tutulurdu. resenin vanııia padişahlığı sırasında i-
Kanunî Süleym an zam anında İstan­ maret ve darüşşifa ilâve ettirm iştir.
bul’da hastane ve tedavi m üesseselerinin Kervansaray ve hanlar: İçtim aî m ü­
sayısı daha da arttı. K anunî devrinde esseseler m eyanm da han ve kervansa­
kurulan üç hastaneden birisini padişa­ rayları da zikretmek lâzımdır. Zira, yol
hın kendisi, diğer iki tanesi de zevcesi üzerindeki durak yerleri ile şehir v e ka­
Hürrem Sultan ile annesi A yşe Hafsa
Sultan tarafından kurulm uştur. Kanu-
ni'nin sevgili zevcesi haseki Hurrem S u l­
tan İstanbul’da A ksaray’da o zaman A v -
rat-pazarı bugün Haseki denilen sem tte
bir kubbeli bir cami ile şadırvan, cam i­
nin yanında im aret, m edrese, m ektep ve
bir de darüşşifa yaptırm ıştı. M edresenin
tarihi 1539, şimdi belediyenin poliklini­
ği olan darüşşifa binasının tarihi ise 1550
dir. Padişahın annesi Hafsa Sultan'ın
hastanesi bundan sonra yapılm ış olup
1554 tarihini taşımaktadır.
Kanunî devrinde yapılan hastanele­
rin en mühimini Süleym aniye k ü lliy esi-
ne dahil olan hastanedir. Hicrî 963 (m i­
lâdi 1555/1556) de tam am lanm ış olan
Süleym aniye kü lliyesin e dahil darüşşi-
fanın ehem m iyeti tıb m edresesi ile bir
bütün teşkil etm esindeydi. 1557 tarihli
Süleym aniye darüşşifası vak fiyesin e gö­
re, burada otuz akçe yevm iyeli bir baş­
hekim , yirm i ve onar akçe y evm iyeli iki
hekim ile altı ve üç akçe y evm iyeli iki
cerrah ve yevm iyeleri bunlar kadar o-
laıı iki göz hekim i,’ bir eczacı, iki eczacı
kalfası m evcuttu. A yrıca hastaların ilaç
ve şuruplarını yapan dört şerbetçi, bir
kâtip, bir vekilharç, bir kilerci, hasta ve
delilere bakan dört kayyum , iki çam a­
şırcı, bir berber, bir tellâk vardı. H as­ Eski Osmanlı hanlarından birinin avlusu
tanenin ilâç m asrafına karşılık olmak (B artlett’ten)

1585
 sabalarda yapılan kervansaray ve han ­
ların kuruluşunda, yolculara vardım ve
faydalı olm a fikrî hâkim di. Zam anım ı­
zın otellerine benzetilm esi m üm kün olan
hanlarda ayrı ayrı odalar m evcuttu. K er­
vansaraylarda ise odalar yoktu. K ervan­
sarayların orta kısm ında bir avlu b ulu­
nur, bu avlunun etrafını çeviren üstü k a ­
palı sahada kerevetler bulunurdu. Y ol­
cular, hanlarda m evcut a y n odalarda,
kervansaraylarda da iç avluya bakan
m ıntıkada oturup kalkarlardı. Buralara
uğ-rıyaıı yolcular hangi din v e m ezhep­
ten olurlarsa olsunlar üç gün para v er­
meden yeyip içerler v e yatıp kalkarlar­
dı.
Dar vadi ve tehlikeli sahalarda bu­
lunan han ve kervansaraylara inen y o l­
cuların taarruzdan, korunması g a y esiy ­
le «derbendci» adı altında bekçiler is­
tihdam olunurdu. V ergilerden m uaf ci­
lan derbendciler silâh lı kim seler olup,
bulur-duklan m ıntıkada kervan v e y o l­
cuları taarruzdan korumakla m ü k ellef­
tiler.
Kütüphaneler: Bir m em lekette ilim
ve kültürün yükselm esinin m ektep ve
kitaplara bağlı olduğunu söylem eğe h a­
cet yoktur. Bu basit hakikati takdir e -
den ecdadım ızdan bazı kim seler, kitap­
lara lâ y ık olduğu ehem m iyeti vererek
kütüphane tesisine çalışm ışlardır. Y al­
nız şurasını, tarihi bir gerçek olarak e -
sefle kaydetm ek icap eder ki; kitap ve
bilhassa kütüphane m evzuu üzerinde d u ­
ranlar, m em leketin gen işliği nisbetinde
çok olm am ıştır. Kitapların elle y azıld ı­
ğı, herkesin kolaylıkla kitap tem in ed e­
m ediği devirde kütüphanelerin bam baş­
ka eh em m iyet arzedeceği malûmdur.
B öyle bir devirde ancak pek zengin k im ­
selerin b o l sayıda kitap top lıyab ilecek -
lerinde şüphe yoktur.
İşte bu bakımdan, OsmanlIlarda da
kütüphaneler, padişah vezir v e devlet a-
damı gibi hem kudret hem de servet sa­
hibi kim seler tarafından, yahut da b ü ­
tün m addî varlık v e zevkini kitaba b ağ­
layanlar tarafından m eydana getirileb il­
miştir.
Eski kütüphanelerin m evcudiyet v e
teşekkül tarzları incelenecek olursa, bun­
ların ü ç şekil arzettikleri görülür. Birin-
cis'ı m ektep ve m edreselere bağlı kütüp­
haneler, İkincisi um um î kütüphaneler,
1586
üçüncüsü şahıs kütüpham leridır. ü ç ü n ­
cü grupta bulunanlar çofeylefa, ya sahip­
leri hayattayken, veyahutta ölüm lerini
m üteakip, v ak ıf v e y a v asiyet y o liy le med
rese v eya umumi kitaplıklara intikal e t­
miştir.
O sm snhlarda m edreselerin tetüm m e-
si halinde ilk kütüphane Fatih Sultsıı
Mehmed tarafından tesis olunmuştur.
F atih Mehmed, m eşhur külli.yesini ya p ­
tırırken, buradaki sahn ve ietüm m e m ed­
reseleri talebesinin istifadesi için bir de
kütüphane kurdurmuştur. Bu kütüpha­
neye bir de h afız-ı kütüp tayin ed ilm iş­
ti. Fatih vakfiyesine göre; kütüphanede­
ki kitaplara bakacak ve m üderrislerle
m edrese talebesine em aneten verilecek
kitapların listesini tutacak olan hafız-ı
kütü be günde altı akçe yevm iye v erile­
cekti-
Fatihin tesis ettiği bu kütüphaneden
sonra, zamanla başka hükümdar ve dev­
let adamları da buna benzer kütüphane­
ler kurdular. Tabii bu tip şeyler daha
ziyade îstanbulda tesis ediliyordu. İstan­
bul dışındakiler, eskiden m ühim kültür
merkezi olan yerlerle Önemli şehirlerdi.
Maamafib böyle hususiyetler gösterm e­
yen yerlerde de kütüphane kurulduğu
oluyordu. Meselâ, Çoban Mustafa Paşa­
nın Gebze’de tesis ettiği kütüphane bu­
nun bir örneğidir. G ebze’de cami, m ed ­
rese v e im aret yaptırm ış olan M ustafa
Paşa, bu topluluğa bir de kütüphane kat­
m ıştı. Vakfiyesi tesis edilidiği sırada
Gebze Çoban M ustafa Paşa kütüphane­
sinde m u h telif mevzulardan bahseden
yüz altm ış beş kitap vardı.
OsmanlIlarda ilk umum î kütüpha­
neler, hem m edrese talebesinin, hem de
dışardaki kim selerin istifad esi gayesile
m eydana getirilm işti. Bu tipin ilk örne­
ğin i Bursa’da Umur B ey, İkincisini de
Fatih Sultan M ehmed vermiştir. Fatih
M ehmed’in Eyyub camii içinde kurduğu
küçük kütüphane, hem m edrese talebe­
sinin hem de m edrese dışındaki kitap
m eraklılarının istifadesine açıktı- B ur-
sa’daki kütüphaneyi kuran, Murad H ü-
daveadigâr ve Y ıldırım Bayezid devrinin
m eşhur kumandan ve devlet adam ların­
dan olan Timurtaş Paşanın oğullarından
Umur B ey idi. Pek yaşlı olarak 1461 de
ölen Umur B ey B ursa’daki cam iine kitap
vakfetm ek suretiyle böyle bir kütüpha­
nenin tesisini sağlam ış oluyordu. Hicri
831 (m ilâdi 1427/1428) yazılm ış "Enfes-
ül-C evahir” isim li Bursa Ulucami kütüp­
hanesinde m evcut bir kitabın baş tara­
fında Umur B ey’in vakfettiği kitapla­
rın listesi bulunduğuna göre, Umur B e­
yin kütüphanesinin İkinci Murad zam a­
nında kurulmuş olm ası gerekm ektedir.
Bunlardan başka onbeşinci asırda
umumi m ahiyetteki kütüphaneler, K ud-
büddin Çelebi ism indeki zatın 1458 de
kitaplarını vakfetm esi üzerine daha son­
ra da İstanbul’un ilk kadısı Hızır Beyin
oğlu Bursa müftüsü Ahmed Paşa ve
meşhur devlet adamlarından Gedik A h­
med Paşanın kitap vakıfları neticesinde
meydana gelm işti. Gedik A hm ed Paşa­
nın kütüphanesi cami, im aret ve m ed­
resesinin bulunduğu A fvonkarahisar’da
idi.
Onaltıncı asırda umumun istifad esi­
n e arzedilen kütüphanelerin sayısı biraz
daha arttı. Cami ve türbelere kitap v ak ­
fı suretiyle m eydana gelen bu kütüp­
haneler: Tophanede K ılıç Ali Paşa ca­
m iinde v e Eyyub’da Sokullu türbesinde
Esmahan (îsm ihan) Sultan, Fatih Cami­
inde Zembilli A li Cemali Efendi’nin oğ­
lu Fuzayl Efendi, yine Eyyub Cami'in-
de Hoca Sadeddin Efendi'nin vakfettiği
kitaplarla kurulmuştur. Bunlardan başka
cami, m edrese, im aret v e kütüphane bi­
na ettirm ek suretiyle m eydana gelen
kütüphaneler m eyalım da ise; Üçüncü
Murad ’ın annesi Nûrubânu Sultan’ın
Üsküdar Toptaşı’nda, Hadım Hafız A h­
med Paşanın 1595 te Fatih'te Karaman
sem tinde inşa ettirdikleri cami ve m ed­
rese topluluğuna dahil kütüphaneleri
görm ekteyiz.
Umumi ve medrese kütüphaneleri­
nin teşekkülünde zengin şahıs k itaplık­
larının kaynaklık ettiğine bu vesile ile
işaret gerekir. Osmanlı tarihinde böy­
le zengin kütüphaneleri bulunan şahsi­
y etler vardır. Bu m ey and a M olla F e-
narî’nin on bin, A m asyalı M üeyyet-zâ-
de Abdurrahman’ın yedi bin, veziriazam
Rüstem Paşanın beş bin ciltlik kütüp­
hanelerinin bulunduğuna, Şehzade Kor-
kud’un zengin kitaplarının bir yerden
diğer yere giderken deve katarı ile nak­
ledilecek kadar çok olduğuna işaret e t­
mek (arihî bir gerçeğin ifadesi olur.
 ★
Duraklam a Devri i 1579 - 1699)
E k se ri ta r ih ç ile r e g ö re , O sm an lı d evletin im
h a y a tı b ir ta k ım sa fh a la r a a y r ılır k î « D u rak lam a
D evri» bu sa fh a la r d a n b ir isid ir .
D e v le tle r in h a y a tı b ak ım ın d an d u r a k la m a y ı,
b e lir li h a tla r la v e k e sin b ir ifa d e ile tâ y in etm ek
ş ü p h e s iz p ek s u ç b ir m e s e le d ir . D u rak lam a t e r i­
m in i ileri g itm e m e v e o ld u ğ u y er d e k a lm a ş e k lin ­
de a n la m a m ız ic a p e t t iğ in e göre? hu k elim ey i
d e v le tle r in h a y a tın a ta tb ik e ttiğ im iz za m a n , m â ­
n a sın a b ira z e la s t ik iy e t p a y ı v er m e m iz ic a p e d e ­
c e k tir , Z ira d e v le t, c o k c e p h e li b ir s o s y a l o r g a ­
n izm a o ld u ğ u n a g ö re , b îr y ö n d e d u ra k la m a g ö r ü ­
lü rk en d iğ e r b îr y ö n d e a z v e y a ç o k b îr ilerlem e,
d a h a b a şk a bîr y ö n d e d e g e r ile y ip ç ö k m e b u lu n a ­
b ilir. B in a en a le y h , d e v le t h a y a tı b a k ım ın d a n du­
ra k la m a y ı k a b a ta s la k m ân ad a y e d e v le t h a y a tı« * «
a r z e t t iğ i v a s ıfla r ın e k s e r iy e tin in te m a y ü l ta rzın a
g ö r e d ü şü n m ek g e r e k e c e k tir .
O sm an lı d e v le tin in h a y a t s a fh a la r iy le ilg ili
d u r a k la m a , d ah a z iy a d e s iy a s î s ın ır la r , a s k e r î s a ­
n a y i, zira i ek o n o m i, ilim v e s a n ’a t b ir m ik ta r da
a s k e r î k u d re t s a h a s ın d a m ü şa h e d e o lu n a b ilir .
O sm an lt d e v le ti y ü k s e lm e d e n d u ra k la m a d e v ­
r in e g ir d is in e g ö re , b u d e v le t Eçiîi, y ü k s e lm e k d e v ­
rinin so n u n d a k i durum un m u h a fa z a sı m evzu u b a h is
o la b ilir .
D u rak lam a e v v e lâ s iy a s î sın ır la r y ö n ü n d en
e îe a lın ır s a , h a k ik a ten y ü k s e lm e d ev rin in s o n u n ,
d a k i s ın ıfla r ın m u h a fa za e d iliş in e ş a h it o lu n u r.
Z a ten d urak lam a d ev rin in en fa z la g ö z e ça r p a n
ta r a fı s iy a s î s ın ır la r d ır . G erçi buı d e v ir d e s ın ır la r ­
da y e n i g e n iş le m e le r e ş a h i t o lu n u r sa d a , b u n lar
uzun sü r m e m iş, b ir m ü d d et so n r a e s k i s ın ır la r c i ­
v a r ın d a d u ru lm u ştu r.
H arp s a n a y i’i b a k ım ın d a n yük& elm e d ev ri s o n ­
la r ın d a k i durum un d ev a m e ttir ild iğ in d e şü p h e
y o k tu r . Zira: y ü z ilâ ik i y ü z b in lik o rd u la r tek n ik
y ö n d en s ık ın tıy a d ü şU lm ek sîzin t e ç h iz ed ilm iştir»
O rdu ya g e lin c e ; t e ş k ilâ t b a k ım ın d a n ord u
1538
y ü k s e lm e d ev r in d e n fa rk lı d e ğ ild ir . F a k a t sevK -îî
id a re v e d is ip lin b a k ım ın d a n d a y ü k s e lm e d e v r i­
n in t ıp k ıs ı d eğildir» Bu c ih e t t e p ek b e lir li b ir ç ö ­
k ü ş vard ır. B ilh a s s a k a p ık u lu a sk e r i d e v le tin b a ­
ş ın a â d e ta b elâ k e s ilm iş t ir , Bu s ın ıf a sk e r in t e ş ­
k il â tın ın b o zu lm a s iy le m ü ten a sib e n ta lim te r b iy e ­
s i v e m a n ev î c e v h e r i ta m m â n a sîy le İflâ s e tm iş tir .
T ım arlı s ip a h ile r in n efer k ısm ın a b o zu k lu k p ek
s ir a y e t e tm iy e r e k y ü k s e lm e d ev rin d ek i durum u
m u h afaza e t t i ğ i, m a n e v î c e v h e r i d e d e ğ iş ik liğ e u ğ ­
ra m a d ığ ı c ih e t le h a rp ler d e e s a s y ü k ü b u n la r ç e k ­
m iş tir . Z a ten o rd u z a v iy e s in d e n y ü k s e lm e d e v r i-
«jıln h a v a sın ı a z ç o k m u h a fa z a ed en k ısım tım a rlı
sip a h ile r d ir .
ilim v e s a n ’a t bakım ından^ y ü k se lm e d e v r i­
nin so n u n d a k i d urum b ir d e r e c e y e k a d a r m u h a fa ­
za e d ile b ilm iş tir . Y an i ¡Hm v e s a n ’a t sa h a s ın d a
y ü k se lm e d e v r in in s e v iy e s in d e d u ru lm u ş v e d a h a
Heri g id ilm e m iş tir , ilim d e b ilin e n şeylerim te k r a ­
rı île u ğ r a ş ılm ış, s a n ra t t a u m u m iy e tle e s k ile r in
ta k lid in e g id ilm iş , b u d a y ü k s e lm e d ev rin in Hint
v e s a n ra t m ü k te se b a tın ı ta m a m en iç in e a la c a k
d e r e c e y i b ile b u lm a m ış, b a zı s a n ’a t k o lla r ın d a çö*
k ü ş b ile v â k i o lm u ştu r .
D uraklam a d ev rin d e, y ü k s e lm e d ev rin in d e ­
v a m v e m u h a fa z a e ttir ile n i!y e n en m ü him ta ra fı,
id a r e c ilik şu u r v e p r e n sip le r i ile id a re v e
a d a le t a h lâ k ıd ır . Z â ten O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u ­
nu y ü k se lm e d e n d u r a k la m a y a v e d o la y ıs îy le g e ­
r ile m e y e g ö tü r e n on e lle t u tu lu r â m il b u n o k ta la r ­
la İlim v e fik ir s a h a s ın d a ile r le m e y o lu n u a ç a ­
m am ak tır,
Bunlara ilâ v e e d ilm e s i z e r e k e n b a şk a b ir
n o k ta da, A v ru p a d e v le tle r in in d uru m u d u r. O nbe-
ş in c i a sır d a fik ir v e s a n ’a t r ö n e sa n sım yapar», b i­
la h a re b u n la ra b ir d e itim rö n e s a n sım ilâ v e ed en
A vru pa; fik ir , sa n r a t v e ilim d e H erler, t e ş k ilâ t v e
m ü e s se se le r în l d ü z e ltir y â n i m u n ta za m b ir y ü r ü ­
y ü ş le c e m iy e t h a lin d e te k â m ü le k o şa r k e n O sm an -
İr h ü k ü m et v e c e m iy e ti o n la r g ib i bîr s e y y a p a m a ­
m ıştır . Bu yü zd en , o n a ltın c ı a sr ın so n la r ın d a n it i­
b aren , IjHfıassa u n lar m u v a c e h e s in d e , y ü k se lm e
d ev rin in n ih a y e te er m iş o ld u ğ u m ey d a n a ç ık m ış tır .
D uraklam a d ev rin in u m um î ta b lo s u n u ç iz e c e k
o lu rsa k ; b unu « fe r d î ih tirasların ı k a y n a şm a ve.
h â k im iy e ti d ev ri» , « ih tir a s v e d ü z e n siz lik le r i ö n ­
lem e v e y ü k se lm e d e v r in e ö z e n m e d ev ri» d iy e İki­
y e a y ır m a m ız m ü m k ü n d ü r. Ü çü n c ü JVJttrad z a m a ­
n ın d an b a şîa y ıp yarım a s ır k a d a r d ev a m ed en b i­
rin c i d e v ir d e d e v le t id a r e sin in u m um i p r e n s ip le r i,
k a y n a şa n ş a h ıs ih tir a sla r ın ın g e r is in d e k a lm ış
h a ttâ ş a h s i m e n fa a t k a v g a la r ın ın ç o k lu ğ u y ü z ü n ­
den bu p r e n sip le r u n u tu l u rca s ın a görü n m ez o l­
m u ştu r. Bu d ev ir d e p ek ç o k d e v le t er k â n ı m em le.
k e te h iz m e t m efh u m u y e r in e ş a h ıs la r ın a h izm e t,
ş a h s i m e n fa a tle r in i h er ş e y d e n ü stü n tu tm a z ih ­
n iy e t iy le h a r e k e t e tm işle r d ir . Bu g a y e v e a r z u la r ı­
na v a rm a k iç i« r ü ş v e t, h ile , en tr ik a , ilt im a s v e
c in a y e ti v a s ıt a k ılm ışla r d ır . K ap ık u lu a s k e r î s ın ı­
fı da a y n î d ü ş ü n c e v e z ih n iy e tin e s ir i h a lin e ç e l ­
m iş, p a d işa h v e d e v le t a d a m la rın ın z â f ıy e t iT d is ip ­
lin s iz liğ in v e r d iğ i c e s a r e t le h a rek et s u r e t iy le a r ­
z u la r ın ı ü s t m ak am lara k a b u l e ttir m e y e ç a lış m ış ­
la rd ır.
«F erd i ih tir a sla r ın k a y n a şm a v e h a k im iy e ti
d ev ri» d iy e isim len d ird iirirn iz d ev re d e , k ö tü bîr
t e s a d ü f e se r i o la r a k z a y ıf ş a h s iy e t li v e y a k ü ç ü k
y a şlı p a d iş a h la r iş b a şın a ¡reçm iştir. Z a ten d evrin
bu v a s f a b ü rü n m esin d e p a d iş a h la r ın ş a h s iy e t i m ü ­
him rot o y n a m ış tır .
Ş a h ısla r ın m e n fa a t v e ih tir a sla r ı k a y n a ş ır ­
ken r ü ş v e t, İltim a s, a d a le t s iz lik v e h a k s ız lık la r ın
p ek fa zla a r tm a s iy le b ir lik te A n ad olu 'd a b ir s ü ­
rü is y a n la r ç ık m ış tır . C e la li is y a n la r ı d iy e is im ­
le n d ir ile n bu is y a n la r ın ç ık ış ın d a , H a k sızlık v e n i­
z a m s ız lık la r a karşt b a ş kaldırtma v a k a la r ın a r a s t-
la n m a k la beraber., is y a n c ıla r ın um um i h a lle rin d e
m e v c u t d ü z e n siz lik le r d e n b u n la r n e t ic e s in d e d o-
¿ a n fır sa tla r d a n fa y d a la n m a z ih n iy e tin in h â k im i­
y e tin e ş a h i t o lu n u r.
D uraklam a devrini*« b u b irin c i d e v r e sin d e
v a z iy e ti d ü z e ltm e ğ e ç a lış a n ik i h ü k ü m d ar g ö rü lü r
k î: b u n la r İk in ci O sm an v e D ö rd ü n cü M uradadır.
Ş u n la rd a n b ir in c is i f ii li b ir t e ş e b b ü s e g e ç m e d e n
h a y a tın ı k a y b etrn işT İk in c is i i s e a sk e r în , d is ip lin i,
Eç is y a n la r v e s iy a s î s ın ır la r d a v a sı ü ze r in d e d u ­
rarak d ü şü n c e le r in i k a n lı bir y o ld a n g e r ç e k le ş t ir ­
m ey e ç a lış m ış t ır . Z â ten d u ra k la m a d e v r in in b i­
rin c i fa s lı, k u v v e te m ü r a c a a t v e kan a k ıtılm a k
s u r e tiy le k a p a tılm ış tır .
D uraklam a d ev rin in ik in c i k ısm ın ı t e ş k il eden
« İh tir a s v e d ü z e n siz lik le r i ö n lem e v e y ü k selm e
d e v r in e özen m e» devrinde*, h em d ü z e n s iz lik le r ön ­
le n m e k işe n ir k e n , h em de a s k e r î k u v v e t e m ü ra ­
c a a tla is tila h a re k e tle r in e g ir iş ilir k e n , y ü k selm e
d ev rin in t e ş k ilâ t v e n iza m la rı He o d ev rin m ad dî
v e m a n e v î h a v a sı ö rn ek tu tu lm u ş v e o s e v iy e y e
u la ş ılm a y a g a y r e t e d ilm iş tir .
D uraklam a d ev rin in ü zer in d e d u r u lm a sı g e ­
rek en ta ra fla rın d a n b ir isi d e, b a ş la n g ıç v e so n a
e r iş ta r ih le r id ir . B ir in ci c ild im iz d e « y ü k se lm e
d ev ri» h a s lığ ım ta ş ıy a n k ısım d a izah e d ild iğ i
v e ç h ile ^ o k u llu M chm ed P a ş a n ın Ölüm ta rih î
ela n l / 9 y ılı y ü k se lm e d ev rin in so n u d u r. D u­
rak lam a d ev rin in so n a e r d iğ in in ilk iş a r e t i ik in c i
V iy a n a k u şa tm a sın ın y a p ıld ığ ı 1 6 S 3 y ılı o la b ilir .
F a k a t bunun n e tic e le r in in y a z ılı bir v e s ik a h a lin ­
d e te s p it in e im k ân v eren 1 6 3 9 K a r lo fça m u a h e d e­
s in in ta r ih î is e . bu b akım d an d a h a k a t i y e t ifa d e
ed en bir ta r ih tir .
 üçüncü Mehmed’in tuğrası

ÜÇÜNCÜ ME HMED
★
P a d işa h ın c ü lu su ve iîk ier&ati — A çılm ış o la n A v u stu ry a se fe rin d e u ğ ra n ıla n b a şa rıs ız lık la r,
m u h te lif k a le ve ş e h irle rin k ay b ı — E rd el, E iia k ve B o a d a n b e y le rin in isy a n h a z ırlı k la n ,
îm s a r a to r R u d o lfta g izli ittif a k la r ı — T ü r k a k ın c ıla rın ın Y er g ö ğ ü n d e im hası — P a d işa h ın
bizzat, s efere ç ık ışı. E ğ r i fethi, ve H aç ova m ey d an s av a şı — A v u stu ry a h a rp le rin in dev am e t­
m esi — K a n iie iîiü -alınm ası —- T iry a k i H aftan P a ç a ve K a n îje m ü d a fa a sı — P a d iş a h ın ölüm ü-

Üçüncü Sultan M u­ ------------ tÇÜ.M'C MEHJIED *--------- — _ dından iki gün son­
radım ölüm ü, e sk i­ B ab a sı : ü ç ü n c ü M urad ra, işi anlıyaıı v e­
den beri m ev cu t â- A nnesi : S a fiy e S u ltan zir İbrahim Paşa
dete uyularak, sal­ D o ğ d u ğ u t a r i h ; 2G m a y ıs 1565 da Sofu Osman a-
tanatın yeni sahibi P a d iş a h o ld u ğ u tariH : 27 o cak 1590 dında birisini onun
İstanbul’a g elin ce­ Ö lü m ü : 22 a ra lık 1603 i arkasından gönder­
y e kadar etraftan B ilinen z e v c e le ri: H a n d an S u ltan m işti. Sadaret k ay­
saklandı. Bu defa Ç o cu k ları : M aiım ud. A hm ed, C ih an g ir. makamı Ferhad P a­
gizliliğe o derece sı­ M u stafa. Selim , V e îiriâ z a m K a ra D avud şa ise, ancak bun­
ve S a d a re t K a y m ak a m ı M u sta fa P a ş a la ­
kı riayet edilm işti r ın zevceleri o lan iki kız. dan sonra vaziyeti
ki, peşinen sadaret » öğrenm işti. Bunun
kaymakam ı ve v e ­ • İS V ezi-iâzan ıları : Koca S in a n P a şa (_ » üzerine, bir taraftan
ç u b a t 1595 a zil). F e rh a d P a ? a (İkinci taziye v e tebrikini
zirlerin bile bundan d efa) (16 ç u b a t 1595 - V tem m uz 15S5).
haberi olm am ıştı. K oca S in an P a şa (d ö rd ü n c ü d e fa ) (7 te m ­ arzetm ek için adam ­
m u z 1595 - İS k asım 1595 a z il). L a la Meh- larından birini Ma­
Padişahın ölümü vu ­ m ed P a ç a (19 kasım 1595 - 28 k a sım 1535
ku bulduğu sırada ö lü m ), Köca S in a n P a ş a (b esinci d e fa ) nisa istikam etinde
(1 a ra lık 1585 - 3 n isa n 1596 Ö lüaı). Da- harekete geçirirken,
Veziriazam Koca S i­ m a d İb ra h im P a ş a (4 n isan 1596 - 27 ekim
nan Paşanın ordu ile 1396 a zil). C agaia-zâde S in a n P a s a (27 e- öte yandan da ölüm
kim 1596 - 5 a -a ltk 1596 a z il), D a m ad İb ­
B elgrad’da kışlam a­ ra h im P a ş a (ik in ci d e fa ) (5 a ra lık 1596 - hâdisesinin sezilm e-
sı sebebiyle, onun 3 k a sım 15i;T a zil). H a d ım I la s a ıı P a ş a m esi yolunda gay­
(3 k a sım 1597 - 9 n isan 159S a zil). C er­
yerine hüküm et mer ra h M ehmed P a s a <9 n isan 3597 - 6 ocak ret gösterm ekten g e­
kezir.de m es’ul m ev­ ■ 1599 a zil). D am ad İb ra h im P a ş a (ü çü n cü ri kalm am ıştı.
d e fa ) (6 ocak 1399 - 10 tem m u z 1601 ö-
kide sadaret k ay­ lü m ). Y em işçi H a ş a n P a ş a (22 te m m u z Osm anlı tarihin­
m akam ı bulunm ak­ 1 160ı - 4 ekim 1603 a z il), Y avuz (M alkoç) de sancağa çıkan
Ali P a ş a (16 e k im 1603 —* _ ^ ).
taydı. G izlilik plânı­ son şehzade olan
nı sım sıkı tatbike Sultan M uradın bü­
çalışanlar Safiye Sultan ile B âb -ü s-sa- y ü k oğlu M ehmed annesinden gelen
âde ağası Gazanfer A ğa idi. M evkileri m ektupla v a ziy eti öğrenince İstanbul’a
icabı padişahın ölüm üne herkesten ön­ hareket için pek aceleci davranmadı.
ce vukuf peyda eden bu iki şahıs B os- Bostancıbaşı Ferhad A ğa İstanbul ile
tancıbaşı Ferhad A ğayı gizlice M anisa- Manisa arasındaki m esafeyi dört günde
ya gönderm işlerdi. katetm iştir. M ehmed ise haberi a ld ığ ı­
Bostancıbagı Ferhad Ağanın, Safiye nın sekizinci günü İstanbul’a v a sıl oldu
Sultan'm büyük şehzade Mebmed'e sal­ (27 ocak 1595). Manisa’dan hareket e t­
tanat m üjdeliyeıı m ektubu ile yola ç ık ı­ tiği sırada yanm a aldığı m aiyetin e da-

1590
hil şahsiyetlerin en m ü h im len lalası nın sağlığında ölm üşlerdi. Üçüncü Meh*
M ehmed Paşa ile em ir-i ah u m Ahtned med tahta çıktığı zaman 19 erkek, 21
Ağa idi. kız kardeşi hayattaydı. İkinci S elim 'in
Mehmed de babası Üçüncü Murad tahta geçtiği tarihten beri yalnızca bü­
üi’o i Manisa'dan İstanbul'a gelirken, y o ­ yü k şehzadeler sancağa çıktıklarından,
lun M udanya’ya kadar oiazı kısm ım ka­ Üçüncü M ehmed tahta cülûs ettiği za­
radan, ondan sonrasını da denizden kat- m an erkek kardeşlerinin hepsi de saray­
etm işti. Sarayburnuiıda karaya ayak da (ikinci ciltte 1139, bu ciltte 1287 nci
bastıktan soııra e v ­ sayfalara b a k ın ız )
velâ Sinaıı Paşa bulunm aktaydı. Ş eh ­
kasrına, ondan son­ zadelerin saltanat
ra harem -i huma- davasına kalkm ala­
yuna girdi v e anne­ rı, asker toplıyarak
si ile görüştü. B un­ hükümdarın başına
dan sonra üçüncü gaile çıkarm aları ih ­
M ehmed’e biat m e­ timali yok denecek
rasimi yapıldı. Ye­ derecede zayıf oldu­
ni hükümdara biati­ ğu halde, Üçüncü
ni sunan ük şahıs M ehmed «nizâm -ı â-
« T ac-üt-tevarih s» lemı> m eselesine u -
m üellifi Hoca S a- yarak erkek kar­
deddin Efendi idi. deşlerinin idamını
B öylece, Üçüncü em retm iştir. B öyle­
Mehmed, İstanbul’a ce Osmaıılı sara­
vasıl olduğu gün, yında şehzade katli
yani 27 ocak 1595 facialarının en b ü ­
tarihinde tahta cülûs yüğü cereyan e y le­
etm iş oldu. miştir. Selâıliki Mus­
Bu İşleri m ütea­ tafa E fendi’nin k ay­
kip Üçüncü Murad'm dına göre; Sultan
cenaze m erasim i ic ­ M urad’ın d efnedili­
ra edildi. Cenaze na­ şinin ferdası günü
m azı, sadaret kay­ sabahleyin erkenden
makamı Ferhad P a­ vezirler, ulem â ve
ganın tavassut ve Üçüncü Mehmed sair d ev let erkânı
padişaha arzı ile (A vru;ıalı bir ressamındır. A sil Topka- m atem elbiseleri ile
Hoca Sadeddin E- pı sarayı müzesindedir) saraya gelm işlerdir.
fendi tarafından k ıl- O arada servi ağa­
d ınlaeaktı. Fakat onun m erasim e bir ik i cından ondokuz tane tabut ve sair ce­
dakika gecikmesinden, faydalanan şey ­ naze levazım ı hazır edilm iştir. Bunlar
hülislâm Bostan-zâde M ehmed Efendi hazırlanırken saray dahilinde dilsiz ve
im ameti deruhte eyledi. Cenaze nam a­ cellâtlar ondokuz şehzâdeyi boğarak ö l­
zında Üçüncü Mehmed de hazır bulun­ dürmüşlerdir. Ö ldürülen şehzâdeie-
du. rin dördü yetişk in olup diğerleri k ü ­
çüktü. Bigünah şehzadeler annelerinin
Ondokuz şehzadenin öldürülm esi kucağından alım p canlarına kıyılırken
harem -i hum ayun v a v ey la ve gözyaş­
Osmanh padişahları arasında en çok larına gark olmuş, vaziyeti öğrenen İs­
çocuk sahihi hüküm dar Ü çüncü Murad-
tanbul halkı da bu facianın üzüntü ve
dı. Bu hükümdarın 100, 102, 115 hattâ
i2tırabmı çekm iştir. Öldürülen şehzade­
13Q çocuğu dünyaya geldiğine dair, b a ­
zısı rivayet şeklinde yazılara rastî an­ lerin en büyüğü olan M ustafa, babası­
makta Olup, üzerinde en çok durulanı nın ölümünü duyunca, başına gelecek
ve hakikat olarak kabul edileni 102 ra­ felâketi hesaplıyarak derin bir üzüntü­
kamıdır. Ç otukların bir kısm ı babaları­ y e kapılm ış ve:

1591
N âsiyem de k âtib -i kudret ne yazdı
bilm edüm
A h kim bu g ü lşen -i âlem de herkiz
gülm edim
B eytin i söyliyerek ıztırabını a çık la ­
yıp ölüm saatini beklem işti. B öylece 28
ocak 1595 günü şeyhü lislâm efendi on -
dokuz şehzadenin nam azlarını kıldırdı
ve «nizâm -ı âlem» kurbanları babaları­
nın yanına defnedildi. 1286 ın cı sa y fa ­
da isim leri zikredilen şehzadeler ö ld ü ­
rüldüğü zam an Ü çüncü M eiım ed’in yaş
sırasına göre h ayatta M ahmud, A hm ed,
Selim v e M ustafa adında dört oğlu m e v ­
cuttu.
Osm aıılı tarihleri saray dahilinde
cereyan eden hadiselere nüfûz im kânını
bulam adıkları, kulaktan kulağa bir ş e y ­
ler duysalar bile hayatlarından k ork ­
tuklarından bunları eserlerin e g eçir em e-
dikleri için, şehzadelerin öldürülm eleri
faciasın ın ne şekilde cereyan ettiğ in i
bilm iyoruz. H icrî 1000 tarihinden (m ilâ ­
dî 1591/1592) itibaren altm ış y ılın h a d i­
selerini m ufassalan yazm ış olan M usta­
fa Nâim a Efendi bile bu m eseley i «padi-
şa lı-ı cihanpenâhın biraderleri olan o n -
dokuz n efer şeh zad e-i bîgü n ah kem en d -i
cansitân ile şüheda züm resine ilhak»
cü m lesiy le geçiştiriverm ek te, ancak bir
kaç satır altında öldürülen şehzadelerden
M ustafa, B ayezid. Osman v e A bdullah
isim lerini taşıyanların y etişk in o ld u k la­
rını zik rettikten sonra, en büyük şeh zâ-
de M ustafa’nın söyled iği beyti nakledip
bahsi kapam aktadır. Bu facian ın cerey a ­
nı sırasında hayatta bulunan ta rih çiler­
den A li, S elânik î M ustafa ve Haşan B e y ­
zade gibi kim seler de fazla bir şey y a z ­
m am ışlardır.
Yabancı tarihçilerden H am m er bu
m eseleden bahsederken ayrıca Ü çüncü
Murad’ın y etişk in oğullarından ik i ta n e­
sinden geb e bulunan yed i cariyenin d e­
nize atıld ığın ı (D e v le t-i O sm aniye ta r i­
hi C. 7 S: 197) söyler. Y ine yabancı ta ­
rihçilerden De la C roix ise «Abrégé cro-
nologique de l ’histoire Ottom ane» isim ­
li eserinde, denize atılarak öldürülen ca-
riyelerin on tane olduğunu kaydeder.
O sm anh tarihçileri cariye öld ü rü lm esin ­
den bahsetm ezler. Sadece Ü çüncü Mu-
rad’ın kadınlarının, kızlarının Eski sara­
ya gönderildiğini bildirirle'-
1592
ü çü n cü Murad’ın kızlarının y e tiş ­
kinleri evlen d irilm işlerd ir. Solak -zâd e
M ehmed H em dem î, tarihinin 622 inci
sayfasında: «kesretine binaen ria y e tle­
ri otm ayup n icesi çavuşâıı v e bazısı si-
pahiyâııa tezviç kılındı» dem ekte, k ızla ­
rın bir kısm ının da 1006 (m ilâd i 1597/
1598) y ılın d a çıkan vebadan öldüklerini
bildirm ektedir, ü çü n cü M chm cd’in bu a -
rada yap tığı sarayla ilg ili iy i iş, bazan
d ev let işlerin e b ile karışan h asek ileri,
kethüda kadınları, cariyeleri, m askara
v e cüceleri saraydan uzaklaştırm asıdır.
M askara v e cücelerin ekserisi M ısır’a
sürülm üştür.
Askere cülûs bahşişi verilm esi
ve yeni tayinler
Üçüncü M ehm ed’in cülûsu m ü n ase­
b etiy le tekrarlanan m ühim âdetlerden
biri askere cü lû s bahşişi verilm esiyd i.
B ahşiş, cülusun üçüncü günü verild i. O
gün vezir, ulem â ve sair d ev let erkânı
da mâ tem elb iselerin i çıkarm ışlardı. Bu
defa bahşiş olarak dağıtılm ak üzere h â ­
zineden çıkarılan para Üçüncü M urad’ın
d ağıttığın d an 36 bin altun fazla tu tu yor­
du. Yalnız y en içerilere 660 bin altun da­
ğıtılm ıştı. D ağıtılan paranın tam am ı
1.136.000 duka altunu tutm aktaydı.
üçü n cü M ehm ed, cülusunun sek izin ­
ci günü cum a nam azı kılm ak ü zere se ­
lâm lık resm ine çık tı. Ü çüncü Murad,
son iki seneden beri cum a selâ m lık la rı­
na çıkm ıyacak kadar saraya kapanm ış
olduğu cih etle y en i hüküm darın bu h a ­
reketi asker v e halk üzerinde iy i tesir
bıraktı:
Yeni hüküm dar, cülusunu takip eden
gü n ler zarfında d e v le t erkânı arasında
bazı d eğişik lik ler icrasiyle y en i ta y in ­
lerd e bulundu. E vvelâ Lala M ehm ed P a-
şa ’ya v eza ret tecvih eyled i. K endisine
saltanat m üjdesini getirm iş olan B os-
tancıbaşı Ferhad A ğaya 20 bin altu n ih ­
sanda bulunduktan başka terfien başka
vazife verm ek isted iy se de, m ezkûr şah ­
sın ricasına m ebni yerin d e bıraktı. Cü­
lusundan bir kaç gün ön ce hocası N e-
vâ lî Efendi ölm üş bulunduğundan onun
y erin e, babası Sultan M urad’ın da h oca­
sı olaıı Sadeddin E fen d i’y i p adişah h o ­
calığına getirdi. M ühim erkân arasm da-
ki d eğişik lik m eyalım da, C iğala-zâd e S i­
nan Paşa'm n ycriııe H alil P a şa y ı K ap-
lan -r-d eryalığa tayin edişine bilhassa i-
şaret ey lem ek gerekir.
Cülusunun, üzerinden bir h afta g eç­
m eden bir paşa idam olundu ki, bu şa­
hıs C çüncü Murad zam anında D iyarbe-
kir beylerb eyliğin d en azled ilerek Y edi-
kule’y e h apsedilm iş olan İbrahim Paşa
idi. N aiına tarihinde bu adam dan d ivâ­
ne ve -¿Âlim d iye bahsedilm ektedir. A z­
ledilen şahısların en m ü h im leri m ey a -
nında yen içeri ağası Y em işçi H aşan A -
ğa vardı.
Ferlıad P aşa’nnı V eziriâzam lığa
tayini
ü çüncü M urad’m tahta çık ışın ın ü -
zerinden bir aylık zam an geçm eden K o­
ca Sinan Paşa veziriâzam lıktan a zled i­
lerek onun yerin e Ferhad Paşa v eziri-
âzam hğa tayin edildi. S altan at teb ed d ü ­
lü vuku bulduğu sırada ordu ile B ei-
grad'da kışlam akta olan Koca Sinan P a­
şa kendisine rakip saydığı Ferhad P a-
şa’yı yen i padişahın gözünden düşür­
m ek için faaliyete geçti ama, İstanbul'a
1593 - 1606 OSM ANLI - A V U STU RY A HARBİ
Kanuni S ü leym an ’ın son seferi olaıı
S igetvar seferin in n eticelerin i tesp it e-
den 1568 m u ahedesinden bağlıyarak I-
kinci Selim ve Ü çüncü M urad zam anın­
daki O sm anlı - A vu stu rya m ü n aseb et­
leri 1378 — 1394 üncü sa yfalar arasında
etraflı şek ild e izah ed ilm işti. Bu k ısım ­
da an latıldığı v eçh ile, ikinci d e v let ara­
sında sulhun m evcu d iyetin e rağm en h u ­
dut hâdiseleri eksik olm uyordu. N ih a ­
y et 1394 - 1396 m cı sa yfalar arasında
anlattığım ız bir hud u t hâdisesi, sekizer
senelik tem ditlerle İdam e ettirilen A vu s­
turya sulhunun bozulm asına sebep teş­
k il etti.
Bosna b eylerb eyi T elli H aşan Pa-
şa ’nın idaresinde cereyan eden hudut
çarpışm asında Türkler y e n ilm iş v e ağır
zayiata u ğranılm ıştı. Ş im d iy e kadar,
sulh zam anında cereyan eden akın ve
hudut h âdiselerinde zay ia tın bu d erece­
1593
ulaşam adan yolda iken azil em rini al­
dı, Koca Sinan P aşa’dan m ühr-ü hüm â­
yun istirdat edilirken, ken d isin e M alka­
ra'da oturm ası hususundaki padişah em ­
ri de beraberce teb liğ edildi. Görünüşe
nazaran, Sinan P aşa’nnı azlinin esas se ­
bebi, A vusturya harbinin v e E flak h a ­
rekâtının iy i bir durum arzetm em esiydi.
Yeni veziriazam Ferhad Paşa E flak ü -
zerine yürüm e em rini aldığına göre, e v ­
v elce t ran cephesinde m u vafak ıyetler
gösterm iş olan bu kum andandan harp
sahasında başarılar üm it ed ild iği belli
oluyordu.
Koca Sinan Paşa ordunun kum an­
dasını serdar kaym akam ı Saturcu M eh-
m ed P aşa’ya bırakarak İstanbul’a g it­
m ek üzere harekete g eçtiğ i zam an, şeh ­
rin pek yakınındaki H alkalı köyüne ka­
dar g elm işti. Bu sırada kendisinden
m ü h r-ü hum ayun alınm ış olduğu c ih et­
le, M acaristan harekâtı hakkında p ad işa­
ha izahat verm ek b ah an esiyle İstan b u l’a
girm ek isted i. Lâkin Bâb ü s-sa a d e ağası
Gazanfer A ğa, padişaha ancak veziria ­
zam ların arzda bulu n ab ilecek lerin i b il­
direrek m azûl sadrazam ın M alkara’ya
gitm esin i tem in eyled i.
si görülm em işse de, m eselen in siy a sî m ü­
zakerelerle pek âlâ kapatılm ası v e ica­
bında A vusturyalIlara başka taraftan
gözdağı verilm esi m üm kündü. F ak at ih ­
tiyar Veziriazam Koca S in an P aşa’nın
ihtirası, b öyle b ir yolu n tutulm asına
m âni teşk il etti.
Kaıma, P ceevî, S elâ n ü îî M ustafa ve
S olak -zâd e gibi tarihçilerin ittifak la b e ­
lirttik lerin e göre, Sinan Paşa pek m uh­
teris bir kim seydi. Zâten; o zam ana k a ­
dar, S in an P aşa’m n şöhret v e m evk i h ır ­
sına m isal teşk il ed ecek b irtakım h âd i­
seler cereyan etm işti. Bu ih tiyar v ezir i­
azam ın şöh ret hırsm ı kam çılayan şey,
k en d isin e rakip gördüğü Ferhad P aşa’­
m n İran m uharebelerinde kazandığı m u ­
v a ffa k iy etti. Koca Sinan Paşa y en i bir
başarı ile onun şöhretini gölgelem ek ve
geride bırakm ak arzusundaydı. B öyle
bir şöhret de ancak harp sahalarında
 kazanılacak m u vaffak iyetle tem in e d ile ­
bilirdi. Koca Sinan Paşa için, yen i bir
harp ihdası hususunda T elli Haşan P a­
şa hâdisesinden daha iy i bir fırsat o -
lam azdı.
Bu sebeple, T elli Haşan Paşa’m n
m ağlûbiyeti haberi İstanbul’a ulaşınca,
Veziriazam Koca Sinan Paşa A vu stu rya-
ya harp ilânı için var kuvvetini sarfet-
ti. H albuki d ev let yen i bir harbe g ir e ­
cek vaziyette değildi. İran harbi y en i
bitm işti. Bu harp neticesin d e Osm anlı
s ın ın Hazar denizine kadar gen işlem ek ­
le beraber, oniki senelik m ücadele e s­
nasında ordu hayli yıpranm ıştı. Koca
Sinan Paşa, bu yıpranm ayı kaale alm ak
v e İranlIlardan zaptedilen topraklarda
k u vvetle yerleşm enin im kânlarını h a ­
zırlam ak yerine, d evleti yen i bir m ace­
raya sürükledi. Bazı tarihçilerin ifa d e­
lerinden sezildiğine nazaran, bu harbe
sürüklenilirken, T elli Haşan Paşa vak '-
asnım bir gurur m eselesi addedildiği,
m ağlûbiyetin hazm edilem ediği. m illette
intikam hislerinin galeyan a geldiği, Ko­
ca Sinan Paşa’m n da bu havadan istifa ­
de ettiği anlaşılm aktadır.
O sm anlı tarihlerinin v e bu arada
bilhassa P eçevî’nin ifadesinden an la şıl­
dığına nazaran, harp ilânı m eselesi, pa­
dişahın da hazır bulunduğu bir m eclis­
te m üzakere edildi. M üverrih P eçev î’-
nin, o günkü m ecliste hazır bulunan şah ­
siyetlerden D erviş Haşan Paşa’dan son ­
radan dinlem iş olduğunu beyanla k ay­
d ettiğine nazaran, şeyh ü lislâm B ostan -
zâde M ehmed E fendi ile Hoca S aded-
din Efendi harp ilânına m uhalefet e t­
m işlerse de Koca Sinan Paşa’nın fik ri­
nin galip gelm esine m âni olam am ışlar­
dır. Peçevî, Nairna ve Kâtib Ç elebi’nin
kaydettiğine nazaran, Koca Sinan Paşa,
harp aleyhdarları için: «gazâya m âni o-
la n la n n küfür işlem ek te olduklarına»
dair fetvalar biie alm ıştır. B inaenaleyh,
m em leketin içinde bulunduğu şartlarla
düşm anın durumunu iy ic e tartmadan
harbe sebep olmak m eselesin d e sair d ev ­
le t adam larının da m es’u liy e t hisleri
m evcuttur. B ilhassa son sözü söyliyecek
olan padişahın m es’u liy etin in başkala­
rından daha fazla olm ası gerekir.
Veziriâzam m Serdar tayin edilm esi
Veziriâzam Koca Sinan Paşa p ad i­
1594
şahı harp açılm ası hususunda ikna su ­
retiy le gereken kararı alınca ilk iş o la ­
rak İstanbul’daki A vusturya e lç i s i ,hap­
sedildi (4 tem m uz 1593). Bu işler o k a ­
dar sür’a tle cereyan etti ki, Bosna b ey ­
lerb eyin in uğradığı bozgun haberinin
İstanbul’a u laşm asını takip eden bir kaç
gün içinde harp kararı alınıp gitm işti.
İstanbul’da bu işler olurken baron Pop-
pel de Lobkowitz adında bir A vusturya
elçisi A vusturyalIların 1568 m uahedesi
gereğince verm eleri icap eden haracı
kam ilen y ola çıkm ıştı. Fakat bu elçi
K onıarn’a geld iği sırada Türklerin harp
kararını öğrendiğinden geriye dönm üş­
tür.
Sür'atle harp kararı alınm asını te ­
m in eden Koca S in an Paşa, Veziriâzam
bulunduğu cihetle, g a y et tabi’i şekilde
ordunun serd a ıiığ ım da üzerine aldı.
K adınlara düşkün olan ve saltanatı bo­
yunca İstanbul’dan dışarı çıkm ayan S u l­
tan Murad, bu hâli ile ordunun başına
geçecek v e sefer yapacak bir şah siyet
değildi. Oniki y ıllık İran harpleri sıra­
sında da b öyle bir şey arzulam am ıştı.
B inaenaleyh, orduyu idare etm ek işi.
h â liy le veziriâzam a teveccüh eyliyordu.
Z aten onun da istediği bu idi.
Veziriazam ın harekete geçm esi
Koca Sinan Paşa, bir an önce A vu s­
turya üzerine yürüm ek istedi. Yaz m ev ­
sim inin yarısına gelinm iş ve sefer m evsi­
m inin yarı yarıya geçm iş olm asını kaale
alm adı. Eski sadrazam lardan Ferhad Paşa
sadaret kaym akam lığına tayin edildi.
Sinan Paşa da tem m uz ortalarında
«Rüstem Ç elebi Çayırı» ndaki çadırlı or­
dugâha geçti. Tabiî bu işler olurken bir
kısım beylerb eyleri ile K ırım hanına
askerlerini hazırlıyarak orduya iltihak
etm eleri hususunda gerek li em irler y a ­
zılm ıştı.
Serdar-ı ekrem Koca Sinan Paşa 28
v e y a 29 tem muz günü Rüstem Çelebi
Ç ayırındaki ordugâhından hareket etti.
Bu sırada yanındaki asker oniki bin y e ­
niçeri ile dört seferli bölükten ibaretti.
Ham m er’in kaydına nazaran (c ilt 7 sa y ­
fa 179), bu sırada A vusturya elçisin in
aile efradı İstanbul’da B oğaziçi’nde ik a­
m ete m ecbur edilm iş, kendisi de ordunun
 İstanbul ve Edirne ufuklarını u lv i bir h aşm etle sü sliyen Selâtin cam ileri
(E dirne A lttakidir. R esim ler, yukarıdan aşağı sıra ite: Juannin, Bartlett, M ery
ve Juannîırden alınm ıştır)

1595
arkasında yola çıkarılm ıştır. Elçi, B e l-
grad geçild ik ten sonra yolda ölm üştür.
Koca Sinan Paşa Belgrad'a doğru
yolu na devam ederken, âdeta bir im ar
hareketine çıkm ış gibi birtakım icraatta
bulundu. Bu cüm leden olarak U zuncao-
v a dan geçerken burada iki ç ifte han,
bir cam i, bir im aret v e ham am y a p ılm a ­
sı için kendi kesesinden otuz bin kuruş
verdi. Buradan daha ilerd e d e bir köy,
bir palanga v e bir han tesis edilm esi
hususunda em irler verdi.
Koca Sinan Paşa 4 ey lü ld e B elgrad’a
vardı. Burada on gün kadar tevakkuftan
sonra yin e yoluna devam la 27 eylü ld e
D rava nehri üzerindeki Eszeg (E ssek,
O sek) köprüsünü geçti. E szeg sahrasın­
da konakladığı sırada A vusturyalIların
Raab (Türk kaynaklarında Yanık veya
Y an ık -k ale d iye zikredilir) önlerinde
yirm i bin k işilik k u vvet toplam ış o l­
duklarına dair h aberler alındığından,
toplanan harp m eclisin de Raab’m gü n ey
tarafında bulunan V eszprem v e Palota
üzerine yürünm esine karar verildi.
Veszprem ve Palota kalelerinin
alınm ası
Koca Sinan Paşa E szeg (Türk k a y ­
naklarında Osek) sahrasına vardığı za­
m an em rindeki k u vvetler biraz fa zla la ş­
m akla beraber, henüz büyük bir m uha­
rebe verecek m iktarda asker bir araya
gelm em işti. V eziriazam , düşm anın Raab
civarında bir m iktar k u v v et topladığını
duyunca, yapılacak işler için bazı em ir­
ler verm ekle beraber, görünüşe nazaran
serdarın iy i tertiplenm iş bir harp plânı
yoktu.
Eszeg sahrasından harekete g eçilir ­
ken R um eli b eylerb eyi M ehm ed Paşa
B udin’den 6 adet balyem ez v e 2 adet
k alanbom a topu ile sair m ühim m at a-
lıp Îstoln i-B elgrad (S tu hh veissen bu rg) a
nakle m em ur edildi. Budin m uhafızı
H aşan P aşa’y a da ey â let ask eriy le h a ­
zır olm ası hususunda em ir gönderildi.
Mohaç sahrasına varıld ığı zam an A n a ­
dolu askeri yoklam a olundu.
Koca Sinan Paşa, em rindeki k u v­
vetlerle Îstolni-B elgrad ovasına vardığı
zaman B udin’den nakli em redilen m ü ­
him m at da oraya gelm iş bulunuyordu.
1596
B urada k alındığı iki gün zarfında Koca
Sinan Paşa askere resm i g eçit yaptırdı.
Sonra da V eszprem 'e doğru ilerlen d i.
B udin . m uhafız Haşan Paşa V eszprem ’e
karşı hücum a geçti. Ş eh ir h alk ı üç g ü n ­
lük m uhasaraya ancak taham m ül ed e­
b ildi v e vire ile teslim oldu (6 ekim
1593). O sm anlı tarihlerinde «Besprem»
şek lin d e k ayd ed ilen bu şeh ir alınınca
şehrin k ilisesi cam iye tahvil edilerek
cum a nam azı kılındı. A yn i zam anda
B u d in ’e bağlı bir sancak haline g e tir ile ­
rek bir sancak beyi tayin edildi. V esz-
prem 'in alm ışın d an sekiz gün sonra Pa­
lota da alındı. Burası küçük bir y er o l­
duğundan idare bakım ından ayrı bir
sancak ad dedilm eyerek V eszprem ’e b ağ­
landı. Bu iki m u vaffak iyetin hem en a -
kabinde bir Türk birliği ağır bir h ez i­
m ete uğradı. Sipah ağası Hurrem A ğa
bölük halkından kalabalık bir grupla
Y akova dağına gitm işti. D üşm an ep eyce
yak ın yerd eyd i. A n laşıld ığın a nazaran
iy i bir em n iy et tedbiri alınm am ıştı. B u ­
nu fark etm iş olm ası lâzım gelen düşm an
sabahleyin erkenden Türk birliği ü zeri­
n e hücum etti. A sker nam az k ılm a k ta y ­
dı. Hurrem A ğa seccade üzerinde şeh it
ve m aiyetin d e bulunan bölük halkının
ek serisi öldürüldü.
Istolni Belgrad bozgunu vc
birçok kalelerin düşm esi
Palota kalesinin zaptından sonra V e­
ziriazam Koca Sinan Paşa, Raab'da top­
lanm ış olan A vu stu rya k u vvetlerin in Is-
to ln i-B elg ra d ’a yü rü yecek lerin i öğrendi.
H attâ A vusturyalIların bir taburu Tata
sahrasına yürüm üştü. Bu v a ziy et k arşı­
sında büyük k u vvetlerle düşm an p lâ n ı­
n ın önlenm esi icap ederken böyle bir
y o l tutulm adı. T oplanan harp m eclisin ­
de m evsim in ilerled iğ i, çarpışm ak ü ze­
re T ata’y a yüründüğü takdirde işin u -
zayacağı, h albuki yak ın d a k ış soğu k la­
rının bastıracağı ileri sürülerek, h arek â­
ta gelec ek baharda devam edilm esi k a ­
rarlaştırıldı. T ehlikenin elle tutulacak
kadar belirli olm asına rağm en, serdarı
hem ence k ışlağa çek ilm eğ e sevkeden â -
m il, b elki de askerin iy i harp e tm iy ece-
ğinden v e m uhtem elen itaatsızlığa k a l­
kacağından şüphelenm esidir.
 Bu kararı m üteakip askerin kışlam a
sahalarına taksim ine teşebbüs edildi.
Koca Sinan Paşa ev v e lâ Y eszprem ve
Palota'nm zaptı m ü n aseb etiyle kapıku­
lu askerinin piyade ve sü varisin e, ik ­
ram iye m ahiyetinde terak k iler dağıttır­
dı. Ondaıı sonra Budin önüne gelindi.
Burada, askerin kışlam a yerle rin e tak­
sim i fiilen başladı. K apıkulu ask erle­
rinden zağarcı v e turnacı bölükleri y e ­
niçeri kethüdası ile b irlik te B udin m u­
hafazasında: Cebeci, topçu v e top ara­
bacılar, P eşte’de kalacaktı. K apıkulunun
esas kalabalık kısm ım teşk il e d en y e ­
niçeriler S eged in ’e gitti. Bu taksim den
sonra serdarın başka tarafa asker gön ­
derm ediğini, Budin önlerinde kalm akta
devam ettiğin i gören kapıkulu sü v a rile­
ri Paş&’n ın çadırının ip lerin i k eserek o-
nu B elgrad’a dönm eğe m ecbur ettiler.
N eticede Serdar K oca S in an Paşa 10 o-
cak 1594 (17 rebiülahır 1002) de B el­
grad’a geldi.
A vusturyalIlar, daha Y eszprem ve
Palota’nm düştüğü gün lerd e Türk baş­
kum andanının plânsız v e m ütereddit
davrandığını sezm iş olacaklar ki, Istol-
Palota ve Veszprem’in Osmanlı ordusu tarafından muhasarası
(Macarea, A. Magyar Nemzet Törtenete adlı eserden)
1597
n i-B elg ra d üzerine yürüm e plânlarında
d eğişik lik yapm adılar. Hattâ taarruza
geçm ek için hazırlıklarını daha da ile r­
lettiler. Koca Sinan P a şa n ın askerin bir
kısm ını etrafa dağıtm ası, sonunda k en ­
disinin de B elgrad’a çek ilm esi, A vu stu r­
y a lIla r için iy i bir fırsattı. Bu fırsatı
kaçırm ak islem ey en A vusturyalIlar fa ­
aliy etlerin i sıkılaştırdılar. N eticed e Türk
hududu yakınında v e Tuna nehri kena­
rında bulunan K om orn’da N adasdy.
P alffy, Z rinyi v e H ardek isim lerinde k u ­
m andanlar idaresinde bir A vusturya or­
dusu toplanarak Îstoln i-B elgrad üzeri­
n e yürüdü. Bu vaziyet karşısında. So-
kullu M ehmed P aşa’nın oğlu ola n B u ­
din b eylerb eyi Haşan Paşa yirm i bin­
den fazla bir k u v v etle Îsto ln i-B elg ra d ’-
m im dadına koştu. Haşan Paşa şeh ir ö-
nüne gelin ce (3 kasım 1593) ik i ateş a-
rasında kalm ak istem eyen A vusturyalI­
lar bir m iktar geriye çek ilerek o civar­
da bulunan bir dağın eteğ in i tuttular ve
orada m uharebe düzeni alm aya k o y u l­
dular. A vusturyalIlar bir m iktar geri ç e ­
k ilm esin d en cesaretlen en bazı tecrü b e­
siz kim seler Haşan P aşa’yı m uharebeye
 teşvik ettiler. Haşan Paşa ise, hudut
boylarının tecrübeli şahsiyetlerinin, b ü ­
tün k u vvetlerle çarpışm a yerin e taciz
hareketlerinde bulunm anın daha doğru
olacağına dair tavsiyelerin e aldırmadı.
N eticede em rindeki kuvvetlerin tam amı
ile A vusturyalIların karşısına çıkıverdi.
A vusturya askeri çok iy i silâhlanm ıştı.
N aim a’ya göre (c: 1 s: 87) A vusturya
askerinin surş den ilen bir kısm ının hem
süvarileri lıenı d e atları zırhlı idi.
İki taraf arasında cereyan eden çar­
pışm ada, Türk askeri dalga dalga gelen
A vusturya hücum una m ukavem et ed e­
m edi. A sker kaçışm aya başladığı zaman
Haşan Paşa bunu önlem ek v e onları
gayrete getirm ek için:
— Bre gaziler, gayret vaktidir! d i­k alelerinde bozğunculuk çıkaran m uha­
ye bağırdı ise de kim seye söz d in lete­
m edi. M uharebe yerinden kaçanlar B u -
din yolunu tutarken Haşan Paşa m a iy e­
tindeki adam ları ile düşman ortasına
düştü. Ü zerine üşüşen A vusturya asker­
leriy le zorlu bir çarpışm a cereyan etti.
Haşan Paşa zırhlı olm asına rağm en k ı­
lıç darbeleri altında yaralandı v e atın ­
dan düştü. H isar ağası Ahm ed A ğanın
y etiştird iği ata binerek ölm ek v ey a esir
düşm ekten kurtuldu. Haşan Paşa m u -, cak elden çıktı. A vusturya kum andan­
harebe sahasından sıyrılıp çekilirken o -
rada kalanlar vuruşa vuruşa şeh it d ü ş­
tüler. B u m uharebede Türklerin v erd i­
ği şeh it m iktarı altı bin k işiydi. Kırk
dört adet top ile bütün ağırlıklar d ü ş­
m anın elin e geçti.
Haşan Paşa yaralı vaziyette B udin’e
gelin ce ilk iş olarak, m uharebe duru­
m unu B elgrad’da bulunan serdara arz
ile kendisinden yardım istedi.
Ham mer, İstolni-B elgrad m uharebe­
si m ünasebetiyle; A vusturyalIların bu
m u vaffakiyetten lâyık olduğu derecede
istifad e edem ediklerini, o sırada A vu s­
turyalIlar tarşfından Gran şehri m u h a­
sara edilm iş olsaydı, burasının d ü şm e­
sinin .m uhakkak olduğunu, fakat onların
böyle bir harekâta tevessü l eylem em iş
oldukları m ütalâasını serdetm ektedir.
Ham m er’in bu şekild ek i mütalaam a
karşılık A vusturyalIların, Koca Sinan
P aşa’nın Belgrad'a çekilm iş olm asından
ve İstoln i-B elgrad ’da kazandıkları m u ­
vaffak iyetten azam î derecede istifad eye
çalıştıkları anlaşılm aktadır. Zira A v u s­
turyalIlar, bundan sonra da boş durm a­
1598
m ışlar v e Kasım ayını m ütem adi şe k il­
de harekât icra etm ekle doldurm uşlar­
dır.
H am m er’in tem as etm em esine m u­
kabil. bu sırada A vusturyalIların m u­
v affak iyetlerin i kolaylaştıran en mühim
âm il, Osm anlı askerinin istek le m uha­
rebe etm em esi v e bilhassa hudut k a le­
lerindeki m uhafızların korkak davran­
m ası, bir kısm ının ise, bozguncuların fi­
leti h alin e g elip , kendilerinden beklenen
v azifeyi yapm adıktan başka çapul h a ­
reketlerine girişecek derecede düşüklük
gösterm esidir. N itekim Peçevî, S elan ik î
ve Naim a gib i Osmanlı m üverrihlerinin
eserlerinde, bu noktaya acı ifad elerle te ­
m as eden pasajlar m evcuttur. Hudut
fızların bir kısm ının Türk asıllı olm a­
d ık ta n anlaşılm aktadır. Zira Naim a tari­
hin in birinci cildinin 89 ncu sayfasında:
«dokuz pâre kal’anın eh l-i fesa t askeri
ve gayretsiz m artalozları bilcüm le V aç’ta
karar idüp gasp v e sirkat m isillû fesada
başladılar» cü m lesiyle m artalozlara işa ­
reti buna delildir.
D üşm anın işin i kolaylaştıran bu v a ­
z iy e t d o layısiyle bir kısım kaleler çabu­
larından Christophe Teuffenbach k u v ­
vetlerin i P a lffy ’n in askeri ile b irleştire­
rek Fülek üzerine yüklendiği zaman
şehri alm ak için pek fazla zahm et ç e k ­
m edi. M uhafızlar bir m iktar dayandılar-
sa da bilâhare vire şartı ile k aleyi te s­
lim ettiler. Fakat A vusturyalIlar şehre
girince virey e riayet etm iyerek, kaleyi
kendilerine terkeden insanları e lb isele ­
rine varıncaya kadar soydular. Bu ara­
da iki üç yü z kadar kim se F ü lek ’te k a l­
dı. İşte o m ıntıkada soygun v e bozgun­
culuk hareketi orada kalanlara Fülek
halkının iltih a k iy le başlıyarak etrafa si­
rayet etti. B ozgunculuk bir tarafa bıra­
k ılsa bile, gayretsizlik yalnızca F ülek v e
çevresindeki k alelerin m uhafızlarına da
şâm il değildi. B elgrad’a kışlam aya g i­
den ordunun bir kısım b irliklerinde bile
bu hâl m evcuttu. N itekim , N aim â’n ın i-
şareti v eçh ile, F ü lek ’e im dat k u v v eti o -
larak gönderilen Sinan Paşa-zâde M eh-
med Paşa bir günde alınacak m esafeyi
ga y et yavaş şek ild e ileriiyerek beş gün­
de katetm ek su retiyle bunun ayrı bir
m isalini verm işti.

Fülek kalesini m uhasara edenlerden
P alffy
N eticede F ülek’ten sonra Szecsen
(S eçen ), Szabadna, D ivin, Som osko, D e-
vany, D regely, H ajatsby (H ayask u ), B u -
jak kaleleri A vusturyalIların elin e düş­
tü. A ralık ayı içinde de A rşidük M at­
tı ias tarafından Neograd zap te dildi. A -
vusturya eline düşen kalelerden kaça­
b ilen m ahdut sayıdaki askerler Waitzen
(Vaç. Vac) civarında toplandılar.
Bir sürü k alenin çabucak elden g it­
mesi üzerine, sair k alelerin asker ve
kum an d anları mil da onlar gibi yapm a­
ması için etrafa gözdağı v erilm esi y o ­
luna gidildi. Bu sebeple, kalelerini fa z­
la dayanmadan düşm ana terkeden veya
k aleyi terkederken top v e sair m alze­
m eyi tahrip etm eden çek ilen kim seler,
hapis v e idam edildi. Bu yüzden öldü­
rülenlere N eograd b ey i K araferye’Ii
M ehmed B ey de dahildi. N e acıdır ki,
artık Osmanlı idaresi, v a k tiy le büyük fe­
dakârlıklar sarfiyle zaptedilm iş olan
yerleri şim di tedhiş y o îîy le eld e tutm a­
ya çalıştığına dair iik örnekleri verm ek ­
teydi.
Koca Sinan P aşa’nm
Istanhul’dan yardım istem esi
Serdar Koca Sinan Paşa B elgrad’a
gelince, Veszprem ve P alota’nln 2aptma
1599
dair bir zafernâm e hazırlatarak Ridvan
Ağa adında bir ulakla İstanbul'a gön­
derdi. Serdarın böyle zafernâm e y o lla ­
ması biraz garip kaçıyordu. Zira bun­
ların zaptının üzerinden bir ay kadar
zaman geçm eden Îstolnî-B elgrad bozgu­
nu vuku bulm uş v e bunu da on ad et ka­
lenin kaybı takip etm işti. Bundan sonra
serdarın zafernâm esinin garabeti biraz
daha fazla sırıttı. Zira ayni şah siyet bir
m üddet sonra İstanbul’dan yardım ta le ­
binde bulundu. Koca Sinan Paşa’m n bu
hali ve bilhassa harbin açılm asına sebep
oluşu Osm anlı vak ’anüvislerinin kalem i
için b ile bir ten k it m evzuu teşk il etm iş­
ti. N itekim Naim â bu m ünasebetle: «Küf-
fâr-ı bed nam asker-i islâm m e v v e l b a ­
harda azm v e rezm ini m uhakkak bilüp
m em lek etlerin e karib kaleleri b ezl-i
ırıakdur ile alıp, m uhasara v e cen k len îen
hâli olm ayıncak Sinan Paşa bu kâr-ı
m ü şk ile iştigal ile n â r-ı m u h areb eyi iş’al
ettiğin e nadim oldu. Emma bîr iş ba­
şarmadan feragat m uhaldür deyü ah-
v a l-i der-i d evlete defaat ile arz idüp
hazine v e asker lüzum unu ilâm e tm iş­
ti» dem ekte, daha sonra Koca Sinan P a-
şa’nm sefere çıkışından m ü tev ellit p iş­
m anlığına tekrardan işaretle, p adişah­
tan vardım tem in ed eb ilm ek için kendi
am a la rın d a n başka asker v e halktan bi-
Neograd’ı alan Arşidük M athias

Gran ( Estergon) ı muhasara eden
İmparator İkinci Rudolf’un kar­
deşlerinden Arşidük Maksimi İyen
le istim datnâm eler toplıyarak İstanbul’a
yolladığını bildirm ektedir.
Koca Sinan Faşa’nın yardım talebi
padişah tarafından cevapsız bırakılm a­
dı. Yeniçeri ağası veziriazam ın m a iy e­
tinde sefere mem ur edildi (1471 nei sa y ­
faya bakınız), ayrıca Kırım hanına sad-
nâzam ın imdadına yetişm esi emredildi.
Yeniçeri ağalarının sadrazamın m a iy e­
tinde sefere çıkışları ilk defa bu suret­
le başlam ış oldu. Hüküm et merkezinin
inzibatından da m es’u l olan yen içeri a-
ğası İstanbul’dan ayrılırken bu v a zife­
sini kendisine vekâleten sekbanbaşıya
devretti, yeniçeri ağası muharebe saha­
sına doğru yollanırken cebeci başı da
bin kişi ile ona refakat etm ekteydi.
A v u stu r y a lIla r ın G ran (E s te r g o n ) v e
H atvaıı’ı muhasara etm eleri
1594 senesi baharında Türklerden
Önce A vusturyalIlar faaliyete geçti. G e­
çen y ılın Kasım ayında kazanmış olduk­
ları m uvaffakiyetler, onlara mütearrız
duruma geçm e cesaretini verm iş b ulu­
nuyordu. Bu bakımdan M ayıs ayı ba­
şında iki A vusturya ordusunun iki ö-
nem li beldeyi kuşatm aya başladıkları
görüldü. Bu b eldeler Gran (Usturgon,
1600
Estergon) v e Hatwaıı (H atvan) idi.
Gran’s kuşatan kuvvetlerin başında im ­
parator İkinci K uüolfuıı kardeşlerinden
arşidük M aksim ilyen, H atvan’ı kuşatan
k uvvetlerin başında da A vusturya’nın
îstirya ordusu kumandanı Teuffenbach
vardı.
Bu muhasaralar üzerine B udin v a li­
si Sokullu-zâde Ilasan Paşa ile Serdar
Koca Sinan P aşa’nın oğlu Rumeli b ey ­
lerbeyi Mehmed Paşa Hatvan'm im da­
dına koştular. Her iki paşanın k u v v etle­
ri A vusturyalIlara taarruz ederek on la­
rı biraz hırpaladı ise de A vusturya k u ­
mandanı ilk nazarda çekilm eyi düşün­
medi. Hattâ çarpışmalar sırasında H a­
şan Paşa düşmanı toplar önüne çekm ek
için sahte ric’at m anevrası yap tığı sıra­
da bunu hakikî bir çekilm e zanneden
Mehmed Paşa kaçm ağa başlayınca as­
ker bozguna uğradı. O arada bir huruç
hareketi ile kaleden çıkan H atvan m ü-
d afi’i S a n A lî oğlu A slan B ey muhasara
ordusunu hırplayıp tekrar k aleye ç e k il­
di. Bu çarpışm alar cereyan ederken S er­
dar Koca Sinan em rindeki kuvvetlerin
hareket halinde bulunduğunu düşman
haber aldı. Bir h ayli yıpranm alarına
rağmen kaleleri alm aya m uvaffak ola­
mayan A vusturyalIlar M ayısın son gü n ­
lerinde Hatvan önünden çekildiler.
H atvan önündeki çarpışmalarda
Türkler dört bin şehit verdi. A vusturya­
l I la r ı n zayiatı bundan aşağı değildi. H at­
van muhasarasının kaldırılm asında esas
rol Haşan Paşa’m ndı. K alenin m üdafi’i
de iyi dayanm ıştı. Fakat Koca Sinan Pa­
şa padişaha bu başarıyı oğlunun kazan­
dığını bildirdi. Bu hile m üverrih N ai-
m a’run tarihinde şöyle anlatılm aktadır;
■iv ak i-i h a l d er-i devlete arzolunup ek ­
ser bahadırlık Haşan Paşa’m n ik en v e ­
ziriazamın. M ehmed Paşa nam ındaki oğ­
lunun oldu. Ve eyâletin e zam im eten v c -
zaret ile m urassa k ılıç v e sam ur h il’at
gönderildi».
Gran önündeki m uharebeler Hat-
van ’dakinden daha şiddetli oldu. A vu s­
turyalIlar kale bedenlerini pek sıkı ş e ­
kilde dövdüler. N aim a’nın bildirdiğine
göre A vusturyalIlar günde bin sekiz yüz
top m erm isi savuruyorlardı. Silâh k u v­
v eti ile alamadıkları. Gran’ı türlü h ile ­
lerle alm aya çalıştılar. M üdafilere vırc
ile teslim *teklifinde bulunduktan başka.
kule dahilinde bozgunculuk çıkarm ak i-
çiıı Bosna ve Sem endre tarafından gelen
iki bin serahur’uıı eline bayraklar vere­
rek bunların Gran’ın içine alınm alarını
sağladılar. Fakat türlü çeşit hilenin hiç
birisi nıüdafiierin azim ve m etanetini
sarsamadı.
Gran m üdafileri cesaretle dayanır­
ken onlara mümkün m ertebe yardım y a ­
pılm aya çalışıldığını da bu arada belirt­
mek gerekir. Naima, dört kadırga ve bir
çok şayka ile üç defa im dat gönderildi­
ğini, Tunadaki Osmanlı gem ilerinin A -
vusturya gem ilerini Gran’a yaklaştırm a­
dıklarını, hattâ bu arada Türk kadırga­
larının Ciğerdelen (Parkany) i de teh ­
likeden kurtardıklarını yazar.
Nihayet M ayısın ortalarında, S er­
dar Koca Sinan Paşa tarafından gön­
derilen Tem eşvar ve Bosna valileri Bu-
diıı’e geldiler. Fakat bunlar serdara iti­
matsızlıklarından dolayı işi yavaştan a-
larak sür’atle Gran üzerine yürüm edi­
ler. Maamafih onların B udin’e g elişleri­
nin düşman tarafından duyulm ası m a­
neviyat kırıcı oldu. Zaten epeyce y ıp ­
ranmış olduklarından her iki b eylerb eyi­
nin m uharebeye girm elerine m ahal kal­
madan m uhasarayı çözdüler. Bu arada
düşmanın çekildiğini gören Gran m üda­
fileri kaleden çıkarak üzerlerine y ü k len ­
diler. Düşmandan bin kişi öldürdükleri
gibi bir o kadar da esir aldılar.
Osmanlı kaynaklan H atvan ve Gran
muhasaralarının iki ay sürdüğünü söy­
lerler. Halbuki Hammer bu kısm ı iki sa­
tır halinde geçirterek muhasaraların y ir­
mi beş gün devam etm iş olduğunu y a ­
zar.
Serdar Koca Sinan Paşa’mn
harekete geçm esi
Kış m evsim ini B elgrad’da geçiren
serdar-ı ekrem Koca Sinan Paşa sefer
mevsim i yaklaşınca A vusturya sınırına
hareket zamanının geldiğin e bir işaret
olmak üzere B elgrad’ın «Hünkâr tep e­
si» ne çad ın n ı kurdurttu (6 nisan 1594).
V aktiyle Kanuni Sultan Süleym an’ın
otağını kurdurmuş olduğu v e o zaman­
dan beri Hünkâr tepesi diye anılan bu
yere serdarın çad ın çıkarılınca, cepheye
hareket için lüzum lu hazırlıkların ik ­
O
1601
m aline tevessül olundu. Koca Sinan Paşa
bundan tam bir ay sonra Belgrad’daıı
hareket etti. Sirem sahrasına g irild ik ­
ten sonra askere zahire ve m evacibleri
verildi. Bu sırada Anadolu’dan yen i ge­
len Sivas valisi Mehmed, Rakka valisi
A li, Bosna v a liliğin e yeni tayin edilm iş
olan M ihaliçli Ahmed, Maraş valisi Meh­
med Paşalar orduya iltihak ettiler. Ma­
yısın ilk haftası içinde vukubulan bu
iltihaklarla serdarın emrindeki asker
miktarı artınca, toplanan harp m eclisin ­
de Tata v e Raab kalelerinin zaptına ka­
rar verildi. Bunun için kuzeye doğru
Budin istikam etinde ilerlenm eye başlan­
dı. Ordu B udin’e doğru ilerlem ekteyken
İstanbul’dan gelen yeniçeri ağası Lala
M ehmed A ğa (bilâhara veziriâzamlığa
kadar yükselecektir) beraberinde getir­
diği bir m iktar askerle birlikte serdara
iltihak eyledi. M acaristan arazisinden
geçilirken o bölgedeki vali ve sair ku­
mandanlar da orduya katıldılar.
Tata ve Raab kalelerinin zaptı
Hududun epeyce uzağm dayken O s­
manlI ordusu harp yürüyüşü nizam ına
geçti. Bu arada kumandanlar arasında
vazife taksim i yapıldı. Budin’den sonra
kuzey batıya doğru ilerliyen ordu Gran-
dan itibaren Tuna boyunu takip ederek
Tata önüne geldi. Tuna’nm pek yak ı­
nında ve bu nehre karışan küçük bir
suyun kenarında bulunan Tata (D otis)
şehrini koruyacak kuvvetlerin başında
imparatorun kardeşi arşidük Mathias
vardı. Fakat burası üç günden fazla
dayanam adı. V’ire şartı ile, yâni m ah­
surların sağ salim çekilip gitm elerine
m üsaade suretiyle teslim oldu. Koca S i­
nan Paşa’nın, Selânikî tarihine dercedil-
m iş bulunan fetihnâm e suretlerindeki
tarihe göre, Tata muhasarası 13 temmuz
1594 te başlam ış ve dördüncü gün şehir
Türklerin elin e geçmiştir. Tata’dan son­
ra onun yakınında bulunan Saint - Mar-
ton k alesi de 2aptedilm iştir.
Tata ve Saint - Marton kalelerinin
zaptından sonra Raab’ın fethine tev es­
sül edildi. Halbuki Tata ile Raab ara­
sında mühim beldelerden biri olan K o­
m a m (Komaran, Komron) vardı. İh ti­
mal, ondan daha büyük v e daha m üs­
tahkem olan Raah'ın feth iyle K o m a m ın
kolaylıkla elde edileceği hesaplandığın­
dan, burası daha sonraya bırakıldı.
Tuna’m a kollarından Leitfaa ve Kaab
sularının birleştikleri bu şehre M acar-
lar Györ. Türkler de Yanık dem ekteydi.
Kâtib Ç elebî’n in «Fezleke» sindeki iza­
ha göre: K anunî Süleym an V iyana se fe ­
rine giderken şehir halkı itaatlarm ı ar-
zetm ek üzere gelm ediğinden, hünkârın
emri ile ihtar topu atılınca şehrin varo­
şu yanm ış, bundan sonra Türkler bu
şehre «Yanık» dem eye bağlamı şiardır.
Turta kenarındaki mühim şeh irler­
den olan Kaab pek m üstahkem di. O s­
manlI m üverrihlerinin hem en hepsi de
R aab ın etrafın: çeviren surların kalın­
lık ve yü ksekliği, onun önünde bulunan
hendeğin vaziyeti, istihkâm larının m eta­
netinden uzun uzun bahsederler.
Selân ikî tarihine sureti dercedilm iş
olan, K oca Sinan Paşa’nın fetih n am esin ­
den öğrendiğim ize göre Raab m uhasara­
sı 7 ağustosta başlam ış v e şehir 27 e y ­
lülde teslim olmuştur. Bu fetihnam ede.
Arşidük M athias kumandasında Alman,
Macar, İspanyol, Leh, Italyan, M oskof
vesair m illetlerden m üteşek k il yüz b in ­
lik bir ordunun Tuna’nın karşı yak asın ­
da beklem esi sebebiyle şehrin o tarafı­
nın kuşatılam adığı kaydedilm iştir. F e ­
tihnam enin yazılış tarzında, düşm an as­
kerinin çeşit ve sayısı için m übalağa h a­
vası sezilm ekle beraber, Kaab m uhasara­
sının uzun sürm esi sebepleri m eyam n-
da yalnızca şehrin istihkâm larının kud­
retli oluşunun değil, kuşatılam ıyaıı k ı­
sımdan mahsurların yardım, alm ış b u ­
lunm asının da zikri gerekir.
Raab’m m uhasarası başladıktan bir
kaç gün sonra Kırım hanı Gazi Giray 40
bin kişilik bir kuvvetle gelerek orduya
Y am k-kale (G ülvar, Györ, Raab) nin
onaltıncı asır sonundaki vaziyeti
1602
iltih ak eylem iştir. Naima, Peçeyi, S e lâ ­
nikî M ustafa. Kâtib Çelebi v e Solak -
zH.de gibi Osmanlı m üverrihleri Kırını
haninin m erasim le karşılandığını, Gazi
G ira y ın sadrıâzamm çadırında ağırlan­
ması sırasında kendisine altun leğen ve
ibrik, k ıym etli eyer takımı vurulm uş
bir at, murassa bir kılıç, murassa bir to­
puz ve beş bin duka hediye edilm iş ol­
duğunu yazarlar.
Osmanlı askerinin bir hayli uğraş­
maları sonunda Raab kalesi teslim alın ­
dığı zaman pek çok m alzem e ele g e çi­
rildi- Ham mer tarihinin zeyl kısm ındaki
(c: 7 s: 282) nota göre; Türklerin eline
geçen harp m alzem esi, 290 top, 200 kan­
tar barut, 200 kantar kurşun, 20 bin zi­
ra uzunluğunda lâğım fitili ve m uhtelif
eb'adda 8300 top güllesidir. Halbuki bi­
zim tarihlerim iz bunları daha fazla g ö s­
term ekte, harp m alzem esinden başka g a ­
nim etler m eyaııında fıçılarla para k e se ­
leri, üç bin çadir, 10 tanesi büyük o l­
m ak üzere bir çok gem i bulunduğu b il­
dirilm ektedir.
Raab’ın fethinden önce serdar Ko­
ca Sinan Paşa K ın m hanını Papa k a le­
sinin feth in e gönderm işti. Balaton gölü ­
nün kuzey doğu ucu ile Raab suyu ara­
sında kalan sahada bulunan Papa k a le ­
si Osmanlı kuvvetleri tarafından kuşa­
tıld ığı sırada Raab (Y anık) kalesi d ü ş­
m üştü. Bunun için, Papa kalesi m uha­
fızları Türk kuvvetlerine karşı koyam ı-
yacaklarını anladıklarından, yapılan tes­
lim teklifini kabul etm işler v e kaleyi
Osmanlılara terketm ışlerdir.
Bu y erler zaptedilince hem en ida­
ri teşkilât kurulm aya tevessül olunm uş­
tur. Raab v e Papa birer sancak m erkezi
itibar edilm iştir. Raab’a ehem m iyetine
binaeıl 6300 m uhafız asker v e lüzum u
kadar top ve m ühim m at bırakılm ıştır.
Raab sancakbeyliğine Osman Paşa, Pa­
pa sancakbeyîiğine de Segedin sancak
beyi ldris B ey tayin edilm iştir.
Raab fethinden sonra bu bölgede
kuşatılan d iğer bir kale K om am (Komti­
ran) dır. Tuna kenarında ve Raab ile
Gran arasındaki sahada bulunan Kom anı
muhasarası 16 ekim 1594 te başlam ış ve
bir hafta kadar sürdükten sonra m uha­
sara kaldırılm ıştır. G elib o lu lu  li ile
Haşan B ey-zâde v e ondan naklen S o lak -
 i
zâde tarihlerinde kaydedildiğine göre:
K om anı muhafızı evv elc e Yanık kalesi
fethedildiği takdirde kendisinin de tes­
lim olacağını bildirm iş, S okullu-zâae
Haşan Paşa bu şartlarla kaleyi teslim
alacağı sırada, fetih şerefin i oğluna m a-
letm ek isteyen Serdar Koca Siııar. Paşa
oğlu M ehmed Paşa vasıtasiyle Komarn’a
ateş açtırm ış, onlar da Türklerin vire
şartına riayet etm iyecek leri zehabına
kapılarak teslim olm ayı red ile m ukave­
m ete devam eylem işlerdir. Mezkûr ta­
rihçilerin bu ifadesine m ukabil P eçevi
ve Kâtib Çelebi böyle bir şey i kabul et­
m em ektedir. B inaenaleyh, Komarn’ın a-
lınm am asının hakiki sebebinin, soğukla­
rın erken bastırması, Kıı'ım hanının kış
bastırmadan m em leketine gitm ek için
harekete geçm esi üzerine diğer askerle­
rin de avdet için sızlanm aları ve nih a­
yet Komarn m uhafızlarının da sıkı bir
m üdafaada bulunm alan olduğu anlaşıl­
maktadır.
Serdar-j ekrem Koca Sinan Paşa 22
ekim de Komarn m uhasarasını kaldırdı­
ğı gün ordu kışlağa çekilm ek üzere av­
dete başlam ıştır. Budin’e gelindiği za­
man Koca Sinan Paşa Sivas, D iyarbe-
kir. Rakka, Halep v e Şam askerlerini
m em leketlerine gönderm iş, diğerlerini
de m uhtelif kışlaklara dağıttıktan sonra
kendisi B elgrad’a çekilm iştir.
Erdel, Eflak ve Boğdan
isyanları
Koca Sinan Paşa'm n sebep olduğu
1593 A vusturya harbinin,. Osmar.li d ev­
£> ..
Komarn (Komaran, Komarom) m uhasarasında Osm anlı nehir donanmasının
faaliyetini gösteren bir resim
1603
leti için bir gaile teşkil ettiği, zamanla
daha iyi belli oldu. Bunun en açık m i­
sallerinden biri, A vusturya harbi saye­
sinde Erdel, Eflak ve Boğdan’ın isyana
cesaret ve im kân bulm ası, ayni zam an­
da A vusturya ile ittifak eylem esidir.
Eflâk ve Boğdan voyvodalarının is­
yanına tesir eden âm iller arasında, az
miktarda dahilî idarenin hissesine işaret
edilebilirse de onlara asıl cesaret veren
şey, dışardan gördükleri teşvik ve Ko­
ca Sinan Paşa’m n sebep olduğu harptir.
Dış tesir, A vusturya hüküm eti ve Papa­
lık m akam ından gelm iş, Koca Sinan Pa-
şa’nın, büyük bir ordunun başında o l­
duğu halde, ordusunun azam etiyle m ü­
tenasip işler başaramaması. E rdel’in de
Eflak, Boğdan voyvodalarının da dış
teşviklere âlet olm alarına yol açmıştır.
Papaların şim diye kadar, m üteaddit
defalar Türkler aleyhine ittifak lar kur­
m aya çalıştıkları malûmdur. Üçüncü,
M urad’ın son zamanlarına rastlıyan bu
devirde ise; Türkler aleyhine ittifak te­
sisine çalışan Papa Sekizinci C lém ent’-
dir. Bu adam papalık m akam ına otur­
duğu 1592 tarihinden itibaren Türkler
aleyhine bir hıristiyan ittifakı kurma i-
şini ehem m iyetle ele alm ıştır. O sırada
A vusturyalIların, karada en k u vvetli h ı-
ristiyan devleti bulunuşları ve Türk teh­
didine bizatihi m uhatap olmaları dola-
y ısîy le. Papa Sekizinci Clément evvelâ
İmparator İkinci R udolf’a müracaat e t­
m iş ve onu kendisine müzahir bulm uş­
tur. Clément, sadece hıristiyan d e v le tle ­
re müracaatı da kâfi görm iyerek, Os-
m anlı m em leketlerindeki hıristiyanları
ayaklandırm a işine bile dikkatini çev ir­
miştir. Bu gaye ile doğuya, m isyonerler
ve gizli vazife alm ış kim seler y o lla m ış­
tır. Bu cüm leden bir hareket olarak 1592
de Boğdan’a katolik m isyonerler y o lla ­
m ış. 1594 te de «Cumuleo» adında bîr
papazı M oskova’ya gönderm iştir. Bu pa­
paz V enedik üzerinden A rnavutluğa, o-
radan da E rdel’e gitm iş, burada Erdel
kıralı Bathory Zsigm ond (Batori Z igis-
m uııd) ile iki gizli m ülâkatta bulun­
muş, oradan Boğdaıı v e E flak’a geçerek
voyvodalarla görüşm üş ve papanın gizli
m ektuplarını tevdi edip, Osmanh h ü k ü ­
m eti aleyhin e faaliyete geçm eleri h u ­
susunda teşviklerde bulunm uştur.
Osmaıılı d evletin e tâbi hıristiyan
b eylikler içinde, papa v e bilhassa A v u s­
turya İm paratorunun telkinlerine ilk k u ­
lak kabartan Erdel kıraihğıdır. Bunun,
Eflak ve B oğdan’dan daha önce A v u s­
turya teşviklerin e â let olm asının en m ü ­
him sebebi, coğrafî m evkii bakım ından
A vurtu ryaya yak ın lığı v e İdarî selâh i-
vet ve serbesliyetm in Eflak ve B oğdan’
dan biraz daha fark lılığı d olayısiyle, A -
v ıı s tu ry anın bunlarla daha erken v e da­
ha fazla m eşgul olm asıdır. Bununla be­
raber şu noktayı ehem m iyetle belirtm ek
icap eder ki; E rdel kıralı A vusturya
teşviklerine birdenbire kapılm am ış, Ön­
celeri. OsmatıU devletin e isy a n edip -et­
m em e hususunda epeyce tereddüt e tm iş­
tir. Erdel kıralı B athory Z sigm ond’u te ­
reddüde şevketten sebepler m eyanında,
AvusturyalIlarla ittifa k ettiği takdirde,
O sm anh kudretinin A vu stu ryayı ezm e­
y e k ifayet edip etm iyeceği davasının
yanında, Erdel'de O sm anlılara taraftar
bir topluluğun bulunm asıydı. B inaen­
aleyh, Önce bu topluluğun ikna edilm esi
v e y a ses çıkarm ıyacak hale sokulm ası
icap ederdi. Ayni dâva Eflak v e B u ğ­
dan için de m evzubahisti.
O sm anlı devletinin, 1592 senesinden
itibaren iki y ıllık diplom atik m e se le le ­
rine göz gezdirilince, A vusturyalIların
ve papanın Erdel, E flak v e B oğdan’ı tah ­
riklerinden ve bu b eylik lerin bir k iriş­
ti yan ittifak ına girm ek üzere bulunduk­
larından habersiz olunduğu anlaşılm ak­
tadır. B inaenaleyh, Veziriazam Koca S i­
nan Paşa’m n, d evleti harbe sürüklerken
etrafında olup biten şeylerden habersiz­
1604
liği bakım ından, m es’u liyet d erecesi b i­
raz daha ağırlaşmaktadır.
Osmanh hüküm etinin, kıral Batori
Z igism und’un bir döneklik yap ab ilece­
ğinden, hüküm et »ıezdinde bazı tek lifler
ileri sürm esi üzerine vaziyetten şü p h e­
len d iğ i v e bu sebeple tâbi ile m etbû a-
rasında bir konuşm a zem ininin açıldığı
anlaşılıyor. Zira Ham m er (C: 7, s: 184);
bu sırada kıral Z igism und ile Osmanlı
hüküm eti arasında m üzakerelerden bah­
setm ekte ve: «Zigismund B atori, devle t - i
O sm aniye ile mi, yoksa A vusturya ile
mi ittifak edeceğinde daima m ütereddit
kalarak Jorj Ravasdı v e Jan Buldog v a ­
si tasiyle İstanbul’da m üzakerata g iriş­
m ek su retiyle v ak it kazanm ağa çalıştı.
Transilvanya (E rdel) nm m uavenetini
kaybedeceğinden korkm akta bulunan
Koca Sinan Paşa da, m uhtedi M ehmed
(G reguvar V eresm arti) ile kablelihtida
Fol Marhazi adı ile gördüğüm üz Lipa
(L ipve, Lipava) sancak beyini Z igis­
m und B atori’y e gönderdi? dem ektedir.
Erdel kıralı Z igism und’un adamları
ile yapılan konuşm alarda kurnazca dav­
ranışlar, bu konuşm alara m üessir ola­
cak şekilde m ahallinde bazı tedbirler
ittihazı yerin e, teh d it yolunun tercih
edildiği görülm ektedir. Gerçi bu teh d it­
ler padişah, sadrıâzam ve Tem eşvar
b eylerb eyi tarafından Erdel kıralı ve
m eclisin e hitaben yazılan m ektuplar Z i-
gism und’u karşı tarafa iltih ak işin d e t e ­
reddüde sevk etm işse de, bu tereddüt
devresi pek uzun sürm em iştir. N ih ayet
Zigism und, 1593 senesinde v e harbin çık ­
masından sonra «mukaddes ittifak* a
dahil olm uştur.
A vu stu rya im paratoru İkinci Ru-
d olf’uıı m ütem adi teşv ik v e tazyiklerine
maruz kalan Bathory Zsigm ond, m u­
kaddes ittifak a girerken, m em lek etin d e­
ki Osm anlılara sadakat taraftarlarını ev ­
v elâ ikna y o lu y le kendi fik rin e çev ir­
m eye çalışm ış, buna m uvaffak olam ayın­
ca öldürm e cihetini terviç eylem iştir.
Türk taraftarı partiyi yok ed eb ilm ek için ,
şefleri ve ileri g elen leri öldürm ekle b u ­
nu halledebilm iştir. Öldürdüğü k im se­
ler arasında, Erdel b ey liğ i için müddei
bulunan am cası Bathory B oldizsar ile
kendi kardeşleri de vardır.
Bu şeflerin K olojvar’da idam ından
 rafından A vusturya’da m ünasip bir yer
gösterilecekti.
Boğdan ve E flak’ın durum una g e ­
lince: Bu m em leketlerin başında bulu­
nan voyvodalar papa sekizinci Clement
ile A vusturya İmparatorunun teşvik ve
vaadlerine kapılm akla beraber, bunların
voyvod alık m akam ına geçiş şek illeri,
dış tesirlere kapılm alarını kolaylaştırır
bir h ava taşım aktaydı.
Son zamanlarda her iki m em leket
üzerinde Osmaıılı hüküm etinin nüfuzu
pek fazla artm ıştı. V oyvodalar k o la y lık ­
la değiştiriliyor ve kim İstanbul’a daha
fazla para gönderm eyi vadede rse o v o y ­
voda oluyordu. V oyvodalık makam ına
geçen şahıs ise, vadecttiği parayı temin
edebilm ek için halkı soyuyor, cebir ve
zulm e kadar işi ileri götürüyordu. N ai-
mâ, Peçevî, Kâtib Ç elebi’nin, Eflak ve
Boğdan'daki Türk alacaklarına dair yaz­
dıkları şeylere bakılırsa; buralarda tica­
rette T ürklerin m ühim rol sahibi olduk­
ları, tüccar nâm ına işgören, icabında o-
Erdel voyvodası B athory Zsigmond na m uam elecilik eden veyahut da biz­
zat ticarette eli olan buralardaki m u ­
az sonra Eflak voyvodası Alihal (M ihai hafız yeniçerilerinin, m alı ucuza almak
Viteazul) ve Boğdan voyvodası Aron ile, veya alacağını çabucak tah sil etm ek i-
kendini m etbû tanıtan v e daha bazı ağır çin halka zulm ettiği anlaşılm aktadır. B i-
şartlar ih tiva edeıı O sm anlılar a ley h i­
ne bir anlaşm a yapm ıştır.
Bathory Zsigm ond, Eflak ve Boğdan
voyvadaları ile yapm ış olduğu anlaşm a­
lara istinaden onların herbirine bir m ik ­
tar yardım cı asker gönderdi. îş bu d e­
rekeye vardıktan sonra, G ecszy adında­
ki bir kum andanın idaresinde, B anat’-
taki Osmanlı kalelerine taarruz için bir
ordu şevketti (1594). M uvaffak olann-
yaıı bu ilk askerî tecrübeyi m üteakip
im parator Rudolf ile m ünasebetini d a­
ha da sıkılaştırdı. Bu arada y ap tığı ik in ­
ci bir anlaşm aya göre; R udolf kendisini
m üstakil bir prens olarak tan ıyor v e y e ­
ğeni Maria C hristem a ile izdivacını ka­
bul ediyordu. A nlaşm anın saltan at iş le ­
ri ile ilgili kısm ına nazaran, Erdel kı-
rallığı «hatt-ı am udî üzere» Zsigm ond'-
un erkek evlâdına in tik al edecek, şayet
erkek evlâdı olm azsa Erdel (T ransilvan-
ya) tâcı A vusturya im paratoruna g e ç e ­
cekti. O sm anlılarla yap ılacak m ü cad ele­
de eğer Osmanlı ordusu T ransilvanya’da
hâkim duruma geçerse, Zsigm ond v e b ü ­ İm parator İkinci R u d olfu n yeğeni
tün taraftarlarına, İm parator Rudolf ta­ Maria C hristem a

1605
 n aenaleyh . Eflak ve Buğdan'da T iirkler
aleyhine isyan bayrağını kaldıracak bir
kim senin arkasından lıalkııı gitm esine
Sinil olacak İktisadî bir sebep de m e v ­
cuttu.
E flak ve Buğdan'da um um i durum
b öyleyken az çok k u vvetli sayılacak
şah siyetler voyvod alık m akam ına geçti.
Bunlar; 1591 de B oğdan voyvodası olan
Aron Tiranui (Zâlim Aron) ile 1593 te
Eflak voyvodası olan Mihai Viteazül
"(K ahram an M ihai) idi.
İslâm A nsiklopedisinin «Boğdan»
m addesinde kaydedildiğine göre; Aron'
mı voyvod alığa geçm esi ona bir m ilyon
altım a m al olm uştu- Tabii bu parayı y e ­
ni verg iler ihdas etm ek, icabında cebir
kullanm ak su retiyle tahsil etm esi lâzım ­
dı. Onun voyvoda oluşundan bir sene
öncesinden beri papalık îü r k le r a le y ­
hine bir ittifak tesisi için uğraşıyordu.
1593 senesin de bu yoldaki fa a liy e t d a ­
ha da artm ıştı. İşte v a ziy et böyleyk en
voyvoda A roıı OsmanlIlara sırtını ç e v i­
rerek İm parator İkinci R udolf v e Erdel
beyi Z igism und üe ittifak a karar verdi.
Bir as.r ev v elk i Yaş şehri (B oğdan’da)
3 ir asır evvelki B ükreş şehri (E flak ’ta)
1606
Bu g a y e ile her ik isin e de birer m urah­
has gönderdi. Papa sekizinci C leıııent'in
him ayesin d e teşekkül eden «m ukaddes
bağlılık» a dahil olur olmaz açıktan a-
çığa isyan etti. Bunuıı isyan ı «zâlim*
u nvanına u ygu n şek ild e tezahür eyled i.
13 kasını 1594 te Yaş şehrinde Türk v e
Rum alacaklılar kılıçtan geçirilm ek su­
retiyle düşm anlık başladı. Zâlim Aron
Yaş'ta adam öldürtürken E flak voy v o d a ­
sı Mihai de Bükreş v e Yergöğü (Gİur-
giu) de ayni şev i yapıyordu.
S ilâh sız insanları birdenbire öldür­
m ekle işe koyu lan A ron, y ap tığı an laş­
m aya göre; bütün k u v v etiy le İm parato­
run tarafında y e r alm ayı taahhüt e d i­
yordu. Ş a y et Türklere karşı m uvaffak
olunam azsa im parator da ona Erdel k i­
ralına tanıdığı şekilde bir m elce hakkı
tam yordu.
M ukaddes ittifak a katılan üçüncü
b eylik olan E flak’ın iç durumu v e İs­
tanbul ile m ünasebeti do B oğdan’ıııki
gibiydi. Burada da m erkeze daha fazla
para gönderm eyi taahhüt eden voyvod a
olur, bu da para toplam ak için h alkı
sıkıştırırdı. N aim a’ın n anlattığı bir h â­
d isey e bakılırsa: E flâk voyvod asın ın h ı-
ristiyan ittifa k ın a katılışında K oca S i­
nan P aşa’n ın hatalı hareketinin de bir
m iktar rolü olm uştu. Bu h âdiseye gö­
re: E flak voyvodaları sefer için top a-
rabası ve b eygir verirlerdi. A vusturyaya
son sefer açılınca da iki üç yü z beygir
gönderm işti. Koca Sinan Paşa Belgrad"-
û& kışlarken E flak’a adam yolla y ıp y e ­
n iden para v e b eygir istem iştir. V o y ­
voda bü em ri de isten en şeyleri gön d er­
m ek su retiyle verine getirm iştir. Fakat
K oca Sinan Paşa bunların biraz g ecik ­
m iş olm asına kızarak voyvodanın ada­
m ının idam ını em retm iş, o sırada oğlu
M ehm ed Paşa'nın şefa a tiy le adam id am ­
dan kurtarılm ış, lâkin, hem voyvodanın
em redilen şeyler dışın d a gönderdiği h e ­
d iy ey i reddetm iş, hem de «öyle m em a-
iik bir iki m ühm el kâfir elinde olm ak
ne lâzım ' İnşallahu tealâ ev v e l İsallar­
da seferim iz E flak üzerinedir» diyerek
adam ları hapsetm iştir. Bununla da g a ­
zabı g eçm iyeıı K oca Sinan Paşa B el-
grad’a dönüşünde adam ları öldürtüp E f­
lak'a sıkı em irler yazm ıştır.
İşte, Koca Sinan P aşa’nın bu sert
 hareketinin dolm uş bardağı ta şırd ığ ın ­ ahalinin hayatlarına dokunulm am ak
dan şüphe etm em ek lâzım dır. şa rtiy le teslim e razı oldu. Fakat ah a li­
A vusturya im paratorunun teşk ilâ t­ nin kaleden çık ışı sırasında anlaşm aya
landırm aya çalıştığı m ukaddes ittifaka riayet etm eyen E flak askerinden bir k ıs­
girdikten sekiz güıı sonra isyan hare­ m ı tecavüze girişm iş, M ehm ed B eyin bu­
ketine te'vessül e y ley e n E flak vo y v o d a­ nu protestosu üzerine M acar generali
sı Mihai, B ükreş’te toplanm ış olan Türk m ütecavizlerden birkaç k işiy i idam e t­
ve Rum alacaklıları k a tlia m la işe baş­ tirm iştir. E flaklılar y in e ocak ayı için ­
ladı. A yn i gün hiç bir şeyd en haberi o l­ de Tuna’yı aşarak D obruca'ya d ah il o l­
m ayan Bükreş garnizonundaki a sk erle­ m uşlar v e S ilistre’y i yakm aya ça lışm ış­
ri öldürttü. O gün B ük reş’te öldürülen­ lardır. Fakat S ilistre sancak beyi M us­
ler iki bin k işiyi buluyordu. A lm an ta­ tafa B ey Eflak k u vvetleri üzerine h ü ­
rihçisi Ham m er’in: «Gerçi kendisine cum etm iş ve dörtbin kişi öldürerek d ü ş­
— vakıa haksız olm ıyarak — g ayyu r u n ­ manı S ilistre önünden çek ilm eğe m ec­
vanı verilm işse de asıl istihkakı hain bur bırakm ıştır.
ve vahşidir» dediği voyvod a M ihai (M i-
hal) bununla da kalm adı. Bükreş'teki Ferhad Paşa’m n veziriâzam ve
gibi caııiyaııe bir plânla Y erköyü (Y er-
göğü, G iurgiu) deki dört bin Türk er­ serdar tâyin edilm esi
kek kadın ayıredilm eden öldürüldü.
1595 ocak ayında ü çü n cü Sultan M u-
B oğdan’da isyan harek eti b aşgöste-
rad ölm üş v e oğlu Üçüncü M ehmed pa­
rince voyvoda Aron azled ilerek yerine,
dişah olm uştu. Y eni hükümdar, tahta
A 'aim ânın «Boğdan B ey-zâd esi denm ek­
çık tığı zam an d e v le t erkânı arasında ba­
le m âruf bir taze o ğ la n ... İslam a g eld i­
zı d eğişik lik ler yaptı. Bu d eğişik lik m e-
ği dahi sövlenürdü» şek lin d e ta v sif e t­
vanıııda en m ühim m i sadaretin Ferhad
tiği, P eçevî tarihinde ise ism i «Rıdvan*
Paşa’y a tevcihi (16 şubat 1595) idi. ü -
diye zikredilen şah ıs gönderildi. Fakat,
çüncü M ehmed tahta cü lû s ettiği sırada
voyvoda A ron, sadaret kaym akam ı Fer-
veziriâzam Koca Sinan Paşa ordu ile
had Paşa’m n yollad ığı bu genç adamı
B oğdaıı’a sokm adı. B elgrad ’da bulunuyordu. Koca Sinan
Paşa, Ü çüncü M ehm ed'in tahta cülûsuııu
B öylece, ev v elâ basit telâkki edilen
hareketin ciddî bir isyan olduğu an la ­
şıldı. K endisini tedip için M araş b e y le r­
beyliğinden m azul M ustafa P aşa’n m em ­
rine, bir m iktar askerle, iki bin y e n iç e ­
ri verilerek B oğdan’a sevk ed ild i. Em­
rindeki askerin azlığına rağm en kendi­
sin e güven en M ustafa Paşa, o sırada
M acaristan seferinden dönm ekte olan
Kırım hanından yardım istem eğe lüzum
görm eden B oğdan’lılarla çarpışm ak is­
tedi. Rusçuk’a geld iği zam an Tuna n eh ­
ri donm uştu. T op lan Y erköyü yakasına
geçirm ek üzereyken düşm anın b ask ın ı­
na maruz kaldı. K endisi ile beraber a s­
kerin m ühim kısm ı şehit, bir parçası da
esir edildi.
Bu m u vaffak iyet üzerine cesareti
artan E flak voyvod ası M ihai V iteazul
Türklerin bulunduğu y erlere tecavüze
girişti. Eflak ordusunun b aşına geçirilen
Macar asıllı general A lbert K iraly 1 o-
cak 1595 günü îb ra il’e taarruz etti. K ale
kum andanı K araçavuş M ehm ed B ey on-
altı günlük m üdafaadan sonra, askerle Meşhur Eflâk voyvodası Mihai (Mihai)

1607
duyunca. İstanbul'da sadaret kaym aka­
mı bulunan hasmı Ferhad P aşa’y ı yeni
hüküm darın gözünden düşürm ek için,
bir an önce hükûoıet m erkezine u la ş­
mak istem işti. Fakat İstanbul’a g irm e­
ye v ak it ve imkân bulam adan, hasm ı-
m n kendi yerine geçtiğini öğrendi. F er­
had Paşa ondan erken davranm ış ve
sadarete geçm eğe m uvaffak olm uşta.
Son iki senelik siyasi m eseleler ve
askerî harekât gözönüne getirilince; C •
çüncü M ehm ed’in, Koca Sinan P a şa y ı
sadaretten uzaklaştırm asına hak verm ek
gerekirdi. Zira bitip tükenm ek bilm eyen
ihtirası yüzünden d evleti lüzum suz y e ­
re harbe sokm uş olan Koca Sinan P a­
şa, serdar sı fa tiyle orduya idare ed er­
ken de m ühim bir şey yapam am ış, h at­
tâ harbin ilk yazında İstanbul’dan v a r­
dım istem iş, ikinci defa Belgrad k ışla ­
ğına çekilirken Erdel, Eflak v e Boğdan
beyliklerinin isyan larıyle harp sahasının
gen işled iği görülm üştü. Bu v a ziy et kar­
şısın a cevval ve başarılı bir serdarın
geçm esi lâzımdı.
Ferhad P aşa’ya karşı
Sipahi ayaklanm ası
Sadrıâzam Ferhad Paşa baharda ç ı­
kacağı seferin hazırlıklariyle m eşgulken
bir sipahi ayaklanm asına maruz kaldı
(22 ııisan 1595). Ferhad Paşa, İran harp­
leri sırasında kul-oğu llarin a Gence m u ­
hafazasında üç sene bulunm ak şartîyle
sipahilik vadetm işti. İşte kendilerine
böyle bölüğe k ayıt yani kapıkulu sip a­
hiliği vadedileııier bilâhare İstanbul'a
gelm işlerdi. Ferhad Paşa’y a karşı ayak ­
lanıp patırtı çıkartanlar bunlardı.
Ferhad Paşa, bir gün d ivan toplan­
tısından çıkıp sarayına giderken, önü­
ne geçip, «artık deftere geçirilm elerini»
istem işlerdir. M üverrih N aim a’m n on
bin kişi olarak kaydettiği bu k u l-o ğ u l-
la n n a Ferhad Paşa: «sizin vezaifiniz
Gence v e Tebriz hazînesinden verilm ek
ferm an olunm uştur; niçin em re im tisal
etm eyüp fitneen giz olursuz? U lülem re
itaat etm eyen ler kendüler kâfir ve a v ­
retlerin boş olduğun bilmezmisüz?» d e­
dikten sonra daha bazı sert sözler sö y ­
lem iştir. Bu m uam eleye daha fazla içer-
liv en kul-oğulları kapıkulu sipahilerinin
arasına karışarak onlardan kendilerine
1608
taraftar edinm eye çalışmışlar, ve sabık
veziriazam Koca Sinan Paşa taraftarla­
rı ile işbirliği ederek, ertesi divan top­
lantısını m üteakip d ağıtılan u lu fey i a l­
mam ışlardır. Ferhad Paşa'm n başı k esil­
m edikçe u lu fe alm ayız diye ayak d ire­
yen , bu arada ulû felerin i almak istey en ­
leri taşlayan v e kendilerine gönderilen
nasihatcılara karşı da ayni m uam eleyi
yapan isyancılar n ih a y et padişahın em ­
riyle yeniçeri ve bostancılar tarafından
dağıtılm ışlardır.
Patırtı çıkartan asker b öylece d a ğ ı­
tılıp sindirilince, Ferhad Paşa isyanın
Koca Sinan Paşa’mn tahrikiyle m eyda­
na gelm iş olduğunu arz ile sabık sadrı-
âzam m gözlerine m il çekilm esi hususun­
da padişahtan bir irade istih sal ey lem iş­
tir. Fakat, böyle bir hareketin çok fe ­
na neticeler doğurabileceği v e icabında
gelecek zam anlara da bir âdet halinde
sirayet ed eb ileceğin e dair, kendi taraf­
tarlarının m ütaleası üzerine padişahın
iradesini g eriye aldırm ıştır. N eticede
Koca Sinan Paşa’m n M alkaraya ve onun
taraftarlarından C iğala-zâde Sinan Pa-
şa’nın K arahisar’a, S iyavü ş Paşa'm n da
K on ys’ya sürülm esine dair padişahın
iradesi çıktı.
A vusturya gib i büyük bir d ev letle
harp devam eder ve Türkiye aleyhine
hazırlanan ittifak a Eflak, Boğdan ve Er­
del beyleri isyan ederek girer, im para­
torluğun A vrupa topraklarında çok n a­
zik m eseleler cereyan ederken mühim
d evlet erkânının, şahsî m eııfaatlarınm
âleti halinde birbiriyle uğraşm aları, pa­
dişahın da bunlar karşısında beceriksiz­
ce davranışı hüzünle seyredilecek bir
manzaradır. Bu arada birbirine düşen
yüksek m evki m evk i sahibi erkân ve
vezirlerin hepsinin de devşirm e asıllı
bulunuşu calibi dikkat bir noktadır.
Veziriâzam Ferhad Paşa, harp sah a­
ları içinde Eflak m ıntıkasını daha önem ­
li görm ekteydi. İsyanların bastırılm ası­
nı m üteakip büyük k u vvetlerle A vu stu r­
ya üzerine yürünm esinde isab et m ü la­
haza ediliyordu. B unun için ev v elâ Ef­
lak üzerine yü rü m eye karar verdi- Ş ah ­
sına m üteveccih sipahi patırtısının b as­
tırılm asının üzerinden bir h afta bile
geçm eden D avudpaşa çayırına çadırını
kurdurdu (27 nisan 1595). Ferhad Paşa
cepheye giderken İkinci vezir Damad
 İbrahim Paşa sadaret kaym akam lığına
tayin olundu. Yeniçeri ağası yem işçi Ha­
şan Paşa İstanbul'da kalıyor, sefere m e­
mur edilen onbin yeniçeri askeri zağar­
cı basının kum andasına tevdi edilm iş
bulunuyordu. Bu arada on taııe kadır­
gaya yüklenen top ve sair m ühim m at
da Karadeniz ve Tuna üzerinden Rus-
çuk’a gitm ek üzere yola çık arılm ak tay­
dı. Yanında bulunandan daha fazla sa ­
yıda asker R um eli’den iltihak edecek
ve arkadan gönderilecekti.
E flaklıların işlem ekte oldukları fe ­
ci cinayetleri biran önce önliyebihnek
için acele eden Ferhad Paşa D avudpa-
şa karargâhında fazla v a k it geçirm eye­
rek 1 m ayısta harekete geçti.
Ferhad Paşanın Edirne’y e varışından
iki gün sonra Eflak v e Boğdan tarihi
için pek ehem m iyet arzeden bir karara
varılm ış bulunuyordu. Bu karar gere­
ğince, her iki m em leketin de im tiyazlı
b eylik vaziyetine nihayet veriliy o r ve
arazileri ilhak ile iki v a lilik haline g e­
tiriyordu. Bu kararın tatbiki cü m lesin ­
den olarak da eski Şirvan v alisi Cafer
Paşa Boğdan valiliğin e, eski yeniçeri a- Suitan Üçüncü Mehmed
ğası ve A nadolu b eylerb eyi Satırcı M eh- (Kapıdaşlı serisinden)
med Paşa Eflak valiliğin e, Y enişehirli
M ehmed B ey her iki m em leketin d ef­ türlü entrikalarla k u v v et yollam a işini
terdarlığına tayin ed ilm ekteydi. V aliler savsalam akta ve üstelik her fırsatta Fer­
kendilerine verilen em re göre oniki bin had Paşayı padişah nezdiııde k ötülem ek­
asker toplıyacaktı. teydi.
Eflak ve B oğdan’ın bünye v e tarihî Bu tezvirler ve birbirinin ayağının
gelişm esinde d eğişikliğe y o l açacak o- altına karpuz kabuğu koym alar göste­
lan bu karar ne yazık ki tam m ânasiyle riyordu ki: m em leket en nazik g ü n leri­
kâğıt üzerinde kaldı v e asla tatbik e d i­ ni yaşadığı sırada bile vezirler kendi
lem edi. m en fa a tla n n ı düşünüyor, hudutlardaki
harplerde ve Eflak ve B oğdan’daki is­
Ferhad Paşanın azli ve Koca Sinan yan sahalarında binlerce kişinin öldü­
Paşanın sadrazam lığa tayini rülm esi karşısında kılları bile kıpırda­
m ıyordu. Onları alâkalandıran şey; pa­
Ferhad Paşa İstanbul’dan ayrıld ık ­ ra, m evki v e şöhretten ibaret şahsi şe y ­
tan sonra aleyhtarları derhal faaliyete lerdi.
geçm işti. Bunların arasında en faal şe­ V ezirler böyle küçültücü hırsların
kilde çalışanı sadaret kaym akam ı D a- peşinde koşarken, hüküm darlık m aka­
mad İbrahim' Paşa idi. Görünüşe naza­ mında da m aalesef k u vvetli bir şah siyet
ran, onun aleyhindeki kam panyayı Koca m evcut değildi. Kendini saray zev k leri­
Sinan Paşa idare etm ekte, bilhassa bu mle kaptırm ış, bu yüzden saltanatı bo­
gaye ile sarfettiği paralar tesirini gös­ yunca İstanbul’dan dışarı çıkm am ış o-
term ekteydi. Ferhad Paşa yolda gid er­ lan Üçüncü Murad’dan sonra Osmanlı
ken padişaha arizalar göndererek k u v ­ tahtını işgal eden oğlu Üçüncü Mehmed,
v e t istem ekte, yanındaki asker v e cep­ pek k olaylık la tesir altında kalan bir
hane ile m ühim bir iş görü lem iyeceği- şah siyet olduğunu daha ilk günlerde b e l­
ni belirtm ekteydi. Lâkin İbrahim Paşa li etm işti. Tahta geçtiği zaman küçük.

1609
değildi. Yirm i dokuz yaş, olgunluk ça ­
ğının kapısına yak laşıld ığın ı ifad e ed e­
cek bir yaştı. A daşı olan İkinci M ehmed
21 yaşın da İstanbul’u feth etm iş ve o sı­
rada Çandariı H alil Faşa gibi bir b ü ­
yü k vezirin karşısında fik ir ve irade
kudretinin sem bolü h alinde bir kale
m ehabetiyle dikilm işti. A daşının şa h si­
y e t bakım ından bu derece kudretli o l­
m asına m ukabil üçü ncü M ehm ed bir ço ­
cuk kadar safdil kalıyordu.
Ferhad Paşaya m ü h r-ü hum ayunu
teslim edişinin üzerinden fazla zaman
geçm em işti. Z aten oııu sadrâzam tayin
ederken de tam m an asiyle kendi görüş
ve irad esiyle hareket etm iş değildi. K o­
ca Sinan Paşa sadaretten azledilirken,
onun m uharebe cephelerinde m ühim bir
başarı eld e edem em iş olm asından z iy a ­
de Ferhad Paşa v e daha bazı k im sele­
rin Koca Sinan Paşa aleyh in e kendisine
söyled ikleri sözler m üessir olm uştu. D a­
ha fen a şartlarla ayni kom edi ters ta­
raftan yen id en oynanıyordu. Ferhad Pa­
şanın başarısızlığın:, kötülüğünü ifade
edecek y en i bir hadise cereyan etm iş
değildi. Henüz bir harp de yapm am ıştı.
R usçuk’a ulaşm ış, orada k arşıya geçm ek
için köprü kurdurm akla m eşguldü. F a­
kat birdenbire azline dair padişah em ­
rinin gelişin e şahit oldu. Ferhad P aşanın
azli için, şahsi düşm anlarının kendisini
padişaha çekiştirm eleri k âfi gelm işti.
M alkara’dan İstanbul’a getirilerek
k endisine m ühr-ü hum ayun teslim ed i­
len (7 tem m uz 1595) ve b öylece dördün­
cü defa sadrazam olan Koca Sinan P a­
şa, bu defa hasm ım n azlini tem in etm iş
olm akla da yetin m em ek teyd i. Ona g ö ­
re, bir kaç ay önce gözlerine m il çek il­
m esi hususunda padişahtan bir irade is ­
tihsal etm iş olan bu adam ortadan k alk ­
m alıydı. Zira o sağ kalırsa azil ve ta­
y in ler ters taraftan bir daha tekrarla­
nabilirdi. Bu sebeple. Ferhad P aşa k u y ­
ruklu bir yalan la ih an et suçuyla itham
olundu. Bu itham N aim a’nm dilinde:
«sadr-ı vezarette karar ettik te selefi
Ferhad P aşanın izalesi tedarikine b aş­
ladı: M ihai ile gizli m üttefik v e asker-i
İslâmî idam hususunda y ek d il v e m ü tte-
hiddir deyu isnad? şek lin d e anlatılır.
E ntrikasında bu derece m u vaffak o-
lan Koca Sinan Paşa, şey h ü lislâ m B os-
tan-zâde ile işbirliği etm ek su retiyle
1610
Ferhad Paşanın idam ı içiıı bir de fetva
kopardı. B unun üzerine, hükm ün infazı
için kapucular kethüdası yola çıkarıldı.
O arada Ferhad Paşanın adam ları da
boş durm uyorlardı. Fakat bu defa İs­
tanbul’da olup biten şeyleri sü r a tle
ken d isin e ulaştırm aktan başka bir şey
yapam adılar.
Ferhad Paşa bu haberi alınca canı
başına sıçradı. K apıcılar kethüdası g e l­
m eden ve ona görünm eden İstan b u l’a
y etişeb ilirse b elki kendisini a ffettireb i-
lirdi. A cele İstanbul’dan isten d iğin i sö y -
liv erek m ühr-ü hum ayunu v e ordunun
kum andasını S a tır « M ehmed Paşaya b ı­
rakarak Rusçuk'tan ayrılıp son sür’atle
hü k ü m et m erkezinin yolunu tuttu. K a­
pıcılar kethüdası R usçuk’a gelin ce F er­
had P aşanın ik i gü n önce İstanbul’a h a ­
reket etm iş olduğunu öğrendi. Koca S i­
nan Paşa, k ap ıcılar kethüdasının yola
çık ışı sırasında İstanbul’a g elen Şam
askerini R um eli’y e sev kederken: «Fer­
had Paşanın katline fetv a verilm iştir,
kendisine rastladığınızda m alı sizin ba­
şı benim dir» d iy e ayrıca tenbihatta bu­
lunm uştu. N aim â’nm rivayet şeklinde
k ayd ettiğin e nazaran Şam askeri yolda
Ferhad P aşanın hâzinesine rastlam ış o-
nu yağm a etm iş, o sırada yü k sek çe bir
yerde bulunan Ferhad Paşa kendisine
doğru yaklaşanların önüne bir kaç kese
altun fırlatm ış, onlar etrafa saçılan a l-
tunları kapışırken Ferhad Paşa fırsa t­
tan istifad e bir kaç adamı ve en k ıy m et­
li eşy a siy le İstıranca dağlarına kaçm ış,
oradan B akırköy yakınındaki «Litroz»
ç iftliğ in e g elerek saklanm ıştır. Buradan
bütün m ücevh erlerin i valide S a fiy e S u l­
tana göndererek a ffın a dair bir «hatt-ı
emân» alm ıştır. O sırada baş düşm anı
Koca Sinan P aşa cep h eye gitm iş olduğu
halde m eydana çıkm aktan korkarak
Litroz'da saklı bulunm aya devam etm iş­
tir. ü ç ay kadar b öyle gizlenerek y a şı-
yan Ferhad P aşa en n ih a y et sadaret
kaym akam ı D am ad İbrahim Paşanın bir
h ile sin e . kurban gitm iştir. O sırada «A -
lam an-oğlu* nâm ı ile m âruf Salam on
adlı bir yahudi Ferhad Paşadan m uras­
sa bir hançer için alıp İbrahim Paşaya
getirm iş, bu v a sıta ile Ferhad Paşanın
yerin i öğrenen İbrahim Paşa, sabık v e ­
ziriazam a, cürmü affedilm iştir, gizlen m e­
sine lüzum yoktur, isted iği yerd e isted i-
 gi şekilde ya şıy a b ilir tarzında bir berat
gönderm iştir. B unun üzerine gizlen m ek ­
ten vazgeçen Ferhad Paşa dostlarının
ziyaretini bile kabule başlam ıştır. Onun
iyice m ey d'ma çıkm asını sağlıyan İbra­
him Paşa ise. bir gün ansızın b ostan cı-
başıya Litroz çiftliğ in i bastırarak Fer­
had Paşayı yakalatıp Y edikule zin d an ı­
na attırm ıştır. A rkasından ikinci defa
idam ına ferm an istih sal ey liy erek , ça-
vuşbaşı Çoban Süleym an A ğayı Y ediku-
Ic'yc gönderip kendisini boğdurm uştur.
(10 ekim 1595).
B öylece Sinan v e İbrahim Paşaların
işbirliği sayesinde, bu iki vezir bir ha­
sımdan kurtulm uş oluyorlardı. Fakat
d evlet dc askerî k ab iliyetçe Koca Sinan
Paşadan biraz daha üstün k ab iliyette
bir şahsı kaybetm iş bulunuyordu.
Veziriazam K oca Sinan Paşa’ııın
Eflak C ephesine gitm esi
Malkara’daki m enfaasm dan sadarete
d avetinin ferdası günü olan 8 tem m uz­
da İstanbul'a gelerek fiilen işlere v a zi­
y et eden Koca Sinan Paşa, b öyieçe dör­
düncü defadır ki sedaret m akam ını iş­
gal etm iş oluyordu. Sinan Paşa bu defa
kendisini m akam ında daha fazla em n i­
y ette hissedebilirdi. Zira, dördüncü sa­
daretinin ilk günlerinde en büyük rakip
ve hasm ı olan Ferhad P aşa’ntn idam ı i-
çiıı bir fetva alm ıştı. F etvayı veren şe y ­
hülislâm B ostan-zâd e gibi m ühim m ev ­
ki işgal eden daha başka taraftarları da
m evcuttu. Sadaret kaym akam ı Damad
İbrahim Faşa, kazasker B aki Efendi, v e ­
zir Cerrah M ehmed Paşa ve C iğala-zâ-
de Sinan Paşa onun grupuna d ah il olup,
kendisine sadaretin tem ini hususunda
m ühim rol oynam ışlardı. B inaenaleyh,
m em lek et m enfaatlarından ziyade ken ­
di ç:karını düşünen Sinan P aşa için, köp­
rübaşı sayılan m ühim m ev k ilere kendi
adam larını yerleştirm ek için İstanbul’da
oyalanm asına lüzum yoktu. Bu sebeple,
sadrazam lık m akam ına oturuşunun h a f­
tasına cepheye gitm ek üzere Davudpaşa
karargâhına çadırım kurdurmuş iki. gün
sonra da harekete geçm iştir (18 tem ­
muz 1595 - 11 zilkade 1003). Sadaret
kaj'm akam lığı m akam ında d eğ işik lik y a ­
p ılm am ış. İbrahim Paşa y in e ayni v a zi­
fe ile İstanbul'da kalm ıştır.
1611
Koca Siııan Paşa Edirne'den sonra
Ç alık -k avak (v e y a Ç alı-kavak) boğa­
zından geçm iş, Şum nu ve Hezargrad ü -
zerinden ilerliy erek A ğustosun ilk h af­
tası içinde Rusçuk'taki ordu karargâhı­
na ulaşm ıştır. Bu arada İstanbul'dan y e ­
di adet kadırga ile gönderilen m ü h im ­
m at da gelm iş olduğundan, Ferhad P a-
şa'ıun başlatıp onun ayrılm asından son­
ra inşaatı bitirilen köprüden karşıya
Y erköyü'ne g eçilm iştir (23 ağustos
1595). Tuna aşılın ca düşm an toprağına
girilm iş olduğunu gözönünde bulundu­
ran Serdar Koca Sinan Paşa, y o lu n bu­
radan ötesin i m uharebe yü rü yü şü ile
katetm ek istem iştir. Onun için Rum eli
b eylerb eyi Haşan P aşayı ey â leti askeri
ile Çarhacılık. v a zifesiy le Önden, gön d er­
m iş, Satırcı M ehmed P aşa’y ı sağ kola
m em ur etm iş, Selânik ve N iğbolu san­
cak beylerini de köprünün m u h afazası­
na bırakm ıştır.
K alugeran m uharebesi
Y erköyü’nden itib aren m uharebe
tertibatı alarak ilerliyen Koca S in an P a-
şa'm n n iy eti doğruca B ükreş’e y ü rü m ek ­
ti. Fakat ağaçlık v e bataklıklarla kaplı
bir y er olan K alu geıan boğazında d ü ş­
m an k u vvetleriyle karşılaştı. B öylece,
B ükreş'e dört m il m esafed e olan K alu -
geraıı (Ç alugareni) m ev k i’inde düşm an­
la çarpışm ası icap etti.
N aim a’m n kaydına göre; Türk k u v­
v etleri K alugeran boğazında iken ilerde
bulunan at-oğlan ları yâni se y isler kar­
şıdan kalabalık şek ild e düşman a la y la ­
rının g eld iğin i görünce korkarak telâşa
k apılm ışlardı. Bu arada Koca Sinan Pa-
şa ’nın, at-oğlan ların m kap ıld ığı telâşın
m uharip asker sın ıfın a da sira y et ed e-
Osnıanlı ordusunun Eflak savaşlarındaki
üssü Rusçuk
bileceğini hesaplıyarak m evk i’in m üsaa­ Kalugeran köprüsünün bir tarafında
desizi! ğiıı e rağmen, m uharebeyi liabul Türkler. öteki tarafında biraz ileride
ihtiyacını h issettiği tahmin olunabilir. Bükreş boğazının önünde Eflaklılar or­
Türkleri. böyle ağaçlık ve bataklık bir dugâh kurmuşlardı. Akşam ın ilk saatle­
sahada m uharebeyi kabul zorunda b ı­ rinde Eflak ordugâhında bir kısım a s­
rakmak keyfiyetini, düşm anın harekât ker ateşler yakıp hora tepm iş, bilâhara
plânının m uvaffakiyetine bir delil say­ bunlar da uykuya yatarak gecenin d e­
m ak da mümkündü. rin sessizliği ortalığa hâkim olmuştu, iş ­
Koca Sinan Paşa, düşmanın ilerledi­ te bu sessizlik arasında Türk ordugâhın­
ğini görünce bataklığın bazı yerlerine a- dan m üthiş infilâk güm bürtüleri etrafa
cele tahta döşetti. Yeniçerileri m eşelik yayıldı. E flâklılar Türklerin baskınına
bir sahaya sokup, bir tepeye de on top­ uğradığını zannederek birbirine girip ka­
luk bir batarya yerleştirdi; kendisi de çışm ağa başladılar. O arada Türk ordu­
Kalugeran köprüsü civarında bataklık gâhında da kargaşalık oldu; fakat iş ça­
bir sahada m evki aldı (24 ağustos 1595). bucak anlaşıldığından infilâklerin arka­
Orduların m evki ve hareket duru­ sını gülbank sesleri takip etti. E flak lıla-
mundan anlaşıldığına göre; Kalugeran rı böyle birbirine katıp kaçırtan şey, bir
m uharebesi, voyvoda Mihai (M ihal) niıı yeniçeri neferinin yaptığı kaza idi. Y e­
kum andasında bulunan Eflaklılarm h ü ­ niçerinin toplar üzerinde bulunan fitili
cumu ile başladı. Çarpışmaların ilk sa f­ kazaen ateş alm ış, ilk patlam adan çıkan
hasında Türk kuvvetleri üstünlük gös­ alev yakınında bulunan barut m ahfaza­
tererek 'Kflaklılardan oniki top zaptedil- larına sirayet ettiğinden, aık a arkaya
di. Bu sırada telefata uğramakta oldu­ güm bürtüler olmuştu.
ğunu gören düşman bir az geri çek ilir­
ken Türk kuvvetleri de ona göre bir Koça Sinan Paşa'nın Bükreş ve
m iktar ilerledi. Türk kuvvetlerinin m ü­ T crgovlşte'yi dolaşması
him bir kısm ı Kalugeran köprüsünden
karşıya geçtiği zaman çarpışmalar d al', a Bu infilak Koca Sinan Paşa’nın hiç
çok şiddet kesbetti. N eticede Türklerden beklem ediği v e iııanam ıyacağı bir n eti­
bir hayli insan, daha m üsait araziden ce verm işti. Sabah olup ortalık aydınlan­
hücum eden düşmanın karşısında batak­ dığı zaman E flaklılarm tamamen çek i­
lığa saplanarak öldü. Hüseyin Paşa, Şam lip gittikleri duyuldu. Koca Sinan Paşa
beylerbeyi A yas Paşa-zâde Mustafa Paşa. evv elâ buna inanmadı. Düşmanın bir
S ivas b eylerbeyi Haydar Paşa bataklık­ hilesine ham lederek etrafa akıncı kol­
ta ölenlere dahildi. Satıcı Mehmed Pa­ ları gönderip iki gün orada bekledi. A -
şa kaçarken yaralanm ıştı. Serdar Koca kıncıların yakaladığı esirlerin ifadesinden
Sinan Paşa da kaçarken bataklığa sap­ voyvoda M ihal'in B ükreş’i yakıp y ık tık ­
lanm ıştı. fakat Deli Haşan namında bir tan sonra T ergovişte üzerinden Erdel s ı­
n efer sayesinde ölüm den kurtuldu. Mü­ nırına gittiği öğrenildi.
verrih N aim a’nın ifadesiyle: «kiiffann Bunun üzerine Koca Sinan Paşa
bu hücumunda kendü dahi kaçup bir Bükreş’e yürüdü ve büyük bir gösteriş-
batağa düştü, v e atından ayfılu p bata­ le şehre girdi. B ükreş’in bir kaç k ilise­
ğın bir yerinden çıkup bir yerine düş­ sini cam iye tah vil ettirdi ve bunların en
tü, kâh oturup kâh dururken Haşan nam büyüğünde 1 eylül 1595 günü cuma na­
bir Rum eli bahadırı irişüp arkasına a- mazını kıldı. Ayni gün topladığı bir hnrp
lup bataktan çıkardı. Mezbûr Deli Ha­ m eclisinde Bükreş ve T ergovişte’de bi­
şan «Batakçı» ism iyle iştihar bulup son ­ rer kale inşasına karar verdirdi. Şehrin
ra Koca Sinan P a şa y a delibaşı olm uş­ varoşunda eski bir kale yeri olan «A lek-
tu». sandra voyvoda manastırı» nm bulun­
O gün akşama kadar devam edenduğu saha bu m aksat için m uvafık g ö ­
muharebede Türk kuvvetleri bataklık­ rüldü. V akit kaybedilm eden derhal ça­
lara saplanan, hattâ biraz da kaçan as­ lışm alara başlandı. Bazı y erler tam ir e-
keri ile tehlikeli durumlar geçirm işse dildi. Oniki günlük bir faaliyet sonun­
de, henüz muharebenin kat’i neticesi a- da ahşap bir kale m eydana getirildi.
lınm am ıştı. Ortalık kararıp gece olunca Bükreş’e bir m iktar top ve cephane ile,
 daha önceden Eflak valisi tayin edilm iş
ola:ı Satircı Mehmed Paşa’nın em rine bin
yeniçeri ve bin kul-oğlu neferi bırakıl­
dı.
Koca Sinan Paşa. B ükreş’ten Tergo-
vişte (Târgovişte) y e teveccüh etti. Bük­
reş'in 90 kilom etre kadar ku zey-b atı-
sında bulunan T ergovişte'ye de harpsiz
girildi (18 evlûl 1595). A si voyvoda M i-
lıal Bükreş gibi burayı da tahrip ve tah­
liye etm işti. Serdar Koca Sinan Paşa,
voyvodaların eski m erkezi olan bu şeh­
ri de tahkim etm ek istedi. Bir aylık ça­
lışma ile T ergovişte’de de ahşap bir ka­
le yapıldı. A li Paşa ka len in m u h a fız lığ ı­
na tayin edildi, A m asya sancak beyi o-
lan Koçu B ey de onun m aiyetine v eril­
di. Hammer’e göre (c: 7 s: 203); Ter-
govişte m uhafızlığına bırakılan askerin
miktarı 3500 kişi idi.
Her iki şehirde de top m erm isine ve
ateşe taham mül edem iyecek ahşap ka­
leler yapan ve içerisine k ifayetsiz kuv­
vetler bırakan Koca Sinan Paşa 17 e-
kim (12 safer 1004) de T ergovişte’den
ayrıldı. Bir konaklık m esafe ancak ka-
tetm iş olduğu sırada, voyvoda M ihal’in
Tergûvişte’yi kuşattığı görüldü. Eflak
voyvodasının ilk işi yeni yapılan ahşap
kaleyi şiddetli bir top ateşine tutmak
olm uştu. Ordunun bulunduğu m evkiden
top sesleri iyice duyuluyordu. T ergoviş-
te m uhafazasına bırakılan A li Paşa ser­
dardan yardım istem ekteydi. Serdar Ko­
ca Sinan Paşa ise, düşm andan uzakta
olm adığı halde, geriye dönme teşebbü­
sünde bulunmadı v e Rumeli askerlerin­
den beş altı bin kişilik im dat gönder­
m ekle iktifa etti. Bunlar ordugâhtan a y ­
rıldıktan biraz sonra, orm an içine gizlen­
miş üç yüz ulahm hücum una maruz kal­
dılar. N e kadar garip ve utanılacak h â­
disedir ki, bu kadar sayıda k u v v et üç
yüz E flakim in karşısında m ağlup
perişan oldu. Bunun üzerine askerin
m aneviyatı sarsıldı. N aim â’n ın (c: 1 s:
136) dili ile: «askere dehşet m üstevli o l­
du». M aneviyatı bozulanların, daha a-
çıkcası korkuya kapılanların en başın­
da, m uhtem elen Serdar Koca Sinan Pa-
şa’nın bizzat kendisi vardı. Ordunun iyi
idare edilm ediği m uhakkaktı. Tedbirsiz­
likler ve işlenen hatalar yüzünden Türk
askeri kütleler halinde erim ekteydi. Bu
erim e de. büyük bir devletle yapılan
m uharebeler ııeticcsinde değil, m etbu’u -
na isyan eden bir beyin karşısında vu­
ku buluyordu. Şim diye kadar büyük za­
ferler kazanmış bir ordunun m ensupla­
rı için bu durum hakikaten üzüntü v e ­
rici ve gururları incitici bir haldi.
Tergovişte m uhafızlarının akıbetle­
rine gelince, bu cidden tüyler ürpertici
bir şeydi. Eflak voyvodası M ihal’e karşı
üç güıı m ukavem et eden m uhafızlar, ah­
şap kalenin tahribi ile düşmanın eline e-
şir düşm üşlerdi. İşte vahşi ruhlu v o y ­
voda hunharca cinayetini bu zavallıla­
ra karşı tatbik ile m uhafızların kum an­
danları olan Ali Paşa ile Koçu B ey şişe
geçirildi. Bu ıstırap kâfi gelm iyorm uş
gibi h afif yanan ateşte kızartılarak ö l­
dürüldü. 3500 kişilik asker topluluğu da
kazıklara oturtuldu. Osmanlı tarihlerin­
de «Kazıklı voyvoda» d iy e anılan E f­
lak’ın Fatih Mehmed zamanındaki v o y ­
vodası üçüncü WIad (Vlad Tepeş) b i­
çim inde (İkinci ciltte 1152 inci sayfaya
bakınız) hunharlık gösteren bir voyvo­
daya daha rastlanmış oluyordu.
A kuıcı ocağının sönmesine
sebep olan facia
Serdar Koca Sinan Paşa Tergovişte
dönüşü B ükreş’ten geçerken burada on-
beş gün kalınacağını bildirdi. Lâkin m a­
n eviyatı bozulmuş olan asker bir an ön­
ce E flak’ı terketm ek istiyordu. Onun i-
çin ilân edilen istirahat günleri dolm a­
dan h a re k e te geçildi. K oca Sinan Paşa
B ükreş’ten ayrılırken bir ay kadar ön­
ce yaptırdığı ahşap kaleyi yaktırıp tah­
rip eyledi, buranın muhafazasına mem ur
eylem iş olduğu iki bin kişilik kuvveti de
yanm a aldı. E flak’ı terketm ek üzere
Bükreş’ten Y erköyü’ne doğru yapılan bu
ve çek ilişin intizam sız cereyan ettiği m u­
hakkaktı. Toplar v e m ühim m at araba­
lara yüklenm işti. A sker büyük bir k a­
labalık halinde Y erköyü’ne doğru iler li­
yordu. Bu şekilde Yerköyü’ne gelindiği
zaman serdarın em riyle üç oturak y a ­
pıldı, yâni istirahat için üç gün orada
kalındı. Bu müddet zarfında, daha ön­
ceden Eflak’ın içerlerine dalm ış olan a-
kıncı- kolları da dönerek Y erköyü’ne g e l­
m iş olduklarından insan ve m alzem e ka­
labalığı daha da artmış vaziyetteydi. A -
1613
 kırıcılar binlerce arabalık ganim et ve
bol m iktarda esir getirm işlerdi.
Eflak harekâtı buyunca birtakım h a ­
taları görülen Serdar Koca Sinan Paşa,
esas büyük hatayı Yerköyü köprüsün­
den g eçileceği sırada işled i. A kıncıların
getirm iş olduğu ganim et v e esirlerden
h u m s-u şer’i yâni beşte bir iıazine h is­
sesi alınm asını em retti. Köprü üzerine
ganim eti gözden geçirip hazine h issesi­
ni tahsil edecek m em urlar koydu. Bu
vaziyet h em köprüden geçiş zam anının
uzam asına, hem m alzem enin köprü ö-
ınine ve üstüne yığılm asına, hem de dü­
zensizliğe sebep oldu,
Y erköyü köprüsünden böyle bir g e ­
çiş yap ılırk en E flak voyvodası M ihal
(M ihail) in yaklaştığı haber alındı. Ko­
ca Sinan Paşa bunu d uyunca geceley in
kendisi hemence- k arşıya geçti. Hazine
vergisin in tahsilinden vazgeçild iğin i b il­
direrek geçişin sür'atle icrasını em ret­
ti. L âkin askerin geçişi tam am lanm adan
Eflak voyvodası M ihal YerkÖyü’n e u la ­
şarak derhal hücum a geçti (27 ekim
1595). M ihal’in hücumu başladığı sırada
daha akıncıların büyük ekseriyeti T u-
na’nın karşı yakasına geçm em işti, işte
büyük facia bu arada cereyan etti A -
km cıların pek m ühim kısm ı ve daha bir
m iktar asker voyvoda M ihal’in darbe­
leri altında m ahvolup gitti. Bu facia m ü ­
verrih N aim â’nın k alem iyle (T arilı-i
Naim a c: 1 s: 137) şö y le anlatılm ak ta­
dır:
«K üffar askerin sürüp yakına g e ld i­
ği m alûm oldukta, ol m aldan geçülüp,
Sinan Paşa gece ile geçüp cüm le askere
izin verildi. Sabah olunca yeniçeri, top­
lar ve cephanenin bir m iktarı ile gecüp,
henüz sair ağırlık yerinde dökülüp k al­
dı. E ndişeden ortalık rûz-u harş gibi bir­
birinden gafil ve m ütehavyir iken sa ­
bahleyin küffar alayları zahir olup g e-
lîip Y erköyü sahrasına tabur kurdular.
Y erköy’den bir görünüş
1614
V e ağırlıklara hücum edüp yağm a ve
garete başladılar ve bir giiruhu piyade
alaylar ile hınzır m isali Tuna yalısından
yürüyüp bayırdan top tüfenk atarak
köprüyü ortadan k estiler, ü zerin d e olan
asker ve ağırlık Tuna’y a dökülüp, ba­
zıları köprü ü zerin d e m eded A llah! d i­
y erek Tuna ak ıntısı ile gidüp feryad-u
figan cihana zelzele verdi. Bu v a k a d a
suyun öte canibinde kalıp beri tarafa
geçem eyen e h l-i İslama küffar am ansız­
ca k ılıç koyup bir k işiye âmân verm e-
yüp kanların sel revan gibi akıttı. Nice
bin nüfus ortalıkta zâ y i ve te lef olup a~
kinci ta ifesin in ekseri karşı yakada bu-
iunm ağla, -hiç bir fert halâs olm ayup,
o l zam anda ak ın cın ın kökü kesilüp m ün­
kariz oldu. Ve top ve cebehanenin e k se­
risi düşm ana nasip oldu, Yerköyü varo­
şunu düşm an yakup karasını döğm eğe
başladılar. Bu m erteb e m usibet v e haşa­
rat bir v ak itte vâki v e böyle inhizam
bir tarihte zuhur ettiğ i duyulm am ıştır».
E flak voyvodası M ih3 İ, Türk ak ın ­
cı ocağının (bu cildim izde 1508 inci sa y ­
faya bakınız) sönm esine y o l açan
bu m u vaffak iyetin i, Y erköyü’nü zaptet­
m ek su retiy le biraz daha büyülttü. K öp­
rü önündeki Türk k u vvetlerin in im hası
biter bitm ez Yerköyü (G iurgiu) nü m u ­
hasara ile top ateşine tuttu. Üç günlük
m uhasarayı m üteakip şehri alınca Ttirk-
leri tam am en k ılıçtan geçirtti. Bu iş de
bitince, âdeta alay ediyorm tışcasına, kar­
şıy a Türkler tarafına bir m iktar top a-
teşi açtırdı. Dalla sonra Y erköyü’nü y a ­
kıp y ık tı v e n ih ayet burada ele geçir­
diği kırk topu da yanm a alarak Y erkö-
y ü ’ilden uzaklaştı. A si voyvoda M ihal’
in b öyle birdenbire Y erköyü önünden
uzaklaşm ası sebebini, K ırım hain Gazi
G iray’ı-n Boğdan arazisine girdiğini ö ğ ­
renm iş olm asına bağlam ak m üm kündür.
Bu v e sile ile bir noktaya işaret e t ­
m ek gerekir: N aim â tarihinin birinci
cildinin 138 inci sayfasında k ayd ed ild i­
ği veçh ile; Serdar Koca Sinan Paşa m ağ­
lu b iy ete uğradığı, akıncılar m ah vold u ­
ğu sırada İstanbul’a K ırım hanından nâ­
me ve ağalar gelm işti. Kırım ham Gazi
G iray’ın bu nâm esinde; Kırım lıa n -zâ d c-
lerinden birine Eflak b ey liğ i verildiği
taktirde, âsi voyvod a M ihal ile islâm i-
vetten tekrar H ıristiyanlığa dönm üş bu­
lunan Rıdvan'ın yakalanarak hüküm ete
teslim edileceği bildirilm ek te idi.
Hanın teklifi. Osm anlı hüküm eti ta­
rafından gayet tabii olarak kabul ed il­
m edi. D evlete bağlılığı ile Osmanlı hü­
küm eti üzerinde iy i tesir uyandırm ış çı­
lan Gazi Giray gibi bir şah siyetin bile,
Osmanlı hüküm etinin sık ın tılı v a ziy etin ­
den istifad e ile, Kırım hanlarının idare
sahalarını gen işletm ek hedefini gözet­
m iş olm ası, nazarı dikkati celb ed ecek bir
hâdisedir.
AvusturyalIların Estergon'u (Gran)
zaptetm esi
Koca Sinan P aşanın E flak ’ta m eş­
gul olduğu 1595 yazında M acaristan s ı­
nırında da bir takım h âd iseler cereyan
etm ekteydi. Bu hâdiselerin en ehem m i­
y etlisi A vusturyalIların E stergon’u zap­
tıdır.
Yerköy'deki köpı ü başında akıncılarımızın imhasile neticelenen baskın
(Ricaut’dan)
1615
A vusturyalIların E stergon’a teca­
vüzleri vuku bulduğu sırada Veziriazam
Koca Sinan Paşa'nııı oğlu M ehmed Pa­
şa. birtakım beylerbeyi v e sancak b ey ­
leri de em rine verilm ek su retiyle M aca­
ristan hududunun m uhafazasına mem ur
edilm iş bulunuyordu.
Osmanlı tarihlerinde «Estergoıı» ve
«Usturgun» şeklinde kaydedilen, A lm an ­
ların «Gran», M acarların «Esztergom»
dedikleri bu şehir, Budir.’in kuzey b a tı­
sında v e Tuna nehrinin sağ kenarında­
dır. Şehrin alm anca adını taşıyan Gran
suyu burada Tuna’y a karışır.
Tuna üzerinde önem li bir m evki olan
E stergon’u A vusturyalIlar 1594 yazında
da kuşatm ışlar, fak at bilahare m u h asa­
rayı kaldırm ak zorunda kalm ışlardı.
Şim di ise, bir sene öncekinden daha fa z­
la k u vvetlerle gelm işlerdi. N aim â, P e-
çevî, Topçular kâtibi A bdulkadir E fen­
d i ve A li’nin tarihlerinde A vusturya
kuvvetinin 70 bin k iş i olduğu b elirtil­
m ektedir. Hammer rakam verm em ekle
beraber. Prens M ansfeld’in kum andasın­
da A lm anya’nın, M acaristan’ın, B ohem ­
ya'nın, İtalya’n ın ve B elçika’nın en m a­
ruf asilzadeleri toplanm ıştı diyerek, en
m eşhur şahsiyetlerin isim lerini saym ak
su retiyle, A vusturya ordusunun kalaba­
lık durumunu zım nen ifade etm iş bu lu n ­
maktadır. Osmaıılı tarihlerinin ek seri­
si, Prens M ansfeld’in em rindeki orduya
karşı çıkan Türk kuvvetlerin i um um i­
y etle onbİn kişi olarak kabul ederler. '
E stergon’un- m uhasara v e A vu stu r­
y a lIla r tarafından zaptı ehem m iyetli bir
lıâdise olduğu halde, o devirde hayatta
bulunan Osmanlı tarihçilerinden P eçu y ’-
iu İbrahim (P eçevî) Topçular kâtibi A b -
dulkadir Efendi ve G e lib o lu lu A li’nin
eserlerinde bile, E stergon m uhasarasının
başlam a v e bitm e tarihleri arasında ya
m ubayenet vardır, vey a h u t da gün ta­
rihi zikredilm em iş tir. M eselâ, E stergon’­
un teslim m üzakerelerinde bizzat b u ­
lunm uş olan P eçevî bile gün tarihini
kaydetm em iştir. M üdekkik b ir va k ’anü-
Estergoıı (Gran) u muhasara eden Avus­
turya kuvvetleri kumandanı Prens
Mansfeld
1616
v is olan ve bu sen elere ait hâdiseleri y a ­
zılm ış eserlerden istifad e su retiyle ese ­
rine geçirm iş bulunan M ustafa N aim a i-
sc; muhasaranın, başlam asını 1003 zilk a ­
de evahiri (1595 ağustos b a şla n ), şehrin
teslim ini de 1004 safer evaili (1595 e-
k im im ıı birinci haftasının son günleri)
şeklinde kaydeder. B öylece, kalenin te s­
lim tarihinde Ham mer'in kabul e ttiğ in ­
den bir a y farklı bir tarih verir.
H âdiselerin cereyanı sırasında h a y a t­
ta olan O sm anlı m üverrihleri ile B atılı
tarihçilerin verdikleri b ilg iler biı'birle-
riy le k arşılaştırıldığı takdirde: A v u stu r­
y a l I l a r ı n , Temmuzun i l k günlerinde Es­
tergon önüne g eld ik leri, onların g e lişle ­
riyle şehrin üzerinde düşm an tazyikinin
göze çarptığı, esas ve tam m anasiyle şid ­
detli m uhasara m uharebelerinin ise, A -
ğustosur. 4 ünde başlıyarak şehrin d ü ­
şüş tarihi olan 2 e y lü l v ey a ek im in illi
haftasına kadar devam ettiği an laşılm ak­
tadır.
Prens M ansfeld’in em rindeki büyük
A vusturya ordusu E stergon önlerine g e l­
diği zaman, M acaristan serdarı Koca S i­
nan P aşa-zâde M ehmed Paşa düşm a­
nın Budin üzerine yü rü yeceğin i zan n e­
derek orada kalm ıştı. O sırada A nadolu
beylerbeyi M ehmed Paşa (L ala Mehmed
Paşa d iye de m arûf olan bu şah siyet
B osnalı ve Ş a h in -o ğ lu ailesindendir),
B udin b eylerb eyi Sofu Sinan Paşa, Te-
m eşvar (Tam şvar) b ey lerb ey i M ihaliç’li
A hm ed Paşa, H alep beylerb eyi Mahmud
Paşa, S igetvar b eylerb eyi Tiryaki H a­
şan Paşa, Y anık (Raab) b eylerb eyi Os-
tnan Paşa (bütün kaynaklar S igetvar ve
Yanık b eylerbeyinden bahsetm ekte o l­
dukları cih etle, bu iki şehirin, kısa bir
m üddet için b ey lerb ey lik m erkezi adde­
d ildiği anlaşılıyor) gib i kim seler m ev ­
cuttu. Osmanlı tarihçilerinin sarih bir
şek ild e bildirm em elerine rağm en, v a zi­
y etten anlaşıldığına göre; Koca Sinan
P aşa-zâde M ehmed Paşa, ya m a iy etin ­
deki kum andanların ikazı üzerine, v e ­
yahut da E stergon’dan g elen yardım ta ­
lepleri karşısında B udin’den kalkıp E s-
tergon’a teveccüh etm iş görünüyor. K o ­
ca Sinan P aşa-zâde M ehmed P aşa’nm ,
em rindeki k u vvetleri k ifayetsiz bulduğu
için birdenbire E stergon’un im dadına
koşm akta gevşek davranm ası ihtim ali de
m evcuttur. B aşvek âlet arşivinde 73 n u ­
maralı M ühimine defterin in 86 ve m ü te­
akip sayfalarında m evcu t 1003 zilkade
(Tem m uz 1595) tarihli hüküm ler bu ba­
kım dan nazarı dikkati celbed ecek bir
m ahiyet taşım aktadır. Zira m ezkûr h ü ­
küm lerin Budin, Tam şvar, Bosna vesair
beylerbeylerine yazılm ış olanlarında; E s-
tergon’a yardım gönderm eleri; İstanbul.
Galata, Ü sküdar ve hâslar kadılarına
yazılanlarda da; İstanbul’da hanlarda
bulunan dirliğe m utasarrıf herkesin d ef­
ter edilerek sevkolunm ası, firariler var­
sa. idam ları cihetine gidilm esi b ild iril­
m ektedir. A sker k açaklan m eselesin e i-
şaret etm iş olm ası bakım ından da üze­
rine ayrıca parmak basılm ası icap eden
bu hüküm lerle, O sm anlı tarihçilerinin,
bir sürü beylerb eyi ism i sıralam alanna
rağm en Koca Sinan P aşa-zâde’nin em ­
rindeki k u vvetlerin on bin kişi old u ğu ­
na dair verdikleri rakam arasında bir
m ünasebet kurmak da müm kündür. Ma-
am afih, eski Osmanlı tarihçilerinin bu
m evzuda k ifayetsiz bilgi verm eleri y ü -

Bu iki resimde, Estergon’uıı

AvusturyalIlar tarafından ge­
ri alınmak üzere muhasara­
sı, ve mahsurlara yardıma
geleli Osmanlı ordusunun
düşmanla muharebesi gö­
rülmektedir

(Resimler Macarca A Mağ­

yar Nemzet Törtenete adlı
tarihten alınmıştır)

1617
 züııden, çeşitli ihtim al ve m ütalâalar
seröetm em iz müm künse de, hata veya
noksanlıkların esas itibariyle, ınes'ul
m evkide bulunan Koca Sinan Paşa-zâde
Mehmed Paşa’ya teveccüh edeceğinde
şüphe yoktur. M eselâ, Koca Sinan P a­
şa-zâde M ehmed Paşa em rindeki k u v ­
vetler, ekseri Osmaıilı tarihçilerinin kay­
dettiği şekilde hakikaten 10 bin kişiden
ibaret idiyse, bununla, kendisinden y e ­
di m isli fazla bil" kuvvetin üzerine y ü ­
rünmesi, şüphesiz açık bir hatadır. Bu
kadar az kuvvet, ya tâciz hareketi için,
veyahut da im kân v e şartların m üsaa­
desi m uvacehesinde, arkadan daha faz­
la ku vvet gelinceye kadar kaledeki m u­
hafızları artırmak üzere kullanılabilirdi.
Estergon m uharebesinin cereyan
şekline gelince: Koca Sinan Paşa-zâde
em rindeki kuvvetlerle Estergon ön leri­
ne geld iği (4 ağustos) günden itibaren
dört gün üst üste çarpışmalar olm uş v e
serdarın idaresizliği yüzünden başarısız­
lığa ugram lm ıştır. P eçevî v e Naim â’nın
kaydettiğine göre; korkak bir adam olan
Koca Sinan Paşa-zade M ehmed Paşa,
çarpışm aların dördüncü günü, cesaret­
lenm ek için içk i içm iş v e bu yüzden, sar­
hoş olm uştur. V aziyet h ayli nezaket ar-
zederken M ehmed Paşa atının üzerinde
kusm ağa başlam ış ve böyle kendisini
kaybetm iş durumdayken, askere, «he­
m en yürüsünler» yâni hücum etsin ler di­
y e em ir verm iş. Serdarın emrini, çavu ş­
lar Yanık beylerbeyi Osman P aşa’y a b il­
dirdiklerinde o: «bu sefih in sözünü iş it­
m ekten ölm ek yeğdir* diyerek, siperde­
ki düşm an üzerine hücuma geçm iş ve
vuruşarak ölm üştür. Buna rağm en düş­
manın Tuna kenarındaki bir tabyası h ü ­
cum la alınm ış ve bunun üzerine çarpış­
malar şiddet kesbetmigtir. Muharebe
şiddetini muhafaza, ederken serdar bir­
denbire çekilip Btıdin yolunu tutmuştur-
N aim â’nm kalem inde bu nokta şöyle
anlatılm aktadır: «asker m eydanda bir­
birine karışm ağa karib olup, top ve tü -
fertk atılırken serdar asker sındı (yâni
korktu) sanıp yanm dakilerle yü z dön­
dürüp, Budin'e doğru teveccüh etm ekle
sairleri dahi firar v e Budin yolunu ih ­
tiyar eylediler».
Serdar Koca Sinan Paşa-zâde M eh­
med Paşa ile birlikte askerin büyük k ıs­
m ının kaçışından Sigetvar beylerbeyi
1618
Tiryaki Hasa» Paşa ve Anadolu b eyler­
b eyi Mehmed Paşa ilk anlarda haberdar
olm amışlardı. Tiryaki Haşan Paşa vazi­
yeti öğrenip de serdarın karargâhına
geldiği zaman, kurulu bırakılm ış çadır­
larda h içbir ferde rastlamadı. Eşya ve
ağırlıklar olduğu gib i duruyordu. Bu
vaziyet kargısında- kendi em rindeki as­
kere eşyaların kıym etlilerini toplattı.
Nal mâ, P eçevî ve sair m üverrihlerin
Sultan Süleym an yadigârı olduğunu it­
tifakla b elirttikleri büyük varadin topu
ile bir kısım top ve eşyları derhal ara­
balara yü k letip Budin’e şevketti.
Koca Sinan Faşa-zâde M ehmed Pa-
şa ’nın birdenbire çekilip gidişini düşman
evv elâ Türklerin bir hilesine atfetm işti.
B ir h ayli saatler geçtikten sonra v a z iy e­
ti anlayınca sahipsiz şekilde boş bırakı­
lan Osmanlı çadır v e sair eşyaları A v u s­
t u r y a l I l a r tarafından zaptedüdi. A vu s­
turya kumandanı kaçan Türk k u v v etle­
rinin arkasından takipçi gönderemedi.
Estergon’da sapasağlam Türk k u v v etle­
rinin m evcut oluşu düşm anın böyle bir
teşebbüsüne mâni teşk il etm ekteydi. E -
sasen Koca Sinan Paşa-zâde M ehmed
Paşa'nm kaçtığı günün gecesinde E ster­
gon kalesine bin dört yüz k işilik bir
Türk kuvveti girm işti. A li (basılm am ış
kısım sayfa 441), Topçular kâtibi A bdul-
kadir Efendi (E sat Efendi kütüphanesi
nüshası sayfa 7 ), Naîm a (C: 1, S: 184)
v e P eçevi’nin ifadelerine nazaran; S o-
kullu ailesinden olan A nadolu beylerb e­
y i M ehmed Paşa v e Kızıl A hm edliler-
den Şem si Paşa’nm oğlu B olu sancak­
beyi Mahmud Paşa’n m emrindeki asker­
lerden m ürekkep olan bu 1400 kişilik
Türk kuvveti, Koca Sinan Paşa-zâde’nin
kaçmasından sonra etraflarının düşman
askeri île çevrildiğini gördükleri için
k aleye dahil olm uşlardır. Anadolu b ey ­
lerbeyi M ehmed P aşa’nm akrabasından
olan Estergon m uhafızı Kara A li Bey,
Koca Sinan Paşa-zâde B udin’e doğru çe­
kilip gittiği zaman bir tepenin gerisin ­
de bulunan Anadolu b eylerbeyinin bun­
dan haberdar olm adığını farkederek bir
kaç kahramanla beraber kaleden çıkıp
onun yanm a gitm iş v e vaziyeti izah e -
derek bir an önce çek ilip gitm elerini
söylem iştir. Fakat Anadolu b eylerbeyi
Mehmed Paşa, bu arada etrafının düş­
manla çevrildiğini görmüş v e oradan
 uzaklaşmanın m üşkilâtm ı gözönünde bu­
lundurarak çaresiz kaleye dahil olm uş­
tur. Mehmed Paşa kaleye girdiği sırada
bile Kara Ali Bey, kalede mahsur olan
yeniçeri ve kul-oğlu bir m üddet sonra
sıkışınca kaleyi teslim etm ek isterler, bu
takdirde teslim suçu size a it olur, onun
içiıı düşman ganim et toplam akla m eşgu l­
ken ikiyüz bahadırla derhal buradan u-
zaklaşın dem işse de Mehmed Paşa bunu
kabul etm em iştir.
İşte asıl bundan sonra Estergon m u­
hasarası tam m ânasiyle şiddet kesbet-
miştir. A nadolu beylerbeyi M ehmed Pa­
şa ile Bolu sancak beyi Şem si Paşa-zâde
Malımud Paşa'mn S igetvar’a dahil olm a­
larını müteakip, muhasara m uharebele­
rini idare eden A vusturya kum andanla­
rından P alffy Miklos (P alfi M ikloş) ve
Nadasdy (N adaşdi) Estergon kumandan
ve sancak beyi Kara Ali B eyi m üzake­
reye davet etm işlerdir. Kara A li B ey’in
yolladığı adamlara A vusturyalIlar tes­
lim teklifinde bulununca, o, askerlik v a ­
zife ve şerefine yaraşır bir cevapla: tes­
lim yerine ölüm ü tercih edeceğini, bu
arada kaleyi de tahrip eyliy eceğ in i b il­
dirmiştir.
Kara Ali B ey ’in A vusturya teklifini
reddinden sonra düşman bütün dehşeti
ile Estergon’a yüklenm iş v e kale her gün
bin beşyüz ilâ bin sekizyüz gülle a tıla­
rak dövülm üştür. E stergon’da su sık ın ­
tısı başg'österdiği sırada Kaı'a A li Bey
vurularak ölmüş, onun yerine kum anda­
yı Anadolu beylerbeyi alm ıştır. Bu hal
ile Mehmed Paşa bir m üddet daha da­
yanm ışsa da bilhassa su sıkıntısı daya-
m lm ıyacak hâl alm ıştı. Muhasara ed i­
lenler arasında bizzat bulunm uş olan
m üverrih P eçevi’n in kalem iyle: «sah-
rınç etrafında şid d et-i hararetten m er­
m erleri yalayan ve bir katre su diyü
can virüp can alan elsiz v e ayaksız»
yaralıların inlem eleri tahammül edilm ez
dereceyi bulm uştur.
Bu kadar uzun m üddet dayanm aya
rağmen Koca Sinan P aşa-zâde’den bir
vardım gelm ediğini gören M ehmed P a­
şa, kaledeki yeniçeri ve k ul-oğullarm ın
da tazyiki üzerine düşm anla m üzakereye
yanaşm ak m ecburiyetinde kalm ıştır. P e-
çev î’nin anlattığına göre, teslim olunm a­
sını isteyen yeniçeriler, A nadolu b ey ler­
beyi M ehmed Paşa’yı ve Kara A li B e­
1619
yin şehadetinden sonra Estergon beyli­
ği tevcih edilen Seyyid B eyi sıkıştırm ış­
lar, hattâ bunları birkaç yerinden y a ­
ralam ışlardı. O günlerde AvusturyalIlar
esir etm iş oldukları Koban (K opanv)
B eyi Abdullah B eyi getirerek istihkâm ­
lar üzerine dikm işlerdir. Bu hareketle­
riyle, Türklerin hem m aneviyatlarını i-
yice sarsmak, hem de o m ıntıkada Türk
topçusunun ateşine mâni olmak istem ek­
te idiler.
Anadolu beylerbeyi Mehmed Paşa
Estergon’u teslim zorunda kaldığı zaman,
teslim v e vire şartlarını görüşm ek üze­
re Şem si Paşa-zâde Mahmud Paşa’vı
N adasdy ve Palffy Miklos'a gönderdi.
Mehmed Paşa’m n kâtibi Ahm ed Çelebi
ile müverrih P eçuy’lu (P eçli, Peçevi) İb­
rahim Efendi de m üzakere heyetine da­
hildi. N ihayet kadın ve çocuklar dahil
olmak üzere bütün kale sâkinlerinin A -
vusturya gem ileri ile V işegrad’a nakli
kararlaştı. Böylece, son ferdlerle birlik­
te kumandan M ehmed Paşa da yaralı
vaziyette k aleyi terkederken, Kanunî
Sultan Süleym an’ın 1543 seferinde fe t­
hedilm iş olan Estergon k alesi elden çık ­
mış oluyordu. N aim â’ya göre 1004 safer
başlarında (1595 ek im ), Topçular kâtibi
Abdulkadir Efendi’ve göre, safer sonla­
rında (1595 ekim inin son ve kasımının
ilk günleri) vuku bulan bu teslim den i-
tibaren Estergon on sene A vusturya e-
liııde kalacaktır.
Türkler Estergon'u tahliye edip de
A vusturyalIlar kaleye dahil olunca şehir
galiplerin tahribinden m asun kalamadı.
Bu noktaya işaret eden Hammer, tarihi­
n in , yedinci cildinin 206 ncı sayfasında:
«Türkler, istilâ m üddetleri zarfında, an­
tikalara, hattâ şehrin tablolarına Hür­
m et gösterm işlerdi; onların el ööKun-
durm aksızın muhafaza ettikleri kaîe g a ­
libin kaba barbarlığından kurtul.amacft»
demektedir.
Vişegrad kalesinin düşmesi
V işegrad’a kadar AvusturyalIlar- ta­
rafından nakledilen Estergon m üdafile-
ri oradan 40-50 gem i ile Budin'e Hare­
ket ettikleri zaman burasının <-ia A vu s­
turyalIlar tarafından muhasara edildiği
görüldü. Vişegrad (W issegrad) şiddetle
sıkıştırılm aktayken, Budin’in eski y e n i­
çeri ağası olan Osman Ağa adında bi­
rinin hıyaneti üzerine kale düştü (8 e y -
İÜL 1595). Bu hainin, Türklerin barut d e­
polarının yerlerini gizliden haber verm e­
si üzerine, kuvvetli bir A vusturya m ü f­
rezesi ani v e cür’etli bir hareketle ba­
rutları zaptetti. Türklere h ıyan et eden
Osman Ağa', Vişegrad'm düğmesini sağ­
layınca htristivanlığa dönm ek suretiyle
eski dinine avdet etm iş oldu.
1595 senesi yazında A vusturya sın ı­
rının diğer sahalarında cereyan eden
çarpışmalara da kısaca tem as eden H am ­
ın er; V işegrad’m düşm esini m üteakip
Vaç (W aitzen) kalesinin, buranın sancak
beyi olan m uhtedi M ehmed B ey tara­
fından yakıldığını; y in e ayni m evsim i-
çinde H ırvatistan hududundaki K lîs k a ­
lesin in Lankoviç tarafından zaptedildi-
ğini, fakat Türklerin KIis’i lıetnenee is ­
tirdat eylem iş olduklarını; Türkler elin ­
deki Baboça (Babofça, Baboçka, B aboc-
sa) kalesinin Zerini tarafından, A vu s­
turya elindeki Petrina kalesinin Hadım
A hm ed Paşa tarafından zaptedildiğini;
K ostaniça karabaşının H ırvatistan h u ­
dudu kumandanı Sıgism und dö H eber-
ştayn tarafından, Solnuk (Szolnok) un
Macarlar tarafından, L ip ve’nin Türkler
tarafından sıkıştırılıp ele geçirilem edi-
ğini kaydeder.
V işegrad’m A vusturyalIlar tarafından
m ulıasarası
162Û
Lala Mehmed Paşa’nın
Sadrıâzam lığa tayini
1595 y ılı sefer m evsim ini teşk il eden
yaz boyunca v e sonbaharın ilk ayları
zarfında, cephenin hemen her tarafından
İstanbul’a fena haberler gelm ek te de­
vam etti. Gerek Eflak cephesinde, gerek ­
se M acaristan hududunda m ağlûbiyetler
.birbirini takip etm iş; bir Lâkım şehirler
elden çıkm ış ve bu arada pek çok Türk
kanı akıtılm ıştı. Bu kadar sık m ağlû b i­
yetlerd e serdarların idaresizliğinin bir
rolü olm ası lâzım dı. N itekim o devrin
tarihçileri, m ağlûbiyetlerin sebebini
serdarların korkaklık ve idaresizliğine
atfetm ektedirler. Meselâ: m üverrih İb­
rahim Peçevî, Koca Sinan Paşa -ve oğlu
hakkında hayli şiddetli bir lisan k u lla ­
narak, m uvaffak iyetsizlik lerin m es’u li-
y etin i serdarlara yükler. P eçevî’den sok
yum uşak ve m u ted il bir dil kullanan
Naima bile; «Canib-i E flak’ta Sinan P a -
şa’nın su -i ted b iriyle asakir-i islâm ın in -
hizamı v e oğlunun korkaklığı seb eb iyle,
Estergou’da küffarm zafer bulduğu, v e
kendünün can atup B udin’e kapanup bir
işe kaadir olam adığı haberleri gelüp
ch l-i İslâm ve erkân-ı devletin ciğerleri
büryan oldu* d iyerek İstanbul’daki te e s­
süre de işaret eder.
Ş im d iye kadar hudutlardan zafer
haberleri alm aya alışm ış o-
laıı İstanbul halkı üzerinde
bu m ağlu b iyetler hakikaten
acı tesirler husule getirm iş­
ti. H alk gibi bütün saray
m ensupları da um um î te e s­
süre iştirak etm ekteydi. Ş e y ­
hülislâm B ostan-zâde M eh­
m ed Efendi 1 eylü l 1595 g ü ­
nü padişahın kendisini kab u ­
lü sırasında, cephelerdeki
durum konuşulurken fırsat­
tan istifad e ederek, A li Ç e-
leb i’nin kalem e aldığı bir ş i­
iri hüküm dara sundu. U m u ­
m i teessürü belirten bu şiir
padişah üzerinde h ayli m ü­
essir oldu.
- ’ İşte İstanbul’daki hava
b eyleyk en , E flak’da üst ü s-
te başarısızlıklara maruz
 kalm ış olar. Veziriazam Koca Sinan Pa­
şa hüküm et m erkezine dönm ekteydi.
Küçük Ç ekm ece’y e geld iği sırada sada­
retten azli ile M alkara’ya n efy i h ak k m -
daki h a tt-ı hüm âyun kapıcılar kethüda­
sı tarafından kendisine tebliğ olundu.
Koca Sinan Paşa İstanbul’a dahil ola-
madan M alkara’nın yolunu tuttu.
üçüncü Mehmed, ınühr-ü hüm âyu­
nu Lala Mehmed Paşa’y a tevcih etti
(19 kasım 1595). Ferhad Paşa’nm idam ı­
na sebep olan ikinci vezir İbrahim Paşa
bu defa da, pek fazla beklediği sadaret
makamına nail olam adı. M anisa’lı v e ze­
am et sahibi bir Türkün oğlu olan M eh­
m ed Paşa, Üçüncü M ehm ed’in şehzade­
liğin de kendisine lalalık ettiğinden «Lala
Mehmed Paşa» diye tanılır. Lala M eh­
med Faşa, Yavuz S elim ’in son ve K a­
nunî Süleym an’ın ilk sadrazam ı olan
Piri Mehmed P aşa’dan sonra Türk a sıl­
lı ilk sadrazâmdır. Yâni Pirî M ehmed
Paşa'dan sonra 72 sene m üddetle sada­
ret m akam ını fasılasız şek ild e ırkan
Türk olm ayan kim seler işgal etm işlerdir.
N e yazık ki bu Türk asıllı şah siyet v e-
ziriâzam sıfatiyle m illetin e hizm et im ­
kânını bulam adan ecel yakasına y a p ış­
m ıştır. Lala M ehmed Paşa veziriâzam lı-
ğa tayininin onuncu günü şîr pençeden
ölm üştür.
Lala Mehmed Faşa ölünce ikinci v e ­
zir İbrahim Paşa yin e sadrıâzam y a p ıl­
m am ış, taraftarlarının padişah nezdin-
de, d evlet idaresinde tecrübeli v e u -
murdide olduğii şeklindeki telk in atı ü-
zerine Koca Sinan Paşa tekrardan v ez i-
riâzam lığa getirilm iştir. Koca Sinan Pa­
şa beşinci defa sadrıâzam lığa tayin ed i­
lirken onun doksanlık b ir ih tiyar oluşu
hesaba bile katılm am ıştır.
Veziriazam Koca Sinan
Paşa’nın ölümü
Koca Sinan Paşa’m n beşinci sadare­
ti ayni zamanda onun son sadareti o l­
du. Doksan yaşını aşkın bulunan Sinan
Paşa 3 nisan 1595 tarihinde öldü.
Koca Sinan Paşa, son sadareti sıra­
sında birdenbire İkinci V ezir Damad İb­
rahim Faşa’m n aleyhtarı kesiliverdi. H a l­
buki dördüncü sadaretine, Ferhad P aşa­
nın idam ında birinci derecede rol oy n a ­
yan Damad İbrahim Paşa’nın kendisine
1621
taraftarlığı sayesinde havuşm uştu. Mev­
ki, şöhret ve hattâ paraya düşkünlüğü
ile nazarı dikkati celbeden Koca Sinan
Paşa, bundan önceki sadaretinde cephe­
lerde uğradığı m u vaffak iyetsizlik ler ve
fazla y a şlılığ ı d olayısiyle Damad İbra­
him Paşa’yı kendisine artık rakip gör­
m eye başlam ıştı. Eflak hâdiseleri üzeri­
ne, eskisi gibi, Koca Sinan Paşa’nm le ­
hinde konuşm adığı anlaşılan Damad İb­
rahim Paşa ise, son zamanlarda sadrıâ-
zam lık makam ına fazlaca göz dikm işti.
Koca Sinan Paşa tabiatiyle bunun far­
kındaydı. Onun için, Lala M ehmed Pa­
şa’nm vefatın ı m üteakip m ühr-ü hüm â­
yûn tekrardan kendisine verilince, m ev­
kiinden aldığı k u vvetle Damad İbrahim
Paşa’yı küçük düşürm eye v e bu y o l ile
kendi kusurlarını kapatm aya çalıştı. Bu
cüm leden bir hareket olarak, bir divan
toplantısında: «kaym akam lığınızda her
tarafa ehliyetsiz kumandanlar gönder­
diniz v e bu suretle harbin kötü netice­
ler verm esine sebep oldunuz» d iye D a­
mad İbrahim P aşa’y ı açıkça itham e t­
miştir. Başka bir gün de padişahın hu­
zurunda: «Bana ihtiyar, düşkün dem iş­
ler, İbrahim de böyle zan ediyorsa sa­
ray m eydanına gelsin güreşelim , m ız­
rakla vuruşalım !» dedikten sonra D a­
mad İbrahim Faşa’ııın kem erinden tu­
tarak padişahın huzurundan çıkarm ıştır.
Osmanlı tarihinde örneğine pek bol­
ca rastlanan, m illet v e m em lek et m en-
faatları yerine kendi çıkarını düşünen
m uhteris ve zayıf ahlâklı devşirm e v e ­
zirler m eyanında, Koca Sinan Paşa is ­
mi en önde zikredilm esi gerekenlerden
biridir. Onun zam anında hayatta olan
Osmanlı tarihçileri hep aleyhinde kaleni
kullanırlar Alman tarihçisi Ham mer b i­
le: «beş defa sadarete geçm iş olan bu
sert Arnavut, yalnız h ıristiyanlar için
değil, bütün m edeniyet için vahgiyâne
bir kine sahip olup, ulem a ve şairlerin
başlarına bir â fet idi» dem ektedir. Koca
Sinan Paşa’nm kusurlarını en fazla sa­
yıp döken Osmanlı m üverrihi olan G eli-
bolu’lu  li, şairlerin onun aleyhinde
söylediği şiirleri toplam ak suretiyle, K o­
ca Sinan Paşa’nm halk üzerinde bırak­
tığı tesiri aksettirm ek istem iştir. M üver­
rih SelânikFnin «Emin Bey» adında bir
şairden naklettiği şu şiir, zam anında o­
na karşı duyulan nefreti açıkça göster­
m ektedir.
Y âsıl-ı berzah Sinan F âşây-ı hod rey-i
anîd
S â l-i ömrü zulm ile yetm işti doksan y a ­
şına
N asb-ı n efs itm işdi kesr-i ırzına her b î-
kesün
Kasd iderdi bir fakirün ekm eğine aşına
K alb-i sathinde oyoğ idi hiç teranum dan
. eser
Bakm az idi kim senin gözden akan kan
yâşm a
Her kese «toprak başına!» der idi, ta­
rih dedüm
Nola öldü ise ol bed-âhd «toprak ba-
şuna»
Koca S inan Paşa hayatı boyunca b ü ­
yü k servet biriktirm iş bir veziriâzam dı.
KanuııFnin veziriazam larından Rüstem
Paşa'da (ikinci ciltte 1107 inci sayfaya
ÜÇÜNCÜ MEHMED’İN EĞRİ SEFERİ
ü çü n cü M ebm ed’in saltanat:ııın ilk
y ılın ın yaz m evsim inde, A vusturya ve
Eflak cephesindeki harp harekâtının
Türkler aleyhine fazlaca gelişm e k ayd et­
m esi teessürü mucip olm uştu. Koca S i­
nan Paşa’nın hata v e beceriksizlikleri
yüzünden Eflak elden çık m ış gibiydi.
A yrıca, akıncı kuvvetleri m ahvolm uş,
im tiyazlı Eflak b eyliği dışında kalan O s-
m anlı şehirlerinden Yerköyü, Rusçuk,
A kkerm an, İbrail, K ili, İsm ail v e S ilis -
tre şehirleri E flaklılarm ya işgaline v e ­
yahu t da hücum v e tahribine maruz k a l­
m ıştı. A vusturya cephesinde ise Koca
Sinan Paşa’nın oğlu M ehmed Paşa’nın
korkaklığı v e harp sahasından kaçması
yüzünden Estergon (Esztergom ) gibi
m ühim bir kale v e daha bazı y erler e l­
den çıkm ıştı. Ordunun başında k u v v et­
li bir kum andan yoktu. A sker v e m em ­
lek et bunun zarar v e ıztırabm ı çek m ek ­
teydi. Koca Sinan Paşa ve oğlu M eh­
med Paşa gibi kim selerin işledikleri h a­
talar ordu ve m em leketin bünyesinde
yaralar açm aktaydı. D evleti bu harbe
sokm aya uğraşırken, yü k sek ten konuşa­
rak, A vusturya im paratorunu zincire v u -
rakak İstanbul’a getireceğini söyleyen
Koca Sinan Paşa, bilhassa son altı ay i-
çinde, hüküm et m erkezine üst üste m ağ­
1622
bakınız) olduğu gibi, bunun ölüm ünde
de terekesinde tespit ediien m enkul ser­
v e t göz kam aştırıcı idi. Bunlar: 20 çek ­
m ece dolusu zebercet, 15 tane inci te s­
pih, 30 roza elm ası, 20 m iskal altun to­
zu, 20 ibrik, bir satranç takımı, elm aslar­
la süslü 7 safra örtüsü. 16 murassa siper,
16 m urassa eğer, 34 altun üzengi, k ıy ­
m etli taşlarla süslü 32 kalkan, 140 m u ­
rassa m iğfer, 120 m urassa kemer, 16 m u­
rassa bilecek, murassa sahanlar, 600 sa ­
mur kürk, 600 vaşak kürk, 30 siyah til­
ki kürkü, sırm alı v e ipekii 1075 parça
kum aş. 900 m u h telif kürk, 61 ölçek in ­
ci, 2 elm as gerdanlık, murassa 2 gâşiye,
30 inci işlem eli eğer, 600 bin duka altu -
ııu, 2 m ilyon 900 bin akçe ve ayrıca kı­
lıçlar, hançerler, güm üş kaplar, misk,
amber, öd v e sandal ağaçları, 1000 par­
ça yün, çuha, pam uklu elb ise gibi şe y ­
lerdi.
lu b iy et haberlerinin gelm esin e sebep o-
lan adam durum undaydı. M ağlûbiyetler,
n ihayet, bir devşirm eden ibaret olan
Koca Sinan Paşa’n ın ruhunda belki de
bir üzüntü yaratm ıyordu. Fakat bunun
esas acısını çeken, akan kanı, elden ç ı­
kan toprakları v e incinen gururu ile
Türk m illetin in kendisiydi.
Harbin m es’ulü Koca Sinan Paşa
beşinci v e son sad n âzam lığı sırasında,
bir iyi iş olarak padişah Üçüncü M eh-
m ed ’i sefere çıkm ağa teşvik etti. Koca
Sinan P aşa’n ın îraıı harpleri sırasında­
ki durumu (1340 ve 1341 inci sayfalara
bakınız) ve bilhassa A vusturya harbine
âm il oluşundan itibaren son hareket ve
icraatı gözönüne getirilince, onun, pa­
dişahı harbe teşvik te m em lek et m en ­
faati yerin e kendi çıkarını düşünmüş o-
lab ileceği şüphesi zihinlerde uyanm ak­
tadır. Zira, m evk iin i tahkim için h er v a ­
sıtaya başvuracak karakterde olduğu
anlaşılan bu adamın, arkasında bir sa­
daret kaym akam ı bırakarak kendisi cep ­
h ey e gittiği takdirde, m evkiinin bu k a y ­
m akam tarafından kapılm asını peşinen
önlem ek h ed efin i gözetm esi m üm kün­
dür. Esasen, Koca Sinan Paşa’nın pad i­
şahı sefere teşvik ederken ileri sürdüğü
sebepler b öyle bir ihtim ali varit kılacak
 m ahiyet tanımaktadır. Osm anlı tarihle­
rinin ittifakla kaydettik lerin e göre, Ko­
ca Sinan Paşa padişaha: «serdarlar v e ­
ziriazamdan olduğu takdirde. İstanbul’­
da kalan sadaret kethüdalarının v ezir i­
azamı azlettirebiîm ek için asker v e m ü­
him m at gönderm ediklerini; serdarların
vezirden olm ası takdirinde de, şeref pa­
yı veziriazam ın olur d iye ondan yardım
istem ediklerini v e bövlelerinin sa d n â -
zam olabilm ek için ellerindeki k u v v et­
lerle göze görünecek şey ler yap m ıva ça ­
lıştıklarm ış söylem iş, bu h allere mâni
olabilm ek üzere hüküm darın sefere çık ­
ması lüzum u üzerinde durmuştur.
Koca Sinan Paşa'm n teşvik lerin e pa­
dişah hocası Sadeddin Efendi de iştirak
eylem iştir.
O sırada padişahın annesi V en ed ik ­
li S afiye Sultan oğlunun sefere çıkm a­
m ası için epeyce uğraşm ışsa da. Üçüncü
Mehmed'e söz geçirem em iştir. Padişahın
sefere çıkm asına tesir eden âm iller ara­
sında, hudut boylarındaki kötü durum
ve veziriazam la padişah hocasının teşv ik ­
lerinden başka yen içerilerin ayak diret­ Sultan ü çü n cü M ehmed
m esi de vardı. Zira yen içeriler sadrıâza- (M acarca Tolnai V ilagtörtenelm e adlı
ma: «padişahımız gençtir, bizim le sefere tarihten)
neden çıkmaz? Sultan S ü leym an pirdi
ve hem de nıkris illetin e m ü p telâ idi; Haşan A ğa hayvan tedarikine m em ur o-,
öyle olduğu halde araba ile sefere çık ­ lundu.
tı* diye bağırm ışlardı. Bu hazırlıklar yapılırken Veziriâzam
N etice itibariyle; Üçüncü M ehm ed'- Koca Sinan Paşa öldüğünden m ühr-ü
in sefere çıkm aya karar verm esiyle, o- hüm âyun İkinci vezir Dam ad İbrahim
tuz seneden beri terkedilm iş olan padi­ Paşa’ya verildi. B öylece, padişahı sefe­
şahların sefer an’anesi yen id en ele alın ­ re teşv ik etm iş olan Koca Sinan P aşa’ya
m ış oldu. hüküm darla b irlik te sefere çıkm ak n a ­
sip olm adı. Padişahın, eniştesi bulunan
Padişahın İstanbul’dan hareketi yeni veziriazam Damad İbrahim Paşa se­
fer seraskeri sıfatiyle hazırlıklara devam
Ü çüncü M ehmed sefere çıkm aya k a ­ etti.
rar verince, derhal hazırlıklara girişildi. ü çü n cü Sultan M ehmed 21 haziran
H âzineden yüzclli bin altun çıkarılıp za­ 1596 (24 şev v a l 1004) da İstanbul’dan
hire tem in etm esi için V ezir Cerrah hareket etti. Padişahın alayla sefere çı­
M ehmed Paşa’ya verild i v e m evsim in kışı Osmanlı haşm etinin tezahürüne de
kış olm asına bakılm ıyarak 1596 m artı v e sile teşk il eyled i. Bu alayın en önün­
başlarında B elgrad’a g ö n d erild i. Sabık de hum baracılar, piyade tüfenkciler, a t­
Karaman beylerbeyi olan B aş defterdar lı m ızraklılar, çavuşlar y en içeriler yü rü ­
Hacı İbrahim Paşa B clgrad’da zahire n e ­ yordu. Ondan sonra sey isler yed ek te on
zaretine m em ur edildi- Gerek B a sd ef- a t götürm ekteydi. Atların, eğer v e diz­
terdar gerekse Ş ık k -ı sânı defterdarına gin leri m urassa idi. Bunları takiben at­
em irler yazılarak köprüler, tom bazlar ve larına binm iş paşalar, padişahın a v ta­
nehir gem ileri hazırlam aları bildirildi. kım ını m eydana getiren yüz yeniçeri
N işancı Hamza Paşa m ühim m at m ü fet­ gelm ek teyd i. Sırm alı v e klfibdanlı elb i­
t i ş i um um iliğine, Başm irahur Tırnakçı seler giym iş olan şikâr efradı ik işer i­

1623
 kişer yürüm ekte ve her biri bir av k öp e­
ğini de beraberinde götürm ekteydi. Av
takım ının arkasından solaklar gelm ekte,
padişah ü çü n cü M ehmed de bunların a-
rasında bulunm aktaydı. Hüküm darın
sırtında beyaz kadifeden bir üst elb ise­
si m evcuttu. K avuğu birçok elm aslar ve
iki sorguç ile süslenm işti. Saltanat san­
cakları da padişahın yakınındaydı. M ü­
verrih Selâniki (basılm am ış nüsha v a ­
rak 330) hüküm dar v e sancakları şöyle
anlatm aktadır: «Hükümdar ak şîb lib a s­
lar g iy ip ç ifte sorguç takınıp v e hassa
silâhdarı, rikâbdar. m ir-i alem ağa m ün­
feriden alem -i İslâm önünde yürüyüp
ak sancak v e iki kırm ızı sancak v e bir
y e şil sancak ve iki alaca y eşil v e k ızıllı
sancak v e bir san alaca v e kırm ızı san ­
cak ki cüm le yedi beden alem li sancak­
lardı».
O devrin Osmanlı tarihçilerinin b il­
dirdiklerine göre; Üçüncü M ehm ed’in
Eğri seferi sırasında ev v elk i seferlere
n isb etle daha çok m ühim m at taşınm ış ve
daha çok para sarfiyatı yapılm ıştır. M ü­
him m at işin e tem as eden A bdulkadir E-
fendi «V ekayi-i tarihiyye» isim li eser i­
nin 15 inci varakında: Cebehanenin ü ç-
bin Cebeci ile naklolunduğunu: C ebeha­
nenin esas itib ariyle sandıklarda taşın­
d ığını, çuvallarda sa n lı dört bin tüfenk,
bin yen içeri harbesi bulunduğunu; ok.
yay, cebe v e cevşen ve kolçak’ın diğer
senelere n isb etle dört m isli fazla old u ğu ­ rom ’un zaptını, daha büyük bir ek seri­
nu; siper levazım atının hesapsızlığını
bildirm ekte, ayrıca da üç bin kantar s i­
yah barut, üç yüz kantar pamuk ipliği,
bir çok keser, testere, burgu, çekiç, b ıç-
gı, küskü, balta, çeşitli neviden çiv i, g ü ­
ğüm lerle neftyağı- zeytin yağı, bezir y a ­
ğı bulunduğunu v e bu kadar m alzem enin
sek iz yüz katar deve tarafından taşın d ı­
ğını ilâve eylem ektedir. Para işine t e ­
m as eden S elânik i ise; ü çü n cü M ehm ed’­
in sefere çıkarken hâzineden 550 d eve
yü k ü altun v e güm üş para çık arttırdığı­
nı, hüküm et m erkezi İstanbul’da da V a­
lid e Sultanın nezareti altında olm ak ü -
zere 400 yü k duka ve 100 yük kuruş b ı­
raktığını kaydetm ektedir.
ü çü n cü M ehm ed İstanbul'dan h a re­
ketinin onuncu günü E dirne’ye vardı. O -
radan da F ilib e-S o fy a -N iş üzerinden
B elgrad’a ulaşıldı (9 ağustos) ve p ad i­
şahın çadırı H ünkâr-tepesi denilen m e v ­
1624
kie kuruldu. B elgrad:a yak laşılırk en y o l­
da evv elâ Koca Sinan P aşa-zâde M eh­
m ed Paşa, ondan sonra Cerrah M ehmed
Paşa, en sonunda da Veziriâzam Damad
İbrahim Paşa padişahı karşıladı. B e l­
grad’a m uvasalat ed ilin ce padişah,
Koca Sinan Paşa-zâde M ehmed P aşa’yı,
E stergon önünden kaçtığı için; zahire
tedarikine m em ur olanlardan şık k -ı sâ-
n i defterdarını da su isitm al y ap tığı sö y ­
lend iğin d en azil v e hapsettirerek m alla­
rını m üsadere ettirdi. Fakat bunlar pek
k ısa bir m üddet sonra affolundukları
cih etle sadece m allarım k aybetm ekle
kaldılar. Ş ık k -ı sâni defterdarı sefere iş ­
tirak etti, vezareti bile iade olunan K o­
ca Sinan P aşa-zâde M ehmed Paşa 'Si*
B elgrad m uhafazasında kalı.
Slankam en harp m eclisinin
kararı
B elgrad’da onbir gün tevakkuf eden
ü çü n cü M ehm ed. onikinci gün buradan
harek etle Sava köprüsünü geçip S i rem
arazisine dahil oldu. Tuna ile Tisza
(T heis) nın birleşm e noktası civarında
bulunan Slankam en yakınm a g elin d iğ in ­
de bir harp m eclisi toplandı. S lan k a­
m en m eclisinde, ordunun Eğri mi y o k ­
sa Komarom (K om orn, Komorno) k a le­
si üzerine mi teveccühü m eselesi görü­
şüldü. C iğala-zâde Sinan Paşa Kom a-
y e t ise E ğri’nin fethini ileri sürdüler.
E ğri’nin zaptını istiyen ler. buranın K o-
m arom ’dan daha namdar ve eh em m iyet­
li bir y er olduğunu, Erdel v e A vusturya
sınırlarının köşesinde bulunm ası bak ı­
mından h u su siyet arzettiğıni ve n ih ayet
m adenlerinin m evcu d iyeti cih etiy le m ad ­
deten de k ıym et ifad e ettiğin i beyan e t­
tiklerinden, bu tez üstün gelerek E ğri’­
nin feth in e karar verildi.
Slankam en harp m eclisinin kararın­
dan sonra Eğri istikam etinde bir y o l tu ­
tuldu. Harp m eclisin in kararından bir
kaç gün öııce inşaasına başlanm ış olan
P etervaradin köprüsü o sırada b itiril­
m iş olduğundan buradan geçilerek k u ­
z ey istikam etinde ilerlen d i v e beşinci
m enzilde S eged in civarına varıldı.
Segedin ovasında konaklandığı sıra­
da Rumeli b eylerb eyi S ok u llu -zâd e H a­
şan Paşa R um eli askeri ile orduya ilti­
hak etti. A skeri gayet iy i silâhlandırılm ış
olan Haşan P aşa’m n kapı h alk ı altunla
m üzeyyen zırhlar giym işti. N aim â bu v e ­
sile ile: «şevket ve şâm sair vüzeraya
galip göründü: ol vezir -i nam darın v u ­
sulünden ask er-i İslama taze k u vvet h a­
sıl oldu* dem ektedir. A skerinin m ü k em ­
m eliyeti her bakım dan nazarı dikkati
celbeden Haşan Paşa; V idiıı sahilinden
gem ilere yü k led iği topların da Tuna ve
Tisza yolu y le S eged in ’e kadar naklini
tem in etm işti,
Hatvan kalesin in düşm esi
Ü çüııcü M ehmed ordu ile Segedin
civarındayken, H atvan m uhafızlarının
im dat istedikleri görüldü. Vaç (W aitzen)
ile Eğri arasında kalan sahanın hem en
hem en ortasına yakın yerde bulunan
H atvan kalesi A vusturyalIlar tarafından
kuşatılm ıştı. Katv-an’dan g elen haberci­
B ir Padişahın sefere çıkış m erasim i
1625
ler, acele yetişilm ed iği, takdirde kalenin
düşeceğini ve m u h afızlarım a A vusturya
kılıçlarının altında can verecek lerin i b il­
diriyordu.
B unun üzerine padişah, ü çü n cü v e ­
zir C iğala-zâde Sinan Paşa’y ı bir m ik ­
tar askerle H atvan’ın im dadına gönder­
di. L âkin Ciğala-zâcie’nin yavaş hareke­
ti yüzünden onun y etişm esin d en önce
kale düştü. K endilerinden çok fazla k u v ­
vetler karşısında daha fazla aayan am ı-
y a ca k la n m anhyan H atvan m uhafızları,
v ire ile yan i canların dokunulm am ak
şartiyle kaleyi teslim e razı olm uşlardı.
K anunî S ü leym an zam anında feth ed il­
m iş (İkinci ciltte 1030 uncu sayfaya b a­
kınız.) olan H atvan'a A vusturyalIlar g i­
rince teslim şartına riayet etm ediler.
M u h a tla r ın hepsini, kadınları v e sabi
durum undaki çocuklar da dahil olm ak ’Çi­
zere şeh ir sakinlerini kılıçtan gcçirdiler.
Türklerin bir çoğu derileri yüzülm ek ve
(R ican fd an )
azalan k ırılm ak suretiyle pek feci bir
şekilde öldürüldüler. A vusturyalIlar a y ­
rıca H atvan kalesini yerle bir olacak
şekilde yıktılar.
H atvan’m elden çıkm ası ve sâ k in le­
rinin ölüdürülm esi C iğala-zâde’nin y a ­
v aşlık ve ihm ali yüzünden vuku buldu­
ğu halde, kendisi bu kabahatinden d ola­
y ı m uaheze dahi olunm adı. P eçevı v e
N aim â, C iğala-zâd e’y e hiçbir şey y a p ıl­
m am ası karşısında fazlaca hayret izhar
ederler.
E ğri’ııin m uhasara ve zaptı
Padişah Üçüncü M ehmed em rindeki
ordu ile 21 eylü l 1596 (28 muharrem
1005) günü Eğri ovasına vasıl oldu. İki
gün çadırların kurulm ası, askerin terti­
bi ve daha bazı hazırlıklarla geçti. T ürk-
lerin Eğri ovasına gelm eleri üzerine, c i­
vardaki köy ve çiftlik lerin halkı bulun­
dukları yerleri terkederek kaleye ç e k il­
diler.
Türk ordusunun E ğri’nin m ü d afîle-
rine nazaran hayli kalabalık olm asına
karşılık buranın da k alesi pek m uhkem ­
di: B uranın m etaneti üzerinde uzun uzun
duran m üverrih Naim â, kalenin kat kat
burçları, her tarafını gözetlem eye m ah ­
sus dolm a palankaları bulunduğunu, bir
dağ üzerine oturtulm uş asıl hisarının
m uhkem kesm e taşların kireçle örü lm e-
sinden m eydana getirildiğin i, bu kısm ın
top kâr etm eyecek derecede k u vvetli o l­
duğunu, kalenin doğu tarafında m evcu t
bir dağın m üdafaayı k olaylaştırdığını,
dış kalenin önüne kazılm ış hendeğin ve
şehrin varoş kısm ında m evcut taş ve
k ireçle yap ılm ış istihkâm ların kaleye
hakikaten m etanet verdiğin i bildirm ek­
tedir.
işte. Üçüncü M ehm ed’in em rindeki
ordu. K anunî Süleym an zam anında da
kırk gün kuşatıldığı halde (ikinci ciltte
1050 inci sayfaya bakınız) alınam ayan
böyle m uhkem bir kale önüne gelm işti.
Eğri kalesi A vusturya kum andanı
T ieffenbach’a tâbi Macar Nyari Pal ve
Çek K erska ile bir A lm an subayı tara­
fından m üdafaa edilm ekteydi. İslâm A n ­
siklop ed isin in «Eğri» m addesinde M acar
kaynaklarına istinaden bu kum andanla­
rın em rinde 1500 A vusturyalI v e V allon
1626
ile 1000 M acar bulunduğu söylenm ekte
ise de, şehrin teslim ini m üteakip öldü­
rülen m uhafızların m iktarını Ham m er
4500, Osm aıılı tarihleri de y in e bu ka­
dar v ey a beş bine y ak ın gösterdiklerine
nazaran, m ü d afiierin 5000 kişiden az o l­
m am ası iktiza etm ektedir.
O sm anlı hüküm darı Eğri önüne g e ­
lin ce m üdafilere teslim tek lifin d e bulun­
du. Kum andana hitaben şöyle bir teb liğ
gönderdi: «Eğri içinde olan beğler v e
ahali b ilm iş olunuz ki: şev k etle azim e­
tim Eğri fethinedir; imdi ev v elâ A llahı
T ealâ’nın em r-i şerifi ile sizi dinim ize
d avet ederiz, eğer m üsiüm an olursanız
size zararım dokunm ayıp haliniz üzere
em val v e em lâkinizi kem akân sarf edüp
âsude olun. Ve eğer dine gelm ezseniz
k aleyi bırakup çıkup m em leketlerinize
gidesiz; yok sa bu davetin birini kabul
etm eyip cen ge m übaşeret ve bana ve
askerim e karşı top v e tüfenk v e kum ­
bara atarsanız sonra A llah ve R esulul-
lah hakkı içün sizi katliam edüp b irin i­
zi sağ komam, bilm iş olasız!».
Padişahın em rini götüren adam: k a­
le kum andanı hapsedince E ğri’nin m u­
hasarasına başlandı. Osmanlı ordusu,
her biri bir vezirin kum andasında beş
gruba ayrılarak muhasarada m uayyen
sahaların sık ıştırılm asiyle va zifelen d i­
rildi. V eziriazam Damad İbrahim Paşa.
A vusturyalIların m üdafaa ettiği kısm a,
ılıcalar tarafından toplarını yerleştird i
ve tahkim at yaptırarak m evzi aldı. Ci-
ğala-zâd e Sinan Paşa şehrin büyük ka­
le v e k ilisesin in karşısında; Hadım Ca­
fer Paşa v e Rum eli b eylerb eyi vezir S o -
k u llu -zâd e Haşan Paşa da bağlar m ın ­
tıkasında m evki aldılar. Bir gün sonra
Anadolu beylerb eyi Lala M ehmed Paşa
da askeri ile g elerek m uhasara h arpleri­
ne katıldığından, Eğri m uhasarasında a l­
tıncı bir cephe daha açılm ış oldu.
Eğri m uhasarası çok şid d etli cereyan
etti. M eşhur v e m uhkem kale toplarla
dövülerek ged ik ler açılm ağa çalışıldı.
B ir taraftan da lâğım fa a liy etiy le su rla­
rın tahribine gayret edildi. Bu m üthiş
tazyik karşısında 4 ekim de E ğri’nin dış
k alesi zaptedildi. Ondan sonra, daha k u v­
v etli olan iç k aleye yü k len iim esi biraz
daha kolaylaştı. Türk toplarının tahrip
kudretine daha fazla taham m ülün m üm ­
kün olm adığını, iç kalenin düşm esinin
 Egri’ııin Os-
manh ordusu
tarafından
muhasarası
(Macarca
A M agyar
Törtenete’den)
de yakın olduğunu anlayan V gllon ve
yabancı askerler, m u kavem ete taraftar
M acarlan teslim e zorladıklarından, n i­
hayet kale kum andanı Türklere on k işi­
lik bir h ey et yolladı. K reska ile B ese-
n ey ’in idaresindeki h ey et m üzakere için
Türk ordugâhına gelin ce Solnok (S 20I-
nok) sancak b eyi B ektaş b ey kaleye re­
hin gönderildi. Y apılan m üzakere n etice­
si, m üdafilerin çekilip gitm elerine m ü­
saade olunm ası şa rtiy le Eğri teslim e d il­
di. B öylece 12 ekim 1596 da Türk ask e­
ri iş k a ley e girerek E ğri’nin tam sahibi
oldu. Üçüncü Su ltan M ehm ed cam iye
çevrilen büyük k ilised e 18 ekim de ilk
1627
Eğri’nin T iirk-
lere geçtikten
sonraki m an­
sa ra sı
(M acarca
Tolnai V ilag-
törtenelm e’-
den)
cuma nam azım kıldı. T eslim m üzakere­
sinin. yap ıld ığı gün m üzakere h ey etin e
dah.il olanlardan iki k işi islâm iyeti ka­
bul ettiklerinden, bunlar h il’a t g iy d iri­
lerek ta ltif edildiler.
E ğri’nin feth in in ferdası günü m ü es­
sif bir hâdise cereyan etti. Bu hâdise
teslim olan Eğri m uhafızlarının m u k a v e­
le ahkâm ına aykırı şek ild e öldürülm ele­
ridir, Bütün Osmanlı tarihlerinin H at-
van m îidafilerine reva görülen m uam ele­
y e m ukabele d iye izah ettikleri bu kat­
liam için Kaimâ: «derunlann yanm ış
serdar askeri ve tatar leşkeri bunların
H atvan sek en esin e ettikleri gadre inti-
kaıneıı kılıç üşürüps* sözleriyle cümlesi­
nin öldürüldüğünü kaydeylem ekte; Pe-
çevi de: «Eğri’den çıkanları yeniçeriler
kırdılar, zabitlerin m en’i faide vermedi?
demektedir.
Eğri’nin fethinden sonra kalesi ta­
mir ettirilm iş ve muhafazasına Sofu S i­
nan Faşa memur olunarak emrine bazı
HAÇOVA MEYDAN MUHAREBESİ
Osmjanl; ordusu E ğri’nin muhasara­
sına teşebbüs ettiği sırada AvusturyalI­
lar Türkleriıı harekâtını civardan, dikkat­
le takip eylem ekteydi. Muhasara devam
etm ekteyken Arşidük Maksim i İyen ve
Erdel kıralı Bathory Zsignıond, A vu s­
turya kumandanlarından Tieffenbach i-
Ie birleşin Eğri’nin imdadına koşmak ka­
rarını vermişlerdi- Fakat bu kararlarım
tatbike imkâıı bulamamışlardır.
Avusturya ordusu iyice hazırlıklı ve
hayli kuvvetli olduğundan, Eğrrniıı düş­
mesine rağmen o mıntıkadan ayrılm a­
makta idi. AvusturyalIlar, Kanunî S ü ­
leym an devrindeki gibi büyük Osmanlı
kuvvetleri karşısına çıkmama ve esas
ordu çekildikten sonra yıpratma harple­
ri yapma tabiyesini bırakmış görünüyor­
lardı. B öyle davranışlarının sebebi, m u­
hakkak ki, artık OsmanlIları Kanunî
devrindeki kadar kuvvetli görm em ele-
rindendi. Avrupa’da topçuluğun inkişa­
fı, herhalde, kendilerine, eskisine nisbet-
le biraz daha fazla em niyet telkin e t­
mekteydi.
Hadım Cafer Paşanın mağlubiyeti
Sultan üçüncü Mehmed Eğri’de b u ­
lunduğu günlerde Arşidük MaksimÜyen
ve Bathory Zsigmond’un kumandasında
kuvvetli bir Avusturya ve Macar ordu­
sunun yaklaştığı haber, a lın d ı.' Naimâ’ya
göre bu ordu Eğri’ye ü s m enzil m esafe­
de Tokay (Tokai) civarında olup Haço-
va’ya girmek üzereydi.
Bu haber alınınca şeci kumandanlar­
dan Dördüncü Vezir Hadım Cafer Paşa
15 bin kadar askerle derhal yola çıka­
rıldı. Cafer Paşa düşmanı görebilecek
bir m evkie geldiği zaman onlar Keres-
ztesmezö (K eresztes-M ezoe) (Haçova)
civarındaydı. Osmanlı kumandanı, düş-
1628
sancak beyleri bırakılrmştır. Böylece Eğ­
ri yeni bir beylerbeylik merkezi halinde
Osrtıanh eyaletleri arasında y er almıştır.
Sofu Sinan Paşa’nm beylerbeyi tayinin­
den önce burayı muhafaza hizmetini kısa
bir müddet Anadolu beylerbeyi Lala
Mehmed paşa deruhte eylem iştir.
manm kat kat. üstün kuvvetlere sahip ol­
duğunu müşahede eyleyince, um um î k a-
raragâhs yolladığı adamlar vasıtasiyie,
bu kadarcık kuvvetle hasına hücumun,
askeri bile bile kırdırmak olacağını izah­
la «benim vücudum gittiğine gam değil!
din-İ ftıübin uğruna feda olsun. Fakat
nam us-u saltanata nakise te re ttü p ey ­
ler» dediyse de. devlet erkânı onun ce­
saretsizliğine vererek düşmana hücu­
munda ısrar ettiler. Bu arada, Eğri’nin
fethinden bir gün Önce yeniçeri a ğ a lı­
ğından Rumeli beylerbeyliğine terfi e t­
tirilen Veli P a şa y ı eyâleti askeri ve 30
top ile Cafer Faşa’ya yardımcı yolladı­
lar.
Cafer Paşa, Haçova sahrasının bir
tarafına toplarını tabiye etm eye uğraşır­
ken düşman alayları ovaya girm eye baş­
ladı. A vusturya askerinin muazzam ka­
labalığı karşısında Osmanlı askerinin
çoğu muhakkak bir Ölüme mahkûm o l­
mamak için geriye dönerek esas k u vvet­
lere iltihaka koştu. Naimâ’ya göre (C:
1 S: 154) Cafer P aşan ın yanında ancak
3 bin kişi kaldı. Buna rağmen, Hadım
Cafer Paşa, cesaret ve emre sadakatin
bir sembolü halinde düşmanla vuruşm a­
ya başladı. A vusturyalılarınkine nisbet-
le bir avuç kalan askeriyle kahramanca
döğüşürken en yakın m aiyet erkânının
ekserisi bile şehit düştü. Buna rağmen,
o. vuruşmak istediği halde yanındakile-
rin ısrarı karşısında akşam üstü m uha­
rebe m eydanım terke tti (22 ekim 1596).
Cafer Paşa’ııın çekilm esiyle 30 top ve
sair eşya düşmanın eline geçti.
Bu vak’adan m cs’u liyet Cafer Paşa­
da d ejil, hiç şüphesiz körüküriine taar­
ruz emri veren veziriâzam ve sair d ev ­
let erkânını udadır. Osmanlı tarihlerinin
müphem ifadelerine rağmen, Cafer Pa-
şa'nın yanından geriye döndüğü ve mu­
harebeye iştirak etm ediği arılaşılan Ve­
li P aşanın o gün Rumeli beylerbeyliğin -
den azledildiği görülmektedir. Onun az­
liyle vazife, onbir gün önceki sahibi So-
kullu-zâde Haşan P aşa’ya vezaret rüt­
besine ilâveten yine tevdi edilmiştir.
Eğri harp m eclisin in k a ra n
Osmanlı ordusunun Eğri önündeki
karargâhında 23 ekim günü, O tağ-ı h ü ­
mâyûnda Veziriazam Dam ad İbrahim
Paşarım riyaseti altında bir harp m eclisi
toplandı. Bu m ecliste, o ana kadar düş­
man hakkında edinilen bilgiler m uva­
cehesinde yapılacak işler görüşülecekti.
Düşmanın durumuna dair eıı yeni bilgi
Hadım Cafer Paşa’nm yaptığı çarpışma
neticesinde edinilm iş olm akla beraber,
A vusturya kuvvetleri Cafer Paşa’nm
tahmin ettiğin din daha kalabalıktı. A -
vusturyahların Osmanlı ordugâhına bas­
kın yapacaklarına dair Söylentiler m ev­
cuttu. Pek yakın bir m esafede büyük
bir düşman ordusu m evcut olduğuna
göre; varılacak karar hakikaten ehem ­
m iyet sreediyordu.
Hayli masraf ve zahm etlerle büyük
bir Osmanlı ordusu uzun m esafeler ka-
tederek Avusturya hududuna kadar g e l­
mişti. Ü stelik padişah dâ ordunun b a ­
şında bulunuyordu. Buna da ilâveten,
Osmanlı ordusunun hududa kadar h ü ­
kümdarla birlikte gelişinin esas sebebi,
iki yıllık m uvaffakiyetsizlik devresini
kapamaktı.. Binaenaleyh, Osmanlı harp
meclisinde alınması gereken kararın, pek
yakında bulunan düşm anla çarpışma k a ­
rarından başka bir şey olmaması iktiza
ederdi.
Vakıa ve icaplar böyle olduğu h a l­
de, Osmanb harp m eclîsinde, devlet er­
kânının mühim bir kısm ı, Eğri fethinde
uğranılan zayiatı ve m evsim in ilerlem iş
bulunmasını ileri sürerek, düşmanla te­
m as edilm eden geri çekilm ek fikrini ile ­
ri sürdüler. Bunlara karşı, kuvvetli bir
mantık silsilesi dahilinde, düşmanla der­
hal çarpışılması fikrini müdafaa eden
Hoca-i sultanî m eşhur «Tac-üt-tevarih»
yazan Sadeddin Efendi, bu m üdafaasiy-
le, yalnızca kalem ve irfan sahibi bir
kim se değil, ileriyi gören v e m etin bir
devlet adamı vasfına m a lik iy d im de iş­
ba t etm iş oldu. Hoca Sadeddin Efendi,
geri çekilm eyi ileri sürenlere karşı: fü ­
zeninize gelen düşmanla cümlemiz şehit
oluncaya kadar vuruşmamız vaciptir. Ş a ­
yet biz düşmanın üzerine gitm ezsek, bun­
dan cesaret bulan düşman bizim ü ze ri­
m ize gelir, bizi takip ile mahvetm eye ça ­
lışır. Bu D evlet-i ali y y ede hiç bir padi­
şahın sebepsiz yere düşmandan çekinip
çekildiği görülmemiştir» dedi. Bu arada,
düşmana ordunun bir kısm ı ile Soktıllu-
zâde Haşan Paşa’m n gönderilmesini ile ­
ri sürenlere karşı da: bunun paşalar v a -
sıta siyle başarılacak bir iş olmadığını,
başta padişah olduğu halde ordunun ta­
mamının harbe katılm asiyle ancak başa­
rılacağım bildirdi.
Böylece, Hoca Sadeddin Efendi 'ııin
kuvvetli ve mantıkî m üdafaalariyle m ec­
lis, düşmana karşı ilerlenerek çarpışıl­
ması kararını verdi.
D evlet erkânı üzerinde bu derece
müessir olan Hoca Sadeddin Efendi’nin
harp kararından sonra ikinci bir isabet­
li görüşüne daha rastlandı. Veziriazam
Damad İbrahim Paşa, Anadolu beyler­
beyi Lala Melımed Paşayı Eğri’ilin m u­
hafazasına memur etm işti. Hoca Saded-
ditt Efendi, düşman askerinin çokluğu­
nu düşünerek, Osmanlı ordusunun her
hangi bir v esileyle azalmaması için, harp
sahasında padişahın bir tarafının boş b ı­
rakılmaması m ülâhazasiyle bu k u vvetle­
rin de esas orduya iltihakla muharebede
yer almasını tem in etti.
Ordunun H açova’y a hareketi
Otağ-ı hümâyûnda alınan harp ka­
rarını m üteakip veziriazam ile birlikte
padişahın huzuruna giren Hoca Saded­
din Efendi, m ecliste olduğu gibi huzur­
da da gayet güzel şekilde durumu izah
eyledi. B öylece Sadeddin Efendi’nİn
gavreti sayesinde, savaşta padişahın bu­
lunması bir emri vâki haline gelm iş o l­
du.
Düşmana karşı ilerlenip harbedilm e-
si m eselesinin karar safhası tamam olun­
ca, karar gününün ferdası sabahleyin er­
kenden Osmanlı ordusu Eğri’den hare­
kete geçti. İkindiye doğru Haçova’nııı
kenarına vasıl olunarak ordugâh k u r u l­
du .
 İJçüncü S u lta n M elımed'in acaip
arzusu
Ordunun konakladığı yerde gurubu
m üteakip M ehmed’in acaip, hatta acaip
olm aktan ziyade neticesi bakım ından
teh likeli bir arzusuna şahit olundu. Pa­
dişah bu arzusunu bir tezkere ile vezi­
riazam Damad İbrahim Paşaya b ild iri­
yordu. Damad İbrahim Paşa akşam na­
m azını bitirdiği sırada bu tezkereyi a l­
dı. ü çüncü M ehmed, harp sahnelerinde
celâdet gösteren ecdadının yü k sek şa n ı­
na yakışm ıyacak bir h issin esiri halinde
tezkeresinde şöyle diyordu: «Sen ki la -
iam sm . bunda m uharebe için serdar i-
düp, ben buradan İstanbul’a revane o l­
sam, olm az mı?»
Veziriazam bu sözleri okuyunca, N a-
im â’nın tabiriyle «Can başına sıçrayıp
m ütehayyir oldu». V e derhal reis efen d i­
ye, bu istim zaca m enfi cevap yazdırm a­
ya başladı. Veziriâzamm yazısı bitm e­
m işti ki, bir adam gelerek padişahın
kendisini istediğini bildirdiği cihetle re­
is efendi ile birlikte padişahın çadırına
gitti.
Osm anlı m üverrihlerinin hiç biri,
padişahın çadırında, istim zaç olunan
m evzu üzerinde bîr şeyler konuşulup
konuşulm adığı hususunda sükût etm ek­
te; sadece, veziriazam ın, padişahın ça­
dırı önünde kapı ağası Gazanfer ağaya
rastlıyarak onunla kısa bir konuşm ayı
m üteakip ikisi beraber çadıra girdikle­
rini söylem ektedirler.
Bu vaziyete göre; y a veziriazam ın
bazı şeyler söylem esi neticesi, veyahut
da hadiselerin sür’atle inkişafı k arşısın­
da padişahın bizzat kendisi bu acayip
arzusundan vazgeçm iş olm asıdır.
Veziriâzam , padişahın çadırındayken,
K ırım askerinin başında bulunan Fetih
G iray’ın, bir gün önce verilen em ir ü -
zerine faaliyete geçerek yakalatm ış o l­
duğu 60 esir getirilerek çadırın önüne
dizilm iştir. Bu esirler sorguya çekilerek
düşm anın m iktar ve niyetleri hakkında
bilgi edinilm iş, sonra, edinilen bilgiye
dair düşm ana bir şey sızm am ası için e -
sirler idam olunm uştur.
Haçova m uharebesinin tarihi
Doğrudan doğruya veya d olayısiyle
1630
Haçova m eydan m uharebesinden b ah se­
den umumi tarihlerle biyografik eser­
lerde, bu m uharebenin cereyan tarihine
dair gün farkı ile değişik rakamlara
rastlanmaktadır. İşin enteresan v e o n is-
bette de basit tarafı, bazı eserlerdeki
gün farkının, hicri tarihin m ilâd iye yan ­
lış çevrilm esinden ileri gelm esindendir.
M eselenin bu tarafı bir yana bırakılırsa,
m üellifleri esas yanıltan şeyin, eski O s-
m anlı m üverrihlerinin kayıt ve ifa d e le ­
rinin karışık v e kifayetsizliğin in sebep
olduğu görülm ektedir.
Haçova m uharebesi v e o devir h a­
diselerini tafsilâtlı şek ild e ele alan P e-
çevî ve Selânikî, H açova m uharebesinin
5 reb iü levveld e yapıldığını; Kâtib Ç ele­
bi, Naimâ, Haşan B ey-zâd e v e S o lak -zâ-
de ise m uharebenin iki gün sürdüğünü
beyan ile bunlardan ilk ikisi m uharebe­
nin tarihi için 4 ve 5 rebiü ievvel tarih ­
lerini kaydederler. 1005 senesine ait bu
ay v e gün tarihleri m ilâdiye çevrilirse
26 ve 27 ekim 1596 tarihiyle k arşılaşı­
lır. H açova m uharebesini tafsilâtlı sa y ı­
lacak şekilde anlatanlardan Haşan B e y -
zâde ve ondan pek çok istifade etm iş
olan Solak -zâd e’de ay ve gün tarihleri
yoktur.
Kâtib Çelebi ve Naim â’nın gün ta ­
rihinin yanında bir de gün ism i söylem iş
olm aları karışıklık yaratan am illerdendir.
Zira bunlarda 4 reb iü ievvel cuma, 5 re-
b iü levvel cum artesi kaydına rastlanır.
Halbuki 4 rebiü ievvel cum aya d eğil cu­
martesine, 5 rebiü ievvel de tabii pazara
rastlar. Bu vaziyete göre; gün ism i esas
tutulursa, yan i m uharebenin cum a ve
cum artesi günleri yap ıld ığı kabul e d ilir­
se 25 ve 26 ekim , gün ism i bir tarafa
bırakılarak günün tarihi esas alınırsa o
zaman 26 ve 27 tarihlerinin zikredilm e­
si icap eder. H em en hem en ekseri m ü ­
elliflerin güııün tarihini esas alm alarına
m ukabil İsm ail Hami D anişm end günün
adını ön plânda tuttuğundan «Osmanlı
Tarihi Kronolojisi» isim li eserinde H aç­
ova m uharebesini 25 ve 26 ekim de gös­
terir.
H icri tarihi m ilâd iye çevirirken z a ­
m anım ız m ü elliflerin in bazılarının hata­
ya düşm elerine Ham m er’in sebep old u ­
ğu anlaşılm aktadır. Zira, Ham mer 5 re-
b iü levveli 26 ekim e karşılık tutarken
yan lışlık yapm ıştır. M aamafih Batı k ay-
Haklarının ekserisi H açova m uharebesi­
ni 25 ve 26 ekim olarak gösterirler. Ham -
mer 25 ekim üzerinde hiç durmam akla
beraber kat’i neticenin 26 ekim de alın ­
dığını zikreder.
İsim lerini zikrettiğim iz Osmanlı ta­
rihlerinin hepsinde, C afer Paşanın düş­
manla çarpışm asının. Eğri harp m ecli­
sinin toplanm asından önce vuku buldu­
ğunu belirten ifadelerde sarahat m evcut­
tur. Onuıi içindir ki, Cafer Paşanın çar­
pışm asının 20 ile 23 ekim tarihleri ara­
sında vukuu m uhakkaktır. Binaenaleyh
bu çarpışm anın, İsm ail H akkı U zunçar-
şılı’nın «Osmanlı tarihi»nin üçüncü c il­
dinin birinci kısm ında gösterdiği şek il­
de 27 ekim de olm ası im kânsızdır. E sa­
sen harbin ikinci kısm ının izahına taal­
luk eden karşı sayfada 26 ekim tarihi­
nin m evcudiyet: bunun bir m ürettip h a­
tası olabileceğini hatıra getirm ektedir.
Maamafih Uzunçarşılı da 5 reb iü levveli
26 ekim gösterm ekle hataya düşm üştür.
İki tarafın kuvvetlerinin miktarı
O sm anhlar için büyük bir zafer,
A vusturyalIlar için ağır bir m ağlubiyet
mevzuu olan H açova m eydan m uharebe­
sinde çarpışan iki taraf ordularının m ik ­
tarına dair verilen rakam lar birbirini
tutmaz. Her iki taraf kaynaklarında da,
um um iyetle, kendi k u vvetin i az, düşm a­
nı fazla gösterm e gayreti sezilir. O sm an-
lı k ayn ak lan A vusturya ordusu için 100
bin ile 300 bin arasında rakam verir.
Buna mukabil Batı kaynakları arasında
A vusturya ordusunu 60 bine kadar in ­
direnler de görülür. A vusturya ordusu
için 300 bin rakam ının çok m übalağalı
olduğunda şüphe yoktur. Bu rakamı v e ­
ren Osmanlı tarihlerinin ifadelerindeki
m übalağayı kolayca sezm ek bile m üm ­
kündür. H atta N aim â’da ayni sayfa i-
çinde (C :l, S: 52) hem 100 bin hem 300
bin rakam ının zikri gibi tezadlara dahi
rastlanır. H arpte bizzat bulunm uş olan
Peçevî, Osmanlı ordusunun 50 bin kapı­
kulu, 60 bin eyâlet askeri ve tatar a tlı­
sı ile 110 bin kişi kadar tuttuğunu, A -
vusturya ordusunun da 4 ilâ 5 yüzer
kişilik 200 alay, yani 100 - 120 b in k işi­
yi bulduğunu kaydeder. Son tetkikler n e­
ticesinde; her iki taraf k u vvetlerinin dc
100 bin civarında olduğu ve bundan nok­
san olam ıyacağı kabul edilm ektedir. Bu
vaziyete göre m uharebe, denk k u vvetler
arasında cereyan eylem iş demektir.
Muharebenin cereya.n tarzı
Osmanlı ordusu H açova’y a varışının
üzerinden geçen geceyi m üteakip sabah­
leyin erkenden m uharebe tertibatı alın ­
dı. Üçüncü Sultan M ehmed yanında ka-
pıkulundan gureba bölükleri olduğu h a l­
de y a vaş yâvaş ilerliyerek top erişm iye-
cek bir yerde durdu. O arada bir kısım
kumandanlar, arazi vaziyetin i gözönün-
de bulundurarak padişahın biraz daha
ilerde m evki alm asını tem in ettiler.
Padişahın etrafında usul gereğince
altı bölük halkı bulunuyordu. H em en ön
tarafında yeniçeriler, geri tarafın­
da da m üteferrikalar vardı. H üküm ­
darın sağında vezirler, solunda k a ­
zaskerler ile hocası Sadeddin E fendi y er
alm ıştı. Sağ kolda, Rumeli askeriyle Ru­
m eli beylerbeyi S okullu-zâde H aşan P a­
şa, Tam şvar ve Bosna b eylerbeyleri, sol
kolda Lala Mehmed Paşa idaresinde A -
nadolu askeriyle Karaman, Halep, Sivas
ve Maraş beylerbeyleri bulunuyordu.
Talia denen öncü kum andanlığı C iğala-
zâde Sinan Paşa'ya tevdi edilm işti. D i-
yarbekir beylerbeyi Murad (K uyucu)
Paşa da onun em rindeydi. Kırım k u v­
vetlerin in idaresini deruhte eden Fetih
Giray da C iğala-zâde’n in yanındaki ön­
cülere dahildi. Toplar birbirine zincir­
lerle bağlanarak k u vvetli bir m üdafaa
hattı m eydana getirilm işti. G erideki a -
ğ ırlık la n n m uhafazası m üteferrika ağa­
sı Yunus b eye bırakılm ıştı.
A vusturya ku vvetleri A rşidük Mak-
sim ily en ’in idaresinde olup, âsi Erdel
kıralı Zigismund Batori (B athory Z sig-
mond) de Erdel k u vvetleriyle onun y a ­
nındaydı. Osmanlı tarihlerinin altı yedi
kirala ait askerlerin bulunduğunu sö y le­
dikleri A vusturya ordusunda A lm an, A -
vusturyalı, İtalyan, Macar, Çek v e Leh
askerleri m evcuttu. Osmanlı tarihlerinin
ifadelerinden anlaşıldığına göre, A vu s­
turya toplarının m enzilleri Türklerinkin­
den daha uzundu. B inaenaleyh bu nokta
onlar için bir üstünlük ciheti sayılab i­
lirdi. Naimâ: «küffar-ı haksarm uzak
 sürer uzun top lan olm ağla. ask er-i İslâ­
mî sadem at-ı ile kendülere yak laştırm a-
yıp» cü m lesiyle, düşm an toplarının m en ­
zil uzunluğuna ve d olay ısiy le tesir k u v­
v etlerin e işaret etm ektedir.
Gerek Batı gerekse O sm anlı tarih ­
lerin in ifadelerinden anlaşıldığına göre;
O sm anlı ordusu harp tertibi alırken v e
bu g a ye ile arazinin bataklık y erlerin in
geçitlerinden ileriye doğru geçerken A -
vu stu ryalılar kayda değer bir hareket
gösterm em işlerdir. Onların bu h arek et­
sizliği, H açova’va daha önce gelm iş ve
kendileri için uygun m evzileri tutm uş
clm alariyle izah edilebilir.
İki gün süren H açova m eydan m u ­
harebesinin birinci gününde çarpışm a­
ların hangi saatlerde b aşladığı m evcu t
kaynaklarda belirtilm em iştir. Zaten ilk
gün için, düşm an topçusunun ateşi ile
T ürkler tarafına yaklaşan bir m iktar
düşm an k u vvetin e karşı yap ılan çarpış­
m adan gayrı başka bir hareketten bah­
sedilm ez. Bu duruma göre düşm an, m u h ­
tem elen öğleden itibaren topçu ateşine
başlayarak Türkleri baskı altında tu t­
m aya çalışm ıştır. Bu arada uzun m en zil­
li düşm an toplarının m erm ilerinden b i­
ri padişahın üzerinden geçerek arka ta ­
rafa düşm üş ve düştüğü yerd e de biraz
sekmiştiı*. B unun üzerine padişah daha
geriye m üteferrika ağası Y unus A ğa’nın
çadırının bulunduğu kısm a alınm ıştır.
P adişahın geriye alınışı sırasında a la y ­
ların m evki v e nizam larında d eğişik lik
yapılm am ıştır. A yni gün piyad e v e sü ­
variden m ürekkep bir kaç bin k işilik bir
düşm an ku vveti bir bataklık geçidinden
geçerek şiddetli tüfenk a teşiy le Türklere
hücum etm iştir. Bunlara karşı C iğala-zâ-
d e’nin em rindeki öncü k u v v etler ç ık ­
m ış, çarpışm a n eticesin d e bunları y ü z -
geri ettirdiği sırada F etih G iray’m em ­
rindeki tatar süvarileri tarafından çe v ­
rilm iştir. N aim â’nın ifad esin e nazaran
düşm anın çevrileb ilen askeri y a öld ü rü l­
m üş veyah u t da esir edilm iştir. S olak -
zâde bugüne ait çarpışm anın neticesi
hakkında «ol gün düşm andan h a y li p i­
yade kılm cdan geçüp v e tab ıllar v e b aş­
lar v e d iller almup» cü m lesiy le T ü rk le-
rin üstünlüğüne işaret etm ektedir.
M uharebenin ikinci günü sabahleyin
erkenden Türk ordusu savaşa hazır v a ­
ziy et aldı ve bataklık geçitlerin d en g e ­
çip, bir gün öncek in e ııisb etle düşm ana
daha fazla yaklaştı. Türkler bataklık g e ­
çitlerin d en ö teye geçerk en A vusturyalI­
lar buraları tıkam ak için bir fa a liy et
gösterm edi. B ataklıktan ö teye geçiş öğ­
le y e kadar tam am lanm ış, bir tarafta sa ­
d ece padişah ile ordu a ğırlığı kalm ıştı.
Bu iş bitip de bütün b irlik ler v erli-
y erin i alınca, C iğala-zâde Sinan Paşa
em rindeki öncü k u vvetleri düşm anı b u ­
lunduğu m evziden çıkarm ak için bazı
harek etler yapm ışsa da, k u vvetli bir ih ­
tim alle ikindi zam anına kadar, düşm an,
T ürkleri fazla yaklaştırm am ak için top
v e tüfek ateşi açm akla ik tifa ey lem iş ve
ileri bir h areket görülm em iştir. Fakat
ikindiden itibaren A vusturyalIlar tara­
fında muazzam bir h areket belirm iş ve
düşm an alayları dalga dalga ilerlem ey e
başlam ıştır. Önce piyadeleri m ev zilerin ­
den çıkıp ileri atılırk en onları ik in ci bir
dalga halin d e süvarileri takip ey lem iş­
tir. P iyad eler hücum a geçtikleri sırada
sık ı bir y a y lım ateşin e giriştiklerinden,
Türk askerleri bu ateşe dayanam am ış
v e p iyad elerin arkasından hızla sü v a ri­
lerin ilerlem esi m ev cu t tazyiki daha da
artırarak dayanılm az h a le getirm iştir.
N aim â bu m üthiş tazyiki «hınzır m isa ­
li bir yürüyüş yürü d ü ler ki R üstem -i
Z al olsa h âil olm ak tasavvur olunm az­
dı» şek lin d e tasvir etm ektedir.
A vusturya hücum unun tazyik in i ilk
anlarda Osm anlı sağ cenahı h issetti. F a­
kat onun hem en arkasından sol cenah
da ayni sık ın tıy a m aruz kaldı. A vu stu r­
yalIlar birdenbire ilerley in ce tatar a sk e­
rinin içine daldıklarından, bunlar ile r li-
yen düşm anın gerisinde kalm ıştı. Sağ
cenahtan m erkeze doğru birdenbire teh ­
lik e li bir durum b elirin ce bu kol k u ­
m andanı S ok u llu -zâd e Haşan P aşa’y a im ­
dada y etişm esi için çavuş gönderildi.
Fakat Haşan Paşa, gayretin e rağm en,
düşm an tüfenk cndazlarının şid d etli a-
teşleri karşısında firar edenleri durdur­
m ak im kânını bulam adı. E vvelâ sağ k ol­
da görülen firar h arek eti biraz sonra
diğer kolda da görü lm eğe başladı. F ira­
rın esas âm ili, düşm an ateşine tah am ­
m ülsüzlük olm akla beraber, N aim â’ya
göre; padişahın firar etm iş o la b ileceğ i­
n i düşünerek kaçanlar da vardı.
S ok u llu -zâd e H aşan Paşa bataklık
geçitlerini tıkam ağa m uk ted ir olam ayın-
Üçüncü Mchmed'l Kgri savaş meydanında gösteren tablo.
ca buralardan geçen düşm an askeri O s­
m an lI ordugâhına kadar dahil olup y a ğ ­
maya başladı. Harpte bizzat hazır olan
m üverrih Peçevi'nin anlattığına göre :
«küffar orduya dahil olup henüz asker-i
İslâm münhezim olm azdan m ukaddem
garet ve yağm aya koyuldular. H attâ bir
iki bayrak ile bir nice kâfir hazin e-i â-
m ireye hücum edip m uhafazasında olan
sipah ve yeniçeri dağıldılar. K üffar ha­
zine sandıkları üzerine çıkıp haçlı bay­
rakların d iktiler ve raksa başladılar».
Düşman askeri, otağ-ı hümâyunun
uzağında olm ayan hazine sandıklarına
bayrak dikecek kadar otağ-ı hüm âyûna
yaklaşınca padişah Üçüncü M ehm ed’in
hayret v e endişesi iyice artm ıştı. O s ı­
rada yanında bulunan hocası Sadeddin
Efendi "ye:
«— Efendi, şimden sonra câre ve ted­

Haçova m eydan muharebesinden bir safha

Zaferden sonra Sultan üçü n cü M ehm ed’in önünden esirlerin geçişini tasvir eden
bu tablo A skerî m üzededir. Ressam ı Gloya B ovski’dir.

1633
 bir nedir?»
D iye sararak, bu telâşını ortaya k o­
yunca, m etanetini muhafaza eden Hoca
Sadeddin E fendi:
«— Padişahım , lâzım olan yerinizde
sabit ve berkarar olmakta'; çengin hâli
budur; ecdad-ı ızâm ım z zam anında olan
tabur m uharebeleri ekser böyle vâki o l­
muştur. M ucizât-ı M uham ediye ile in -
şallah -u teaîâ fırsat ve nusret eh l-i is -
lâm m dır. K atır-ı şerifinizi hoş tutun*.
Sözleriyle padişahın m evkiini m u­
hafazasını tem in eylem iştir. Sultan M eh-
m ed, Hazreti peygamberin- h ırk a-i şeri­
fini giyinm iş vaziyette liv a y -ı saadet d i­
binde seccade üzerinde oturarak h o ca sı­
nın telk inleriyle sükûnete kavuşm aya
uğraşırken, v aziyet padişah için de h a ­
kikaten çok ciddi idi. M üverrih Naimâ
bu tehlikeli dakikaları m eşhur tarihinin
birinci cildinin 162 inci sayfasında şö y ­
le anlatır: «iki binden ziyade düşm an i-
leri sürüp padişahın seccadesine bir ok
m enzili kadar m ahalde cenk edüp, ordu
içinde tüfenkteıı feragat olunup m ü slü -
fflan ve kâfir birbirine k ılıç ile girüşüp
yak a yak aya cenk eder oldular. Vüzera
ve erkân-ı d evlet padişahı ihata edüp
durdular. Bazı düşman neferleri otağ-ı
hüm âyûn iplerine et -ardakta enderun
ağaları bir yerden k ılıç üşürüp k a tley îe-
diler».
M uharebe bu derece aleyhde in k i­
şaf ederken harp ta li’i beklenm edik şe ­
kild e Türklerin leh in e döndü. Buna da
düşman askerinin yağm aya dalm ası se ­
bep oldu. Arşidük M aksim ilyen’in m e­
netm ek istem esine rağm en Avustui'ya
askeri Osmanlı çadırlarına dalarak y a ğ ­
ma ile uğraşırken m ücadeleyi unutur
gibi olm uştu. Bu sırada Osmanlı karar­
gâhındaki at-oğlan ı yâni seyis, aşçı, d e­
veci, katırcı v e karakullukçu denilen
hadem e grupu, yağm aya dalan düşm an
askerlerine karşı çadır kazması, balta,
odun yarm ası, lobut v e odunlarla hücum
ederek önlerine geleni tep işm eye k o y u l­
dular ve:
— K âfir kaçtı!
D iye bağırm ağa başladılar. Bu süs
bir anda etrafa sirayet ederek her taraf­
tan ayni şek ild e sesler yük selin ce, şa ş­
kın vaziyette olanlar kendine geldiği g i­
bi kaçanlar da geriy e döndü v e şiddetle
düşm anın üzerine yüklendi. O aralık
1634
Öncü kumandam C iğala-zâde Sinan P a­
şa gizlendiği pusudan çıkarak piştar sü­
varileriyle düşm anın arkasından h ü cu ­
ma geçti. İlk ham lede, Osmanlı sağ ce­
nahım bozm uş olan kısım bataklıklara
sürülerek m ahvedildi- Türk ve tatar at­
lıları, darm adağın vaziyete gelen A vu s­
turya askerlerini kılıçtan geçirdi. B öy-
lece gruba yakın başlıyan Türk hucumu
sonunda 50 bin düşm an askeri öldürülüp
97 top, bir çok cephane ve 10 bin duka
altın ı e le geçirildi.
Osmanlı tarihlerinin bir kısm ı bu
harbe katılan düşm an ordusunun sa y ı­
sında olduğu gibi öldürülen düşm an a s­
keri için de m übalağa ederler. M eselâ
M üneccim başı 150 bin kişi öldürülm üş
500 top elde edilm iş, Naimâ 100 bin k a­
dar, K ara Çelebi -zâde Abdülâzi'/ Efendi
■riiavzat-üî-ebrar» m m 482 in ci sayfasın ­
da Haçova m uharebelerine 300 bin düş­
m an askeri iştirak etm iş bunu 120 bini
Öldürülmüş derse de, son tetk ik lerd e A -
vusturyalılarırl zayiatının 50 b in kişi o l­
duğu kabul edilm ektedir.
OsmanlIların kazandıkları sonuncu
büyük m eydan m uharebesi olan Haçova
harbinde düşm an zayiatı hakikaten çok
ağırdı. E vvelce tem in edilen zaferlerle
m ukayese ed ilin ce b ile, Haçova’ca öldü­
rülen düşm an askeri fazla tutuyordu. Os-
m anlı m üverrihlerinin ekserisi bu nok­
taya işaret etm ekten kendilerini ala­
mazlar. M eselâ Naimâ: «kısa zamanda
bu kadar nüfus te le f edilm esi görülm üş
şey değüldür deyu m üşahede edenler
itiraf ettiler. V e bilcüm le bu gazay-ı e k ­
leri Mohaç v e Çaldıran m uharebelerin­
den ziyade idüğün isbat kıldılar. Zira
bu gazada kırılan küffar Mohaç v e Çal­
dıran m aktullerinin zı’fı (ik i m isli) ka­
dar idüğüne şüphe yoktur dediler» d e­
mektedir.
Z a ferin k aza n ılm a sın d a
esa s rol k im ind i?
H açova m eydan m uharebesinde za­
ferin kazanılm asında esas rol sahibinin
kim olduğu m eselesin d e şim diye kadar
kat’i bir n eticey e varılm ış değildir. S a ­
rih bir n etice elde edilm em esinin sebebi,
bu m eseled e Osmanlı m üverrihlerinin
taraf tutar şek ild e kalem oynatm ış olm a­
ları ve bu yüzden birbirini tutm az b il—
 gi verm eleri, ve m ütalea beyan e tm ele­ ilıad İbrahim Paşa'm n n iyetin i önlediği
ridir. yazılıdır. N aim â’da ise: Sinan Paşa’m n
Muharebenin plânlanm a ve icra şek - bizzat kendisinin, padişaha m üracaatla
line, padişahın faaliy etin e dair hiç bir zaferin kazanılm asında şahsî rolüne işa -
tarihte tek bir kelim e m evcut olm am ak­
la beraber, bu vazifen in Veziriazam D a-
mad İbrahim Paşa tarafından yü rü tü ld ü ­
ğünde şüphe yoktur. Padişahın orduda­
ki m evcudiyeti, fiiliyatta, başkum andan­
lığın icaplarının onun tarafından bizzat
yürütülerek hüküm dar - başkum andan
otoritesinin tem sil edilm esinden ziyade,
bir hükümdar olarak b irlik ve beraber­
liğin m anevî sem bolü durumundadır.
B öyle olm akla beraber onun ordudaki
m evcudiyetinden büyük bir m addî ku v­
vet doğmaktadır. M anevî h islerin bağla­
rından m eydana gelen m addî kudreti a-
yakta tutm akta k a t’i rolü oynayan şah­
siyet. m uharebenin kritik anında p ad i­
şahın yerinden ayrılm am asını tem in fi­
den Hoca Sadeddin E fendi’dir.
M uharebenin kazanılm asında, padi­
şahın m evki’iru m uhafazası ve yağm aya Ciğala-zâde Sinan Paşa
dalan düşmana karargâh efradının m a­ (Topkapı sarayındaki bir albüm den)
lûm şekilde m ukabelesi büyük tesir ic­
ra etm ekle beraber, kum andanların v e
tehlikeli vaziyete rağm en sebatta devam
eyleyen askerin m ühim kısm ının m üca­
delesi, elbette ondan aşağı kalm ayan te ­
sirler icra eylem iştir. M uharebede h a­
zır bulunan ve vazifeleri itib a riy le bü­
yük m es’u liy et yüklen en kumandanlar;
sol kol kumandam Lala M ehm ed, sağ
kol kumandam Sokullu -zâd e Haşan, ön­
cü kumandanı C iğala-zâde Sinan v e V e­
ziriazam Damad İbrahim Paşa’dır. Harp
harekâtı anlatılırken, S ok u llu -zâd e Ha-
saıı Paşa'm n bataklık gediklerini kapa­
mak için uğraşm alarından bütün tarih­
ler hem en hem en birbirini tutar b ilg i­
lerle bahsederlerse de. Lala M ehm ed P a-
şa ’nm durumuna dair bir şey söylem ez­
ler, Fakat Damad İbrahim Paşa v e Ci-
ğ’ala-zâde Sinan P aşa için v a ziy et böy­
le değildir. Selân ik î tarihinin yazm a
kısm ında, m uharebenin sıkışık zam a­
nında Veziriâzam Damad İbrahim P aşa­
nın padişahı kaçırm a tedbirleri ittihaz
etm ek istediği, buna m ukabil Öncü ku­
mandanı C iğala-zâde S in an Paşa’m n her
türlü m erasim icabatını bir tarafa bıra­
karak veziriazam a «Bre zâlim!» d iy e b a ­
ğırarak, Hoca Sadeddin gib i sonuna ka­ C iğala-zâde’nin diğer bir resmi
dar sebat tavsiye eyled iği, b öylece Da- ( Zamanının gravürlerinden)

1635
 ret edip veziriâzam lığı İstem esi m üna­
sebetiyle; smaahaza ibtida çarhadaıı (ön ­
cü) firar edeıı kendüsu idi deyü n ak le­
derler» sa tın okunmaktadır.
Halbuki, m uharebenin cereyan şekli
ve bilhassa nazik vaziyetin belirm esiyle
düşm anın ezilm esinin g a yet kısa zama­
na sığm ası gözönüne getirilirse, her iki
m üverrihin iddialarının da doğru olm a­
ması iktiza etm ektedir. Zira, öncü ku­
mandanı Ciğala-zâde Sinan Paşa’mn.
son anlarda p u su d a n , çıkarak düşmana
yüklendiğinde ve onun em rindeki bir­
liklerin yirm i bin kişi Öldürdüğünde bü­
tün kaynaklar m üttefiktir; binaenaleyh,
C iğala-zâde Sinan Paşa’mn öncüden kaç­
m adığı bu şekilde itiraf edilm iş olm ak­
tadır. İlerde ve pusuda bulunan bir ku­
m andanın en tehlikeli dakikalarda geri­
deki ordugâha gelm esi ve oradan da y i­
ne kendi yerine yetişm esi im kânsızdır.
Binaenaleyh, Selân ik î’nin söylediği şe­
kilde, onun, veziriazam a bağırm ası ve
bahsettiği n iyetlerini icradan önlem iş o l­
ması da doğru olamaz.
"M uharebede teh lik eli anlar geçiril­
m esine rağmen bütün mühim kum an­
danların yerlerini muhafaza ettiklerinde,
cesaretlerini kaybetm ediklerinde asla
şüphe yoktur. Zira, karargâh çadırına
kadar yaklaşan düşm anı âzami iki saat
kadar zaman zarfında tam m ânasiyle e z ­
m ek başka türlü müm kün olam azdı. B i­
naenaleyh, H açova m uharebesinin kaza­
nılm asında, esas rolün bir şahıs veya
kumandanın, değil, m uharebe m eydanı­
nı t erkeden ordunun dörtte biri m ik ta­
rındaki asker hariç, diğer asker ve k u ­
m andanların tüm üne şam il olm ası ik ti­
za eder.
Cigaİa-zâde S in an P a şa ’m n
V eziriazam o lm ası
Haçova m eydan m uharebesinde düş-
m anın ezilm esini m üteakip üçüncü vezir
C iğala-zâde Sinan Paşa padişahın h u zu -
runa çıkarak:
«— Bu yüz aklığına ben sebep o l-
dum, bu feth e kulunuz sebep olm uştur».
D iyerek sadaretin kendisine tevcih i-
ni im a eyledi. O sırada huzurda bu lu -
nan Hoca. Sadeddin Efendi v e k u vvetli
nüfuzu ile dikkati çeken kapı ağ ası G a-
zanfer A ğa’nm iltim ası üzerine Sultan
1636
M ehmed kendisini sadnâzam yaptığım
bildirdi. C iğala-zâde Sinan Paşa padişa­
hın elini öpüp yanından ayrıldıktan so n ­
ra, Sadrıâzam oldum diye tebrik kabul
etm eye başladı. C iğala-zâde’den daha
sonra huzura giren Veziriazam Damad
İbrahim Paşa’ya Sultan M ehmed azline
dair bir şey söylem ediği gibi bunu im a
edecek bir harekette dahi bulunmadı.
C iğala-zâde’ye sadrıâzarahk tevcihinden
haberi olm adığından harpte yararlık la­
rı görülenlere in’am ve ihsan işleriyle
m eşgul oldu. A yrıca muharebe sahasın­
dan kaçanları geri çevirm ek üzeıe etra ­
fa ulaklar gönderdi. Sabah olunca da v e­
zir Cerrah M ehmed Paşa ve Cafer P a-
şa’yı yanına alarak muharebe m eydanı­
nı dolaşm ağa gitti.
Böylece, Ciğala-zâde Sinaıî Paşa'mn
padişahın' çadırına girdiği saatten itib a­
ren Osmanlı tarihinde garip bir hâdise
cereyana başlam ış, yani, sadaret m aka­
m ını iki k işi işgal eder vaziyet h asıl o l­
m uş oluyordu. B ir çocuk gibi kolaylıkla
tesir altında kalan Üçüncü M ehm ed’in
şah siyetin in zayıflığı yüzünden m eyd a­
na gelen bu garabet, nihayet, kapıcılar
kethüdasının gidip m ühr-ü hüm âyûnu
Damad İbrahim Pasa’dan alıp C iğala-zâ­
de’y e ieslim etm esiyle son bulm uştur.
Damad İbrahim Paşa harp m eydanını
dolaşm aktan dönerken kapıcılar k eth ü ­
dasının talebiyle karşılaşm ış v e ancak o
zaman olup biten şeyleri Öğrenmiştir.
Ciğala-zâde lehinde kalem kullanm ayan
m üverrih Naimâ, bu m ünasebetle: «fi
nefsülem r feth ve nusret İbrahim Paşa
yüzünden olm uşken Ciğala-zâde bir k u ­
ru iddia- ile h aiz-i sadaret oldu» dem ek­
tedir.
Cigrala-zâde’nirı çok sert v e
zararlı icraatı
C iğala-zâde Sinan Paşa m ühr-ü h ü -
mâyûnu da ele geçirerek sadaret m aka-
m inin tam m ânasiyle hâkimi vaziyetine
geçince ilk iş olarak orduda bir yoklam a
yaptırdı. Üç gün süren yoklam a sonun­
da tım ar ve zeam etlilerden v e u lû feli
askerden 30 bin kişinin ismini firari
defterine kaydettirdi. Bunların dirlik ve
ulufelerim kesm ekle kalm ıyarak idam -
la n n ı em retti. Bu şiddetli emri bütün
v ilâyetlere tamim eyledi. M uharebenin
 akabinde dönüp gelenleri bile idam e t­
tirdi. Zamanın tarihçilerinin içleri yana
vana anlattıkları veçh ile, bu arada bir
hayli bigünah ve güzide kim seler de
canından oldu. Firari dam gası yiyen
kim senin hakiki durumunu tespite y an aş­
madan derhal boynunu vurdurdu.
Orduda eski disiplini tem in gayesini
gözettiğini söyleyen C iğala-zâde'nin bu
korkunç derecede sert icraatı m em lek e­
te pek pahalıya m al oldu. Firari d efte­
rine isim leri kaydolanlar canlarım kur­
tarmak için A nadolu’y a geçtiler. Orada
gayrı meşru yollardan karınlarım doyu-
rabilmeğe çalıştıktan başka biraraya g e­
lerek «Celâli isyancıları? nı m eydana
getirdiler. C iğala-zâde’ııin hesapsız ve o
nisbette sert icraatı yüzünden Anadolu
senelerce kan revan içinde kalıp onbin-
lerce Türkün hayatı söndü.
C iğala-zâde’nin kırk gün süren sad­
razamlığı sırasında ik in ci büyük hata­
sı, Kırım hanı Gazi Giray’ı harbe bizzat
g elm ediği baha n esiyle a zle d e re k y e rin e
kardeşi F etih G iray’ı han tayin etm esi­
dir. Fetih Giray’m «O benim büyüğüm
ve ağabeyim dir» diyerek hanlığı kabul
etm ek istem em esine rağmen, sadrıâzam m
onu dinlem em esi, iki kardeşin arasına
nifak girm esine v e n ih a y et Fetih Gi-
ray’ın katline sebep olm uştur.
O d evir hâdiselerinin bizzat içinde
vaşıyan m üverrih P eçev î’nin C iğala-zâ-
de Sinan Paşa için: «m üşarünüleyhiıı v e-
zareti cemi âlem e bir belâ ve m usibet
oldu, nice yıllar def’ olmadı» şek lin d e­
ki sözleri tam m ânasiyle haklı ve y erin ­
de bir hükümdür.
P ad işah ın İsta n b u l’a avd eti
Sadrıâzam Ciğala (C ağala)-zâd e S i­
nan Paşa’nın ordu yoklam asının h itam ı­
nı m üteakip, Üçüncü M ehmed başka bir
harekâta tevessül eylem eden İstanbul’a
gitm ek üzere H açova’dan harekete g eç ­
ti ve 2 kasım 1596 günü ilk konak yeri
olarak E ğri’y e geldi. H arpte ele geçirilen
topların bir kısm ı Solnok (Szolnok) ka­
lesine yerleştirildi; m ühim bir m iktarı
da beylerbeyi ve sancak beylerin in e -
m irlerine verildi. Bu arada Tırnakçı H a­
şan Ağa yeniçeri ağalığına tayin edildi.
1637
Eğri’de beş gün kalan Üçüncü M eh­
med Solnok - Segedin - Varadin yo lu y -
le Belgrad’a geldi. Burada iki günden
fazla vak it geçirm eyen padişah yine
yoluna devam la Sofya - Filibe - Edirne
üzerinden ilerliyerek Davudpaşa çiftli­
ğine m uvasalatında annesi v e İstanbul-
daki d evlet erkânı tarafından karşılanıp
zaferi tebrik edildi, ü çü n cü , M ehmed 2
aralık 1596 günü sarayına dahil oldu.
Üçüncü M ehmed B elgrad’a geldiği
zaman, C iğala-zâde’nin tensibi ile Dör­
düncü vezirliğe yü k seltilen Sokullu-zâde
Hasaıı Paşa serdar olarak B elgrad’da bı­
rakıldı. Edirne yakınında Harm anlık
(v ey a Çermenlik) m evkiine g eld iği sı­
rada Valide Su ltan ’dan gelen m ektup ü -
zerine üçüncü Mehmed, C iğala-zâde’y i
azlederek onun yerine ikinci d efa Damad
İbrahim Paşa’y ı sadrıâzam yapm ıştı.
Bundan bir m üddet sonra Sokullu-zâde
Haşan Paşa. C iğala-zâde’nin tayin ettiği
bir kim se olm ası nazarı itibara alınarak
serdaıiıktan alınıp V id in m uhafızlığına
gönderildi ve yerine ondan daha az tec­
rübeli bir şahsiyet olan Satırcı Mehmed
Paşa serdarlığa tayin edildi.
Üçüncü M ehmed’in esaslı tedbirler
alm adan hem ence İstanbul’a dönmesi
bir hata idi. Şayet Belgrad'da k ışlaya­
rak ertesi baharda harekâta devam et­
seydi Haçova zaferinin m eyvalarm ı kı­
sa zamanda olgun şek ild e toplıyabilirdi.
Müverrih Selân ik î’nin kaydettiğine na­
zaran; padişah daha İstanbul’a varm a­
dan önce, serhad beylerbeyleri v e Sokul-
lu -zâd e Haşan Paşa, kendisine arzlar
göndererek, serhadde k ışladığı, hiç o l­
mazsa İstanbul yerine Edirne'de kışı g e ­
çirdiği takdirde düşm anın sulh yapaca­
ğı bildirilm işti^ Fakat, tâ başlangıçta as­
ker v e d ev let "erkânının tesiriy le sefere
çıkm ış olan üçü n cü Mehmed, n e bunları
kendi kendine düşünüp hesapladı, ne de
kendisine bu m evzuda sunulan arzları
takdir etti. Bir an önce İstanbul’a u laş­
m akta istical gösterdikten başka serdar-
Iığa kudretli bir şah siyet de gönderm e­
di. Onun için Haçoya harbinden lâ y ık ıy -
le istifade edilm edi. Düşman da bunu
kısa zamanda sezm iş olm alı ki m ücade­
ley i devam ettirm ek üzere yin e sıkıca
hazırlıklara girişti.
 HAÇOVA MUHAREBESİNDEN SONRAKİ HARP HAREKATI
Sokullu-zâde Haşan P a şa n ın ser-
darlıktan azlini m üteakip, onun yerine
serdar tayin edilen Satırcı M ehmed Pa­
şa, Tuna yalısı m uhafızlığından B eşinci
vezirliğe yen i terfi ettirilm iş bir kim ­
seydi. Serdarlık m ıntıkasına h areket e t­
m eden önce kendisine onbin duka harç­
lık, m aiyetindeki asker için de bin yük
akçe verildi. Lüzumlu hazırlıkların ta­
m am lanm asından sonra a ltı bölük halkı
ve onbin yeniçeri ile 9 haziran 1597 de
İstanbul'dan hareketle 13 ağustosta B e l-
grad'a v asıl oldu. Anadolu, Rum eli, Ka­
raman, Sivas, Diyarbekir, Maraş v e R ak-
ka beylerbeylerine eyâletleri ask erleriy­
le yeni serdarın em rinde toplanm aları i-
çin em ir verilm iş, Kırım hanm a da ayni
m ealde bir mektup yollanm ıştı.
Satırcı M ehmed Paşa B elgrad’da y ir­
mi gün kaldı. Bu arada A nadolu b ey ler­
beyi M ehmed Paşa kendisine iltih ak e y ­
ledi. B elgrad’dan hareketle B udin’e doğ­
ru ilerlerken yold a sıra ile Budiıı m u ­
hafazasında bulunan Bosna beylerbeyi
Hafız Ahm ed Paşa, D iyarbakır b eylerb e­
yi Murad Paşa, Rum eli beylerbeyi Veli
Paşa, Budiıı B eylerbeyi M ihaliçli A h ­
m ed Paşa ayrı ayrı günlerde serdara il­
tihak ettiler. Satırcı M ehmed Paşa B u -
din civarında Gölbaşı m evkiinde konak­
ladığı sırada Arşidük M aksim ilyeıı ida­
resinde 40-50 bin k işilik bir A vusturya
k u vvetin in Yanık (Raab, Györ) k aleyi
kuşatm ağa başladığı haberi geldi. B u­
nun üzerine, Y anıkkale’y i kurtarm ak is­
teyen serdar, bazı tertibat alarak B udin
civarındaki karagâhm dan harekete g eç­
ti. O arada S ivas v e Rakka v a lileri de
geldiklerinden serdarın em rindeki asker
biraz daha fazlalaştı. Düşm aıı ise, O s-
marılı serdarının ordu ile geld iğin i du­
yunca Yanık m uhasarasını kaldırarak
Kom arom’un batısında Tuna k o lla n ara­
sında bulunan Büyük Schütt adasına çe ­
kildi. Yanık istikâm etinde harekete g e ­
çilm işken, hem en hem en o yol üzerinde
ve Komorom'un güney doğusunda b u lu ­
nan Tata (D otis, T otis) üzerine y ü rü n ­
dü. Tata kalesi 1594. tem m uzunda fe th e ­
dilm iş fak at sonra y in e A vusturya elin e
düşm üştü. Tata m üdafileri bir kaç gü n ­
lü k m ukavem etten sonra daha fazla da-
1638
yanam ıyacaklarını anladıklarından bir
gece kaleden firar ettiler. B öylece Tata
ikinci defa Türk idaresine girm iş oldu
(12 ekim 1597). Tatarnın zaptından bir
hafta sonra Karaman b eylerb eyi Nuh
Paşa'da geldiği cihetle, Satırcı M ehmed
Paşa'nm em rine girm ek üzere em ir a l­
m ış olan beylerbeylerinin iltih a k la n ta ­
m am lanm ış oldu.
O rdunun V aç ö n ler in e g elm e si
Serdar Satırcı M ehmed Paşa Tata
k alesi önündevken Budin halkından is ti­
dalar geldi. B unlar istid alan n d a, E szter-
gom ’un A vusturyalIlar tarafından zap ­
tından beri B udin’in bir hudut şehri h a ­
lin e geldiğini, daim a tehdide maruz b u ­
lunduğunu söylüyor, bunun ö n len eb il­
m esi içiıı Esztergom (Gran) un zaptını
istiyorlardı. Serdar, Budin halkının d ile ­
ğini m akul görm ekle beraber E szter-
gom ’un çok k u vvetli bir kale oluşunu
nazarı itibara alarak B udin halkının da
muharebe hizm etine koşm ası şartiyle bu
işi yapabileceğini bildirdi. B udin halkı
serdarın isteğin i m üsbet karşıladığın­
dan Estergom ’a gidilm ek üzere bazı h a ­
zırlıklara girişildi. Lâkin o arada birden­
bire kar yağm ası ve Tam şvar kalesinin
de Erdel kıralı tarafından k uşatıldığı h a ­
berinin gelm esi üzerine, uzun sürecek
Ezstergom m uhasarasından vazgeçildi.
Serdar Satırcı M ehmed Paşa, S iv a s
beylerb eyi Mahmud Paşa, Rakka b ey ler­
beyi Ali Paşa v e Adana b eyi M ehmed P a­
şaları eyâletleri askerleriyle Tam şvar v a ­
lisi Tiryaki Haşan P aşa’nm yardım ına
gönderdi. O sırada bir A vusturya ordu­
sunun E stergom ’dan Vaç önüne geldiği
duyulduğundan. Satırcı M ehmed P aşa’-
nın kendisi d e em rindeki kuvvetlerin
büyük kısm ı ile V aç (W aitzen) a h are­
ket ederek 1 kasım 1597 de bu şehir ö-
nüne v a sıl oldu.
Tuna nehrinin batıdan doğru gelip
güney istikam etine kıvrılarak dirsek
yaptığı m ıntıkada bulunan V aç şehri
B udin'in kuzey tarafta en yakm kapısı
sayılabilirdi, A vusturyalIlar burada k u v ­
v etle y erleştiği takdirde Budin daha
fazla tehdide maruz kalacaktı.
 Elli bin kişi kadar olduğu söylenen ra ve m uhtem elen Serdarın B elgrad’a
düşman kuvvetleri Tuna’m n bir k ıyısı gitm esinden önce A vusturya v e Osman­
ile o civarda bulunan dar bir boğazın lI m em urları arasında su lh için bir k o ­
ağzına yerleşm iş v e önlerine hendek nuşm a vuku buldu. G erek Osm anlı g e ­
kazm ıştı. Gerideki d ağın yam açlarına rekse B atı kaynaklarında sulh konuş­
koyduğu kuvvetler de y in e bulundukları m asının ay ve gün olarak tarihi açıkça
yerlerde çukurlar açarak tahkim at m e y ­ belirtilm em iştir. Zaten her iki tarafın
dana getirm işti. B u va ziy ette düşm ana eserlerinde de buna dair fazla bir şey
cepheden taarruz fazla zayiat verilm e­ bulmak müm kün değildir. P eçevi ve N a­
sini m ucip olacak, arkasına isab et eden ilim buna, sarih bir ifade ile sulh teşeb ­
dağın dolaşılm ası da fazla zaman alacak­ büsü dem ekle beraber, H am m er: «yeni­
tı. Serdar karşı karşıya m uharebe ed il­ çerilerin bir tuğyanı serdarı düşm anla
mesi şıkkını tercih ile ona göre vaziyet bir m ütareke m üzakeresine m ecbur e y ­
aldı. Anadolu, Sivas, Karam an ve Bosna ledi» cüm lesiyle, bunu Türklerden g e l­
beylerbeylerinin askerlerini sağ tarafa, m iş bir m ütareke teşebbüsü gibi göster­
R um eli ve B udin b eylerb eylerin in as­ m ektedir. Osmanlı tarihlerinde o sırada
kerlerini sol tarafa alıp kendisi kapıku­ bir yeniçeri ayaklanm asından bahsedil-
lu ile m erkezde kaldı. D iyarbakır b ey ­ m em ektedîr. N aim â aynen; «Bu esnada
lerbeyi M ur ad (K uyucu) ve Sigetvar Koca Murad (K uyucu) Paşa v e Budin
beylerbeyi Deli N asuh Paşaları çarhaeı- K adısı H alil Efendi v e Murad Paşa da­
hga m em ur etti. madı K adı-zâde A li Paşa kâfir ile haber-
Muharebe, Türk öncülerinin, taarru­ leşüp sulh v e salah söyleşm eğe, Vaç
za geçm eleriyle başladı. Düşm an hem sahrasına varup kâfirden dahi bir kaç
tabyalara girm iş, hem de arazinin y ü k ­ şaykalar geldiler; lâk in küffarm burnu
sek ve hâkim yerine yerleşm iş olduğun­ havada olmağla. n etice verm edi» şek lin ­
dan Türk taarruzları isten en neticeyi de m eseleyi an lattığı cih etle: teşebbüsün
verem iyor ve taarruz eden asker de Türklerden geldiğinde şü p h e yoktur.
düşm ana nisbetlö daha fazla zayiat v e ­
riyordu. Bu şartlar a ltın d a hir hafta H adım H aşan P aşa'n m
m üddetle m uharebeye devam edildi. Ba­ S ad areti
zı tabyaların zaptedilm esine rağm en A -
vuşitıryalıları bulundukları m evkiden Serdar Satırcı M ehmed P aşa idare­
tam am en söküp atm ak m üm kün olm a­ sindeki Osmanlı Ordusu W aitzen ön le­
dı. M uharebenin daha fazla uzayab ilece­ rinde A vusturyalIlarla çarpışırken İstan­
ği anlaşılıyordu. Oııuıı için m evsim in de bul’da sadaret m akam ında d eğişik lik
ilerlem iş bulunm asını nazarı itibara a- yapıldı. Damad İbrahim Paşa azled ile­
lan Serdar Satırcı M ehmed Paşa ordusu­ rek Hadım Ilasan Paşa veziriâzam lığa
na ricat em ri verdi. getirildi. N aim â, P eçev i v e Selanik?
Vaç önünden doğruca B udapeşte’y e M ustafa gibi Osmanlı tarihçilerinin izah
gelen serdar orada da fazla kalm ıyarak tarzına nazaran, Damad tbrahim Paşa­
kışlağa çek ilm ek üzere B elgrad yolunu n ın sadaretten azil sebebi, onun, Kırım
tuttu. B elgrad’a doğru İlerlerken Tam- ham Fetih G iray’m öldürülm esine se­
şvar’m im dadına yen i k u v v etler yolladı bep olm ası yüzünden padişahın kendi­
ama bunlar oraya varm adan Erdel kıra­ sinden soğum ası, buna ilâveten de D a­
lı m em leketine çekildi. Naimfi’m n ifa d e­mad İbrahim Paşa’n m V alide Su ltan ’a
sine (C: 1 S: 182) göre; 1597 yazında S a ­ kâfi m iktarda rü şvet verm em esidir.
t ı m M ehmed Paşanın em rinde harekâta A vusturya harbi senelerden beri u-
iştirak etm iş olan kuvvetlerden y en içe­ zayıp giderken Osmanlı d e v le t erkânı­
riler bariç, diğeri, o sen en in k ışm ı B u­n ın m ühim kısm ın ın yin e şah sî m en faat-
din, Peçuy, Ö sek, B acka v e B elgrad’da lar peşinde koşm ası, üzerinde ibretle du­
geçirm işlerdir. rulacak bir m eseledir, işlerin b öyle bc-
gitmesinde. Padişahın şahsiyetçe
İlk su lh teseb b ü sü ırın hıria-ıj- ckii halkı ı. şüphesiz mühim
rin-r A vu stu rya im parator kolaylıkla tesir
V aç (W aitzen) m uharebesinden so'har- m üteaddit yerde âbid^c^^^^ anııe&i-

1641

Yanıkkale muhasara, kumandanı
AvusturyalI Schwarzenberg
nin karşısında şahsiyetini büsbütün kay­
beder gibi olmaktadır. Annesinden al­
dığı mektup üzerine Ciğala-zâde’y i sad-
nâzamlıktan azledişi hâdisesine bakılın­
ca. Valide Sultan sanki oğlu üzerinde
3fr . vetle
Avus daha fazla da­ fazla
Ya
1638
veto hakkına sahip!» m iş gibi görün­
mektedir. Valide Sultan, y a Ciğala-zâde
hâdisesinde görüldüğü şekilde bilfiil,
veyahut da müteaddit, m isaller zikredi-
iebileceği veçhile bilvasıta mühim işle­
re müdahalelerde bulunmaktadır. Da-
mad İbrahim Paşa’nm azlini müteakip
Hadım Haşan Paşa’nın sadrıâzam yapıl­
ması bu çeşit misallerden biridir. Gerçi
Osmanlı tarihleri, Damad İbrahim Paşa­
nın azli ve yeni bir sadrıâzam tayini
meselesinde, padişah ile şeyhülislâm
Bostaıı-zâde arasında cereyan eden bir
konuşmayı naklederek bu konuşmada,
İbrahim Paşa’nm Fetih Giray’m ölümü­
ne sebep olmuş bulunduğuna işaret e-
derler. Fakat Damad İbrahim Paşa’yı
azleden padişahın, Şeyhülislâmın işareti­
ne rağmen İkinci vezir Cerrah Mehmed
Paşa’yı atlıyârak Hadım Haşan Paşa’yı
Veziriazam yapmasında (3 kasım 1597)
Valide Suitan’ın menfaata müstenit kuv­
vetli tesirini aramak lâzımdır. Zâten bu
cihet, Osm anlı' tarihçilerinin sayfalan a-
rasmda da açık veya kapalı şekilde gö­
ze çarpmaktadır. Meselâ Naimâ tarihi­
nin birinci cildinin 185 inci sayfasında
bu mevzuda şu satırlara rastlanmakta-
dır: «Hasarı Paşa beher hafta başında
Valide Sultan hazretlerine mebaliği azi-
me ve hedayay-ı vâfire hizmet etmek
şartiyle nail-i riitbe-i sadaret olmuştu.
Ol sebepten zaman-ı sadare­
tinde cümle menasıbı akçe
ile satup, hadden ziyade rüş­
vet alup âlemi birbirine kat­
tı. Meııasıb taliplerine siz­
den aldığım mebaliği kime
teslim ederim bilürmüsünüz?
Beni Valide Sultan kışta
kesmişdür».
Devlet memuriyetlerini
para ile satarken bu derece
boşboğazlık eden Hadım Ha­
şan Paşa, 8 nisan 1598 de
sadaretten azil ve Yediku-
le’ye hapsine kadar, halkı
soymakta devam etti. Va­
lide Sultan ise. zararlı mü­
ye. dahale ve rüşvet alışlarına
tehc bundan sonra da devamdan
vazgeçmedi.
 Yanık - k a le’nin AvusturyalIlar rik köprüden rahatça geçerek kapıya y a ­
tarafında« zaptı naşıp:
«— Nöbetçi!» diye seslendiler, o sıra­
Avusturya harbinin 1598 senesi ha- da uyanan (!) nöbetçi «Kimlersiz?» diye
rekâtının ilk hâdisesi, Türklerin Yanık sorunca onlar:
- kale veya Yaruk kalesi diye andıkları «— Peçuy'dan zahire getürdük yol­
Kaab’u ı AvusturyalIlar tarafından zap­ da düşman ulaştı, arabalar ile kaçarak
tıdır. Raab‘m birdenbire elden gidiveriş güçlükle kurtulduk, şimdi ardımızdan
şeklî, Osmanlı ordusunda disiplin bo­ gelip basarlar, kapıyı açup zahireyi içe­
zukluğuna ve bunun bir neticesi olarak ri alın!»
vazifesinin dikkatli ifa edilmemesine mi­ Cevabım verdiler. Nöbetçi ile atlı­
sal teşkil etmesi bakımından esef veri­ lar arasında bu konuşma cereyan eder­
cidir. ken, AvusturyalIlar evvelceden hazırla­
Raab suyunun Tuııa’ya karıştığı yer­ mış oldukları «ağaç topu» denilen aleti
de bulunan Yanıkkale (Raab) nın kuv­ kapıya yanaştırdılar. Nöbetçi «Varayım,
vetli surları mevcuttu. Hemen civan düş­ kapıcıya haber vereyim» diyerek gittiği
man toprağı olduğundan, Raab muhafız­ sırada bunu ateşlediler. Topun ateşlen­
larının zahiresi yakından temitı edilemez m esiyle kapı parça parça olduğundan
ve bir hayli uzakta kalan Peçuy (Pecs) AvusturyalIlar derhal Yanık-kalenin i-
dan öküz arabaları ile nakledilirdi. A- çiııe dahil oldular. Muhafızların bir ço­
vusturya kumandanlarından Palffy ve ğunun sarhoş olmasına rağmen kale da­
Schwarzenberg’ işte bu vaziyetten ve hilinde müthiş bir boğuşma başladı. D üş­
bilhassa muhafız askerin içkiye düşkün­ man çokluk olduğundan muhafızların
lüklerinden faydalanmak isteyerek, pek hepsi döğüşe döğüşe öldüler. Yamk k u ­
kurnazca bir plân hazırlamışlardır, mandanı İki elinde birer kılıç olduğu
Kumandanlarının sefih bîr adam ol­ halde ölünceye kadar vuruştu. Şehit dü­
ması dolayısiyle iki bin cebeci ve iki şünce AvusturyalIlar başını keserek bir
bin kul-oğlundan mürekkep Yanık mu­ mızrağın ucuna geçirilip Macar burcu­
hafızlarının çoğu içkiye düşkün hale nun üzerine diktiler. Burçlardan birin­
gelmişlerdir, Osmanlı tarihlerinin ifade­ deki barut mahzenine sığman 300 Türk
lerinden anlaşıldığına göre, Avusturya­ en _sc:wnda kurtuluş çaresi kalmadığını
lIlar öteden beri muhafızların bu durum­ görünce mahzeni ateşlıyerek kendileriy­
larından faydalanmayı gözetmişlerdir. le birlikte sayılan kadar düşman askeri­
Zira Naimâ (C: 1 S: 188) bir münasebet­ nin ölmesini sağladılar. Askerin disipli­
le: «küffar tarafından bir habbe zahire ninin bozulmasına sebep olan yeniçeri
gelmez iken bunları iğfal ve ızlâi için ağası sarhoş vaziyette yakalanarak ku­
gemiler ve ■gırbalar ile yük yük hasır mandan Palffy’nîn huzuruna getirildiği
gelürdu» demektedir. Muhafızlar böyle zaman bu adamın üzerinden, yirmi bin
içkiye düşkünlük ettikçe vazifelerini kadar duka altunu çıkmıştı. Naimâ'nın
fazlasiyle ihmale başlamışlardır. Bu a- kaydına göre; Palffy: «bu altunu niye
rada disiplin de iyice gevşem iş olduğun­ saklardın, kal’a muhafazasına sarfetsey-
dan muhafızların bir çoğu Peçuy, Koban din, olmaz mıydı?» diyerek yeniçeri ağa­
ve îstolni Belgrad‘da evlenm işler ve ba­ sını idam • ettirmiş ve «kale muhafaza­
zıları kaledeki vazifelerini bile bırak­ sında ihmal gösterenlerin hali budur!»
mışlardır. diye bağırttırarak kesik başı ordusuna
İşte kale muhafızlarının bu durum­ teşhir etmiştir. 39 mart 1598 de vuku
larından faydalanmak isteyen Palffy ve bulan bu hâdiseden ancak beş altı m u­
Schwarzenberg pek ustalıklı bir hile ha­ hafız asker kurtularak Budin’e kaçabil-
zırladılar. Çok iyi Türkçe bilen bir kaç nıişlerdir.
Hüsar atlısını bir gece sabaha karşı ileri Üç buçuk ■sene Türk idaresinde ka­
sürüp diğer askerlerini pusuya yatırdı­ lan Raab kalesinin zaptına gerek Avus­
lar. Türk kıyafetlerine girdikleri de an­ turya imparatoru ikinci Rudolf gerekse
laşılan hüsar atlıları, Türk muhafızların hıristiyan. halkı fevkalâde sevinmiştir.
sarhoşlukları sebebiyle hendek üzerin?- Avusturya imparatoru bu münasebetle
den kaldırılmasını unuttukları mütehar­ müteaddit yerde âbide şeklinde sütun­

1641
 lar diktirmiştir. «Maria - Enzersdorf» da
o günden kalan bir sütunun üzerinde:
«Allaha şükredin. Raab tekrar h ıristi-
yanların eline geçti» cümlesi okunm ak­
tadır. Alm an tarihçisi Hammer bu m ü­
nasebetle, tarihinde (C: 7 S: 229) efsa­
nevî rivayetlere bile yer vermektedir.
Y anık-kale’nin sukutu İstanbul’da
duyulunca, hayret v e teessüre sebep ol­
muştu. Fakat devlet merkezinde, işleri
geniş çapta düzeııe sokarak ordunun ba­
şına geçip bunları telâfi etm e iktidarını
gösterecek kudretli bir şahıs yoktu. O-
nuıı için iş, daha ziyade teessür çerçeve­
si dahilinde kalm akta ve hâlâ Satırcı
Mehmed Faşa gibi zayıf bir şahsiyetin
serdarlıkta istihdam ına devam edilm ek­
teydi. Adam seçem em ekte en fazla kud­
retsizliği, şüphesiz, padişahın bizzat ken­
disi gösterm ekteydi. ihtar m ahiyetini
haiz m üteaddit hâdise cereyan et.tiği h al­
de, hükümdar ve yüksek erkânın etraf­
larındaki hava değişmiyordu. Y anık-ka-
le hâdisesinin ihtiva ettiği ihtar bunla­
rın en yenisiydi. Selânikî tarihinin ba­
sılm am ış kısmının 400 üncü sayfasında
kaydedildiğine göre, Yanıkkale'nin dü­
şüşünün padişaha aksettiriliş tarzı çifte
ihtar m ahiyetini taşıyordu. Y am kkale’-
nin düşüşü bir yeniçeri ile İstanbul’a b il­
dirilm işti. Bu nefer İstanbul’a geldiği
sırada Üçüncü Mehmed kayıkla Eyub’a
gitm iş olduğundan yeniçeriyi de oraya
gönderm işlerdi. Padişah kayıktan çıkıp
atına bineceği sırada karşısına çıkan y e ­
niçeri: «Serhadden gelirim , Y anıkkale’-
yi kâfir alıp zapteyledi. tedarik zam a­
nıdır, kande gidersiz?* demişti.
S atırcı M elım ed P aşa’nın
V arat ü zerin e h arek eti
1598 senesi baharında sefer m evsim i
yaklaşm aktayken İstanbul’da devlet er­
kânı, bu senenin yazında, ordunun Er-
d el’e mi yoksa Avusturya üzerine mi
hareket etm esi lâzım geldiğini m üzake­
re eyledi. Erdel tarafında İLipve, Yan-
ve, Çanad ve Varat şehirlerinin Erdel
kıralı tarafından zaptedilm iş olduğu, şa­
y et bu tarafa yürünm ezse Tamşvar’m da
elden gideceği m ülâhazasiyle, seferin Er-
d el’e yapılm ası karar altına alınıp,
Serdar Satırcı Mehmed Paşa’ya buna
göre talimat gönderildi. Serdara bu y o l­
1642
da em ir verilirken, orduya iltihak etm e­
si hususunda Kırım hanına da mektup
yollandı.
Satırcı Mehmed Paşa İstanbul’dan
talim at alınca 18 nisanda B elgrad’da
Hünkâr tepesine çadırını kurdurdu. İs­
tanbul’dan kapıkulu askeri ve sefer m as­
rafını karşılayacak para gelince 18 h azi­
ran 1598 perşem be günü B elgrad’dan h a ­
reket etti. Taş-burun denilen m evkie'
gelinince. Tuna üzerinde Onsekiz günde
bin sekizyüz elli zira, uzunluğunda bir
köprü inşa edilerek, serdarın m aiyetin ­
deki askerler buradan geçti. Serdar, S o-
kullu Mehmed Paşa’ıım evkafından olan
Beçkerek şehrine gelince, Kırım hanı­
nın iltihakına kadar elli beş gün bura­
da bekledi. Beçkerek’te beklem ektey­
ken, o senenin kışım R um eli’nin m uhte­
lif m ıntıkalarında geçirm iş olan beyler-
beyiieri kısım kısım gelerek serdaıa ilti­
hak eyledi. Satırcı Mehmed Paşa Erdel’-
deki Varat (Gross-W ardein) üzerine y ü ­
rümek üzere hazırlanırken A vusturya sı­
nırı da sükûnet içinde değildi. B eçke­
rek’te Kırım hanının gelişine intizar e -
dilirken, AvusturyalIlar tarafından Tata
kalesinin zapt ve Paîota’mn d a m uhasa­
ra edildiğini öğrenen serdar Semeııdre
askerini o tarafa gönderdi.
Kırım hanı Gazi Giray kırk elli bin
k işilik k u vvetle gelince serdar tarafın­
dan m erasim le karşılandı. Bilahare K ı­
rım ham, ordu erkânı ve serdar ümerası
ile yapılan m üzakere sonunda evvela
Varad kalesinin alınm asına ondan son ­
ra kıral Bathory Zsiğmond üzerine y ü ­
rünm esine karar verildi.
Ordu Varat (Macarcası Nagy-Varad,
Alm ancası Gross-W ardein) a ilerlerken
Maröş (Maros) nehri kenarındaki Ça­
nad (Csanad) kalesine bir kaç top a tı­
lınca m uhafızlar kaçtığından şehir zap-
tedildi. iki gün sonra y in e ayni nehir
kenarındaki Arad (O - Arad) k alesi a-
lındı (10 eylü l 1598). Maroş suyunun g e ­
çilm esinden (13 eylül) iki gün önce Er­
zurum beylerbeyi, bir hafta kadar sonra
da Van beylerbeyi eyâletleri askeriyle
gelerek serdara iltihak ettiler.
Satırcı Mehmed Paşa’nın emrindeki
ordu Varat Önüne geldikten iki gün son­
ra şehrin muhasarasına geçildi (1 ekim
1598). Osmanlı tarihçilerinin ve bilhas­
sa seferde bizzat bulunan P eçevî’nin an-
tattığına göî'e Varat k alesi çok muhkem
ve büyüktü. Şehir m uhasarası için hare­
ket edilm ediğinden toplar getirilm em iş­
ti. Orduda üç tan e top m evcuttu. Buna
rağmen Serdarın hatalı kararı ile kale­
nin muhasarasına geçildi. B u arada Ser­
darın ikinci bir hatası da ordu muhasa­
ra ile meşgulken. Kırım hanının Erde!
arazisine akm yapm ak arzusuna izin v er-
m iyerek tatar askerini hareketsizliğe
sevketm esi oldu. Varat kuşatılm aktay­
ken yağm ur ve fırtınalar başladı. Üç
topla kuvvetli bir kaleyi kuşatan Türk
ordusu düşm andan daha çok tabiatla
m ücadele etm ek zorunda kaldı. Devamlı
şekilde yağan yağm urdan etraf çamur
deryası olmuş, değil m uharebe etmek,
çadırdan çadıra geçm ek bir m esele ha­
Onattıncı asırda Varat şehri ve Itaiesi
line gelm işti. Gerek yağm urun her tara­
fı cıvık bir balçık deryası haline getir­
m esi, gerekse rüzgâr yüzünden çadırla­
rı yerlerinde' tutturm ak im kân sı zlagm iş­
ti. Üç top ile ve bu m üşkül şartlar altın­
da kale elbette zaptedilem ezdi. Zaten
surları çok kuvvetli olan Varat kalesin­
de, iki seneden beri Macarların yerine
kaim olan bir kaç biıı Avusturya askeri
şehrin m üdafaa sistem ini daha da k u v­
vetlendirm işti. Bu h a l ile kalenin zaptı­
nın m üm kün olm adığını anlıyaıı Serdar
nihayet Eğri’den on adet top getirtilm e­
sin! em retti. Fakat ortalığın çamur olm a­
sı ve arabaları çekecek hayvan buluna­
mam ası yüzünden toplar getir tilenıedi.
Bu arada Vesprim , Tata ve Palota kale­
lerinin A vusturyalIlar tarafından zap-
tediidiği, Bu d i ivin de muhasaraya m a­
ruz kaldığı' haberi ordugâha ulaştı. N i­
1643
hayet Serdar Varat muhasarasını k ald ı­
rarak Budin’e ilerlem eğe karar verdi.
Varat muhasarası kaldırıldığı (3 kasım
1588) zaman hava düzelmiş değildi; üs­
telik bir de soğuklar artmıştı. Çamur
deryası içinde ilerlem ek mümkün o la ­
mıyor, arabalar sekilem iyordu. Kötü h a ­
va şartlan v e m alzem esizük yüzünden.
Tanış var valisi İsm ail Faşa kendisine
verilen emri yerine getirem em iş ve n e ­
hirler üzerine köprü kuramamıştı. B u ­
nun içir. nehirler bin m üşkilâtla sallar­
la geçiliyordu. M alzemeyi nakletm ek de
o derece zorluk çekilm ekteydi ki, Kaim â-
m a (C: 1 S; 202) söylediğine göre: «Ko­
ca Murad Paşa bu seferde Diyarbekir
beylerbeyisi idi ve Halep beylerbeyisi
Mahmud Paşa ve Sofu Sinan Paşa her
biri birer boyunduruğa girip top çek ti­
ler». Bu zahm etlerin üzerine bir de za­
hire sıkıntısı bindi. Açlıktan düşüp ö -
1 enler ve çamurlara karışanlar vardı.
Feçevi, îvaimâ, Selânikî ve Haşan B ey -
zâde gibi m üverrihlerin ifadesine naza­
ran asker canından bezgin hâle gelm iş­
ti. N ihayet yen içeriler seslerini y ü k sel­
terek B elgrad’a dönülm esini istediler. O
arada Szolnok konağında ordu k ilâ n ın
yağm a ettiler. Serdar S e tim Mehmed
Faşa’nın çadırını başına yıkıp ken d isi­
ni yaraladılar. Bu vaziyet karşısında
Serdar B udin’e gitm ekten vazgeçerek
ordunun yürüyüş istikam etini Belgrad
istikam etine çevirdi. Segedin’e varıld ı­
ğında ordu kışlaklara dağıtılm aya b aş­
landı. Bir sene öııceki gibi asker yin e
dağılıp m em leketine gitm eden R um eli’­
nin m uhtelif yerlerinde kışlam ış oluyor­
du. Bu defa mühim bir hâdise olarak,
Kırım ham da askeri ile birlikte K ırım ’a
gitm iyor ve kışı Segenin sancağında g e ­
çiriyordu.
îş te böyle hesapsız bir işe teşebbüs
etm iş olan S a tıra M ehmed Paşa, en n i­
hayet A vusturya istilâ ve muhasarasına
maruz kalan yerleri kendi m ukadderat­
ları ile başbaşa bırakarak kışlam ak üze­
re B elgrad ’a çekiliyoi'du (8 aralık 1598).
A vu stu ryalIların B u d in ’i
m uh asara etm eleri
1598 senesi yaz m evsim inde Osmanlı
ordusunun durumunu dikkatle takip e-
den A vusturyalIlar, kendi erdularınm
harekâtını buna göre ayarlam ışlardır.
Satırcı Mehmed Paşa’nm Erdel üzerine
yürüdüğünü v e Varat kalesini k u şattığı­
nı görünce, derhal M acaristan hududun­
daki kalelere yüklenm işler Veszprem,
Palota ve Tata kalelerini aldıktan sonra
Budin’i m uhasaraya teşebbüs etm işler­
dir.
A vusturyalIların, B udin’i kuşatırken,
Türk ordusunun, Varat m uhasarasını b ı­
rakıp sür’atle B udin’e yetişem iyeceğin i.
hesapladıklarından şüphe edilm em elidir.
Bir bakım dan, büyük bir ham le n etice­
si B udin’i alm ayı umdukları tahm in e d i­
lebilir. M aamafih, B udin’in muhasarası
Varat üzerindeki tazyiki azaltacağı ci­
hetle, burası alınm asa bile A vusturya
kum andanının Osm anlı serdarı ile k ı-
yaslanam ıvacak derecede m uvaffak bir
harekât plânı tatbik ettiği m üşahede o -
lunm aktadır.
Veszprem, Palota ve Tata kalelerini
aldıktan sonra B udin’e yü k len en A v u s­
turya ordusunun 80 bin kişiyi bulduğu
görülm ektedir. Bu m uhasarayı, Arşidük
M aksim ilyen’in em rindeki 5 bin süvari
ve 12 bin tüfenkendaz ile Arşidük M at-
y a s’m em rindeki 60 bini m ütecaviz p iy a ­
de ve süvarinin birleşm esinden m eydana
gelen v e 40 topu bulunan muazzam k u v­
v et yapm ıştır.
Buciin m uhasarası, hem en hem en S a -
tırcı M ehm ed Paşa’nın Varat m uhasara­
sı ile ayni günlerde başladı. M uhasara­
nın ilk safhasında en kanlı m uharebe­
ler B udin’in varoşunda cereyan etti. A -
vusturyalılar nehirden gem ilerle insan,
erzak v e cephane naklettiklerinden ik ­
1644
m al teşkilâtları iy i işlem ekte ve en d işe­
siz şekilde savaşm aktaydı. Yedi gün
süren Varoş m uharebelerinde Türkler
h ayli zayiat verdi. Maraş beylerbeyi S i­
nan Paşa, evvelce Papa sancak beyi iken
Îstolııi Belgrad muhafazasından Budin'-
in im dadına koşan Sem ender Paşa şe ­
hitlere: Bosna beylerbeyi Tiryaki Haşan
Paşa ile Sem endre sancak beyi Mehmed
B ey yaralılara dahildi.
Osmanlı askeri Varoş m uharebelerin­
de yorgun v e bitkin düşünce k aleye ç e ­
kildi. B öylece asıl kale m uhasarası baş­
ladı ve düşm an B udin’i 40 top ile şid ­
detle dövm eye koyuldu. V aziyet hayli
nazikti. Onun için Serdar ve Kırım ha­
nına ayrı a3'rı m ektuplar yazılıp yardım ­
lar istendi; sür’atle yetişilm ed iği takdir­
de B udin’in elden gidebileceği b elirtil­
di. Bunun üzerine evvelâ Kırım hanının
adam larından Şahbaz Mirza’nm em rin­
de yedi bin tatar askeri gönderildi. O-
nun arkasından Eğri beylerbeyi Bektaş
Paşa Eğri’deki yerli kulunu yanm a a la ­
rak B udin’e yürüdü. Fakat bunlar 80
bin k işilik A vusturya ordusu karşısında
vaziyeti düzeltm eye yetecek derecede
değildi. Onun için acele yardım a koşul­
m asına dair talepler yin e devam ed i­
yordu. Bu defa Kırım kuvvetlerinden
20 bin kişi daha yollandı, onu da son de­
fa olarak K algay Selâm et Giray em rin­
deki bir kaç bin tatar atlısı daha takip
etti. Keçare ki yağm urların ek sik olm a­
ması yüzünden yardım kuvvetleri sür’­
atle ilerleyip tam zamanında imdada y e -
tişem iyordu.
B udin m uhafazasına m em ur olan
Maraş beylerbeyi Sinan Paşa şeh it olun­
ca bu vazife Budin beylerbeyi M ihaliçli
Ahmed Paşaya, Budin b eylerbeyliği de
orada m evcu t olan Tam şvar beylerbeyi
Süleym an Paşaya verilm işti. B udin’de
çarpışan bütün ku vvetlerin kumandanı
durumunda olan M ihaliçli Ahmed, B u­
din ve P eşte’yi m üştereken m üdafaa e -
dem iyeceğini ifade ile Peşte ahalisini
B udin’e alm ak v e daha küçük sahada
m uharebe verm ek istedi. Onun, Peşte"
nin kaybına rıza gösteren bu düşünce­
sinin tatbikine Szolnok sancak beyi K u­
laksız Osman B ey m âni oldu. F evkalâ­
de gayret v e yararlıklar gösteren K u­
laksız Osman B ey, hem en hem en m uha­
rebenin en ağır yükünü omuzlarına a ­
larak durup dinlenm eden vuruştu. H at­ oğlu Mehmed Paşa ve bir kaç sancak
ta vakit vakit kaleden çık ışlar yaparak beyi ile Silistre ve Rusçuk taraflarına
düşm ana bir h ayli zayiata da uğrattı- gitm ek üzere N iğbolu'da bulunm aktay­
ken Eflak voyvodasını kabule hazırlan­
A vusturyalIlar m uazzam bir k u v v et­
le kaleyi kuşattıkları, toplarla m ütem a­ m ıştı.
diyen şehri doğüp lâğım faaliyetlerin ­ Voyvoda M ihai, Serdar S a tır a M eh­
den geri kalm adıkları halde B udin’e g i­ med Paşanın büyük bir ordu ile Erdel
rem ediler. Kırk günlük bir m uhasara­ üzerine yürüdüğünü görünce sıkışık v a ­
dan sonra m ücadeleye son verip çek il­ ziyete düşeceğini anlamış., bunun için
m ek ihtiyacını h issettiler. Buradan g i­ affını rica ile .itaatim arzetm ek istem iş-
derken Budıtriti varoşunda cami, meseid ti:Bu niyetini bir elçi ile H afız Ahmed
ve sair ne gibi bina varsa hepsini tahrip Paşaya bildirince m üsait cevap alm ıştı.
ettiler. İşte. Tuna yalısı m uhafızının voyvoda
M ihai’y i m erasim le kabule hazır vaziy e­
E flak v o yvod ası M ihai'nin h ilesi ve te gelişi bundandı. Halbuki Eflak v o y ­
N ığ b o lu ’yu m u h asarası vodası. Satırcı M ehmed Paşanın kale
m uhasarasına daldığını, bu hal ile, d e1
1598 ğil kendisi. Erdel için bile teh lik eli o-
senesinde Varat ve Budin ö-
nüııdeki m uharebelerden başka üçüncü lam ıyacağım anlayınca, niyetini d eğiş­
bir cephe halinde N iğbolu önünde de tirmiş ve bir hile tertibiyle Osmanlı
çarpışm a vuku buldu. O sm anhlar iciıı k u vvetlerin i ezm eyi tasarlam ıştı.
buradaki savaş da m üsait cereyan etm e­ Voyvodanın hilesin d en haberi olm a­
di. Tuna voyvodası M ihai V iteazul’un yan Hafız Ahmed Paşa N iğbolu önüne
bir hilesine maruz kalındı. çadır kurarak M ihai’y i beklem ekteyken,
Bosna beylerbeyi iken .Tuııa m uha­ üzerleri kırm ızı çuha örtülü arabaların
fızlığına tayin edilen Hafjz A hm ed Pa­ geldiği görülmüş, bunların ne olduğu so­
şa 1598 ekim inde, Adana beyi Ramazaıı- rulunca. «hediye arabalarıdır» cevabı v e ­

B udin’iu 1598 de A v u s tu r y a lIla r ta r a fın d a n m u h a s arası

1645
rilm işti. Arabalar yaklaşm aktayken bir­
denbire yirm i bin Eflak askeri çıkarak.
Tiiı'kiere hücuma geçm işti. Yanında an­
cak üç bin kadar adamı olan Hafız A h­
m ed Paşa merasim için geldiğinden m a­
iyetindeki askerin ekserisi silâhlanm a­
mış vaziyetteydi. H ediye getirdiği söyle­
nen arabaların top naklettiği, o sırada
top ateşinin bagîam asiyle meydana ç ık ­
m ıştı. Bu m üthiş baskına ve pek k ıt im ­
kânı ara rağmen m ücadeleye atılan T ü ik -
lerin hem en hemen hepsi denecek kada­
rı şehit düşmüş, Hafız Ahm ed Paşa bili
m üşkilâtla Tırnova’va kaçmıştı.
Eflak voyvodası bu hareketi m ü te­
akip N iğbolu’yu yirm i gün kadar m uha­
sara etm iş, ancak H aiız Ahm ed Paşanın
kuvvet toplıyarak N iğbolu’ya ilerled iğ i­
ni duyunca, m uhasarayı kaldırıp Bükreş
tarafına çekilm işti. Voyvoda Mihai'yıin
askerleri bu baskın sırasında, Hafız A h -
rned Paşanın, sarığı dahil olmak üzere
elbiselerini ele geçirm işler, voyvoda da
bunları bir kadına giydirip «Paşayı tu t­
tum! gelip görün» ve «ünün bundan
Eski Niğbolu'dan göriinüş
Eski Razgrad’rîan görünüş
1646
iarkı yoktur» gibi sözlerle kadını asker
arasında dolaştırm ış tır.
Hafız A hm ed Paşa, Eflak voyvod a­
sının çekilm esinden sonra N iğbolu’y a g e­
lerek. kalesinin muhasarada zarar görüp
y ık ıla n yerlerini tam ir etm iş, ondan
sonra kışlam ak üzere Razgrad’a çek ilm iş­
tir. Orada iken İstanbul’a çağrılm ış ve
Dördüncü vezir Mahmud Paşa Tuna m u-
h a fızlığıyle onun yerine gönderilmiştir.
Hoca S a d ed d in ’in S a ü rcı M ehm ed
P a şa ’y a m ektubu
Satırcı M ehmed Paşanın yanlış h a­
reketi yüzünden binlerce Türkün ölm e­
si, üç kalenin elden çıkması, B udin’in
muhasaraya maruz kalm ası ve ayrıca
ordu, efradının pek çok eziyet çekmesi
ruhlarda derin yaralar açmıştı. Bu acı­
y ı duyanlardan ve serdarın hatasını iyi
ölçebilenlerden birisi de şeyhülislâm H o­
ca Sadeddin Efendi idi. Bu m eşhur şah­
siyet, Satırcı Mehmed Paşa ile dost , bu­
lunm asın a rağmen ona bir m ektup yaz­
maktan kendini alamadı. Serdarın B el-
grad’a çekilişi sırasında yazılm ış olan
bu. mektupta, Sadeddin Efendi, işlenen
hataların nelerden, ibaret bulunduğunu
bir bir saym akta ve ayrıca halkın du y­
duğu üzüntü ile m îlletin uğradığı zarar­
ları da teşrih etm ektedir.
îşlerin çok bozuk gittiği bir devir­
de bile, işlenen hataları ve m illetin ızdı-
rabını gören d evlet adamlarının m evcu­
diyetini belirtm esi bakımından, Saded­
din Efendi’nin m ektubu hayli ehem m i­
y e t taşır. Hoca Sadeddin Efendi, satır­
larının arasında tarizler de bulunan bu
uzun mektubunun sonunu şöyle bağla­
maktadır (N aim â C: 1, s: 208): «P ey­
gam berim iz bile istişareye kıym et verir
v e onun üm m etinde sünneti câri iken,
bunun terk olunup bir hevaşi v e hüd-
dam sözü ile hareket edilm esi h avas ve
avam arasında doğru görülm em iştir. Siz
fakirlikten yetişm iş ağalarsınız. Hazine
sahibi olduğunuz söyleniyor. H evaşiye
aldanm ak ekâbire düşer mi? B ir kaleyi
ki, kıral bir tarihte kırk beş gün döğüp
alm aya kaadir olanı ayıp geriye dönmüş
v e o tarihten beri tahkim ine ihtim am
olunm uşken, üç top iie zaptetm ek iste­
m ek ve o bahane ile daha mühim d ev ­
let ve padişah hizm etinden geri kalmak
akla sığar mı? Budin !i bu şek le koymak
reva m ı idi? Bu kadar C m m et-i Muham-
medin diyarına v e İslâm v e devlete za ­
af eriştirenin cevabını kim verir?s-.
D am ad İbrahim P a şa ’m n
üçiincü sadareti v e ord u ya serd arlığı
Satırcı M ehmed Paşanın Belgrad
kışlağına m uvasalatından biı- ay kadar
sonra İstanbul’da sadaret makamında
değişiklik yapıldı. N ıkris hastalığına
m üptelâ olan Cerrah Mehmed Paşa y a ­
ta ğıtıdan çıkam adığından D ivaıı-ı hüm â­
yûna gidem em ekte. bunun için n işan cı­
yı konağına getirterek devlet işlerini o-
nun vasıtasiyle gördürm ekteydi. Bu v a ­
ziyet karşısında: «Bu d e v let-i aliyyede
bedel ile vezaret m üm kin ve münasip
değildir, vek âlet ile sadaret olmaz!» şek ­
lind e şikâyetvari sözler söylenm eye b a ş­
lanınca kendisi azledildi (6 ocak 1599).
Şahsi ihtirasların kaynaştığı, rüşvet ve
iltim asların pek bol olduğu bu devirde
m üstakim adam bulm ak da h a y li güç­
tü. Onun için, m azisi p a ıia k olm amakla
beraber m ühr-ü hüm ayun üçüncü defa
Damad İbrahim Paşaya verildi.
Sadrazam değişikliklerinde um um i­
y etle görüldüğü Üzere, m ühr-ü hum ayu-
nu Dam ad İbrahim Paşanın teslim al-
m asiyle, bu defa da yüksek d ev let m e­
m uriyetlerinde bazı değişik lik ler ya p ıl­
dı. Bu cüm leden olarak: K aptan-ı derya
H alil Paşa sadaret kaym akam lığına, Ci-
ğala-zâde Sinan Paşa ikinci defa Kap­
ta n-,ı deryalığa getirildi. îlk .'plândaki
bu tayinlerden sonra da Burhan. Efendi
sefer defterdarlığına, H açova’ zaferna-
m esini kalem e alm ış olan Lâm A li Çe­
lebi defterdarlığa, defterdar kaym aka­
m ı û k çu -zâd e nişancılığa. Mehdi Ç ele­
bi reisülküttabhğa, V arat muhasarası
sırasında Satırcı M ehmed Paşanın k âti­
bi olası m üverrih Haşan B ey-zâd e sad­
râzamın tezkireciliğine tayin edildi.
Bu tayinlerin yapıldığı aylar zarfın­
da en mühim değişikliklerden biri de
Veziriazam Damad İbrahim Paşaya ser-
darlığın tevcihi idi. N aim â tarihinin bi­
rinci cildinin 214 üncü sayfasındaki
«İbrahim Paşa dört ay der-i devlette
mukim olduktan sonra Engerus-u men­
1647
hus Üzerine serdar olup gitm eğe memur
oldu» cüm lesinden anlaşıldığı üzere, bu
vazife ona dört ay sonra verilm işti. Da­
mad İbrahim Paşa yola çıkarken fazla
bir hazırlık yapm ak ihtiyacını h issetm e­
di. Zira ordu efradı o senenin kışını Ru­
m eli’de geçirm ekteydi. 23 m ayıs 1599
(27 şevval 1007) günü m erasim le İstan­
bul'dan hareket ettiği sırada yanında
en m ühim kuvvet olarak yeniçeri ağası
Tırnakçı Haşan A ğanın em rindeki y e­
niçeri v e altı b ö lü k halkından m ürek­
kep kapıkulu askeri vardı.
S attrcı M ehm ed P a şa ’nın İdamı
Damad İbrahim Paşa veziriazam o -
lunca Satırcı Mehmed Paşanın düşmanı
kesildi. Lâkin, bir kaç sene önce Fer-
had Paşayı m ahvetm eye uğraşırken n a­
sıl peşinen hissiyatını gizlediyse, bu de­
fa da böyle yaptı. İstanbul’dan hareket
edinceye kadar geçen dört ay zarfında,
açılıca onun aleyhinde bir hareketi g ö ­
rülm ediği gibi, yolun F ilib e’y e kadar o-
lan kısm ında da yine pek bir şeyi sezil­
medi. 1598 yazındaki m u vaffak iyetsizli-
ğe, hakikaten Satırcı Mehmed Paşa â -
m il olmak ve Hoca Sadeddin E fendi’nin
m ektubunda işaret edildiği üzere; hü­
küm et m ahfilincc de suçlandırılm akla
beraber, bu suçlandırmada Damad İbra­
him Paşanın h üviyeti ortalarda görün­
mez gibiydi. Fakat, m evcut havadan is­
tifade suretiyle ' S atırcı’nın aleyhinde
çalışanların en başında Damad İbra­
him Paşa’nm bizzat kendisi vardı. Sabık
S erd a n n idam ına en son m üessir olan
şey de yin e Damad İbrahim Paşa’nm fi­
kir ve m ütaleası idi.
Damad İbrahim Paşa F ilib e’y e var­
dığı zaman, Kırını hanı Gazi G iray’m a-
damı Abdülâziz A ğa ile karşılaştı. Ha­
şan B ey-zâde tarihinde kaydedildiğine
göre; bu ada m , Satırcı M ehmed Paga'nm,
S ilistre eyâletini Kırım hanına arpalık
olarak verm iş bulunduğunu bildiriyor
ve veziriazamdan bu tevcihin teyidini
istiyordu. Damad İbrahim Paşa bunu ö ğ ­
renince, bu tevcih tanındığı takdirde
Kırım hanının Tuna kıyılarına y erleşe­
ceğini derhal İstanbul’a arzetti. B îr ka­
rışıklığa m eydan verm em ek için de Sa-
tırcı’nm kararım tasvip eder göründü-
 A yrıca, Satırcı’nm Kırım hanı ile kaç­
m asını önlem ek gayesiyle ona iltifatkâr
m ektuplar yazdı.
İstanbul’a giden adam vasıtasiyle
S atırcı’nm id a m ı için ferman istihsal o-
lundu. Damad İbrahim Paşa vaziyetten
haberdar değilm iş gibi davranarak y e ­
niçeri A ğası Tırnakçı Haşan A ğayı ön ­
den B elgrad’a gönderdi. Y eniçeri ağası
6 tem muzda Belgrad civarındaki H isar­
lık m evk iin e gelince Satırcı Mehmed
Paşa ağaya bir ziyafet çekti. Z iyafet es­
nasında yeniçeri ağası koynundan pad i­
şahın ferm anını çıkardı. B aşarısız ku­
mandan Satırcı Mehmed Paşa'nm k ad e­
re boyun eğm ekten gayri yapacak bir
şeyi yoktu. N ihayet yayabaşılar idam i-
şini icra eylediler.
Sadrıâzam Damad İbrahim Paşa i-
dam ferm anının infazını içten gayet lerbeyi M ahmud Paşa ve Silâhdar ağa­
m em nuniyetle karşıladığı halde, dıştan
üzüntü v e hayret ifade etti. İdam h a b e­
rini aldığı zaman, «benim haberim o l­
madan bu iş nasıl yapılır?» diye sö y le ­
nerek, etrafındakilere, bundan habersiz­
liğine dair câli yem inler etti. Damad
İbrahim Paşa h ileli hareketine devam ­
la, sipahiler ağası Alaca M ehmed A ğaya
defterdar E km ekci-zâde’nin hapsini em ­
retti. A laca Mehmed bu emri yerine g e ­
tirince, Damad İbrahim Paşa, gûya bun­
dan habersiz görünerek sipahiler a ğası­
nı yanına çağırıp m üthiş azarladı. E k-
m ekci-zâde, serdar kethüdasının adamı
olduğundan, bu emri tatbik eden sipa­
hiler ağası ondan çekiniyor v e sadrıâ-
zam s »kethüda beni perişan eder» d i­
yordu. Damad İbrahim Paşa, sipahiler
ağasın a, kethüdadan korkm am asını, k en ­
di emrini tatbik etm esini hususî şe k il­
de bildiriyordu. Bu çirkin kom ediler
devam ederken E km ekci-zâde, sadrıâ-
zama bir hayli rüşvetler yedirerek h a ­
pisten kurtulduğu gibi m em uriyetini b i­
le m uhafaza eyledi.
Satırcı M ehmed Paşa’nm m uvaffa-
k ıyetsizlik le dolu olan iki senelik serdar- elçisin i tahliyesinin bir h ü sn ü n iyet ese ­
lığınm arkasından, o kötü d evreyi k a­
patm ak üzere yola çıkm ış bulunan V ezi-
riâzam Damad İbrahim Paşa, daha işin
başlangıcında böyle çeşitli h ileler ç e v i­ gelince veziriazam kayıkla nehri geçe­
riyordu. Satırcrnm idam ı ve E km ekci-
zâde h âdisesini P eçev î ve Haşan B ey -zâ - rım hanı bu 2iyareti iade eylem edi. Çe­
rleVe istinaden nakleden N aim â. sö zle­
rinin sonunu «bu m akule ev za -ı garib e­
1648
si çok v e hile ve hud'asına n ih a y et yok
bir vezir idi» cü m lesiyle belirtm ektedir.
D am ad İb rah im P aşa’nın U y v a r’a
kadar yü rü y ü şü
Veziriazam Serdar İbrahim Paşa
B eigrad’da fazla kalm ıyarak m u vasala­
tının ondördüncü günü buradan hareket
etti (24 tem muz 1599). A ğustosun 19 u n ­
da Mohaç sahrasına varınca Rumeli b e y ­
lerb eyi M ehmed Paşa ve Rakka b ey ler­
beyi Ah Paşa kendisine iltihak eyledi.
Buradan Budin'e uzanan y o l üzerinde
de daha bazı iltihaklar vukubuldu. Sa-
tırcı Mehmed Paşa’nm idam ına içerle­
yen Kırım hanının sadrıâzamın m a iy e­
tine katlim ly a cağından güphele» ildiği n-
den Mi hal içli Ahm ed Paşa, Sivas b ey ­
sı Gazi Gıray’a gönderildi. Bunlar tâ-
zim kâr ifade ve hareketlerle Kırım h a ­
nını sefere davet ettiler. Bu vaziyet kar­
şısında, sefere katılm adığı takdirde fena
ihtilâfların doğabileceğinden çekinen
Gazi Giray 1598/1599 kışını geçirdiği
Segedin civarındaki Sonbur’dan hareke­
te geçti.
Damad İbrahim Paşa Mohaç sahra­
sından sonraki m enzillerinden Tuna k e ­
narındaki Gölbaşı m evkiine vardığı za­
man K ırım hanından bir m ektup aldı.
Gazi Giray bu mektubunda, A vusturya­
lIla rın su lh için kendisine adam v e h a ­
ber gönderm iş olduklarını bildiriyordu.
Bizim kaynakların, ilk sulh teşebbüsü­
nü bu şek ild e kaydetm elerine m ukanıl
Hammer, «D evlet-i O sm aniye tarihi» i-
sim li eserinin yed in ci cildinin 235 inci
sayfasında, bu teşebbüsün Türklerden
geldiğini, Damad İbrahim P aşa’nın A -
Vusturya im paratoruna 24 haziran 1599
tarihli bir m ektup yazarak harbin çık ­
masından v e verdiği neticelerden Koca
Sinan P aşa’n m m es’u l olduğunu, O sm an­
lI hüküm etinin, İstanbul’daki A vusturya
ri bulunduğunu zikrettiğinden b a h set­
mektedir.
Kırım hanı, Tuna kenarına kadar
rek Gazi G iray’ı ziyaret etti. Fakat K ı­
kin gen lik te devam eyled iği cihetle K ı­
rım askeri Tuna’nın sol kıyısından, v e -
 ziriâzam da sağ. k ıyısından ilerliverel?
18 eylülde Budin güneyindeki G ü rz-il-
ya s tepesine vasıl oldu. Bir sene önce
şiddetli bir muhasara görm üş olan B u ­
din halkı sadnâzam jıı ordu ile g elişin -
den pek m em nun olup, m üverrih P eee-
v î’nin ifadesiyle «tâze can buldu*.
Serdar Damad İbrahim Paşa B u-
din'de uzun m üddet oturm ıyarak karşı­
ya Peşte tarafına geçti. O sırada düşm a­
nın Gran (Esztergom , U sturgon) m kar­
şı tarafında, Türklerin C iğerdelen d ed ik ­
leri Parkany’de olduğu haber alın d ığın ­
dan Tuna’m n sol kıyısı takip edilerek
ilerlenm eğe başlandı (30 ey lü l). A rm ut­
lu denilen m evkide konaklandığı sırada
Vaç (W aitzen) ta bulunan A vusturya­
lIlar kaleyi yakarak çek ilip gittiler.
Osmanlı ordusu Vaç civarına ulaşın­
ca, AvusturyalIların sulh . müzakeresi a-
çılm asm a dair bir tek lifleriy le karşıla­
şıldı. Osmanh karargâhına g elen A vu s­
turya memuru, bu m aksat için, Osman­
~ y .y /r/sş^ r- •
P arkany (Ciğerdelen) ve önünde toplanan düşm an kuvvetleri
1649
lI ordusunun üç günlüğüne hareketini
tehirini ve m üzakereye katılarak m e­
murların tayinini istiyordu. T eklif m ü­
sait telâkki edildiğinden, Murad Paşa
(K u yu cu ), Kırım ham namına, onun a-
dam larn d an Ahmed A ğa ve ayrıca il e h -
mod kethüda’daıı m ürekkep h ey et m ü­
zakerelerde bulunmak üzere A vusturya
karargâhına gittiler. Lâkin bu görüşm e­
lerde anlaşm aya varılam adığından O s­
m anh h ey’eti geriye döndü.
Sulh müzakeresi için Osmanlı ordu­
sunun hareketini d u rd u rm ası' A vustur­
yalIların işine yaradı. Zira A vusturyalI­
lar bu iki üç günlük duraklam adan fa y ­
dalanarak tedbirlerini daha fazla sık ı-
laştırdılar. Osmanh ordusu yürüyüşüne
devam ederken Neograd kalesi m uhafız­
lar; ordunun ilerleyişin i top ateşi ile en ­
gellem ek istedilerse de buna m uvaffak
olamadılar. Türkler de buranın fethi i-
çin ne asker ne de zaman ayırm ayıp y o l­
larına devam ettiler. Bu arada güzergâh-
Şİ&4Ş
 tâki askeri m evkilerden Vısegrad kar­
şısındaki Yeni Palanka raptedildi.
Osmanlı ordusu Gran'a yaklaşırken
Parkany (C iğerdelen) de bulunan d ü ş­
man ordusu, Gran’dan Parkany’y e g eç i­
len köprüyü yıkm ış, bir taraftan da tek­
rar sulh m üzakeresi için teşebbüste bu­
lunm uştu. Naimâ ve Haşan B ey-zâd e g i­
bi O sm anlı m üverrihlerinin düşman h i­
lesi addettikleri bu yen i tek life karşı da
Damad İbrahim Paşa kulaklarını tıkam a­
dı. Bir önceki m üracaat sırasında gön­
derm iş olduğu h eyeti bir defa daha A -
vusturya karargâhına yolladı. A vu stu r­
yalIlar, Estergom ’a bedel Eğri’ilitt v e r il­
m esini istediklerinden anlaşılam adı. J îu -
rad Paşa’nm idaresindeki Osmanlı h e­
y e ti geri dönerken rehineler de mü te ­
feab ilen iade edildiler. B unun üzerine
P arkany’de kalm ayı doğru bulm ayan A -
vusturya ordusu Komarom (Komran,
Kornom) a çekildi.
A vusturyalIların m uayyen bir y e r ­
de kalm ak istem edikleri ve n ih a y et bir
m eydan m uharebesine yanaşm adıkları
belli olm aktaydı. M üzakere teşebbüsleri
ve Osmanlı ordusu ilerledikçe geriye çe­
k ilişleri bunun ifadesiydi. A vusturya m ü­
racaatlarını m üsait karşıladığına göre,
V eziriâzam Damad İbrahim Faşa’nııı da
inatçı şekilde büyük iddia sahibi olm a­
d ığı anlaşılıyordu. M aamafih Osmanlı
serdarı, bu kadar m esafe katederek g e l­
dikten sonra A vusturya üzerine tazyik
icra eylem ek ten geri kalm adı. Son sulh
tek lifin in bir n eticeye ulaşm am ası üze­
rine Kırım süvarilerini akm a m em ur e t­
ti. Tatar atlılarının bir kaç gün süren
akını neticesinde düşman toprağında
yapılan hasar ve alınan esir pek fazla
değildi. Kırım süvarileri akm a çık tık la­
rı zaman ordunun esas büyük kısm ı
Parkany’den kuzey batı istikam etinde i-
1 eri em eve başlam ıştı. P eçevî’ye göre 16
ekim de U yvar önütıe m uvasalat olu n ­
du. A kından dönen süvariler de bura­
da orduya katıldılar. Osmanlı ordusu.
A lm anların N euhausel dedikleri U yvar
(U jvar) önünde iki gün kalıp, sefer m ev ­
sim inin artık iyice geçm ekte olduğu n a ­
zarı itibara alınarak g eriye dönüldü.
F ülck v e Hatvan. yolunu takip eden or­
du 26 ekim de P eşte'ye m u vasalat e y le ­
di.
1599 sefer m evsim i zarfında ordu­
1650
nun uzun y o lia r katederek U yvar önüne
gelm esi dışında m ühim bir şe y olm am ış­
tı. Ordu R um eli’de kışladığı takdirde
g elecek baharda, yorgunluk çekilm eden
ve zaman kaybedilm eden derhal işe g i­
rişilebilirdi. Bunun için, Damad İbra­
him Paşa Kırım hanının M acaristan’da
kışlam asını isted iyse de o kabul etm e­
di. Kırım hanı Gazi Giray veziriazam a
itim ad edem iyor, bu yüzden de ona yüz
verm iyordu. M üverrih N aim â’nın d iliy ­
le: «Han ile serdarın arası şeker âb idi,
İbrahim Paşa ne denlu tevazu etti ise
han aldırış etm eyip asla gü ler yüz g ö s­
term edi v e bir kere otağına gelm edi;
ekseriya at sırtında m ülakat olup görü­
şürler id is.
Kırım hanının m em leketine gitm e­
si ordunun R um eli’de kışlam a plânında
epeyce değişik lik yapılm asını gerek tir­
di. Damad İbrahim Paşa 26 kasım 1593
da B elgrad’a vardıktan sonra A nadolu
askerini de m em leketlerine gönderdi.
Rumeli askerini ise kışlaklara taksim
etti. Y eniçeri ağası Tırnakçı Haşan Ağa
da kapıkulunun m ühim kısm ı ile İstan ­
bul'a gitti.
Dam ad İbrahim Paşa, bu sefer es*
nasıiîda bir çarpışma yapm am akla b era­
ber seferi faydalı bir n eticeye u laştır­
m aya çalıştı. Seferin devam ı boyunca
ordunun intizam ı fevkalâde idi. R eaya’-
m ıı getirdiği buğday vesaire gib i m ad ­
delerin bir habbesinin bile parasız alın ­
m asına m âni oldu. B u yönden pek titiz
v e düzenli hareket edildiğinden hem re­
aya m em nun kaldı, hem de ordu hiç er­
zak sık ın tısı çekm edi. A skerin h ak sızlı­
ğına hiç rastlanm adı v e bu m evzuda hiç
bir şik â y et de görülm edi.
Damad İbrahim P aşa’nm bu d^vra
nışı bilhassa hıristiyaıı tebaa üzerinde
h avli g e n îş; çapta tesir icra eylem ek ten
geri kalm adı. Damad İbrahim Paga, hı~
ristiyaaları hoş tutm aya çalışırken, riya
derecesinde ileri g ittiğ i de oldu. Meselâ:
P ojega h ırlstiy a n la n şehirdeki kadıyı
öldürm üşlerdi. B u v aziyet kargısında
m esullerin ortaya konup cezalandırıl­
m ası icap ederken o, kadı’m n öldürülü­
şünün kendi em riyle ve kanun dairesin­
de vuku bulduğuna dair P ojega halkına
m ektup gönderdi. Bu şek ild ik ; hareke­
tine itiraz edenlere «vakitsiz bir şiddet
ile reayayı düşm an kucağına mı düşü­ tanırlarsa, bu onun için m azhariyetlerin
relim?» cevabını verdi. en büyüğü olacaktı. A vusturyalIlar, M i­
Damad İbrahim P aşa’nın inzibat ve h ai’nin E rdel’e sahip çıkmasını arzu la­
asayişi tem in yolundaki uğraşm alarının m adıkları cihetle, h arb in uzun sü rü şü n ­
bir sonucu olarak D rava nehri boyunda­ den bunalan O sm anlIların bu hallerinden
ki heiduk (haydut) ların im hası da im ­ istifadeyi düşünm üş olması da m u h te­
kân dahiline girdi. K öyden köye gitm eyi meldi.
im kânsızlaştıracak derecede bu bölgeyi
haraca kesm iş olan haydutların imhası Papa kalesi m uhafızlarının
pek m em nuniyetle karşılandı. Damad İb­ m ü r a c a a tı
rahim Paşa bu işi h ıristiyan m ilis kuv­
vetleriyle başardı. Dört sene m üddetle Türklerin e lin ­
A sayişin tem ini, askerin intizam da­ de kalm ış olan Papa kalesini A vusturya­
hilinde hareketi, hıristiyanlarm yüzüne lIlar 1598 ağustosu sonlarında istirdat
gülünerek iyi m uam elenin yanıbaşında ettikleri zaman, içerisine m uhafız o la ­
taltif ve ihsanların da y er alm ası üzuri- rak Alm an ve Macarlardan başka üç bin
ne Sırbistan ve hattâ M acaristan’da Hı­ kişi kadar Fransız ve Ulah koym uşlar­
ristiyan halk eskisi gibi Osmanlı idare­ dı. A lm an v e M acarlarla geçinem iyen
sin e bağlandı. Fransızlar kale dahilinde onlarla m üca­
dele bile etm işler v e hattâ M acarların
E flak voyvodasının bir çoğunu öldürm üşlerdi.
itaatini arzetnıesi İşte Damad İbrahim Paşa’nııı B e l-
grad’da kışladığı devrede vuku bulan bu
V eziriâzam Damad İbrahim Paşa’nın hâdiseleri m üteakip Fransız m uhafızlar.
L'yvar seferinden dönüşü sırasında göze Belgrad m uhafazasında bulunan Rum e­
çarpan m ühim bir hâdise de, Eflak v o y ­ li beylerbeyi M ehmed Paşa v e îstolni
vodası M ihai’nin itaatim arzetm esidir. Belgrad m uhafazasında kalan Bosna b ey ­
Mihai bunu veziriâzam a elçi gönderm ek lerbeyi Derviş Paşa’y a adamlar gönde­
suretiyle bildirm iştir. Eflak elçisi, B el­ rerek, alacakları olan 60 bin duka ken ­
grad’a dönm ekte olan Osm anlı ordusu­ dilerine ödendiği takdirde k aleyi Türk-
na 18 kasım 1599 (29 rebiülahır 1008) lere teslim edeceklerini bildirm işlerdir.
da m ülâki olm uştur. H âdise epeyce e-
hem m iyetli olduğu halde Osm anlı m ü­
verrihleri bunun üzerinde fazla durma­
m ışlardır. M eselâ N aim â, tarihinin b i­
rinci cildinin 225 inci sayfasında, bunu;
«Mihal lâinin E rdel’e istilâsı haberi şa­
yi oldu; rebiülahırm yirm i dokuzunda
Sonbur’a varıldıkta, m esfu r M ihal tara­
fından mektup ile adam gelüp v ilâ y et-i
E rdel-i zapt ettiğin v e itaatta sabit k a ­
dem olduğun ilâm etti » cü m lesiyle k ısa­
ca geçiştirm ektedir.
M ihai’nin itaatim arzedişinin h a k i­
kî sebebini, o sn'ada, O sm anlılar tarafın­
dan ezileceğin i düşünm esinde değil,
T ürklerle anlaşm asının kendisine daha
fazla m enfaat tem in edeceğini hesapla­
m ış olm asında aramak lâzım dır. Zira,
N iğbolu’da baskına uğratılan Hafız A h­
med Paşa’nm yerine Tuna m uhafızlığına
tayin edilen vezir Mahmud Paşa Eflak
arazisine asker şevketm iş ise de, bu e-
hem m iyetli bir şey değildi. H albuki, O s­ İbrahim P aşa’mn Drava boyunda
m anlIlar M ihai'nin E rdel’e hâkim iyetini im ha ettiği Heiduk'lardaıı tipler

1651
D erviş Paşa bir taraftan kethüdası Abdi
A ğa ile İstolrii Belgrad sancak beyini
bir m iktar askerle m uhafızların yardı­
mına gönderirken öte yandan da vazi­
yetten B elgrad’daki sadrıâzamı haber­
dar etm iştir. Hâdise İstanbul’a kadar
aksetm iş ve m uhafızların istedikleri 60
bin dukadan onbinin peşinen, gerisinin
de taksitlerle ödenm esi kabul olunm uş­
tur.
Papa kalesi hâdisesinin bundan son­
raki kısm ı için, Kâtib Ç elebi’nin «Fez­
leke» sinde verilen bilgi Haşan B ey -zâ -
de ve Topçular kâtibi A bdulkadir E fen-
di’nin eserlerindeki m alûm ata uym am ak­
tadır. Kâtib Ç elebi’y e göre: A vusturya­
lIla r durumdan haberdar olunca Papa
kalesinin etrafını askerle çevirm işler,
Fransız m uhafızlar bunlara karşı koya­
rak bir ay çarpışm ışlar, n ih ayet başa ç ı­
kamayacaklarını anlayınca bir gece ka­
leden çıkıp altı m il m esafedeki îstolni
KANİJE FETHİ VE M ÜDAFAASI
A vusturya harbinin bundan sonraki
kısm ında Kanije k alesinin zaptının ve
bilahara şanlı m üdafaasının ehem m iyeti
büyüktür. K anije’nin gerek zaptı, • g e ­
rekse m üdafaası harbin n eticesi üzerine
bir h ayli tesir icra eylem iştir. Bu kale
etrafında yapılan m uharebelerin ehem ­
m iyeti ile neticeye tesiri, elb ette vu k u ­
atın tetkiki sonunda daha iyi anlaşıla­
caktır.
1599/1600 kışım B elgrad’da geçiren
Veziriâzam v e Serdar Damad İbrahim
Paşa 1008 zilhiccesinde (13 haziran - 12
temmuz 1600) sahraya çıktı. Sahrada
kaldığı m üddet zarfında sefer h azırlığiy-
le m eşgul oldu. Bu arada yeniçeri ağa­
sı Tırnakçı Hasaıı A ğa da İstanbul’dan
yeniçeri, topçu v e cebeci efradı ile g e ­
lerek serdara m ülâki oldu. Kırım hanı­
na da sefere katılm ası için m ektup y a ­
zılm ışsa da o, bir akrabasının emrinde
bir kaç bin tatar süvarisi gönderm ekle
iktifa eyledi.
Damad İbrahim Paşa, K ırım ’dan bir
miktar süvarisinin gelm ekte olduğunu
öğrendikten sonra A ğustos başlarında
B elgrad’dan hareket etti. Sava köprüsü­
nü geçip «Zemon» sahrasına dahil olur­
ken Damad İbrahim P aşa’nm niyeti
1652
B elgrad toprağına can atm aya ça lışm ış­
lardır. Fakat A vusturya ve Macar ask e­
ri bunları takip etm iş kaleden çıkan, i-
ki bin kişinin büyük kısmı öldürülm üş,
bunlardan ancak beş altı yüz kişi sağ
salim Türklere iltihak eyliyebilm iştir.
Hasaıı B ev-zâd e v e Abdulkâdir Efendi
ise; B osna beylerbeyi D erviş Paşa’nın
Papa kalesi önüne kadar gitm iş olduğu­
nu v e 60 bin dukaya ait anlaşm anın im ­
zasını m üteakip kaleyi Türklere teslim
ettik lerin i, bu teslim üzerine kaleden ç ı­
kan iki bin Fransızın îsto ln i B elgrad’a
geldiklerini kaydetm ekte, m ezkûr Frenk-
lerin çok sadık bir tebaa durumu ik ti-
sab eyled ik lerin i, Kanije harbinde ilk
defa bunların kaleye girdiklerini, hattâ
bundan yirm i sene sonraki ik in ci Os­
m an’ın Hotin seferinde bile bunlardan
bir kaç yüz kişinin hazır bulunm uş old u ­
ğunu ilâ v e ederler.
Esztergom (Gran) üzerine yürüm ekti.
Onun için gem ilerle Budin’e erzak sev -
kolundu. Esztergom fethi için yoluna
devam eden Damad İbrahim Paşa, B el­
grad’dan itibaren yedinci m enzilde Eszeg
(Ösek, Osek) e v a sıl oldu. Buradaki köp­
rüden D rava’nm karşı yakasına geçm ek
için ordu Ö sek’te üç gün kaldı.
Ordu Ö sek’te iken, B udin b ey lerb ey ­
liğinden m azûl olup Peçuy (P ecs) da o-
turan T iryaki Haşan Paşa vezirıâzam a
mülâki oldu. Tiryaki Hasaıı Paşa bura­
y a gelirk en bir düşm an birliği Ösek köp ­
rüsünü kesm ek istem işti. Tecrübeli k u ­
m andan gayet ustaca hareketlerle bun­
ları ezip Drava nehrine döktüğü için
Damad İbrahim Paşa tarafından iltifa t­
la karşılandı.
Ö sek’ten hareket edilm eden öncc
Damad İbrahim Paşa, düşman hakkında
bilgisine m üracaat ettiği Tiryaki Haşan
Paşa ile Esztergom ’a yapılacak sefer
hakkında da görüştü. Tiryaki Hasaıı Pa­
şa, K anije’de bulunan düşm an k u v v et­
lerinin um um iyetle pek cür’etkârnııe ha­
reket ettik lerin i, Ordunun Eszter:'om’;>
teveccühünden sonra köprüleri tahribe
çalışacaklarını; binaenaleyh, düşm an e -
linde b öyle bir k ale bırakılarak Esztor-
iîom'a ilerlenince, ordunun van tarafının
açık ve tehlikede bırakılm ış olacakı m,
bu bakım dan Esztergom yerin e K:«ı:jo
fethinin daha faydalı n etice verecftğıııi
beyan etti. O civardaki B abofca (S .jboc-
sa) kalesi de alınarak için e asker ko­
nulduğu takdirde B udin yolunun em ni­
y et altına gireceğin i söyledi. Tiryaki
Haşan Paşa’nm m üdafaa ettiğ i fik ir, o
arada aktedilen harp m eclisinde de b eğe-
nildiğinden, sefer kararı E sztergonı’dan
K anije’y e çevrildi.
Ösek köprüsü geçildikten sonra or­
du ku2ey yerin e batı istikam etine y ö ­
neldi. O arada D iyarbakır beylerbeyi
Murad Pasa ve Mehmed K ethüda bir
m iktar askerle Babofca ve Şikloş k a le­
lerinin fethine gönderildi. Ordudan a y ­
rılarak önden giden bu k u vvetler Babof-
ca’yı kuşattı. Yapılan çarpışm alar sıra­
sında Sigetvar sancak beyi D eli Nasuh
Bey'de şehitlere karıştı. N eticede B abof­
ca ffiüdafileri T ürklerle başa çıkamaya­
caklarını anladıklarından vırc ile kaleyi
teslim ettiler (5 eylü l 1600.) B öylece ilk
defa 1532, sonra 1566 (ikinci ciltte 854
v e 1181 inci sayfalara bakıma) yılında
zaptedüip bilahare elden çıkm ış bulu­
nan Babocsa üçüncü defa Türkîerin hâ­
kim iyetine girm iş oldu. Şikloş da bu a-
rada ayni şekilde eld e edildi.
K anije’nin muhasara v c zaptı
B abocsa’nm zaptından sonra aktedi-
len harp m eclisinde, K anije muhasarası
esnasında B u d in m uhafazasının nasıl te­
min edileceği m eselesi görüşüldü. N e ti­
cede Tiryaki Haşan Paşa’nın Budin m u­
hafızlığına gönderilm esi kararlaştırıldı­
ğından, kendisine B udin b eylerbeyliği
tevcih edilerek yola çıkarıldı. Geçen
sonbaharda Budin beylerbeyi Süieym an
Paşa m aiyetiyle bir gezinti sırasında A -
vusturyalılarm baskınına maruz kalıp e -
sir düştüğünden beri Budin'e yen i bir
vali tayin edilm em işti. O vakıttan beri
Rumeli beylerbeyi Lala Mehmed Paşa
esas vazifesine ilâ v eten Budin m uhafa­
zasını da deruhte etm ekteydi. T iryaki
Haşan Paşa vali sıfa tiy le bu m ühim şeh­
rin m uhafazasında bizzat meşguliyet d e­
ruhte edince. L ala M ehmed Faşa kendi
eyâleti askerini v e kale m uhasarasında
işe yarıyacak olan beş adet balyem ez
1653
topunu alarak Budin'den ayrıldı. Ordu­
ya iltih ak üzere gelirk en yolu üzerinde­
ki istoln i Belgı'ad’a uğrayarak, bir m üd­
d et önce Papa kalesinden gelm iş olan
Fraıısızları da yanına aldı. B olondvar ve
Lak palankalarını zaptettikten sonra Ka­
ni je ’de orduya mülâki oldu.
Damad İbrahim P aşa em rindeki or­
du 10 eylülde K anije önüne ulaştı. İlk
iki gün m etrislerin hazırlanm ası ve top­
ların m evzilere y erleştirilm esiy le g eçti­
ğinden esas muhasara 12 eylülde başla­
dı. Türkleriıı Kanije, M acarların N agy -
Kanisza, A lm anların Gross - Kanissa
dedikleri bu şehrin etrafı pek sulak ve
bataklıktı. Şehrin bu durum unu ele alan
Naim â «Varoşu toprak dolm a m etin v e
m üstahkem bir kale oiup, İki canibi b i­
rer ok atımı nehre varınca, sazlık v e
batak, ve n ehr-i m ezhur B alalı (B ala-
ton) gölünden çıkıp D rava’ya akar idi.
Etraf ve cknafı ormanlı, dağlarına m et­
ris ile vakin varm ak ne kabil v e ne la ­
ğım ile atmak mümkün, is e d en in top
ursak gömülür kalur» dem ektedir. Y ine
ayni m üellif, m uhasara esnasında kale
dibine varabilm ek için bataklığa bi.' ara­
ba genişliğinde hasır döşendiğini,, bunun
ancak bir gün dayandığını, ertesi gün
yenisinin yapıldığını kaydetm ektedir.
Bir çok eziyetlere katlanılm ak su re­
tiyle muharasaya devam edilirken K a­
nije kalesinde m üthiş bir infilak d u yu l­
du. İki saat m üddetle etraf toz v e d u ­
m an içinde kaldı. Dum anların çek ilm e­
sinden sonra kalenin iki büyük ku lesin ­
den birinin uçmuş olduğu görüldü. İn ­
filak, kaledeki Türk esirlerin barut de­
posunu ateşlem elerinden m eydana g e l­
m işti. Esirlerin zindanı barut m ahzeninin
üzerine isabet ettiğinden k ad ın v e ço ­
cuklar da dahil olduğu halde 170 Türk
esiri infilakla birlikte m ahvolm uştu. Bu
infilakı m üteakip bir kaç gün kaleden
top atılm ayıp sadece tüfenk atılm ıştır.
A vusturya im paratoru, B udin’e h ü ­
cum ettirm ek üzere asker hazırlatm ış­
ken, K anije’nin m uhasaraya maruz kal­
ması, kale m uhafızlarının da yardım is­
lem esi üzerine K anije’nin im dadına ko­
şulm asını em retti. Bu m aksat için ayrı­
lan 40 bili süvari ve piyadeden m ü teşek ­
k il bir k uvvet 7 ekim de K anije önünde
göründü. Yüz tane topu bulunan A vu s­
turya k u vveti Lorraine hanedanından
 M crcoeur dukası Philippe E m m anuel is ­
m inde bir Fransız asilzadesinin em rin -
deydi.
B unlar K auije önüne g elin ce derhal
m evzie girdiler. E vv elâ bulundukları
vcrde tahkim at icrasiyle tutunup, ondan
sonra kaleye barut v e cephane u la ştır­
m aya çalıştılar. V eziriazam Damad İb­
rahim Paşa bu v a ziy et karşısında ask eri­
nin bir kısm ını m uhasaradan çekerek
bunlara teveccüh eyled i. Ç arpışm aların
ilk anlarından itibaren A vusturyalIların
top v e tüfenk ateşlerinin k esa feti belli
oldu. A vusturya tüfenkdazlarm ın a teş­
leri karşısında yen içeriler âdeta hiç çar­
pışm adan geriye doğru kaçtılar. İki h a f­
ta kadar devam eden çarpışm alar boyun­
ca y en içerilerin korkaklıkları zâil olm a ­
dı. H ele bir gün kü tle halinde bird en ­
bire kaçıverince O sm anlı ordusunun
m erkez kesim inde tüfenk sesleri k e sili­
verdi. B ereket versin ki havanın puslu-
luğu yüzünden düşm an bunun pek far­
kına varmıyarak- T ürklerin harp h ile si­
n e atfetti. Y eniçerilerin korkaklıkları
büyük bir felâk ete y o l açacak derecede
berbattı. N aim â’nın (C: 1 S: 240) ifa d e­
siyle: «Serdar-ı nam dar orduda bulunan
m üteferrika ve sair asker ile süvar olup
yen içeri züm resini önüne katup küffara
karşu çıkm ıştı. K üffar-ı hakisar y e n i­
çeri alayına hücum ettik te, koyun sürü­
sü kurttan ürker gib i ürküp orduya fi­
rar ederken, serdarın önünden gürûh
gürûh geçtiler. Serd ar-ı ekrem bunlara:
B ehey yold aşlar niçin böyle edersiz! d i­
y e cenge teşvik eyled i, lâkin bu sözleri
fayda verm edi».
Y eniçerilerin korkaklık etm elerine
m ukabil ey â let askerleri iyi çarpıştı. Y e­
niçeri tüfenkend azlarıyle bir iş görü-
lem iyeceğiııi ü st üste m üşahede ey ley en
Damad İbrahim Paşa tatar süvarilerini
A vusturya ordusunun gerisini vurm aya
m em ur etti. Tatar süvarileri düşm an or­
dusunun zahire arabalarını hasara uğ­
ratırken tım arlı sipahiler de yanlara
doğru sarkm aya çalıştığın d an düşm an
kum andanı m ühim bir teh lik ey e maruz
kalm adan çekilm ek m ecburiyetinde k a l­
dı. B öylece 13/14 ekim gecesi K anije ö-
nünde ayrıldı. Bu çarpışm alar esn asın ­
da T ürkler üç bin şeh it verdi.
A vusturya ordusunun çek ilip g itm e­
sinden sonra m uhasara daha fazla şid ­
1654
detlendirildi. K aledeki m uhafızlar m ah­
zenin p atlam asiyle barutsuz k alm ış o l­
duklarından uzun m üddet m u k avem et e-
decek gibi değillerdi. Bu hal ile, bir m üd­
det sonra Karıije’nin düşm esi m ukad­
derdi. K en d ilerin e im dada g elen ler de
m ağluben çek ilip g ittik lerin e göre ya
biraz daha dayanıp m ukadder ölüm e bo­
yu n eğm ek, veyah u t da hayatlarını ku r­
taracak bir çareye başvurm aktan gayrı
yapacak kalm am ıştı. Z aten T ürkler sur­
larda bir h a y li ged ik ler açm ışlardı. Bu
arada um um î hücum a da h azırlan ıyor­
lardı. Hal böyle iken, m uhafızlar k aleyi
teslim edecek lerin i bildirdiler. N aim â'-
n ın ifad esiyle: «13 rebülahır (22 ekim )
gecesi tem am en yağm ur yağm ışk en sa -
bahadek y in e cenk m ünkati olm ayup,
yarın yürüyüşdür (um um î hücum ) deyu
askere tenbih olunm uş v e yü rü yü ş y o l­
ları odun v e m eşe ile yarıya kadar d o l­
m uştu. A lesseh er ask er-i İslâm y ü rü y ü ­
şe m untazır iken nagâh kal a kapusu ü -
zerine vire sancağı dikilüp em ân sadası
ayyuka çıktı».
N eticed e K anije m uhafızları ile v i­
re anlaşm ası im zalandı. B öyle 23 ekim
1600 günü Türk askeri K an ije’y e girdi
ve k ale burçlarında Türk bayrakları
dalgalanm aya başladı. Vire şartına o k a­
dar sıkı şek ild e riayet edildi ki. hiç bir
kim se en u fak şek ild e incinm ediği g ib i,
k aleyi terk ed en ler «tavuk ve kazları ile
tekne ve beşiklerini» bile rahatça g ö ­
türdüler. K aleden çıkanların şahsî e şy a ­
larını, g id ecek leri yere kadar, v eziriaza­
m ın em riy le tahsis edilen ik iyü z d eve
taşıdı. Ç ıkanların şahsî eşyaları dışında
kalan şe y le r ganim ete ayrıldı. Harp le ­
vazım ı arasında 76 topa sahip olundu.
B unların 51 tanesi büyük, 25 tanesi k ü ­
çük zarbzen topu idi.
K an ije’nin alınm asını m üteakip m ü ­
verrih Haşan B ey-zâd e'n in k a lem iy le fe ­
tihnam eler y a zılıp etrafa ulaklar ile g ö n ­
derildi. Z afer haberini İstan b u l’a d e f­
ter E m ini A bdi E fendi götürdü. P ad işa­
hın em riyle hüküm et m erkezinde üç gün
üç g ece şen lik ler yapıldı.
K anije yeni bir ey â let m erkezi itti­
haz olundu. B ey lerb ey liğ in e K östen d il
sancak b e y i A la c a -îl’li Haşan Paşa ta ­
y in edildi. Szigetvar, Ösek (E szeg ), S ik -
los (Ş ik lo ş), P eçuy (P ecs) sancakları
 arpalık olarak bu yen i e y â ­
lete bağlandı.
Bu işlerin b itirilm esin ­
den sonra ordu geri döndü.
Ö sck’e varılınca veziriazam
orduyu kışlak m ahallerine
tevzi etti. Rum eli b ey lerb ey ­
liğ i askerleri Frizrin’de, A -
ııadolu askerleri de B an va-
îuka’da kışlayacaktı. Y en i­
çeri ağası her zam an olduğu
gibi İstanbul’a gitti. V e V e ­
ziriazam Damad İbrahim Pa­
şa bu k ışı da B elgrad ’da g e ­
çiriyordu.

Veziriazam Dam ad
İbrahim P aşa’nın ölüm ü

V eziriazam D am ad İbra­
him Paşa 1601 sen esi baha­
rında A vusturya ile sulh im ­
kânlarını araştırm ak isted i.
Bu g aye ile vezir Mıırad
(K uyucu) Paşa ile M ehm ed
K ethüda’yı M ayıs ayı b a ş­
larında y o la çıkardı. Bunlar
E sztergom ’da A vu stu rya m e-
m urlariyle m ülakatta b u lu ­
nacaklardı. S ulh im k ân ları­
nı araştıracak h ey et yo la ç ı­
karken Sem endre sancak b e ­
y i de yan larına k atıld ı. S e -
m endre beyi Ö sek köprüsü­
nün öte tarafında bir p alan ­
ka in şasına m em urdu.
B unları gönderdikten bir
■müddet sonra B elgrad k ar­
şısındaki Zem on (Z em lin)
sahrasına çadır kurdurdu (1
tem m uz) ve Tırnakçı Haşan
A ğanın yerin e yen içeri ağa­
lığın a tâyin edilm iş olan G a­ K anije muhasarasında, barut deposunun
zanfer A ğanın dam adı A li in filâk ı (R icau t’dan)
A ğanın İstanbul’dan g e lm e ­
sini beklem eye koyuldu. Bu sırada Tir­ y i Lala M ehm ed Paşa’y a da acele h a ­
yaki H asaıı P a ş a y ı Kani j e b e y lerb ey li­ ber göndererek serdarlığı ken d isin e ter-
ğine tâyin etm iş bulunuyordu. k ettiğin i b ildirm işti. Fakat L ala M eh­
D am ad İbrahim Paşa otağa çıkışını m ed Paşa Belgrad'a yetişm ed en önce
takip eden bir kaç gün içinde h astalan ­ D am ad İbrahim P aşa ruhunu teslim e t ­
m ış ve h a stalığı sür’atle fenaya doğru ti (10 tem m uz 1601). Ü çüncü M urad’ın
gitm işti. Ölüm e doğru g ittiğin i sezen kızı A y şe S u itan ’m kocası olan Damad
Damad İbrahim P aşa, am ca-zâdesi M ur- İbrahim Paşa’nın cesedi İstanbul’a n ak ­
tsza P aşa’y ı çağırtm ış, R um eli b ey lerb e­ led ilerek Şehzade cam i’i avlusunda h a ­

1655
 zırlanan türbeye defnedildi. Damad İb­
rahim Paşa öldüğü sırada Ösek ilerisin ­
deki palanka’nın inşasın ı ikm al etm iş ci­
lan Murad P a şa n ın m aiyetin d ek i h e y e ­
tin sulh için, daha ileriy e gitm eleri işi
de geri kaldı.
Y em işçi Haşan F a şa ’mn
sadaret v e serdarlımı
Dam ad İbrahim P a şa n ın ölüm h a ­
beri İstanbul’a u laşın ca padişah sadaret
kaym akam lığında bulunan Y em işçi H a-
saıı Paşa'vı veziriazam yaptı ve serdar
olarak ordunun başına geçm esini de em ­
retti.
Y eni veziriazam , B elgrad ’a g id in ce­
ye kadar sefer m evsim in in g eçeceğin i i-
leri sürerek İstanbul’da kalm aya çalıştı.
Ordunun idaresinin serdar kaym akam ı
Lala M ehmed Paşa tarafından deruhte
■Olunmasını da bu m ünasebetle beyan
eylem ek teydi. Lâkin bu m evzuda ş e y ­
hülislâm Sunullah E fen d i’n in m u h alefe­
tiy le karşılaştı. S unullah E fendi «serda­
rın acele gitm esi ehem v e elzem dir» d i­
y e padişah nezdinde tesir icra ey le m e ­
si üzerine İstanbul’da kalam adı. Fakat
Sunullah E fe n d iy i azlettirm eden de h ü ­
küm et m erkezinden ayrılm adı.
Y em işçi Haşan Paşa, sadarete ta y i­
ninden İstanbul’dan a yrılın caya kadar
geçen yirm i gün kadar zam an zarfında
yü k sek m evk i işgal eden pek çok şahsın
vazifelerinde d eğişik lik ler yap tı. K im isi­
ni tam amen azletti, k im isinin de y e r le ­
rini değiştirdi. A zil ve teb d ile uğrattığı
m akam sahipleri arasında ilm iy e ricali
bilhassa başta geliyordu.
Y em işçi Haşan Paşa veziriâzam lığa
geçirilince, selefi Damad İbrahim P aşa’-
dan dul kalm ış olan A yşe Sultana da
talip oldu. Cepheye m em nun gitm esi ve
orada h ev esle çalışm ası için ricası ka­
bul edilerek A yşe Sultan ile nişaıılandı.
Y em işçi Haşan Paşa, Y edinci vezir
H alil Paşa’yı sadaret kaym akam lığına
bırakarak 0 ağustos 1601 (9 safer 1010)
de B elgrad ’a m üteveccih en İstanbul’dan
hareket etti. K ışa kalm adan orduya y e ­
tişeb ilm ek için acele edip sür’atli yol
aldığından, İstanbul’dan hareketinden
yirm i gün sonra B elgrad ’a ulaşıp Zem lin
(Z em m ı, Zemon) deki otağa dahil oldu
(6 eylü l 1601).
İCGÖ
İstolni B elgrad’m düşm esi
K anije gibi m ühim bir k alenin elden
gitm esin i hazm edem iyor, v e bunun in ti­
kam ını alm ak isteyen A vusturyalIlar,
K anije’n in kaybını takip eden aylar zar­
fında m ev sim in kış olm asına rağm en
h azırlık ların ı artırdılar. Bu cüm leden bir
hareket olarak 1601 baharında A rşidük
M atyas (M athias) m idaresinde Raab
(Y a n ık -k a le) civarında toplanan k u ­
m andanlar, önce İstolnİ B elgrad’m zap­
tına karar verdi.
Lüzum lu hazırlıkların ikm alini m ü­
teakip A lm an, Macar, Çek ve Lehlerden
m ü teşek k il 40 ilâ 50 bin k işilik bir k u v ­
v et ayni senenin yaz sonunda İstoini
B elgrad ü zerin e yürüdü. A vu stu rya or­
dusunda, ek serisi büyük tip ten 30 top
â m evcuttu. İstoln i B elgrad k alesi A v u s­
turya m uhasarasına fazlaca taham m ül e -
d em iyerek dokuzuncu gün v ire ile te s­
lim oldu. İstolni B elgrad m uhafızları,
A vusturyalIların gelm ekte olduklarını
duyunca acele B elgrad’daıı yardım is­
tediler. G önderilen im dat k u vvetleri Ö -
sek ’e v a sıl olm ak üzereyken kalenin
düştüğü haberi alındı (E ylü l o r ta la n ).
Yeni veziriazam v e Serdar Y em işçi
Hasaıı P aşa B elgrad’a v a sıl olduğu za ­
man İstolni B elgrad m uhasarası b aşla­
m ış bulunuyordu. M üverrih Haşan B ey -
zâde, daha ziyâd e kendi nâm ı ile m aruf
tarihinde, bu m esele m ü n aseb etiyle: İb­
rahim P a şa ’n ın ölüm ü üzerine L ala
M ehmed P aşa’n ın serdarlığı ile ik tifa e -
dilip, Ş ey h ü lislâ m Sunullah E fen d i’nin
telkini ile Y em işçi Haşan P aşa’m n B e l­
grad’a gön d erilm esi için v a k it k a y b ed il- ‘
m eşeyd i, İstoln i B elgrad’ın kaybı şu ra­
da dursun, belki de E stergom bile tara­
fım ızdan alın ab ilecek ti dem ektedir. H â­
d iselerin cereyan tarzına bakılınca, m ez­
kûr m üverrih bu m ütaleasm da haklı g i­
bi görünüyor.
T iryaki Haşan Paşa'nm
K anije m üdafaası
K anije feth in i takip eden kış m ev ­
sim inin sonlarında (Nairnâ C: 1 S:
254) T iryaki Hasaıı Paşa Budin d efter­
darı M inkar Kuşu M ehmed Efendi'yi y e ­
rine v e k il bırakıp B elgrad’a gitm iş, b u ­
 ra d a V eiiriâzam Damad İb ­
rahim Paşadan K an ije’nin
kendisine, B udin’in de M in-
kar Kuşu Mehrned E feııdi'-
ye tevcih in i yaptırıp K an i-
je'ye gelm iş, bir m ü d d et son ­
ra da D am ad İbrahim P aşa’-
nm ölüm haberini alm ıştı.
T iryaki H asaıı Paşa K a­
n ije beylerbeyi olunca, g a ­
y e t uyanık davranarak, bir
yandan düşm an hakkında
m alûm at toplam aya çalışır­
ken öte yandan da zahire te ­
dariki için S igetvar, Peçuy,
Pojega sancaklarına adam ­
İstolrıi Belgrad'm 1601 de A vusturyalIlar tarafından
lar gönderdi. E traia saldığı
casuslar, düşm anın yalnız
m iktarı hakkında d eğ il n i­
y etlerin e dair bile m alûm at
getirdi. Tiryaki H aşan Paşa,
cesur bir asker olduğu kadar, zeki bir in ­
san ve harp h ilelerin i pek ustaca k u lla­
nan bir kum andan olduğunu, daha düş­
man yolda iken, isbat etti.
K an ije’nin zaptı n iy e tiy le harekete
geçm iş olan A rşidük Ferdinand idare­
sindeki A vu sturya ordusu, çeşitli m il­
letlerd en insan ları ih tiva etm esi b ak ı­
m ından bir m ü tefik ler ordusu m anzara­
sı arzetm ekteydi. K an ije’y i m uhasara e -
den A vusturya ordusunun m iktarına da­
ir m u h telif kaynakların verdiği rakam ­
lar birbirini tutm am aktadır. B atı k a y ­
naklarında haddinden fazla azaltm a, O s­
m anlI kaynaklarında da çoğaltm a g ayre­ buna inanm adığından ertesi gün, daha
ti sezilir. Batı kaynakları 30 ilâ 50 bin
rakamı üzerinde dururlar. O sm anlı k a y ­
n a k la n u m u m iyetle 60 ilâ 80 bin k işi­
den bahsetm ekle beraber bunun çok da­
ha üstüne çıkan lar da vardır. Muhasara
m uharebeleri esnasında A vu stu ryalIla­
rın verd ikleri zayiat göz önüne getirilin ce
K an ije’yi k uşatan k u v v etlerin 50 binden
aşağı olm adığı anlaşılm aktadır. K a n ije’­
y i m üdafaa eden Türk k u vvetlerin in i-
se, um um iyetle, dokuz bin k işiy i buldu­
ğu söylenir. A vu stu rya ordusunun 42,
K an ije’deki Türk m üdafilerin de yüze
yakın topları bulunduğu kabul edilir.
A rşidük F erdinand’m idaresindeki
A vusturya ordusu 9 ey lü l 1610 pazar g ü ­
nü K anije Önüne geldi. Ferdinand, or­
dunun tam am ının buraya ulaşm asından
dört gün Önce K anije önüne 5 bin kişilik
alınm ası ile n eticelen en m uhasarası
(M acarca "A M agyar N em zet T örten cte”
adlı tarihten)
bir birlik sevk etm işti. B unların ga y esi
k eşif yapm ak ve y a k a lıy a ca k la n esirler­
den m alûm at toplam aktı. B unların n iy e ­
tini sezen T iryaki Haşan Paşa, düşm a­
nın, kalede top b u lunm adığı zehabına
kapılm ası için topçu bası ya siki em irler
verip top attırm adığı gibi, piyade v e s ü ­
vari h iç kim senin kaleden çıkm am asını
da tem in eyled i. A vusturya k e ş if birliği
k aleye doğru yaklaşınca içeriden sadece
tüfenk atıldı. Ö ğleye kadar devam eden
tüfenk düellosundan sonra A vusturya
birliği çek ilip giderek, v aziyeti F erd i-
nand’a anlattı. A vusturya kum andanı
m utem ed bir adam ının em rinde y en id en
k eşif birliği şevk etti. Tiryaki H aşan P a­
şa buna da top attırm ayıp ya ln ız tüfenk
ateşi açtırdı. BÖylece düşm an K anije’de
top bulunm adığı n eticesin e vardı. İki
gün üst üste geıen A vusturya k eşif bir­
lik leri esir de alam adıklarından, v a zi­
y eti bu yoldan tahkik im kânını bulam a­
m ışlardı. A rşidük F erdinand’m aldanm a­
sına y o l açan sebeplerden birisi de, K a­
n ije önüne g elerek B eç kapusu karşısı­
na kondu k la n sırada, kaleye doğru bir
araba kafilesin in g eld iğin i görm esi oldu.
A vu stu rya kum andanı, K anije’y e son za ­
h ireyi getiren bu k a filey i, m uhafızları
n ak led ecek arabalar sanm ıştı. H attâ bu
tahm inleri d olayısiyle, Türkler arabala­
ra y etişm ek iizere topluca kaleden ç ı­
kınca birdenbire üzerlerine yü k len ir
1657
 hepsini kılıçtan geçiririz divc düşünm üş­
lerdi.
İşte bundan dolayı A vusturyalIlar
endişesizce ilerliverek kaleye yaklaşıp
top m enziline girdiler. Dalıa muhasara
başlarken hilesinde m uvaffak olan Tir­
yaki Haşan Pasa birdenbire top ateşine
başlattı, iie y e uğradığım anhyam ıyan
düşm an bir hayli zayiat verdi. O sırada
kaleden çıkan Kanije m uhafızları d ü ş­
m anla vuruşup onları K anije suyunun
Sigetvar tarafına attılar. B öyleca ilk
günden itibaren işin ciddiyetini kavra­
yan AvusturyalIlar, m etrise girip altı
yerdeıı kaleyi dövm eye başladılar- Kırk
iki topu ile durmadan çalışan düşman
günde 1000 taneden fazla gü lle y ağd ır­
m akta devam etti.
AvusturyalIlar hayli kuvvetli olup
toplarının beş tanesi şahî denilen büyük
çaplı toplardandı. A skeri kalabalık v c -
top sayısı da epeyce olduğu cihetle, K a­
nije m üdafiieri pek uzun sürecek bir
m uhasaraya dayanam ıvabilirlerdi. Onun
için Tiryaki Hasaıı Paşa vaziyeti serda­
ra anlatıp yardım istem ekten ger: k a l­
madı. Bunu yaparken de m üdafilerin
m aneviyat!arım ku vvetli tutm aya pek
dikkat etti. Subaylarını toplıyarak, on­
lara: «gerçi barutumuz var, suya ih tiyaç
yok, zahirem iz dahi kifayet edebilir, fa ­
kat biz, serdar Belgrad'dan ayrılmadan
vaziyetim izi bildirelim® dedi. B unun ü-
zerine, ûdabaşılaroan Abmed ve Mehraed
adında iki kişiyi ayırıp Karapençe a-
dm da bir kaç dil b ilir kahramanın y a ­
nm a kattı. Bunlar K anije’nin gizli ka­
pısından çıkıp düşm ana görünm eden y o ­
la koyuldular v e dört gün zarfında B el-
grad’a ulaştılar. Karapençe, K anije b ey ­
lerbeyinin m ektubunu serdara sunarken
durumu da anlattı. Serdar-ı Ekrem Y e­
m işçi Haşan Paşa ise «biz de o tarafa
varm ak üzereyiz» diye cevap yazdı. Ya­
nındaki iki odabaşı ile sür’atle geriye
dönen Karapençe ev v elâ mııhasaranın
pek sıkı olduğunu görerek odabagılan
Sigetvar’a gönderip, kendisi bir yolunu
bulup içeriye girdi- Serdarın o tarafa
geleceğin i öğrenen m üdafiler sevindiler.
Muhasara günleri birbiri üzerine
eklendikçe kale bedenlerinde açılan y a ­
ra ve gediklerin kapatılm asına u ğraşıl­
ması yüzünden müdafaa işi gü çleşiyor­
du. Nairoâ’nm kaydına nazaran, m uhasa­
1658
ranın ilk haftası zarfında kale kapıları
kapatılm am ış, içeriden top ateşine d e­
vam edilirken kalenin ön kısmında da
cenk edilm işti. Düşman bu m üddet zar­
fında tek bir esir alm aya m uvaffak o la ­
m am ıştı. Fakat birinci haftadan sonra
düşm anın tazyiki iyice arttığından m ü­
daviler tamamen kale dahiline çekildi.
A vusturya ku vvetleri hakikaten pek sı­
kı çalışıyordu. Bir sene önce Kanije'yi
fethederken Türklerin yaptıkları gibi,
kale Önündeki bataklıktan surlara y a k ­
laşm ak için, çubuk ve sazlardan hasırlar
örüp bunlarla bataklık üzerinde k en d i­
lerine sıçan yolu yaptılar. Çubuk ve ha­
sırlardan mamul yo l hendek önüne ka­
dar ilerleyince buraya da bir köprü kur­
dular. Fakat düşm anın çetin em ekler
sarfiyle m eydana getirdiği sıçan yolu
ve köprü bir gece kaleden gönderilen
fed ailer tarafından tam amen yak ıld ı. A -
vusturyalılar gayretlerini eksiltm eyerek
bataklığa odunlar doldurup ikinci bir
sıçan yolu ve sur önündeki hendek ü ze­
rine de ikinci bir köprü kurdular. B i­
rinci köprüyü yakan Türkler, bu defa
daha enteresan bir harekette bulundu­
lar; çen geller takarak içeri aldılar. Köp­
rünün kale dahiline çekilişi sırasında ü -
zerinde bulunan bir m iktar düşman n e ­
feri içi su dolu hendeğe dökülerek bo­
ğuldu. Bu hareket de düşm anın h ayli
hayretini mucip oldu.
Düşmanın ilk köprüsü yakıldığı za­
m an Tiryaki Haşan Paşa, Karapençe ile
serdara ikinci bir mektup göndererek
vardım talebini tekrarladı. Bu m ektu­
bunda: K anije’n in ehem m iyeti üzerinde
duran Tiryaki Haşan Paşa, vaziyetin n e ­
zaketine işaretten sonra, kale elden g i­
derse bir daha alm ak m uhaldir dem ek­
teydi. Serdar „Yemişçi Haşan Paşa, Ösek
civarında bulunduğu sırada bu m ektubu
alınca: İstolni B elgrad üzerine gittiğini,
oradan dönüşte uğrıyacağım bildirdi.
Gizli yoldan k aleye dahil olan K a­
rapençe, Kanije m uhafızına m ektubu
verince, o, bu cevabı, askere duyurmak
istem edi. Emrinde harbeden insanların
m aneviyatlarını yüksek tutabilm ek için
serdarın ağzından, yakında geleceğini
bildiren bir mektup uydurdu. Ertesi gün
kumandanlarını toplıyarak bu uydurm a
m ektubu okuttu. B öylece asker h eyeca­
 na gelerek canla başla çalışm aya devam
etti.
Kanije surlarına yaklaşabilm ek için
türlü tü ıiü tedbirlere başvuran A vu s­
turyalIlar, bu defa çamdan gem iler y a ­
pıp üzerlerine pelit tahtası çakıp, onun
da üzerine tüfenk merm isi ve hum baıa
işlem em esi için göıı kaphyarak Kanije
suyu (B erk suyu) 11a indirip içine yüzer
adam koydular. Bunları suya indirdikle­
ri gün düşman ordugâhında şen lik ler de
cereyan etm ekteydi.
A yni gün düşm andan iki esir y a ­
kalandı. Tiryaki Haşan Paşa bunları a y ­
rı ayrı sorguya çektirerek düşmanın
miktarı ve durumuna dair bilgi edindi.
A vusturya ordugâhındaki şenliğin, îs -
tolni Belgrad'ın zaptı v esilesiy le y a p ıl­
dığını öğrendi. Esirlerin ifadelerinden,
muhasara ordusundaki Macarlara, A vu s­
turyalIların pek itimad edem ediklerini,
oııuıı için ilk hatlara Macar askeri k oy­
m adıklarını anladı. A vusturya ordusun­
daki bu zihniyeti do gözönünde bulun­
durarak yakalanan iki esir üzerinde bir
harp h ilesi tatbik ettirdi. E sirlerin sor­
gusu bitince, bunların yüzüne karşı, idam
edilm eleri için beşli ağası Kara Ömer
A ğa’va em ir verdi. Kara Öm er Ağa h u ­
zurdan ayrılınca, esirleri, kaledeki beş
yüz Macar cerahorun arasından geçirdi
ve: »bunlar Macardır, her üç gecede bir
nöbet ile bin fedai M acar kaleye yar­
dıma gelir. A slında ben de sîzdenim:
küçükden gelip paşa kulu olm uşum. Fa­
kat aslım ı unutm am. K ale düşerse o ta­
rafa döneceğim » gibi sözler söyliyerek,
kendisini onlardan gösterip esirleri bu­
na inandırdı. A yrıca kaledeki asker, cep­
hane ve asker hakkında da kabarık ra­
kam lar verdi. Ondan sonra, gûya. Tir­
yaki Haşan. Paşa’m n haberi olmadan ö-
lüm deıı kurtardığı bu adamların' eline
iki beyaz ekm ek verip, g izlilik şartla­
rına sıkıca riayet ediyorm uşeasm a d av­
ranarak kaleden dışarıya saldı. Bunlar
A vusturya ordugâhına gelerek v a ziye ti
Arşidük Ferdinand’a anlatınca, Ferdi-
ııand hayret ve üzüntü duydu.
Tiryaki Haşan Paşa böyle fırsatlar
kollıyarak düşm anın m aneviyatını sars­
mağa çalışırken düşm an da bu hususta
her türlü im kânını seferber etm iş b ulu­
nuyordu. O sırada m aneviyat sarsabil­
m ek için düşm anın eline mühim bir koz
1659
geçm işti. îstolni B elgrad’ı istirdat için
giden Serdar Yemişçi Haşan Paşa em ­
rindeki ordu m ağlûp olm uş v e çarpış­
malar sırasında Budin beylerbeyi M in-
karkuşu Mehmed Faşa ile M ehmed K et­
hüda da şehit düşm üştü. Kanije m uha­
fızlarının gözlerini korkutup derhal te s­
lim olm alarını sağlam ak isteyen düşman
kumandanı bu iki m ühim şahsın başını
K anije surları karşısına diktirdi. Bir a -
ralık top ateşini kestirerek: Bu başların
Budin beylerbeyi ve kethüdasının başla­
rı olduğunu, inanm ıyanların kaleden çı­
kıp başlan tetkik edebileceğini, bunu
yapacaklara hiçbir zararları dokunm ıya-
cağını. Serdar Yemişçi Haşan Faşa m ağ­
lûp olduğu için Arşidük M athias em rin­
deki kuvvetlerin de Kanije önüne g ele­
ceğini. bu kadar kuvvete karşı konula-
m ıyacağı için beyhude kan dökülm esi­
ne m eydan verilm eden teslim olm aları­
nı, eh l-i k eyf bir adam olan kale m u­
hafızı Tiryaki Haşan Paşa’nın sözünü
dinlem em elerini bildirdi.
Türk askeri içiıı, karşıdaki manzara
ve işitilen sözler hakikaten m anevij'at
sarsıcı idi. Bu vaziy et karşısında Tiryaki
Haşan Faşa, karşıdaki başların Mehmed
Faşa ve Mehır.ed K ethüda’nııı başlan
olm adığına askerlerini inandırm aya ça­
lıştı. A yrıca, K aııije’yi fetheden Damad
İbrahim Paşa’nın burayı M edine-i M ü-
n ev v ere’ye vakfetm iş olduğunu, m üba­
rek m akam lar vak fı bir yerin kâfir e li­
ne geçem iyeceğini; düşman m uhasarası­
nın, Hazreti Peygam berin doğum günü­
ne rastladığını, böyle mübarek bir gü n ­
de m ahsur kalan ü m m et-i M uhammed’-
in yardım sız kalam ıvacağını beyan ve
daha bir çok sözlerle askerlerinin m ane­
viyatın ı tak viyeye çalıştı. Bir taraftan
da karşıdaki başları askerlerinin gözle­
ri önünden silm ek istedi. P eçuy’lu B eh­
rem Çeribaşı’nm attığı top hedefine isa­
betle başları suya düşürdü. B öylece M in-
kar Kuşu Mehmed Paşa ve Mehmed
Kethüda’nm başlan ortadan kalkm ış o l­
du.
Günler geçm ekte ve düşman topla­
rı m ütem adiyen çalışarak Kanije surla­
rında yık ın tılar m eydana getirm eye ça­
lışm akta, buua m ukabil Türk askeri de
canla başla m ücadelesine devam e y le ­
m ekteydi. Kumandan Tiryaki Haşan Pa-
şa’nın tedbirleri sayesinde askerin ma-
ııev iy a tı da kendisi gibi dim dik ayakta
durm aktaydı. Bu bakım dan düşm anın
son tehditleri de para etm em işti. F a ­
kat B udin Paşası ile K ethüdasının
başla n n ın gözler önünden silin işin ­
den kısa bir m üddet sonra beliren m an ­
zara. m uhakkak ki ondan çok daha fa z­
la m aneviyat bozucu idi. Zira, Îstolni
B elgrad ’da Serdar Y em işçi Haşan Paşayı
m u vaffak iyetsizliğe uğratan Arşidük
M athias em rindeki k u vvetlerle K anije
önüne gelm işti. K an ije’y i kuşatan k u v­
v etler b öyle birdenbire kabarınca, ilk iş
olarak m üdafilerin m an eviyatların ın b o ­
zulm asına çalışıldı. Düşman: «serdarınız
m ağlûp olarak çekilip g itti. Bir taraftan
im dat alm anız m üm kün değildir, tki
ku vvete karşı dayanm anız im kânsızdır.
Size zararım ız dokuıım ıyacaktır. K aleyi
boşaltarak çıkıp gidiniz» dedi. Türklerin
buna cevabı: m ücadeleye devam e d ile ­
ceğinin işareti halinde kale burçlarından
kılıç gösterm ek oldu.
Türklerin bu şek ild e davranışı ü ze­
rine, düşm an ertesi gün için um um i h ü ­
cuma karar verdi. K ale bedenine çıkana
on köy, Tiryaki H aşan Paşayı yak alıyan a
kırk köy tem lik ed ileceği vadolundu. E v­
v elce hazırlanm ış m üteharrik köprüler
ve gem iler bu iş için icap eden yerlere
taşındı v e y a suya salınarak hücum y ü ­
rüyüşü için hazır vaziy ete getirildi.
D üşm anın ertesi gün um um î hücum a
kalkacağını öğrenen T iryaki Haşan P a­
şa, bunu karşılam ak üzere bir takım
tedbirler aldı. D üşm anın gem i sev k ed e-
ceği kısm ın karşısına isab et eden kale
surunu acele yardırarak, gem ileri ateş
altında tutacak şek ild e toplar y e r le şti­
rildi. Ondan sonra askerini etrafına top-
lıyarak onların kahram anlık d u ygu ları­
nı k örüklüyecek bir nutuk verdi, v e çar­
p ışm alar sırasında yapılacak işlere dair
talim atla beraber birtakım nasihatlerde
bulundu.
D üşm an da o gece hücum h a zırlığ ı­
nı tam am ladı. Zırhlı piyadeler zırh ları­
nı givdi, surlara tırm anacak fed a iler g e -

I OONTRAFACTVR. DER. BLLIX;ERyNC DE.R. VÛLSTVNG CA.MSCHA tN MDLR.VKÇLRN. ANNO CHK. i 5 01 .

Arşidük Ferdinand'm başarısızlığı ve yenilmesi ile neticelenen Kanije muhasa­

rasında kalenin ve hücum eden düşmanın ve arazinin vaziyeti
(Macarca «A Magyar Nemzet Törtenete» adlı tarihten alman bu resmin
aslı «Ortelius kroniği» ndedir)

1660
m iiere doldu. Ertesi gün tanyeri ağa­
rırken ilk atılan işaret topunu m üteakip
umumi hücum başladı. F ed ailerle dolu
gem iler k aieye yaklaşın ca. T iryaki Ha­
şan Faşa’nın talim atı gereğince, h asır­
lanan gediğe yerleştirilen toplar ateşe
başladı. Fedai dolu gem iler m ahvolm ak­
la beraber düşm an hücum u gevşem ed i.
U zun m üddett enberi devam eden m u­
hasarada K anije surları bir h ayli tahri­
be uğram ıştı. D üşm an fevk alâd e k ala­
balık ve dalgalar h alinde hücum a geçip
inatçı şekilde ilerlem ek istey in ce K anije
m uhafızlarında bir aralık ürküntülü bir
hal belirdi. V aziyeti sezen Tiryaki H a­
şan Paşa derhal zam anında işe m üdaha­
le ile, askerlerinin arasında dolaşıp, on ­
ların m aneviyatlarını yü k seltm ek ve se ­
batkâr davranm alarını tem in etm ek için
teşci edici sözler söyledi. Kum andanım
seven ve sayan askerler de canla fcsşla Kanije m üdafii T iryaki Haşan Paşa
savaştı. Topçu v e tü fen k çiler düşmfc.na
durup dinlenm eden ateş yağdırdı. B ö y - Haşan B ey-zâd e ve P eçev î’nin, Papanın
lece birbiri arkasına tazelenen düşman kardeşi diye kayd ettik leri, aslında Fapa
savletleri bütün m uhafızların fedakârca S ekizinci C lem en fiıı yeğen i olan «A l-
gayretleri sayesinde kırıldı. Düşm an n e ­ dobrandini» de yaralanıp ölenlerdendi.
ferlerinden kale burçlarına kadar tırm a­ U m um î hücum un Türk zaferiyle n e­
nanların bulunm asına rağm en, uğradık­ ticelenm esi üzerine bütün gaziler T irya­
ları ağır zayiat n eticesi um um i hücum ki Ilasan Paşa’nm elin i öptüler; Paşa
m üvaffak iyetsizlik le sona erdi. Osnıanlı da onlara iltifa t v e hayır dualarım b il­
kaynaklarına göre düşm anın bu um um î dirdi. O günkü m uharebede eld e edilen
hücum daki zayiatı 18 bin ölü idi. Naim â başarı hakikaten büyüktü. Bundan b ü ­

O nyedinci asır başlarında K anije ve kalesinin um um î görünüşü

1661
 tün K anije m üdafileri haklı bir gurur
duydu. N aim â’nın d iliyle: «bu yü rü yü ş­
ten (hücum ) sonra gazilerin közü açılıp
gönülleri küşâde oldu. Ve m ehabet-i
küffar kalplerinden zail oldu. Her biri
İskender gibi kaviyvü lk alp oldular ve
küffara tekrar yürü vü ş id eler deyu re-
ca etm eğe başladıla- Ve h avf v e haş­
y e t küffarm kalbin? m üstevli olup bi-
avn illah itealâ m iııbaat yürüyüşe ikdam
idem ediler».
■A vusturya ordusu um um i hücum da
fazla zayiata uğram asına rağm en k aleyi
fethetm e niyetin d e d eğişik lik yapm adı.
Toplanan harp m eclisinde K anije'nin da­
ha şid detle dövülm esine karar v er ild i­
ğinden top ateşi k esifleşti. B öylece her
gün kaleye savrulan gü lle sayısı iki bin­
den aşağı düşm üyordu. M uhasara b<-şlı-
y a lı zaten bir hay'i zaman geçm iş ve
bom bardım anlarla surlarda pek çok y ı­
kıntı m eydana getirilm işti. Bu defa bom ­
bardım an şiddetlen in ce yık ın tıla r daha
da arttı. M üdafiler gündüz y ık ıla n y e r ­
leri gece örüp tıkam aya çalışıyor, bazı
delik leri döşeklerle örtüyorlardı. Surlar
o kadar çok yık ılm ıştı ki, bir çok y erler
âdeta toprak tabya v a ziyetin e girm işti.
Türklere hiç göz açtırm am ak istiy en d ü ş­
man gece b ile ateşe devam eder olm uş­
tu. Gece bom bardım anları Türkler pra-
sm da zayiata sebep olm aktaydı
M uhasara uzayıp dışarıdan yardım
gelm eyince nihayet kaledeki barut tü ­
kenm eye yüz tuttu. Barut sık ın tısı ü ze­
rinde görüşm e yapan topçu v e cebeciler,
kalede eskiden düşm an zam anından 1-a l­
ma kibrit v e güherçile bulunduğunu &n-
lıyarak bundan barut im aline karar ''er­
diler. B öylece, ev v elc e barut im alinde
çalışm ış bir yeniçeri neferinin nezaretin ­
de barut im aline başlandı.
K an ije’de barut im aline başlandık­
tan bir kaç gün sonra, Tiryaki H ssan
Paşa’nm iç-oğlanlarından Macar asıllı
iki kilerci bir gece kaçarak düşm an ta ­
rafına geçtiler. Kenan ve Handan adla­
rındaki bu iki iç-o ğ 'jm n m kaçışı kale
halkını büyük en d işeye sev k etii. Zira
bunlar, gayet tabi’i olarak kalenin duru­
munu ve çekilen sıkın tıyı düşm ana an la­
tacaktı.
O güne kadar, zekâ v e kurııazlığıyle
birtakım sıkıntıları m u v affak iyetle a tla t­
m ış bulunan Tiryaki Haşan Paşa «Me­
1662
rak etm eyin onların hesabı görülür» d i­
ye teselli etti. Sonra dil alınm asını, y â ­
ni esir yakalanm asını em retti. Derhal
fa a liy ete geçen gaziler bir kaç esir y a ­
kalayıp getirdiler. Tiryaki Haşan Paşa
esirlerle ayrı ayrı görüştü. Onlara:
«— ik i inan adam gönderdim , varıp
kiralınızla buluştu mu?»
D iye sorduğunda: esirlerin hepsi de
«gelen adam ların kıral ile görüştüğünü»
bunların, «kaledeki asker çok, fakat za ­
h ireleri azdır, hem en fırsat zam anıdır,
vurun!» dediklerini naklettiler. Tiryaki
Haşan Paşa, «Biz içeride gülbank çek ti­
ğim iz zam an ne m iktar adam tahm in e -
derler?» sualini sorduğunda kim isinden
20 bin, kim isinden 30 bin cevabını aldı.
Bundan sonra, daha önceki esirlere ya p ­
tığı gibi bunların da idam edilm eleri i-
çin em ir verdi. T iryaki Haşan P aşa’dan
gerekli talim atı alm ış olan Kara Öm er
A ğa, bunları «ben idam ederim» diyerek
cellâttan alarak tenha bir yere götürüp:
«— B en sîzdenim , ev v elk i esirleri da­
hi ben kurtardım. Ol iki oğlanı Paşa
kasden gönderdi ki, k alenin zebunluğunu
sö y ley eler de siz kışlayasım z diye. O l­
m aya ki kışlayalar; zira Sigetvar'da bu­
lunan askerden adam geldi, M acar ask e­
ri ile dahi ittifa k olundu. A nlar taşradan
bunlar içerüden çıkıp, serdar dahi gelüp
sizi perişan edeler. İçerüde olan Ma­
car askerinden n öb et ile üç geced e biner
adam gelü r gider. İm di kirala benden se ­
lâm eyleyin , g a fil olm asun, kalede bir
y ıllık zahire v e barut vardır, ana göre
hareket etsin» dedi. Ve sonra ellerin e
birer beyaz ekm ek verip kaleden sa lı­
verdi. B unlar gidip vaziyeti Ferdinand'a
anlattılar. Tabii bu haberler Ferdinand
ordusu için m a n ev iy a t sarsıcı v e huzur­
suzluk m evzuu oldu.
Bu h iley i daha da tak viye etm ek is ­
teyen T iryaki H aşan Paşa bir kâtip ça­
ğırarak serdara hitaben bir m ektup y a z­
dırdı. Bu m ektupta: «Bundan akdem s i­
ze m ektup gönderüp elham dülillâhi teala
askerim iz çok barutum uz ise bir m iktar
az idi. K âfirden k alan kibrit ve gü h er-
çiled en her gün iki kantar barut y a p ılı­
yor. Zahirem iz çok, üç ay kadar yeter.
N ih ayet M acar askeri ile ittifak ım ız var­
dır. A nlar ile haberleşüp, siz dahi ol v a -
kıtta gelm ek için küçükten oğul yerine
b eslediğim Kenan v e Handan nam iki
 oğlanı taşra gönderdim . Macar kavm ilo
m ahfice sövleşüp. kirala, kal'ada erzak
ve barut olm adığını v e d iled ik leri yalanı
söylevüp, yin e iırsat buldukta kaçıp g e ­
lin deyu ısm arladım . O ğlanlar dahi firar
suretinde çıkıp m ürted olduk deyu kâ­
firleri inandırsalar gerektir. İmdi siz h a­
zır olup ol vakitte erişm eğe say" e v li-
vesiz». M ektup bitince m ü h ü rleyip bir at­
las k eseye koydu ve sonra üzerine m u ­
şam ba ve m eşin dikip bir aba kalçin
içine yerleştirdi. K arapençe’y i çağırıp
bu m ektubu düşm an ordugâhına bırak­
m asını söyledi. K arapençe kendisine v e ­
rilen vazifeyi m u vaffak iyetle başararak
m ektubu m ünasip bir yere bıraktı. Y e­
re koyarken m ahsus biraz da çam ur b u ­
laştırdı. K endisi vaziy eti serdara bizzat
anlatm ak üzere doğruca S ig etv a r’â gitti.
Ertesi gün aba kalçin içindeki m ek ­
tubu bulan düşm an neferleri doğruca
Ferdinand’a götürdüler. «Gördünüz m ü
içeriden serdara m ektup gidiyorm uş,
kim bilir ne oldu da düşürdüler» d üşün­
cesiyle açıp m ektubu okuyunca, F erdi-
ııand’m ilk işi kaleden kaçıp h ıristiy a n -
lığa dönen iki k işiyi çağırtıp sorguya
çektirm ek oldu. B unların isim lerinin h a ­
kikaten Handan ve K enan olduğunu, k ü ­
çükten Tiryaki Haşan Paşa tarafından
yetiştirild ik lerin i öğrenince, casu slu k la­
rına karar vererek idam larını em retti.
Handan ve K enan’ın kesik başlarını k a­
leye karşı diktirdi. K aledekiler kesik
başları görünce derin bir m em nunluk
duydular. T iryaki Haşan Paşa hilesinde
m uvaffak olduğu cih etle, düşm an k a le­
nin hakiki durumunu öğrenem em iş ve
üstelik bir şüp heye düşm üş bulunuyor­
du.
Tiryaki Haşan P aşa’nın bu kurnaz­
lıklarına rağmen K a n ije’nin durumu g it­
tikçe fenalaşm aktaydı. Yardım için ser­
dar tarafından bir h areket te görülm ü­
yordu. Bu v aziyet karşısında, yin e bir
taraftan h ileye m üracaatla düşm anı ür­
kütüp kaçırm ak yolunda çareler arar­
ken, öte yandan da serdara adam y o lla ­
y ıp yardım istedi. T iryaki Haşan P aşa’-
nın h ilesi bir önceki tedbirin halkasını
tam am lar gibiydi. E vvelâ, düşm anın n a ­
zarı dikkatini celbetm ek üzere kalede
büyük şen lik ler yaptırdı. Sonra K anije
defterdarı Şaban E fen d i’y i yanm a ça ­
ğırarak serdara hitaben bir m ektup yaz­
1663
dırdı. Bu m ektupta şöyle d en ilm ek tey ­
di: «Sigetvar'a gelm işsiz, kudümünüz
m übarek ola. Bize irsal olunan üçyüz
elli yeniçeri, vüzbin altun. yüz kantar
barut, seksen kantar kurşun ve yüz k an ­
tar peksim et perşem be gecesi gelip, d ü ş­
man haberdar olm adan kal'aya dahil
oldu- L ütfetm işsiniz, lâkin, ihtiyacım ız
yoktu; zira, bir y ıllık zahirem iz ve b a ­
rutumuz vardır. Otuz bin kadar diiâver
askerim iz m üheyyadır. N ih ayet ricamız
budur ki: g elecek pazat; güııü bizim İ s ­
kender kethüdaya onbeş bin kadar fedai
yarar adam koşulup irsal buyrııla. Onlar
gelip erişeler ve kendiniz zahm ete g ir-
m eyüp rahatta oturasız. Bu tarafta k ü f-
far askeri içinde M acar beyleri bizim
kadim i dostum uzdur, kal'a m uhasara o -
ialı her gece bin n efer tüfenkendazları
bize im dada gelürler, v e taşrada ne o -
lursa bize bildirirler. M ezbur beylerin
eli altında olan otuzbin M acar askeri
bizden yana olup, şöyle ittifak eyled ik
ki: gerek pazar günü erkenden biz içe -
rüden çıkarız, onlar taşradan, İskender
K ethüda dahi Sigetvar'dan beru y ü rü ­
yüp küffarı berbat ederiz».
M ektubun yazılm ası bitince altını
m ühürleyip bir atlas keseye koydurup
üstünü m uşam balattı v e Sam osko O s­
man nam ındaki şahsa verdi. Bu diiâver
yola çıkarken m ektubu düşman karar­
gâhı yak ın m a bırakm asını, oradan d o ğ­
ruca serdara giderek vaziyeti anlatıp a-
cele yardım bekled iğin in şifahen te b li­
ğini tenbih eyled i. Düşm an tarafından
yakalandığı takdirde de m ektup m u h te­
viyatın a göre ifade verm esin i bildirdi.
Sam osko Osman, düşm ana ya k a la n ­
m adan vazifesin i başardı. M ektubu b u ­
lan düşm an neferi kendisine bir kahra­
man süsü vererek m ücadele n eticesi bu
m ektubu ele geçirdiğini, m ektubu a lır­
ken adam ın kaçtığın ı söyledi.
Bu m ektup üzerine M acarların h ıy a ­
netin e inanan A rşidük Ferdinand Ma­
car beylerini öldürm eye karar verdi.
M ektubun tesirini anlam aya uğraşan
Tiryaki Haşan Paşa ise, yin e esir ya k a ­
lattırarak sorguya çektirdi. E sirlerden
Macar askerinin kaçtığını öğrendi.
K anije m üdafileri fevk alâd e gayret
gösterir, onların kum andanı olan T irya­
ki Haşan Paşa hilelerin d e iyi neticeler
alırken, aslında Kanije kalesi çok m üş­
 kül günler yaşıyordu. Kanije'yi m u tla­
ka alm ağı azmeden düşman ise, icabında
kışı burada geçirm ek üzere m etrisler
kazıp, askerini kış soğuklarından koru­
yacak zem inlikler hazırlam aktaydı. Tir­
yaki Haşan Paşa bunun farkında olm ak­
la beraber azim ve cesaretinden bir şey
kaybetm iyordu. Serdarın yardım a g e le ­
ceğinden ümidini kesm iş değildi. M eş­
hur Karapençe, K anije’den çıkışının
dördüncü günü Serdar Yem işçi Haşan
Paşa'nın karargâhına ulaşm ış, kalenin
çok acele yardım a ihtiyacı olduğunu b il­
dirm işti. Serdar bu haberi alınca ask e­
re erzak v e para dağıtılm asını, hem en
yarın K anije’y e hareket olunacağına da-.
ir em ir verince, bazı erkân, m evsim in ar­
tık geçtiğini, kış soğuklan başlarken as­
kerle bir yere gidiiem ıyeceğini beyaıı
ettiler. Bu vaziyet karşında Y em işçi H a­
şan Paşa, K anije’ye gitm ek üzere yem in
e ttiğ in i, askerden kim se gelm ese dahi
kendi m aiyetiyle gideceğim bildirince
serdarın a2mi karşısında itirazlar k esil­
di.
Kanij e muhasarasının yetm iş beşinci
günü soğuk bir poyraz rüzgârı çjkıp öğ­
ley e doğru yağm ur başladı. A kşam y a ğ ­
mur kesilerek soğuğun şiddetinden su ­
lar dondu; ondan sonra kar yağm aya
başlayıp üç gün devam etti. Hava b öy­
le birdenbire şiddetli kışa çevirdiği sıra­
da A vusturya ordugâhında, Naim â (C. 1
S- 281) r.m ifadesiyle: «serdarın S ig et-
y ar’a geld iği haberi şayi olup, m ektub-u
m ahut mefhumu karinesiyle küffara k ü l­
li dehşet ve istilâ y -ı h avf-ü haşyet» a-
rız oldu.
Gerek bu korku, gerekse soğuklar
yüzünden düşman ordusunda bir kısım
askerler firara yüz tuttu. Arşidük F er-
dinand firarileri çevirm eye uğraştıysa
da m uvaffak olamadı. Tiryaki Haşan Pa­
şa o gün yakalattığı esirlerden, A vu s­
turya ordusunun ağırlığını v e toplarım
nakleden Macar efradının ekserisinin
kaçtığını, bu yüzden topları çekecek ü-
küz ve beygir kalm adığım öğrendi.
ü ç gün devam eden kar yağışından
sonra, suları daha fazla donduran şid ­
d etli bir soğuğu m üteakip h ava açtığı
için Tiryaki Hasaıı Paşa, Kara Ömer A -
ğanııı em rine ü ç yüz kişi vererek k ale­
den dışarı gönderdi. Bunlar, donmuş o-
lan Berk suyunun üzerinden yürüyerek
1664
geçtikleri sırada kargılarına çıkan bir
şahıs: * beni kaleye götürün müsiüman
olmak istiyorum » dedi. Kara Ömer ağa
yanına bir adam katarak kaleye gön ­
derdi. İslâm iyet! kabul etm ek üzere ken­
di ayağı ile gelen bu şahıs bir Ceneviz
kaptanı olup, A vusturya ordusunda bin
k işilik bir k u vvete kumanda etm ek tey ­
di.
K endisine P eçuy sancağı vadedilen
Ömer A ğa Berk suyunu geçtiği sırada
K anije’deki Türk askeri üç defa g ü l-
bank çekti, bunun arkasından bütün top­
lar ateşe başlayarak düşm an üzerine
gülie yağdırdı. B irkaç günden beri ber­
bat vaziyette bulunan düşman, bu gü lle
yağmuru üzerine çadır ve m etrislerinden
çıkıp, Berk suyunun Sigetvar tarafına
geçip şaşkm vaziyette oldukları yerde
durdu. Onlar böyle çekilirken Ömer Ağa
önüne gelen, ilk m etrisi basıp 900 kişi ö l­
dürdü ve 150 kişi d e esir edip 12 top ele
geçirdi. O sırada T iryaki Haşan Paşa
Ömer A ğanın arkasından 500 kişi daha
yolladı. Bunlar m etrislere geld iği zaman
daha düşm anın m ağlubiyeti tebeyyün
etm ediğinden daha ziyade zaptedilen top
v e cephaneyi k aleye taşım akla m eşgul
oldular. A vusturyalIların şaşkınlıkları
g ittik çe artm aktaydı. Tiryaki Haşan Pa­
şa para keselerini yanm a koyarak düş­
man başı getireceklere paralar vadettı.
Biraz sonra kalede sadece altı yü z adam
koyup geri kalan askerin hepsini dışarı
çıkardı. K endisi de atına binerek düş­
man m etrislerine geldi. Düşm anın şaş­
kınlık ve perişanlığından istifade eden
Türk askeri fevk alâd e bir üstünlük gös­
tererek vuruşm akta v e Türkler hücum
ettikçe yerler düşm an cesetleriyle dol­
m aktaydı. B ir aralık Arşidük Ferdinand
etrafındaki askeri toplayarak hücuma
kaldırdıysa da, kaledeki topların birden­
bire o tarafa ateş açmaları üzerine bir
kısm ı top m erm ilerinin altında can v er­
di. Topçu ateşinin çoğalttığı şaşkınlık­
tan istifade eden Türk askeri bu defa
hücumu o tarafa tevcih etti. E traf düş­
man ölü leriyle dolmuş, camnı kurtaran­
lar gayrı m untazam şekilde etrafa kaçış­
maya başlam ıştı. Bu sırada Tiryaki H a­
şan Paşa askerini etrafına toplayıp, on­
lara, em irlerine sım sıkı riayet etm eleri­
ni, kendisi em retm eden düşm an çadır­
larına girm em elerini söyledi- Bu noktada
Haç.ova m eydan m uharebesini m isal g ö s­
tererek, kısa fakat pek kıym etli n asi­
hatte bulundu.
T iryaki Iiasan. P aşa’nııı tenbiha tından
sonra düşman ordugâhını zaptetm ek ü-
zere hücum ettiklerinde, çadırların h e ­
m en hemen ekserisini bomboş buldular.
Gayet isabetli atışlar yapan topçular
düşmanın birdenbire perişanlığa sürük­
lenm esinde lıayli m üessir olm uştu. Top­
çular ateşe başladığı zaman güllelerden
biri, FerdinancTjn başı üzerinden geçip
çadırını parçalam ış, bu v aziyet karşı­
sında derhsl ordugâhı terkedip kaçınca,
zaten kendilerinde m an eviyat namm a
bir şey kalm ıyan v e 11e yapacağını şaşı­
ran askerler de ondan daha beter vazi­
y ette m evkilerini terketm işlerdi. D üş­
man ordusunun kumandanı Arşidük F er-
ü inan d kaçarken karargâhındaki h er şe ­
yin i olduğu gibi bırakm ış, askerlerinin
çoğu da hem en hem en ayni tarzda d av­
ranmıştı. Zateıı karargâh v e m etrisleri
terk ederken düşm anın kurtarm ak iste­
diği şey eşya vesaire d eğil sadece canı
idi- B öyle olduğu halde pek çok insan
canını bile kurtaram adı. O gün hayatını
kaybeden düşman askerinin sayısı 30
bin kişiydi.
A vusturya askerleri düzensiz şek il­
de etrafa dağıldığı zaman T iryaki Haşan.
Paşa, bunların derlenip toparlanm am a­
ları için M uslu B ey ile Öm er B eyin em ­
rine 3 bin k işi verip arkalarından gön­
derdi. Düşman iyice tarum ar olmadan
ganim et toplam aya dalm am alarını
tenbihten geri kalm adı.
18 kasım 1S01 (22 cem aziyülevvel
1010) yatsı vakti düşm an karargâhı ta­
mamen 2aptedilm iş, K anije tehlikeden
kurtulm akla kalm ıyarak büyük bir zafer
kazanılm ıştı. A vusturyalIların verdiği
zayiat büyük bir m eydan m uharebesin­
de uğranılacak muazzam zayiatla denk
tutulacak derecede kabarık m iktarlıydı.
Elde edilen ganim et de, öldürülen düş­
man sayısı gibi m uazzam dı. Türk aske­
rinin intizam ve disiplin i de bütün bun­
larla ölçülü derecede idi. Zaferin kaza­
nıldığı akşam yatsı vak ti Tiryaki Haşan
Paşa kaleye döndüğü zaman, artık Ka­
nije önünde düşm andan eser kalm adığı
halde, düşm an çadır ve m etrislerini zap-
teden askerler, Paşa’nm sözüne sım sıkı
uyarak ganim ete el sürm em işler ve k u ­
mandanın taksim etm esi için sabahı bek­
lem işlerdi.
K anije kahramanı T irkayi Hasaıı
Paşa zafer gününün ferdası sabahı ka­
led en çıkıp zaptedilen düşman ordugâ­
hına geldi. Askerler kendisini sevinçle
karşılayıp kumandanlar el öptü. O da
cüm lesine teşekkür v e dualarını b ildir­
di. Ondan sonra, olduğu gibi e le geçen
Ferdinand’m. otağını görm ek üzere iler­
ledi. Bu sahne ve otağın durumu Naimâ
(C: 1, S: 285) da şöyle anlatılır: «Fer-
dinand'os kiralın otağına doğru varup i-
çerü girdi. Gördü ki: bir âli taht, etra­
fı trabzan, biri altun biri gümüş, par­
m aklıkların b aşlan elvan cevahir ile
.m urassa v e m üzeyyen. Ve direkleri ba­
şına birer elmas konulm uş ki, her biri
Kûm haracı değer idi. îk i tarafından on
ikişer kürsü konulm uş, kırm ızı kadife
örtüler ile saçakları inci v e sırm a ile Ö-
riilm üş, her biri zi-k ıym et; ve taht Önün­
de tahm inen altı zira’ uzunluğunda sımat
trapez e si; ol dahi gûnagûn san’atla m ü­
zeyyen. Haşan Paşa anda iki rek ’at n a ­
maz kılup ham d-ü senâ v e feth şükra-
nesine dua idüp ağladı. Bu nusrat m ü-
cerred Hak Teâlâ’nın inayeti ve H azret-i
R esûl-u Ekrem’in m ucizâtı eseridir d e-
yüp, k ılın a n ı çıkarıp tahtı ortadan k ı­
lıçlad ı ve geçüp üzerine âm irane oturdu,
sair beğler ve ağalar ol kürsiler üzerine
alâ- m eratibihim oturdular. Haşan Pa­
şa, cüm lesine hitab idüp çok vaaz ve na­
sihat eyledi. Sabır ve sebatın lüzum unu
da ve ittifa k -ı kalb ile serdara itaat ve in -
kıyad etm enin faydalarını bildirdi. Ve
herkim bu gâzây-ı azîm ede bulundu ise
mağfurdur! dedi. Sonra:
— Otağa evvel g elen kim lerdir?
Deyı'i sual eyledi. Yedi n efer ilerü
g'eîüp, üç yeniçeri dört sertıadli kendü-
lerin bildirdiler.
— Bu otakda cebehaneden gayrı her
n e var ise sizindir, dedi». .
Düşmandan e le geçen ganim etler
. hakikaten pek çok v e pek çeşitli idi.
B unların en önem lileri; 5 büyük şâhî to­
pu, m uhtelif çapta 42 top, 14 b in tü -
fenk v e bir bu kadar külünk ve kürek
k ıym etli sofra ta k ım la n , ellid en fazla
ııam usiyeli otağ, 10 bin çadır, çalgı ta­
kım ları, bir sürü araba, fıçı, sandık v e­
saire gibi şeyler, erzak, barut vesaire..
1665
 Düşm anın arkasından takibe gön d e­
rilen Kara Ömer B e y ’in em rindeki 3 bin
k işi, etrafa dağılan düşman n eferlerin ­
den bir m iktar esir aldığı gibi bazıları­
nı da öldürdü. Müverrih P eçevi İbrahim
E fendi, takip hareketini idare eden Kara
Ömer B syin ağzından bunu şöyle an la­
tır: «Küffarı takip ittiğim izd e bazı m a­
h allerde onar, onbcşer, dahi ziyad e ve
nâkıs kâfir bir yere ceın’olup v e ateş
yakup etrafında otururlardı. B izi gör­
düklerinde henüz kudreti olanlar ayağa
kalkup ve şapkasın çıkarup bize ta ’zim
iderler ve yin e yerlerin e çöküp oturur­
lar; biz de kırm aktan usandık ve bir bö­
lük böyle âciz ve zebûnu öldürm eği da­
hi m ürüvvet addetm eyüp yanlarından
geçer olduk ve ilerüde olan canlucaların
kesm eğe iver ve ganaim lerin iğtinam it­
m eğe gider olduk».
T iryaki Haşan Paşa’n ın Karapençe
ile gönderdiği haber üzerine Serdar Y e­
m işçi Haşan Paşa, K anije zaferinden bir
kaç gün önce Sigetvar'a kadar gelm işti.
Em rindeki orduyu K anije’y e sevketm ek
isted iği halde askerin karşı koym ası ve
otağını taşlam ası üzerine n iyetin d en vaz­
geçm ek zorunda kalarak B elgrad’a te ­
veccüh eylem işti. Ordu ile b irlik te Ş ik -
lo ş’a geld iği sırada T iryaki Haşan P a-
şa ’nın gönderdiği zafer m üjdesi k en d isi1
n e ulaşm ıştı.
Serdar, bu m üjdeyi alınca, askerin
B elgrad ’a doğru yolu n a devam ını em re­
dip kendisi Ş ik loş’ta kalm ış bulunuyor­
du. Birkaç gün sonra Ş ik lo ş’a g elen Tir­
yaki Haşan Paşa Serdar tarafından h a ­
raretle karşılandı. M ühim hizm eti görü­
len kum andanlardan Kara Öm er B eye
P eçuy, Muslu B eye K östendi! sancak-
b eyliğin e tayin em irleri yazıldı. K anije
m üdafilerine beşer akçe terakki k ayde­
dilip bazılarına dirlikler verildi. V aziyet
İstanbul’a bildirilince padişah, K anije
kahramanı Tiryaki Haşan P aşa’y a v eza -
ret tevcih eyled iği gibi ayrıca üç h il’at,
m urassa takım lı üç a t v e bir m urassa k ı­
lıç göndererek ta ltif eyled i. H izm etini
takdir yollu şu h a tt-ı hüm âyunu (N a i-
mâ C: 1, S: 290) gönderdi:
« ...S e n ki K anije b eylerb eyisi ih ti­
yar kulum ve m üdebbir vezirim Haşan
Paşasın. Bu sâ l-i ferhunde fa ld e ... e y le ­
diğin hizm et sü dde-i ü ly â y a arz olunup
sâ y -i bi diriğin m eşkûr v e nâm ın n ik -
1666
nâman defteri silkinde m estur olm uştur.
Berhüdar olasın, sana vezaret verdim ve
sen in le mahsur olan k u llan m a ki m u k -
tezâ y -ı tertib -i saltanat ile m a’neıı o ğ u l-
lan m d ır. Yüzleri ak ola. M elhuzdan z i­
yade çalışup can v e başlarını din u ğru ­
na v e bizim yolum uzda diriğ etm ediler.
V e m akdur-u beşer olan sây-i cem ili y e ­
rine getürüp rah-ı hakda azîm ça lışm ış­
lar. Â b v e ateş arasında kâh garik, kâh
harik olm aktan perhiz eylem eyüp, burç
ve bedende tayin olundukları m ahalden
ayrılm am ışlar. Bundan böyle dahi senin
sözüne ram olup her ne hizm et tek lif e-
dersen edasına dikkat v e ihtim am ü ze­
re olalar. Sana itaat ve inkıyad üzere
old u k la n benim rıza y -ı hüm âyunum a
sebeptir. Bu pendnâm e-i tam m em i Ga­
zi kullarım m ahzarında okuyup( bir â -
y e t-i kerim e) m ânây-ı şerifini anlara
bildiresin. Sen in le muhasarada olan k u l­
la n m a verdiğin vergi cüm le m akbul-ü
hüm âyunum olm uştur. Cümlenizi H ak-
teâla hazretlerine ısmarladım».
K anije m ü d afi’i Tiryaki Haşan P a­
şa, kazandığı parlak zaferden sonra işi
gevşetm edi; tik plânda düşm andan zap-
ted ilen toplar kale dahiline alındı. B a­
harın g elm esiy le derhal kalenin tam irine
girişildi. Bu iş için Peçuy, Şik loş, B os­
na, P ojega v e Ö sek’ten ikibinden ziy a ­
de adam toplandı. A sker ve am elenin
beraberce çalışm ası sonunda K anije k a­
lesi m uhkem bir hal aldı. K ale in şaatı­
nın ikm alini m üteakip m inareli bir m es-
cid, bir b eylerb eyi sarayı, bir cebehane
ve bir ham am yap ıld ı.
Y em işçi Haşan P aşa’m n İstolni
Belgrad muharebesi
Daha y u k an lard a işaret ed ild iği v e ç ­
hile, Y em işçi Haşan Paşa B elgrad ’a g e l­
diği sırada, A vusturyalIların İstolni B el-
grad’ı m uhasara ettik leri öğrenilm iş ve
bunun için o tarafa im dat k u v v eti y o l­
lanm ıştı. Fakat im dat ku vvetleri Ö sek ’e
varm ak üzereyk en İstolni B elgrad düş­
m üştü. İşte bu arada, ikinci fen a bir ha­
ber olarak, da S erd ar’a K anije’nin m u ­
hasaraya maruz kaldığı bildirilm işti.
Y em işçi Haşan Paşa, Serdar sıfa tiy -
le harekâtı idare etm ek içir. B elgrad’a
gelm iş olduğuna göre, elbette orada o ­
 turacak değildi. Bu seb ep le B elgrad’da
fazla zaman kaybetm eden harek ete g eç­
ti. ö se k önünde, buradan öteye gid ilecek
yeri kararlaştırm ak için bir m eclis top­
ladı. M ecliste, îstoln i B elgrad’a mı, y o k ­
sa K anije’y e m i gidilm esi lâzım geldiği
m eselesi m üngkaşa olundu. H er iki şe ­
hir önünde de birer Arşidük idaresinde
A vusturya orduları vardı. îsto ln i B e l-
grad’m çabucak düşm esine m ukabil K a-
n ije dayanm aktaydı. İşte, K anije’nin bu
durumunu da nazarı itibara alan d ev let
erkânının çoğu, «Kanije’y e gidersek A r­
şidük M athias idaresindeki A vusturya
ordusu da K anije önüne gelir, böylece
iki ateş arasında kalırız» m ülâhazasiyle,
evv elce Îstolni B elgrad’a yürünm esi fik ­
rinde bulundular. Serdar da bu fikre iş ­
tirak ettiği cihetle; o sırada yardım is ­
tem ekte olan Tiryaki Haşan P aşa’ya, î s ­
tolni B elgrad’dan sonra K anije'ye g e li­
neceği cevabı yazıldı.
Serdar Y em işçi Haşan Paşa idare­
sindeki Osmanlı ordusu, harekâtta bizzat
hazır bulunan m üverrih Topçular k â ti­
bi A bdulkadir E fend i’nin ifad esin e n a ­
zaran, Ekim ayı ortalarında îsto ln i B el-
grad önüne v a sıl oldu. O sek ’ten sonra
geçtiği m enzillerden Cankurtaran’da, î s ­
tolni B elgrad’a im dat için önceden y o l­
lanm ış olan kuvvetler v e M inkar Kuşu
M ehmed Paşa idaresindeki B udin ey â le ­
ti askeri kendisine iltihak etm iş bulunu-
'yordu. B udin beylerbeyi, kendi eyâlet
m erkezinden 12 top getirm işti. îstoln i
B elgrad önüne gelen Osmanlı ordusun­
daki top sadece bunlardan ibaretti.
îstoln i Belgrad (Stuhvveissenburg) a
daha önceden g elen v e kaleyi zapteden
A vusturyalIlar arazinin en m üsait y e ri­
ne yerleşerek gerilerin i bir boğaza da­
yam ışlardı. B ununla da iktifa etm ey e­
rek önlerine hendek v e siperler kazımış­
lardı. Biraz daha ilerilerin d e bir su da
bulunduğu cih etle arazinin durumu k en ­
dilerine ayrıca k u vvet kazandırır g ib iy ­
di.
îsto ln i B elgrad önünde cereyan eden
m uharebenin ilk günü top v e tü fen k d ü ­
ellosu h alin de geçti. İkinci gün çarp ış­
m alar h ayli şid detli cereyan etti. Hattâ
Serdar Yem işçi Haşan Paşa esir düşm e
tehlik esi atlattı. M üverrih H asaıı B ey -
zâde’nin ifadesiyle: «ol gün yen içeri f i ­
rar edüp küffar bir m ertebe yürüdüğü­
ne serdarı bozup alm ağa karib olm uştu,
Haktealâ hıfzeyledi». Bu çarpışm alar a-
rasında A vusturyalIların dört alayı O s-
m anlı çarhacılannı m evk ilerin d en atıp
uzaklaştırm ış, bunu gören serdar, ilerli-
yen düşm an alaylarını durdurmak için
silâhdarları ileri sevk etm işse de onlar
da bir şey yapam am ışlardı. B ereket v e r ­
sin ki bu sırada akşam olm uş ve karan­
lığın bastırm asını m üteakip, etrafa a çı­
lıp yayılm ış Osmanlı ku vvetleri derlenip
toplarlanm a im kânına kavuşm uştur.
Harbin üçüncü ve son gününde de çar­
pışm alar pek şid d etliyd i. A vusturyalIlar
top ve tüfenk ateşiy le Türklere göz a ç­
tırmadılar. Budin b eylerb eyi Minkar
Kuşu M ehmed Paşa v e M ehmed K eth ü ­
da bugün âöğüşe döğüşe şeh it düştüler.
Tüfek kurşunlarından bayrakların delik
d eşik hale geld iğin i söyliyen tarih leri­
m izin bir rakam verm em elerine rağmen,
herhalde zayiatım ız ağırca idi. D ördün­
cü günü, Osmanlı ordusu kışın y a k la ştı­
ğını bahane ederek îsto ln i Belgrad ö -
nünden geriye döndü. Fakat, çarpışm a­
larda ağır basıp üstünlük gösteren A v u s­
turyalIlar da, oradan( çekilen Osm anlı
ordusuna karşı hiç bir faaliyette b u ­
lunm adı. îsto ln i B elgrad ’dan ayrıldıktan
sonra Lala M ehmed Paşa Rumeli b eyler­
b eyliğin e ilâveten B udin m uhafızlığı ile
de vazifelendirildiğinden, bu şehrin m u ­
hafazası için em rine dört bin yeniçeri
verildi.
îsto ln i B elgrad’da m uvaffak iyet k a-
zanam ıyan Serdar Y em işçi Haşan Paşa
geriye dönerken Ş ik lo ş’ta K anije m u -
zafferiyetini haber aldı. Daha sonra da
Tiryaki Haşan Paşa ile buluşup zaferini
tebriki m üteakip B elgrad’a geldi ve' kışı
orada geçirdi. Y em işçi Haşan Paşa B e l­
grad’da kışlarken, İstanbul’a giden y e ­
niçeri ağası A li A ğa’y ı, nişan lısı A y şe
Sultan ile nikâh ın ın k ıyılm ası için vek il
tayiıı etm iş olduğundan, 5 nisan 1602 de
nikâhı kıyıldı.
îstoln i Belgrad’ın istirdadı
B elgrad’da kışlayan Yem işçi Haşan
Paşa'nm hazırlıklarını ikm alden sonra
Haziranın dördüncü haftası içinde h a ­
rekete geçm esiyle 1602 y ılı harekâtı baş­
lam ış oldu. Y em işçi Haşan Paşa B elgrad-
dan ayrılm adan önce, İstanbul’dan y e n i­
çeri ağası geldiği gibi, R um eli’de k ışla ­
yan askerlerin bir kısm ı kendisine ilti­
hak etm iş, bir kısm: da yolda iltihak e t­
m ek üzere faaliyete koyulm uştu.
Y em işçi Haşan Paşa Belgrad'da k ış­
lam aktayken 1602 senesinde yapılacak
sefer için esaslı hazırlıklara girişilm işti.
G eniş çapta hazırlıklara hakikaten ih ti­
yaç vardı. Senelerden beri devam eden
A vustu rya harbinden başka, son zam an­
larda A nadolu C elâli isyan cılariyle k a sı­
lıp kavrulm aktaydı. Anadolu’daki isy a n ­
la kıyaslanacak kadar olm am akla bera­
ber 1601 senesinde Karadağ’da bir isyan
hareketi görülm üştü. B aşvekâlet arşivin ­
de F ek ete tasnifi 3039 num aralı v esik a ­
dan öğrendiğim ize göre; Yemişçi Haşan
Paşa bununla da m eşgul olm uş v e Kara­
dağ isyancılarının tedipleri için Bosna,
H ersek v e tzvornik sancaklarından tı­
m ar v e zeam et sahiplerinin h a rek etleri­
ni tem in ve alâkalılara bunun h alli ile
ilg ili ferm an göndertm iştir. A yn i sene i-
çinde Erdel ve E flak’ta da m ühim h ad i­
seler cereyan etm ekteydi. Bu bakım dan,
hazırlıklar h ayli geniş tutularak donan­
m aya bile teşm il edilm işti. B aşvek âlet
arşivi A li Emirî tasnifi vesikaları kısm ın­
da ü çün cü M ehmed bölüm ündeki 250
num aralı vesikadan öğrendiğim ize göre;
A m asra’da 8, B artın’da 7, Gerze’de 7 ka­
dırga ile Sinop’ta 30 kadırga v e bir g a l­
yota inşası için m ahalli kadılara, hassa
reislerine ve em inlere hüküm ler gönde­
rilm işti.
İşte, bir m evsim önceki K anije za­
ferinden başka bu hazırlıkların da v er­
diği nefse itim ad duygusu ile yola çıkan
Serdar Y em işçi H aşan Paşa sür’atli sa­
yılacak bir tempo ile ilerliyerek, Kâtib
Ç elebi’y e göre 12 tem m uzda, Topçular
K âtibi A bdulkadir E fendi’y e göre, bu ta ­
rihten bir ay kadar sonra tstolni B el-
grad’m m uhasarasına başladı.
tstolni B elgrad m uhasarası 34 gün
sürdü. Muhasara esnasında bilhassa Ru­
m eli beylerbeyi L ala Mehmed P aşa’nın
m ühim gayretleri görüldü. Harekâtta
hazır bulunan A bdulkadir E fendi’nin
bildirdiğine nazaran R eb iü levvel orta­
larında (A ğustosun son E ylülün ilk gü n ­
leri) kale vire ile fetholundu. Ham m er
(C: 8, S: 16), teslim m üzakeresi cere­
yan ederken yen içeriler ile Papa k ale­
sinden gelm iş olan Fransızların kaleye
1668
girerek önüne geleni kılıçtan g eçir d iğ i­
ni, teslim den sonra da Serdar Yem işçi
Haşan P aşa’nın kale kumandanı K ont
îsolan i ve sair subayları tev k if ile B el-
grad’a sevk ettiğin i yazarsa da. Osmanlı
k a y n ak lan b il’akis kaleden çıkanların
m em lek etlerin e yollandığını kaydeder­
ler.
Y em işçi Haşan Paşa’nın Erdcl
üzerine hareketi
Y em işçi Haşan P aşa’nm tstolni B el-
grad’ı istirdadından önce, S zek ely M ozes
adında bir S ekel asilzâdesinin sadrâza­
m a m üracaatı d olayısıyle, E rdel’de O s-
m anlı hâkim iyetinin yeniden tessüsü i-
çin, fırsata benzer bir durum hasıl o l­
muştu.
Harbin başında İmparator ile ittifak
eden, H açova m eydan m uharebesinde im ­
parator k u vvetleriyle birlikte ağır bir
m ağlû b iyete uğrayan Erdel voyvodası
B athory Zsigmorid, 1593 de Erdel’den
ayrılırken, yerin e am ca-zâdesi Bathory
A ndras’ı bırakm ıştı. L ehistan’da y e tiş ­
m iş olan Andras, L ehlilerin tesiriyle O s­
m anlIlarla iy i geçinm eye m eyletm iş, O s­
m a n lI hüküm etine sâdık kalan y en i B oğ-
daıı voyvodası Jeretnia M ovila ile m ü­
n aseb et tesis etm iş, bunlara ilâ v eten de
voyvodaların en azılısı olan Eflâk v o y ­
vodası M ihai V iteazul aleyhine fa liy e -
te koyulm uştu. Osmanlı hüküm etine
karşı gösterdiği y ak ın lık bu kadarlıkla
da kalm am ış, hattâ y ıllık v erg iy i bile ö -
dem işti. V erginin ödenm esi itaatin en
güzel d elili olduğundan Osm anlı h ü k ü ­
m eti de ona b ey lik alâm etlerini gön­
derm işti.
Erdel, işi böyle ha! yolu n a girer­
ken, A ndras’ın m ü ttefik ler safından
çıkm asına taham m ül etm eyen Eflak
voyvodası M ihai, o arada k u vvetin e g ü ­
venerek h er üç voyvod alığı bir bayrak
altında toplam a hevesine kapıldığından
Erdel’e girip A ndras’ı ortadan kaldırm ış
(1599), ertesi sene de B oğdan’ı işgal e t­
m işti. Eflâk voyvodası M ihai E rdel’e
girdiği zam an çok şiddetle h areket e tti­
ğinden, Erdel halkı general «Basta» k u ­
m andasındaki bir orduyu E rdel’in im da­
dına çağırm ıştı.
E rdel’e bir A vusturya ordusunun g ir­
 m esi, buraya hâkim olm aya çalışan E f­ lerin in duyulduğu, Serdarın bu seslere
lâk voyvodası ile düşm anlığı icap e ttir­ dikkati çekilince, düşm anın, kuvvetini
diğinden, im parator Rudolf bu m esele çok gösterm ek için hile yaptığını, C iğer­
üzerinde hassasiyet gösterm iş v e T ürk- d elen 'de ancak aitı yedibin k işilik k u v ­
iere fazlaca zarar veren Mi ha: gibi bir v e t olab ileceğin i söylediği r iv a y et e d i­
adamın A vusturyalIlara hasım v a ziy eti­ lir. Böylece. Yem işçi Haşan P aşa k en d i­
ne geçm esini doğru bulm am ıştır. Bunun sine yapılan arzların hiç b irine aldırış
için, im parator biz2ât tavassu t eder rol
takınarak gen eral Basta ile M ihai’nm
barışm alarını sağlam ıştır.
M ibai, general B asta ile karışırken
Erdel’m başında yerli bir b ey oalon m a-
ciiğmı nazarı itibara olan eski F röel v o y ­
vodası Batho.ry Zsigm onü Leh h ü küm e­
tinin yardım ı ile eski m evkiini elde e t­
m ek istem iştir. Bu n iy etle ia a liy ete ko­
yulduğu sırada general B asta ve Eflâk
voyvodası M ihai’nin m üşterek k u v v et­
lerine kuzey E rdel’de Goı-asla m evk iin ­
de m ağlûp olm uş (150i) ve kaçm ak zo­
runda kalm ıştı. Fakat Z sigm ond’a karşı
bu m üşterek harekete rağmen general
Basta'nm M ihai’y e dostça davranışı u-
zun sürm em iş, ayni sen e içinde Başta bu
deia M ihai’yi E rdei’de katlettirm iştir.
İşte Szekeiy M ozes’in E rdel’i Osm an­
lı him ayesinde idare etm ek üzere v o y ­
voda olma teşebbüsü, M ihai’nin öldürül­
m esini takip eden günlere rastlam akta­ B athory And ras öldürüldükten sonra
dır. Osmanlı tarihlerinde «Sikel Moziş»
v eya «Mozes» d iye kayd ed ilen bu adam,
Y em işçi - Haşan P aşa’m n kışlam akta o l­
duğu B elgrad’a gelerek serdardan var­
dım istem iştir.
Daha B elgrad’da bulunduğu sırada
S zekeiy M ozes’e yardım işin i akim a k o ­
yan Y em işçi Haşan. P aşa’ılın, îstolrıi B el-
grad’ın istirdadını m üteakip bu fikrini
tahakkuk ettirm eye yelten d iğ i görülm ek­
tedir. E rdel’e gitm ek üzere B udin’den
Peşte'ye geçtiği (A bdulkadir E fen d ı’y e
göre 5 rebüülahir-22 eylü l) sırada Es-
ztergom (G ran) un karşısındaki Par-
kany (C iğerdelen) de b ir düşm an ordu­
su m evcuttu. Bütün Osmanlı kaynakları­
nın ittifak la b elirttik lerin e göre; O sıra­
da Budin b eylerbeyi bulunan K adı-zâde
Ali Paşa ile B udin kadısı H abil Efendi,
bu kadar yakın yerde toplu bir düşman
k u vveti hazır dururken Serdarın E rdel’e
gitm esinin doğru olm adığını söylediler.
Hattâ, «siz bir ik i m en zil gidince küffar
gelir bizi muhasara eder» dediler. Ser­
dar Peşte'de iken, P arkany’deki düşm a­
nın ara sıra .attığı n ö b e t. toplarının ses­ General G eorgius Basta

1669
 etm eden Erdel'e gitm ek te ısrar etti. N a-
imft’m n (C: 1. S: 300) ifad esiyle: «Ali
Paşa, sultanım : bu gece benim casusum
geldi, taburda seksen binden ziyad e k â­
fir kırk top ile hazırdır, m uradları B u -
din'i m uhasara etm ektir, devu haber
verdi. B u takriri H abil E fendi tescil e t-
sün, h ilafı çıkarsa hakkım dan gelsü n
dedi. Y em işçi bir an û d -u kenûd A rna­
v u t olm ağla sözünden dönm eyüp, k ü ffa -
rm h ilesi tevatüre erm iştir, bu cem iyeti
E rdei’e gitm ekten m en ’ içindür. N e m u ­
hasaraya v e ne m uharebeye kudreti var­
dır». B udin beylerbeyi A li Paşa'nın sö­
züne aldırm ayan Y em işçi Haşan Paşa,
düşm anın dikkatini başka taraflara çek ­
m ek üzere akın için m üsaade isteyen
L ala M ehm ed P aşa’y a da m üsaade e t­
m edi. V e n ih ayet beş büyük top v e yüz
sahra topu ile yola çıktı. D ördüncü m en ­
zild e Szolnok'a vardı. D ört gün sonra
da T lıeis üzerine kurulan köprüyü g e ç ­
ti. T am şvar askerinin iltih ak ın ı m ü tea­
kip bıındaıı sonra takip ed ilecek istik a ­
m etin tayinine çalışılırk en , B u d in ’in im ­
dadına koşulm ası için fervad cılar g e ld i­
ğin den geriy e döndü.
A vu stu ryalılar’ın P cştey i zapt ve
B udin’i m uhasara etm eleri
Serdar Y em işçi H aşan Paşa’nın P eş-
te'don uzaklaştığın ı haber alan Arşidük
M athias derhal em rindeki ordu ile Eski
B udin önüne geldi. T ürklerin K ız adası
(veya K ızlar adası) dedikleri C sepel a-
dasuıa tom baz gem ileri ile köprü b ağ­
layıp, oradan P eşte'ye geçti. P e şte’nin
Tuna kenarı duvarsız olduğundan C se­
pel adasından sonra şehre girilm esi ko­
lay oldu. A vu stu ryah la r P e şte ’y e g irer­
ken burada bulunan m ahdut sayıdaki
asker bir iki şayka ile B udin’e g e çtiğ in ­
den P eşte’de oturan insanlar esir v a z i­
y e te düştü. A vusturya kum andanı P e ş-
te'vi alm akla ik tifa etm iyerek, P eşte'ye
soktuğu beş biri kişi dışında kalan ordu­
sunun büyük kısm ı ile B udin’i k u şatm a­
y a başladı.
P eşte’nin A vusturyalIlar elin e geçiş
tarihi, Osmanlı kaynaklarında sarih şe ­
kilde b elirtilm em iştir. Daha önceki h â­
d iseler için v erilen tarihler takip ed ilin ­
ce. bunun, Kâtib Ç elebi ve N aim â’y a gö­
re E ylü lü n ilk günlerinde, A bdulkadir
E fendi’y e nazaran da E ylülün son v ey a
Ekim in ilk günlerinde cereyan ettiğ i an­
laşılm aktadır. D e la C roıx’n ııı zik rettiği
7 ekim tarihi A bdulkadir E fen d i’niııkine
pek y ak ın addedilebilir.
Erdel yolu n d a ik en B u d in ’in im d a­
dına koşulm ası için h ab erciler gelin ce,
Serdar Y em işçi Haşan Paşa A nadolu
b eylerb eyi N uh P aşa’y ı ikib in k işi ile
önden gönderdi. K endisi de g e ld iğ i y o l­
dan dönerek dört gün zarfında P eşte ö-
nüne v a sıl oldu.
P eşte önüne g elin ce v a ziy eti çok cid ­
di buldu. Bu yüzden, E rdel’e gitm e i-
şinden p işm an lık duydu am a, ne çare
ki iş işten g eçm işti. A vusturyalIlar B u -
d in ’den P e şte’y e geçilm esin i sağlıyan
köprü başlarım tutm uş olduklarından,
Budin m uhasarasını çözdürm ek ü zere o
tarafa geçilm esi im kânsızdı. Bu v a ziy et
karşısında P e şte’nin m uhasarasını em ­
retti. B öylece B u d in ’i A vusturyalIlar
kuşatırken P e şte’y i de T ürkler k uşatm ış
oluyordu. Serdarın ordusu gelirk en A -
vu stu ryalılar P e şte’y e daha fazla k u v ­
v e t sokarak m ü d afilerin m ik tarın ı fa z-
lalaştırm ışlardı. P eşte köprüsü ayakta
kaldıkça A vu stu ryalIlar T ürkleri daha
rahat şek ild e o y a lıyab ilecek lerd i. Onun
için, bu n ok ta üzerinde eh em m iyetle d u ­
ran Serdar, top a teşiyle köprüleri y ık ­
tırdı.
P eşte’y i kuşatan Türk ordusunda
pek çabuk k ıtlık başgösterdi. On beş gün
geçin ce bir k ile b uğday on ilâ yirm i a l-
tuna, bir k ile arpa onbeş al tuna çıktı;
hattâ o da bulunm az oldu. K ıtlık b aşla­
y ın ca ordunun erzakı B udin’d ek i sto k ­
lardan tem in ed ilm ek m ecb u riyetind e
kalındı. A hırlar ile Tuna arasındaki m a ­
halli ve su k apısından nehre gid en yolu
m uhafaza için bir sene önce y a p ılm ış o -
lan istihkâm ların çok büyük fayd ası g ö ­
rüldü. Ş a y e t bu istih k âm lar olm asaydı
Türklerin B u d in ’d en karşı tarafa em n i­
y e tle zahire taşım aları m üm kün o lm ıy a -
caktı.
B udin’deki zahirenin, kabarık sa y ı­
daki orduya uzun m ü ddet yetm esi m ü m ­
kün değild i. B öyle gid erse erzak sık ın ­
tısı O sm anlı ordusu için teh lik eli v a z i­
y etler yaratabilirdi. Bu seb ep le, B udin
b eylerb eyi A li Paşa, B udin k ad ısı H a­
b il Efendi ve B udin yen içeri ağası ser­
dara gelerek: n asıl olsa B udin tarafına
ordunun geçirilem iyeceğ in i. on gün da­
ha ordunun P eşte önünde b ek lem esi tak ­
dirinde zahirenin biterek, B u d in ’d ek ile-
rin aç kalacağını sü yliyerek B elgrad ’a
dönm esini rica ettiler.
Bu ricayı m akui bulan serdar iki bin
yeniçeri, topçu ve cebeci ile bin kadar
da gön üllüyü B ud in’e sokup, şehrin m ü­
dafaasını Rum eli beylerb eyi L ala M eh­
med P a şa y a bırakarak B elgrad ’a dön­
dü.
Laîa M ehmed P aşa B udin m üdafaa­
sını eline alınca, e v v elâ kum andan ve
askerleri toplıvarak onların m an ev iy a t­
larını tak viye ed ici nasih atlard a b u lu n ­
du. Sonra m üdafaa işin i daha iy i şek le
soktu. A vusturyalIlar Budin'i şid d etle
dövm ekle beraber, m üdafaanın m u n ta­
zam işley işi yüzünden, surları tahrip e t­
m ekten başka bir şey yapam ıyorlardı.
Lala M ehmed Paşa, bir defasında beş
yüz k işiye huruç yaptırıp düşm an ordu­
sunda zayiat m eydana getirtti. Buna
karşı düşm an um um î hücum ya p tıy sa da
ThoN A V , FI v s
C o n ts r fa ç tv r. pzr. ş t a s t O fe s
Budin v e P eşte’nin 1602 de A vusturyalIlar tarafından nehirden
v e karadan m uhasarası.
(A M agyar N em zet T örtenete adlı m acarca kitaptan alınan bu resm in aslı Or-
. teliu s kroniğindedir)
za yiatla püskürtüldü. O sırada D ev S ü ­
leym an P aşa’ııın icad ettiğ i, içi dem ir
p arçalan v e bom balarla dolu fıçıla r d ü ş­
m an üzerine yuvarlanarak bir h a y li za­
y ia t m eydana getirild i. A vusturya k u v­
vetleri surlarda büyük bir ged ik açarak
B udin için teh lik eli bir durum h a sıl o ı-
duğu sırada piyade v e süvarilerden iba­
ret m ühim bir k u v v et huruç hareketi
yapıp, düşm anı m etrislerin d e basarak
hem zayiat verdirdi, hem de o gedik
m ın tık asın d an g eriy e çek ilm eleri tem in
olundu. Düşman saflarında y aratılan b ü
karışık lık tan istifad e ed ilerek o büyük
g ed ik örüldü. Bu büyük huruç h arek e­
tine, yaşı sekseni geçm iş olm asına rağ­
m en B udin kadısı H abil Efer.di de işti­
rak etti ve kendi e liy le bir düşm an n e­
ferin i öldürdü.
B üyük g a yretler sarfetm elerin e rağ­
m en B udin’e g in n eğ e m uvaffak olam ı-
y an A vusturyalIlar, yağm urların başla­
m ası v e soğu k lan n bastırm ası üzerine
m uhasaraya daha fazla devam edem ez
oldular. Bunun için A rşidük M athias B u-
plst yyt s. v on o en çh.^î: tc>- wor.oi:n’ a n v o j So z
1671
din m uhasarasını kaldırdı. B udin ön ü n ­
den çekilirken P eşte’y i tah liye etm ed ik ­
lerinden, A vusturya k u vvetleri burada
kalm akta devam ettiler.
Budin m üdafaasında gösterdiği m u ­
vaffak iyet d o la y ısiy le Lala Me'nmed Pa­
şa taltifen ü çün cü vezirliğe te^fi e ttir il­
di.
Kırını H anı’nın Sadra 2 âm la
buluşm ası
Veziriazam Yem işçi Haşan Paşa k ış­
lam ak üzere B elgrad’a dönerken Z em -
lin (Zem uıı) sahasında Kırım hanı Ga­
zi Giray ile karşılaştı. Kırım H anının,
sefer m evsim inin geçtiği bir zamanda
veziriazam a mülâki oluşu, şüphesiz, h a y ­
li m ânalı idi.
Osm anlı tarihlerinin ifadelerinden
sarih şekilde anlaşıldığına göre; Gazi
Giray, kardeşlerinin durumu ile, iki se ­
fer m evsim inden beri cep h eye bizzat
gelm eyişin i düşünerek, m evkiinin, yani
han lık tahtının teh lik eye dü şeb ileceğin i
hesaplam ıştı. Gazi G iray’m k ardeşlerin­
den Selâm et Giray ile Şahin Giray A n a­
dolu’da C elâli D eli H asan’ın yanına g it­
m işlerdi. D iğer bir kardeşi olan M eh-
med Giray da y in e A nadolu’da idi. İki
m evsim den beri sefere bizzat katılm ayan
Gazi Giray, padişah buna kızar da, k en ­
disin e m uhalif durumda olan kard eşle­
rinden birini H anlığa tayin eder d iye en -
dişelen m işti. S efer m evsim i geçtiği h a l­
de ordusu ile gelişi, böyle bir ihtim ali
önlem e endişesinden ileri gelm ek teyd i.
Y em işçi Haşan Paşa Kırım H anına
hürm et v e itibar gösterdi. V eziriâzam i-
le Kırım Hanı beraberce B elgrad’a g ir­
diler. K arşılıklı ziyafetlerd en sonra her
ikisi de kışlağa çekildiler. Gazi G iray o
senenin kışını P eçu y’da geçirdi. Tatar
askerleri kışlam ak üzere Sigetvar, K o-
ban, Mohaç v e Drava boyuna taksim e-
dildi. M eşhur Osm anlı m üverrihi P eçe-
v i İbrahim Efendi de o kış Gazi G iray'-
m yanında bulundu. Gazi Giray av, e ğ ­
len celer ve şiir yazm akla v ak it doldur­
du. Bu m evsim içerisin d e F uzuli’nin
«Beııgü Bâde* m anzum esine «K ahve ve
Bâde» naziresini tertip etm iş olan Gazi
G iray güzel şiirler yazan bir şairdi. Ha­
m aset edebiyatım ızda yeri olan Gazi
1672
G iray’m şu aşağıda ki şiiri, o devrin se­
fer ruhunu aksettirm esi seb eb iy le İçti­
maî tarih bakım ından da değer taşım ak­
tadır.
R áyete m evl ederiz k am et-i dilcû yerin e
Tuğa bel bağlam ışız k âk ü l-i hoşbû y e ­
rine
H ev e s-i tir-ü kem an çıkm adı dilden asla
N â v ek -i g a m ze-i dildûz ile ebrû yerine
Severiz tigim izin zevk -u safasın herdem
S îm ten lerle olan lezz et-i pehlû yerine
G erden-i tu sen -i zibâde k otas-ı tülbend
B ağladı gönlüm üzü zü lf ile k eysu yerine
Severiz e sb -i h ü nerm end-i saba reftarı
B ir p eri-şek l sanem , bir gözü âhû yerine
Gönlüm üz şa h id -i z ib â y -ı cihâda verdik
D ilb er-i m â h -ru h -u y â r-ı p eri-rû yerin e
S eferin çevri çok üm m id-i v e fâ ile v eli
Olduk âşiftesi bir şâh -ı cefâcû yerin e
Olm uşuz cân ile b illah gazâye teşne
K anını düşm en-i dinin içeriz sû yerin e
Lala Melımed Paşa’nın
Serdarhğı
V eziriazam Y em işçi Haşan Paşa
B elgrad’da k ışlam aktayken İstanbul’da
sipahiler zorbalığa başlam ış old u k ların ­
dan, m evsim in m üsadesizliğine rağmen
derhal hüküm et m erkezine yetişm ek is­
tedi. B unun için ordunun serdarlığm ı
•Üçüncü vezir Lala M ehmed Paşa’y a b ı­
raktı. Ordu defterdarı Ekm ekcü-zâde’yi
zahire v e m ühim m at tedarikine m em ur
kıldıktan sonra bir bölük m a iy st ile y o ­
la çıktı. M üverrih Haşan B ey -¿âde de
yanında idi. S ü r’atli sayılacak bir tem ­
po ile ilerliyerek 6 /7 şubat 1603 (24/25
şa!-'an 1 0 1 1 ) gecesi İstanbul’a dahil o l­
du.
Y em işçi Haşan Paşa İstanbul’a var­
dığı sırada, B vd in m uhafazasında iken
serdarlığa tayin edilm iş olan Lal d M eh­
med Paşa da B udin’den B elgrad’a g e l­
m işti. D üşm an v e cephe v a ziyetin e dair
lüzum u kadar b ilg iy e sahip olan yen i
serdar L ala M ehm ed Paşa 1603 baharın­
da bir m iktar hazırlığı m üteakip cep h e­
y e h areket etti, ö s e k köprüsünü g eç tik ­
ten sonra B osna b eylerb eyi C elâli Deli
Haşan kendisine iltih ak eyled i.
A nadolu’daki C elâli isyan cıları/u n
reislerinden olan D eli Haşan, affa n£:l
olunca, ken d isin e m evki b a h íe ü lm c k
 su retiyle A nadolu’dan uzaklaştı'.'] iip it a ­
ati devam lı kılınm ak için B osna v a lili­
ği verilm işti. D eli H aşan, P iyade v e sü­
vari onbin kişiyi bulan k u v v etiy le Ça­
nakkale boğazından R um eli’y e g eçti.
Bunun, G elibolu’y a g eçiş sırasında bile
eşkıyalığına delil savılacak hareketleri
görülm üştü. M aiyetindeki asker um um i­
y etle A nadolu’daki isyana iştirak etm iş
kim selerden m ürekkep olduğundan si­
lâh v e kıyafetçe düzenli değildi. P eçevî
(C: 2. S: 271) v e Naim â (C: 1, S: 278)
bu askeri pek acayip bulduklarından,
hayret ifade eden sözlerle k ıyafet v e si­
lâhlarına dair tafsilat verirler.
Pek düzenli olm am akla beraber D e­
li K asan’ııı m aiyetin d e g elen askerle
Serdarın kuvveti arktarkeıı, K ırım H an ı­
nın m em leketin e dönm e k aran verm esi
üzerine mühim k u v v et kaybına u ğran ıl­
dı. Serdar L ala M ehmed Paşa, akraba­
sından olan m üverrih F eçev i’y i Gazi G i-
raj-’a göndererek sefere davet ettiy se de,
o, biraz savsaklam ayı m üteakip serdarın
arzusu hilâfına çekilip m em lek etin e g it­
ti. Naim â ve P eçevî, Kırım H anının m em ­
lek etin e gidişini, Y em işçi Haşan P aşa­
nın H an’a bu yolda haber gönderm iş o l­
m asına atfederler. İslâm A n sik lop ed i­
sinde «Gazi Giray» m addesini yazan H a­
lil İnalcık ise; kaynak gösterm eden «ha­
nın askerine az para verild iği için dön­
müştür» der. H albuki O sm anlı tarih le­
rinde bu yolda bir işaret yoktur. Son iki
seneden beri işi h afiften alan Gezi G i­
ray, m uhtem elen, Celâli D eli H asan’ın
orduya iltihak etm iş bulunm asından ç e ­
kinm iş olm alıdır. S elâm et, Şahin v e
M ehmed Giray adlarındaki kardeşleri
kendisine m u h alefetle bu celâlilerle ça­
lıştığına göre, Kırım Hanı bundan iğ b i­
rar duyup şüpheye düşebilir. Zâten N a-
im â’da, Kırım hanının: «onlar (yan i C e-
lâliler) ile biz nice cem ’ oluruz?» d ed i­
ğine dair bir k ayıt da m evcuttur.
Serdar Lala M ehm ed Paşa em rinde­
ki orduya C elâli D eli H asan’ın k u v v etle ­
ri iltihak eder, buna m ukabil K ırım H a­
nı ayrılıp m em lek etin e dönerken A v u s­
tu ry alIlar boş durm uyordu. O senenin
kışında Peşte A vusturyalIların ellerinde
kalm ıştı. Burada kesin şek ild e yerleşm e,
işgal ku vvetlerin in tak viyesi v e B udin’-
in de zaptına bağlıydı. Onun için, O s­
manlI kuvvetleri yetişm ed en , A vu stu rya­
1673
lIların Peşte önüne g eld ik leri görüldü.
Lala M ehmed Paşa B udin'in g ü n e­
yin d ek i Erçin (Eresi) civarında bulunan
Ham za B ey palankasına g eld iği sırada.
P eçevî v e Kâtib Ç eleb i’nin 50 bin k işi­
lik dediği bir düşm an kuvveti, Tuna ü -
zerindeki Csepel (K ızlar adası) adasına
köprü kurup asker v e top yerleştirerek
Türk gem ilerinin B udin’e erzak n a k let­
m elerine mâni alm aya çalışm aktaydı.
Türk ordusunun geld iğin i görünce d er­
hal şiddetli bir top ateşin e girişerek
Türkleri yaklaştırm am aya g a y ret ettiler.
Top ateşinin kesafeti yüzünden Türk a s­
keri ilerlem e im kânı bulam ıyarak çukur­
lar kazıp m evzie girm eğe m ecbur k a lın ­
ca, düşm ana karşı n asıl bir m üessir te d ­
bir alınacağının m üzakeresine lüzum h a­
sıl oldu. N eticede, düşm anın köprü kur­
m uş olduğu adaya bu sahilden de bir
köprü kurulm asına, bunun için de kar­
şı yakada bir nokta tutulup tahkim e d il­
dikten soııra köprü inşaatının her iki sa ­
hilden de him aye ed ilm esin e karar v e ­
rildi. A daya geçirilecek askerin ııe v ’i.
m iktarı hattâ kim in idaresinde bu işin
başarılacağı m eselesi üzerinde bir h a y ­
li görüşm e v e m ünakaşayı m üteakip, en
sonunda Bosna b eylerb eyliğin d en m azul
D erviş Paşa buna m em ur edildi. V e g e ­
ce kayıklarla dört beş bin süvari v e on -
binden ziyade piyade geçirildi. G eçirilen
piyadelerin ekserisi A nadolu C elâlilerin -
dendi. B unlar m untazam ordu nizam ında
harp etm eye alışkın olm adıkları gibi, ih ­
tara rağm en siper de kazmadılar.
Sab ah leyin adaya çıkarm a y a p ıld ı­
ğım gören bütün k u v v etiy le b u n ­
ların üzerine y ü k len d i (14 tem m uz
1603). Hücum a geçen ler karşısında T ürk-
ler azınlıkta k alm ıştı. Düşman hücum a
başlayınca, adadakileri tak viye etm ek im ­
kânı bulunam adığından, bunlar m ukadde-
ratlariyle başbaşa kaldılar. A kşam a k a ­
dar devam eden vuruşm alar n eticesin d e
A vusturyalIlar kesin bir g a lib iy et tem in
etti. Adaya çıkan askerden ancak birkaç
yüz k işi kurtulabildi. Ş eh it düşenlerin
m iktarı on bin k işiy i aşm akta olup b u ­
nun 6 bini C elâli idi. H arekâtı idare e -
deıı D erviş Paşa da vuruşa vuruşa ş e ­
h it düştü.
A vusturyalIlar bu m u vaffak iyetten
cesaret alarak karşı sah ile de asker ç ı­
kardı. K arşı yakaya geçen asker ilk iş
 olarak derin hendekler açarak bulundu­
ğu m evkide yerleşm eğe g ayret etm ek­
teydi. Düşmanın beri yakada tutunması
dört gün devam edebildi. Dördüncü gün
serdarın em riyle hücuma geçen Celâli
D eli H aşan Paşa sekiz bin kişi öldürerek
beri tarafa geçenlerin tam am ım itlâ f e t ­
m iş oldu. K endilerini bir gem iye atabi­
len bir kaç yü z kişi dc gem inin d ev ril­
m esiyle sulara garkoldu.
A vusturyalIlara verdirilen bu zayi­
atı m üteakip Serdar Lala Mehmed Paşa
askerî Budin yakasına geçirdi. Bu sıra­
da düşm anın ikinci bir çıkarm a teşebbü­
süne daha şahit olundu ama. A vusturya­
lIlar bunda da m uvaffak iyet tem in ed e­
medi. A vusturya çıkarm ası esnasında
B udi ir'den huruç yapan Türk askeri o
tarafa çıkanların ekserisini öldürdü.
Temmuzun 26 sm da Türkler B udin’e za­
hire naklederken. A vusturyalIlar bir d e­
fa daha Budin yakasına asker şev k etti­
ler. A vusturyalIların bu defaki çıkarm a­
sı, A lm anların A lt-O feıı dedikleri Eski
B udin m evkiine yapılm ıştı. Şiddetli bir
çarpışm ayı m üteakip Eski B udin çık ar­
m ası da m uvaffak ıyetsizliğe uğrayınca
A vusturyalIlar tam am en P eşte’y e ç e k il­
diler: ve o arada köprüleri de ortadan
kaldırdılar.
CELÂLİ İSYANLARI
Üçüncü Mehmed’in pek uzun olm a­
yan saltanatı hayli hâdiseli geçm iştir.
Bu hükümdarın devrini boydan boya
kaplıvan A vusturya harbinden sonra
devleti m eşgul eden ikinci m esele A n a­
dolu’daki Celâli isyanlarıdır. B u isyan ­
ların çıkm asına tesir eden âm illerden bir
. kısm ının izlerini Ü çüncü M ehm ed’den
önceki devirde bulm ak m üm künse de
sebeplerin bazıları da bu hüküm dar za­
m anında ortaya çıkm ıştır. C elâli isy a n ­
ları, m ahallî bir itaatsizlik dâvası olm ak­
tan çıkıp, İçtimaî dert ve dâvalar yığın ı
haline geldiğinden bastırılm ası kolay o l­
m am ış, bu yüzden bir veya b ir kaç ta ­
nesi bastırılırken, ya ayni y ıl içinde v e ­
yah ut da üç beş sene sonra yen ileri pat­
lak verm iştir. Böylece, Üçüncü M ehmed
zam anında beliren isyanlar bir kaç h ü ­
kümdar devrinin en b ellibaşlı hâdisesi
olm uştur.
1674
B öylece, Lala M ehmed P a şa n ın P eş-
t e y i alm ak için yap tığı teşebbüs iy i bir
n eticeye ulaşm am ış ve 1603 yazındaki
harekât da Peşte etrafındaki çarpışm a­
lara m ünhasır kalm ıştı. N ih ayet kışın
yak laştığın ı nazarı itibara alan serdar
Budin'deki kuvvetleri takviye ettikten
ve buranın m uhafazasını Kümeli b eyler­
b eyi Murad P a şa y a , Ösek m uhafazasını
da Bosna beylerb eyi Celâli Haşan P aşa­
ya tevd i eyled ik ten sonra B elgrad’da k ış­
lam ak üzere 21 ey lü l 1603 de B udin’cleıı
ayrıldı-
H a r b in b u n d a n so n ra k i sa fh a sı
Serdar Lala M ehmed Paşa’nın B e l-
grad’a çekilm esinden bir m üddet sonra
Üçüncü M ehmed Öldü. F akat padişahın
ölüm ü ile A vusturya harbi sona ermedi,
1604 ve 1605 sen esi yaz m evsim lerinde
h ayli önem li çarpışm alar vıikubuldu. Bu
çarpışm alar ile sulh m uahedesinin akdi
B irinci Ahmed zam anında cereyan e tt i­
ği cihetle; hem padişahlara göre takip
ettiğim iz kronolojik sıranın bozulm am a­
sı, hern de harekâta katılan önem li şah­
siyetlerin daha iy i tefrik ed ileb ilm esi i-
çiıı harbin bundan sonraki safhası B i­
rinci A hm ed devri hâdiseleri ıneyanm da
gözden geçirilecektir.
İsyanların sebepleri
Celâli isyanlarının m ahiyetinin iyi
an laşılabilm esi, hiç şüphesiz, bu isyan la­
rın çıkm asına tesir eden sebeplerin te t­
kiki ve isyana tekaddüm eden „yıllarda
m em leketin um um î dertlerinin gözler
önüne serilm esiyle m üm kün olacaktır,
isyan a tesir eden sebepleri şu dört grup­
ta toplamak m üm kündün
1 — İktisadî sebepler,
2 — Kapıkulu askerinin şım arıklığı
v e h alkı tazyiki,
3 — D evlet idaresindeki hata v e ak­
saklıklar,
4 — Uzun süren harplerin açtığı y a ­
ralar.
Bunları kısaca ayrı ayrı şekilde göz­
den geçirelim :
1 — İktisadî sebepler : Celâli isy a n ­
larının çıkm asına tesir eden âm illerin en
 mühim m i olan İktisadî m eseleleri az v e ­
ya çok derecede diğer sebeplerin içhıde
de m üşahede etm ek müm kündür,
O naltıncı asrili sonlarına doğru m as­
raflar gittik çe fazlalaşm akta v e hâzine­
nin açıkları y ıld an y ıla daha çok art­
m aktaydı. K anunî Süleym an ’ın Ölümün­
den iki sene kadar Önce 1564 yılın d a h â­
zinenin geliri 183 m ilyon , gideri 189 m il­
yon 600 bin akçe idi. 1592 y ılın d a g elir
293 m ilyon 400 bin akçeye, gider de 360
m ilyon akçeye çıkm ıştı. 1507 y ılın d a ise
gelir 300 m ilyon, gid er de 900 m ilyon
akçeye yükselm işti. K anunî’den sonra­
ki devirde gelir rakamında görülen fa z ­
lalık para kıym etinin düşm esi, v erg ile­
rin ise gittik çe fazlalaşm asından ileri
gelm ekteydi. Üçüncü Murad’m son za­
m anlarına kadar bütçe açığı pek büyük
değilken. Cçüııcü M ehmed devrinde
m asraflar gelirlerin üç m islin i bulm uş­
tu, E vvelce açıklar iç hâzineden yapılan
yardım larla kapatılm aya çalışılırken,
artık bu açık iç hazine yardım ı İle k a ­
pananı az hale gelm işti. Bu yüzden para
ayarının bozulm asına y o l açılm ış, daha
sonra k ıym etli m adenden m am ûl saray
eşyasm dan para kesilm esi icap ettikten
başka bir taraftan da v ergiler ağırlaştı­
rılm ıştı. Ü çüncü Murad zam anında para
ayarı bozulunca, bu hâdise, 1379 uncu
sayfada anlatılan asker isyan ın ın seb ep ­
leri arasında yer alm ıştı, ü çü n cü M eh­
med zam anında akçe ayarında yapılan
değişiklik ise, eski m em n u n iyetsizlik le­
rin üzerine ilâve m ah iyetin i taşıd ığın ­
dan tesir ve şüm ûl sanası daha geniş o l­
muştur. M. Belin'in «Türkiye İktisadî
tarihi hakkında tetkikler» isim li eserinin
(M. Z iya tercüm esi) 115 inci sayfasında
belirtildiğine göre; Y em işçi Haşan P a-
şa’mn sadareti zam anında, evvelkilerden
daha düşük ayarda sikke basılm ıştır.
Evvelce kuruşun k arşılığı kırk akçe i-
ken, bizzat hüküm et tarafından seksen
akçe olarak tespit edilm iştir. Tabiî, İk­
tisadî m ecburiyetler karşısında başvu­
rulmuş olan bu yÜ2do yü z değişik liğin
m em lek et bünyesindeki sarsıntısı o n is-
bette geniş ve ayni zamanda uzun v a ­
deli olacaktır. Gerçi y in e bu hükümdar
zam anında akçe ayarının düzeltilm esi
yolunda bazı gayretler sarfed ilm iş ise dc
bir türlü tam m u vaffak iyet tem in e d ile­
m em iştir. M eselâ, ü çü n cü M ehm ed’den
1675
önce bir dirhem güm üşten 8 akçe k esi­
lirken bunun eülûsunda 12 akçe k e sil­
miş, gerek bundan gerekse diğer seb ep ­
lerden doğan sarsıntı bir türlü gid erile­
l i iy erek bir altın flori 220 ak çeye yük-
sel mi ştir.
Harplerin devam lı oluşu m asrafları
o kadar çoğaltm ıştır ki, d evlet en küçük
inşaat için dahi para sıkıntısı h issetm iş­
tir. M eselâ B aşvek âlet arşivinde «Feke-
te» tasnifi vesikalar arasında 2314 n u ­
maralı vesikadan: 1597 yılın d a y a p ıl­
makta olan Sultan Murad türbesi için
paraya, ihtiyaç duyulduğunu ve bu yüz­
den İstanbul’da üç y ıld a bir kerre bakır
akçe kesilm esine karar verildiğini öğre­
niyoruz. Tabiî böyle bir kararın n e bü­
yük bir İktisadî sarsıntı m eydâna g e ti­
rebileceği k olaylıkla tasavvur olunabi­
lir. Zaten, daha Öncekilerle bu y en i ic ­
raatın sakatlığı kısa zamanda anlaşılm ış
ve yeni tedbirlerle ielâ fisin e gayret ■ e -
dilm iştir. Zira arşivlerim izde bu n e v i­
den tedbirlerle ilgili bazı vesik alar g ö ­
ze çarpmaktadır. N itekim B aşvek âlet ar­
şivinde A li E m iri tasnifi vesikalarının
ü çü n cü M ehmed bölüm ünde 257 v e 258
numaralı vesikalarda, 1008 (M ilâdi
1589/1600) yılın d a bir dirhem güm üşün
9.5 akçeye karşılık tutulm ak üzere akçe
kesilm esi için Tokat m ukalaa m ü fettişi­
ne em ir gönderilm iş . olduğuna; Fekete
tasnifi vesikalardan 3043 num araya ka­
y ıtlı 1010 (M ilâdi: 1601/1602) tarihli bir
hüküm den de, bundan sonra eski v e zü-
yu f akçe ile m uam ele oltm m ıyarak y e ­
ni akçenin tedavüle çık arıld ığın ın teb­
liğin e şahit olunm aktadır.
Para kıym etinin düşm esi, uzun sü ­
ren harpler seb eb iyle m üstahsil sın ıfın ­
dan bir çok kim selerin topraklarından
uzakta kalm ası yüzünden gıda m ad d ele­
ri ve eşy a fiyatları yü k selm işti. Bu İk­
tisadî sıkıntıların dürüst tedbirlerle dü­
zeltilm esi beklenirken, yüksek makam
sahiplerinin pek çoğunun k ü lliy etli rüş­
vetler alışından doğan m addî ıstırap ka­
dem e kadem e aşağılara inerek en sonun­
da çiitcı v e esnafın sırtın a y ü k len m ek ­
teydi. Ç iftçilerden öd iyem iyeceği kadar
ağır şey ler istenince onlar arasında ç if­
tini çubuğunu bırakanlar görülüyordu.
Osm anh tarihlerinde «çift bozan reaya»
diye isim lendirilen bu gib i kim selerin
topraklarını bırakm alarında, tabii başka
 türlü âm iller de rol oynam aktaydı. M e­
seleler İktisadî ve içtim ai birer vakıa
halini alınca, m em leket m enfaatm a olan
hüküm et kararlarının bir kısmı da nor­
mal işlem em ekte idi. A rşivlerim izde bu
neviden vakıalara m isal teşk il edecek
bazı vesikalar m evcuttur. M eselâ, B aş­
vek âlet arşivinde 74 numaralı M ühimme
defterinde 29 haziran 1596 (3 zilhicce
1004) tarihli bir hüküm den: M idilli'nin
Sığır lim anına yakın bir köydeki h ıris-
tiyan tebaanın o tarafa gelen düşman
gem ilerine, padişahın em rine m uhalif o-
larak daima yiyecek verdikleri, buna
m ukabil cizye, avân z v e koyun hakkı
gibi rüsumun hiç birini ödem edikleri,
bunların tahsili için gelen çavuş ve ka­
pıcıları kovdukları öğrenilm ektedir. Yi­
n e ayni defterdeki 172 numaralı hüküm ­
den de, hüküm et emri hilâfına, İzmir li­
manından Avrupa lim anlarına siyah ü -
züm, sabun, zeytin yağı v e p a m u k 'sa tı­ ların zıddına tım arlı sipahiler ihm al c -
şı yapıldığı anlaşılm aktadır. C elâlilerin
faaliyet sahalarının dışında kalan, onun
için kontrolleri daha kolay olaıı bu y e r ­
lerde, fazla m enfaat için hüküm et emri
dışında böyle şeyler olunca, geçim dâva­
sının kritik şartlar arzettiği A nadolu i-
çinde elbette hüküm et icraatı daha faz­
la zedelenecekti. Zira uzun harpler y ü ­
zünden çift ve çubuğundan uzun m üd­
det uzakta kalan ve ailesi geçim sık ın ­
tısına maruz kalan insanların' ekserisi
Anadolu’da idi. M uhtelif sebeplerle ç if­
tini çubuğunu bırakan, yani ç ift bozan
reaya şekline giren insanların en büj'ük
kısm ı da A nadolu’da idi. Topraklarının,
Rum eli’den ve kıyı bölgelerinden dahs
az verim li olm ası sebebiyle, valilerin
rüşvetle ilgili zulm ünü v e vergi m em u­
runun sıkıntısını daha fazla hissedeni de
iç ve doğu A nadolu halkı idi.
2 — Kapıkulu askerinin şım arık lı­
ğı ve halkı tazyiki: E vvelce m u h telif fını teşkil eden yeniçerilerin bir kısmı
vesilelerle ifade edildiği veçhile; İstan­
bul’un fethinden beri devşirm e devlet
erkânına ve kapıkulu askerine fazla e-
hem m iyet verilm işti. D evşirm e erkân en
yüksek m evkilere çıkar, ikbalin zevkini
tadar, pek büyük ek seriyeti gayri m eş­
ru yollarla tem in ettikleri servetin sefa ­
sını sürerken, hakikî Türkler ezilm ekte
v e yüksek m evkilere pek az kim se çık a ­
bilm ekteydi. Devşirm e erkânının durumu
böylevken asker sınıfı arasında da en
1676
itibarlısı v e iktisaden rahat olanı kap ı­
kulu askeriydi.
D evşirm e erkânın ve kapıkulu ask e­
rinin bu durumu Türk lıalkı ve tımarlı
sipahilerin nazari dikkatini celbedip h a ­
sedini m ucip olm aktaydı. Para ayarının
bozulm ası ve İktisadî krizlerden kapıku­
lu halkı değil esas itibariyle tım ar erba­
bı m üteessir olm aktaydı. Para ayarının
bozulm ası, gerçi kapıkulu efradının m en-
faatlarm a da uygun düşm em ekteydi. Fa­
kat bunlar, cülûs bahşişi, in ’am, terakki
adı altında bir takım para alm akta ve
para kıym etinin düşüklüğünden m ü te­
v e llit kayıpları az çok telâfi olunm ak­
taydı. B öyle olduğu halde hüküm ete
karşı homurdanmakta, hattâ zor k u lla­
narak istediklerini tahakkuk ettirm e y o ­
lunu bulm akta idiler.
Kapıkulu efradının seslerini çık ar­
dığı, sözlerini yürüttükleri devirde, bun­
lunm aktaydı. Kapıkulu halkının m alî
durum larının kendilerinden iyi oiuşu ve
hüküm et indindeki itibarları d o lay ısiy -
le, tım ar erbabı onların bu vaziyetlerine
im renip kıskançlıkla bakm aktaydı. D ev­
le t nizam larının öozulm adığı devirde b i­
le, tımar erbabının kapıkuluna karşı k ıs­
kançlığına, hattâ daha açıkçası cephe a-
lır tarzda davranışına şahit olunm uştu.
İkinci cildim izin 112 0 v e 1128 inci sa y ­
falarında işaret edildiği veçhile; K anu-
n î’nin oğlu Şehzâde B ayezid, Anadolu
halkının v e bilhassa çift bozan reayanın
bu hissiyatın ı sezerek, etrafına asker
toplam ak hususunda bundan fayd alan ­
m ıştı. Halbuki Üçüncü Murad’ın son za­
manlarından beri vaziyet tımarlı sipahi­
lerin aleyhine daha da bozulm uş v e çift
bozan reayanın m iktarı bir hayli art­
m ıştı.
Kapıkulu askerinin en mühim sın ı­
kalelerde m uhafızlık, bazı yerlerde de
yasakçılık ederlerdi. Kapıkulu sü varile­
rinin çoğu İstanbul dışında ve m u h telif
şehirlerde bulunurdu. Süvarilerin de
m uhafızlık hizm etleri vardı. Gerek y e ­
niçeriler. gerekse kapıkulu süvarileri
m uhafızlık ettikleri v e yasakçı bulun­
dukları yerlerde halka karşı şım arık d av­
ranmakta, bu hareketleri çok defa küs­
tahlıktan çıkıp zulüm derecesini bul­
m aktaydı. 1591 senesinden itibaren k a ­
 pıkulu süvariler; cizye tahsili işlerinde
de istihdam a başlanıldığından, zâten n i­
zamları gevşem iş olan bu askere bir de
para suistim ali kapısı açılm ıştı.
Bu arada üzerinde durulm ası gere­
ken noktalardan birisi de, zeam et sahip­
lerinin ash m eselesidir. Osmanlı idare
teşkilâtı bozulup da tım ar v e zeam etle­
rin tevcihinde rüşvet ve iltim as rol oyn a­
m aya başlayınca, Türk a sıllı kim selerin
bu cihetten de m ağdur vaziy ete düştük­
leri görülm üştür. Zira ü çü n cü Murad
devrinden beri devşirm elere pek çok ze­
amet tevcih edildiğine şahit olunm akta­
dır. Yüksek m evk iler işgal eden d evşir­
m elerin bir de, m ühim m ikyasta zaim
vaziyetine geçm esi, Türklerin yalnızca
m illi izzeti nefislerinin in cin m esiyle k a l­ mına kudretli şah siyetlerin geçm esi bek-
mam ış, ayrıca en m ühim İktisadî ikbal
kapılarının kapanm aya yüz tutm ası, on­
ların hüküm ete karşı sevgi ve itim adla-
rmın sarsılm asında m üessir rol oyna­
mıştır.
Bu m ühim noktayı ele alan bazı ta­
rihçilerin; «Anadolu isyanları iktidarda­
ki devşirm elere karşı A nadolu Türklüğü­
nün bir aksülam elidir», «bu bir isyan
değil, ihtilâldir» şeklin d ek i m ütaleaları-
na, bir dereceye kadar hak verm ek g e ­
rekir.
3 — D evlet idaresindeki hata ve ak­
saklıklar; Gerek teşk ilât bahsinde, g e­
rekse diğer kısım larda m üteaddit yerler­
de belirtildiği üzere, K anunî S ü leym an ’­
ın son zam anlarından itibaren Osmanlı
d evlet idaresinde bozulm a alâm etleri b e­
lirm iş, Sokullu M ehmed Paşa’m n ö lü ­
m ünden sonra bu alâm etler tam m âna-
sıyle ortaya çıkm ıştı. Dürüst, işinin eh ­
li, geniş bilgi sahibi ve bilhassa m em le-
ketsever d evlet erkânı bulm ak pek güç­
leşm işti. üçü n cü Murad ve Üçüncü
Mehmed zam anındaki m ühim d ev let er­
kânının tamamı denecek kadar mühim
ekseriyetinde, m em leket m enfaati fikri
yerine şahsi m enfaat hırsın ın hâkim o l­
duğu görülm ekteydi. R üşvet v e iltim as
diz boyu idi. Daha çok devşirm elerde
göze çarpan bu ahlâk düşüklüğüne Türk
a sıllı erkândan âlet olanlar da vardı. P a­
ra ve rüşvet en m ühim k a p ıla n bile
açan bir anahtar halini alm ıştı. Rüşvet
vererek vezir ve sadrâzam olan kim se­
ler, kendilerinin verdikleri rüşvetin da­
ha fazlasını bir iki derece küçük makam
sahiplerinden toplam akta, bu vaziyet a-
şağ: doğru inm ekte ve asıl sık ın tıyı halk
sın ıiı çekm ekteydi.
Rüşvet ve iltim as gibi, murdar bir
mikrobun yanında, devşirm e vezirlerin
m evki hırsları m em leketin İçtimaî bün­
yesini kem irm ekteydi. H üküm et m eka­
nizm asının ekseri şah siyetleri bu h asta­
lıklarla m alûlken, padişahlar da vaziy e­
te hâkim olacak, sağlam ve cezrî icra­
atla aksaklıkları önliyecek kudrette kim ­
seler değildi. Ş ah siyetçe zayıf olan iki
padişah da, vezirleri gibi birer dönm e­
den başka bir şey olm ayan annelerinin
âleti halinde bulunuyorlardı.
Şahsi ihtirasların, rüşvet ve iltim a­
sın hâkim olduğu devirde sadaret m aka­
len em iyeceği gibi, böylelerinden düzgün
ve değerli icraat da beklenem ezdi. Bu
tip adamların çok büyük hatalar işle­
mesi her zaman müm kündü. N itekim
Koca Sinan Paşa’nın, d ev leti 1593 A vu s­
turya harbine sokm ası, C iğala-zâde S i­
nan P aşa’nm da H açova harbinden ka­
çanlara tatbik ettiği m uam eleden doğan
hatalar o kadar büyük ve derin oldu ki,
yıllarca kan döküldüğü halde bu hatala­
rı düzeltm ek imkânı bulunam adı.
4 — Uzun süren harplerin açtığı y a ­
ralar: Üçüncü Murad ve üçü n cü Mehmed
zamanındaki harplerin çok uzun sürm e­
si m em leketin İktisadî, İçtimaî ve ida­
ri bünyesinde bir h ayli sarsıntılar m ey­
dana getirm işti. 1578-1590 İran harbin­
de y en i topraklar e le geçirildiğinden bu
sarsıntılar hem pek fazla olm am ış, hem
de birdenbire ortaya çıkm am ıştı. H al­
buki A vusturya harbi öyle değildi. Ş im ­
diye kadar zafer kazanm aya v e netice­
de ganim et elde etm eye alışkın olan as­
ker, bunlara nail olam adıktan başka
m ağlûbiyetlerin acısını da tadm aya baş­
lam ıştı. Bu vaziyet, hem m illî gururun
zedelenm esine, hem de m addî m enfaat
tem in edem eyen askerin isteksiz harbet-
m esine sebep oluyordu. D isiplini bozul­
muş olan kapıkulu askerinin istek le m u­
harebe etm em esi şurada dursun, m ü te­
addit defalar harp sahasından kaçtığı
görülüyordu. Buna rağm en m aaşlı kapı-
kulu’nun m iktarı muazzam rakamlarla
ifade e d ilecek kadar fazlaydı. Bu yüzden
m uharebelerin yükü eskisinden daha
fazla şekilde tım arlı sipahilerin üzerine
yüklen m ekteydi. Uzun süren harpler se ­
b eb iyle, tım ar erbabı ç ift v e çubuğun­
dan ayrı düşerek ailesi efradı sık ın tı ç e ­
kerken, iyi harbetm eyen kapıkulu sın ı­
fı m aaşını alm akta devam etm ekte, h at­
tâ zam an zaman in'am v e terak k ilere de
konm aktaydı. Bu hal, A nadolu halkının
hüküm et v e kapıkulu sın ıfın a karşı iğ b i­
rarına sebep olm aktaydı.
K araya 2 icı isyanı
Yukarda sayılan sebeplerden dolayı.
Ü çüncü Murad’m saltan atın ın son y ılla ­
rından beri A nadolu’da bir takım şek avet
v e itiatsızlık hareketleri görülm eye b aş­
lam ıştı. Beş on k işilik şaki grupu h a lin ­
de olan bu' toplulukların, zam anla hem
adetleri arttı, hem de gruplardaki adam ­
lar kalabalıklaşm aya yöneldi. Ş ak ilere
yen id en iltihak eden ler olduğu gib i, bu
grupların yek d iğ eriy le birleşen leri de
oluyordu. Haçova m eydan m uharebesin­
den kaçanlar hakkında, C iğala-zâde S i­
nan P aşa’n ın aldığı feci karar b ö y le k im ­
selerin m iktarını birdenbire çoğaltıverdi.
D irlikleri elinden alınan ve bir de ö lü ­
m e m ahkûm edilen sip ah iler A nadolu’­
y a geçtikleri zaman geçim v e yaşam a­
n ın yolunu şakilere katılm akta buldular.
B övlece d evlete karşı itaatsızlık ta b u lu ­
nan ve soygunlar yapan büyük k ü tleler
m eydana geldi.
Tabiî bu hal, m ah iyet ve n eticesi ba­
kım ından, d evleti en d işey e düşürecek
n evinden bir isyan hareketinden başka
bir şey değildi.
İşte bu n eviden hareketin en büyük
eleb aşısı «K arayazı«» d iy e anılan kim ­
sedir. D uraklam a devrindeki ilk büyük
«Celâli», yâni hüküm etin em irlerine ve
padişahın ferm anlarına karşı gelen âsî
bu karavazıcı addedilir.
K arsyazıcı’n ın isyan etm eden önce­
ki durum una dair esaslı b ilg iy e sahip
d eğilsek de onun aslen Türk olduğu m u­
hakkaktır. H üseyin H üsam eddin’in «A-
m asya tarihi» n in üçüncü cildinin 348 in ­
ci sayfasında, K arayazıcı’nın. «Urfa da­
hilin de sâkin K ılıçlı aşireti efradından
A li adında birinin oğlu» olduğu b ild i­
rilm ektedir.
İslâm A nsik lop ed isi’nde «K arayazı-
cı» m addesini kalem e alan m ü ellif, bu
m eşhur isyancının tarihî şah siyeti h a k ­
1678
kında: onun ev v elâ bir beyin k a p ısın ­
da sekban v ey a bölü k b aşılık yap tığı,
daha sonraları altı bölük züm resine ka­
tıld ığı ve bu sıfa tla Şam v ey a h u t başka
bir k aleye m uhafız tayin edildiği; Celâli
k arışıklıkları b aşlayınca oradan M alatya
tarafına geldiği; C elâlîlere karşı her ta­
rafta teşk il olunan m ilis kuvvetlerinden
bir v ey a birkaç bölüğe ağa tayin o lu n ­
duğu, m uh tem elen bir sancak beyinin
sefere gitm esin d en faydalanarak sanca­
ğın idaresini elin e geçirm iş olduğu n e ti­
cesine varm aktadır.
T arihlerim izin hem en u m u m iyetle
belirttik lerin e göre K arayazıcı’m n kat’i
şek ild e isyan harek etin e tev essü lü 1007
(M ilâdî: 1598/1599) senesindedir. İlk is ­
yan sah asın ın da Urfa m ıntıkası olduğu
anlaşılm aktadır. K aravazıcı. â sî v a z iy e ­
tine geçtiği zaman A nadolu’da şek avette
bulunan bir sürü celâli efrad v e reisinin
onun yan m a, yani U rfa tarafına hareket
ettik leri m üşahede edilm ektedir. K ara-
yazıcı, h üküm etin em rine ita a t etm iy e-
rek zorla halkı soym ağa b aşladığı sıra­
da, zâten m aiyetin d e ep eyce adam ı o ld u ­
ğundan, etraftan da bir sürü kim senin
g elm esiy le k u v v eti artıverm iştir. Kara­
y a z ı« nam ı ile tarihe g eçm iş olan A b -
dülhalim , C elâlilerin reisi durum una g e ­
çince, v a ziy et h a yli korkunç bir m anza­
ra arzeder olm uştur. K arayazıcı’nın id a ­
resinde toplanan eşk iya v e reislerin b a­
zılarının isim lerin i, o devrin hadiselerin i
ele alm ış olan eserlerden öğrenm ekteyiz.
M ühim kısm ı A nadolu T ürklerinden ba­
zıları da altıbölük halkından olan bu
şah siyetler: K arayazıcı’nın kardeşi D eli
Hasaıı A ğa, A m asyalı D eli Zülfikâr, M a­
latyalI Karakaş A hnıed, AnkaralI K alen-
d er-oğlu M ehm ed, T ekeli M ehm ed, T o­
katlı A ğalardan P irî, S ıv a slı Kara Sait,
H üseyin oğlu İshak, A danalı Sevündük,
K alm -dudak M ahmud, Köprülü Sarı Ş a ­
ban, B ağdatlı U zun H alil, Y ıldızlı İbra­
him , K izir M ustafa. Dündar, T epesi T ü y­
lü, K âfir Murad gib i şah siyetlerd ir.
K arayazıcı’n ın isy a n ın ın b a şla n g ıcı­
na v e bilh assa bundan bir kaç sen e ö n ­
cesine a it h âd iseler pek ayd ın lık olm a­
yıp ep ey ce karışıktır. S elân ik î tarihinin
basılm am ış kısm ında (K uruosm aniye k ü ­
tüphanesi nüshası s: 333) m ev cu t bir i -
fadeden, K arayazıcı’run, 1595 y ılın d a K a-
ram an’da çık m ış olan «sûhte isyanı» nı
 basürm ağa m em ur ed ilm iş olduğu m â­
nası çıkıyor. O arada sabık H abeş b e y ­
lerb eyi H üseyin Paşa'nın da eşk iya v e
sûhte teftişin e m em ur ed ild iğ i görü lü ­
yor. K aram an’da, eşk ıyaların ve sûhte
denilen m edrese taleb esin in isyan ın ı b as­
tırmağa m em ur olan bu A nadolu m ü fet­
tişinin arkasından da İstanbul’a şik â y et­
ler yağm ıştır. A m asya eşrafından Budak
B eyin oğlu olan A nadolu m ü fettişi H ü­
seyin Paşa’m n da K arayazıcı zih n iy etin ­
de bir şah siyet olduğu an laşılıyor. H ü­
seyin Paşa Karam an m ıntıkasında itaat-
sızlığa başladığı sırada, K arayazıcı Urfa
tarafına gitm iş olduğun göre, bunlar d a ­
ha başlangıçta birb iriyle anlaşm ış ola b i­
lirler.
H üseyin P aşa’y a karşı, İstanbul h ü ­
küm eti tarafından, K aram an m ü te se lli­
mi, yan i beylerb eyi v e k ili M ehmed Ç a­
vuş m usallat ed ilm işse de, m ü tesellim
A ksaray civarında m ağlûp olup K onya’­
ya kaçm ıştır. H ü seyin Paşa bu g a lib iy e­
ti tem in ettiği sırada K arayazıcı Urfa
tarafına hâkim vaziyetted ir.
Gerek H ü seyin Paşa g erek se K ara-
yazıcı’n ın p eşinen halkı bizar ve tedir­
gin eden tarafları soygunları idi. Bundan
da asıl m üteessir olanlar zenginlerdi,
soygunları ek seriy etle cebrî salm alar
şeklind e tecelli ediyordu. K arayazıcı’dan
önceki küçük C elâli g ru p la n esas itib a ­
riyle k öylerd e soygunlar yapm aktaydı.
H albuki bunlar kend ilerin i daha k u v v et­
li görerek tasallutların ı kasaba v e şeh ir­
lere kadar uzatm ışlardı. T abii kasaba v e
şehir zengini köy zen gin in d en daha fa z­
la paralı ve daha çok tesir sahibiydi. O
devirde zenginlerin ek seriy etin i mâzul
kadılar, m üderrisler, köylerd e y e r le ş­
m iş olan kapıkulları v e n ih a y et m uhitin
eşrafı teşk il etm ek teyd i. K apıkulu a slın ­
dan olan zenginler, k en d ilerin e tım ar ve
zeam et tevcihi su retiy le A nadolu’y a g e l­
m iş bulunduklarından A n ad olu ’nun y e r ­
lisi değillerdi. M âzûl kadı v e m ü d erris­
ler de u m u m iyetle y erli değillerd i. B u n ­
lar âsîlerin tasallutuna m ârûz kalınca,
çoğu İstanbul’a kaçtılar. B öylece h ü k ü ­
m eti tazyik altın da bırakm akta idiler.
Bu v a ziy et karşısında işin ehem m i­
yetin i an iıyan hüküm et, A vu stu rya h ar­
bi ile m eşgul bulunm asına rağm en, A n a ­
dolu’ya ilgi gösterm ek v e ordu sev k et-
m ek m ecburiyetinde kaldı. Koca Sinan
1679
P a şa n ın oğlu M ehmed Paşa A nadolu Ce-
lâlîlerini tenkil ile vazifelendirildi.
Koca Sinan Paşa-zâde Mehmed
P aşa’m n Anadolu Serdarlığı
A nadolu'daki isyan ı bastırm aya m e ­
m ur edilen Koca S in an Paşa nın oğlı:
Üçüncü V ezir M ehmed Paşa 31 temmuz
1599 da Ü sküdar’dan hareket etti. A v u s­
turya sınırındaki m uharebelerde k u v v e t­
li bir kum andan olm adığı m eydana ç ık ­
mış bulunan M ehmed Paşa’nın A nadolu -
da başarı kazanm ası yekııazarda b ek le­
nem ezdi. M ehmed P aşa’nm em rindeki
k u vvetlerin ekserisi, K arayazıcı’nınki g i­
bi, leven d ve sekbanlardan m eydana g e ­
tirilm işti. A nadolu halkından terekküp
eden bu askerin, kendileri gibi A nado-
lu ’lu olan K arayazıcı’nın ku vvetlerin e
karşı, hıristiyan A vrupa ask eriyle y a p ­
tıkları m uharebe biçim inde çarpışm ala­
rı um ulam azdı. O arada Maraş b ey ler­
b ey liğ i dahilindeki tım arlı sip ah iler ile
H alep v e Şam b eylerb eyliği askerlerinin
M ehmed P aşa’ya iltihakları em red ilm iş­
ti.
M ehmed Paşa ev v elâ H üseyin P a-
şa’n ın üzerine K on ya’y a doğru yürüdü.
Fakat o, M ehmed P aşa’nın g eld iğin i d u ­
yunca bütün k u v v etleriy le b irlik te Urfa'
ya giderek K arayazıcı ile birleşti. H üseyin
Paşa ile K arayazıcı’n m birleşik kuvvetler:
U rfa’nm dış hisarını m ahallî hüküm et
k u vvetlerin d en k o laylık la zaptettiler. İç
hisarı sıkıştırdıkları sırada M ehm ed P a ­
şa y etişerek dış k a ley i sardı. Buna r a ğ ­
m en K arayazıcı, U rfa iç kalesini zapta
ve vaziyetin i em n iy etli bir şek le sokm a­
ya m uvaffak oldu. M ehmed Paşa U rfa’-
yı epeyce sık ıştırd ıysa da, m uhtem elen
bir yaz zarfında bir şe y elde ed em ey e­
rek kışlam ak üzere D iyarbekir’e ç e k il­
di. Ertesi baharda, ya n i 1600 sen esi ilk
baharında U rfa’yı yen id en kuşattı. M eh­
med P aşa’nın em rindeki k u vvetler iç in ­
de H alep v e Şam taraflarından top lan ­
m ış b ed evi a sıl v e tabiatlı askerler A -
nadolu’nun lev en d ruhuna yabancı o l­
duklarından daha sık ı çalıştılar. M uha­
sara u zayınca m ahsurların m ühim m atı
kalm adığından kurgun yerine kuruşları
eriterek kullandılar. N eticed e K arayazı-
cı, k endisine bir sancak beyliği verilm ek
ve H üseyin P a şa y ı serdara teslim etm ek
şartiyle m u kavem etten vazgeçti. H ü se­
y in Paşa Urfa kalesinden aşağıya ip le
sarkıtılm ak sux-etîyle tesiim edildi. S e r ­
dar, teslim ald ığı H üseyin P aşa’yj İstan ­
bul’a yollad ı. Müverrih. Selân ik î ve N a -
im â’n ın verd iği izahata göre; D ivanda,
H üseyin Paşa’m n eli ayağı kırıldı, e n se ­
sinin derisi yüzülerek içine yanar bir
m um dikildi v e bu h a liy le bir beygire
bindirilerek ibret olsun diye şehirde d o ­
laştırıldı. Ondan sonra da O dun -k ap ısın ­
da Ç engele vurulm ak su retiyle öld ü rü l­
dü.
K arayazıcı m ukavem etten vazgeçin ­
ce kendisine, bazı eserlere göre A m asya,
bazılarına göre de A yjntab sancağının
tevcih ed ild iği bild irilm ek teyse de, İ s ­
lâm A nsiklopedisinde « K a ra y a zım m ad ­
desini yazan m ü ellif, kaynak gösterm e­
den kesin bir dil ile, önce A ym tab, 0 -
nun arkasından A m asya sancağının v e ­
rildiğini yazm aktadır. O d evir ta rih cile-
lerinin değişik ve kifayetsiz izahları se ­
bebiyle: K arayazıcı’n ın m u k avem etten
vazgeçiş tarihinde olduğu gib i, kendisine
tevcih ed ilen ilk sancağın hangisi oldu­
ğu m eselesi de karışıkçadır. M aam afiiı
hâdiselerin cereyan tarzına bakarak bir
n eticey e varm ak gerekirse; ken d isin e
sancak verild iği yaz m evsim i içinde K a ­
ra y a zı« ile M ehm ed P aşa’m n ikinci m u ­
harebesinin A m asya’y a giderken vu k u
bulduğu gözönüne getirilince, ilk tev cih
ed ilen sancağın A m asya olab ileceği h a ­
tıra gelir. E sasen, ayni m evsim için d e
hem m ukavem etten vazgeçm e, hem de
birbiri arkasından iki sancağa tayin e -
dilm e, fazla zam an alab ileceği cih etle;
K arayazıcı’n ın m ukavem etten vazgeçişi
1600 yazında vuku bulduysa doğruca A -
m asya’ya, şa y et M ehm ed Paşa’nın D iy a r-
bekir’de k ışlam ası, H am m er’in kabul e t­
tiği şekilde, K arayazıcı’n m m u k a v em et­
ten vazgeçişin i m üteakipse, o takdirde
önce A ym tab sonra A m asya’nın v e r il­
m iş olab ileceği akla daha yak ın g elm ek ­
tedir.
N aim â ve S e lâ n ik fy e göre M ehm ed
Paşa’m n K arayazıcı ile bir d efa daha
çarpışm asının sebebi; onun, sancak b e y ­
liğine tayin ed ilm esin e rağm en eski h u ­
yunda devam ı yüzünd endir. Y apılan m u ­
harebede iki taraf da ağır zayiat verm iş
v e K arayazıcı S ıvaş tarafına kaçm ıştır.
Bu hâdiseden sonra M ehmed P aşa’m n
1680
y in e k ışlam ak üzere D iy a rb ek ire g ittiğ i
görülm ektedir.
Ertesi baharda M ehmed P aşa’m n K a-
rayazıcı ile vuruşm ası k a t’î gibi idi. F a ­
kat o sene A vu stu rya seferin e giden S i­
vas b eylerb eyi Ma’n mud Paşa, İstan b u l-
dan geçerken, Karayazıcı leb in d e şe h a -
d ette bulunarak, «Mehmed P aşa’n m zu l­
m ünden dolayı vuruşm aya m ecbur k a l­
m ıştır, kendisinden istifa d ey e ça lışılm a ­
sı yerin d e olur» şeklinde konuşunca, y e ­
n id en a ffed ilm iş ve bu defa Çorum san ­
cağı tevcih edilm iştir.
K arayazıcı leh in d e şeh ad ette b ulu­
nan M ahmud Paşa A vusturya seferin e
gönderilm em iş, o sırada İçel’de çık m ış
olan «Sûhte» isyan ın ı bastırm ak üzere
İstanbul’dan A nadolu’y a sevkedilm iştir.
Çorum sancak beyi Karayazıcı da onun
m aiyetin e verim liştir. Haşan B ey -zâ d e
tarihinde kayd ed ild iğin e göre; b u sıra­
da Çorum kadısı bulunan Ş eyh ü lislâm
Sunullah E fendi’n in biraderinin oğlu o -
lan Çelebi K adı, am cası adına, K arava-
z ıc ı’dan 30 bin altun alm ış ve bu altu n -
ların tesiriy le, K arayazıcı’m n esasında
kim seye bir zarar verm ediğini, asal z â li­
m in vezir M ehmed Paşa olduğunu y a z ­
m ış, bu yüzden K o c a . Sinan P aşa-zâd e
M ehmed Paşa A nadolu serdarlığından
azledilm iştir.
Sokııllu-zâde Haşan Paşa’nm
Serdarlımı
Mahmud F aşa’mn m aiyetinde softa
(sûhte) isyan ım bastırm ağa m em ur e d i­
len K arayazıcı’ıu n bu v azife He İçel’e
gidip g itm ed iğin e dair tarihlerim izde bir
k a y ıt m evcu t değildir. İhtim al bu v a z i­
fe ile y o la çıkm ış, fak at m aiyetin d ek i
leven d erleri eski huylarından v a z g e ç ­
m eyerek etrafa sark ın tılık ta bulunm uş,
Karayazıcı da ağır salm alarına devam
etm iş olabilir- N itekim , kend isin in bir
defa daha tedibine karar verild iği, bu
g aye ile 1601 sen esi yazında SokuIIu-zâ-
de Haşan P agan ın A nadolu! serd arlığı-
na tayin edildiği görülm ektedir.
S ok u llu -zâd e H aşan Paşa Bağdad v a ­
lisi bulunduğu sırada, kendisine celâli
İsyancılarını tedib için em ir g ön d eril­
diği zaman, H alep eyaletin d en m âzul a l­
tıncı vezir H acı İbrahim Paşa da S o k u l-
lu -zâ d e’nin em rine verilm iştir. Serdar
 S ok u llu -zâd e’nin gelm esin i beklem eden
K aravazıcı ile K ayseri civarın d a m uha­
rebeye tutuşan Iiacı İbrahim Paşa m ağ­
lûp olm uş v e gü çlü k le K ayseri k alesin e
girerek kurtulm uştur. K a ley e dahil o la ­
m ayan askerin ekserisi isyan cılar tara­
fından öldürülm üştür. K âtib Ç elebi ve
N’aim â bu m uharebede K arayazıcı’m n
yirm i bin askeri bulunduğu v e m u vaf­
fakiyetini m üteakip, k en d isin e taraftar
olacak kim selerin bütün vergilerden m u­
af tuttuğuna dair etrafa h üküm ler gön­
derdiğini bildirirler.-
O devirde yaşam ış O sm anlı tarih çi­
lerinin belirttik lerine göre; daha A m as­
ya sancağının tevcih in d en önce, K ara-
yazıcı, kendisine “Halim Ş a h ” unvanını
vererek etrafına ferm anlar gönderm eye
kalkışm ıştır. Kâtib Ç eleb i’n in “F ezlek e”
sinin 143 üncü sayfasın d a, N aim â tari­
hinin birinci cildinin 246 ncı sa y fa sın ­
da örneği verilen E ylü l 1600 tarihli şu
hüküm onun bu husu sta h ayli cesaretle
konuştuğunu gösterm ektedir.
“K ayseriye sakinlerinden işbu h â -
m il-i hükm -i şerif M ehm ed nam kim es-
ne, O sm aniyan tarafından b im a y etillâ h -i
teâlâ m ünhezim olan serdar Hacı İbra­
him- Paşa m uharebesinde bu canibe k e-
m al-i ihlasla itaat etm ek le cem iî tek â­
lif ve rüsum dan m utlak m u af eyledim .
V e elin e bu h iik m -i hum âyuııu verdim
ve buyurdum ki: d est-i O sm aniyan bu
taraflardan b ilk ü lliye mur-kati v e sa lta ­
nat bilâniza bana m ukarrer v e m ukad­
der oldukta, tarafım dan tâyin olunan
em r v e hüküm m u cibin ce m ezburı m uaf
ve -müsellem tutup rüsûm ve tek âliften
bir nesne tek lif etm iyeler; h er kim bu
hükm e itaat etm ezse cezası verilü r ve
bu h ü km -i şerifi elin d e ipka edip m az-
m û n-u hum âyunu ile am el ey liy eler: şö y ­
le bileler, harrer fi e v a sıt-ı reb iü levvel
sene tis'a ve e lf ”.
Hacı İbrahim P aşa’nın . m a ğ lû b iy eti­
ni m üteakip Serdar S ok u llu -zâd e Haşan
Paşa hem ence C elâliler üzerine yü rü m e­
di. İhtim al, daha gen iş çapta hazırlan­
m ak ve pek yaklaşan k ış m evsim in i at­
lattık tan sonra esaslı bir m uharebe ver­
m ek istem ekteydi. Zira, N aim â’nın (C:
1, S: 293) kaydına nazaran, İbrahim P a-
şa’nın m ağlûbiyeti haberi ken d isin e u la ş­
tırıldığı zam an Sokullu-zâdti D iyarbe-
kir’de bulunuyordu.
1681
K arayazıc ı’y a gelince; o, K ayseri ö-
nündeki başarısından sonra, kardeşi D e­
li H asaıı ile b irlikte k ışı N iğde sancağı
v e h avalisinde geçirdi. Tabii bu sırada
halka epeyce zulüm lerde bulundu. B a ş­
vek âlet arşivi Feke te tasnifi kısm ında
2766 num araya k ayıtlı bir vesikadan öğ­
rendiğim ize göre; N iğde sancak beyi 13
ekim 1600 (4 rebiülâhır 1009) tarihli ar­
zında, âsilerin zulüm v e soygunundan
acı acı şik âyet etm ekteydi.
S ok u llu -zâd e Haşan Paşa ile C elâli
reisi K aravazıcı arasındaki m uharebe E l­
bistan yakınında S ep etli m evk iin d e cere­
yan etti (12 ağustos 1601 - 12 safer 10 10 ).
G örünüşe nazaran serdarın ordusunda
H alep, Şam , Rakka v e D iyarbekir ta ­
raflarının K ürt v e Arap asıllı aşiret h a l­
kından epeyce asker vardı. Bu çarpış­
mada Karavazıcı m üthiş bir m ağlû b iye­
te uğradı. Otuzbin k işilik olan ordusu­
nun 20 bin k işisi m uharebe m eydanın­
da te lef oldu. B unun üzerine yanında
kalan k u v v etleriy le Canik (Sam sun) ta­
raflarına kaçtı. Haşan P aşa da âsiyi ta ­
k ip le T okat’a geldi.
Haşan Paşa, m eşhur C elâli reisi K a-
rayazıcı’yı m ağlûben Sam sun tarafına
kaçırdığı sırada, A nadolu’nun h er tara­
fında tam bir sükûn m evcu t değildi,
K arayazıcı kadar büyük olm am akla b e­
raber, ku vvetleri yü zlerce k işiy i bulan
bazı eşk iya reisleri, bulundukları m ın tı­
kada soygunlar icra ediyorlardı. B aşve­
k â let arşivi F ek ete tasnifi kısm ındaki
3047, 3146, 3163 n u m a ra lı. vesikalardan
öğrendiğim ize göre; A ksaray kadısı p c i­
vardaki C elâlilerin tecavüzlerinden,
Ermetıak kadısı Piri, S a n Yakup v e K a­
ra Sinan adlı eşkiya reislerin in 700 k i­
şilik tü fek li k u v v etleriy le İçel v e Lâ-
rende m ıntıkasındaki k ö y v e kasabaları
yağm a ettiklerinden, A nadolu b ey lerb ey ­
liğ i kaym akam ı da K ütahya civarında
eşk iy a la n n bir sürü facia işled ik lerin d en
b ah isle İstanbul'a arızalar gönderiyorlar­
dı. B inaenaleyh, K arayazıcı E lbistan ci-
v a n n d a 20 bin k işi zayiat v erm ek le A -
nadolu’daki C elâliler yo k ed ilecek şe ­
kilde ezilm iş olm uyorlardı. Daha yu k arı­
da izah ettiğim iz sebepler dolayışiyle,
A nadolu’nun bozulan düzeni birçok e ş­
kıyanın türem esine, bir eşk iya reisinin
zayi ettiği ku vvetlerin yerin in k ısa za­
m anda yeni iltihaklarla dolm asına m ü­
sait bulunuyordu. Onun için d ir ki, K a-
rayazıcı Sam sun taraflarına gidince,
k en disine yen i iltihaklar vuku bulm a­
y a başladı. Fakat bu yam an C elâli reisi.
H aşan P aşa’dan intikam ım alm aya fır­
sat bulam adan 1602 senesinin ilk ay la n
için d e Canik dağlarında öldü. N aim â’-
m n (C: 1, S: 295) “kethüdası olan Ş a h -
v erd i’den m enkuldür k i” k a y d iy le b il­
dirdiğine göre; hüküm et tarafından bu­
lunup da ateşte yak ılm asın d iy e Kara
Y azıcı’n ın cesedini adam lan parçalara a -
yırm ışlar ve her bir parçayı bir yere
göm m üşler.
K arayazıcı ölü n ce C elâli reisliğin e
onu n kardeşi D eli H aşan geçti. Bu ara­
da Ş ahverdi, Y ularkıstı v e T avil gib i e ş-
k iya reisleri D eli H asan’a iltih ak etm ek ­
le beraber, bilâhare bir kısım eşk iyalar
A nadolu’nun dört bir tarafıfıa y a y ıld ı­
lar. Bu yüzden K arayazıcı’n ın ölüm ü A -
nadolu’nun huzura kavuşm asına d eğil
huzursuzluğun daha y a y g ın v a ziy ete in ­
kılâbına y o l açtı. M aam afih, K arayazıcı-
n ın ölüm ünü takip eden ilk aylar zarfın ­
da A nadolu’da en büyük âsi kalabalığı
D eli H asan’ın etrafında bulunuyordu.
S ok u llu -zâd e Haşan Paşa T okat’a
g eld iği zam an m aiyetin d ek i askerin bü­
yü k kısm ı süvarilerd en m ürekkepti. E-
sas ku vvetleri piyad e olan v e dağlara sı­
ğınan eşk iya ile m u va ffa k iy etli b ir harp
yapab ilm esi için H aşan Paşa’nın da p i­
yade tüfenkendazlara ih tiyacı vardı. Bu
durum u İstanbul’a yazan S ok u llu -zâd e
kâfi m iktarda tüfenkendaz toplam nca-
ya kadar T okat’ta kalm ak ih tiy a cın ı h is­
setti.
 siler ise h er fırsattan fayd alan m a­
y ı ön plânda tutarak, bu m ü ddet içeri­
sind e Haşan Paşa’nın D iyarbekir’den
g elen ağırlığım yağm aladılar. Sonra da
T okat önüne gelerek Haşan P aşayı s ı­
kıştırdılar. Haşan Paşa o sırada kâfi d e­
recede k u vvet toplıyam am ış olduğundan
T okat kalesine sığın d ı. E şkiya da şehri
e le geçirip. Haşan P aşa’nın “C ennet bâ-
ğ ı” dediği bahçeyi tahrip v e talan e y le ­
dikten sonra k aleyi kuşattı. T okat k a le­
sin in k uşatılm ası bir a y sürdü. Bu ara­
da k aled en çıkan birisi H aşan P aşa’nm
h er sabah gelip oturduğu tah ta perde
ile çevrili yeri eşk iyalara haber verdi-
N eticede, m üverrih N aim â’nın d ili ile:
«eşkivadan bazı h ab isler ol m ahalli n i­
1682
şana alup tüfenk ile H aşan Paşayı urup
şeh it ettik d e (N isan 1602) D eli H asan’ın
meram ı su h u letle hasıl olm ağın, le şk e r -i
m enhusin kaldırıp A nadolu v ilâ y etlerin i
garete azim et edüp göçtü g itti”.
Celâli tenkiline m em ur edilen
diğer serdarlar
S ok u llu -zâd e Haşan P aşa’nm ö lü ­
m ünden sonra Celâli so y g u n la n yin e
şid d etle devam etti. S ok u llu -zâ d e’nin
yağm alanan ağırlığı eşk ıyaların k uvvet
bulm asında, ik tisadi yardım m alzem esi
y erin e geçm işti. Bu sayed e artırdığı k u v ­
v etlerin i yan m a alan D eli H aşan, A n a ­
dolu ey â letin e teveccüh ettiğ i sırada, e ş­
kıyanın tedibi için D iyarbekir b ey lerb e­
y i v ezir H üsrev Paşa serdar tâyin e d il­
m iş bulunuyordu. H üsrev Paşa bu işle
vazifelen d irild iği zaman Halep, Ş am ve
Maraş ey â letleri k u vvetlerin in d e ona
iltih a k la n bildirilm işti. Fakat bu ey â let
k u vvetlerin d en hiç biri gelm ediğinden
Hüsrev Paşa S ivas’tan ileriy e geçem edi.
Bunu fırsa t b ilen C elâliler ise Anadolu
m uhafazasında bulunan H afız A hm ed
Paşayı K ütahya k alesinde m uhasara e t­
tiler.
1602 sen esi, C elâliler yüzünden, A -
nadolu için sık ın tılarla dolu bir sen e o -
larak biterk en 1603 ün ilk ayı içinde C e­
lâli serd arlığm a G üzelce M ahmud P a­
şa tâyin edildi. Fakat 20 gün sonra o -
nun sadaret kaym akam lığına tâyin e d il­
m esiy le, C elâli serdarlığı Cerrah M eh­
med P aşa'ya tevd i ed ild i (25 şubat 1603).
Bu da G üzelce Mahmud Paşa gib i ça ­
bucak d eğiştirilerek C iğala-zâde Sinan
Paşa C elâlileri tenkil etm ek ü zere ser­
dar oldu (9 m art 1603). B a şv ek â let ar­
şivi A li E m iri tasnifi vesik aların Ü çü n ­
cü M ehmed kısm ında bulunan 15 n u m a­
ralı bir ferm andan öğrendiğim ize göre;
C iğala-zâde serdar tâyin ed ild iği zaman
A nadolu tarafındaki birkaç b ey lerb ey in ­
den başka, Özü b eylerb eyin in de Celâli
tenkili için Konya m ıntıkasında bulunan
C iğala-zâd e’y e iltih ak ı em redilm işti. A -
nadolu b eylerb eyi H afız A hm ed Paşa ile
R evan b eylerb eyi S ey y id M ehm ed P a ­
şa da C iğala-zâd e’nin em rine girec ek le­
re dahildi.
C elâlilerin tedibi için bir taraftan
 böyle asker toplanm aya ça lışılırk en bir
taraftan da H üsrev P aşa’n ın serd arlığın -
dan beri K arayazıcı’nm kethüdası M us­
tafa ile kardeşi D eli Haşan bir takım v a -
adlerle elde ed ilm ey e uğraşılıyordu. N i­
h ayet A fyon K arahisar’da kışladığı sıra­
da kethüdası Ş ah verd i’y i İstanbul’a y o l­
layan D eli H aşan, gerek kethüdası g e ­
rekse başka aracılar v a sıta siy le k endi­
sini affettirdi. B unun üzerine kendisi
Bosna b eylerb eyliğin e tâyin edildi (Mart
1603). A vusturya harpleri kısm ında an la ­
tıld ığı veçh ile 10 bin k işilik k u vvetiyle
R um eli’y e geçen D eli H aşan bir b eyler­
beyi sıfa tiy le P eşte m uhasarasında bu­
lundu.
D eli H asan’m y o la g elm esin e v e bir
h ayli insanı da beraberinde R um eliV e
götürm esine rağm en A n ad olu ’daki C elâ-
İST A N B U L ’DA SİPAHİ İSYANI
Senelerdenberi devam eden A v u s­
turya harbinin üzerine bir de Celâli is ­
yan larının ek lenm esi, İstanbul’da da a-
ğır ve huzursuz bir h ava yaratm ıştı.
Gerçi saray ve yü k sek m akam larda bu­
lunan devşirm elerin ek serisi buna aldır­
m ıyor, nüfuz m ücad elesin e v e servet
yığm a yarışm a devam ediyordu ama, a s­
ker sınıfı bu kârsız m ücadeleden asla
m em nun değildi. Bu v a ziy et karşısında
nihayet, 1603 senesi başında kapıkulu
sipahilerinin seslerin i y ü k selttik leri g ö ­
rüldü .
A skerin, d ev let erkânını tedbirsiz­
lik le itham ı karşısında ilk çare olarak
bazı makam sahipleri arasında derhal
değişiklik yap ıldı. Bu cüm leden olarak:
Saatçi Haşan Paşa sadaret kaym akam ­
lığın dan azledilip, on b eş yirm i gü n ön ­
ce A nadolu serd arlığiyle vazifelen d iril­
m iş olan v e henüz İstanbul’dan a yrılm a­
m ış bulunan G üzelce Mahmud Paşa k a y ­
m akam lığa, yen içeri ağası Ali A ğa’nm
azliyle bostancıbaşı yen içeri ağalığına
getirildi. Saatçi H aşan Paşa hem ence
Y edikule'ye gönderildi (3 ocak 1603).
A yrıca iki gün sonra da Şeyhülislâm
M ehmed E fen di’n in yerin e S unullah E -
fendi, Anadolu kazaskeri Esad E fendi’­
n in yerin e İstanbul kadısı E bulm eyam in
M ustafa Efendi, ondan boşalan yere de
1683
liler bitip tükenm iş değildi. Onun için.
C iğala-zâde’den sonra da, A nadolu’daki
C elâlileri tenkil ile vazifeli serdarlar g ö n ­
d erilm eye devam edildi. Bu cüm leden o-
larak 1603 yılın d a Anadolu beylerbey:
Nuh Paşa serdarlıkla vazifelen d irild i.
Nuh Paşa, K arakaş ve T avil Bölükbaşı
gib i C elâli reislerini tep eliyecek ti. F a ­
kat. N aim â’nın an lattığın a göre (C: 1.
S: 333); Veziriazam Y em işçi Haşan P a-
şa ’nm Nuh Paşa’ya düşm anlığı o ld u ­
ğundan A nadolu serdarlığm dan azlolu-
narak bu vazife, vezir rütbesine terfi e t ­
tirilen H alep b eylerb eyi N asuh Paşa’ya
verildi. Serdarların bir kısm ının, daha
vazifesi başına gitm eden azledilm esi v e ­
ya herhangi bir seb ep le değiştirilm esi de
Celâli isyanlarının uzun sürm esine tesir
eden âm iller arasındaydı.
M ısır’dan m âzûl A bdulvahab Efendi g e ­
tirildi.
Fakat, d ev let erkânı arasında y a p ı­
lan bu d eğişik lik askeri tatm in etm e­
m işti. Onun için 6 ocak 1603 günü si-
pan taifesinin ayaklanarak padişahtan
«ayak divanı» isted ik leri görüldü. B u ­
nun üzerine saray avlusuna taht k u ru l­
du. Ş eyh ü lislâm , sadaret kaym akam ı,
kazaskerler, ulem â v e sair erkândan o -
tuz kişinin daha padişahın tahtını iki ta ­
rafında dizildikleri bu ayak divanında,
sipah taifesin in m ü m essili olarak Poyraz
Osman, H üseyin H alife ve Kâtib Cez-
mi istek v e şik âyetlerin i bildirdiler.
Bunlar, m üverrih N aim â’nm ifa d esiy le
(C: 1, S: 307) şöyle konuştular: «Pa­
dişahım , ask er-i İslâm seferde ik en C e­
lâ li hanüm anları söndürm ekte v e bun­
lara tanınan rü tbelerle m em lek etin ş e ­
refi payim al olm akta. H alen Erzurum e -
yâ leti Köse S efer Paşa’nın sekbanları v e
leven d leri e lin d e ,'S ivas ey â leti A laca
A tlu d em ekle m âruf A nm ed Paşa zor­
baları hükm ünde, Karaman ey â leti D eli
Haşan, ve M erzifon, K astam onu ve
Çankırı sancakları T avil ve Kara S ait
zaptında olup bunun gibi C elâliler dün­
yayı tuttu. Beş altı kerre serdar tâyin
olundu fakat bir m aslahat görülm edi.
V ü k elâ v -ı d evletin ihm ali ve m ahrem -i
 esrar-ı saltanat olanların iğfali bu acaip
duruma sebep olm ağla, kanun ve şeriat
icabı her birinin cezası derkârdır».
O arada, vazifesini ihm al ile s u l a n ­
dırılanlardan, üç gün önce sadaret k a y ­
m akam lığından azledilm iş bulunan S a ­
atçi Haşan Paşa Y edikule’den getirildi..
Kendi havasm ca v e hatalı şekilde iş
gördüğüne dair itham lar karşısında «her
maddeyi p â y e-i serir-i âlâya arz ettiğ i­
ne» dair telhisler ibraz etm esi üzerine,
hem ithamların, yükünden hem de b aşı­
na bir iş gelm ekten kurtuldu. Bunun g i­
bi tem ize çıkam ıyaıılardan dördüncü v e ­
zir Tırnakçı Haşan Paşa «m eydan-ı in ­
tikamda boynu urulm ağa çökerilm iş i-
ken» yeniçerilerin şefaatiyle affolundu.
îk i vezirin bu şekilde hayatlarım
kurtarm alarım m üteakip, Naim â’ya göre;
sipah taifesinin, Hadım Hüsrev Paşa’nın
serdarlığına sebep olduklarına dair it­
hamları üzerine K apu-ağası Gazanfer A -
ğa ile D arüssaade ağası Osman A ğa’nm
boyunları vuruldu. Ondan sonra ayak
divanı nihayet bularak padişah Üçüncü
Mehmed harem dairesine çekildi.
Bir Macar devşirm esi olan K apı-ağa-
sı Gazanfer A ğa ile Darüssaade ağası
zenci Osman Ağa'nın idam ı, saray m u ­
hitinde hakikaten mühim bir tem izlik
hareketi dem ekti. Zira bunlar, sahip o l­
dukları büyük nüfuzlarından faydalana­
rak senelerden beri Osmanlı sarayında
birçok entrikalar çevirm ekte idiler. D ev ­
let adam larının azil v e tâyinlerinde, bir
çok rüşvet işlerinde eli olan bu iki sa­
ray adamı bilhassa valide Safiye Sultan’-
ın entrika âleti durumundaydılar. Ş ü p ­
hesiz, onların bu halleri bir çok kim se­
ler ve askerî erkân tarafından b ilin ­
m ekteydi. Naimâ ve diğer m üverrihlerin
tafsilât verm em elerine rağmen, ayak d i­
vanı sırasında, bunların entrikacılıkla­
rından şik âyet edilip haklarında atılıp
tutulinuş olm ası kuvvetle muhtem eldir.
Sadrâzam Y em işçi Haşan Paşa’nm
İstanbul’a gelm esi
İstanbul’da sipahi ayaklanm ası vuku
bulduğu sırada Sadrâzam Yemişçi Ha­
şan Paşa B elgrad’da kışlam aktaydı. S i­
pah taifesinin ilk sızıltılarını m üteakip
sadrâzamın İstanbul’daki taraftarları bir
mektup yazarak vaziyeti anlattıkları g i­
1684
bi derhal İstanbul’a yetişm esinin de
m enfaati icabı olduğunu bildirdiler. B u­
nun üzerine Yemişçi Haşan Paşa m ev ­
sim in kış olm asına bakm adan derhal
yola çıktı. Bertenk denilen y ere vasıl
olduğu sırada İstanbul'dan gelen ikinci
m ektupla Gazanfer A ğa ile Osman A ğa’-
nın öldürüldüklerini öğrendi. N iş e var­
dığı sırada da V alide Safiye Su ltan ’m
m ektubunu aldı. O da sadnâzarru İstan­
b ul’a davet ediyordu. Y em işçi Haşan
Paşa, m aiyetinde bulunan m üverrih H a­
şan B ey-zâd e’y e Valide Sultan’a cevap
yazdırdıktan sonra yürüyüşünü daha
fazla hızlandırdı. Filibe’y e g eld iği sıra­
da kapı kethüdası Yem enli H üseyin Ağa
ile S ü leym aniye m ütevellisi Sarı A li A -
ğa’y a m ülâki oldu. Bunlar sadnâzam a;
o gece B üyük Çekmece de konaklam ası­
nı, padişahın o gece için S ilivri k ap ısı­
n ın açık bırakılm asını em rettiğini, erte­
si güne kalırsa, zorbaların, yolunu k ese­
rek, hem kendisini hem de adam larını
öldüreceklerini, onun için İstanbul'a m u t­
laka geceley in girm esi lâzım geldiğini
bildirdiler. Bu sözler karşısında vaziy e­
tin veham etini anlıyan Yem işçi Haşan
P aşa , Şabanın 25 <7 şubat) inci gecesi
sûrdan içeri girerek doğruca A tm eydam ’-
ndaki sarayına (İbrahim Paşa Sarayı)
dahil olarak, bir telhis ile vusûlünıi pa­
dişaha arzetti.
Sadrıâzam Yemişçi Haşan Paşa'nın
A tm eydanı’ndaki saraya dahil olduğunu
anlıyan sadaret kaymakamı Güzelce
Mahmud Paşa geceleyin sadrıâzamın
sarayına gelerek kendisi ile görüştü. O-
nun arkasından da kazaskerler gelerek
sadrıâzarîıla konuştular. Bunlar giderken
Y em işçi Haşan Paşa: «şeyhülislâm a v a -
rup bizden isa l-i dua v e selâm edüp di-
y esiz ki; bu m ahalle nüzûl eylem eden
yoldan doğru saadethanelerine varup
m ülakat ed ecek idik, geç vak it olm ağla
huzurlarına m âni olm ayalım deyu saba­
h a tehir olundu, yarın ne vak it m üsaade
olursa istilâm v e bu cânibe ilâm edesiz»
d iye şeyhülislâm a haber götürm eleri h u ­
susunda tenbihatta bulundu.
Yem işçi Haşan Paşa’nm Y eniçerileri
Sipahilere karşı kullanm ası
Sadrıâzam Yemişçi Haşan Paşa er­
tesi sabah şeyhülislâm ı boş yere b ek le­
 di; m ülakata davet eyled iği şahsın ne
kendisi geldi ne de bir haber gönderdi.
Zira o gün sabahleyin şeyhülislâm , sipah
zümresinin, A vusturya hududundaki son
m uvaffakıyetsizîiklerin m üsebbibi olarak
sadrı âzami suçlandırm aları üzerine, onun
İdamına fetv a verm işti. Sadrıâzam h ak-
kındaki idam fetvasın ı alan Güzelce
Mahir!ud Paşa ise, fetvan ın m eşru iyeti­
ne dair kazaskerlere a y n bir kâğıda der­
kenar yazdırm ış, daha sonra bir telhise
bağlıyarak padişaha sunmuştu.
Sadaret kaym akam ı Güzelce M ah-
m uö Faşa, geceleyin sadrıâzam a dost,
görünüp, gündüz onun aleyhinde çalışır­
ken Yem işçi Haşatı Pasa vaziyetten h a ­
berdar olm uş, bunun üzerine derhal
Mahrnud Paşa aleyhine bir telh is yazdı­
rarak padişaha gönderm işti. Müverrih
Haşan B ey-zâde’nin kalem e aldığı bu
' tezkerede; G üzelce Mahmud Paşa'nııı
büyük bir fesat hazırladığı, bunun için
etrafa 30 bin flori dağıttığı, hem en hare­
k ete geçilerek Mahmud P aşa’nın hakkın­
dan gelinm ediği takdirde v aziyetin fona
olacağı kaydedilm ekteydi. Haşan Paşa
bu tezkeresinde bilhassa, sadaret k a y ­
m akam ının sipahilere dayanm asına m u ­
kabil yeniçerilerin de kendi elinde oldu­
ğuna işaret etm ekteydi.
A nlaşıldığına göre, sadaret kaym a­
kamı ve sadrıâzamm telhisleri pek az
zaman farkı ile padişahın e -
liııe geçm işti. Üçüncü Merı-
med, sadrıâzamm istek leri­
ni daiıa uygun görmüş olm a­
lı ki, Güzelce Mahmud Pa-
şa’nın telhisini reddetti. Ve
kapıcılar kethüdası Kasım
A ğayı huzuruna çağırarak,
bu gece Mahmud Paşa’nın
hakkından gelm esini v e ken­
disine sunulan telhis, fetva
ve kazaskerlerin imza k âğıt­
larını veziriazama v erm esi­
ni em retti. Kasım A ğa Önce
fetva ve telhisi Y em işçi Ha­
şan Paşa’ya ulaştırdı. Yalnız
bu arada kendi hocası olan
Anadolu kazaskeri Ebül-
m eyam in Mustafa E fe n d i­
nin im zalı kâğıdını sak lıya-
rak sadrıâzama vermedi.
Güzelce Mahmud Paşa, Padişahın
Yem işçi Haşan Paşa tarafını iltizam e tti­
ğini Öğrenince telhis ve fetva yolu yle
yapam adığı işi; her dakika harekete h a ­
zır olan sipahiler vasıtasiyie yapmak is ­
tedi. Haşan Paşa, asker tarafından ö l­
dürüldüğü takdirde bir olup b itti şek lin ­
de m aksat hasıl olacaktı. Zorbalar ayak­
landırarak sadrıâzam m sarayına şev k et­
ti. V akit akşam a yakındı. Zorba sipah
zümresi A tm eydanı'ndaki sarayın önüne
gelince, muhkem olan saray kapılarının
kapatılm ış olduğunu gördüler. Vaktin
geç olm asını n azan itibara alarak sa d n -
âzarmn öldürülm esi işini ertesi sabaha
bıraktılar.
Yemişçi Haşan Paşa vaziyetin veha-
met ve nezaket arzettiğini görmüş vc
sü r a tle m ukabil tedbirler alm adığı tak ­
dirde sipahilerin elinde can vereceğini
anlam ıştı. Bunun için geceleyin yanına
iki hizm etkâr alarak tebdili k ıyafetle as-
raym kule kapısından çıkıp A ğa-k ap ısı­
na, yan i yeniçeri ağasının dairesine g it­
m işti. M üverrih Haşan B ey-zâd e’nin i-
fadesine nazaran, saraydan ayrılırken,
Haşan B ey-zâd e’ye, bir m üddet sonra
kalem kâğıt alıp Y em enli H üseyin Ağa
ve Sarı Ali Ağa ile buluşup A ğa-k ap ı-
sma gelm esini teabih eylem iş, o da sad-
nâzam ın emririce hareket suretiyle A ğa
kapısında Haşan Paşa’y a m ülâki olmızş-

1685
tur. M üverrih Hasaı: B ey -zâ d e, yen içeri
ağası dairesinde sad n âzam la b u lu şm ası­
nı şö y le anlatm aktadır: «A ğa-kapısına
vardım , gördüm ki Haşan Paşa sad r-ı
m ecliste câlis ve yeniçeri ağası etbaı ile
m ak am -ı hizm etinde kaim».
Bu duruma göre; Y em işçi Haşan
Paşa oraya gid er gitm ez çabucak y e n i­
çeri ağası ile anlaşm ış v e yap ılacak iş le ­
rin esasını plânlam ıştı. N itekim Haşan
B ey-zâd e gelince ona derhal bir telh is ka­
lem e aldırdı. Bu yazıda: Ş eyh ü lislâm S u -
nullah Eferıdi’nin eşk iy a y a yardım cı o l­
duğunu, ev v elc e birader-zâdesi v a sıta -
siy le K arayazıcı’dan 30 bin kuruş rüş­
v et alıp Sinan P aşa-zâd e M ehmed P a-
şa’y ı serdarlıktan azlettirdiğini, Gazan­
fer A ğa ile Osman A ğanın idam larına
yol açan hadisede de parm ağı olduğunu,
şim di de kendisin in k atli için fitn eler
çevirdiği, daha da pek çok fitn eler için
hazırlıklı bulunduğu, y en içeriler tarafın­
dan vücudu ortadan kaldırılm ak istenen
bu şahsın azli ile R odos’a n efy in in lü ­
zum lu olduğu şeklind e satırlar y er a l­
m aktaydı. Haşan Paşa, Sunullah E fen -
d i’nin azlini isted ik ten sonra şe y h ü lis­
lâm lığa A nadolu kazaskeri M evlâna
M ustafa E fendi’nin tayin i için inhada
bulunduğunu bildirm ekteydi.
Y em işçi Haşan Paşa padişaha bu
telh isi gönderirken vaziy etin i daha sa ğ ­
lam a bağlıyabilm ek için vezirlere, u le ­
m â v e m eşayihe, cebeci, topçu, tersane
halkı ve e h l-i h iref ağalarına b uyruldu­
lar yazdırdı. N aim â’ya göre (C: 1, S:
313); bu buyruldularda: «her kim ki
padişaha itaat üzeredir, â lâ t-ı harbi ile
S ü leym an iye harem inde hazır v e em re
m untazır bulunalar» denm ekteydi.
Sadrıâzam ın telh isi sabah olm adan
önce padişahın eline u laşm ış, k en d ileri­
ne buyruldu yazılan asker sın ıfları ise
güneş doğarken S ü ley m a n iy e avlusuna
toplanm ış bulunuyordu. Y en içeriler de
ağa kapısının önüne d izilm işlerdi. O s ı­
rada yeniçeri ağası Ferhad A ğa m erd i­
ven başına çıkarak askere karşı şu h a tt-ı
hüm âyunu okudu:
«Siz ki yeniçeri kullarım sız, berhü-
dar olasız, nim etim sizlere h elâl ola. A -
b a-i kiram v e ecdad -ı izam ım zam a­
nından bu ânâ gelin cey ed ek sizden h ı­
yan et ve habaset ve h ilâ f-ı rıza hareket
sâdır olm ayıp, daim a rıza y -ı şerifim i
1686
gözleyip veziriazam a m ûin olup zorba
eşk iy a sın ın haklarından gelin m esin e im ­
dat v e ikdam eyliyesiz. Benim d u a -i h a y ­
rım v e h ü sn -ü teveccühüm sizinledir».
Y em işçi Hasaıı Paşa’n ın A ğ a -k a p ısı-
na gelm esi v e n ih a y et onun tarafını tu ­
tan p adişahın bu h a tt-ı hüm âyunu ile
O sm anlı tarihinde enteresan bir hâdise
cereyan etm ek te v e ilk defa bir asker
sın ıfı diğer bir sın ıfın aleyhine k ışk ırtı­
lıp b ilfiil kullanılm ak isten ilm ek teyd i.
Padişahın yen içerilere, haklarındım g e l­
m elerini sö y led iğ i «2orba eşkıyası» zah i­
ren, onların sakladıkları adam lar oim ak-
la beraber bir bakım a da sipahilerin biz­
zat ken d ileriyd i.
Y en içeriler S ü leym an iye avlusunda
toplandıkları sırada eld e ed ilm iş vazi­
y ette olduklarından, asker nam ına k o ­
nuşan birisi şeyh ü lislâm ın azlini, sada­
ret kaym akam ının idam ını, zorbaları
teslim etm ed ik leri takdirde sipahilerin
de haklarından gelin m esin i istedi.
Y eniçerilerin Süleym an iye'd e top­
lanm asına m u k ab il sip ah iler de A tm ey -
da’m nda A slan h an e önünde m evk i a l­
m ışlardı (8 şubat 1603 — 26 şaban 1011).
O sırada veziriâzam tarafından gön d eril­
m iş bulunan birkaç y en içeri subayı zor­
baları sipah ilerd en istedi. Fakat sipahi­
lerden birisi, padişah bütün sipah ta ife ­
sinden vazgeçem ez m ü lâh azasiyle istenen
adam ları v erm iyecek lerin i bildirdi. Ta­
b iî yen içeri subayları S ü ley m a n iy e’y e
dönerek sip ah ilerin bu cevabını sadrıâ-
zam a bildirdiler. O sırada saraydan g e ­
len çavuşlar A nadolu kazaskeri E bulm e-
yam in M ustafa E fen d i’n in şey h ü lislâ m lı­
ğının tasdikine dair evrakı veziriâzam a
suı.dular. İstan b u l’a gird iği dakikadan
beri v a ziy eti gayet u stalıkla idare eden
Y em işçi Haşan Paşa, bu sabah da bütün
vezir v e ulem ân ın kendi tarafını tu ttu ­
ğunu gösterm ek d ü şü n cesiyle hepsini
S ü ley m a n iy e’y e d âvet etm işti. V ezir­
lerden C iğala-zâd e Sinan Paşa da­
v e te icabet etm ediği halde kendisini
zorla getirtm işti. B inaenaleyh, bu toplu­
luk sayesin d e arzularını etrafındakilere
sür’atle kabul ettireb ilir v e v ak it k a y ­
betm eden çabuk iş görebilirdi. N itek im
sipahilerden red cevabı gelin ce, derhal
yen i şeyhülislâm a: «defter olunan zorba
eşk ıy a sın ı teslim d en im tina ve in at üzre
içtim a edüp, ita a t-ı em r-i padişah etm e­
 yen züm re-i sipah hakkında ne buyurur-
suz? şer’an n e . lâzım gelir» sualini sor­
muş, şeyh ülislâm da: «em r-i su lta n -ı İs­
lam a itaat etm em ekle cü m lesi baği olur,
kati' ile ce m iy e tle r i tefrik olunm ak lâ ­
zım gelir» d iye cevap verm işti.
Ş eyh ü lislâm ın fetvası üzerine sip a­
hilere tekrar adam y olla n ıp zorbalar is­
tenm iş ve fetvad an da haberdar ed il­
m işlerdir. Eski cevaplarında ısrar e t­
tikleri haberi g elin ce Y em işçi H aşan P a­
şa İstanbul’un sur kapılarını kapattırdı
ve kendisi A ğa-k ap ısm d a kalıp y e n içe r i­
leri sipahiler üzerine şevk etti. Bu sıra ­
da sabık şeyh ü lislâm Sunu llalı Efendi i-
le Güzelce M ahmud P aşa’nm k onakları­
na gönderilen adam lar, kaçıp saklanm ış
olan bu şahısları bulam adılar.
A tm eydanı'nda toplanm ış bulunan
sipahiler, kendilerinden çok kalabalık o -
lan yeniçeri, cebeci, topçu v e eh l-i hircf
halkının üzerlerine geld iğ in i görünce e t­
rafa dağılıverdiler. Bu arada darphane
civarındaki K urşunlu hanı basan y e n i­
çeri ağası Ferhad A ğa burada bir m ik ­
tar sipahi öldürdü. Y eniçeriler bütün
gün ve gece etrafta sipahi aradılar.
O geceyi de A ğa-k ap ısm d a geçiren
V eziriâzam Y em işçi H aşan Faşa ferdası
gün. sab ah leyin y in e şeyh ü lislâm , kazas­
kerler, vezirler, u lem âyı oraya d a v et e t­
ti. B unlarla beraber m ü sellâ h v aziyette
toplanm ış olan y en içer ilerin önüne dü­
şüp sarayın önüne kadar b öylece geldi.
Buradan itibaren şeyh ü lislâ m v e kazas­
kerleri yanm a alarak saraya girip padi­
şahla görüştü. Topkapı sarayından çık ın ­
ca y in e ayni alayla kendi sarayına ka­
dar geldiği sırada yen içeriler h avaya tü-
fen k ler atıp şen lik ler yaparak k ışla la rı­
na gittiler.
O gün akşam a doğru sipahi isyanının
elebaşılarından Poyraz O sm an ile Öküz
M ehmed yakalanm ıştı. S ad n âzam ın h u ­
zuruna getird iklerind e H aşan P aşa bun­
ları uzun uzun sorguya çekti. Sonra a y ­
ni şeylerin padişah tarafından da d u yu l­
m asını tem in etm ek ü zere zorba r eisle­
rini saraya yollad ı. Orada bilahara bo­
yunları vuruldu. Y ine sipahi hareketi
reislerinden Kazzaz A li ile Burna2 M eh­
med bir kaç gü n sonra yakalanarak ö l­
dürüldü. A yak divanı gü n ü padişaha sert
v e acı sözler söylem iş olan H ü seyin H a­
life de ayni akıbete uğratıldı. Bu arada
1687
bütün aramalara rağm en elebaşılardan
sip ah iler kâtibi Cezmi ele g eçirilem em iş­
ti. B ilâhare bunun; hâdise günü ken d isi­
ni bir tabuta koydurarak Ü sküdar’a nak ­
lettird iği, İstanbul'dan bu şek ild e çık ­
tıktan sonra bir kaç hizm etkârı ile atla ­
nıp A nadolu yo lu tutm uş olduğu, fakat
yanındaki hizm etkârların parasına göz
koyup yolda kendisini öldürdükleri ö ğ ­
renildi.
Y em işçi Haşan P aşa’mn idam ı
Sipahi ayaklanm asının y en içeriler
v a sıta siy le b astırılıp sipah ilerd en e p e y ­
ce insan öldürülm esi, bu ik i asker sın ı­
fı arasına düşm anlık hislerin in girm esi­
n e yol açtı, ila ttâ bir m üddet için tenha
y erlerd e birbirine rastlıyan yen içer i ve
sip ah iler arasında yek d iğerin i öldürm e
v a k ’aları görüldü.
İki asker sın ıfı arasına b öyle bir his
y erleşirk en , bu işi başaran v e yen içeri­
le r e g ü ven en Yem işçi Haşan P aşa'm n i-
se huylarında hayli d eğişm e oldu. Os­
m anlI m üverrihlerinin hem en hepsinin
b elirttiğ in e nazaran, gururu m ü th iş art­
tı, haşin v e insafsız h âle gelip , âdeta
kim seyi dinlem ez oldu. Bu h a lin in bir
n eticesi olarak bir çok k im seleri sudan
b ahan elerle idam ettirdi. Bu cüm leden
olarak; eski yen içeri ağalarından A li A -
ğ a y ı bir gece ansızın boğduruverdi. Ali
A ğan ın öldürülm esinden d ola y ı herkes
h ayrette iken, bundan bir gün sonra, D i­
v an toplantısından çık ıld ığ ı sırada, vezir
T ırnakçı Haşan Paşa’y ı B abüssaade sak-
fı altına çökertip boynunu vurdurdu. Ö l­
dürüldüğü sırada hiç bir suçu olm ayan
T ırnakçı H aşan P aşa’ya karşı veziriâza-
m ın düşm anlığı ev v elc e B ağdad v a lili­
ğin e tayin ettiği h ald e gitm em esin d en i-
leri gelm ek teyd i. Y em işci’n in bu derece
in safsızlığı karşısında d evrin şairlerin ­
d en biri şu b ey ti söylem işti.
A cep olm az bu rûz-u m atem içü n
K erbelâdan eğ er d en ilse şedid
N e A li kaldı n e H aşan n e H ü seyin
B ir Y ezit etti cüm lesini şehid.
Y em işçi Haşan P aşa’m n hışm ı bu i-
ki k işin in hayatın ın sön m esiyle kalm adı.
Eski sadaret kaym akam larından vezir
S aatçi Haşan P aşa’yı da bazı bahanelerle
öldürtm ek isted iyse de buna m uvaffak
 olam ıyarak Trabzon’a uzaklaştırm akla
ik tifa eyled i.
Hak hukuk tanım adan cana k ıym a­
sı v e herkese kargı sert davranm ası ü ze­
rine tab iatiyle c a y a k ın la n bile k en d i­
sinden soğudu, hattâ düşm an kesildi.
Sadrıâzam la arası açılanlar m eyaııında
Ş eyh ü lislâm M ustafa E fendi, R aziye H a -
tu n-zâde M ustafa Paşa, Y eniçeri ağasj
Ferhad A ğa da vardı. Bu arada tüccar
akçesi nam ı altında yeni bir vergi ihdas
etm esi, halk üzerinde de kötü tesir bı­
rakm asına v esile teşkil etti. Sipahi is ­
yanının bastırılm asında ken d isin e sada­
kat göstererek en büyük destek yerm e
geçm iş olan Ferhad A ğa ile bo2uşup, o-
n un, yeniçeri ağalığından ayrılm aya
m ecbur kalışından sonra yerin e geçen
Kasım A ğ a ile de çabucak hasım vazi­
y ete geçiverdi. Y em işçi H aşan Paşa’dan
n efret edenler arasına D arüssaade ağası
Abdürrezak A ğa da karıştı. B unlar pa­
dişah ve V alide S u ltaıı’ı Y em işçi Haşan
P aşa’dan soğutm aya çalıştılar. Bunu te ­
m in etm ek üzere bilh assa padişah ü ze­
rinde işlem eye d ikk at ettiler. Tabiî pa­
dişahı kendi sözlerine inandırabilm ek i-
çin Y em işçin in her türlü tavır ve h are­
ketini aleyh te yorum ladılar; ayrıca k en ­
diliklerinden onun hakkında m ütalealar
da serdettiler. N ih ayet bir gün, «Yemişçi
yen içeriler ile anlaşm ıştır; hattâ m ühür
kendisinden isten se b ile onlara g ü ven e­
rek geri verm iyeceği m uhakkaktır» d e­
diler. Bu arada D arüssaade ağasının icat
v e idare ettiği bahan elerle sadrıâzam m
padişahla görüşm esine en gel oldular. Bu
plânlar hazırlanırken, aslında h er hangi
bir şeye k olaylıkla inanan ü çü n cü Meh­
m ed sadrıâzam m aleyhdarlarınm tesiri
altında kalm akta gecikm edi. V aziyet
böyle iken yen içeri ağası K asım A ğa,
padişahtan, sadrıâzam ı im tihan m aka­
m ında m ührü hum âyunu geri alm asını
istedi. P adişah bu ta v siy ey e uyarak
mührü isted iği zam an Y em işçi Haşan
Paşa m ühr-ü hüm âyunu verm em ezlik
ÜÇÜNCÜ MEHMED ZAM ANINDA AVRUPA DEVLETLERİ
İLE M ÜNASEBET
Ü çüncü Murad zam anında olduğu g i-
bi Üçüncü M ehmed zam anında da A v -
rupa hüküm etlerine karşı faal bir p oli-
1688
etm edi ama, bu vesile ile y en içerilerin
kendi lehinde nüm ayiş yapm alarını, h at­
tâ ağalarını hapsetm elerini tem in etti.
Lâkin Y em işci’n in bu şek ild ek i tedbiri
m ühr-ü hum âvunun hem eııce k en d isin e
iadesini tem inden ziyade, Kasım A ğ a ’nın
m ü taleasın ın doğruluğunu îsbata y a ra ­
dı. Y eniçeri ağası Kasım A ğa bir gün
sonra, yen içeriler tarafından kapatılm ış
olduğu odadaıı kaçarak sad n âzam lık d a­
iresin e geldi. Bunun üzerine k endisine
v ezaret tevcih edildi. O arada Y em işçi
Haşan Paşa’dan m ühr-ü hum âyunu is te ­
y ip alan kapıcıbaşılardan Türk A hm ed
A ğa yen içeri ağalığın a tayin edildi.
Y em işçi Haşan Paşa’dan m ü h r-ü h ü ­
m âyunun alınm asından bir hafta kadar
sonra yeniçeriler: «vezarette ne alaka­
m ız var, padişah kim i d ilerse istihdam
eylesin» diyerek Y em işçi leh in e fa a li­
y e tte bulunm aktan vazgeçtiler. Bu hal.
Y em işçi Haşan Paşa aleyhindeki id d ia­
lara büsbütün hak verdirdiğinden k en ­
disi yakalanarak S ü tlü ce v e y a Handan
A ğa bahçesinde katledildi (16 ekim
1603).
Y em işçi Haşan Paşa öldürülünce
M ısır v a lisi Yavuz (M alkoç) A li Paşa
m ühr-ü hü m âyu n kendisine teslim e d il­
m ek ü zere M ısır’dan d avet olundu. Y e­
m işçi Haşan P aşa’dan m ühr-ü h ü m âyu ­
n u n alınm asından Yavuz A li P aşa’m n
sadrıâzam lığm a karar verilin cey e kadar
geçen 12 günlük m üddet zarfında sad rı-
âzam lık m akam ı boş kaldı. Gerçi N aim â
tarihinin birinci cildinin 336 m cı sa y fa ­
sında bu kısa m üddet için Cerralı M eh-
m ed Paşa'nın sadrıâzam olduğunu ifade
eder tarzda «sadr-ıâzam -ı cedid Cerrah
Paşa» diye bir ibareye rastlanm aktaysa
da 340 m cı sayfada ayni şahsın kaym a­
kam olduğu tasrih edilm ektedir. Zaten
Cerrah M ehm ed P aşa’m n hasta v e ih ti­
yar olm ası d o la y ısiy le kaym akam lığı da
g a y et kısa sürm üş v e bu v a zife Kasım
P aşa’ya devredilm iştir.
tika takip edilem ed i. Zaten d ev letin du-
rumu da A vrupa d ev letle riy le sık ı şe -
kilde alak alaııılm asm a m ü sait değildi.
A vusturya harbi bütün şid d etiyle devanı ned ik lilere bildirildiği zaman, V enedik
etm ekte, harp sahalarında başarıdan z i­ senatosu hem y e n i padişahı tebrik, hem
yade b aşarısızlıklarla karşılaşılm aktaydı. de ticarî m enfaatlarm devam ettirilm e­
A vusturya harbi devam etm ek tey k en bir sini tem in v a zifesiy le İstanbul’a Donado
de. C elâli isvan lariy le karşılaşılm ası da­ adnıde bir elçi gönderdi, ü çü n cü M eh­
ha fazla sıkıntı yaratm ıştı. B ütün bunla­ m ed ’in Haçova zaferini m üteakip V en e­
ra ilâveten hüküm et m ekanizm asını e - dik Doc’umuı tebrik ve h ed iy elerin i su n ­
linde bulunduran kim seler arasında da. m ak üzere hususî bir h ey et İstanbul’a
ileriyi görecek ve d evletin siy a setin i bu­ geldi. D ivaıı-ı hüm âyun nezdiııe V en e-
na göre ayarlıyacak, harp dağdağaları dik'i tem sil eden balyos Kapollo da a y ­
arasında bile siy a si işlerin eh em m iyetin i rıca hüküm eti adına tebriklerini b ild ir­
gözden uzak tutm ıyacak kıratta kim se m ek ten geri kalm adı. 1598 sen esin d e İ s ­
yoktu. Onun için S o k u llu ’nun ölüm ün­ tanbul’a g elen bir V enedik h ey etin in y i ­
den sonra y av a ş y a v a ş başlıyan p olitik ne ticarî m eseleler üzerinde m üzakereler
p asiflik ü çü n cü Murad’ın son sen elerin ­ yap tığı görülm ektedir.
den itibaren gittik çe kesiflegm iştir. Bu
sessizlik ve pasifliği A vusturya harbi ve Floransa dukalığı
Celâli isyanları daha da artm ıştı. Onun
içindir ki Üçüncü M ehm ed zam anında­ Tüccar bir d e v let olan, geçim k a y ­
ki m ünasebetler daha ziyade e lç i ka­ nakları arasında ticaretin m ühim bir
bullerine inhisar ed er bir manzara ar- m ev k i’i bulunan Floransa d u k alığın ın ,
zevlem ektedir. ticaret filosundan başka korsan g e m ile­
ri de m evcuttu. Floransa k orsan lan b a -
V e n e d ik zan M alta ve Papa g em ileriy le de işb ir­
Osmaıılı - V enedik m ünasebetleri Ü - liği yapar Osmaıılı gem i v e sa h illerin e
zararlar verirlerdi. Bu korsanlar y ü zü n ­
çüncii Murad zam anından beri (ü çü n cü
den, Osmanlı hüküm eti Üçüncü 'Murad
ciltte 1366 m o sayfa y a bakınız) dosta­
zam anından beri Floransahlara karşı
ne cereyan etm ekteyd i. 1593 ten beri d e­
pek yum uşak davranm ıyordu. Üçüncü
vanı eden A vustu rya harbi seb eb iy le Os-
M ehmed zam anında O sm anlIların en faz­
m aniı hüküm eti herhangi bir u fak m e­
la itin ıaö sızh k gösterdikleri, hattâ sert­
seley i b üyülterek başka bir A vrupa d e v ­
letin e karşı hasm ane tavır takınacak du­ çe davrandıkları d ev let F loransa d u k alı­
ğı oldu. B öyle bir m u am eleye sebep olan
rumda değildi. Z âten ü çü n cü M chm ed’-
da F loran salılan n bizzat kendisiydi. A -
in dokuz sen eye yak laşan saltan atı b o­
ilidnâm e ahkâm ına r ia y e t etm iyerek d ü ş­
yunca iki devletin sü k û n et için d e geçen
m ünasebetlerini gölg eley ip düşm anlığa manca cephe aldığından öteden beri şü p -
çevirecek m ühim bir hâd ise de cereyan
etm edi. E sasen, O sm anlı sarayında, O s­
manlI siyasetin in V en ed ik lilere dostça
bir çehre gösterm esin i tem in ed ecek b ü ­
yü k nüfuz sahibi bir şah ıs da m evcuttu.
Bu şahıs, V enedik a sıllı V alide Safiye
S u lta n ’dı.
V enedik hüküm eti, Osmanlı d e v le ti­
n in durum unu, en başta h alletm eye m ec­
bur bulunduğu m eselelerin n eler old u ­
ğunu v e nihayet, S a fiy e S u ltan ’m k en d i­
lerine karşı m üzaheretini bildiğinden,
sakin bir siyasî çehre altında ticarî m en -
fa a tla n n ı takibe devam ediyordu, ü ç ü n ­
cü M ehm ed tahta geçtiği zam an V en e­
d ik lilerin ilk düşündükleri şe y bu oldu.
Ü çüncü M ehm ed’in cülusu bir çaşnigir O nyedîııcî asırda V enedik
vasıtasiyle (Harnmer C: 7, S: 210) V e­ (K icaut’daıı)

1689
 S a f i y e S u lta n
(İlâ v e : 1 1 2 )
Padişah üzerinde tesis ettiği kuvvetli
nüfuz sayesinde hükümdarın icraatına ve
dolayısiyle devlet idaresine tesirlerde bu*
lunan saray kadınlarının en tipik ör­
neklerinden birisi de Safiye Sultan'dır.
Kanuni Süleyman’ın zevcesi Hurrem Sul­
tan ile bavlıyan hükümdar ailesinden nü*
iuziu kadınlar serisinde Safiye Sultan ü-
çüncü halkayı teşkil etmektedir. İkisinin
arasında İkinci Selim-in zevcesi Nurbâ-
nu Sultan bulunmaktadır. Hurrem Sul­
tan* m, Kanunl’nin bilhassa ihtiyarlık
devrinde, sadece haseki sultan olarak nü­
fuzu hissedildiği halde, Nurbânu ve Sa­
fiye Sultanların hem zevce, hem de va­
lide sultan olarak sözlerini geçirdikleri
görülmektedir. Safiye Sultan’ın valide
sultanlığı devrindeki nüfuzu bir önceki
devresinden daha kuvvetlidir.
Safiye Sultan da, Hurrem ve Nuru-
banü Sultanlar gibi yabancı asıllıdır. Ve­
nedik’in Balo (veya Bafa) ailesine men­
suptur. Babasının vali bulunduğu Korfu’-
ya giderken Türk korsanları tarafından
esir edilmiş ve Şehzade Murad’ın haremine
alınmıştır. Şehzadeyi kendisine pek ziya­
de bavlıyan Safiye Sultan, Üçüncü Mu-
rad'ın padişahlığı zamanında bir gecede
bir kaç cariye değiştirecek kadar kadın
düşkünlüğünü ileri götürdüğü devrede
bile, kocasının kendi şahsına karşı husu­
si muhabbetinin devamını sağlamıştı.
üçüncü Murad’m Safiye Sultana düş­
künlüğünün kendi nüfuzlarını zedeliye-
ceğini hcsaplıyan valide Nurbanû ile Is-
mihan Sultan, padişaha güzel cariyeler
takdim etmek suretiyle Safiye Sultan’dan
soğutmaya çalışmışlarsa da, onun padişah
nezdindeki hususi mevkii’ni arzu ettikle­
ri şekil ve derccede sarsamamışiardır. Mü­
verrih Sagredo'nun kaydettiğine nazaran
Safiye ve tsmihan Sultanların Üçüncü
Murad’a takdim ettikleri cariyeler ara­
sında bir Macar dilberi bir müddet için
padişahın dikkatini kendi üzerine çekmiş-
s€ de bu vaziyet uzun sürmemiştir. Bina'
analeyh. Safiye Sultan’m padişahı kendi­
sine bağlarken güzelliğinden çok zekâsın­
dan kuvvet aldığı anlaşılmaktadır. Üçün­
1690
cü Murad zamanında Safiye Sultan’m kuv.
vet aldığı mühim noktalardan biri de
büyük Şehzade Mehmed’in annesi olu- ı
şudur.
Safi>e Sultan, bazan doğrudan doğ­
ruya. bazen de dolayısiyle. devlet idare­
si ve hükümet icraatı üzerinde müessir
olmuş kadınlardandır. Onun bu tesirini
j muhtelif hadise ve meseleler yardımiyle
açık şekilde tespit etmemiz mümkündür.
Safiye Suitan’m tesir icra eylediği en
dikkate değer noktalardan birisi, siyasî
meseleler kategorisinde, Osmanlı-Venedik
münasebetleridir, üçüncü Murad, gerekse
ücüncü Mehmed zamanında, Venedikliler
ile ilgili bir iş mevzuubahs olunca, onun
şahsi nüfuzunu Venedik lehine kullandı­
ğı müşahede edilmektedir. Meselâ, 1577
yılında İstanbul’a gelen Venedik elçisi Jak
Sarenzo ve İstanbul'daki balyos Giovanni
Corer, Osmanlı-Venedik hududunun tespiti
işinde Haseki Safiye Sultan ile Padişahın S
annesi Nurbânu Sultan ve sarayın harem :
kısmının kilercisi yahudi Kira Kadının
yardımını görmüştü. Safiye Suitan'm Ve­
nedik lehine en mühim şefaati 1584 yı­
lında vuku bulmuştur. Trablusgarb va­
lisi Ramazan Paşanın zevcesinin bindiği
gemiye Venedik donanması kumandanı j
Emmo'nun yaptığı taarruz (bu ciltte 136?
inci sayfaya bakınız) Venedik hükume-
Lini bir harbin eşiğine kadar getirmişken,
Safiye Suitan'm himayesi, hem İstanbul’­
daki Venedik balyosunu ölümden, hem
de Venedik hükümetini harpten korudu.
Safiye Sultan ın, Üçüncü Murad zama­
nında Venedik lehine himaye ve şefaati
bir de Uskok lar meselesinde tezahür ey­
ledi.
Safiye Sultan ın ilgilendiği devletler­
den biri de Ingiltere’dir. Bu ilgi esas iti­
bariyle îngilizler tarafından yaratılmıştır.
Safiye Sultanın padişah üzerindeki kuv-
| vetli nüfuzunu anlıyan Ingiliz temsilcileri
bu durumundan istifadeyi göz önünde ,
bulundurmuşlardır. îngilterenin Türkiye-
deki ikinci elçisi olan £d vard Barton
İstanbul’da vazifesine başlamak üzere
kraliçe Elizabeth'ten üçüncü Murad’a
mektup ve hediyeler getirdiği zaman Sa-
fiye Sultan ı da ihmal etmemiş, kraliçe-
nin mektubu ile birlikte yakut ve pırlan­
ta ile yapılmış bir resmini. 3 altın yal­
dızlı tabak, 10 tane altın sırmalı elbise,
gümüşlü ve yaldızlı cam eşya, bir san­
dık ve iki top kumaş getirmişti. Safiye
Sultan ertesi sene kraliçe Elizabeth’e
yolladı ¿i mektupta, hediyelere teşekkür-
der» sonra, kraliçenin tebaası ve memle­
keti hakkında bir dileği olursa saray­
daki bütün nüfuzunu kullanacağını bil­
dirmekteydi. Nitekim. Osmanlı hükümeti
nezdince itibarları yükseldi. Bunda, Sa*
fiye Sultan’m Eiizabeth'e verdiği sözün
tesiri de mevcut olmalıydı. Safiye Sul­
ta n’ın İngiliz kraliçesi ile mektuplaşma­
sı Üçüncü Mehmed zamanında da devam
etti.
Üçüncü Murad ın son zamanları ile
üçüncü Mehmed’in saltanatı boyunca A-
vuslurya harbi devam ettiği ve devlet
bütün dikkatini bu m esele üzerine top­
ladığından. Şaliye Sultan'ın nüfuz ve te-
slrleri esas itibariyle dahili meselelerde
tezahür eyledi. Safiye Sultan'ın, Valide
Sultan olarak taşıdığı nüfuzun hasekill-
5i devrindekinden kuvvetli olduğunu söy­
lersek yanlış olmaz. Zira, üçüncü Meh-
med zamanında pek çok şeyde onun te­
sir ve varlığını bizzat müşahede eyle­
mek mümkündür.
Padişahların ölümü üzerine yenisinin
tahta geçirilmesinde varlığı iîk hissedi­
lecek cahsın veziriazam olması icap e-
derken. Ücüncü Murad Ölünce, ölüm ha­
berinin Manisa'daki büyük şehzade Mch-
med’e duyurulması lîe onun tahta dave­
tinde ilk rolü valide Safiye Sultan oyna­
mıştır. Onun, ücüncü Mehmed zamanın­
daki nüfuzunu, böyle bir vakıanın kah­
ramanı oluşunda değil, şüphesiz, kendi­
sinin zeki ve kurnazlığına mukabil, oğ-
lunun zayıf şahsiyetinde ve bilhassa Os­
m anlI saray ve devlet adamlarının o de­
virdeki tereddisinde aramalıdır.
Valide Safiye Sultan, oğlu Üçüncü
Mehmed’in padişahlığı zamanında, Adeta
gölge hükümdar gibi icraatta bulunmuş­
tur. Ciğala-zâde Sinan Paşanın sadrâ-
zamlı ktan azli meselesinde görüldüğü ü-
zere. Valide Sultan’ın arzusunun, padi:
şahın icraatını sür atle bozduğu da ol­
muştur. Safiye Sultan'ın sözünün tesir
etmedi#i tek hadise, annesinin ısrar ve
telkinlerine rağmen üçüncü Mehmed in
Eğri seferine çıkışıdır. Bunun dışında
hemen her meselede valide sultanın ar­
zusu. icabında başkasının icraatını boz­
mak pahasına da olsa tahakkuk eylc-
= miştir. Meselâ. Üçüncü Mehmed Eğri se­
ferine giderken, Hoca Sadeddin Efendi,
padişaha rica ile oğlu Esad Efendi'>1 E-
dirne kadılığından İstanbul kadılığına
tayin ettirmiş, fakat o sırada İstanbul
\ kadısı Abdülhalim Efendi’yi tutan sada­
ret kaymakamı Hadım Haşan Paşanın
j Valide Sultan’a ricada bulunması üzeri­
ne Esad Efendi İstanbul’a sokulmamış­
tır. Vaziyeti padişaha arzettiklerinde, Ü-
çüncü Mehmed «Mehd-i ulyay-ı saltanat
£edef-i dürr-i hilâfet valde sultan haz­
retlerinin şefaatiyle olmuştur» diye, es-
j ki emrinde ısrar etmeyip, hocası Saded­
din Efendi’yi de kırmamak için Esad E-
fendi'ye bu defa kazaskerlik tevcih et­
miştir.
Oğluna her dediğini yaptırması ba-
i kımından büyük bir kudret ve geniş im­
kânlar sahibi olan Safiye Sultan paraya
| da düşkündü. Halbuki oğlu tahta çıktığı
zaman kendisine, gündelik üç bin akçe
varidat tahsis etmişti. Her yıl yaz ve
kış basında hediye olarak verdiği üçyüz
altmış bin duka bunun dışında kalıyor­
du. Annesine karşı fazla zaafı olan ü-
çüncü Mehmed daha sonraları Safiye Sul-
tan'a bir milyon akçelik paşmaklık ver­
miştir. Safiye Sultan’ın kızı Ayşe Sul­
tan’m kocası olan Damad İbrahim Pa-
şa’nın para bakımından kayın validesine
hoş görünmeye dikkat ettiğini belirtecek
misaller mevcuttur. Maamafih, buna dik­
kat eden Damad İbrahim Paşa’nın İkinci
sadareti sırasında valide sultan ve saray
mensuplarının müdahalelerine meydan
vermeme gayretleri de göze çarpar.
Safiye Sultan’a en fazla para tak­
dim eden şahıs, herhalde Hadım Haşan
Paşa idi. Osmanlı tarihinde «Mürteşi Ha­
î
; şan Paşa» diye de anılan bu ak hadım,
‘ sadrazamlığı sırasında rüşvet alırken,
topladığı paraları valide sultana devret­
tiğini açıkça söylemekten geri kalmamış­
İ
tı. Tabii bu boşboğazlığı onun hayatına
mal olmaktan geri kalmadı. Valide Sul­
tan' ı dile düşürdü diye sadrazamlıktan a-
zil ve onun arkasından idam olundu.
Ferhad Paşa. Koca Sinan Paşa’nın
entrikasiyle ikinci sadaretinden azil ve
idamına ferman alındığı zaman <1610 un­
cu sayfaya bakınız), cellâdın elinden
j kurtulabilmek için Rusçuk'tan İstanbul'a
koşmuş ve Bakırköy yakınındaki Litroz
çiftliğine saklanmıştı. Buradan bütün mü­
cevherlerini Valide Sultan’a göndererek
bir hatt-ı emân istihsaline muvaffak ol­
muştu. Bu sırada Valide Sultan’ın, Fer­
had Paşa lehine şefaatında, Ferhad Pa-
1691
 3J şanın acıklı durumu kadar « ona gönder­
m
diği mücevherlerin de tesiri olsa gerek-
tir.
Rüşvet ve iltimas gibi kirli işlerde
Safiye Sultan a vasıtalık eden şahıslar
harem kilercisi yahudi Kira Kadın, Ma*
car dönmelerinden kapıa£ası Gazanfer
Afta ile darüssaadc ağası 2enci Osman
Ağa idi. Birincisinin 1600 de diğer ikisi­
nin de 1603 de idam edilmeleri, Safiye
Sultan’ı bu entrika aletlerinden mahrum
bırakmıştır ama, Osmanlı sarayı da üc
mürtekip ve entrikacıdan temizlenmiştir.
Üçüncü Murad’ın zevcesi, Üçüncü
MehmCd'in de annesi olması bakımından
bi2im tarihler, Safiye Sultan aleyhine a-
çıkça kalem kullanmaktan çekinmişler,
onun rüşvet işleri ve entrikalariylc ilgili
hadiseleri bile idareli şekilde kalem kul­
lanarak anlatmaya çalışmışlardır. Halbu­
ki ecnebiler böyle bir endişe duymadık­
larından. Safiye SultanVın rüşvet, ilti-
mas ve entrikalarını açıkça anlatmışlar-
dır. X!tekim. înirilterenin Osmanlı hü-
kûmeti nezdindeki üçüncü elçisi olan
«Lello»nun, Osmanlı hükümetinin o za­
manki durumunu teşrih eden uzun muh­
tırasında Safiye Sultan'm bu taraTmı
açıklıyan pek geniş malûmat mevcuttur.
Elçi Lello, Kira kadının öldürülmesiyle
neticelenen ayaklanma vuku bulduğu
zaman isyancıların, <Valide Sultan'm dev-
let işlerine karıştırılmasını», kapıagası ve
darüssaadc ağalarının öldürülmeleriyle ne­
ticelenen isyanda da «Valide Sultan ın sa­
raydan uzaklaştırılmasını» istediklerini
kaydetmektedir. Yine ayni elçi, veziriâ-
zam Yemişçi Haşan Paşa’nın, Valide
Sultan'ı devlete zarar verici faaliyetle­
rinden dolayı oğlu üçüncü Mehmed'c
şikâyet ettiğini, Valide Sultan saraydan
uzaklaştırılmadı^! takdirde bunun zara­
rını göreceğini söylediğini, Padişahın ise
I ______ _______________1
h elen ilen Floransalılar, evvelâ bu şüp­
heyi silem em işlerdi. N itekim 27 aralık
1598 de Floransa elçisi Neri Kerardi bir
ahidnâm e hazırlanm ası için O sm anlı h ü ­
kü m etiyle tem as etm ek isted iyse de,
buna m uvaffak olam adı. Osmanlı hü k ü­
m eti. F loransalılarla bir ahidnâm e im za­
sına yanaşm am akta haklıydı. Zira ayni
sene içinde Floransalılara ait Raçyano
dukasının em rindeki bir korsan filosu
Sakız adasına hücum v e burayı m uhasa­
ra etm işti. Floransa korsanlarının fa a li­
yeti sırasında adadaki katoliklerin onla-
bu sözleri annesine naklettiği için yine
onun tesiriyle sadrazamlıktan azil ve İs-
tanbuldan uzaklaştırıldığını biidirmekte-
! dir.
Safiye Sulian’m topladığı rüşvetlere
j mukabil teşebbüs ettiği hayırlı iş. Emi-
nönü'ndeki «Yeni Cami» nin inşasına gi­
rişmesidir. Paraların biriktirilme şeklini !
gözönünde bulunduran halk o zaman bu
i esere «zulmiyye» adını vermişti. Bugün
İstanbul'u süsleyen âbideler arasında ö-
nemli bir mevkii olan bu güzel eseri bi­
tirmek Safiye Sultan’a nasip olmamıştır.
O m üçüncü Mehmed’in ölümü üzerine
Eskisaray’a nakledildiği ve saray entri- j
kalarından elini eteğini çekmek zorunda j
kaldığı zaman camiin inşaatı devam et»
s inişse de 1605 te ölünce pencere hizasına I
1 kadar gelm iş olan inşaat durmuştur,
i Cami inşaat) 56 sene duraklamadan son­
ra. 1661 de yeniden ele alınmış ve 166-±
• senesinde bitirilmiştir.
I
!
Bibliyografya : Hammer (M. A tâ ): ,
Deviet-i Osmaniye tarihi. 7 ve 8 inci cilt- I
ler. İslâm Ansiklopedisi: üçüncü Mehmed,
îbrahîm Paşa, Yemişçi Kasan Paşa., So-
j kullu-zâdc Haşan Paşa, Ci£ala-zâdc Sinan
Paşa, Lala Mehmed Paşa maddeleri. Nai* i
mâ; Tarih. İbrahim Peçevi; Tarih. Ali: j
! Künh-ül-ahbar. Selâniki Mustafa; Tarih ,
ı (basılmamış kısmı). Solak-zâde; Tarih. f
Kasan Bey-zâde; Tarih (Veliyüddin Efen­
di kütüphanesi no. 987). Kâtib Çelebi:
\ Fezleke. Müneccimbaşı; Sahayif-ül ahbar
tercümesi. Hüseyin Ayvan sar ay i ; Hadi-
t kat-ül-cevaml. Mustafa Sâfî: 2übdet-ül-
tevarih (Veliyüddin Efendi kütüphanesi i
İ no: 2428). A. Sagredo; Histcire de l'Em-
î pi"c Ottoman. Hamit Dereli; Kıraliçe E-
lizabeth devrinde Türkler ve îngilizler.
Orhan Burisn; Bâb-ı-âli nezdinde üçüncü
İngiliz elçisi Lello'nun muhtırası.
ra yardım ı görülm üş ve bu hâdise Ü çün­
cü M ehm ed’i pek kızdırm ıştı. B u arada
padişah Sakız’daki bütün katolik k ilis e ­
lerini cam iye tahvil ettirm ek isted iyse
de İstanbul’daki Fransız elçisi D e B reve’-
in tavassut ve ricaları üzerine bu em ri­
nin. tatbikinden vazgeçildi.
Osmanlı hüküm eti F loransalıların
korsanlıktan tam am en vazgeçm elerini
istem ekte, onlar ise, korsanlığı bırakm a­
dan ticareti devam ettirm e arzusu g ö s­
term ekteydi. îk i d evletin anlaşam adığı
esas nokta buradaydı. Onun için Floran-
1692
 salılarla ticarî m ü n aseb etler sek tey e u ğ ­
rar gibi oldu. T icaret k esilin ce de Flo-
ransalılar daha açık şek ild e hasım bir ta­
vır takındılar.
A kdenizde korsanlık y o lu y le Türk-
lere zarar verm eye çalışan yaln ızca F lo-
ransalılar değildi. P apalık. M alta v e İs­
panyol gem ilerinin de bu biçim fa a liy e t­
te bulundukları görülüyordu. N itekim
1602 senesinde İspanyol, M alta, Papalık
ve Floransa gem ilerind en m ü teşek k il 70
g em ilik büyük bir filon u n (H am m er C:
8, S: 15) gen iş çapta hasarlar m eydana
getirm ek n iy etiy le fa a liy e te geçişin e şa ­
h it olunm aktadır. C ezayir, Tunus, Yu­
nanistan k ıyıları ile İstan k öy adasını
vurm ak için toplanan bu g em iler e v v elâ
Cezayir sularında göründü. F akat bütün
sahili silâh altın da bulduklarından bir
şey yapam adan geri çek ild iler.
B irleşik korsan filo su harekete g eç­
tiği sırada K aptan -ı derya C iğala-zâde
Sinan Paşa da elli y elk en li gem iden m ü­
teşekkil bir Türk filosu ile bunları taras­
sut etm ekteydi. O nlar C ezayir sa h illeri­
ne ilerlerken C iğala-zâde İtalya sa h ille­
rini vurdu.
Beraberce bir iş görem eyen h ıristi-
yan korsan filosundan başka y in e bu h ü ­
küm etlere ait küçük çapta başka filolar
baskın hareketleri yapm aktaydı. Bu
cüm leden olarak, beş gem ilik bir Malta
filosu M ora’nm Lakayon sah ilin e çık ar­
ma yaparak N eokastron şeh rin i kısa bir
m üddet için işgale m u vaffak oldu. Yine
bu sırada bir Floransa filo su İstanköy a-
dasına baskında bulunarak hasar m ey d a ­
na getirdi.
Fransa
Fransa ile K anunî Sü leym an d ev rin ­
den beri devam eden dostane m ünase­
betler ü çü n cü M ehm ed zam anında da
bozulm adı. 1589 yılm d an b eri İstanbul’da
Fransız elçisi bulunan D e B rève (F ran ­
çois Savary) Ü çüncü M ehm ed’in sa lta ­
natı boyunca F ransa’y ı tem sild e devam
etti. Fransız elçisi D e B rève, Eğri seferi
esnasında bir m üddet padişah Üçüncü
M ehm ed’in refakatinde bulundu. İngiliz
elçisi Edward B arton v e Fransız elçisi
De B rève’e sefer sırasında padişaha re­
fakat hakkı tanınm ası, Osm anlı h ü kû-
1693
m etinin bu iki hüküm ete karşı beslediği
dostane duygulara işaretti. H açova za fe­
rinden sonra İstanbul’da padişahı tebrik
eden v e hüküm eti adına h ed iyeler sunan
elçiler arasında Fransız elçisi D e B reve
de vardı.
Bıi sırada Fransa tahtında Dördün­
cü Heııri bulunuyordu. Kıral olm adan
önce protestan olan, k ırallığa geçtik ten
sonra katolik m ezhebine giren D ördün­
cü Henri 1598 de m eşhur «Nant ferm a­
nı» nı neşrettirm ek su retiy le protestan-
lara m ezhep hürriyeti tanıdığı sen e iç e ­
risinde İspanyolları m ağlûp etti. Ü ç yıl
sürm üş olan bu harbin ilk sen esin d e y a ­
ni üçü n cü M ehmed H açova m uharebesi­
ni kazandığı zaman, İstanbul'daki elçisi
v a sıta siv le, İspanyollara karşı E ndülüs
m üslüm anlarıııa im dat için O sm anlı do­
nanm asının Fransa donanm ası ile b irleş­
m esini tek lif etti. B u tek lif İslâm iyet le ­
h in e görünm ekle beraber, isten en şeye
O sm anlı hüküm eti resm en iştirak etm iş
olsayd ı, icabında, İspanyollarla m anasım
vaziy ete düşebilirdi. O sm anlı hüküm eti
belki bu noktayı düşündüğü için, on­
dan çok daha fazla ih tim alle de,
A vusturya harbi ile m eşgul olduğundan
d olayı, Üçüncü M ehmed zam anında En­
dülüs m üslüm anlarm a yardım teşeb b ü ­
sünde bulunm adı.
Fransız elçisi D e B reve F ran sızlan
h ak ik î bir dost şek lin d e gösterm e g a y ­
retlerinden geri durm adı. Türklerin e s­
kiden beri Fransızlara karşı m evcu t sem ­
patisi v e Fransız elçisin in de Osm anlı
h üküm eti üzerinde uyandırdığı iy i tesir
d o la y ısiy le, A vusturya harbi gib i m ühim
b ir iş ile m eşgul olunm asına rağm en,
F ransızların iç m eselelerin e alâka göste­
rildi. 1768-1784 y ılla rı arasında İstanbul-
da F ransa’y ı tem sil etm iş olan elçi Saint
- P riest’in «M em oires sur l ’am bassade
de France en Turquie» isim li eserinin
201 inci sayfasın d a k a y d ed ild iğin e göre,
elçi De B réve 1597 senesinde Fransa ile
Osm anlı d ev leti arasındaki dostluk m ua­
h ed esin i y en iled ik ten başka; Dördüncü
H enri’nin dahildeki düşm anlarına karşı
padişahtan yardım vaadi alm ıştı.
M üverrih S elâ n ik î’n in kayd ettiğin e
göre, bir tercüm ana m uhtaç olm ıyacak
derecede tü rk çeyi b ilen v e zahm et çek ­
m ed en konuşan elçi De B reve, F ransız­
larla Fransız bayrağı altında dolaşan
 tüccar gem ilerinden ahidnâm eve m uha­
lif olarak, güm rüklerde alınan v ergiler
hakkında hüküm et nezdinde şik â y etler­
de bulunm uş v e bunun n eticesin d e b e y ­
lerb eyin e v e isk ele nâzır v e em in lerin e
12 nisan 1598 tarih iyle em irler gön d eril­
m iştir. B aşvekâlet arşivinde F ek ete tas­
n ifin d e 2396 num araya, Ali Emirî ta sn i­
fi Üçüncü M ehm ed bölüm ünde 290 n u ­
m araya k ayıtlı vesikalardan ö ğren d iği­
m ize göre; T rablus’ta tev k if edilen F ran­
sız gem ilerin in serbest bırakılm ası bun­
lara hizm et tek lif olunm am ası, bedeli
m ukabilinde alınacak ve güm rük resim ­
leri ödenecek olan pamuk ip liği, pam uk,
zamk, kuru üzüm, mazı v e sah tiyan g i­
bi m addelerin ihracına m üsaade ed ilm e­
si hususunda ricada bulunm uş ve bunun
n eticesin d e Foça ve Sakız k adılıklarına
em irler gönderilm iştir.
O sm anlı hüküm eti nezdindeki teşeb ­
büslerinde Fransa leh in e böyle n eticeler
eld e eden De B rève, Cezayir korsanla­
rına ait teşebbüsünde de yin e lehüe bir
n etice istih sa l etm iştir. Naimâ tarihinin
birinci cild inin 296 in ci sayfasında k a y ­
d ed ild iğin e göre: 1062 senesi ağustosun­
da Fransa kıralı padişaha bir m ektup
gönderm iş, C ezayir korsanlarının Fransız
gem ilerin e zarar verm elerinden şik â y et
etm iş, bu şik â y etin daha önce y a p ıld ığ ı­
n ı da hatırlatm ış v e Fransız gem i ve
sah illerine tecavüzlerin önlenm esi rica­
sında bulunm uştur. Bu m ektupla b irlik ­
te İstan bul’daki elçi, D e B rève de te­
şebb üse geçm iş, neticed e C ezayir b e y ­
lerb eyin e bir em ir gönderilm iştir. Bu
em irde; ahidnâm eye m uhalif olarak h a ­
reket edenlerin cezalandırılm ası, e le g e­
çirilen m alların da kim lerde ise buldu­
rulup iade edilm esi bildirilm iştir.
Ü çüncü M ehmed zam anında O sm an­
l I - Fransız m ün aseb etleriyle ilg ili en
d ik kate değer m eselelerd en birisi de,
Fransızların O sm anlı m em lek etlerin d e
«Cezvit» teşk ilâtı kurm aları idi.
P rotestanlık çık ıp da zam anla m il­
yonlarca insan protestanlığı kabul su re­
tiy le katolik k ilisesin d en a yrılın ca, ka-
tolikler de kendi m ezheplerinde reform
yaparak protestan lığm daha fa zla y a y ıl­
m asını önlem ek ve y en i k atolik ler ka­
zanm ak istediler. B u arzudan bir takım
tarikat ve dînî cem iyetler doğdu ki,
Fransisken, C ezvit (J é su ite ), K apüsen
1694
(C apucin) cem iyetleri bunlardandır.
M üslüm anları h ıristiyan yapm ak v e y e ­
ni k atolik ler kazanm ak g a y esiy le k urul­
muş bulunan C ezvit cem iyetlerin in esas
fa a liy e t gösterm ek isted ik leri sahalar,
h alk ı k atolik olan m em lek etler dışında
k alan yerlerdi. Osmanlı m em lek etleri
bunlar için en cazip fa a liy et sahası ola­
bilirdi. Zira halkın bir kısm ı m üslüm an,
m üslüm anlar dışında kalanlar da u m u ­
m iy etle h ıristiyan ortodokstu.
F ransız hüküm eti, Osm anlIların g ö s­
terdikleri dostluktan faydalanarak C ez-
v itle r e karşı m üsait davranılm asın] t e ­
m in ettiler. E vvelâ, C ezvitlerin İstan b u l’­
da G alata’da oturm aları için O sm anlı
h üküm etinin m üsaadesini aldılar. D ör­
düncü Henri zam anında da, İstanbul’d a­
ki C ezvitlerin Fransız elçisin in h im a y e­
si altında bulunm ası esası kabul edildi.
Bu m üsaadeden faydalanan C ezvitler
ya ln ız İstan b u l’da d eğ il Selan ik , Sakız,
N aksos (N a k şe), İzm ir v e A tin a’da da
yerleşip fa a liy ete koyuldular. B u lu n d u k ­
ları y erlerd e propogandaya girişerek y e ­
ni k atolik ler kazanmak için sıkı şek ild e
çalışm aya başladılar.
İşte C ezvit teşk ilâtı b ö y lece fa a liy e ­
tine devam ederken Floransa korsanları
Sakız adasına hücum edip d e buradaki
k atolik ler onlara yardım da bulununca,
D iv a n -ı hüm âyun tarafından Sakız ka-
tolik lerin e karşı şid d etli ted b irler a lın a­
cağı zam an Fransız elçisi D e B rève b u ­
na m üdahale ile şiddet tedbirlerini b e r­
taraf etm iştir, C ezvit teşk ilâ tiy le f i ’ilen
ilgilen en D e B rève O sm anlı d ev leti a le y ­
hine b ir kitap yazm ış olm a siy le de dik­
kati çeker. B u eserinde, h açlı seferleri
biçim inde bir harekât ile O sm anlı d e v ­
letin in ortadan kald ırılm ası işin i m ü d a ­
faa eden bu adam ın, hüküm eti gib i z a h i­
ren dost görünüp, perde arkasında a ley h ­
te çalışan bir kim se olduğu an laşılm ak ­
tadır.
İngiltere
O sm anlı - İngiliz m ünasebetlerinin
ilk defa Ü çüncü Murad zam anında b aş­
ladığı, Ü çüncü cildim izin 1373 üncü
sayfasın d a izah edilm işti. İn g iltere’nin
İstan b u l’daki ikinci e lçisi olan Edward
Barton, Ü çüncü Murad’ın ölüm ünden i-
ki sen e önce yani 1593 de v a zifey e b a ş­
 lam ış, Üçüncü M ehm ed’in saltanatının
üçüncü y ılın ı teşkil eden 1597 de ölm üş­
tü. Valide S afiye S u lta n ’a nüfûz eden,
padişah üçün cü M ehm ed’e de hoş g ö ­
rünm esini başaran Edward B arton’un
gayretleri neticesind e, Osm anlı h ü k ü m e­
ti nezdinde în g ilizlerin p erestijleri e p e y ­
ce yü k selm işti. Türk ahlâk v e an’a ııele-
rini İyi anladığı v c O sm anlı sarayının
o zam anki durum unu esaslı şek ild e k a v ­
radığı anlaşılan Barton, yüksek m akam ­
lara iy i görünm esini başarm akla beraber
içki ve eğlen ceye düşkün bir kim seydi.
Ü çüncü M ehm ed’in refak atin d e Eğri se ­
ferin e iştirak ettiğ i sırada İstanbul'da
kendisine vek âlet eden Joh n Sanderson,
«Onun çok şarap içtiğ in i v e fen a y o lla ­
ra saptığını, G alata’daki İngiliz e lç iliğ i­
nin kaatilier, sarhoşlar, fa h işeler v e ku­
m arbazlarla dolup ta ştığın ı, bir zam an­
lar elçilik binasında on yed i fah işen in
barındığını, fak at en. sonunda elçinin
bunların hepsini boğarak yaln ız kendi
gözdesi ile yaşadığını» yazıyor.
Edward B arton’dan sonra onun k â­
tibi Lello elçi oldu. E lçiliğin in resm en
tasdiki 1599 y ılın a kadar gecikti. B unun
sebebi, h er elçi y e n ilen işin d e padişaha
takdim edilm esi âdet olan h ed iyen in In ­
g iltere’den gönderilm esinin gecik m esi i-
di. H ed iyeler g eld ik ten sonra L ello 24
ey lü l 1599 günü y ap ıla n kabul sırasında
bunları takdim etti. P rofesör H âm it D e ­
reli <ıKıraliçe E lizab eth devrinde T ürk-
ler ve İngilizler» adlı eserinde, Thomas
D aüam seyahatnam esinden iktibasen
hed iyelerin İn giltere’den yola çık a rılışın ­
dan takdim in n asıl yap ıld ığın a v e h ed i­
yelerin çeşit ve m a h iy etlerin e dair uzun
izahat verm ek te v e h ed iyelerin en k ıy ­
m etli v e en teresan ı olan org için şu iz a ­
hatı verm ektedir: «Bu a le t e lle v ey a sa­
at gib i kurularak m u ayyen vakitlerde
çalm ıyor, m usiki d evam ederken k u ş­
lar ötüşüyor, kanatlarını çırpıyor, tah­
tadan m elek ler güm üş borazanlarını a -
ğızlarm a götürüyordu.»
İngiliz elçisi L ello İn giltere’y e y a z­
dığı m ektuplarının birinde Ü çüncü M eh­
m ed tarafından kabulüne d air izahat v er­
m ekte v e İn giltere’y e karşı padişahın
hissiyat v e davranışına dair şunları sö y ­
lem ektedir: «N ihayet M ajeste kıraliçenin
(E lizabeth) tebaasından olan tüccarla­
rın B üyük Şenyörün (padişah dem ek is­
1695
tiyor) m em leketindeki işlerinden b a h set­
m em üzerine kendisi cevap vererek M a­
jeste K ıraliçenin dostluğundan dolay:
duyduğu sev in ci ifad e ile şim d iye kadar
olduğu gib i bundan sonra da onun d ü ş­
m anlarına karşı m uzaffer olm asını te ­
menni etti. S özlerinin sonunda h er d ile ­
ğim in yerin e getirileceğin i söyl iverek
çıkm am a izin verdi».
Osm anlı hüküm eti nezdinde İn g il­
tere’yi on y ıl m üddetle tem sil etm iş olan
elçi L ello, İstanbul’da bulunduğu sırada
şahidi olduğu h âdiselere ve O sm anlı sa ­
ray ve d ev let adam larının durum larına
dair bir m uhtıra hazırlam ıştır. O d ev ir­
deki tarihim ize dair bazı en teresan m ü ­
şahede ve m ü ta lea la n ih tiva eden bu
m uhtıra m erhum Orhan B urian tarafın­
dan «Babıâli nezdinde Ü çüncü İngiliz
elçisi L ello1’nun m uhtırası» adı altında
aslı v e tercüm esi ile b irlikte n eşred il­
miştir.
Elçi L ello’nun, hüküm eti adına iy i
ç a lıştığ ı anlaşılm aktadır. Zira Feridun
B ey m ünşeatının ikinci cild in in 381 inci
sayfasında m evcu t bir ahidnâm e su retin ­
den öğrendiğim ize göre; İn gilizlerle ara­
lık 1601 tarihli bir ahidnâm e im zalan ­
m ıştır. Fransız v e V en ed ik lilere verilen
ticarî m üsaadelerle ay n iy et arzeden bu
ticarî ahidnâm e gereğince İngilizler
Türk lim anlarında ticaret y a p a b ilecek le­
ri gib i, F elem enk tüccarları da İngiliz
bayrağı altında bu haklardan fayd alan a­
caktı.
Kusya
Bu cildim izde 1263 üncü sayfadaki
« D o n -V o lg a kanalı teşebbüsü» k ısm ın ­
da v e 1376 ncı sayfada izah ed ild iği ü -
zere; O naltm cı a sn n ikinci y a n sın d a n
sonra R usya artık k u v v etli b ir d ev let
olm a yolu n d a adım adım ilerlem ek te v e
m ütem adiyen gen işlem eye çalışm aktaydı.
K endisini henüz O sm anlı İm paratorlu-
ğ u y le başa çıkacak kudrette görm ed iğin ­
den, esa s itib ariyle, m ühim bir çatışm a­
ya m eyd an verm eden g en işlem e plânını
yü rü tm eye uğraşıyordu. Ü çüncü Murad
ve Ü çüncü M ehmed d evirlerinde O s­
manlIların uzun ve yıp ratıcı harplerle
m eşgul olm aları R usların çok işin e y a ­
ram aktaydı. Bu sayede, en d işeye k ap ıl­
m adan. hem A sya’ya doğru g en işlem ey e
g a y ret etm ekte, hem de aldıkları y e rle r ­
de k u v v etle yerleşm en in çarelerin i ara ş­
tırm akta idiler. M eselâ bu cüm leden bir
hareket olarak, V oiga üzerindeki h â k i­
m iyetlerin i k u vvetlen d irm ek g a y esiy le,
v a k tiy le O sm anlIların kanal kazdığı b ö l­
gede 1585 da Trazitzin, ya n i bugünkü
Stalingrad şehrini kurm uş v e buraya
K azaklan yerleştirm işlerd ir.
R usiar H azar boyuna v e K a fk a sy a ’­
y a doğru ilerlem ek isterk en K azakları
b îr tecavüz vasıtası h alinde k u llan ıyor­
lardı. Onaltm c: asrın sonlarından itib a ­
ren O sm anlı - Rus m ü n aseb etleri cü m ­
lesinden. olarak, iki d ev let arasında e l­
çiler gidip geldik çe, birçok defalar, T ürk-
leriıı, K azak tecavü z ve soygunlarından,
hududa yak ın yerlerd e yap ılan k aleler
işin d en şik â y et ettikleri; Rusların da
K ırım tatarlarının hücum larından dert
yandıkları görülm ektedir. O sm anlı d e v ­
leti, R usların, Kazan ve A strahan h a n ­
lık ların ı ortadan k ald ırışım da h a zm e­
dem ediğinden, Osmanlı şik â y etleri ara­
sında bunların da önem li bir y e r tu ttu ­
ğu m ü şah ed e edilir. N itek im , üçü n cü
Murad’m son zam anlarında 1592 y ılın ­
da İstanbu l’a g elen P odjaciy adındaki
Rus elçisinden; T erek nehri boyunda y a ­
pılan dört kalenin yık ılm ası, K afk asya'­
da eşk iy a h k harek etlerin d e b ulunan K a­
zakların tedibi, R usların Kazan v e A s-
trahan’dan çek ilm eleri istenm işti- Bu
istek lere karşı Rus çarm m cevab ı e sk i­
lerinden farklı değildi. O yalam a h are­
ketlerin d e bulunup yum uşak görünm ek
S u retiy le planlarını tatb ik ten geri k a l­
m ıyor Ruslar. daha önce de sö yled ik leri
gibi T erek boyundaki k alelerin y ık ıla c a ­
ğın ı tekrarlıyor, K azakları başıboş e ş-
kiya addederek onların harek etlerin d en
m es’ul olm ıyacağını bild iriyor, Kazan
v e A strahan hanlıkları için de buralar­
daki m üslüm an halk ın din lerin e dokun­
mayacağı vaadm da bulunuyordu. Tabii
bu cevap ve vaadlar birer oyalam a h a ­
rek etin den başka bir şe y d eğild i.
H am m er’in kaydın a göre (C: 7, S:
172); 1593 y ılı baharında İstan b u l’a g e ­
len y en i bir Rus elçisi ile bir anlaşm a
yap ıldı. B u anlaşm a, K ırım T atarlarının
R usya’ya, K azakların da O sm anlı topra­
1696
ğına hücum etmeme! ;ri esasını ih tiva e t ­
m ekteydi.
üçü n cü M ehmed tahta g eçtiği zaman
padişahın cülusunu tebrike g elen elçiler
arasında Iius elçisi de vardı. H am m er’in
bild ird iğin e (C: 7, S: 210) göre: Rus e l­
çisi İstanbul’a geld iğ i sırada, y in e p a ­
dişahın cülusunu teb rik le v a zifeli e lç i­
lerden İran elçisi Z üliikâr da O sm anlı
h ü k ü m et m erkezinde bulunuyordu. Rus
elçisi, G ürcistan b eylerin d en A lek sa n -
dre ile S im on H an’ın aralarını bulm ak
v e sile siy le İran elçisi Z üliıkâr ile bir­
lik te G ürcistan’a gitm ek isted i. Lâkin
Osm anlı h üküm eti, R usların T ürkler a -
ley h in e b irleşeb ileceği d ü şü n cesiyle bu­
na m üsaade etm edi. Osm anlı hüküm eti
b öyle bir tahm inde bulunm akta. Gürcü­
lerle b irleşm eseler b ile oralarda bir ka­
rışık lık çıkarm alarından en d işelen m ek ­
te haklıydı. Zira, R usların K afkas sınır­
larında rahat durm adıklarına dair bazı
m isaller m evcu ttu . B a şv ek â let arşivinde
74 num aralı M ühim m e defterinde 106 s ı­
ra num aralı A ğu stos 1596 tarihli hüküm ­
den öğrendiğim ize göre: K afk asya’da v e
Ç erkeş v ilâ y etlerin d e y a vaş y a v a ş y er­
leşm ek siy a setin i güden, ilk d efa Terek
nehri boyunda, ondan sonra Ş am h al ü l­
kesinde K o y u n -su y u d en ilen yerd e birer
ağaç k ale iııga edip, bu fa a liy e tle ri m ü­
teakip D ağıstan b ey leri v e A leksandre
H an ile el altından b irleşm eğe v e o b öl­
g ed e tahrikat yapm aya çalışan Ruslara
karşı; Ş irv a n b eylerb eyin d en m ü tey a k ­
kız bulunm ası v e Ş irvan vilâ y etin d ek i
12 kaleyi tahkim etm esi istenm ektedir.
S elâ n ik i tarih in in basılm am ış kısm ının
171 inci sayfasın d a da bu hususa dair
bir m iktar m alû m at m evcuttur. 1596 se ­
n esi yazından itibaren en az üç sen e k a ­
dar Şirvan v a liliğ in d e bulunm uş olan
Y em işçi H aşan Faşa, Ilazar denizi k ı­
yılarında tahkim at yap an v e bu arada
kızılbaşlardan da yard ım gören Ruslara
hücum etm iş, onlara m ühim m iktarda
zayiat verd irm iş v e h a ttâ esir ettiği
k im seler arasında bulunan ileri gelen
reislerini İstanbul’a gönderm iştir. Ş irvan
v a lisi v ezir Y em işçi Haşan P aşa’m ıı bu
icraatı 1598 senesi m ayısın ın ortalarına
rastlam aktadır.
 ÜÇÜNCÜ MEHMED ZAMANINDA DAHİLİ DURUM
ü çü n cü M ehm ed zam anında d ah ili
v aziyet hiç te iy i d eğild i. K anunî S ü ­
leym an ’ın son zam anlarından itibaren
d ev let bünyesine girm ey e başlı yan h a s­
talık m ikroplarının y a p tığ ı tahribat, bu
hüküm dar devrin de tam m â n asiyle m ey ­
dana çıkm ış, yan i h astalık artık gözle
görülür ve elle tu tu lu r bir hal alınıştı.
Buna rağm en devşirm e vezirlerin para
ve m evki hırsları y in e bitip tü k en m ed i­
ği, bozuklukları d ü zeltici çarelere baş­
vurulm adığı, ayrıca harpler de d ev let
bünyesini sarsm akta d evam ettiğ i için
hastalık da ilerlem ek te devam e y lem iş­
tir.
ü çü n cü M ehm ed d evrin in d ahili h a ­
diselerinin en başında C elâli ve Sipahi
isyanları gelir. C elâli isy a n la rın ın seb ep ­
lerine ait verdiğim iz izahat, sadece Ü -
çüncü M ehmed devrin in değil, ondan ön­
ceki devrin dahili m eselelerin in de ta h ­
lili, bir aynası yerin e geçecek tir.
Ü çüncü M ehm ed d ev rin in nazarı d ik ­
kati celb ed en taraflarından birisi, kadın
nüfuzunun fevk alâd e artm ış olm asıdır.
B ir çok defalar padişahın kudretinin ü s ­
tüne çıkan kadın nüfu zu n u n esas tem sil­
cisi Valide S a fiy e S u lta n ’dır. B ir çok ta ­
y in v e azillerde rol oyn ayan S a fiy e S u l­
tan, valm zca m em lek etin dahili işlerin e
değil, harici siyasetin e de tesir eden bir
şah siyet idi. İlâve h alin d e v erd iğim iz «Sa­
fiy e Sultan» b aşlık lı kısım da, Üçüncü
M ehmed devrinin dahili ve harici bir ta ­
kım m eselelerin izahını bulm ak m üm kün
olduğu cih etle, ayni şey lerin tekrarına
elb ette lüzum yoktur. Yalnız burada k a ­
dın nüfuzu ile ilg ili başk a bir had ise o -
ian Kira kadın m eselesin d en b ah sed ile­
cektir.
K ira kadının öldürülmesi
İkinci Selim zam anından beri bazı
yahudiler O sm anlı sarayına nüfûz etm iş­
ti. İkinci S elim devrin d e nüfûz sahibi
yahudilerin en k u v v etli m üm essili J o sef
N assi idi. Bu hüküm darın zevcesi N uru-
bânu S u ltan ’m aslen yahudi olm ası, y a -
hudi nüfuzunun Ü çüncü Murad devrin ­
de de devam ına, onun istihdam ettiği
bazı kim seler v a sıta siv le de Ü çüncü M eh­
1697
m ed zam anına in tik alin e âm il olm uştur.
Üçüncü Murad zam anında sarayın k ilar-
cısı olan Kira (v e y a Kera) adlı yahudi
kadın, o zamandan itibaren nüfûz tesis
etm iş ve üçü n cü M ehm ed’in saltanatı s ı­
rasında daha kudretli h ale gelm işti. K i­
ra kadın, va lid e S a fiy e S u lta n ’m en m ü ­
him- âletlerinden birisiyd i. V alid e S u l­
tan rüşvetlerinin bir k ısm ını bu yahudi
kadını v a sıta siv le tem in etm ek teyd i. Bir
irtişa ve entrika v a sıta sı h alinde S a fiy e
S u lta n ’a istin a t eden Kira kadm m uaz­
zam servet biriktirm işti. O ğluna h er is­
ted iğin i k olaylık la yaptıran V alid e S u l­
tan bu yahudi kadına haraç d efteri b ile
verdirm işti. B ir m ıntıkanın vergisin i
tah sile yarıyan bu d efterler kanun m u ­
cibince m ühim h izm et ifa eden sip ah ile­
re v erilird i. Kira kadın vergi d efterleri­
ni para m ukabilinde satm akta v e b öy-
lece çifte kanunsuzluk işlem ek teyd i. İ s ­
tanbul güm rüğünü iltizam a alacak ka­
dar serv et biriktirm iş olan K ira Kadın,
sipahilerin iddiasına nazaran, iltizam
m ukabilinde kalp ve m ağşuş para sü rü l­
m esine âm il olacak kadar su istim ali ileri
götürm üştür.
Bu son halleri n ih a y et bardağı ta ­
şırm ış v e sipahilerin başkaldırm asına se ­
bep olm uştur. M üverrih S elâ n ik î’n in b il­
dirdiğine göre; 1008 y ılı (1599) recec u -
lû fesi (K araçeleb i-zâd e ile N aim â’va göre
1009 y ılı) d ağıtıld ığı zaman sipahiler, u -
lû fe arasında kalp p ara la n görünce h e ­
men ayaklanm ışlar ve ö n ce sadaret d aire­
sine ilerleyip oradan da şey h ü lislâ m k ap ı­
şm a gitm işlerdir.M üverrih S elâ n ik i’nin i-
fad esiyle, şeyh ü lislâm Sunullah E fendi­
ye: «Bize verdikleri fa sit-ü k â sit akçe
ile ald ığım ız m ekûlat h elâl olur mu? Y a-
h u d iy y e Kera -Karı güm rükleri iltizam
etm iştir v e bu kalp akçe cüm le anındır,
biz anı kati ederi z» dem işler v e bunun i -
çin fetv a istem işlerdir. Ş ey h ü lislâ m ise:
«Z im m iyenin katli şe r’an caiz değildir,
amma şehirden taşra sürülsün gitsin»
cevab ın ı verm iştir. F akat askerler gazap
h alinde -bulunduklarından ileri geri k o­
nuşm uşlar, şeyh ü lislâm ın , «bir istid a y a ­
zın ben padişah hazretlerine göndereyim »
sözüyle de ikna olm am ışlar, bunun üze­
rine doğruca sadaret kaym akam ı Halil
 Paşa’ya gitm işlerdir. Üçüncü M uradın
kızlarından Fatma S u ltan ’ın kocası o] an
H alil Paşa n ihayet vaziyeti padişaha ar-
zetm iştir. İngiliz elçisi Lello m uhtırasın­
da k ayd ettiğin e (Orhan B u n an neşri S-
47) gorc; sipahiler o sırada sarayın ö-
niisıe kadar gelm işler ve «Yahudi kad ı­
nın başım istedikleri gibi ayrıca da an­
nesini d evlet işlerine karıştırm am asını»
dilem işlerdir. Padişah ve bilhassa V a li­
de Sultan, Kira kadını korumanın im kân­
sızlığını görerek kendisini buldurmak ü-
zere etrafa adam lar salm ışlardır. Onu
bulanlar bir sem erli beygire bindirerek
sadaret kaym akam ına getirm işler, kadın,
H alil Paşanın yanına gitm ek üzere m er­
divenlerden çıkarken kendisini gören si­
pahiler derhal hançeriiyerek öldürm üş­
lerdir. Bununla da hınçlarını alam adık­
larından bacağına bir ip bağlıyarak A t-
m eydam na kadar sürükleyip bırakm ışlar,
ertesi gün de ayni şek ild e Kira kadının
oğullarını bulm uşlar, bxı arada küçük
oğlu islâm iyeti kabul ettiğinden k en d i­
sine dokunulm am ış, büyüğü ise aynen
annesinin akibetine uğramıştır.
K ira kadın v e oğlunun cesedi A t-
m eydanm da bir kaç gün kalm ış, n ih ayet
kokusundan herkes mutazarrır h a le g e ­
lin ce, S eiâ n ik î’n iıı kaydettiğine nazaran,
cesetler sipahiler tarafından oraya y ığ ı­
lan odunlar üzerine konularak y a k ılm ış­
tır. Fakat Ingiliz elçisi Lello bu noktayı
şöyle anlatm aktadır: «Ben cesetleri ora­
da yerd e yatar gördüm. Fakat kadım k ö ­
pekler hem en hem en tam am en yem iş, el
ve ayak tabanlarından başka bir tarafı­
nı bırakm am ışlardı. Bir elini dem ek is ­
tiyorum; Çünkü öbürünü sipahilerden b i­
ri kesm iş ve kazasker, yani A nadolu baş
kadısının kapısına m ıhlam ıştı. Bu adam
m evkiine ancak bir kaç gün önce, yahu-
di kadının Valide Sultan nezdindeki iti­
barı sayesinde kayırılm ıştı. E lin üstüne
de şu kelim eler yazılı bir kâğıt m ıh lad ı­
lar: “ya m evlâna. (o sırada A nadolu
kazaskeri M evlâna A hi-zâde A bdülhaiım
Efendi idi) şim diye kadar nice defa öp­
tüğün. e li bir defa daha öp!” Ü stünü, v e ­
linim eti olan kim selerin elini öpmek bu
m em lekette âdettir. Yahudînin oğlunun
cesedini köpekler yem ediler. B una çok
şaşıldı. Ş ehir köpek doludur; etrafta d o­
laşır, fakat evlere hiç sokulmazlar; bun­
lara ancak hayrattan bakılır. Bu kad ı­
1698
nın v e oğlunun Ölümüne yalnız h ıristi-
yan ia rîs Türkler değil, kendi m illeti y a -
hu d iler de çok sevindiler. Çünkü kadın
çok fen a ve kibirliydi. Valde S u itan ’daiı
gördüğü teveccüh ve itibar sayesinde
diled iğin i ister olm uştu. V alde Su ltan bu
dedikoduları çıkaranlardan biri old u ğu ­
na kanaat getird iği damadı H alil P aşa­
dan intikam alm ayı aklına koym uştu.
Oğlu yüce Tiirke (padişah) o derece te ­
sir etti ki paşa azledildi; m evkii de yine
V alde Su ltan vasıtasiyle, Hafız Ahmed
adında b ir harem ağasına tevcih e d il­
di».
Nadajlı meselesi
Üçüncü Mehmed zamanında, o d e­
v ir T ürkiyesinde fikir m eselelerine kar­
şı takınılan tavrı, gösteren enteresan bir
had ise cereyan etti. Bu hadise; N adajlı
Sarı Abdurrahm an adlı bir m üderrisin
idam ıdır. İkinci cildim izin 870 inci sa y ­
fasında anlattığım ız «Kaabız meselesi*-
n e b enzeyen bu hadisenin kahramanı o -
lan ve N adajlı nâm ı ile tanınan Sarı A b­
durrahman, o sırada, İstanbul’da Behram
kethüda m edresesinde hâriç p ayesiyle
m üderris bulunuyordu. N ad ajlı’n m f i­
kirleri M olla K aabız’m ki gib i değildir.
Kaabız, sHa/.reti Isa Hazreti M uham m ed’
den efdaktir» davasında bulunm uştu. Ta­
rihlerim ize in tik al edebilen m ahdut b il­
g iy e nazaran, S a n Abdurrahman’m ise
m ateryalizm e kaçan fikirler, taşıdığı a n ­
laşılm aktadır. B ir ilim ve fik ir adam ı o l­
duğundan. şüphe edilem iyecek olan N a-
dajlı 26 ekim 1602 (10 cem aziyü levvel
1011) günü D ivan -ı hüm ayunda A nado­
lu v e Rum eli kazaskerleriyle m ünazara­
ya benzer bir' m uhakem eyi m üteakip
«mülhid y e zındık* töhm eti ilö idam ına
hükm edilm iştir. M uhakem eden sonra sa­
daret kaym akam ı Tırnakçı H aşan Paşa
bu hükm ün sebebini sorduğu zaman, A -
nadolu kazaskeri H oca-zâde Esad E fen ­
di ona şu m ektubu (Nairna tarihi c :l,
S: 3 2 6 ),yazm ıştır:
«Benim sultanım ; N adajlı hususu su ­
al buyrulm uş, böyle zındık görm edim :
h aşr-ü n eşir v e C ennet ve cehcm ıem i
ve sevab -ü ikabı bik ü lliye inkâr edip
“yeri v e göğü yaratan A llahın kudreti,
bu y er ve gök gibisini yaratm ağa yetm ez
mi? ev et yeter; o, her şey i b ilen y ara­
 tıcıdır’’ — N aim â’da tab iatiyle âyetlerin
Arapça aslı kaydedilm iştir — n ass-ı k e­
rimine ne dersin? dedim , kadirdir lâkin
vukua gelm ez dedi. Bu kârhaııeye zeval
ihtim ali yoktur dersin, ‘‘yerin ve gök le­
rin başka bir arza ve başka göklere dö­
neceği ve bir ve kahhar olan A llahın
huzuruna çıkm ak için, kabirlerinden
kalktıkları gün" ve “C enab-ı H akkı, o -
ııa lâyık olan derecede takdis v e teşbih
etm ediler; kıyam et gününde bütün y er
onun avucunun içinde ve gök ler ise, top­
lanm ış bir tomar gibi, sağ elinde olacak­
tır; A llah ııakîselerden uzak ve m üşrik­
lerin ibadette şerik kıldıkları şeylerden
yüksektir” nususuna ne dersin dedim,
tevili ve te v c ih i. vardır, murad y in e bu
inşada olan ahvaldir dedi. ‘’İnsanların
pervaneler gibi dağıldığı, dağların pa­
muk gibi atıldığı gün” ne dem ektir? de­
dikte; dağlar gibi adam iar âlem de p eri­
şan olurlar dem ektir, dedi. Ve daha çok
nu su s-ı k aviyye ile. şü p h e-i rediyesin i-
zâle ve kabûl-i Hakka im âle -kasteyle-
dik, m ecal olm adı, bu m ertebe zındıktır.
Kusur akim da eğerçi şüphe yok îeem m a
daire-i tek liften hâriç olacak kadar m ec­
nun değil idi. Zu’ııum ca hayli idare-i
bahs eyledi. M ecnun te ’v ili m ısıısa kaa-
dir olmaz. Zındığın ise badelahz tövbesi
makbul oim ayup bilâ te ’hir katli vâcip
olm akla şer’i şerif m ucibince katline
hükmolundu; hazretiniz hazır olsanız
kendi elinizle katli caiz idi. Kendi zu ’-
m a fasidince dünya belâsından halâs ol­
du: m üslinıîn dahi elinden v e d in -i İs­
lâm dilinden halâs buldu».
Şelızâde Mahmud’un idamı
Tahta çıkarken 19 erkek kardeşini
Öldürtmek suretiyle, bu bakım dan Os-
m anlı tarihinde fena bir rekor kırmış
olan Üçüncü M ehm ed, hayatının, sonları­
na doğru elini evlât kanına bulaştırdı.
Üçüncü M ehmed ve Birinci Ahmed
zam anında hayatta olan Osmanlı tarih­
çilerinin eserlerinde, Şehzade Mah-
m ud’un idam ına ait yarım ilâ en çok bir
sayfalık m alûm at m evcuttur. Bu m alû ­
mata göre, şehzade MaKtaud, m akul bîr
sebep m evcut değilken, hem en hem en
günahsız şekilde ölüm ün kucağına it il­
miştir.
1699
Peçevi, Kâtip Ç elebi. Haşan B ey­
zade ve S olak -zâd e’nin eserlerinde, Ş eh ­
zade M ahmud’un bir şeyh ile m ektup­
laştığı, bu şeyh in yaptığı bir takım tah­
m in ve hesaplar neticenin de şehzadenin
yakında tahta cülus edeceğim haber v er­
diği anlatılır. M ezkûr m ü ellifler daha
fazla tafsilât verm em ekle beraber, şeyhin
yaptığı şeyin; inançlarla iligili indî bir
hesaptan ileri gitm ediği anlaşılm aktadır.
Zaten F eçevrn in bunu anlatırken, şehzâ-
d e’ye, yakında tahta geçeceğini yazmış
olan şeyhin, padişah için de «fena irâs
ider t ıh m; att yapan bir kim se olduğunu
kaydetm iş bulunm ası, işin m ahiyetini b i­
raz daha teşrihe yaram aktadır. Demek
ki gayet k olaylıkla şahısların tesiri a ltın ­
da kalan hükümdar, indî fikir ve tahm in­
lere, tılsım gibi m üspet olm ıyan şeylere
de inanan bir kim sedir.
O sırada 16 yaşında bulunan Ş eh za­
de Mahmud'un şeyh le m uhaberesine ait'
kâğıtlar Darüssade ağası Abdülrezzak
A ğ a tarafından padişaha ulaştırılm ış, 19
kardeşinin kanı ile lek elen en tahtına dürt
elie sarılm ış olan üçüncü M ehmed ise,
derhal şeh iâd en in ve kendisi ile ilgili
k im selerin öldürülm esini emretm iştir.
Bunun üzerine zavallı şehzade bir kaç
gü n lü k hapsi m üteakip öldürülm üş (7
haziran 1603), daha sonra da şehzadenin
annesi, şeyh ve şeyh ile şehzadenin m u­
haberesinde vasıtalık eden İtimseler d e­
nize atılm ak suretiyle hayatlarına son
verilm iştir.
Şehzâde M ahmud’un ateşli ve k en d i­
sinden ep eyce şeyler üm it edilen bir
genç olduğu anlaşılm aktadır. Müverrih
Feçevî, Sadrazam H afız A hm ed Paşa’-
nın padişah Birinci A hm ed’den, ken d isi­
nin de sadrazamdan dinlem iş olduğun«
beyan suretiyle kayd ettiğin e göre: Celâ­
li isyanları sırasında m ağlûbiyet haber­
leri İstanbul’a ulaşıp ta Üçüncü M eh­
m ed yem ek ve içm ekten kesildiği zaman
Şehzâde Mahmud, babasına: «Padişahım
beni gönder; askere serdar olayım , hep ­
sinin hakkından geleyim » dermiş. Ondan
iki yaş kadar küçük olan Şehzâde A h­
med ise ağa bey si ne: «böyle şeyler sö y le ­
m em esini, zira bu sözler karşısında pa­
dişahın huzursuzluk duyduğuna ihtar e-
der, fak at h am iyetinin fazlalığı d olayı-
siy le bu ihtarlar ona tesir etm ezmiş».
 Şehzade M ahmud’un idam ına dair
en fa2İa m alûm atı veren P eçevî b ile, v a ­
lid e Safiye S u lta n ın bu m esele İle ilg i­
sine dair bir şe y kaydetm ez. H albuki In ­
giliz elçisi L ello’nun m uhtırasında an la­
tıldığına göre, her işe karışan S a fîy e S u l­
tan buna da karışm ıştır. L ello, O sm an-
lı m ü elliflerin d en daha fazla v e farklı
bilgi verdiği ve yabancı bir m ü şah it o la ­
rak bir takım m ülâhazalar da se k İ etm iş
olduğu cihetle, onun bu m eseleye dair
yazdıklarının, önem li kısm m uı ayn en
naklinde fayda m ülâhaza edildi.
«Şehzade, yani en büyük oğlu, on-
sekiz ondokuz yaşlarına g elm işti. B ab a­
sının, büyük annesi ih tiyar sultan tara­
fından tam am en sevk ve idare ed ild iğ i­
ni, V alde S u lta n ın servet toplam aktan
başka bir şe y düşünm ediğini gördükçe
üzülüyor, şik âyet ediyordu. B undan çok
kere annesine de dert yanardı. B abasının
karısı olan bu genç sultan, V alde Sultan
tarafından sevilm ezdi. O da keder d u y u ­
yor, fakat bu derde bir care b u la m ı­
yordu. B ir şeyh v ey a fa lcıy a b aşvu rm a­
yı düşündü (bu m illetin b öyle şey lere i-
tikadı çoktur). İsted iği de: g elec ek h ü ­
küm darın oğlu m u olacağın ı, şim d ik i h ü ­
küm dar kocasının n e kadar y a şa y a ca ğ ı­
nı öğrenm ekti. Sorduklarına cevap y a ­
zıy la geldi. Fakat haberci hata ederek
bunu, genç sultana v ereceğin e ih tiy a r
sultana verdi. O da açınca için d ek ilerin
gelin in e hitaben yazıld ığın ı, a ltı ay g e ç ­
m ed en oğlunun hüküm dar olacağın ı b il­
dirdiğini gördü. Fakat bunun n e suretle
babasının ölüm üyle m i yok sa tahttan in ­
d irilm esiyle m î gerçek leşeceği sö y len m i­
yordu. V alde sultan bu işte h em en bir
h ıyan et sezdi. Hüküm dar oğlunu k ışk ırt­
tı, o da şüpheye düştü (bunlar bir kere
kıskançlığa kapıldılar mı yürek lerin d e
m erham et kalm az), oğlunu çağırttı, bu
m esele üzerine onu sorguya çekti. H a l­
buki annesinin yaptıklarından onun iııç
haberi yoktu. Sorguya çek ild iği sırada,
itiraf ettirm ek için yere yatırıp âdetleri
üzere, ayaklarına k am ın a vurarak döğ-
düler. Hapse attılar, iki gün tuttuktan
sonra tekrar döğdüler. Hapse attılar,
her seferinde 200 sopa vurdular. F ak at
kendisinden bir şey öğrenem ediler. B u­
nun üzerine annesi çağırılıp sorguya ç e ­
kildi. O ğlunun istik b alin i öğrenm ek için
bir şeyh e başvurduğunu; fakat kocasının
1700
tahttan olm asını, bir zarar görm esini h a­
tırından geçirm ediğini, ona b a ğlılığın ın
büyük olduğunu hararetle tem in etti.
F akat bu sözler hüküm darı, h u su siyle
V alde S u ltan ’ı, hiç ikna etm edi. V ak it
g eçirilm eden o gece, bu işte alâkalı o l­
duğu tahm in edilen otuz ad am iyle b era­
ber, diri diri çuvala konup d en ize atıldı.
Bundar sonra hüküm dar oğluna ne ya p ­
m ası iâzım g eld iğin i tâyin etm ek üzere
bir m eclis topladı. F akat bu m eclise Y e­
m işçi ile Ş cyh ü lisâm ı çağırdı. Ö tekiler
çağrılır v e m esele duyulursa askerlerin
ayaklanıp kendini tahttan in d irm elerin -
den şüpheliydi. Çünkü oğlunu pek s e v i­
yorlardı: çok yak ışık lı, çok k a b iliy etli bir
gençti; babası ise, âdi v e korkak, çocu k ­
lar gibi annesi tarafından idare ed ilm eye
razı d iye hiç sevm iyorlardı. Bu m ecliste
şeyh ü lislâm , şah it ve isb at b u lu n m ak sı­
zın öldürülm esi câiz olm ıyacağı fik r in -
. deydi. Bununla beraber, ancak ölü m iyle
babasının huzur bulacağını görerek, b a­
banın h er an hayatından korkup endişe
içinde yaşam asındansa oğlun canından
ed ilm esin e fetv a verdi. D elik an lı a lça k ­
ça boğuldu v e gizlice göm üldü. Fakat
b abasının ölüm ünden sonra, şim d ik i h ü ­
küm dar kardeşi, göm ülü olduğu yere
güzel bir türbe yah u t m ezar yaptırarak
ona saygısın ı gösterdi».
Üçüncü Sultan Mehmed’in ölümü
T ahta g eçtiğ i zam an A vu stu rya har­
b in i devam eder bulan, saltanatı b oyu n ­
ca da bunun devam ına şa h it olan Ü çü n ­
cü M ehmed, ayrıca A nadolu’da C elâli,
İstanbul’da sipahi isyanlarına da şah it
olm uş bulunuyordu. Yani d ev let m ü te­
m adi şek ild e m ücadele ile m eşguldü. A -
vusturya harbi ve isyan larla uğraşm ak
yetişm iyorm u ş gib i son zam anlarda bir
de doğuda İranhlaria çarpışm ak m ecb u ­
riyeti nasıl oldu. Y em işçi Haşan P a şa ’-
nm idam ed ild iği günlerde, İran h u d u ­
dunda bazı h ad iseler cereyan ettiğ in e
dair ilk haberler İstanbul’a u la ştı. B unun
üstünden bir a ylık zam an geçm eden,
Trabzon’da bulunan Saatçi H aşan Paşa
ile Revan v e N ah civan b eylerb eyi Ş erif
P aşa’dan alın an m ektuplardan, İran, h ü ­
küm darı Şah A bbas’m 1590 İstanbul m u a­
hedesi (F erhad Paşa sulhu) ni bozarak
tecavüze geçip T ebriz’i zap tettiği (Vak’a-
 la m ı insicam ının bozulm am ası için yeni
İran harbi Z itvatorok m u ah ed esin in im ­
zasından sonra an latılacak tır) öğrenildi.
B öylece üçü n cü M ehm ed, harbin birisi
devam ederken, m ühim bir d ev letle b aş-
iıyan yen i m uharebenin de m em lek etin
m en faatleriyle m ü tenasip bir n eticey e u -
laştırılm ası m es’u liy e tiy le karşılaşm ış o l­
du.
İ r a n l I l a r ı n sulhü bozarak tecavüze
giriştik lerine dair haberin İstanbul’^
ulaşm asından onbeş yirm i gün kadar
sonra padişah ü çü n cü M ehm ed’in hasta-
landığın m dördüncü gü n ü öldü (22 ara­
lık 1603). O sm anlı m üverrihleri padişa­
hı ölüm e götüren h astalığ ın ne olduğunu
bildirm ezler. İngiliz elçisi L ello ise has­
talığın taun olduğunu söylem ek ted ir.
Öldüğü sırada 38 y a şın ın içinde bu­
lunan Ü çüncü M ehm ed'in saltan at m üd­
Ü çüncü M ehm ed
det: 8 sene 10 ay 25 gün tutm aktadır.
K endisi sancağa çıkarılan şehzadelerin (L e Theatre D ’Honneur d e Flusieurs
Princes A n d e lıs et Modern.es isim li on-
sonuncusudur. İlk hocası olan M anisalı
İbrahim Cafer E fendi’n iıı ölüm ünden yedineL yüzyıl başına ait bir eserden)
sonra H aydar Efendi v e Pır M ehmed
Azmi Efendimden ders görerek yetişm iş, her söylen işin d e ona hürm eten ayağa
tahta geçtiği zam an babasının hocası S a - kalkacak v e beş v ak it nam azını hiç bir
deddiıı E fcndi'yi padişah hocası olarak zaman ihm al etm iyecek kadar dindarlı­
ğı da kardeş v e e v lâ t k a tilliğ i île tam bir
istihdam a devam eylem iştir.
tezat teşkil etm ektedir.
Babası ü çü n cü Murad, O sm anlı pa­
dişahları arasında en ço k çocuğa sahip Ş a h siy eti bakım ından Ü çüncü M eh­
bir hüküm dar olarak nazarı dikkati cel- m ed ’in üzerinde en çok durulm ası i-
betm ekle beraber, büyük oğlu M ehmed cap eden tarafı, m uhakkak ki, onun ça ­
için Haziran 1582 de fev k a lâ d e bir sün­ buk tesir altında kalan v e m ütereddit
n et düğünü icra ettirm iş olm asından, bu bir hüküm dar oluşudur. M akbul olm ıyaıı
çocuğuna fazla düşkünlük gösterdiği an­ bu h u su siyetlerin i, icraatındaki bir çok
laşılm aktadır, A yrıca Ü çüncü M urad’m , hadisede bizzat m üşahede eylem ek m üm ­
bu oğlunu eğlendirm ek için Boğaz istih ­ kündür. Osmanlı tarihinde vezir v e sa­
kâm larından 200-300 pâre top attırdığına ray kadınlarının tesiri altında kalan m ü­
dair bazı k ayıtlara rastianm aktadır. Bu teaddit hüküm dar zikretm ek m üm kün­
vaziyete göre, oğlunun y etişm esin e ih ­ se de, yaşın ın olgunluğuna rağm en, Ü -
timam gösterdiğinden de şü p h e edilem ez. çüncü M ehm ed derecesin d e annesinin
M aam afih kendisinin b ilh assa ed eb î kül­ tesiri altında kalan ik in ci bir padişah
türünün iyi olduğu görülm ektedir. Bir zikredilem ez. H aris ve m ürtekip bir ka­
çok O sm anlı padişahı gib i şair olan Ü - d ın olan valide S a fiy e Sultan, icabında
çüncü M ehmed «Adli» m ahlası ile şiir­ oğluna, verdiği em irleri b ile geriye a l­
ler yazardı. dırm ıştır.
Zam anındaki tarihçilerin b elirttiğin e B abası Ü çüncü Murad gibi zev k -ü
göre; Ü çüncü M ehmed, halim , vek arlı ve sefaya düşkün olm am akla beraber m uk­
sakin tabiatlı idi. H ad iselerin tetk ik i de tesit olm adığı da anlaşılm aktadır. Zira,
O sm anlı m üverrihlerinin bu hüküm lerini h a tt-ı hum ayunları arasında bir tanesi
teyid etm ekle beraber, onuıı ondokuz (Topkapı arşivi E. 7043) n d e onun göz­
kardeşi ile bir evlâd ın ın canlarına kıyıp d elerin e büyük m asraflar yaptığının; h a ­
günahlarını yü k len d iği de unutulm am a­ zine kethüdası Osman A ğan ın 1602 se ­
lıdır. Hazreti Peygam berin ulu adının nesinde tuttuğu dört a y lık bir m asraf

1701
 lerdir. Eğri seferine çıkm a işi
hariç, annesinin fik ir ve ar­
zularına kargı devam lı şek il­
de uysallık gösteresi üçüncü
MeVımed’in, valid e Sullan’m
irtikâbından haberdar olm a­
ması tasavvur edilem ez. O-
ırun büyük servetler biriktir­
m esine rağmen M ısır’da M e-
ııufiye'de Beni Nasr n ah iye­
sinde genig arazi tem lik e t­
mesi ve Nahcîvan ve Ha­
le p ’te paşmakhk haslar tesis
eylem esi, tesirinde kalmış
olduğu annesine karş; h isset­
tiği .bağlılığın derin ve d e­
vam lı olduğunu gösteren m i­
sallerdendir.
Ösmanlı padişahlarının
kazandıkları büyük meydan
muharebelerinin sonuncu­
A yasofya cam i’inin ve etrafının oııye- su olan Haçova meydan muharebesi.
dinci yüzyıl sonlarındaki halini gasisrer.
Üçüncü M ehmed’in huzuru ile kazanıl­
bu resmin sağ tarafında görülen ağaçlar
mak dolayısile kendisine «Eğri fatihi»
içindeki kubbeler soldan itibaren, Şeh­
zadelere, Üçüncü Murad'a, İkinci S elim'e denm ekle beraber Onun zamanında im ­
ve üçüncü ÎVEelımed’e ait türbelerdir. paratorluğun inhitatı, babası devrinde -
(G relot’ııun. Rçlation d’un voyage de ’ İsinden dalla fazla şiddetlenm iştir ,
Constantinople, adlı eserinden). İlerde görüleceği veçhile Üçüncü
Mchmed A yasofya cam i’i yanına defne-
defteri de, üçüncü M elımed’in harcadığı dilm iştir. Türbesi sonradan oğlu B irin­
paraların kabarıklığını ispat eden d elil­ ci Ahmed tarafından aynı ca m i. yanında

Ü ç ü n c ü M eh m ed (1595 - 1603) z a m a n ın d a k i h ü k ü m d a r la r

( İ lâ v e : 113)

Avusturya ; İkinci Rudolf —j — -> , İspanya : İkinci Filip —> ___159&,

üçüncü Filip 1398 __ _> .
Fransa : Dördüncü Henrî —¡>.__
Porteks-i ; Birinci Filip (İspanya kı-
İ n g ilte re : B irin ci Elizabetl-.—» __ 1603. rah İkinci Fiîip) _„ __ 1598, İkinci Fi­
lip (İspanya kıralı 'üçüncü Filîp) 1598
Rusya: Birinci Fedcr (İvanovlç) —
1593, Boris Godunov 1S9S __ . ------ > •
P a p a la r S ekizinci K lem an 1532 - 1605.
L e h ista n : ü ç ü n c ü Z igism und . (Va- Iram Birinci Abbas __ .> _
?.aı . Özbek hanları : ikinci Abdullah ( Sey-
îsveç : Zisrtsmund 15S2 1ÖÛ0. Dc>ku- b âni a ilesinden) > __. 1598, A btfülrnüm in
zuncu Şar! 1600 —- _> . (Seybanî ailesinden) 1598-1539, Baki Meh-
med (Canbey sitesinden) 158$ _____

1702
bulunan İkinci Selim inkiniıı yakınına in­
şa ettirilm iştir. Halen A yasofya Cami’i
yanındaki türbeler avlusuna vanan adli­
ye sarayı (şim di parktır) tarafında cad­
de üzerinde bulunan kapıdan girilince,
soldaki ilk türbe, Üçüncü M ehmed’in k i-
dir. Mimarı D algıç A hm ed Ağa olan bu
türbenin tam am lanış tarihi 1604 den son­
raya gelm ektedir.
Sekiz köşeli çifte kubbeli olan ü çü n ­
cü Mehmed türbesi de evvelce yapılm ış
olan İkinci Selim ve üçüncü Murad’ın-
ki gibi m erm erle kaplıdır, fç kubbe m er­
merden sekiz sütuna yarım kem erlerle,
dış kubbe ise ana duvarlara bindirilm iş­
tir, Kubbelere, türbenin giriş kapısı so­
lundaki lıelezonî m erdivenle çıkılır. Bu
iç ve dış kubbeler arasında iki m etrelik
bir boşluk vardır ve bu y er dış kubbe
üzerine açılan dört pencere ile aydınla­
nır. Türbenin içini aydınlatan pencere­
ler ise her cephedc üç sıra halinde ve
ikişer tanelidir. Türbenin.' az evvel tarif
ettiğim iz cadde tarafında bulunan uzun­
ca bir kitabesinden başka giriş kapısı
üzerinde de, bir diğeri, şu bulunm akta­
dır:
Ruh-u pak-i hazret-i Sultan Mehemmed
Han için
Farz-ı ayn oldu duası Ş am -u seher her
sal İh a
Daima firdevsi âlâda megamı canına
İrişe güliz.ar-ı kutsiyetten muattar rayiha
Azmi firdevs ettiğine hakima tarihtir
Okuyun Sultan M ehmed için Fatiha
Üçüncü Mehmed türbesinin içi y a ­
nındakilere nazaran daha sadedir. Bura­
da, alt sıra pencerelerin yukarısında, b ü ­
tün türbeye dolanan ayet yazılı çini p a­
nolardan başka duvarları süsliyen diğer
düz, m uhtelif renkli v e çiçekli çiniler de
bulunur. Kubbede aynı merkezli iki d a­
ire içine çepçevre ayetler yazılm ıştır.
Kemerlerle, kubbe kasnağı arasında
m uhtelif daireler içinde ve y e şil zemin
üzerine altınla yazılı isim ler bulunur.
Bir de giriş kapısının üstünde türbenin
içine bakan parm aklıklı balkonu vardır.
Türbeye, sonradan Üçüncü M ehmed-
in hasekisi ve Birinci A hm ed’in vald e-
si olan Handan Sultan da gömülmüştür.
Bilâhare Birinci A hm ed’in şehzadeleri,
hem şireleri v e Üçüncü Murad’ın kızları
da buraya defnedilm iştir. Üçüncü Meh-
m ed’in türbesi bu sonradan gelenler için
bir çok tâdil ve ilâvelere uğrıyarak şek ­
li aslisini biraz kaybetm iştir. Bu arada
Barok stili saçak ve kapı da konarak
dış görünüşünün klâsik karakteri kapa­
tılmıştır.
 BİRİNCİ AHMED

Birinci Ahmed’in cülusu — Avusturya harbinin devamı - Zitvatorok muahedesi — İrar.lıiarJa

harp — Canbolat-oglu isyanı — Kslendcr-oi'Iu isyanı —1 Donanmanın Akdenizdeki faaliyeti.-

Sadaret kayma ka- TİİRtNOİ A HM Kİ) H att-ı. hüm ayunda

nııK asım Paşa 22 a - Babası : üçüncii Mehmcd babam sözü g e ç i­
ralık 1003 günü sa­ Annesi : Handan Sultan yordu; halbuki ü -
bah nam azım kıldık ­ D ostluğu tarih : 18 nisan 1590 çüncü M ciımed'in
tan sonra divan top­ Padişah olduğu tarih : 21 aralık 1G03 babası senelerce ön­
lantısında bulunm ak Ölümü : 22 kasım 1617 ce ölmüştü- Bunun
üzere D ivan -ı im m â- Bilinen zevceleri : Mahûruz SuJten. Mah- için kapıcılar k et­
vuna geld iği zaman peyker (Kösem) Sultan. hüdasına:
divan ü yeleri ta­ Çocukları : ISayezld, Süleyman. Kasım, — Bu yazıyı sana
mamdı. Lâkin va­ üsman (p aliiah olmuştur), Murad (pa­ kim verdi?
dişah olmuştur, İbrahim (padişah olmuş­
k it erken olduğun­ tur). Mor.ır.e'î. Sclirn, Hüseyin. Haıızâde D iye sordu. O ise;
dan henüz m üracaat (Bayrarh Paça sonra Nakkaş Mustafa — B eni çağırm ış
Pasa zevcesi), Zeynep, Ayse Sultan (bir­
sahipleri istidaları­ birini takiben Hafız Ahmed Pasa, Hassn olan kapı- ağasından
nı sunm aya başla­ Paşa. Canboiat-zâde Mustafa Paşa, Ahmed aldım.
Pasa zevcesi). Atike Sultan (birbirini' ta­
m am ıştı. O sırada kiben Cater Paça. Koca Kenan Pasa. Cevabını verdi ;
kapıcılar kethüdası Doğancı ^uşuf Pasa zevcesi), übcyde Sul­ Bunu m üteakip rei-
tan (Musa Pasa zevcesi), Fatma Sultan sülküttab Haşan B ey
bab-ı saadete davet (birbirini takiben Kara Mustafa Faşa-
olundu. Bira* sonra Kambur Mustafa Paşa, Kozbekçi Yusuf zâde’yi yanına ça­
Pasa zevcesi). Gevfieriıan Sultan (Birbiri­
atlas k eseye kon­ ni takiben Öküz- Mehmed Pata. Recep' ğırdı. Reisülküttab
m uş l ir y p z ; ile g e ­ Paşa. Siyavuş .Pasa zevcesi),. elin e verilen kâğıdı
riye dönen kapıcılar yalnızca Kasım P a-
kethüdası bunu sa­ Veziriazamlar! : Yavuz (Malkoç) Ali Pa­ şa’nın işiteb ileceği
daret kaym akam ına sa ( — 26 temmuz 1604 olum). Lala şekilde okudu. Bu
Mehmed Pasa (5 ağustos - 22 haziran 160$ kâğıtta:
verdi. K asım Paşa ölüm), Derviş Pasa (22 haziran 1606 -
kendisine verilen şe ­ S aralık J606 idam). Kuyucu Murad Pa­ «Sen ki Kasım P a­
y e göz gezdirdiğinde- sa (13 aralık 1606 - 5 a&ustos İ6II ölüm). şasın, babam A lla ­
Nasuh Pasa. (22 afiustos 1611 - 17 ekim
okum akta m üşküât 1614 idam). Öküz Mchmed Pasa (17 ekim hın em riyle v efa t
çekti; ayni zamanda 1614 - 17 kasım 1616 azii), Haiti Paşa eyled i v e ben tah ttı
(17 kasım 1616 — —>■).
hayret ve tereddüt saltanata cülus e y ­
iğinde kaldı. E linde- *" ledim; şehrî m uh­
ki h att-ı hum ayuııun yazısı ü çü n cü M eh- kem zapteyleyesin: bir fesat olursa se-
m ed’in yazısına benzemiyordu: nokiaları niıı başını keserim*
yoktu, acemi bir elden çıkm ış gibiydi. Sözleri yazılıydı . Kasım Paşa hayret

1704
 içindeydi. Zira N aim â’nın (C. 1, S: 374) (M alkoç) A li Paşa henüz İstanbul'a g el­
kaydına göre ■»Sultan M ehmed Han'ın in - m em işti. Onun için d ev let işleri tam a­
hiraf-ı mizacı taşrada k a fa m esm u olm a­ men sadaret kaym akam ı Kasım P aşa’nın
mıştı»; yani padişahın hastalandığını h a ­ elindeydi. Yeni sadnâzam işlere vaziyet
rem dışında kim se bilm iyordu. Bu yü z­ etm eden bir de saltanat değişik liği vuku
den «bir hatt-ı şerif getirdiler, aslını b i­ bulmuştu. Kasım Paşa bundan istifadeyi
lem edik,. yoksa n iy et bizi im tihan mıdır? düşündü. Cenaze hazırlanıncaya kadar
d ef’i şüphe buyurasız» cüm lelerini ihtiva D ivan-ı hüm âvun önünde belerken, m ü­
eden bir tezkereyi verrih N aim â’nın d i­
dariissaade ağasına liy le: «vezir-i âzam
gönderdi. Bunun ü - olm ak sevdasına dü­
zerine yalnızca K a­ şüp, m üftiilenam ı
sım Paşa’yı arzoda- tenha huzur p adişa­
sm a davet ettiler. ha gönderüp hatem -i
Sadaret kaymakam ı sadareti kendüye re-
hem ence kalkıp g it­ ca ettirm eğe tedbir,
ti ve Üçüncü S u l­ v e m üşavere baha­
tan M ehm ed’in h a­ n esiy le buluşturm a­
kikaten ölm üş o l­ ğa sa’i kesir edüp
duğunu görüp d iva­ m üsade-i padişah ol-
na döndü v e devlet m am ağla buluşmak
erkânını oraya da­ m üm kün olm adı» ve
vet etti. Bu arada, b öylece Kasım Paşa
cenaze levazım ının birdenbire sadaret
tem ini m im ar başı- m akam ının sahibi
ya ait vazifelerden h alin e gelem edi.
olduğundan ona da Üçüncü M eh­
lüzum lu haberi gön­ m ed’in tabutu Bâb-
derdi. üs -sâade önüne ç ı­
Bu işleri m ütea­ k arıldığı zaman bü­
kip bütün divan ü- tün vezirler v e er-
yeleri ve sair m ü­ k ân -ı devlet mâtenı
him erkân ile birlik­ alâm eti olarak baş­
te kalkıp sarayın iç larına siyah sarıklar
kısm ına gitti. D ev ­ Bi rinci Ahmed sarm ışlardı. Merhum
let erkânı geldiği hüküm darın • cenaze
(A vru p alı bir ressamındır. Aslı T.ıp-
sırada kapının önü­ nam azı şeyhülislâm
kapı sarayı müzesindecür)
ne taht kurulm uş­ M ustafa Efendi ta­
tu. G elenler tahtın iki tarafına dizilip rafından kaldırıldı. Cenaze A yasofya a v ­
vaziyet aldılar. Biraz sonra sarayın harem lusunda üçüncü Murad’ın türbesinin y a ­
kısm ından, başına siyah şem le sarılm ış nında hazırlanan m ezara defnedildi. Son ­
bir çocuk çıkıp iki tarafına selâm v ere­ radan bunun üzerine bir türbe yapıldı.
rek tahta doğru ilerledi v e üzerine çıkıp Cenazenin defnini m üteakip Kasım Pa­
oturdu. Ondört yaşında olan bu çocuk şa sadnâzam lığını tem in n iy e tiy le padi­
yeni padişah B irinci Sultan Ahm ed idi. şahla görüşm eyi bir defa daha d en ed iy-
Ç avuşların alkışı bitince ev v elâ şe y ­ se de y in e m uvaffak olam adı.
hülislâm sonra vezirler v e sair erkân y e ­ B irinci Ahm ed padişah olduğu za­
ni hüküm darı tebrik ile biat eylediler. m an kardeşi M ustafa’ya dokunmadı. Fa­
Biat bitince Sultan Ahm ed harem e, d ev ­ tih kanunnam esinin kardeş katli m adde­
let erkânı da D ivan -ı hüm âyun önüne si Şehzade M ustafa için tatbik edilm edi.
avdet ederek cenazenin hazırlanm asını Osmanlı tarihinde ilk defa kardeş k atle­
beklem eye koyuldular. den padişah Yıldırım B avezid olm uş, Fa­
üçüncü Sultan M ehm ed’in ölüm ün­ tih ise bunu kanunlaştırm ıştı. F atih’in
den 35 gün önce sadnâzam yapılm ak ü - oğlu İkinci B ayezid'in bu m addeyi tatbi­
zere M ısır’dan davet edilm iş olan Yavuz ke kalkışm adığı görülm ekle beraber,

1705
kardeşi Cem ’in sür’atle saltanat dâva­
sına kalkm ası bu padişahı ziyad esiyle
m eşgul etm işti, {kinci B ayezid'den son ­
raki hüküm darlardan, tahta geçtik leri
sırada kardeşi bulunm ıyan K anuni S ü ­
leym an ile İkinci S elim bir tarafa bıra­
kılacak olursa, Yavuz Selim . Üçüncü
Murad ve Üçüncü M ehmed kardeş katli
su retiyle yürekleri sızlatm ışlardı. İşte
Birinci Ahmed tahta g eçtiğ i zaman bu
y erleşm iş facia tekerrür ettirilm edi.
0 sırada hayatta bulunan Osmanlı
tarihçileri Şehzade M ustafa’nın- sağ bı-
rakılışına dair herhangi bir sebep zik ­
redip m ütalea derm eyan etm ezlerse de.
m evcut duruma göre, bunun sebepleri
şöyle sıralanabilir.
1 — Yeni padişah Birinci A hm et h e ­
nüz 14 yaşında olup, kendi oğlu yoktu.
M evcut kardeşi katled ilir ve bir de e v ­
lâdı d ünyaya gelm ed en genç yaşında ö-
lürse Osm anlı hanedanı sona erebiiirdi.
2 — Kardeşi M ustafa aklen m alûl
olup kendisine saltanatta rakip çıkacak
halde değildi.
3 — Sultan A hm ed henüz çok genç
olup saltanatta rekabet ih tim allerin i e -
saslı şek ild e hesaplıyacak, bu hususta
m üstakilen ve sür'atli şek ild e karar v e ­
recek yaşta değildi.
4 — D evlet adam larının kudretleri
sarayın harem kısm ına nüfuz ed em ed i­
ğinden şehzadeler hakkında tatbik ed i­
lecek m uam ele sadece padişahın şa h sı­
na bağlıydı. Padişahı kandırm ak su retiy ­
le ancak V alide Su ltan ve n ih ayet h a ­
rem ağaları entrika çevireb ilirlerd i. H al­
buki B irinci A hm ed’in annesi Handan
Sultan, K aııunî’niıı zevcesi Hurrem , î -
kinci S elim ’in zevcesi N û r-u Banu v e Ü -
çüncü Mehmed'in annesi S a fiy e S u lta n ­
lar kadar kudretli ve entrikacı değildi.
Bu bakım dan, oğlunu saltanatta tam
m ânasiyle rakipsiz bırakabilm ek için,
çeşitli teh likeleri karşılam a cesaretini
göstererek ü v ey oğlu M ustafa’y ı öldürt­
m ek üzere entrika çevirem ezdi. Esasen
birinci m addede gösterdiğim iz sebep, bu
hususta onu da düşünm eye sev k ed eb i-
leceği gibi, ikinci m addedeki sebep b a ­
kım ından da buna ih tiyaç y ok gibiydi.
Şehzâde M ustafa’nın öld ü rü lm eyiş
sebebini, son d evir tarihçileri u m u m iyet­
le bir ve ikinci m adde h alinde zik ret­
1706
tiğim iz noktalara bağlarlar. Bazı tarih ­
çiler ise, bu iki sebebe ilâ v eten , son
cüluslarda, işlen en cin ayetlerin h alk v ic ­
danındaki acı akislerinin hesaplanm ış
o lab ileceğin i de tahm in ederler.
M eşhur A lm an tarihçisi Ham m er ise
bu m evzuda şö y le der: «Kardeş öldür­
m ek kanununun bu suretle takdire d e­
ğer şek ild e ih lâli padişahın m ı, yahut,
hocası M ustafa’nın mı iy i k a lp liliğ in e
atfolunm ak lâzım g eleceğin i, y ok sa Ş e h ­
zâde M ustafa’nın, saltanata gayrı m u k te­
dir olduğuna hükm ettiren h eyeti sa y e ­
sinde mi h ayatın ı kurtardığı m eşkûktür».
Bu sözlerden sonra da. Sultan A h m ed ’i
böyle iy i bir karar alm aya sevk ed ecek
şahısların annesi ile H ocası M ustafa E -
fe n d in in o lab ileceğin i tahm in eyler.
Sadrâzam Y avuz A !i Paşa’mn
İstanbul’a gelm esi
ü çü n cü M ehm ed’in son zam anların­
da ken d isin e sadaret tevcih ed ilm iş olan
Yavuz (M alkoç) A li Paşa, B irinci A h ­
m ed’in cülusundan bir hafta kadar son ­
ra İstan b u l’a ulaştı (29 aralık 1603).
Padişah ile görüşm esinden sonra, v ezir­
ler. kazaskerler v e sair erkân veziriâza-
ma tebrik lerin i bildirdiler.
A det gereğince verilm esi icap eden
cülûs bahşişi işi veziriâzam m İstanbul’a
gelm esin e tâlik edilm işti. Yavuz A li Pa­
şa, bir sızıltıya m eydan verm em ek için
ilk iş olarak bunun üzerinde durdu.
M ısır'dan gelm ek te olan veziriSzam bir
m ilyon ikîyüz bin altun tutan M ısır h â­
zinesinin iki y ıllığ ın ı da beraberinde g e ­
tiriyordu. M ısır hazinesininde de dahil
olduğu ağ ırlık lar geriden g elm ek üzere
İzm it’te k alm ış, Yavuz Ali Paşa D il İs­
kelesi üzerinden İstanbul’a g elm işti. V e­
ziriazam , cü lû s bahşişine v erilecek para
için ağırlık ların gelm esin i beklem edi.
Bu m aksatla h a zin e-i âm ire a çılıp 700
bin altun çıkarılarak askere d ağıtıld ı.
Yavuz A li Paşa bundan sonra S iy a v u ş
Paşa sarayına yerleşti. Kasım P aşa İ-
kinci, K urt Paşa Üçüncü vezir olarak d i­
vana m em ur oldular.
4 ocak 1604 günü Su ltan A hm ed a -
lay la E yyû b ’a giderek k ılıç kuşandı. O -
radan dönüşünde cedlerinin türbelerini
ziyaret etti.
 S a fiy e Su llan'ın E skisaray’a
nakli
Üçüncü Murad zam anında H aseki
Sultan, ü çü n cü Mefcmed zam anında V a­
lide S u ltan sıfa tiv le uzun y ılla r d evletin
m ukadderatında söz sahibi olm uş bulu­
nan S a fiy e Sultan 9 ocak 1604 günü bü­
tün cariveleri ile b irlikte Y enisaray’dan
E skisaray'a n ak led ild i. B öylece. rü şv et
ve entrikaları ile d ev letin inhitatında
rol öyn ıyan S afiye S u lla ııin bu neviden
harek etlerine k at’i şek ild e set çek ilm iş
oldu.
S a fiy e S u ltan ’m Eskisaray'A n a k le­
d ildiği güıı K ap ı-A ğası M ustafa Ağa ile
D arüssaade ağası A bdurrezzak A ğa az­
ledildiler. Bunların yerin e Gürcü M eh-
m ed Ağa K ap ı-ağalığın a. M ustafa Ağa
da D arüssaade ağalığına tayin olundu­
lar.
Padişahın sünnet olm ası
Ondört yaşında tahta se ç m iş olan
Birinci A hm ed o zamana kadar sü n n et
olm am ıştı. P ad işah lığın ın birinci ayı
dolunca, bir cuma gü n ü S ü levm an iye
cam iinde cuma namazı kıldı v e o günün
gecesin de (23 ocak 1604) Topkapı sara­
yında sünnet oldu. Bu m ü n aseb etle g e ­
rek İstanbul’da gerek se m em lek etin d i­
ğer yerlerin d e şen lik ler yapıldı.
Genç padişah sünnetinden kısa bir
m üddet sonra çiçek hastalığın a ya k a la n ­
dı. H astalık ağırca seyrettiğin d en bir
m üddet hayatından endişe bile d u y u l­
du, Bu yüzden ö senenin Ramazan b ay­
ramı İstanbul halkı için üzüntü v e e n ­
dişe dolu bir bayram halinde geçti.
Y avuz A li Paşa'nın
ilk icraatı
E skiden m evcu t usûl gereğince a l­
tı bölük h alkının ihtiyarlarından 720 k i­
şi vergi tahsili işin d e kullanılırdı. B u n ­
lardan biri, «emin», biri «kâtib* olm ak ü -
zere 360 grup m eydana g etirilir v e iki k i­
şiden m ürekkep bu gruplar ken d ilerin e
gösterilen m ıntık an ın v ergisin i tahsil e -
derlerdi. H er grup bu h izm etin e k arşı­
lık hazine başına on akçe «gulâm iye»
alırdı.
İşte, vergi tah silin d e m ev cu t olan
bu usûl son harpler yü zü n d en tatbik e-
dilem em iş ve bu iş v ilâ y et m u h assılla-
n n a bırakılm ıştı. M uhassıllar m üzaye­
de su retiyle hazine tahsili yaptıklarından
halka gadr olunm aya başlanm ıştı. Y e­
ni hüküm darın y en i sadrıâzam ı olan Y a­
vuz (M alkoç) Ali Faşa, v ilâ y e t m uhas-
sıllık ların ca vergi defterlerin in m ü zaye­
d ey e konulm asını kaldırarak, vergilerin
y in e eskisi .gibi altı bölük ihtiyarları ta­
rafından toplanm asını, hazine başına on
akçeden fazla gu lâm iye alınm am asını em ­
retti. H alkın gadre uğram asını önlem ek
g a y esiy le ittihaz ed ilen bu tedbir m ü n a­
seb etiy le A nadolu v e R um eli sip a h ileri­
nin ih tiy a rla n hüküm ete başvurarak,
k endilerinin de düşü n ü lm esin i, vergi tah
sil işinin yalnızca altı bölük ih tiy a rla rı­
na m aledilm iyerek sipahi ihtiyarlarından
da istihdam olunm asını istediler. Bu v a ­
z iy et karşısında Yavuz Ali Paşa her iki
asker sınıfını da gücendirm em ek için b:-
tesv iy e yolu bularak sipahilere onbeşc.
akçe gulâm iye dağıttırıp esas hizm eti a l­
tı bölük ihtiyarlarına yaptırttı.
Tâyin ve aziller
S altanat ve sadaret d eğ işik lik lerin ­
de ek seriyetle göze çarpan tayin ve a-
zillere bu defa da y er verild i. Yavuz Aii
Paşanın sebep olduğu veya bizzat, icra
eyled iği tayin ve aziller, sadaretin ilk
günlerinde değil, aradan bir kaç ay g e ç ­
tikten sonra cereyan eyledi. Yavuz Al:
P aşanın sebep olduğu tayin v e azillerde
de, daha önceki iki hüküm dar devrinde
görüldüğü şek ild e, basım ları mühim
m evkilerden uzaklaştırıp onlardan boşa­
lan yerlere kendi adam larını y e rle ştir ­
m e gayesi belli olm aktaydı.
Sadrâzam Yavuz A ii P aşa m evzuu-
b aiıis tâyin ve azilleri 1604 baharında
yaptırdı. K endisinin A vusturya C ephe­
sindeki orduya serdarhk etm esi k esin le­
şince, e v v elâ İstanbul’da kendisine m ü ­
him bir rakip bırakm am aya çalıştı. Y a­
vu z A li Paşa için en m ühim rakip K a ­
sım Paşa idi. Üçüncü M ehm ed’in cen a ­
zesi kalkm adan sadrazam lığı elde etm e­
nin yollarını araştıran K asım Paşanın
bu ihtirası Yavuz A li P aşanın malûmu
idi. Bu sebeple, M acaristan’a gitm ek ü-
zere İstanbul’dan ayrılm adan önce K a­
sım P aşanın hü k ü m et m erkezinden u ­
 zaklaşm asını istiyordu. Onun için B ağ-
dad v a liliğin e tayinini tem in etti. Kasım
Paşa, veziriazam ın kendisini İstanbul’
dan uzaklaştırm aya çalıştığın ı farkediıi-
ce P eçevî (C; 2, S: 293) v e Haşan B ey -
-zâ d e’ye göre M ısır v a liliğ in i (N aim a
Basra v a liliğin e talip olduğunu söyler)
istedi. Fakat biraz önce oraya Hacı İb­
rahim Paşa tayin edilm iş olduğundan
B ağdad’a tayini yapıldı.
Kasım Paşa B ağdad’a gitm ek için
acele ediyorm uş gibi davranarak A na­
dolu yakasına geçti. Fakat ihtiyaçlarını
tem in etm ek bahan esiyle Ü sküdar’da ça­
dır kurup beklem eye başladı. Burada
sadrâzam ın M acaristan’a hareketini b ek ­
lerken sadrâzam da o gitm eden İstan­
bul’dan ayrılm am aya dikkat etti. Sadrâ­
zam A li Paşa bu arada onu padişaha
kötü gösterebilm ek için bir takım tez­
virlerde bulunm aktan geri durmadı. H at­
ta Kasım. P aşanın A nadolu’daki isy a n ­
cılarla b irleşeceğini bile söyledi. Kasım
Paşa da hakkında söylenen şeylerin bir
kısm ının haklı olduğunu ifade edecek
davranışlarda bulundu. Naimâ ve Haşan
B ey-zâd e’nin kaydına nazaran Y enişehir’
e gidip salgın lar salm aya ve bulduğunu
alıp satm aya başladı. Bu hâli padişah
tarafından öğrenilince idam ı için bostan-
cıbaşı gönderildi. Fakat yollan an adam
bu işi başaram adığından h iley e başvu­
ruldu. P eçevı v e Haşan B ey -zâ d e’y e g ö­
re; Kasım Paşa’ya sadaret k aym akam lı­
ğına tayin ed ild iğin e dair bir h a tt-ı h u -
m ayun gönderilerek İstanbul’a gelm esi
tem in edildi. Sarayda padişah ile görüş­
tükten sonra idam olundu (17 ey lü l
1604).
İngiliz elçisi «Lello» bu hadiseden
bahsederken, Kasım P aşanın İstanbul’a
davet Ve öldürülm esi işin i, Osm anlı k a y­
naklarından bam başka şekilde şöyle a n ­
latır; «Hüküm dar, A li P aşanın yerine
p ayitahtta kalıp d evleti idare etm eye
kendisi kadar m ünasip kim se b ulunm a­
dığına karar verdiğini; onun için hem en
dönüp bu vazifeyi üstüne alm asını b il­
dirdi. Paşa buna kolayca inandı, çünkü
kendisi de ayni şeyi arzu ediyordu; h ü ­
küm darın yakınında bulunan bir çok ah ­
babından da hüküm dara bunu telk in
etm elerini istem işti. Huzura g eld iği za­
m an hüküm dar bahçede eğleniyordu, e -
lind«' vay ıy la okları vardı. Kasım k en­
disine hürm etlerini arzettikten sonra,
nasıl olup da hâlâ B ağdad’a g itm ed iğ i­
ni v e orada bulunduğunu sordu. Kasım
ne cevap verd iy se hüküm dar hem en
hükm ünü verm iş olm alı ki, bahçede bir
ağaça b ağlanm asını em retti ve onu ken­
di e liy le vurup öldürdü».
Kasım Paşanın vücudu ortadan k a l­
kınca Yavuz A li Paşa için endişe m e v ­
zuu zâil olm uş dem ekti. Bu bakım dan
artık m evk iin in elden gitm esinden kork­
m adan yola çıkabilirdi. N itekim de öyle
yaptı.
Sadrâzam Yavuz A li Paşa, Kasım
P aşa’m n ölüm ünden önce bâzı e y â ­
letlere yen i v a liler tâyin etm işti. Bu
cüm leden olarak: R aziye H atun-zâde
M ustafa Paşa Şam , Ferhaa Paşa H alep,
N asuh Paşa Sivas, Hacı İbrahim Paşa
M ısır, Koca Sinan Paşa-zâde M ehmed
Paşa Karam an valilik lerin e getirildi.
Bundan daha önce İstanbul kadısı K af-
zâde F eyzullah E fe n d iy i azil ve yerine
Yahya E fen d i’yi getirm ekle tâyin v e az­
lin kapısını açm ış olan sadrâzam
sabık Y em en v alisi Haşan Paşa ile
Sofu Sinan Paşaya v e 2aret tevcihi ile
divanda bulunm ak üzere İstanbul’a çağ­
rılm alarını tem in etm işti. Bu arada B u -
din v alisi Murad Paşaya da vezaret v e ­
rilerek İstanbul’a celbolunm uştu. Ya­
vuz A li Paşanın sadrazam lığının ilk a y ­
ları zarfında bir de Bosna v a lisi H aşan
Paşanın yerin in d eğiştirilm esi vardır. Es­
ki Celâli reislerinden olan Bosna valisi
(D eli H aşan). Bosna yerin e Tam şvar
v a liliğ in i istem işti. Bosnasaray halkı, bir
şahsı öldürm esinden galeyan a gelerek
oranın m ütesellim in! öldürüp kendisinin
konağını yaktılar. B osna eyâletin e bağ­
lı yerlerden olan B anialuka’lılar da m ü -
teselliir.i şehirden uzaklaş H ım ışlardı. Bu
h âdiseler Bosna va lisin in sert h a rek etle­
ri yüzünden çıkm ış olduğundan m esele
Haşan Paşa’nm T am şvar’a n a k liy le ka­
pa tıldı.
Yavuz A li Paşa’nın İstanbul’dan a y ­
rılışı sırasında en son m ühim tayin, sa ­
daret kaym akam lığına Sofu Sinan P a-
şa’nın getirilm esi ile oldu. Osmaıılı ta­
rihleri sarih şekilde b ir m üddet zik ret-
m em ekle beraber N aim â’n ın (C: 1, S:
393) ifad esin e bakılırsa, Sofu Sinan Pa-
şa ’nın, kaym akam lıkta bir iki günden
fazla kalm adığı anlaşılm aktadır.
 AVUSTURYA HARBİ’NİN DEVAMI VE ZİTVATOROK MUAHEDESİ
ü çüncü Murad zam anında 1593 y ı­
lında b aşlıya» A vu stu rya harbi o zam an-
daaberi devam etm ek teyd i. Harbin bu
kadar uzun sürm esi seb eb iy le son. y ıl­
larda, kış g eld iğ i zam an ssk er terhis e -
dilip m em lek etlerin e gönderilm em ekte ve
ordu R um eli’de kışlam aktaydı. Serdar­
lar da um um iyetle k ışı B elgrad’da g e ç i­
riyordu. Ü çüncü Mehrned zam anında
A vusturya cephesindeki orduya son ola­
rak Lala Mehrned P aşa serdar tayin e -
dilm işti. Y em işçi H aşan Paşa’nın B e l-
grad’dan acele İstanbul’a g elişin d en beri
A vrupa toprağındaki O sm anlı ordusunun
serdarı Lala Mehrned Paşa idi.
Y avuz A li Paşa'nın serdarlığı
1604 baharının g irm esiy le sefer t e ­
darikinin görülm esi gerek m ek teyd i. Bu
senenin yazında O sm anlı ordusu b irbi­
rinden uzak iki cephede çarpışacaktı, I-
ran cephesine C iğala-zâd e Sinan Paşa
serdar tayin edildi. Ü çüncü Mehrned’in
ölüm ü günü, K ap tan -ı derya vezir C iğa-
ia-zâd e Sinan Paşa da A kdenizden dön­
m üştü. İran serdarlığm a tayin ed ilm ek ­
le deniz hizm etinden tekrar kara h izm e­
tine dönm üş oluyordu.
İran ordusu serdarlığı b öylece h a l­
ledilirken A vusturya cep h esi serd arlığı-
ııa da Sadrıâzam Y avuz A li Paşa tâyin
edildi. A li Paşa cep h ey e g itm ey i pek ar­
zulam adığından, d ev le t erkânını to p lı-
yarak, idari işlerin m untazam y ü rü tü le­
bilm esi v e iki cep h en in ih tiyaçların ın
zam anında görülm esi y e lüzum lu tedbir­
lerin alınm ası için, k en d isin in devlet
m erkezinde k alm asın ın m ünasip olup o l-
m ıyacağını görüştü. T oplantıda hazir bu­
lunanların hepsi sadrıâzam ın n iy etin in ne
olduğunu sezerek onun arzusuna uygun
bir karara vardılar. Y alm z P adişahın
hocası M ustafa Efendi, şeyh ü lislâm v a ­
si t asiyi e veyah u t da bizzat k endisi h u ­
susî şek ild e sadrıâzam a, vücudunun A -
vusturya cephesindeki ordu için lüzum ­
lu olduğunu, yan i cep h ey e g itm esi g e ­
rektiğini söyled i. T abiî sadrıâzam a b öy­
le diyen M ustafa E fen d i padişahı da bu
fikre hazırlam ıştı. N itek im sadrıâzam,
toplantı neticesin de a lm an k aran padi­
L709
şaha arzedince, ondan: «elbette senin
canib-i küffara serdar olup asker ile
gitm en lâzım dır; bu babda bahane e y le -
m eyüp acele tedarik görüp çıkasın» ce-
cabı ile karşılaştı. P adişahın bu kesin
cevabı karşısında baharın ilk günlerinde
hazırlıklarını tam am layıp yola çıkm anın
lüzum una inandı v e n ih a y et 30 m ayıs
1604 te hareket etti. İstanbul’dan sonra
ilk konak addedilen K alk ab ’da, askerin
m ühim m atına sarfed ilm ek üzere isted i­
ği paranın gelm esin i b ek lem ek b a h a n e­
siyle oyalanm aya b aşlayınca: «başın s a ­
na gerekse elb ette yarın kalkıp gid er­
sin? şek lin d e bir h a tt-ı hüm âyunun gö n ­
derildiğine şahit oldu. Bunun üzerine
hem en yola koyuldu.
Yavuz A li Paşa İstanbul'dan a y rılır­
ken Sofu Sin an P aşa’y ı sadaret k aym a­
kam lığına getirm işti. F ak at daha H alk a-
lı’dan ayrılm adan S o fu Sinan Paşa’nm
yerine H afız Ahm ed P aşa’nın kaym akam
n asbedildiğiııi duydu. T arihlerim izin b e ­
lirttik lerin e göre, S ofu S in an Paşa bir
iki gün zarfında m evk iin d en ed ilişi k ar­
şısında pek m ü teessir olm am ış v e v a z i­
y eti t a b ii karşılam ış, h attâ ertesi gün
yen i sadaret kaym akam ını bizzat teb ri­
ke gitm iştir. Padişahın hocası M ustafa
E fen d i’nin tavsiyesi üzerin e sadaret k a y ­
m akam lığına getirilen H afız A hm ed P a ­
şa ise; sadrıâzam İstan b u l’un pek y a k ı­
nında olduğu için, k en d isiy le görüşm ek
üzere padişahın m üsaadesini istem iş, bu
m üsaadeyi talep ettiği telh ise - A li P a­
ş a n ın arzusu h ilâ fın a bu m akam a g e l­
m iş olduğu cih etle - görüşm e sırasında
sadrıâzam ın kendisine b ir şe y yapm am a­
sı için, padişahtan b ir em ir yazm ası ri­
casında bulunm uştur. Onun böyle bir
ricada bulunm asına, H oca M ustafa E fen ­
di’nin; «Sadrıâzam gâzup v e m üteh evvir
bir adamdır, g itm esen n e lâzım gelir!»
şek lin d e konuşu ma sı bir h ayli tesir e t ­
m işti. N ih a y et ertesi gün, padişahın, A li
P aşa’ya, kaym akam bir kazaya uğrayacak
olursa başın ın k e sileceğ i ihtarını h a v i
bir yazı gönderm iş olduğunu duyunca,
H afız A hm ed Paşa derhal y o la çıktı.
Y avuz A li Paşa'vı Ç atalca’da bulup k en ­
d isiy le görüştükten sonra g eriy e dön­
dü. "
 Yavuz A li Paşa'nm , g a y et kısa bir
m ü ddet zarfında dördüncü defadır ki iz ­
zeti ııefsi kırılm ış oluyordu. E vvelâ
ceph eye gitm em ek istem iş, olm am ış, bu-
m ü n aseb etle bizzat padişahın tehdidine
maruz kalm ış: Sofu Sinan Paşa’yı sada­
ret kaym akam lığına tayin etm iş, y erin ­
de tutulm am ış ve en nihayetinde d e H a ­
fız A bm ed P a şa y a bir şey yapm am ası
hususunda acı tehditle karşılaşm ıştı. A n ­
laşıld ığın a göre, bu vaziyetler onuıı ü -
züntüden hastalanm asına y o l açm ıştı.
Sofya'dan sonra hastalanan A li Paşa
günden gü ne fenalaşıp bir şe y yiyem ez
oim uş, n ih ayet bu h al ile B elgrad’a u -
laşm ış, L ala M ehmed Paşa ile görüştük­
ten sonra da ölm üştür (26 tem m uz 1604).
Yavuz A li P aşa’nın ölüm ünün İstan ­
b u l’da ç e şitli söylen tilere sebep olduğu
an laşılıyor. Zira İn giliz e lçisi L ello’nuE
m uhtırasın da (O rhan B u n a n neşri S:
64) bu hu susta şu satırlar okunm akta­
dır: «Kimi kendi eceliy le Öldü, kim i h ü ­
küm darın kendisine teveccühü azaldı d i­
y e öldü diyorlar; kim i de y a hüküm dar
tarafından, yah u t C iğala-oğlu v ey a K a-
sım ’m dostları tarafından zeh irletild i d i­
y o rla rd ı... B u A li pek kibirli, pek zalim
bir adamdı».
Lala M ehmed Paşa’ıun
sadaret v e serdarlımı
Y avuz (M alkoç) A li Paşa B elg ra d ’da
ölünce mühE-ü hüm âyûn, Kurt Paşa
M ustafası nam ındaki bir kapıcı başı ta ­
rafından İstanb ul’a getirild i. P adişah B i­
rinci A hm ed o gün sadaret kaym akam ı
Hafız A hm ed P aşa’ya veziriâzam lık v e
serdarlık tek lifin d e bulundu. 1598 y ılın ­
da Tuna y alıları m uhafızı iken. Eflak
v oyvod ası M ihai V iteazul’a m ağlûp o l­
m uş bulunan v e bu bakım dan A vu stu r­
ya cephesi serdarlığının k o la y birşey o l­
m adığını b ilen Hafız. A hm ed Paşa tek li­
fi kabul etm edi. Bunun üzerine hocası
M ustafa E fend i ile bu m evzuu görüşen
padişahın, onun tavsiyesi ile Lala M eh­
m ed P aşa’y ı veziriazam v e serdar tayin
ederek 5 A ğu stos 1604 günü m ühr-ü h ü ­
m âyunu k apıcılar kethüdası Câfer A ğa
ile yola çıkardı.
V eziriâzam lık ve serdarlığm Lala
M ehm ed P aşa’ya tevcih in d e hakikaten
1710
isab etli davram lnuştı. Zira, o sırada bu
m ühim v a zife için en ehil şah ıs olarak
L ala M ehmed Paşa vardı. S enelerden
beri A vu stu rya cephesinde bulunan, bu
arada bir takım m u va ffa k iyetler de te ­
m in etm iş olan Lala M ehmed P a şa bu
cep h en in durum unu en iyi b ilen kum an­
dandı. E n .son olarak serdar k aym ak am ­
lığın a getirilm esi m ü n aseb etiyle ordunun
tam am ının idaresi hakkında da teerübe
sahibi olm uştu. Bu seb ep le onun sadaret
v e serdarlığı ordu tarafından iy i karşı­
lan m ıştır. H attâ, bazı m ü elliflere göre.
Lala M ehm ed P aşa’nm tayininden d ü ş­
m an telâşa b ile kapılm ıştır. N aim â da
(C: 1 S: 399) bu noktaya: «Lala M eh­
m ed P aşa’ran sayd ve sa d a y -ı şeh am e-
ti ol cevanibde v e lv e le endaz olm ağla»
cü m lesiyle işaret etm ektedir.
P e ş t e ’n in is tir d a d ı
Lala M ehmed Paşa m ühr-ü hüm âyun­
la b irlikte serdarlığa nail olunca hazır­
lık ların ı tam am layıp, E sztergom ’un zap­
tı n iy e tiy le Belgrad'dan hareket etti. Ö -
sek köprüsü civarın a geld iği sırada B ek -
taş P aşa’ya B u d in eyâletin i tev cih ile
üçbin seçm e askerle önden B udin tara­
fına gönderdi. .
Lala M ehm ed Paşa gibi becerikli bir
kum andanın idaresinde, R um eli’deki O s-
m aıılı ordusunun tam am ının ilerlem ek te
olduğunu duyan P eşte’deki A vusturya
k u vvetleri, a cele olarak P eşteyi tahliye
ed ip çekildiler. H attâ silâh v e m alzem e­
lerin i dahi toparlayıp götürem ediler.
Serdar Lala M ehm ed Paşa B u d in ’e g e ­
lin ce bir kaç g em i ile derhal karşıyla g e ­
çerek P eşte’y i işgal etti. O arada ç e k i­
lip giden düşm anın üç yerd e lâğım lar
kurdukları, bunların fitillerin i bile ateş­
led ik leri haber alındı. Lâğım lar acele
bulunarak fitilin ateşi baruta yarım
m etre kadar ya k la ştığ ı sırada sön d ü rü l­
dü (25 e y lü l 1604). B oylece iki sene d ü ş­
man işgalin d e kalan P eşte kutarılm ış o l­
du.
L ala M ehm ed Paşa P e şte’de v ak it
geçirm iyerek F öldvar v e A dony (C an -
K urtaran) k alelerine ilerleyip , hisarları
nı tam ir île' içlerin e asker ve zahire k o y ­
duktan sonra B u d in ’e döndü. A v u stu rya ­
lIların y ık m ış oldukları B udin köprüsü­
nü y en id en yaptırdı. Bu sırada H atvan’-
 daki A vustu rya k uvvetleri de korkuya
kapıldıklarından, bunlar da P e şte’deki-
ler gibi çek ilip gitm işlerdi- Serdar d er­
hal oraya da m uhafızlar v e erzak sev -
kederek şehrin hisarların ın tam irini em ­
retti.

Vaç kalesinin işgali

Lala M chm ed Paşa B u d in ’dcn k u ze­

y e V aç (W aitzen) şehrine doğru ilerle­
di. Türk ku vvetleri hem karadan hem de
Tuna’dan g em ilerle sevk ed ilm ek tevd i.
Lala M ehm ed Paşa idaresin d ek i k u v v e t­
ler 15 ekim 1604 gü nü V aç’i kuşattı. K a-
led ek iler bu günün gecesin e, şehrin kar­
şısındaki adada bulunan tabyaları a te ş­
led iler. T ürklerin d ikkatleri oraya ç e v ­
rildiği sırada g ecen in karanlığından da
istifade su retiyle gem ilere binip E szter-
gom ’a kaçtılar, B öylece V aç şehri tekrar
Türk idaresine geçm iş oldu.

Esztergom ’un m uhasarası

V aç’m istirdadından sonra Serdar S hİtan Birinci Ahmed.

Lala M ehmed Paşa E sztergom (Gran)
üzerine yürüdü v e bu m ühim kaleyi k u ­
şattı (18 ekim 1604). Esztergom 'da b ulu­
nan A vusturya ku vvetleri P eşte, H atvan
v e V aç'takiler gibi yapm adılar. B urada­
kiler hem m iktarca h ayli fazla oldukları,
hem de k alenin sağlam lığın a g ü v en d ik ­
lerin den m ukavem et ettiler.
Esztergom (E stergon) m uhasarası o -
tuz bir gün sürdü; fak at şeh ir alın a m a ­
dı. Sefer m evsim i geçm iş olduğundan
yağm ur ve soğuklar başlam ıştı. Bu hal
E stergon m uhasarasının kaldırılm asında
birinci derecede rol oynadı. Osm anlı ta­
rihçilerinin ifad elerinden anlaşıldığına
göre düşm an bu m uhasara sırasında çok
iyi çarpışm ıştır. Zira, N aim â (C: 1, S:
401); «Estergon’a m u tta sıl bir cesr çe-
küp toplar ile m uhafaza eder v e m ecruh
kâfirler y erin e dinç kâfir kor idi. Ve ba­
zı gecelerde m elâ y in alelacele çik ıp m e t­
ris bastıkça nice guzat şeh it olup, aske­
rin em rri m uhasarada fü tu ru tezayü t
bulm ağla, yen içeri, bundan sonra m uzır-
dır devu tak azay-ı av d et ettiklerinde»
cüm leleriyle, hem düşm anın m uharebe
kudretini hem de m uhasaranın k ald ırı­
lış sebebinin bir kısm ım açıklam ış o l-
(K apıdağtı Serisinden)
m a k ta d ır Esztergom m uhasarasına Lala
M ehm ed Paşa em rindeki ordunun tam a­
m ı katılm am ıştır. Zira, P eşte, H atvan ve
Vaç kalelerin in tam irine m ühim m ik tar­
da asker ayrılm ıştı.
F e ç ev î’nin anlattığına göre; m u h asa­
ra sırasında yen içeri ağası N akkaş H a­
şan Paşa çok gevşek davranm ış, m uha­
sara boyunca bir defa b ile m etrislere
çıkm am ıştır. Bunun için d ir ki m uhasa­
ranın sonunda yen içeri ağalığından azle­
dilm iştir. Y iııe ayni m üverrihin b ild ird i­
ğin e nazaran; A vusturyalIlar T ürkler
için m ühim bir kale olan E sztergom ’u
Eğri k alesi ile m übadele tek lifin d e b u ­
lunm uşlardır. A vusturyalIların gön d er­
dikleri m urahhaslarla bu m esele görü­
şülm üş v e hazırlanan proje m üverrihin
kendisi tarafından İstan b u l’a götü rü lm ü ş­
tür. Fakat şeyh ü lislâm ın «bu ne gûna
olm ıyacak iştir. Bu sözü lisan a v e k a le ­
m e getürm ek d eğil, hatıra bile g etü r-
m ek câiz değildir» diye m u h alefetin i
bildirm esi üzerine kabul edilm edi. Z â­
ten Lala M ehm ed Paşa da bilahara bun­
dan vazgeçm işti. N itek im P eçevî İbra-
hirn İstanbul’dan avdet edince, o bir şey
söylem eden serdarın kendisi «biz bu sö-
2ün hicabın çekeriz» dem işti.
Serdar Lala M ehmed Paşa Eszter-
gom m uhasarasını kaldırdığı zaman K ı­
rım H anı’n ın oğlu Kaîg'ay Tokramış G i­
ray ile Rum eli beylerbeyi Haşan P a-
şa ’yı akm a m em ur etti. Daha sonra k ış­
lam ak üzere B elgrad’a döndü (25 kasım
1604).
Serdar Lala M ehmed Paşa B elgrad-
da iken İstanbul'a davet ulunarak sür'“
atle gelm esi bildirildi. Bu daveti alınca
yola çıkan serdar 9 ocak 1605 te İstan­
bul'a vasıl oldu. Padişahtan iltifa t gö­
ren Lala Mehmed Paşa, m üm kün olursa
sulh akdi için de çalışm alarda bulunm a­
sına dair talim at aldıktan sonra Belgrad'a
avdet etti (14 temmuz 1605).
Istvan Bocskay
1604 senesinde Erdel’de Türkler
hine m ühim bir hâdise cereyan etti. Bu
hâdise, Erdei bey-zâdelerinden îstvan
B ocskav (îştvan B oçkay) m Türkler ta­
rafına geçmesidir.
İstvan B ocskay’m Türkler tarafına
geçm esinin esas sebebi. A.vustnryak la­
rın Erdel halkına kargı tatbik ettiği zu­
lümdür, Ispanya’da yetişm iş koyu bir
katolik olan İmparator Rudolf’un pro-
testanlara karşı takındığı sert tavır b il­
hassa protestan Macar ve Sökellerin A -
vusturyalılardan yüz çev irm esin e' âm il
oldıı. A vusturya zülm ii sadece protestan-
lara da m ünhasır değildi. Bizim tarih­
çiler bile bu m esele ile ilgilen m iş v e A -
vu stu ryalılan n şiddet hareketlerine da­
ir m isaller verm işlerdir. M eselâ Naimâ:
A vusturya işgalinde bulunan macarlara
v e Erdel halkına envai türlü eza ve ce ­
fa ettiklerini, kadın v e kızlarına taarruz­
da bulunduklarını, ümeradan olan Ma­
carían bile hor gördüklerini, icabında
yoldan geçerken şapkalarım kaldırıp
yüzlerine tükürmek gibi hakaretler b i­
le ettiklerini söyler.
TÜrkiere iltica eden Îstvan Bocskay
protestan m ezhebindeydi. Daha önce Er­
del beyi Zsigmond B athori’nin yanında
bulunm uştu ve o sırada imparatora sa­
dıktı, Fakat bilahare im paratorun, pro-
testanlara karşı zulüm tatbik ettirm esi
üzerine Macar v e Erdel balkı arasında
■
1712
A vusturya’ya kargı iğbirar uyanınca,
böylelerinin arasına, îstvan Bocskay. da
katıldı, im parator Rudolf, kum andanla­
rından «Barbiano» yu E rdel’in Bilıar
bölgesindeki kalelerine taarruz ettirince
îstvan Bocskay topraksız asilzadeler ile
köylüleri kendi tarafına kazandı- Taraf­
tarları kabarık bir hâle gelin ce açıktan
açığa A vusturya'ya muhasım vaziyete
geçti; hattâ Tisa nehrinin iki tarafında
A vusturyalIlara ait bir kaç k aleyi de
aldı. Bunun üzerine A vusturyalIlar m u­
kabil taarruza geçerek kendisini yenince
Îstvan Bocskay TÜrkiere m üracaat etti.
T araftan olan erkân ile bu karara varan
B ocskay, Lala Mehmed Paşa’ya bir m ek ­
tup yazdı. Bu mektubunda (N aim â C: 1
S: 404) şöyle dem ekteydi: «padişahın dos­
tuna dost v e düşm anına düşman olup,
kulluğunu kabul, ve/.ir-i cenah h im ayet-
lerine dühul ile eski düşm anım ız olup
ik tizay-ı zaruretle kaht-ı hükm ünde o l­
leduğumuz
­ N em çe küffarına kılm c koyup
padişah-ı islâm a can v e baş ile hizm eti
taahlıüt ederiz, H ak ik at-i halim ize v u ­
kuftan sonra âsitan e-i devlete arz e y le ­
m eniz rica olunur».
Serdar Lala M ehmed Paşa, bir ta­
raftan bu m üracaatı m üsbet kargılıyarak
onunla anlaşırken bir taraftan da duru­
m u İstanbul’a bildirdi. O sırada İstan­
b ul’a da çağrıldığı cihetle, hüküm et m er­
kezine gidince kendisinin yaptığı anlaş­
m ayı padişaha arzetti. Ayrıca Bocskay
(B oçkay) m Erdel k ırallığm a tayini h u ­
susunda da karara v a n ld ı.
Lala M ehmed Paşa, Bocskay'daıı ta­
lep vuku bulur bulmaz fiilen yardım k u v ­
v eti gönderm işti. Zira, bir m üddet ön­
ce Esztergom ile E ğri’nin m übadelesi
mevzuunu görüşm ek üzere İstanbul’a
gönderilm iş ola» m üverrih P eçevi, bu
hususta, m eşhur tarihinin ikinci cildinin
300 üncü sayfasında: «İstanbul’dan dön­
düğüm zaman, serdarın B oçkav’a bir
m iktar tatar askeri ile Tamşvar eyâleti
askerlerini im dada gönderm iş olduğunu,
onun da bu sayede Tisa nehrinin ik i ta ­
rafından N em çelilere ait bazı y erleri zap­
tetm iş bulunduğunu öğrendim» dem ek­
tedir.
Lala M ehmed Paşa’nm yolladığı a s­
ker, son senelerde Erdel’e yapılan ilk
yardım değildi. Daha önce de yardım ı
gerektiren hâdiseler cereyan etm işti. Z i­
ra, A vusturya harbinin başından beri
E rdellilerin tamamı A vusturya efen d ili­
ğini tam m ânasiyle benim sem iş d eğiller­
di. Bilhassa son senelerde A vusturyaya
karşı m uhalefet hareketi artıp kuvvet
bulm aktaydı. 1601 senesinde A vusturya­
lIları E rdel’den çıkarm ak istiyenlerin
başına Szekelv M ozes geçm işti. B ir Sekel
asılzâdesi olan bu adamın A vusturyalI­
lara mağlûp olm ası üzerine 1601-1602
kışında sadrıâzam Yem işçi Haşan Paşa­
ya iltica edişine, daha önce kısaca işaret
olunm uştu. Szekelv M ozes’e yardım ed il­
m iş ve onun taraftarlarını çoğaltm ası,
m ücadeleyi daha esaslı şek le sokabilm e­
si için devam lı alâka gösterm işti. S zek ely
M ozes 1602 sonbaharında Erdel Belgradı
(G yuiafehervar) civarında A vusturya
kumandanı general 3 a sta ’ya m ağlûp o l­
duğu zaman taraftarlarından bir çoğu ve
bu arada, ilerde Erdel beyi olarak göre­
ceğim iz B ethlen Gabor da Türklere sı­
ğınm ıştı. 1602/1603 kışını B elgrad’da
Yemişçi Haşan Paşa'nın yanında m ülte­
ci sıfatiyle geçiren B ethlen Gabor, Sze-
k ely Mozes’in Erdel beyi olarak tanın­
ması için m üzakerelere bile girişnjişti.
1603 yazında B ethlen Gabor, Lala M eh­
med Paşa tarafından S zek ely M ozes’in
yardım ına gönderilm işti. S zek ely Mozes.
Eflak voyvodası Radul ile birlikte ha­
reket eden general B asta’y a karşı koya­
m am ış ve bu senenin tem muz ayında
Brasso (K ronstadt) civarında cereyan e-
den m uharebede m aktul düşm üştü. Bu
hâdise üzerine B ethlen Gabor bir takım
Erdel asilzadeleriyle y in e Türklere sı­
ğınm ak zorunda kalm ıştı.
İşte, 1604 senesinde İstvan Bocskay
A vusturyalIlara karşı isyan ile Türklere
başvurduğu zaman, Erdel’in d ahilî du­
rumu ve buranın m ühim şahsiyetlerinin
Türklere karşı takındığı tavır bu m er­
kezdeydi.
Macar tarihçisi Szekfü G yula «Mag-
yar Törtenet» isim li eserinin üçüncü cil­
dinin 372 inci sa y fa sın d a ; İstvan B o-
cskay’m isyana kalktığı zaman k endi­
sini Erdel prensi ilân ettiğini v e Türk-
lerin ona değil, onun Türklere im dat e y ­
lediğini yazar. Fakat Türk kaynaklarının
bu noktaya dair kaydettikleri şeyler Ma­
car tarihçisine hak verdirm iyecek dere­
cede sarihtir. N itekim Naim â v e P eçe-
vî gibi Türk kaynakları; B ocskay’a yar­
1713
dım edilm esi ve bununla ilgili bir m ua­
hedenin yapılm ası hususunu gayet açık
şekilde anlatırlar. B ocskay’a Türkleriıı
yardım için ellerini uzatm aları üzerine­
dir ki ona taraftarlık eden Erdellilerin
sayısının birdenbire arttığı görülm ekte­
dir.
Türk yardım ı B ocskay için o derece
m üessir oldu ki, kendisine kırallık vade-
dilen bu adam 1605 yazında üst üste m u­
vaffak iyetler kazandı. Ve vak tiyle Sa-
tırcı Mehmed Paşa'nm kuşatm ış olduğu
Varad kalesini muhasara edip aldı; için ­
deki A vusturya kuvvetlerini katletti.
Bunun arkasından bir A vusturya birliği­
ni bozduktan sonra Tokay, Kassa ve
daha bazı kaleleri aldı. Bu arada ser­
dara haber göndererek kendisine bir
m iktar daha yardım k u vveti tahsis ed il­
diği takdirde m uvaffakiyetlerinin daha
büyük olacağını, ayni zamanda kendisi­
ne m üzaherete hazır olan bazı Macar
beylerinin iltihaklarının da tahakkuk e -
deceğini bildirdi. Bunun üzerine Lala
M ehmed Paşa. K algay Toktam ış Giray
em rindeki tatarlardan dört bin tatar a tlı­
sı ayırtıp Toktam ış’ın hem şire-zâdesinin
idaresine verdirip bir m iktar da bölük
halkı ile birlikte B udin valisi Bektaş
Paşa’nın kum andasında ona yolladı.
Esztergonı, Visegrad, Saint-Thomas
kalelerinin zaptı
Lala Mehmed Paşa İstanbul'dan dön­
dükten sonra Belgrad'da bir haftadan
fazla kalm adı. Zâten s e fe r ' m evsim inin
Erdel’de Kassa şehrinin eski bir resmi
de tam zam anı olduğu için 20 tem m uz
1605 de Z em lin (Zem un) karargâhına
geçti. Sadnâzam daha İstanbul’dayken
Rsztergonrun fethi kararlaşm ıştı. Fakat,
N aim â’ya göre; Ösek önünde, P eçev î’ye
nazaran. Budin'e yak ın Ham zabey sara­
y ı m evkiinde Serdar Lala M ehm ed Paşa
bir harp m eclisi aktederek, harekât y a ­
pılacak sahayı kararlaştırm ak istedi. Bu
m eclistek i erkânın pek çoğu. K anije ta­
rafında şim diye kadar h iç zaptedilıhem iş
araziye ilerlenerek akın h areketlerinde
bulunulm asını istediler. Fakat ordu ka­
dısı V ildan-zâde M evlâna A hm ed E fen ­
di, E sztergom ’un zaptı lüzum unu gü2el
bir şekild e m üdafaa ettiğinden, buranın
m uhasara v e zaptı işi k a file şti. Bunun
üzerine Bosna b eylerbeyi önden gön d e­
rilerek Budin’den 25 top, otuz bin g ü l­
le v e on b in kantar barutu gem ilere y ü k ­
lem esi em redildi.
Lala M eiımed Paşa’m n em rindeki
ordu 29 ağustosta Esztergom önüne g e l­
di v e o gün hem ence m uhasaraya b a ş­
landı. Estergon kalesi «Comte de D am -
pierres- adında A vusturya h izm etin e gir­
miş bir Fransız asilzadesi tarafından m ü ­
dafaa edilm ekteydi. Tuna üzerindeki bu
Esztergom m üdafilerinden
Kont de Dampierre
1714
mühim b elde kuşatılırken Lala M ehm ed
Paşa, buranın düşm esini k olaylaştıracak
bir kaç yerin daha zaptına teşebbüs e t­
ti. Bunlar; E sztergom ’un karşısında v e
Tuna’n m sol sahilindeki Parkany (Ç i­
ğe m elen ) . Esztergom'un bir varoşu h ü k ­
m ünde olan Saint-T hom as (T epedelen)
ve Esztergom ile Vaç (W aitzen) arasın­
da v e Tuna üzerinde bulunan V isegrad
(V işegrad, V işgrad) idi. Esztergom k u ­
şatılırk en serdar, Budin. b eylerb eyi B o ş­
nak M ustafa Paşa’y ı T epedeien’in, Bosna
b eylerb eyi Hadım H usrev P aşa’y ı V ise g -
rad’m zaptına m em ur etti. Bir taraftan
d a C iğerdelen’in zaptı için Tuna’m n k a r­
şı tarafına toplar nakledildi. H usrev P a-
şa’nın sık ıştırd ığı Visegrad zaptedilince
kaleden çıkan bine y ak ın Fransız ask e­
ri O sm anlı hizm etine girdi. Bu F ransız-
lar, Papa tarafından im paratora yardım
için gönderilen yabancı askerlerdendi.
V isegrad zaptedilince H usrev P aşa­
n ın askerinin bir kısm ı da T epedelen’i
sıkıştıran k u vvetlere ilâ v e edildi. 18 e y ­
lü l günü V isegrad ’ın evv'elâ varoşu, bîr
kaç saat sonra da iç k alesi zaptedildı.
Sağ kalan m üdafilerden dört bin kişi
esir olundu, Parkany (C iğerdelen) k a le ­
si de ilk günlerde zaptedildiği cih etle
Esztergom ’a o taraftan im dat gelm esi de
Önlenmiş oldu.
Civardaki kalelerin zaptına ç a lışı­
lırken tabi’î E stergom ’un sık ıştırılm a sı­
na da devam edildi. Saint-T hom as k a le­
sinin zaptından on gün sonra yani 29
eylü ld e ü st ü ste üç hücum u m üteakip
E sztergom ’un varoşu zaptedildi. Boşnak
M ustafa Paşa, T epedelen’in zaptından
sonra E sztergom ’ün S u -k u lesi tarafını
sıkıştırm ağa m em ur edilm işti. S u -k u ie sî-
nin zap tiyle iç k aleyi daha fazla tazyik
etm ek im kânı h asıl olm uştu. N ih a y et bil­
gece kaleden El aman! el aman!
D iye sesler geld iği duyulunca S e r­
dar Lala M ehmed Paşa, m üverrih P e-
ç ev i İbrahim E fendi’yi v ire şartlarını
görüşm ek üzere k a ley e yollad ı. Serdarın
akrabası olan P eçevî, Esztergom m ü d a-
fileri ile vire şartlarını konuşup karara
bağladı, 4 ekim 1605 sabahı, yaralı ve
sağlam 4500 Esztergom m üdafii m al v e
erzaklarını g em ilere y ü k ley ip çek ilip
g ittiler. M üdafiler arasından bir m iktar
Fransız çık tı ki, bunlar da V isegrad ’da-
ki Frenklerin yaptığı gibi Türk h izm eti­
ne girdiler.
İlk defa 1543 te zaptedilm iş olan
Esztergom kalesi 1595 de elden çıkm ıştı
(ikinci ciltte 1023, üçüncü Ciltte 1655 in ­
ci sayfalara bakınız). On sen elik A vu s­
turya işgalinden sonra Esztergom yen i •
deıı Türklerin eline geçin ce Serdar Lala
Mehmed Paşa ilk iş olarak buradaki ca-
m i’i ve kalesini tam ir ettirdi. A yni ş e ­
kilde o sırada alınan diğer yerlerin k a ­
lelerini tam ire de adam lar tahsis e y le ­
di. B ir taraftan da feth ed ilen şehirler
için padişaha m üjde götürm ek üzere bir
heyet teşk il etti. Bu h e y e te kendi akra­
bası m üverrih P eçevî de dahildi.
U yvar in kendisine bırakılm asını rica e t­
tiği, serdar da B ocsk ay’ı hoş tutup gü-
ceııdirm em eyi gözettiğind en ricasını
m üsbet karşıladı. Bunun için Rumeli
B eylerbeyi Tiryaki Haşan Paşa v e ordu
kadısı V ildan-zâde A hm ed E fendi U y-
var’a gönderildi. B unlar m erasim le U y-
var’ı Bocskay'a teslim ederek hem en g e ­
ri ordugâha döndüler.
Tiryaki Haşan P aşa U yvar’dan dö­
nünce Rumeli askerinin bir kısm ı ile
Vesprem ve Palota’nm feth in e m em ur e -
dildi. K anije m üdafaasıyle m eşhur olan
Tiryaki Haşan Paşa bu k aleleri zapte-

istefan (İstvan ) B ocskay’m

U yvar’ı m uhasarası

Sadrıâzam ve S erd ar-ı ekrem Lala

M ehmed Paşa E sztergom ’u kuşatm ak­
tayken İstefan B ocskay, Türk k u v v etle­
rinin yardım ı ile U y v a r’ı kuuşatm ak için
serdarın m üsaadesini rica etti. M ehmed
Paşa m üsaadede bulunurken Sirem .
Sem endre ve A lacahisar beyleri ile bin
kadar tatar ve çerk ese kum anda eden
Tırhala sancak b eyin i Eğri beylerbeyi
Sinan Paşa’nın em rine vererek Uyvar
önüne gönderdi. Türk k u vvetleri yard ı­
ma geld iği sırada İstefan Bocskay da
Macar beylerinden Hom onnai D rugeth
B alint (Türk kaynakları H om ııay diye
kaydeder) i kendi askerine serdar y ap ­
m ıştı. O arada, B ektaş Paşa da Uyvar
önüne geldi. Bunlar beraberce, Tuna’nın
kollarından N eutra suyu kenarında bu­
lunan U yvar (N euhau sel) i kuşuatm aya
başladılar. Bu sırada Esztergom ’un fe t­
hi tam am lam ış olduğundan bir kaç san ­
cak b eyinin k u vvetleri v e bin y en içeri­
lik bir O sm anlı k u v v eti daha Bosna
beylerbeyi H usrev P aşa’m n em rine v e ­
rilerek ayni yere y ollan d ı v e H usrev
Paşa U yvar m uhasarasına k atılan Türk
k u vvetlerinin tam am ına kum andan ta­
yin edildi. B öylece U yvar k alesi k ü lli­
y etli m iktardaki Türk k u vvetleri sa y e­
sinde zaptedildi.
U yvar kalesi Türk k u vvetlerinin
gayret ve ağır basm ası sayesin d e zapte-
dildiği cihetle buraya bir Türk b ey ler­
beyi tayin edileb ilird i. Lâkin B ocskay Erdel beyi İstefan Bocskay

1715
 derek Budin civarında orduya iltihak e y ­
ledi. Btl arada Budin beylerbeyi Boşnak
Mustafa Paşa azledilerek onun yerine
Süistre m utasarrıfı K adı-zâöe A li Paşa
Budin b eylerbeyliğine tayin edildi.

B ocskay’a Erde! kıraliığı

tacı giydirilm esi
U yvar’ın zaptı ve kendisine teslim in­
den sonra Lala Meftmed Paşa, Seyyid
M ehmed Efendi vasıtasiyle Bocskav'ı
ordugâha davet etti. }iaim â’nm (C'. 1;
S: 405 ve 421) anlattığına göre; Seyyid
Mehmed Efendi evvelce bir harpte esir
olmuş ve B ocskay’ın hissesine düşm üş­
tü. Bocskay'ın Türklere yanaşıp yardım
istem esinde h ayli m üessir oian Seyyid
Mehmed Efendi onun üzerinde hayli iyi
tesir bırakm ış bir kim seydi.
İstefan B ocskay serdarın Peşte'deki

İstefaıı Bocskay’a tarafımızdan Erdel krallığı v erilin ce yaptırılıp gönderilen

tac (Bir Macar tarihinden) ve altta: Lala Mehmed Paşa tarafından tac’ın
giydirilm esi (R icaut’daıı)
karargâhına oııbin Macar askeri ile g e l­ B övlece Istvan Bocskayın Lrdel k ı­
di. Bocskay fevkalâde m erasim le karşı­ ralı ilân edilm esiyle Erdel işi Türkleı
landı. «Sayebanlar altında trepezeler ve lehine halledilm iş oluyordu.
sandalyeler kurulup» onların âdetleri
gözönünde bulundurularak büyük ziya­
fetler tertip olundu. Daha sonra Bocskay,
serdar-ı ek rem tarafından kabul edildi.
O arada Osmanlı erkânı ve Macar b ey­
zadelerinin de hazır bulunduğu m erasim ­
de Istvan Bocskay sadrıâzamın önünde
diz çöktü. Lala Mehmed Paşa da İstan­
bul’da üç bin altundan yapılm ış olan
murassa tacı B ocskay’m başına koydu,
beline murassa bir kılıç kuşattı, padi­
şah tarafından gönderilen tuğ ve sancak
teslim edildi; B ocskay kalkip serdar-ı
i 's ;
ekremin elini öptü. Ve serdara:
«Hâlâ biz padişaha kul olduk. A k­
çe ile alm an kul ekseriya darb-u ta’nif
kavfinden kerhen kulluk eder, ama biz
abid-i ihsan olduğum uz cihetten ez-d il-ü
-cân kem al-i itaat ve m eserret ile kul­
luk ederiz» dedi (20 kasım 1605).

Birinci Ahmed tarafından B ocskay’a verilen ferman (B ir Macar tarihinden) ve

altta: Lala Mehmed Paşa tarafından tac’m giydirilm esini tasvir eden bir Türk
ressamı tablosu.

1717
 Istvan Bocskay Osmaniı him ayesin­
de Erdel kıralı olunca m evkiini A vustur­
yalIlara karşı tahkim için uğraşm aktan
geri durmadı. İslâm A nsiklopedisinin
«Erdel» m addesinde belirtildiği üzere,
bu gaye ile Alm anya'daki prötestan
prensler ile tem as tem in etm eğe ve si»
vasetinin ana hatlarını onlara izaha ça­
lıştı- Son senelerdeki A vusturya zulmü
Macar ve ErdeFlileri onlardan fazlasiy-
Ie soğutm uştu. Macarlar için OsmanlIla­
rın m üsam ahalı idaresi m elûm olm ıyan
bir şey değildi- Son zulüm ler Türklerin
kadrinin daha iyi anlaşılm asına sebep
olm uştu. N itekim 1606 senesi başlarında
Bocskay’m protestan Alm an prensleri
nezdine gönderdiği elçilerinden B ocaîius
bu hususta şöyle dem ektedir: «Habsburg
zulm üne isyan eden Macar asilzadeleri­
nin büyük bir kısm ında Türklere karşı
itim ad o derece ku vvetlid ir ki, eğer
B ocskay Türklcrden ayrılarak Rudolf ile
anlaşsa, bu hareketi muhakkak hayatına
m al olur».
Istefan Bocskay kıral olduktan son­
ra, N aim â’m n (C: 1, S: 423) ifadesiyle
«Nemçe’ye külli zarar v e iza l-i haşarat»
etm ekten geri kalmadı. AvusturyalIlar
ise; Türklerin son m u vaffakiyetleri ve
yeni Erdel kiralının hasarları k arşısın­
da hiç olmazsa Erdel tarafındaki cephe­
nin tasfiyesinin uygun olacağını hesap-,
ladılar. Bunun için B ocskay İle 23 hazi­
ran 1606 da V iyana m uahedesini imzalı-
yarak onu. «yukarı M acaristan v e Erdel
prensi» olarak tanıdılar. Partium , Tokai
(T ok av), Bereg, Ugocsa eyâletlerinin
Erdel'e ilhakını kabul ettiler. Yalnız
son üç eyâlet B ocskay’ın ölümü üzerine
A vusturya’ya iade olunacaktı.
Istvan B ocskay Erdel tahtında bir
sene kadar kalabildi. Tac giydiğinin fer­
dası yılında yani 1606 da öldü. N aim â’-
y a . CC: 1. S: 422) göre; B ocskay’m ölü­
mü, A vusturyalılann bîr fırsat ■düşüre­
rek zehirlem eleri neticesinde vuku bul­
muştur.
H ırvatistan sınırına
akın hareketi
Sadnâzam Serdar Lala M ehmed Pa­
şa Esztergom ’un zaptından, sonra h em şi-
rezâdesi olan Kanije beylerbeyi Sarhoş
İbrahim P a şa y ı H ırvatistan sınırına akı­
na m em ur etti. İbrahim Paşa'nın em ri­
n e bir m iktar Tatar ve Bocskay’m M a­
car atlısı ile birlikte yirm i bin k işilik
kuvvet verilm işti. 18 ekim 1605 günü h a­
rekete geçen İbrahim Paşa H ırvatistan
sınırı v e Beç (V iyana) civarına garete
m em ur edildiği (P eçevî, C: 2, S: 308) c i­
h etle, doğruca H ırvatistan sınırına iler­
lerdi. O tarafta toplu bulunan düşman
kuvvetlerine üç defa hücum ile üçünde
de yendi. Bundan sonra V iyana tarafına
akıncılar gönderdi. Bu harekât n etice­
sinde pek çok esir v e ganim et elde e d il­
di.
Lala Mehmetl Paşa'nın
İstanbul’a gelm esi
Sad n âzam Lala Mehmed Paşa k a ­
zandığı son m uvaffakiyetlerden sonra
kışlam ak üzere B elgrad’a geldi. 1605 y a ­
zında A vusturya sınırında başarılı harp­
ler yap ılıp m ühim kaleler istirdat o lu ­
nurken doğu cephesinde işler tam bunun
aksine cereyan eylem iş ve doğu serdarı
C iğala-zâde Sinan Paşa m ağlûbiyetin
arkasından D iyarbekir’de ölm üştü. Bu
fena haber İstanbul’a ulaşınca, B elgrad-
da k ışlayan sadrıâzam a bir h a tt-ı hüm â­
y u n gönderilm işti. D erviş P aşa’nın tesi­
riyle hazırlanm ış olan bu h a tt-ı h ü m â­
yun, son m uharebelerin m uvaffak ku­
mandanı için garip ve mânâsındı. N aim â-
y a (C: 1, S; 437) göre h a tt-ı hüm âyun­
da «ya İran ordusu serdarlığını deruhte
etm ek üzere İstanbul’a gelm esi, bu ser-
darlıktan im tina ettiği takdirde, ikinci
vezirlikle B elgrad’da kalmak üzere
m ühr-ü hüm âyunu göndermesi»' y a z ılıy ­
dı.
H att-ı hüm âyun gelm eden önce v e -
ziriâzamm kendisi İstanbul’a gelm ek is­
tediğini arzetm işti, ama onun maksadı
bu değildi. A vusturya cephesinde m u vaf­
fa k iy etler kazanıldığı ve A yusturyalılar
sulhe tem ayül gösterm ekte oldukları ci­
hetle, bu taraftaki işler tam kıvam ınday-
ken, A vusturya m eselelerini çok iy i bilen
Mehmed- Paşa’nın aradan ayrılm ası e l­
b ette hiç de iyi bir şey değildi. Fakat
Mehmed Paşa çaresiz kalkıp İstanbul’a
gitti (16 m art 1606).
Lala M ehmed Paşa padişah tarafın­
dan fevkalâde İltifatla karşılandı. O da
1718
bundan istifade ederek A vusturya cep­
hesinin iasfiye ed ilebilm esi için, y in e o
tarafa gitm esine m üsaade edilm esi h u ­
susunda teşebbüslerde bulunduyusa da,
Derviş Faşa’nın tezvirleri galip g eld iğ in ­
den Üsküdar'a çadırını kurdurm ak zo ­
runda kaldı. Bu hâdiseden duyduğu ü-
züntü yüzünden kendisine felç arız oldu
ve kısa bir m üddet sonra da öldü (21
haziran 1606).
Zitvatorok m uahedesi
1593 senesinden beri devam eden
O sm anij-A vusturya harbi, 1606 da ancak
sulhe bağlanabildi. Zitvatorok m uahede­
si akdedildi. Bu m uahede, 1593 ten beri
resmen ve fiilen devam eden uzun bir
harbin sona erişini tespit eden bir v e si­
ka olm ası bakım ından değil; daha ziya­
de, m ahiyet v e ruhu yönünden pek e-
hem m iyetlidir. Onuıı için, m uahedenin
akdi ile ilgili, çalışm alardan bağlıyarak,
m uahede m addelerinin iy i bir şekilde
kayıt ve tetkiki icap eder.
Zitvatorok m uahedesine gelin ceye
kadar, Osmanh devleti, sulh yaptığı d ev ­
lete, istediklerini âdeta dikte ettirdi. Ya­
ni karşıdaki hüküm et O sm anlılarm ar­
zusuna boyun eğerdi. Tabii bu vaziyet
Osmanlı devletin in ku vvet vc kudretin­
den doğan bir neticeyd i. Onaltm cı asır
Avrupasında en kudretli Hıristiyan d ev­
leti olan H absburg im paratorluğunun bi­
le Osm aıılılarla sulh aktederken esas
dikkatleri, m üm kün m ertebe az şey k a y ­
betm e m eselesi üzerinde toplanırdı. Sul-
hün akdi ile ilgili m üzakereler um um i­
yetle kısa cereyan ederdi. Zira, m üza­
kere m evzuu addedilm esi gereken şey.
Osmanlı devletinin karşıdaki devletten
talep ettiği n esn eler m ahiyetini taşırdı.
Zitvatorok m uahedesinden Önceki
muahedelerin m addelerinden başka y a ­
zılanların umumi ifadesin d e de Osmanlı
kudreti açıkça belli olurdu. M uahede
m etninde, Osmanlı hüküm darının âm ira-
ne durumu yer alır, karşı devleti v e o-
nurt hüküm darını küçük görücü ifadeler
açıkça seçilirdi. Karşı devlet için tan ı­
nan şeyler padişahın onlara karşı bir
lutfu olarak telâkki edilirdi. N itekim A -
vusturya ile her sekiz senede bir tem dit
edilen m uahedelerde bile «daima m uzaf­
fer olan padişah tarafından, daima m ağ­
1719
lup olan Viyana b î-d in in e lü tfen ihsan
buyrulan* tarzındaki ifad e m evcuttu.
Yani o devrin en kudretli hıristiyan d ev ­
letin in karşısında da padişah em redici
ve ihsan eyledici m evkiinde idi.
İşte Zitvatorok m uahedesinin, daha
önceki m uahedelerden farkı bu noktada­
dır. Osmanlı devletinin, karşıdaki d evlet­
le m üsavat esası üzerine ak tettigi ilk m u­
ahede budur. Alm an tarihçisi Hammer,
bu hususu, ayni zamanda, Osmanlılarm
A vrupa diplomasi usulünü kabulü şek­
lin d e telâkki etm ekte v e «D evleti O sm a­
n iy e Tarihi» isim li eserinin sekizinci cil­
dinin 56 mcı sayfasında şö y le dem ekte­
dir: «Osmanlılar bu zam andadır k i birin­
ci defa olarak A vrupa b eyn elm ilel hu­
kukunda ve diplom atik m ünasebetlerin­
de ittihaz olunan usulü kabul etm işler­
dir». Bu cüm lesinin arkasından da A v ­
rupa diplom atik m ünasebetlerinde esas
olan hukuku tarif babında şöyle der:
«Bu hukuk, m illetlerin kendi aralarında
m üsavi olm aları esasına m üstenittir;
yalnız bilcüm le m urahhasların b ilaistis­
na ayni m uam ele görm elerini değil, ta­
rafeynin ellerinde lâzım gelen vesaik -i
ahdiyenin temamcıı birbirine mutabık
olm asını da m üsteizim dir; yin e bu hukuk
âkidlerden yalnız biri için icra edilm esi
mecburi olacak v e galip tarafından m ağ­
luplar hakkında m uhakkirane bir suret­
te ve kendisiyle m üsavi bulunduklarım
tanım aksızın m ütehakkim ane v a z’ o lu ­
nacak h er türlü şartları meııeder».
Zitvatorok m uahedesinin h u su siy et­
lerinden birisi de m uahedenin hazırlan­
m a ve akdi şeklidir. E vvelce bir m uahe­
de yapılacağı zaman bir çavuş, b ir çaş-
nigir veya, m üteferrika vazifelendirilir;
bu şahıs âdeta Osmanlı hüküm etinin, pa­
dişahın arzularım karşı tarafa teb liğ e -
derdi. Halbuki bu defa hüküm et namına
konuşup imza atm aya selâhiyetli yüksek
mem urlardan m üteşekkil bir h ey et se ­
çilm işti. Türk heyeti, kendileri gib i h ü ­
küm etlerinin vek âletin i haiz bir h eyetle
konuşm ak üzere m üzakere m asasına o-
turuyordu. Osmanlı devletin in artık e s­
k isi gibi üstünlük ifade eder durumda
olm adığı, m üsavat esasları dahilinde sulh
m asası başıııa oturduğu, m üzakerelerin
başlangıcından itibaren tebeyyün etm ek­
teydi.
Onaltm cı asırda cereyan etm iş olan
 m uharebelerde sulh teklifi karşı taraf­ na (Ham m er c: 8, s: 59) işaret edildi.
tan gelirdi. Yani Osmanh üstünlüğü, M ektupla bildirilen bu talep, sulh m ü­
muharebe sonunda karşı devleti sulh ri­ zakeresine zem in hazırlama arzusunun
casında bulunm aya m ecbur bırakırdı. açıklanm asından başka bir şey değildi.
Halbuki bu defa harp arasında her iki O arada O sm anlılar tarafından m üzake­
taraf da sulh yoklam asında bulunmuştur. re m ahallinin Budın olm ası tek lif edildi.
1593-1606 O sm anlı-A vusturya harbinde Türkler m ektupla böyle bir tek lif yap ar­
ilk sulh teşebbüsü 1597 senesinde y a p ıl­ ken A vusturyalIlar da P eşte’de buluşu­
m ıştı. Hammer (C: 7, S: 226 ve C: 8, S: lup konuşulm asını bildiriyor, ayrıca da
57) Türklerin bu teşebbüslei'inin ciddi Eğri v e K anije’nin iadesini istiyorlardı.
değil câli olduğunu söylem ektedir. Tabii bunlar uzaktan uzağa m ektuplaş­
Daha önce bir kaç satırla tem as e t­ ma hareketinden ile r i. gidem iyordu.
tiğim iz veçhile, ilk mühim sulh teşeb ­ Murad Paşa ile A vusturya h eyeti a -
büsü ise 1601 senesinde Veziriazam D a- sında böyle m ektuplaşm a cereyar. ed er­
mad İbrahim Paşa’nın ölüm ünden kısa ken sulh müzakeresi için ikinci bir te­
bir m üddet önce vuku buldu. Türk k a y ­ şebbüs de K ırım hanı tarafından y a ­
nakları bu hususta pek fazla bilgi v er­ pıldı. Hanın, Ahm ed A ğa adındaki bir
m ezlerse de Hammer, A vusturya arşiv memuru E rdel’in bir şehrinde im parato­
vesikalarına istinat suretiyle hâdiseyi run kom iserleri v e voyvoda M ihai’nin
tafsil eder. mem urları ile buluştu; fakat bu da m üs-
Sadrâzam Damad İbrahim Paşa sulh bet bir n etice verm edi.
m üzakerelerini açmak üzere Vezir Mu- Lala M ehmed Paşa’nın 1605 yazın ­
rad (K uyucu) Paşa ile M ehmed kethü- daki m uvaffakiyetlerine kadar A vustur­
da’vı Estergon’a gönderm ek istediği za­ yalIlar 1601 den beri sulh için pek h a -
man, imparatorun murahhaslarından hişkâr görünmüyor, hattâ imparatorun
bir m ektup gelm işti. Bu m ektupta b e lli- murahhasları m ektuplarında. Türkler
başlı dört madde tek lif ediyorlardı. B u n ­ bakım ından pek yüksek kaçan tek lifler
lar bile ileri sürüyorlardı. Lâkin Estergon,
1 — Sulhe m ugayir olarak zaptolu- Hatvan, V esprem , Vaç gibi yerlerin is­
nan bütüıı arazinin iadesi; 2 — M uhare­ tirdadından başka, bir de Istvan B ocs-
beden m ü tevellit her türlü zararın taz­ kay ile anlaşma vuku bulunca vaziyet
mini; 3 — K anije’nin iadesi; 4 — Tran- değişti. Daha Esztergom ’un istirdadından
silvanya üzerindeki hakkı him ayeden ve m uhasarasına girişilm esinden on on-
feragat edilm esi. beş gün kadar önce Arşidük M athias,
A vusturyalIların bu teklifleri üzerine Baron de Mollard ve Comte A lthan na­
Murad Paşa İmparatorun m urahhasları m ına hareket eden tercüman ve kâtip
Fraıısuva Nadaşdi ile Doktor Pezen’e bir Sezar Gallo (Caesar Gallus) Budin'e g e l­
m ektup (bu uzun m ektubun tercüme bir m iş ve Murad Paşa'nm m em ur ey led i­
sureti Hammer'in D ev let-i O sm aniye Ta- ği Abdi K ethüda v e Budin kadısı ile gö­
rih i’niıı 8 inci cildinin 278 inci sayfasın ­ rüşm eye başlam ıştı. Sezar Gallo Budin'-
da m evcuttur) ile cevap verdi. A vustur­ de iken Esztergom Türkler eline g eçti­
ya murahhasları m üzakerelerin y a p ıla ­ ğinden V iyana’ya döndü. O sırada A r­
cağı E stergon’a geld iyse de veziriaza­ şidük M athias telâşa düşerek sulh m ü­
m ın ölüm ü yüzünden Osmanlı heyeti zakeresi için kat’î m ezuniyet istedi. N ai-
gidem edi. Damad İbrahim Paşa öldük­ m â’ya (C: 1, S: 423) göre; sulhun akdi­
ten sonra sulh m üzakeresine ait sözler n e k at’î karar verilm ezse daha bir çok
tam m ânasiyle unutulm adıysa da m üs- yerlerin elden gideceğini imparatora b il­
bet bri şey de yapılam adı. Zira bunu dirm işti.
takip eden iki sene zarfında, Murad Pa­ Bunun üzerine im parator istenen
şa ile im paratorun m urahhaslarının fa y ­ m ezuniyeti kat’i şekilde tekid e y led iğ in ­
dasız m ektuplaşm alarından başka bir den Sezar Gallo 1605 ekim i sonunda tek­
şey görülm edi. rar B udin’e geldi. Ham mer’e (C: 8, S: 79)
B irinci Ahmed tahta geçtiği zaman, göre; Arşidük M athias, murahhas intihap
yeni hükümdarın cülusunun tebriki için eylediği Mollard ve Althan'a şu talim atı
İstanbul'a bir elçi gönderilm esi lüzum u­ verm işti;

1720
 a) Serdara parlak vaadlar yapılarak
senelik vergiden sarfınazar olunm asına
çalışılm ası;
b) Sulhun, daim a v eya m üm kün o l­
duğu kadar uzun m üddet için temin o-
lunnıası;
c) Mümkün olursa B ocskay’m m ua­
hedeye karıştırılm am ası;
d) Transiiv a n y a 'nıa (Erde!) Maca­
ristan’a aidiyetinin ve E flak’ın bitaraf­
lığının tem in olunm ası.
Sezar Gallo, sulh konuşm alarına h a­
zırlık için 1606 n ın Ocak ayında üçüncü
defa B udin’e geldi. Daha sonra 15 hazi­
randa beşinci defa B udin’e giden Sezar
Gallo, A vusturyalIların Istvan Bocskay
ile aktettikleri V iyana m uahedesini Türk
lere sundu. A yni gün otuz ik i gün de­
vanı edecek bir m ütareke im zalandı. A r­
tık sulhe hayli yaklaşılm ış ve m üzakere­
lerin esas ve şartlarının en önem li nok­
taları azçok tebellür etm iş gibiydi. 1606
senesi yaz m evsim i sulh m üzakeresinin
hazırlıklariyle geçtiğinden iki tarafın
kuvvetleri arasında kayda değer bir çar­
pışma da olm adı. Zâten Sezar G allo’nuıı
bu gaye ile Budin'e gid iş g elişlerin in d ı­
şında Murad Paşa, A li Paşa ve Habil E-
fendi ile Arşidük M athias, Nadâşdi ve
A ithan arasında m üteaddit m ektuplar te ­
ati edildi.
N ihayet iki tarafın murahhasları 20
ekim de sulh m üzakeresi için K om uroın
(K om am ) da buluştular. Ertesi gün m a­
iyetlerinde bin süvari ile bir ince donan­
m aya binerek küçük «Zitva» deresinin
Tuna’ya karıştığı m ahallin karşısm na ve
nehrin sol sahiline çıktılar. Esztergom ile
Komarom arasında ve K o m a ro m 'u n y a ­
kınında bulunan bu yer Z itvatozok (Z sit-
vatorok, Jitvatorok) idi. 1593 ten beri de­
vam eden harbe burada yapılan m üzake­
relerle 11 kasım 1606 da im zalanan m u­
ahede ile son verildi.
M üzakereye katılan Osmanlı heyeti:
Budin beylerbeyi K adı-zâde A li Paşa,
Budin kadısı Habil Efendi, B udin eşra­
fından N asrullah-zâde M ustafa Efendi,
A li Paşa kethüdası Kadim Ahmed (Â -
dem) Efendi’den m ürekkepti. A vusturya
heyeti ise: Komaron v alisi ve topçu ku­
mandanı Baron de M ollard, topçu ku­
mandan m uavini A dolf A ithan, Jorj
Turczo. Nicola Istuanfi, Zigfrid de Col-
1721
lonitz, Fransuva B atyani ve K ristof Er-
dudi’den m üteşekkildi.
Osmanlı tarihinde bir dönüm nok ­
tasının vukuunu tespite yarıyan Z itvato­
rok m uahedesi onyedi maddeden m ürek­
kep oup. bugünkü dile tatbik ettiğim iz
ifadesiyle aynen şöyleydi:
1 — Çasar elçileri pâdişâh hazretle­
rinin m erkezi olan İstanbul’a gidebilecek.
Ötedenberi birbirine nâm e gönderen iki
taraf hükümdarı bundan böyle nâm ele­
rinde oğulun babaya, babanın oğula y a z­
dıkları gibi m uhabbet üzere yazacaklar.
2 — N âm e-i hüm âyunlarda «Roma
Çasarı» diye yazılıp, «kıral» d iye hitap
ediim iyecek.
3 — Barış teessüs edince padişah
h azretlerine tâbi Tatar taifesi ve sair as­
ker Roma Çasarı toprağına zararda bu-
lunm ıyacak.
4 — Her iki taraf, gerek denizden
gerek karadan birbirinin ülkesine zarar
verm iyecek; Macarlara ait topraklar da
dokunulm ıyacak. İspanya kıralı sulh m u­
rad ederse dahi olunm ıyacak.
5 — İki taraf karşılıklı olarak çete­
cilik hareketine mani olacak. Buna rağ­
m en ç e te c ilik fa aliyetin e kalkışanlar o -
lursa, yakalanıp m ahkem e edilm ek su ­
retiyle cezalandırılacak.
6 — Sulh zam anında kalelere teca­
vüz, h ile ile zaptetm e olm ıyacak. H er­
hangi bir şekilde böyle bir hareket vu ­
ku bulursa alınan y e r iade edilecek. Er-
del hâkim i B ocskay’a verilen yerler V i­
yana anlaşm ası gereğince onda kalacak.
7 — Sulhün akdi sırasında iki tara­
fın elinde bulunan esirlerden bedeli te s­
pit edilenler bedelleri ödenmek suretiy­
le, tespit edilem iyenler bedellerinin te s­
pit v e ödenm esiyle tebdil edilecek. S ulh-
ten sonra esir yakalanm ıyacak; y a k a lı-
yanlar olursa iki d ev let de yakalayan
kim seyi cezalandırıp esiri serbest bıra­
kacak.
8 — Tamşvar, Eğri, Bosna ve Kani-
je serhadlerinde barışa zararlı bir hal g ö ­
rülürse buraların valilerin e arz edilecek,
valiler hakkı yerine getirem ezse Budin
valisi cüm lesine başbuğ tanınıp ona baş
vurulacak. A vusturyanın Yanık valisi,
Tuna kaptanları ve H ırvat banları da
ayni şekilde hareket edecek.
9 — Hudutta her iki tarafın elinde
bulunan kaleler tam ir edilecek, fakat
herhangi bir tarafayeniden kale palanka
vapılm ıyacak.
10 — Azam etli padişah hazretlerine,
bu m uahede m ucibince verilm esi karar­
laştırılan iki yiizbin kuruş nakit v e h ed i­
y eler A vusturyanm büyük elçileri ile
götürülecek. P işkeş vasıl olunca padişah
hükümeti bellibaşlı bir sancak beyini e l­
çilik le vazifelendirerek eskisinden daha
ziyade hediye ile A vusturya hüküm da­
rına yollıyacak.
11 -i- Muahede gereğince kararlaş­
tırılan nakit ve hediyeleri A vusturyanm
büyük elçileri İstanbul’a götürüp teslim
edecek.
12 — işbu 1015 recebi gurresinden
m ilâd-ı îsanın 1606 tarihinden itibaren
yirm i yıl m üddetle şimdi giden pişkeş-
ten sonra üç y ıl m üddetle bir şey gön-
derilm ivecek, üç seneden sonra pişkeşin
m iktar ve cinsi tayin olunm ıyacak; on­
dan sonra gönderilen şey İstanbul’a var-
dikta, padişah hüküm eti belli başlı a-
dam larından birini Koma çasarına lâyık
hediye ile çasara yollıyacak. Bu vade i-
çinde padişah veya imparator v e Macar
kıralı ahirete intikal ederse evlâ d -ı en-
sabı ve akrabası sulhü bo2mayıp devam
ettirecek.
13 — Vaç kalesi tamir ettirilip da­
ha ziyade büyültülm iyecek.
14 — İstanbul’a gelen A vusturya e l­
çilerinin ricaları rcddcdilm iyecek,
15 — Eğri’nin fethinden sonra Türk-
Iere itaat edip vergi veren karyeler Türk-
lerde kalacak.
16 — Füiek, Neograd, Seçen karye­
lerinden Eğri, Hatvan, Budin ve Ester­
gon’a itaat eden karyeler Türklere itaat
ve vergi verm ede devam edecekler.
17 — Estergon A vusturya işgaline
düştüğü zaman bu kale3?e itaat edip v er­
gi verenler bundan sonra da vergilerini
OsmanlIlara verecek. Hudut boylarında
bulunan karyeler eskiden hangi tarafa
vergi verm ekteyse yine ayni tarafa bağ­
lı kalıp vergisini ödiyecek. Kanije fe t­
hinden sonra Türklere itaat eden karye­
lerdeki nizalı kısım Türklerin tayin e-
Zitvatorok m uahedesinin en Önemli
1722
h ususiyeti, Osmanlı üstünlüğünün sona
decekleri kom isyonun m ahallinde yap a­
cağı tetkikle hallonulacak.
Muahedenin tahlili
erdiğini gösteren bir vesika olm asıdır.
M uahedeye yeknazarda bakılınca Osm an-
lı devletinin arazi kazancı bile tem in e t­
tiği görülürse de, bu halin, muahedenin
umumi havası v e bilhassa eski ile m u­
kayesesi karşısında ehem m iyet arzetm e-
diği derhal anlaşılır. Zitvatorok m uahe­
desi ile Osmanlı d evleti: A vusturya ida­
resindeki Macar topraklarına karşılık
A vusturyadan aldığı y ıllık 30 bin altun-
dan vazgeçm iştir. B öylece yıllık 30 bin
altun vergiden olduğu gibi, bu paraların
alınm asına v esile teşkil eden Macar top­
raklarında hak iddia ekm ekten de vaz­
geçm iş demektir. M uahede m etninde
zikredildiği üzere, A vusturyadan bir d e­
faya mahsus olmak üzere 200 bin kuruş
(o zamanın kuruşu duka al tununun 2/3
ne m üsavi kıym ette idi) alınması da, Os­
manlI üstünlüğünün artık devam lı ola-
m ıyacağının ayrı bir delilidir. Zitvatorok
m uahedesine kadar padişah ile ayni d e­
recede addedilm eyen A vusturya hüküm ­
darına bundan böyle, imparator m ana­
sına «Çasar» diye hitap edileceğinin ka­
bulü; A vusturya hüküm darının padişah
derecesinde tutuluşunun v e dolayısiyle
Osmanlı hüküm darının kendisine denk
bir hükümdarın varlığını kabul ile. un­
van yönünden de onun karşısında üstün­
lük davasından vazgeçtiğini gösterir.
M uahedenin altıncı maddesi içine
B ocskay’ın V iyana m uahedesinin sokuş-
turulması, ilerde A vusturyanm Erdel ü -
zerinde hak iddiasına kapı açması y ö ­
nünden hiç de iy i olm am ıştır. Naimâ
(C: 1, S: 456) daki ifad eyle 6 ıncı m ad­
de aynen şöyledir: «Altıncı şart budur
ki: Bu sulh içinde k a l’a uğrulanm aya ve
döğülm eye v e h ile ile alınm aya ve bir
tarik ile alunursa red oluna v e Boçkayı
hâkim e verilen kal'alar B eç’te bitürüldü-
ğü üzre anda kala». Buradaki son cümle
V iyana m uahedesinin O sm anlılar tara­
fından kabul edildiği şeklinde tefsir o-
lunmuştur.
 1603-1612 O SM A N U -ÎR A N HARBÎ
1578-1590 seneleri arasında cereyan
eden harp neticesinde İranlılar Osman­
lIla ra geniş topraklar ierketm ek zorun­
da kalm ıştı. Bu harbe nihayet veren 1590
Ferhad Paşa sulhu (İstanbul m uahede­
si) imzalandığı zaman, S a fev î sü lâlesi­
nin en m eşhur hüküm darlarından olan
ve İranlIların «Büyük» unvanını verdik­
leri Şah Abbas tahta geçeli üç sene 0-
luyorüu.
Şah Abbas OsmanlIlarla anlaşmak
zorunda kaldığı sırada doğuda Özbek
ham tarafından da sıkıştırılm aktaydı, iki
cephede muharebe etm ek m ecburiyetin­
den başka, askerî bakım dan m ühim bir
hamle yapmadan, elden giden top rak lan -
m hem ence istirdat edem iyeceğinı anla­
dığından sulîıe yanaşm ıştı. İranlıları Os­
m a n l I l a r a geniş topraklar terkine m ec­
bur bırakan en büyük -âmil Osmanlı or­
dusunun teknik ve teşkilâtça üstünlüğü
idi-
Şah Abbas. OsmanlIlarla Ferhad Pa­
şa sulhunu im zahyarak gen iş toprakla­
rın kaybm a rıza gösterm ekle beraber
buraları istirdat işini asla aklından çı­
kakmış değildi. M em leketinin o zaman­
daki durumunu, Osmanlı ordusunun üs­
tünlük âm illerini iyice kavram ış oldu­
ğundan, sulhu m üteakip bütün dikkatini
bu m eseleye bir çare bulm aya hasret­
miştir. O aralık îngilizlerin de ticaretle­
rini geliştirm ek gayesiyle, İran’a karşı
alâka gösterm eleri, siyasi yönden Şah
A bbas’m işine yaram ıştı.
Şah Abbas evvelâ bütün gayretini
kuvvetli bir ordu m aydana getirm eye
hasretli. OsmanlIlardaki yeniçerileri tak-
Iiden bir sın ıf asker teşk il etti. Ermeni
ve Gürcüleri m üslüm an etm ek suretiyle
kurduğu bu asker sınıfına türkçe bir i-
sim vererek «Tüfenkci» dedi. D evlet hâ­
zinesinden maaş alan bu iy i tensik ed il­
miş askerlerin harp âletleri, isim lerinden
de anlaşılacağı üzere tüfenkti. Bu asker
sınıfı ihdas edilip teşkilâtlandırılm caya
kadar İran ordusunda tüfenk az m iktar­
da kullanılırdı, Tüfenklerin m iktarı ço­
ğaltılıp Avrupa ve OsmanlIlardaki gibi
iyi topçu kuvvetleri m eydana getirildi.
A teşli silâhlara ehem m iyet veren. Şalı
Abbas bir de «Şah-seven» adını verdiği
bir hassa ordusu kurdu.
Şah Abbas ordusunu teşkilâtlandırıp
kuvvetlendirirken İngilizler de doğuda
ticaretlerine saha arıyorlardı. 1598 de İ-
rana gelm iş olaıı Esseks kontunun adam­
larından A ntony S h erley adındaki İngi­
liz kısa zamanda Şah A bbas üzerinde iyi
tesir uyandırm aya m uvaffak oldu. Sher­
ley bu tesirden faydalanarak Şaha iki
teklifte bulundu. Bunun birincisi, hıris-
tiyan kırallarının Türk iy ey e karşı hazır­
lam akta oldukları ittifaka girmek; İkin­
cisi de İngiltere ile ticari m ünasebetler
tesis eylem ek. Şah A bbas bunların ik i­
sine de m uvafakat gösterdi. S h erley 1600
da A vrupaya dönerken şahtan Papaya,
Alm an imparatoruna, Ingiliz k ıraliçesi-
ne, Fransa ve Lehistan kırallan ile V e­
nedik cumhurreisi ve Saksonya büyük
dukasına yazılm ış m ektuplar getirdi. 31
aralık 1600 da ise «Doğu H int m em le­
ketleri Londra kumpanyası» k ırsliçe E-
lizabeth'teıı ferm anını aldı.
Şah A bbas’ın Avrupa d evletleriyle
alâkası yalnızca A ntony Sherley vasıta­
sıyla yollanan m ektuplara münhasır
kalmadı, İrandan A vrupaya mühim sefa­
ret heyetleri gönderildi. Dahilde ordunun
İslah v e tanzimi, hariçte ittifaklar tesi­
sine uğraşılm asında gözetilen en mühim
hedef, OsmanlIlardan intikam almak i-
şiyîe ilgiliydi. Şah Abbas böyle hazırlık­
lar yaparken Avrupa zâten boğdurmu­
yordu. İki asırdan beri Türk kudreti
karşısında m ütem adiyen gerilem iş olan
A vrupada zâten Türk düşm anlığı yerle­
şik bir hal alm ıştı. Türkiyenin doğusun­
da kendilerine bir m ü ttefik bulm ak on­
ların da fevkalâde işine geliyordu. Onun
için 1602 yılında ispanya ve Portekiz
kıralı Filip ile Alm an imparatorunun
OsmanLıIar aleyhine ittifak için gönder­
diği h a y etlerle k olaylıkla anlaştı.
Şah Abbas’m Osman Iılara karşı
Siyaseti
Ferhad Paşa sulhünüh im zasını ta­
kip eden sekiz ilâ on senelik müddet
torluğuna karşı düşm anlık ifade edecek
bir harekette bulunmadı. Bu devrede,
takip ediien siyasete, sinsice dost görün­
m e siyaseti denilebilir. OsmanlIlara kar­
şı hasım bir tavır takm mamakla bera­
ber, kuvvet gösterisi yapm aktan da geri
kalm am ıştı. Meselâ Üçüncü M ehmed’in
culûsunu tebrik için İstanbul’a gelen li­
ran elçisi Zülfikâr, aynı zamanda Şah
Abbas'm Özbek hükümdarı Abdullah
Han’a karşı kazandığı zaferi tebliğe
(H am m cr C: 1, S: 210) de memurdu. î-
ran’ın Erdebil valisi olan Zülfikâr Han
İstanbul’a 1596 yılın ın sonlarına doğru
gelm işti. Üçüncü Mehmed Haçova zafe­
rinden sonra İstanbul’a döndüğü gün
Z ülfikâr Han da bütün m aiyeti e r k in iy ­
le birlikte Fatih camii civarındaki sara­
yın ın Ön kısmında padişahı istikbal m e­
rasim inde bulunmuştu. İran elçisinin o
günkü kıyafetinin seleflerinin k ıy a feti­
n e benzem ediğini kaydeden m üellifler,
Z ülfikâr H an’ın ipekli ve çizgili bir ku­
m aştan yapılm ış elm as ve kuş tü yleriy­
le süslü, eski İran hükümdarlarının res­
mi m erasim de giyindikleri serpuşa ben­
zer bir serpuş giyinm iş olduğunu ve bu
haliyle nazarı dikkati celbettiğini söy­
lerler. Padişahın İstanbul’a m u vasalatın­
dan bir m üddet sonra sadrazam Damad
İbrahim Paşa tarafından kabul edilen
İran elçisi ile sadrazam arasında güzel
ve dostane konuşm a cereyan etm iştir.
Bu konuşm ada sadrazam elçiye:
— Şah Abbas da ceddi Şah Tahmasp
gibi ilim muhibbi midir?
D iye sormuş, Zülfikâr’ın «evet» c e ­
vabını verm esi üzerine:
— B aşlıca hangi ilim ile meşguldür?
Şeklindeki ikinci sualini te\’cih e t­
miş, o da:
— Fıkıh,
Cevabını verince, Damad İbrahim
Paşa:
— Filhakika devletlerin en sağlam
tem eli adalettir.
D em iş ve bu cüm leleri müteakip
konuşm a, ilim ve m edeniyet mevzuunda
bir m iktar daha devam etm iştir.
A slen bir Türk aşireti halkından o -
lan İran elçisi bir kaç gün sonra yin e
elli kişilik m aiyetiyle birlikte padişah
tarafından kabul olunm uştur. Bu kabul
sırasında Sultan üçüncü M ehmed,/ İs­
tanbul’da rehin bulunan İran şehzâdesi
Haydar Mirza’nın ölüm ünden duyduğu
1724
teessürü bildirdi. A yrıca Eğri fethi ile
Haçova zaferi kendisine tebliğ edildi.
1599 senesinde İstanbul’a Kara Han
adında başka bir İran elçisi geldi. Şah
Abbas bu elçiyi gönderdiği zaman, daha
açık şek ild e bir kuvvet gösterisi yapm ak
istercesine Kara Han’a talim at verm işti.
İran elçisinin padişahı zayaretiniıı esas
sebebi Ö zbeklere karşı kazanılan m u ­
vaffakiyetin tebliği idi.
Semerkand ve Buhara hükümdarı i-
kinci Abdullah Han’ın 1598 de ölümü
üzerine yerine geçen Abdülmüm in Han'
ın da bir k2ç aylık hüküm darlığı m ü te­
akip bir isyan neticesinde öldürülm esi
üzerine çıkan karışıklıklardan istifade
eden Şah Abbas Horasan’ı işgâl etm işti.
İşte, elçi Kara Han bu m uvaffaki­
yeti Osmanlı padişahına bildirm ekle v a ­
zifeliyd i. E lçilik h eyeti arasında, İstan­
bul’da vefat etm iş olan Şehzâde Haydar
Mirza’nın babası Harnza Mirza’nın tayası
«Gülter» adında bir kadın da vardı. H ay­
dar M irza’nm kızını görm ek üzere g e l­
miş olan bu kadın üçü n cü M ehmed’in an­
nesi S afiye S ultaıı’a da kıym ettar h ed i­
yeler getirm işti. Gülter hanım sarayın
harem kısmında iy i bir şekilde m isafir
ed ild i.
Elçi Kara Han, padişah tarafından
kabul edildiği zaman, Şah A bbas’ın Öz-
beklerden zaptetm iş olduğu yirm i dört
şehrin anahtarlarını altun. ve güm üş ta­
baklar içinde padişaha takdim etti.
Ş a h A b b a s’ın te c a v ü z e Iıa z ırla n ışı
Şah Abbas, onaltıncı asrın son se ­
neleri kapanırken artık kakiki n iyetleri­
ni açığa vuracak zam anın geldiğine ka­
naat getirm işti. Yeni bir ordu kurmuş,
ateşli silâhları çoğaltm ış, Avrupa ile te­
masa geçerek kendisine m üzahir d ev let­
ler bulm uştu. A rtık kuvvetine de g ü v e­
nebilecek durumdaydı.
Şah Abbas'ı en n ih ayet harekete
sevkeden asıl âmil, mühim Avrupa d e v ­
leti hükümdarlarına gönderdiği m ektup­
ların neticelerinden ziyade, son seneler­
de, OsmanlIların A vusturya karşısında
kaybettiği gerilem e idi. A vusturya har­
bi Osmanlı ordusunu bir h ayli yıp rat­
tıktan başka, İdarî bozukluklar, bir k ı­
sım serdarların ehliyetsizlikleri, yüksek
devlet erkânı arasında m evcut olan bir­
birinin aleyhinde çalışm a ve geçim sizlik
hâdiseleri. Şah A bbas için iyi bir fırsat-
tı.
T eşkilât bahsinde esaslı şekilde be­
lirttiğim iz veçhile, Osmanlı idare ve teş­
kilâtındaki bozukluk sadece d evlet m er­
kezine m ünhasır olm ayıp, kadem e kade­
me aşağılara doğru inm ekteydi. İşte bu
neviden bir hadise O sm anlı-İran harbi­
nin bağlamasına vesile teşk il eyledi.
H a rb in b a şla m a sı v e T e b r iz ’in
d ü şm e si
1578-1590 fütûhatm m kısa zamanda
elden gitm esine yol açan bu defaki İran
harbi, ne yazık ki.Tebriz m üdafaasında
bulunan Osmanlı askerinin kötü hare­
ketinden çıktı. D isiplinleri bozuk olan
Tebriz yeniçerileri ve oradaki diğer ç e ­
şit askerler, sanki oranın muhafaza ve
inzibatına m em ur değillerm iş gib i halka
zulm etm eye ve m allarını soym aya başla­
dılar. Önce halk tabakasına karşı tatbik
ettikleri bu kötü hareketlerini o m ın tı­
kanın ümerasına da teşm il eylediler.
Müverrih Naimâ (C: 1, S; 341) mu; A l-
laiı korkusunu, padişah emrini zih in le­
rinden çıkararak soygun yaptıklarını be­
lirttiği bu muhafız askerler n ih ayet Kürt
beylerinden Gazi B eye de m usallat old u ­
lar. Eskiden beri Türkiere itaat eden Şah
Kuli evlâdından Selm as hâkim i Gazi B ey
bu v a ziy et karşısında OsmanlIların itaa-
tmdan çıktı. Şah Abbas'a m ektup yaza­
rak him ayesini rica etti.
Bunun üzerine, Osmanlı padişahının
gevşekliğini, d ev let idaresindeki bozuk­
lukları bilen. A vusturya harbi v e bilhas­
sa Celâli isyanlarının te v lit ettiği za fi­
y eti göz önünde bulunduran Şah Abbas
Gazi B eyin ilticasını, OsmanlIlara karşı
vaziyet alm ak için bir fırsat telâkki etti.
Ve Gazi B eye taç, kılıç ve kem er gön­
derdi- Şah A bbas’m Gazi B ey ’e karşı a-
lâkası bu kadarlıkla kalm adığı gibi, a y ­
rıca işlenen hata da bu kadarlıkla b it­
medi.
Şah Abbas’m alâka v e him ayesine
mazhar olan Gazi Bey, K arnıyarık ad ın ­
daki kalesine çekildi. Gazi B ey burada
rahat bırakılm adı. Tebriz beylerbeyi
Zencirkıran A li Paşa kendi ey âleti as­
kerlerinden başka N ahcıvan b eylerb eyin ­
den de k uvvet alarak K arnıyarık k alesi­
ni kuşattı. Gazi bey ise bir haftalık m u­
kavem eti m üteakip kurtuluş ümidi kal­
madığını görünce surlardan atlıyarak
kaçıp Şah A bbas’m yan ın a gitti.
Halk tarafından «Lala Paşa» diye de
anılan Tebriz Valisi Ali Paşa Karnıya-
rık’ın düşm esini müteakip, bir hafta ka­
dar kale işleriyle m eşgul oldu, sonra da
Tebriz'e gitm ek üzere y o la koyuldu.
Bu işler olurken Şah Abbas, Kaz-
vin'den sonra merkez edinm iş olduğu İs­
fahan'dan ayrılm ış ve m aiyetindeki biı
kaç bin süvari ile Tebri2 yolunu tutm uş­
tu. Kendisi harekete geçerken Erdebil
valisi Zülfikâr Han’a haber göndermiş
bulunduğundan, o da yolda kendisine
m ülâki olm uştu.
B irdenbire harekete geçip kuzeye
doğru sür’atle ilerleyen S afevî ordusu
doğruca Tebriz önüne geldi. Ş eh ir halkı
yen içeri zulm ünden bıkm ış olduğundan
Şahın ordusunu heyecanla karşıladı.
Tebriz’de m evcut asker derhal kaleye
çekildi. (26 eylü l 1803). Bu arada ele g e­
çenler derhal öldürüldü. O arada Osman­
lIlara kız verm iş Kızılbaş kaynatalardan
sünni dam atlarını kendi elleriyle öldü­
renler bile görüldü.
Tebriz kalesine çekilen asker pek
ehem m iyetli m iktarda olmadığından,
bunların, fazla zahm et çekilm eden aite-
d ilebileceğini düşünen Şah Abbas, önce,
K arnıyarık seferinden dönen A li Paşa’y ı
karşılam ak istedi. Zencirkıran A li Pa­
şa S û fivan ’a gelirken onun da bu tara­
fa ilerlediğini duym uş, fakat askerleri­
nin m aneviyâtını bozmamak için onlara
duyurmam ıştı. Sûfiyan’a geldiği sırada
Şah ordusunun öncüsü olan Zülfikâr
han birdenbire hücuma geçtiğinden Ali
Paşa toplarını kullanm aya fırsat bula­
madı. Z ülfikâr Han âni hücumu ile şaş­
k ınlığa yol açtığı sırada Şahın em rinde­
ki kuvvetlerin tamamı muharebe vaziye­
ti aldı. Naim â’y a (C; 1, S: 344) göre;
S û fiyan ’da çarpışan İran kuvvetlerinin
m iktarı onbeşbin kişi idi. Osmanlı k u v­
vetleri ise, bizim tarihlere nazaran 1500
v eya 2000, Batı kaynaklarına nazaran 5
bin kişiydi. 29 eylü l 1603 tarihinde cere­
yan eden Sûfiyan m uharebesinde Os-
marilı kuvvetleri çok iy i çarpışmasına
rağmen sayılarının azlığı yüzünden m ağ­
lup oldu; askerlerin çok büyük kısm ı şe ­
h it düştü; şehitlere N ahcivan beylerbeyi
Mahmud Paşa ve A hıska beylerbeyi Ha­
lil P aşalar da dahildi. Fevkalâde şeca-
atla çarpışan Tebriz beylerbeyi Zencir-
kıran A li Paşa da esir düştü. Şah A b-
bas bile Ali Paşa’m n kahramanca çar­
pışm asını takdir etti. Osmanlı asker ve
kum andanlarının şecaati sadece A li Pa-
şa’ya da m ünhasır değildi; Kaburgası
kalın namında birisi o kadar gayretle
m uharebe etm işti ki bizzat kendisinin
öldürdüğü İran askerinin sayısı altmışı
(N aim â C: 1, S: 346) bulm uştu.
Şah Abbas, Sufaniyan’da bu m uvaf­
fakiyeti kazanınca derhal Tebriz’e d önüp
kalesini kuşattı, tranlıların Tebriz m u­
hasarası yirm i gün sürdü. Kaledeki m ü-
dafilerin m iktarı az olm akla beraber m u­
hasara epeyce uzayabilirdi. Bu işi bir
an önce bitirm ek isteyen İranlılar, bir
taraftan kaleyi sıkıştırırken bir taraftan
da m üdafilerin m aneviyatını bozmaya
v e nihayet onları kandırm aya çalıştılar.
Bu cüm leden olarak; önce, padişahtan
im dat gelm esinin im kânsız olduğunu,
b in aenaleyh kaJenin e n in d e sonunda dü­
şeceğini; o zaman kan dökülm esine se ­
bep oldukları için hepsinin k a tled ilece­
ğini bildirdiler. Bu tehdidin para etm e­
diğini görünce de teslim oldukları tak­
dirde kendilerine bir şey yapılm ayacağı­
nı ifade ettiler. Bu vaziyet karşısında;
sayıları az v e Sûfiyan hâdisesi dolayı-
siy le m aneviyatları bozuk olan m üdafi-
ier vire şartı ile teslim e rıza gösterdiler
(21 ekim 1603).
Osmanlı kaynaklarının acı şekilde
tenkit ile belirttiklerine göre; Şah A b­
bas, vire şartına riayet etm edi. Teslimi
m üteakip erkekleri esir v e şehid, m al­
larını yağm a v e talan, kadınlarını da
fuhşa m ecbur ettirdi. Bu faciaya uğra­
maktan yakasım sıyırm aya çalışan kadı
Ş ey h î Efendi bir gece kaçarak Van yo­
lunu tuttuysa da, arkasından takibe ç ı­
kanlar yakalıyarak öldürdüler.
A zerbaycan’ın bazı kalelerinin
elden gitm esi
Tebriz kalesinin düşüşünü takip e-
den günlerde A zerbaycan’ın bir kısım
kalelesi çabucak eld en gitti. Bu kalelerin
sür'atle kaybında, evv elce buralarda hâ­
1726
kim olup Osmanlı istilâsı üzerine Şah
tarafına geçen kim selerin hayatta o lu ş­
ları ile Celâli isyanları y ü zü n d e n doğu­
daki yerli üm eranın bazılarının Osman­
lI idaresinden soğuyuşların da rolü var­
dı.
Tebriz’in düşm esini m üteakip elden
giden m ühim ce yerler: Ordubad, Çulha,
A lınca, Cüvanşîr, Selm as, Hoy, Maraga
v e nihayet Nahcivan idi.
Aras kıyısındaki kasabalardan olan
Ordubad, m üverrih Naim â’m n (C: 1, S:
349) bir şaki d iye tarif ettiği Kasap H a­
cı adındaki şahıs tarafından zaptedildi.
E vvelce buranın hâkim i olup, Osmanlı
istilâsı üzerine Türklere itaat eden Ka­
sap Hacı bu sırada îranlılara dönmüş ve
Şahın harekete geçm esi üzerine etrafına
topladığı adamlarla eski m erkezine g e lin ­
ce halk sevin çle karşılamıştır. Şehrin bu
şekilde itaatim m üteakip kalesi de bir
iki gün içinde düşmüştür.
Ordubad böyle kolaylıkla elden g i­
derken onun batı tarafında ve y in e Aras
kenarında bulunan Çulha (Culfa) y a da
Çerağ Sultan adında birisi gönderilm iş­
ti. Halk kendisine m üzaheret gösterdi­
ğinden burası da elden gitti. A lınca ve
Cüvanşîr kaleleri de bunlara benzer şe ­
k ild e İran hâkim iyetine girdi.
Pek kısa zamanda İran hâkim iyetine
düşen kalelerde fazla m uhafız bulun­
m adığı gibi, şeci kumandanlar da y o k ­
tu. Bu m ıntıkada en fazla asker R evan’-
da m evcuttu. Revan beylerbeyi Şerif
Mehmed Paşa da iyi bir askerdi. Bu
arada bir taraftan Revan’m m üdafaası
için sür’atle tedbir alırken, bir yandan
da OsmanlIlara döneklik edenleri ceza­
landırm ak fırsatını da arıyordu. N itekim
dönekleri cezalandırm a babında, Ordu-
bad’ı eld e eden Kasap Hacı üzerine H ı­
zır Paşa-zâde Mehmed Paşayı şev k et-
m işti. Beş altı yüz süvari ile birdenbire
Ordubad önünde görünen H ızır P aşa-zâ­
de yaptığı çarpışmada Kasap H acı’y ı ö l­
dürm eye v e başını Revan valisine g e­
tirm eye m uvaffak oldu.
Bu arada N ahcivan'uı tahkim atının
zayıf, surlarının alçak v e hattâ bazı y e r ­
lerde toprakla beraber olduğunu nazarı
itibarS alan Ş e r if Paşa, N ahcivan’ı tah­
liy e ile (2 ekim ) oradaki asker v e top­
ları Revan’a aldı.
 İranlılarm R evan’x muhasara di ki, iki üç yüz kişi ile 20 gün zarfın­
etm eleri da inşaat bitirildi. Yeni kalenin yap ılm a­
sı fikrini veren ve inşaata nezaret eden
şahıs İstanbul’dan gelm iş m üteferrikalar­
Şah A bbas’m N ahcivan ve Revan dan H üseyin Ağa (N aim â C: 1, S: 3S4)
(Ercivan) a hücum edeceği anlaşılınca, idi. in şaat bitince askerin taksim atı y a ­
bir taraftan N alıcivan’daki asker ve top­ pılıp m üdafaaya hazır vaziyete geçildi.
ların Revan’a nakli yapılırken öte yan ­ 30 ekim 1603 (24 cem az iyül evvel
dan da Revan kalesinin tahkim ine çalı­ 1012) de Revan valisin e Ş a h ’taıı bir
şıldı. Erivan şehrine bir fersah m esafe­ m ektup geldi. Şah A bbas bu m ektubun­
de bulunan kalesi, N ahcivan’ınkı kadar
da: Kudretinin büyüklüğüne işaretle,
zayıf v e m üdafaa edilem ez durumda o l­ Tebriz ve Nahcivan'a şür’atle zap tettiği­
m am akla beraber yapılm ası gereken iş ­ ni, bu m uvaffakiyetlerinin iftihar ed ile-
ler vardı. Revan k alesi esas itibariyle üç
istihkâm dan ibaretti, Bunlardan biri A -
ras’a karışan küçük Zengi (Saılga) çayı
kenarındaki «Kal’a -i atik» yani Eski
Kale idi. Yirmi sene önce Ferhad Paşa
tarafından yaptırılm ış olan bu eski k a­
ley e üç ok atım lık m esafede bir de <<Göz­
cü kulesi» denilen kısım vardı, üçüncü
kısım ise N ahcivan’ın tahliyesi üzerine
acele olarak yapıldı. «Kal’a -i cedid» y a ­
ni Yeni kale ism i verilen bu üçüncü k ıs­
mın bir k en an Eski kaleye dayanm ak­
taydı. Beşer yüz zira’ uzunluğunda üç
surdan meydana gel®11 y * kalenin in ­
şasında o derece büyük gayret gösteril­ İran Şâhı Abbas

Bir İran Şahı ve m aiyyeti (M. Louis D u b eu s’nün La Perse adlı eserinden)

1727
 cek kadar mühim olduğunu; R evan’ın
zaptım da şim diden olup bitm iş gibi ka­
bul ettiğini; kışı Gence ve Karabağ’da
geçireceğini söylem ekte ve valiyi itaata
davet eylem ekteydi. Şah Abbas'ın o se ­
nenin k ışım geçireceğini söylediği G en­
ce ve K arabağ henüz OsmanlIların e lin ­
deydi.
Revan valisi Ş erif M ehmed Paşa,
Şahın tefahur ve tehdit dolu m ektubunu
doğruca İstanbul'a gönderdi. A yrıca c i­
var vilâyetlere m ektuplar yazarak, y a r­
dım gö n d erilm esi babında va ziy e ti izah
eyledi, ö t e yandan da Celâli isy a n cıla ­
rını tedible vazifeli serdar Nuh Paşa’daıı
vardım diledi. Nuh Paşa o sırada S ıv a s-
ta (N aim â C; 1, S: 355) bulunuyordu.
Şah A bbas’ın m ektubu Revan’a g e l­
diği günlerde İran ku vvetleri de N ah ci-
van önünde görünmüştü. Şah Abbas,
N ahcivan’a önden Z ülfikâr Han’ı g ön ­
derm iş bulunuyordu. Zülfikâr Han N ah-
civan’da kırk v eya yü/.elli k işilik küçük
bir Osmanlı m üfrezesi buldu. Nahcivan
tahliye edildiği sırada bırakıldığı an la­
şılan bu küçük m üfreze şehir halkının
S afevîleri iltizam ı seb eb iyle tab i’î hiç
bir iş görem edi. Z ülfikâr Han’dan üç gün
sonra N ahcivan’a gelen Şah A bbas bu
Türklere birçok eziyetler ettirdi. Ora­
dan ayrılan Safevî ordusu Revan’a d oğ­
ru ilerledi. İranlılar yolda rastladıkları
Osmanlılar: öldürdükleri gibi m ıntıkanın
sünnî halkına da zulüm den geri kalm a­
dılar.
OsmanlIlara karşı m ücadele bayra­
ğını açm ış olan Şah Abbas her türlü im ­
kândan faydalanm aya bakıyordu. M ese­
lâ, ev v elce Erzincan ile K em ah civarın­
da y o l kesen Anadolu C elâlılerin Serdar
Mahmud ism inde birisi sık ıştığı zaman
İran’a iltica etm iş, Şah da kendisine bir
sancak beyliği verm işti. İşte Revan ö-
nünde ilk defa görünen bu adam oldu.
B aşına topladığı dört beş yüz kişi ile
Revan hisarları civarında göründüğü s ı­
rada (11 ekim 1603) kaleye hücum a d e­
ğil, eski san’atını icra edercesine, o m ın ­
tıkadan Gence’y e giden bir kervana h ü ­
cumu tercih etti. Kervan sahiplerini ö l­
dürerek m allan yağm a ettiği Revan ka­
lesinde duyulunca Şerif Paşa, kendi k et­
hüdası Osman ağayı acele bunun üzeri­
ne şevketti. Sür’atle vak ’a m ahalline y e ­
tişen Osman Ağa, Serdar M ahmud’uıı
1728
k uvvetlerini bozup kendisini de esir e t­
ti. Ş erif Paşa, bunun ve esir edilen otuz
adam ının başlarını kestirip İstanbul’a
yollad ı. Şah Abbas, Serdar M ahmud’uıı
başına gelen leri duyunca N ahcivan’daıı
esir alm an 40 sümıi Türkü idama k a lk ­
tı. Serdar M ahmud’un ölüm ü ile Şah
A bbas’ın Anadolu C elâlilerini tahrike
vasıta kılm aya çalıştığı bir adam orta­
dan kalkm ış oldu.
Serdar Mahmud hâdisesinden bir
kaç gün sonra asıl İran ordusu R evan ö-
nüne ulaştı. İlk gelen ler 6 bin kişi olup,
bunun da üç bin kadarı Gök dolak d en i­
len aşiret halkından ve bir m iktarı da
K ürt beylerinden m üteşekkildi. Bunların
çoğu Osm anlı idaresinde kendilerine
m evki ve vazife verilen şahıslardı. A -
ralarm da esas dikkati çek en şunlardı :
Kürt Gazi B ey v e kardeşi S eyfeddin,
O sm anlılar tarafından kendisine em aret
verilm iş K ürtlerden Mire P aşa-oğlu Ş eyh
Haydar, N ahcivan’ın Türkler tarafından
feth i sırasında ta ltife mazhar olanlardan
A lâaddin B ey, Makû h â k im i M ustafa
B ey, Kürt beylerinden Z eynel B ey,
E leşkirt beyi K ılıç Bey, y in e bir O s-
m anlı sancak beyi olan Ferruhsuz Bey.
Bu k uvvetlerin başında bulunan Şah
A bbas «M uhabbet tepesi» denilen yere
çadırını kurdu (16 kasım 1603).
İran ordusu geld iği gün kale d ışın ­
da kalan R evaıı’m esas şehir kısm ı işg a ­
le uğram ış oldu. Zâten şehir kısm ını m ü­
dafaa için asker ayrılm am ıştı. İlk gün
kaleden çıkan bir m iktar asker İran lIlar­
la m uharebeye tutuştu. Fakat İran tara­
fı ağır bastığından bunlar tekrar kaleye
çekildi. İranlılar takiple ilerlem ek is te ­
diyse de kaleden atılan top a teşiy le kar­
şılaştıklarından gerilem ek zorunda k al­
dılar.
Revan m uhasarası devam ederken
Türk ku vvetleri arada kaleden çık ışlar
yaparak İranlılara zayiat verdiriyordu.
M eselâ, m uhasaranın başlam asından tarn
bir ay sonra kaleden çıkan ikiyüz sü va­
rilik Türk k u vveti G ök-K üm bet denilen
m evkie ilerliyerek İranlılara bir h ayli
zayiat verdirdi. 21 aralık 1603 cum a g ü ­
nü Şah Abbas k aleye bir yürüyüş ya p ­
tırdığı sırada, kuruç yapan dört beş yüz
kişilik Türk k uvveti İranlIlardan ikiyüz
kişi öldürdü, Türklerin zayiatı altı yedi
 kişiyi (Naim â C; 1. S; 362) ancak bu­
luyordu.
Şalı Abbas. m uharebede her kum an­
dalım yaptığı gibi zam an zaman birta­
kım h ilelere de başvurdu. M eselâ bu
cüm leden bir hareket olarak: Revan v a ­
lisi, yardım talep etm ek üzere Erzurum
ve Van valilerine m ektup göııdermişti-
Van'a gitm ekte olan şahıs Şuragil m ev ­
kiinde İraııhlar tarafından yakalandı.
Şah Abbas bu adam ın yanına Molla
Yahşi adındaki mem urunu katarak Re­
van valisine yolladı. Ele geçen rÎektubun
arkasına da: «ittihaz eyled iğin iz tedbir­
leri Cenabu Hak m übarek etsin! B u fa­
sit fikirden vazgeçiniz. Size yardım m u­
haldir. M em leketin bütün halkı bana
m uhalefetten vazgeçerek arz-ı m utavaat
etm işlerdir. M ektubunuzun ele geçm esi
de bunu teyid eder. Bundan sonra m ek­
tup da gönderem ezsiniz; k aleyi teslim ­
den başka selâm et yolu yoktur» diye
yazdı. Revan valisi Ş erif M ehmed Paşa
ise, Şah’ın m ektubunu sükûtla karşılaya­
rak geriye gönderdi. K endisine pâye v er­
dirm eye çalışan Yahşi, hakikati tahrif i-
le; m ektupta şahın mührü ve vezirlerin
imzası bulunm adığından Ş erif P aşa’nın
cevapsız bıraktığını efendisine söyledi.
Bunun üzerine, şahın veziri ve m uhafız
kuvvetleri kum andanı tarafından im za­
lanm ış bir m ektup yollandı. İkinci m ek ­
tupta Şah A bbas, Şerif Paşa’ya derhal
teslim olm ası tehdidinde bulunuyordu.
Ş erif Paşa ise, Şahın tehdidine asla al-
dırm ıyarak şerefli ve cesur kum andan­
lara yakışan şu cevabı verdi: «Kalenin
her taşma bizden b ir baş gitm edikçe, k ı-
zılbaş başlarından da k aleler yap ılm a­
dıkça R evan’ın zaptı m uhaldir». P eçevl’-
nin kavdettiğine göre. Şah Abbas bun­
dan sonra kalenin daha fazla, sık ıştırıl­
m asına çalıştı.
İranlIların tec a v ü z ler in e dair
h aberin İsta n b u l’a g elm e si
İstanbul’da, Şah A bbas’ın tecavüzle­
rine ait ilk haberler, Erzurum m uhafa­
zası için d evlet m erkezinden Trabzon'a
nefyedilm iş otan Saatçi Haşan Paşa île
N ahcivan ve Revan b eylerbeyi Şerif
Paşa’dan g elen m ektuplardan alındı. Bu
m ektuplarda Tebriz’in elden gittiği b il­
diriliyordu.
1729
Osmanlı d evleti, A vusturya harbin­
den kurtulmadan, A nadolu’daki Celâli
isyanları söndü rülem eden m ühim bir
harbe daha girm iş oluyordu. Halbuki
tam bu sırada İstanbul’da buhranlı gün­
ler yaşanm aktaydı, S ad n âzam Yemişçi
Haşan Paşa idam edilm iş, onun yerine
sadrıâzam tayin olunan Yavuz (M alkoç)
A li Paşa henüz M ısır’dan İstanbul’a g e l­
m em işti. M es’ul m evkide gevşek padi­
şah üçü n cü M ehmed ile . sadaret k ay­
m akam lığında m uhteris bir şahıs olan
Kasım Paşa vardı.
Huduttan gelen haberler, acele ka­
rar alınıp, buna göre sü r a tli tedbir itti­
hazını gerektiriyordu. Onun için, hükü­
m et reisi olan sadrıâzamın bulunmadığı
bir toplantıda harb karan alındı. N ai-
m â’nın (C: 1, S: 365) anlattığı veçhile:
«Kasım Paşa çavuşbaşiyı gönderip m üf-
ti ve vüzera v s kazaskerleri davet ve
ak d -i m eclis-i m eşveret» eyledi. D ivan­
da alm an karar padişaha sunulup, onun
tasdikini m üteakip: «Saatej Haşan Paşa
ol canibe serdar ve diled iği m iktar as­
ker ve m ühim m at verilm ek üzere sipeh-
salar ııasb olundu. Ve im dada erişm eleri
i âzı m olan v ilâ y et ve etrafa evâm ir-i fi­
lîy e yazıldı».
îran h lar ile yeni bir harbe karar v e­
rilm esinden kısa bîr m üddet sonra Ü -
çüncü Sultan M ehmed v e fa t ederek, on
dört yaşında bir çocuk olan B irinci A h-
nıed padişah oldu.
R evan’ııı düğmesi
Şah Abbas Revan m uhasarasına şid ­
det verirken Ş erif Paşa da ayni şiddei
ve inatla dayandı. M uhasara başlıyalı
aylar g eçtiği halde hiç bir taraftan y a r­
dım alam adı. N ih ayet İranlılar 28 m ayıs
1604 de Revan kalesinin yeni yapılan
kısm ını zaptettiler. Y eni kale denilen is­
tihkâm ların düştüğü gün vuku bulan İ-
ran um um î hücum unda ik i bin Osmanlı
askeri gehid oldu. Sağ kalanlar eski k a ­
ley e çekildi. Bu arada İranlılar kalenin
suyunu da kesm eye m uvaffak oldular.
Uzun muhasara m uharebeleri sıra­
sında Osm anlı askeri azar azar erimiş,
28 m ayıs hücum u da m ühim bir m ikta­
rını silip süpürmüştü- Harp zâten zah­
m etli geçiyordu; bir de susuzluk derdi
de başlıyacağı sırada, hem ağır rah m et­
lere k a il anam ama. hem de İran propo-
gandasm a kapılm a yüzünden askerlerin
y a n sın ın (N aim â C: 1, S: 385) S a fe v île -
re iltih ak ettikleri görüidü. B unun ü ze­
rine Ş erif Paşa vire ile, yâııi canlarına
dokunulm am ak v e sağ salim çek ilip g it­
m elerin e m üsaade ed ilm ek su retiy le R e-
van ’ı teslim etti (8 haziran 1604). A ltı
a y 23 gün süren kahram anca bir m üda­
faayı m üteakip Revan teslim olurken
m uhasaranın başlangıcında beş a ltı bin
k işiy i bulan k u vvetten Ş e rif P aşa’nın
y anınd a sadece beş yü z asker kalm ıştı.
R evan'm düşm esinde İranlIların, Tebriz
kalesinde eld e ettik leri Osmanlı top ları­
nı buraya naklederek surları tahripte
kullanm alarının hayli rolü olm uştur.
R evan’m teslim in i m üteakip Şah A b ­
bas, Ş erif Paşa ile N ahcivan kadısı Cer-
rah -zâd e’y i huzuruna getirtti. K abulden
önce şahın çadırının önünde bir h ayli
bekletilen Ş erif Paşa v e kadı n ih a y et i-
çeri alındılar. Şah A bbas divan ın ın bir
köşesinde basit bir kaliça üzerine ptur-
m uştu. S ağ tarafında (H am m er C: 8, S:
47), evvelce O sm anlIlarla m ü ttefik olan
G ürcistan P rensi L even d -oğlu A lek san -
dre (L ew an -oğlu A lex a n d re), sol tara­
fında yin e Gürcistan prenslerinden olup
ev v elâ İstanbul’da Y ed ik u le’de h ap sed il­
m iş bulunan Sim on’un oğlu vardı. S i-
m on ’un oğlunun alt tarafında ise O s­
manlI - İran harbinin m üsebbibi Kürt
Gazi B ey bulunuyordu. Ş e r if Paşa, A -
leksandre’n m alt tarafına oturtuldu. Bu
arada Ş ah A bbas, R evan m uharebesine
dair nutuk çekercesine uzun bir k on u ş­
ma yaptı. Sonra kadıya dönerek:
— Sen aklı başında bir kim se old u ­
ğun halde bize itaat edip de, sevaba nail
olm a fırsatın ı niçin kaçırdın?
D iye sordu. K adının buna cevabı:
— Sadakat erbabından olan k im se­
lerin, efen d ilerin in uğruna m al v e can ­
larını fed a etm eleri v a zifeleri ik tiza sın ­
dan olduğu cih etle, hattı hareketim den
dolayı itab olunm ayı beklem ezdim .
Oldu. Şah Abbas, m erdce v e cesurca
konuşan R evan kadısının sözlerini iy i
bir hüküm dara yak ışır şek ild e takdir­
le karşıladı. Bunlara iy i davranan İran
hüküm darı, daha önce esir ed ilm iş olan
ulem ayı; «sizler, kızılbaş taifesin d en b i­
rinin katli yetm iş kâfirin katline b ed el­
1730
dir d iye fetva verdiniz» d iy e işk en ce ile
öldürülm elerini em retm işti.
İran istilâ s ın ın g e n işle m e si
Şalı A bbas R e v a n i aldıktan sonra
istilâ h areketine son verm edi; m üsait
fırsat devam etm ek teyk en istilâ sın ı g e ­
n işletm ey e baktı. Zira, henüz İran is ti­
lâsın ı ön liyecek bir Osm anlı ordusu or­
talarda görünm üyordu. K a leler kendi
m ahdut k u v v etiy le karşı koym aya ça lı­
şıyor; b ölge h alk ı çok defa İranlIlara
taraftarlık ettiği; v ey a h u t da en basit
tarafından İraniılar yak laşır yaklaşm az
O sm anlılara sıkı yardım da bulunm adığı
için, İran istilâsı k o laylık la gelişiyordu.
İraniıların ileri hareketleri Kars ç e v ­
resinden Ş irvan ’a kadar uzandı. İran
k u vvetlerin in , Ş irv a n ’ın m erkezi v a ziy e­
tindeki önem li şehri Şam ahı’y a g irişle­
rinden kısa bir m üddet önce Şirvan v a ­
lisi A laca A tlı Haşan Paşa ölm üştü. O -
ııun ölüm ü, Şirvan v a liliğin d e k en d isi­
n in selefi olan C iğala-zâd e’nin oğlu
M ahmud P aşa’nm ik in ci d efa ayni v a zi­
fe y e tayin i d o la y ısiyle, onun tarafından
zeh irlen m esin e h am led ilm işti. İraniılar
Şirvan m ın tık asın d a istilâların ı g e n işle ­
tirlerken bazı y erlerd e feci hareketlerde
de bulunm uşlardır. M eselâ Ş e y h k öyü ­
nün ahalisini katliam etm işler, çocu k la­
rı da toplıyarak harm anlarda ü zerlerin­
den düğen yürütm ek su retiyle tü yler
ürperten bir işk en ce ile öldürm üşlerdir.
Şah Abbas, T ebriz çevresinde ilk h a ­
rekete g eçtiğ i zam an, eskiden Revan ve
Ş ü regel (Ş u ragil) hâkim i olan «Babır-
lu» oym ağından K a r a -H a n i A rpaçay
boylarına göndererek (K ars tarihi C: 1,
S: 530) buraların h alk ın ı OsmanlIlardan
S a fev îlere çev irm ek le vazifelendirm işti.
K ars kum andanı O sm an B ey bu adamı
m ağlûben kaçırtm ıştı. Fakat R ev a n in
düşm esini m üteakip buradaki ahaliden
40ü ev h alk ın ın serbestçe K ars’a gitm e­
lerin e m üsaade ed ilm iş olm ası K ars h a l­
kının m âııeviyatın ı sarstı. Z âten R ev a n in
düşm esi v e uzun süren m uhasara m üd-
detince buraya yard ım gönderilm em esi
de, bu bölgede m an eviyatın sarsılm asına
azçok tesir etm işti. İşte, v a ziy et b ö y ley -
ken Şah Abbas, Em ir Gune’y i A kçakale
(A ğ ca -k a le) ve K ars’ın m uhasarasına
m em ur etti. Em ir Güne ev v elâ K ars y a ­
kınında ve bu şehrin gü n ey doğusunda
bulunan A kçakale’yi hücum la zaptetti
v e şehıin Ermeni halk ın ı tam am en İsfa­
han’a nakletti. O sırada K ars kum anda­
nı Osman B ey’in d il alm aya gönderdiği
aiaybeyi Kenan, Em ir G ûne’n in eline
düştü. Em ir Güne bu adam ı Tebriz top-
çubaşısının döktüğü bir topun için e k o y ­
durarak h avaya attırdı. Şah Abbas, E -
m ir Gûne’yi o sırada R evan valiliğ in e
tayin edip K ars üzerine bizzat kendisi
yürüdü. 1604 haziranı sonlarında Kars
önüne geldi. 1579 sen esin d e Lala M us­
tafa Paşa taıafır.dan inşa ettirilm iş olan
Kars kalesi h ayli m uhkem di. İyi ve d i­
siplinli şekilde m üdafaa ed ild iği takdir­
de uzun m üddet dayanabilirdi. Lâkin,
m an eviyat bozukluğu v e başsızlık K ars­
ın m ukadderatının tayininde ziyad esiyle
m üessir oldu. Şah A bbas, Kars'ı m üda­
faaya çalışan askerlere: «fazla kan dö­
külm esine sebep olurlarsa, k ale düştüğü
zaman hepsini kılıçtan geçireceği» h ab e­
rini gönderdi. Bu teh d it tesirini göster­
m ekte gecikm edi; zâten azlık olan Kars
m üdafileri teslim oldular. B unun ü zeri­
ne Şahın em riyle K ars’ta m üthiş tahri­
bat yapıldı. B ütün kale kapıları ile bü­
yü k b eylik yapılar, hattâ selâtin camii
bozulup yık ıld ı. B öylece 1579 da m ey d a ­
na getirilm iş olan eserlerin çoğu y ık ıl­
m ış v eya tahrip ed ilm iş oldu. Bu kadar
tahribata rağmen Şah A bbas K ars’ta
pek uzun kalm adı. C iğala-zâd e Sinan
Paşa'ıım Erzurum’a ya k la ştığ ın ı duyan
İranlılar K ars’ı tah liye ile çekildiler. F a­
kat iki aylık İran işga lin in K ars’ta a çtı­
ğı yaranın kapatılm ası kolay olm adı.
Kars k alesi Ş ah A bbas tarafından
m uhasara ve zap tedild iği sırada başka
bir İran kuvveti A hıska üzerine yü rü ­
m üştü. İranlılar, K arakaş Paşa tarafın­
dan kahram anca m üdafaa edilen A h ısk a-
ya girem edi. Haziran a y ı içinde, bu c i­
varda bir kalenin Erm enileri Erzurum
b eylerb eyi S efer P aşa’y a haber göndere­
rek. kadınlarının İranlılar tarafından bir
hana doldurularak taarruz ed ild iğin i b il­
dirdiler. S efer Paşa derhal oraya k u v­
v et sevkederek m ütearız İranlıları ö l­
dürüp başlarım İstanb u l’a gönderdi.
Ciğala-zâde S in an P aşa’nm serdarlığı
Biraz yukarda zikredildiği üzere, İ­
ranlıların sulhu bozarak tecavüze g eç­
tiklerine dair haber İstanbul’a ulaşınca,
sadaret kaym akam ı Kasım P aşa’n m r i­
yasetin d e yapılan d ivan toplantısında S a ­
atçi Haşan P aşa’nın serdarlığm a karar
verilip, buna göre g erek li em ir y a zıl­
m ıştı. Lâkin Osm anlı tarihlerinde, S a ­
atçi Haşan Paşa’nın, doğu serdarı sıfa -
tiy le fa aliyetin e dair m alûm ata rastlan-
m am akta. sadece hicri 1012 sonlarında
kendi v ad esiyle ölm üş olduğu k a y d ed il­
m ektedir. Esasen Saatçi Kasan Paşa’nın
serdarlığm a aair kararın alınm asından
kısa bir m üddet sonra padişah Üçüncü
M ehmed öldüğü, B irinci A hm ed’in cü lû -
sundan bir h afta sonra yen i sadrıâzam
Yavuz (M alkoç) A li Paşa İstanbul’a g e l­
diği, gerek saltanat d eğişik liği, gerekse
Yavuz A li Paşa’n m işlere v a ziy et etm esi
üzerine bir takım tayin v e aziller y a p ıl­
dığından, Saatçi Haşan P aşa’ıım da ölü­
m ü üzerine İran cephesi serdarlığı işi
y en id en ele alındı.
Daha ziyade hocasının ta vsiyeleri ile
h areket eden genç hüküm dar S u ltan A h-
m ed. 2 şubat 1604 de Sadrıâzam Yavuz
A li Paşa’y ı A vusturya cephesi serdarlı-
ğına, 5 şubatta da K aptan-ı derya vezir
C iğala-zâde Sinan P aşa’y ı da İran cep ­
h esi serdarlığm a tayin ettiğ in i bildirdi.
A vusturya harbi bölüm ünde izah e ttiğ i­
m iz veçh ile Yavuz A li Paşa cep h eye g it­
m em ek için bir takım tertip ler düşün­
m esine m ukabil C iğala-zâde 16 m ayıs
1604 (16 zilh icce 1012) de Ü sküdar’a
geçti.
H açova zaferini m üteakip sadrıâzam,
sonra Şam v alisi, ondan sonra da K ap-
ta n -ı derya olan C iğala-zâde Sinan P a­
şa doğu serdarlığm a tayin ed ild iği za­
m an üzerinden K ap tan -ı deryalık alın ­
m am ıştı. C iğala-zâde Ü sküdar’da bir ay
kaldıktan sonra 15 haziran 1604 de h a ­
rekete geçti. Yolu üzerinde rastladığı
C elâli gruplarını da tedip ile Erzurum ’a
y a k la ştığ ı sırada, m eşhur C elâli r e isle ­
rinden D eli Haşan ile beraber çalışm ış
eşk iya reislerinden K arakaş A hm ed m a­
iyetin d ek i adam larıyle itaatin i arzetti-
ğinden ken d isin e Ç ıldır b eylerb eyliğin i
tevcih eyled i. C iğala-zâd e’n in bu hareke­
ti, daha başka celâlilerin de itaatini b il­
d irm elerine sebep oldu.
C iğala-zâde Erzuruma geld iği za­
m an kendisini üç dört bin askerle Erzu­
 rum valisi Köse S efer Paşa k arşılam ış­
tı. Burada kaldığı m üddet zarfında Van
v a lisi A hm ed Paşa da üç dört bin k işiy ­
le g elip serdara m ülâki oldu. B öylece em ­
rindeki askerin m iktarı kabarm akta d e­
vam eden C iğala-zâde 8 kasım 1604 de
K ars’a geld i. Serdar, bu sırada K arakaş
A h m ed ’i ordunun çarhacılığına tayin st-
m iş olduğundan, K ars’ta on gün m ü d ­
d etle onun dönüşünü bekledi. C iğala-zâ­
de K ars’tayken Ş ah A bbas’ın Revan ile
A kçakale arasında korku içinde d o la ştı­
ğı öğrenildi. Bu haberi m üteakip Erzu­
rum b eylerb eyi K öse S efer Paşa, bit
m iktar ask erle önden Şah üzerine y ü rü ­
m esine m üsaade edilm esi ricasında b u ­
lundu. Sür’atle ilerled iği takdirde Ş a h ’ı
esir ed eb ileceğin i (N aim a C: 1, S: 395)
dahi sö yleyen S efer P aşa’y a serdar is te ­
diği m üsaadeyi verm edi. K arakaş A h -
m ed’in dönüşünü m üteakip C iğala-zâde,
Ş ah ın arkasına düştü ama, y etişip ya k a ­
lam ası m üm kün olm adı. Ş a h A bbas ise;
O sm anlı askerinin ilerlem esi üzerine A k ­
çakale ile R evan arasındaki sahadan d oğ­
ruca T ebriz’e gidip orada karar e y le ­
di.
C iğala-zâde S in an Paşa bu sırada
oğlunun vali bulunduğu Ş irvan ’a gitm ek
istedi. L âkin serdarın bu n iyeti k arşı­
sında askerin ileri g elen leri huzuruna
girip:
«— D eryaya sefer etsen ananı gör­
m eğe gidersün, karaya sefer etsen o ğ lu ­
na gidersün! Şah durm ayıp kaçarken b i­
zim arkasından gitm em iz beyhudedür.
T ebriz m uhasarasından da bir şe y ç ık ­
maz; k ış yak laşm ıştır, biz can ib -i Rum'­
da kışlam ak isteriz»
D ediler. C iğala-zâde Sinan Paşa bu
v aziyet k arşısında yum uşak davranarak;
«— Ş ah bizim oklanm ış şikârım ızdır;
onu bu k ış ele geçirm ek bizim edna k â-
rım ızdır; Rum’a gitm ek ten G ence ve
Karabağ ki, n im eti firavandır, kışlak e t ­
m ek evlâdır».
S özleriyle, kışlam ak için K arabağ’ın
A nadolu’dan gü zel yerleri bulunduğunu
b ildird iyse de onları ikna edem edi. N i­
h ayet askerler serdarın çadırını başına
yık ın ca C iğala-zâde Sin an Paşa Şirvan
tarafında kışlam aktan vazgeçti. O sıra­
da Erzurum beylerb eyi S efer Paşa, S i­
vas beylerb eyi A hm ed Paşa v e A laca a t­
lı Haşan Paşa, Şah üzerine akın yapm ak
1732
için m üsaade isted ilerse de C iğala-zâde
Sinan Paşa bunları akma bırakm adı.
V an’ın İranlılar tarafından
muhasarası
Gördüğü sık ı m ukavem et üzerine
Ş irvan ’a g itm ek ten vazgeçen C iğala-zâ­
de Sinan Paşa askeri terhis ile kendisi
yan ın d a kalan az m iktardaki asker ile
kışı V an’da geçirm ek istedi. Onun bu
n iy e ti karşısında tecrübe sahibi ih tiy a r­
lar, bir serdarın hudut üzerinde k ışla ­
m asının doğru olam ıyacağım ; böyle bir
teşebbüsün teh lik e yaratacağını; bu se ­
beple, k ışı H alep veya D iyarbekir’de g e ­
çirm esinin doğru olacağını söylediler.
L âkin inatçı C iğala-zâde Sinan Paşa tec­
rübe sahibi k im selerin ta v siy elerin e a l­
dırış etm iyerek V an’a gitti v e A hm ed
P aşa’y ı oranın b eylerb ey liğ in e tayin e t­
ti. A hm ed Paşa ise o günlerde hastalanıp
serdarın tabibinin tedavisine rağm en
h astalık tan kurtulam ıyarak öldü; onun
ölüm ü üzerine de buranın v a liliğ in i Z en-
cirkıran A li P aşa’y a tevcih etti.
O sm anlı serdarının durumundan h a ­
berdar olan Şah Abbas, derhal fa a liy ete
geçerek V an’ı kuşatm ak isted i. B u gaye
ile evvelâ üm erasından A llahverdi H an’ı
gönderdi, arkasından da acele kendisi
geldi. Şah A bbas Van önüne v a sıl olu n ­
ca C iğala-zâde S in an Paşa yan ın d a b u ­
lunan K ürt askerinin b aşına kum andan
olarak R aziye H atun-zâde M ustafa P a-
şa ’y ı geçirdi. M ustafa Paşa bunlarla
Saha karşı koym ayı tecrübe ettiy se de,
ilk tecrü b eyi m üteakip kale dahiline
çek ilm ek m ecb u riyetind e kaldı.
C iğala-zâde hatasını anladı ama iş
işten geçm işti. Şim di için e düştüğü m u­
hataralı va ziy etten kendi şahsını kur­
tarm anın çaresine bakm aya çalışm ak tay­
dı. Bu g aye ile, ev v elc e İstanbul’da d ef­
terdarlık v e b ey lerb ey lik p â y esiy le tek a-
üd olm uş olan Ş em s Paşa’y ı vezar&t pa­
y e siy le kendi yerin e v e k il bırakıp, bir
gece düşm ana görünm eden Van gölünde
bir g em iy e binip A d ilcevaz’a çık tı. O-
rada durm ayıp A d ilcevaz b eyi Emir
Şah B eyd en b ey g irler alarak sür’atle E r­
zurum yolunu tuttu. İran şahı ise, bir
m üddet sonra serdarın Erzurum ’a g it­
m iş olduğunu öğrendi. Van m uhasarası­
nın ken d isin e b ek led iği n eticey i v erm iy e-
ceğin i anlayınca kırk günden beri d e ­
vam eden m uhasarayı kaldırdı- T ebriz’e
donarken henüz O sm a n lıla n n elinde b u ­
lunan Maku k alesini ku şattıysa da ala­
madı.
U rm iye gölü civarındaki m uharebede
Osm anlı ordusunun bozulm ası
J603 - 1612 O sm anlı - İran harbinin
en önem li m uharebesi 1605 sen esin d e
U rm iye gölünün k u zey tarafında göl
sahiline yak ın bir yerd e cereyan etti.
K ışı Erzurum'da geçirm iş olan C iğala-zâ-
de Sin an Paşa o arada, Şirvaıı v a lisi b u ­
lunan oğlu Mahraud .P a şa y ı D iyarbekir
v a liliğin e tayin etm iş, onun yerin e de
H üseyin Pasa oğlu A hm ed P aşa’y ı gön­
derm işti.
B ir sene Önce m ü sb et hiç bir iş göre­
m em iş olan C iğala-zâde, 1605 yazında
bir h ayli k u v v et toplam ıştı. Şahın. T eb­
riz civarında önem li sayıd a bir ku vvetin
başında bulunduğunu öğren in ce o tara­
fa doğru h arek ete geçti. Osm anlı serda­
rı 5 ey lü ld e U rm iye gölü n ü n kuzey batı
kıyısı yakınındaki S elm a s’a vardığı sı­
rada Şah A bbas da biraz daha kuzeyde
H oy’da idi. A yni gün ik i tarafın ileriy e
gönderdiği öncüler b irb iriy le karşılaştı,
biraz çarpışm ayı m üteak ip îra n ön cü le­
ri geriye çekildi. Üç gün sonra Osmanlı
kuvvetleri H em le d en ilen m ah alle u la ­
şıp, m üteakiben Şeşter (v e y a Ş eb ester)i
geride bırakıp U rm iye gölünün kenarına
kondu. Osm anlı ordusu buraya geld iği
zaman Şah A b b a sin ordusu da OsmanlI­
ların karşısında bulunuyordu.
U rm iye gölü civarındaki m uharebe,
ik i ordunun birbirini karşıdan karşıya
görüşünün ferdası güııü, y â r i 9 eylül
1605 (25 r e b ü l a h ı r 1014) de cereyan e t­
ti. Şah Abbas, U rm iye gö lü civarına g e l­
diği zam an k u vvetlerin i birbirinden ara­
lık lı üç k ısm a ayırm ıştı. Osm anlı ordu­
su bunların birisin i görüp, düşm an ordu­
sunun esas büyük kısm ı zannetm esi v e
bunları ezm ek için K öse S e fe r P aşa’mn
aceleci davranm ası, O sm anlı ordusu, için
m ağlû biyete y o l açan bir âm il oldu.
O sm anlı tarihlerinin kaydına naza­
ran; Erzurum v a lisi K öse S efer Paşa
m eşverete lüzum görm eden v e esaslı bir
tedbir alm adan S ivas v a lisi R aziye-zâde
1733
M ustafa Paşa, T ekeli Paşa, A hm ed Pa­
şa ve biraderini. H aydar P aşa-zâd e A lı
Paşalar da dahil olduğu halde onaltı b e y ­
lerb ey i v e yirm iden fazla sancak beyini
kendine uydurup; serdarın acele etm e­
m esine dair ihtarına aldırm ıyarak düş­
m ana hücum etti. Şah ordusunun grup­
larından biri ile S efer P a şa iu n m uhare­
besi ö ğ ley e kadar devam etti. B u grup
hiicum eden hasına m u k avem et ed em i-
yeceğiııi görünce biraz geriliy erek Z ü lfi-
kâr H an em rindeki ik in ci grupla b irleş­
ti. B öylece üstün O sm anlı k u v v etleri kar­
şısında ezilm ed en kurtuldu ama, ik i
grupun birleşm esinden sonra da bunlar
ik in d iy e kadar ancak dayanabildiler.
Ve n ih a y et m uharebe sahasını terk ile
ricata başladılar. B unun üzerine S efer
Paşa geri çek ilip kaçan grupu takibe
koyuldu. Takip, m uharebe sahasının bir
h a y li uzağına kadar v e sü r a tli bir yü rü ­
y ü şle y ap ıld ı. S efer Paşa tak ip le m e ş­
gu lk en Şah A bbas bir tsp e ü zerin e ç ı­
karak Osmanlı karargâhının askerce te n ­
h alığın ı m üşahede ile kendi m a iy etin d e­
ki gruptan bir alayı bu tarafa şevketti.
Şahın alayı hücum a g eçtiği zam an ser­
darın etrafm da bulunan yen içeri, silâ h -
dar v e sair bir m iktar asker bunları tü -
fenk ateşin e tutarak geriye püskürttü.
Osm anlı karargâhına hücum eden alay
Ş a h in ya n m a döndüğü, zaman S efer
Paşa da fazlaca yorgu n şekilde takipten
dönm ekteydi. Şah bunları görünce m a­
iy etin d ek i dinç askerle derhal hücum a
geçti. O sm anlı ask erin in yorgunluğu v e
karışık hâli şahın çok işin e yaradı v e
zafer kazanm asına âm il oldu. T ek eli P a­
şa, C elâli K araksş Paşa v e Kaçar M eh-
m ed P aşa m a iy etle riy le serdara iltihaka
m u vaffak oldular. D iğer paşalar ise ya
şehid y a esir düştüler. E sirler arasında
yarah va ziy ette Köse S efer Paşa da
vardı. M üverrih N a im â iıın (C: 1, S: 427)
kaydına nazaran; Şah Abbas, S efer P a -
şa ’ya: -¡¡bana m uti ol, m ezhebim i kabul
et, bir yarar yiğ itsin , sana m evk i v e r e ­
yim * diye ita a t v e h izm et tek lifin d e
b ulunduysa da S efer P aşa hakaretle red­
dettiği cih etle idam ını em retti.
O rtalık karardığı zam an şeh id ve
esirler dışında kalan bir h ayli k u vvet
karargâha g eld iler. B unların çoğu Kürt,
aşiret h a lk ı v e celâ li grapundan k im se­
lerdi- K ürt b eyleri vaktin geç olm asına
bakm ayarak serdar ile görüşm ek isted i­
ler. Fakat, rr.aivet erkânından ba2i k im ­
seler serdarın yorgun olduğunu, şim di
huzurunun bozulm am asını söyled iler. Bu
sözler karşısında bazıları, serdar firar
etm iş d iyerek (N aim â C: 1, S: 428), b a­
zıları onların gid işin d en korkuya d ü şe­
rek ordugâhı terkettiler. B öylece ordugâ­
hı terkeden kürtlerden sonra panik h a­
vası hem en hem en ordunun tam am ına
yakın derecede büyük k ısm ın a sirayet
etti. K ürtler çadırlarını söküp ayrılırk en
C elâli K arakaş Paşa da h a y li y ek û n tu ­
tan taraftarlariyle ordugâhtan ayrılıp
Van yolunu tutm uştu.
E rtesi gün sab ah leyin C iğala-zâde
ordugâhta kalan askeri etrafın a toplayıp
bunlara bir düzen verm ek isted i. O s ı­
rada İranlılar Osm anlı ordugâhında olup
b itenlerden haberdar olm adıklarından
m uharebeye hazır bulunm ak için m ev k i-
lerinden biraz ileriy e çıktılar. Bu arada
Van b eylerb eyi K arakaş M ehm ed Paşa:
«Ne durursunuz? kızılbaş g eld i, to p la n
aldı sedası geliyor* d iy e ortalığı v e lv e ­
ley e vererek ey a leti askeri ile orayı ter-
ketti. Onu gören başkaları da ayni ş e ­
kild e davrandı. B öylece, bazı tarihçiler
tarafından yüzbine yakın tahm in edilen
Osm anlı ordusundan, serdarın yanında
iki bin k işilik kapıkulu askerinden b a ş­
ka kim se kalm adı. Bu v a ziy e t k arşısın ­
da, N aim â (C: 1. S: 428) m n d iliy le: «pi­
yadeleri d evelere bindürüp cüm le hazine
ve ordu ve toplar yerin d e kalup m in ba-
ad ol m ahalde durmak m ünasip olm am a­
ğın onlar dahi Van tarafına m üteveccih
oldular».
Ciğala-zâde’niıı C anbolad-oğhı’nu
idam ettirm esi
C elali K arakaş Paşa ordugâhı ter-
kedip V an’a gidince m eşhur C elâli reis­
lerinden olup kendisine H alep v a liliğ i
verilm iş olan v e orduya iltih a k etm ek
üzere gelen Can bo la f-o ğ lu H üseyin P a­
şa ile karşılaştı. Harp sahasından d önen­
ler, ona, serdarın bozguna uğrayıp k aç­
tığın ı bildirdiler. C anbolat-oğlu bu h a ­
ber üzerine ricata teşeb b ü s e ttiy se de
serdarın, kaçm asının doğru olm adığını
bilâhara öğrenince derhal g eriy e dönüp
V an’a geldi. H âttâ, gayri m untazam şe ­
1734
kild e m uharebe sahasından dönen ask e­
re civarın K ürt eşk ıyasın ın zarar verm e­
m esi için boğazları tutup g elen askeri
yanında toplıyarak bunların düzene g ir­
m elerin e âm il olm ak istedi.
Serdar C iğala-zâde V an’a g eld iği za­
m an C anbolat-oğlu Hüseyin Paşa, d a ğ ı­
lan askerin bir k ısm ını toplam adaki hiz­
m etin e m ukabil takdir v e ta ltif b ek ler­
ken, um duğunun tam tersi b ir v a ziy etle
k arşılaştı. C iğala-zâde S in an P aşa, or­
duya iltih a k ta gecik m iş olan C aııbolat-
oğ lu ’nu hizm ete gelm ed iği töh m etiyle
derhal idam ettirdi.
D oğu serd arlısın d a beceriksizlik ör­
neği veren C iğala-zâd e’nin bu hareketi
büyük bir hata idi. Zira, Can bol a t-o ğ lu ’-
nuıı öldürülm esi üzerine 30 bin k işiy i
bulan adam ları derhal Van’ı terk ed erek
H a lep ’e g ittiler v e onun kardeşleri olan
A li v e H ızır B eylerin etrafında toplana­
rak C elâliliğe şid d etle devam ettiler.
B ö y lece C iğala-zâde Sinan Paşa, H aço-
va harbini m üteakip işled iğ i büyük h a­
taya bir İkincisini daha ek lem iş oldu.
H er iki h atası da A nadolu’da pek çok
insanın kan;mr, akm ası gib i feci, A n a ­
dolu T ürklüğü için iç sızlatıcı n eticeler
verdi.
C iğala-zâde, 2 aralık 1605 te D iyar -
bekir’e geldi. Son m ağlû b iyet v e askerin
firarının y arattığı üzüntü v e kahırdan
d olayı, bazılarına göre de zeh ir içm ek
su retiyle k ısa bir m üddet sonra öldü.
N asulı ve Lala Mehmed Paşaların
Serdar tayin edilm eleri
Doğu serdarı C iğala-zâde S ın an P a-
şa’m n U rm iye gölü civarındaki m a ğ lu ­
b iy et ve m üteakiben D iyarbekir’de ö lü ­
m üne dair hab er İstanbul’a u laşın ca, o
sırada B elgrad ’da bulunan Veziriazam
Lala M ehmed Paşa İstanbul’a çağrıldı.
V eziriazam bu m aksatla y a zıla n h a tt-ı
hum ayunda:
«Gerektir ki bu canibe gelüp şark
seferin e varasın, eğer im tina edersen v e -
za ret-i sân iye ü e B elgrad’da oturup ha-
tem -i sadareti bu canibe gönderesin» d e ­
n ilm ek teyd i. A vu stu rya cephesinin m u ­
vaffak kum andanı Lala M ehm ed Paşa
bu acayip olduğu derecede m ânâsız ve
sert em ri alınca, İstan b u l’a gitm ek üzere
13 ocak 1606 da B elgrad ’dan h a rek et ile
Mart ortalarında hük ü m et m erk ezin e v a ­
sıl oldu.
Şim d iye kadar kum andanlıkta e h li­
yetin i îsbat etm iş b ulunan Lala M ehm ed
Paşa, gergi doğuda da başarı kazanabi­
lir ve C iğala-zâde’n in hataları b içim in ­
de hata işlem ezdi. L âkin henüz A v u s­
turya cephesinde suîh tem in ed ilm em işti.
Senelerden beri o tarafta çalışan Lala
M ehmed P aşa cephenin bütün h u su si­
y etlerin e vak ıftı. A yrıca son m u v a ffa k i­
yetlerin i m üteakip sulh zem ini d e hazır­
lam ıştı. B inaenaleyh, A v u stu ry a cep h e­
si tasfiye ed ilm ed en L ala M ehm ed F a-
şa’nın. İran cephesine ta y in ed ilm esi bü­
yü k bir hata idi.
L ala M ehmed Paşa İstanbul'a gelin ­
ce bu hakikati padişah v e sair erkâna
anlatm aya çalıştı. O aralık, b ir kısım
erkân, veziri âzam m m erkezde kalm ası,
h er iki cepheye de vezirlerd en serdarlar
gönderilm esi fikrini m üdafaa etm ekte,
bazıları da doğudaki m ağ lû b iy etin seb e­
bini serdarın .m ühr-ü h u m ayu n a sahip
olm am asına a tfetm ek teyd i. B öyle düşü­
nenlere karşı, N aim â (C: 1, S: 441) m ıı
ifadesiyle: «Eğer C iğala-zâd e’nin inhjzâ-
mı sah ib -i hatem olm adığına h a m io lu -
nursa, bu m ülâhaza bi m ânadır. Geçm iş
senelerde n ice v ü zera -i m anend M usta­
fa P aşa v e Ferlıad P aşa sa h ib -i m ü h r de­
ğ iller iken y in e n ice fü tü h a t-ı c e lile ve
gazavat-ı cem ile vü cu d a getirm işlerdir.
C iğala-zâde’n in inhizarm k en d ünün ta-
m aı v e su -î tedbİrindendir. H ususa v a -
cibül istim al olan K ürt ta ifeleri kendü-
den n efret etm ekle, onlar dahi im d at v e
ittih ad etm eyüp yan verdiler» d iyen ler
vardı. B u m ütalea d o la y ısiy le, n ih a y et
doğu cephesine N asuh P aşa’n ın batı cep­
h esine de Murad P aşa’nm serdar tayin
ed ilm esin e karar verild i.
N asuh Paşa doğu serd arlığın a g e ti­
rilirken, kendisinin Kürt b eylerin d en
M ir Ş eref’in dam adı oluşu gözönüne a lı­
narak, k ü tlerle k olay an laşıp on ları ita -
atta tutacağı düşünüldü. Bağdad v a liliğ i
Ve doğu ordusu serdarlığına dair h a tt-ı
hum âyum m yazıl m asiy le N asuh P aşa’ııın
serdarlığı k a file ş ti. A y n i zam anda R um e­
li b erylerbeyi Murad P a şa ’m n da A vu s­
turya cephesi serdarlığın a dair h a tt-ı
hum âyun sâdır olduğu cih etle, V eziria­
1735
zam L ala M ehmed Faşa m erkezde k ala­
caktı.
İyi bir asker ve idare adam ı olan
Lala M ehmed P aşa’n m A v u siu ry a cep h e­
sinden uzak k alm ası pahasına doğu
serdarlığı m eselesi h a lled ilm iş gib i g ö ­
rünürken, O sm anlı m ü verrih lerin in Ittüt-
tefik an garezkâr v e fitn ek âr d iy e ta v sif
ettik leri D erviş P aşa’nın, bu noktada pa­
dişahın fik rin i çelm esi üzerine, Nasuh
P aşa’n m serdarlığı çabucak su y a düştü.
Bastancıbaşı ik en padişahın gözüne
giren D erviş, C iğala-zâd e’n in yerine
K ap tan -ı derya olm uş, şim di d e sadaret
m akam ına göz dikm işti. L ala M ehm ed
P a şa y ı gözden düşürm ek için padişah
üzerinde m ütem adiyen telk in atta b u lu ­
nan D erviş P aşa bu hususta b ir h ayli
ileri adım lar atm ıştı ama, Lala M ehm ed
Paşa İstanbul’da kaldığı takdirde kolay
kolay sad n â za m lığ ı elde edem ezdi. B u ­
nun için, padişah n ezdindeki telk in lerin e
devam etti. N eticed e veziriazam Lala
M ehm ed P aşa’m n doğu serdarlığına, da­
ir h a tt-ı hüm ayun çıktı.
Lala M ehm ed P aşa m ühim h izm etle­
rine m ukabil ken d isin e reva görü len bu
m uam eleden çok üzüldü. Padişahı fik rin ­
den vazgeçirm ek için çok uğraştaysa da
D erviş P aşa’n m tesiri altında k alan pa­
dişah fikrini d eğiştirip em rini geri alm a­
dı. N asuh P aşa’nın: «İran serhaddine b e­
raber gideriz v e u ğu r-u hüm âyunda nice
h izm etler ederiz. İnşallahu teâlâ bir m er­
tebe m ahzuz olasız ki Engerus seferleri­
n i uııutasız» d iy e verdiği te se llile r Lala
M ehm ed P a şa y ı sü k û n ete kavuşturm a­
dı. Su ltan A hm ed’in sık ı em ri k arşısın­
da çaresiz çadırının Ü sküdar’a kurulm a­
sını em retti.
O sırada y in e D erviş Paşa’m n te si­
riyle, Lala M ehm ed Paga’n ın çok itim ad
e ttiğ i adamı alan K apıcıbaşı M ustafa A -
ğa K astam onu sancak b ey liğ in e ta y in e -
dildi. Bu tayin m ü n aseb etiyle kalem e a l­
dığı telh isin d e: «seferde zahire ted arik i­
n e yardım cıdır. Onun h izm etin i görecek
bir adam yoktur. Onu bu kulunuzdan a -
yırm ak kolum uzu kanadım ızı kırm aktır;
a f buyrulup yanım ızda b ırak ılm ası rica
olunur» sözleriyle, M ustafa A ğa’n ın ken­
disine bı rakı im a sini isted iy se de, padi­
şahın bu telh isin üzerine: «ihsan ettiğ i­
m iz sancağım ızı b eğenm ez mi?» cüm le­
sin i yazarak iade etm esi veziriâzam m ü ­
züntüsünü bir kat daha arttırdı. N ihayet
m ağdur veziriazam a felç isabet etti. B u­
na rağm en, bir an önce otağına geçm e­
si için ü st ü ste em irler yazıldı. D erviş
Paşa, İran seferine gitm em ek için sadrı-
âzamin temaruz ettiğini söylediğinden
padişahın en son emrinde: «taallül ve
tem aruzu bırakup otağa çıkasın» diye
yazılm ış olduğu görüldü. Mehrned Paşa
ise; «en m utem ed kulunuz kim se irsal
buyurunuz ki gelsin de halim i görsün»
diye ricada bulununca, yollanan K apıa-
ğası, M ehmed Paşa’nm m eflûç halini
gördü ve vaziyeti padişaha arzetm esi ü-
zerine veziriazam a takazadan vazgeçildi.
Bundan bir iki gün sonra da Lala M eh­
med Paşa öldü (21 haziran 1606).
D eli Ferlıad Paşa’nın
serdar tayin edilm esi
Lala M ehmed Paşa’nm ölüm üyle I-
ran cephesi serdarsız kaldı. Lala M ehmed
Paşa’nın ölüm üne sebep olan D erviş P a­
şa pek arzuladığı makam ı elde etm ekle
beraber, kendisi İran cephesine serdar
olm adı. Padişahın da hazır bulunduğu
bir toplantıda doğu cephesi serdarlığı
işi görüşüldü. Padişah, v ak it geciktiği
için yen i bir serdar gönderilm esinin lü ­
zum suzluğunu ileri sürerken şeyhülislâm
bunun aksini m üdafaa etti. Hattâ, tayin
edilecek serdarın harekât yapm ası m ü m ­
kün olmazsa H alep'te kışlam asını v e ba­
harda oradan hududa ilerlem esinin d oğ­
ru olacağını arzetti. Şeyh ü lislâm ın bu
hususta padişahın h er söylediğini cerhe-
dercesine konuşm ası azli neticesini v er­
di.
V eziriazam D erviş Paşa n ih ayet D e­
li Ferhad Paşa’nm tayinini çıkarttırdı v e
onu 21 haziran 1606 da Üsküdar’a geçirt­
tirdi. Ferhad P aşa’nın yanına (N a -
im â C: 1, S: 448) altı bölük halkı, ceb e­
ciler ile birlikte 10 bin yen içeri katıldı.
Karaman ve Sivas beylerb eyleri de k en ­
disine yolda iltihak edeceklerdi.
B ostancıbaşılıktan yetişm iş, m ü te-
h evvir ve çılgınca hareketleri ile göze
batan Ferhad Paşa m aiyetindeki asker­
le K onya’ya kadar gidebildi. Yolda asker
kendisine itaatsizlik edip çadırını taşlar­
ken serdar da onlara katılıp kendi çad ı­
rını taşladı. Söz ve hareketleri p atavat­
1736
sızlık derecesinden çıkıp d elilik derece­
sine varan bu adam K onya’da iken ser-
darlıktan azledildi.
K uyucu Murad Paşa’nın
Serdarlığı
Tam sefer m evsim i olan yaz ortasın­
da D eli Ferhad Paşa azledildikten son­
ra onun yerin e kim se tayin edilm edi.
B öylece 1606 senesinde İran hududuna
bir serdarın idaresinde ordu sevk ed ilem e
di. Bu v aziyet sadece 1606 senesi yazına
da m ünhasır kalm adı. Hattâ 1610 sen e­
sine kadar, Nasuh ve Lala M ehmed Pa­
şaların tayininde olduğu gibi ism en bile
serdar tayinine şah it olunm adı. İran hü­
kümdarı, Ferhad Paşa sulhü ile k ayb e­
dilm iş olan İran topraklarını istirdattan
sonra O sm anlı arazisinden parça kopar­
m aya uğraşm ıyordu. Bu sırada A nado-
iuda C elâli isyanları o kadar g en iş sa­
haya yayılm ış, Anadolu'nun intizam ve
d isiplini o derece bozulm uştu ki, bu iş ­
ler düzeltilm eden İran’a büyük bir ordu
şevki de hakikaten m üşküldü. Onun için
C ağala-zâde (C iğala-zâde) Sinan Paşa’-
nm ölüm ünden sonra, hüküm et, bir kaç
sene m üddetle esas dikkatini C elâliler
üzerine çevirdi. C elâlilerle uğraşılırkeıı
de İran harbi, âdeta unutulurcasına geri
plâna bırakıldı. C elâliler karşısında esas­
lı m uvafak ıyetler kazanıldığı zaman İran
harbi hatırlandı. Bu neviden h areket ilk
d efa C iğala-zâde’nin ölüm ünden üç sene
sonra vuku buldu:
C elâli tenkili ile uğraşan Veziriâzam
Kuyucu Murad Paşa, azılı C elâlilerden
K alen d er-oğlu ’nu Göksün yaylasın d a A -
lacaçayır m evkiinde, onu takiben de Ta-
v il A hm ed’iıı kardeşini Şebinkarahisar
ve Bayburd tarafında bozguna uğratm ış,
bu m u vaffak iyetlerini de bir yazı ile
padişaha bildirm işti. K endisi ise. B ay-
burd’dan batı istikam etinde ilerlem ek
üzere harekete geçm işti. Yolda bir k o ­
nakta 17 ekim 1608 de padişahtan bir
h a tt-ı hüm âyun aldı. V eziriazam ın C elâ-
lilere karşı kazandığı m u vaffak iyetten
pek m em nun olm uş bulunan v e m em nu­
n iyetin i iki h il’at ve bir m urassa kılıç
gönderm ekle de fiilen gösteren Sultan
A hm ed bu em rinde (N aim â C: 2, S: 45)
şöyle diyordu: «Rumeli b eylerb eyliğin i
 istediğin kim seye verip m al defterdarım
Ahnıed Paşa’yı A sita n e-i saadetim e gön­
deresin ve sen asker-i İslâm ile varup,
Erzurum’da kışlayıp baharda A cem üze­
rine yürüyesin».
Padişahın em rinde açıkça göriiidüğü
veçhile, veziriâzam Irar» üzerine y ü rü ­
m ekle vazifelendirilm ektedir. Fakat V e­
ziriâzam Kuyucu Murad Paşa, Anadolu
C elâlileri tam m ânasiyle ezilm eden 1-
raıı cephesine gitm eye taraftar değildi.
Bunun için padişaha yazdığı arizada,
kendisine geç iltihak etm esi d olayısiyle
kızm akta olduğu R um eli beylerb eyi ve
defterdar E km ekci-zâde A hm ed Paşa'-
¡1111, yanında bulunm asıyle bulunm am a­
sının m üsavi olduğunu ifadeden sonra;
«bu kulunuz için Erzurum'da kışlayasız
deyu buyurmuşsuz: v ilâ y e t-i A nadolu te ­
mam celâliden m asun m u oldu ki ben
bu tarafta k ışlayıp kızılbaş m uharebe­
sine gidevuz? Celâli bekayası yin e cem i­
yet iderlerse A sitân e-i saadette vüzera
kullarınız d e fin e kaadir m idirler? Bu
hususta saadetlû padişah hazretleri ne
buyururlar ise anınla am el olunur. Rûz-u
kasım dahi yaklaştı, arpanın İrilesi beş
filoriye, peksim etin okkası bir kuruşa
çıktı».
Padişaha bu y azıy ı yazm akla bera­
ber, cevap gelin ceye kadar, alınan em re
im tisalen tuğları kaldırtıp Erzurum’a g i­
dileceğine işaret olm ak üzere, o istik a­
m ete doğru diktirdi. Bu v aziyet karşı­
sında, asker: «kıtlık ve sıkıntı m evcutken
Erzurum’da kışlam ak n âsıl m üm kün o-
lur? padişahım ız bu d iy a n n ahvalini b il­
mez, yanm dakilerin sözlerine inanır; on­
lar ve sadnâzam m avdetinde nüfuzları
kalm ıyacak olan kaym akam lar sadrıâza-
mın İstanbul’a geld iğ in i istem ezler. İki
sene sefer ile bu kadar m u zafferiyet ka­
zandıktan sonra artık İstanbul’a dönmek
isteriz» dediler; ayni zam anda tuğları
yeni dikildikleri yerden kaldırıp İstan­
bul istikam etine eski yerlerin e k oydu­
lar. A yrıca ordu kadısını zahire fiy a tla ­
rının bir listesin i yapm aya m ecbur bırak­
tılar ve bu listeyi padişahın h a tt-ı h ü ­
mâyununu getirm iş olan kapıcılar k et­
hüdasına vererek sadnâzam m telh isi ile
birlikte İstanbul’a götürülm esini tem in
ettiler.
Kuyucu Murad P aşa bu telh isin İs­
tanbul’a yollanm asını m üteakip bazı y e ­
1737
ni tayin ler yaptı. Bu cüm leden olarak;
Tekeli M ehmed P aşa’y ı Van b ey lerb ey ­
liğine. T ürkçe-bilm ez H ü seyin ’i Şarkika-
rahisar (Şebinkarahisar) sancağına ta­
yin. Karaman eyâletin i yin e Zülfikar P a­
ş a y a tevdi ile D iyarbekir b eylerbeyi N a -
sulı Paşa’yı vilâyetin e, D efterdar ve R u­
meli beylerb eyi A hm ed Paşa’y ı da R u­
m eli askeri ile İstanbul’a gönderdi. K en ­
disi de bulunduğu yerden hareketle E k i­
min son haftası içinde Tokad’a vasıl o l­
du. Burada da padişahtan şöyle bir h a tt-ı
hüm âyun aldı. Bunda «bu h a tt-ı şe r i­
fim i aldığın yerde kışla!» d en ilm ek tey ­
di.
N aim â’nın (C: 2, S: 47) kaydına n a ­
zaran; Kuyucu Murad Paşa’dan hoşlan -
m ıvan, bunun için İstanbul’a gelm esini
istem eyen Ş eyh ü lislâm M ehmed Efendi,
Sadaret kaym akam ı M ustafa Paşa, K ap-
ta n -ı derya H afız A hm ed Paşa gib i k im ­
seler D arüssaade ağası M ustafa A ğayı
da ken d ilerin e bendetm ek su retiyle pa­
dişaha: A nadolu’da artık Celâli kalm a­
dığını, bunun için veziriâzam ın İran h u ­
duduna gitm esi lâzım geldiğini söylem iş­
lerdi.
Kuyucu Murad Paşa İstanbul’daki
kethüdasından, kendisini ilgilendiren
hareketlere dair g izlice haber alm aktay­
dı. Bu bakım dan son h a tt-ı hüm âyunun
yazılm asına kim lerin sebep olduğunu da
öğrenm işti.
Padişahın son em ri üzerine şu ari-
zayı yazdı: «Erzurum’da k ışlayıp Şah
üzerine gidesin diye buyrulm uş. Em ir
padişahım m dır. Bu kulunuz doksan y a ­
şında bir p îr-i faniyim . Üm idim budur
ki: gaza yolunda şeh it olanı. B en kulun
Şah üzerine g ittik te henüz A nadolu’da
fa a liy ette bulunan C elâli bakiyeleri fır ­
sat gözetirler; bahusus İçel’de M ustafa
Çavuş, A ydın ve Saruhan’da Y usuf P a ­
şa ve gayriler cem ’iy e t edüp m em alik -i
m ahruseye el uzatırlar ise İstanbul’dan
yin e serdar mı çıkarırsız? Bizi kendi h a­
lim ize bırakın. İş sahibi işini bilir. E t-
rafm ızdakilerin sözlerine uym ayın. E v ­
velâ kendi v ilâyetim izd e olan düşmanı
bertaraf edelim , ondan sonra d iyar-ı A -
cem ’e gidelim ».
H a tt-ı hüm âyunu getiren leri bu c e ­
vap ile gönderdikten sonra kendisi de
İstanbul yolunu tuttu v e 18 aralık 1608
de Ü sküdar’a vasıl oldu. B öylece, padi-
 şahııı iki defa yazılı em rine rağmen 1609
yazında harekât icra etm ek üzere K uyu­
cu Murad Paşa’mn î ran serdarlığı fiilen
tahakkuk etm edi. Buna rağmen Murad
Paşa 1609 baharında İran seferine çık ı­
lacağını ilân ile Çadırını Üsküdar'a kur-
durttu; kendisi de 15 haziran 1609 da
Üsküdar'a geçti. L âkiıı buradan daha
ileri de gitm edi. Celâli isyanları başlığı
altındaki kısım da etraflıca izah ed ilece­
ği veçhile; padişahı ikna suretiyle, Iran
seferinden önce A nadolu’y u C elâlilerden
tem izlem ek için uğraştı. A ydın v e Saru-
han taraflarında faaliyette bulunan Celâli
Y usuf Paşa ile S ilifk e taraflarına hâkim
olan Celâli M uslu Ç avuş’u bir takım vaad
ve tedbirlerle kandırıp vücutlarını orta­
dan kaldırdı. Sadrıâzam m bu işleri ba­
şarmak üzere Ü sküdar’da kalışı beş ay
sürdü. Kasım ayılım sonlarına doğru
Üsküdar’dan İstanbul’a döndü. B öylece
1609 yaz m evsim i de İran’a karşı hiç bir
şey yapılm adan geçip bitti.
K uyucu Murad Paşa’m n üç sene d e­
vam eden faaliyeti sırasında A nadolu’­
da muazzam sayıda insan öldürülm üş ve
C elâliler ezilm işti. Bu sebeple, artık İ-
ran’a yürünebileceği m ülâhazasıyla bazı
hazırlıklar yapılıp vaziyet vilâyetlere
duyuruldu. Sadrıâzam Kuyucu Murad
Paşa 29 nisan 1610 (5 safer İ019) da Ü s­
küdar'a geçti. Harbin başlangıçm dan ve
nih ayet C iğala-zâde Sinan Paşa’nın U r-
m iye Gölü civarındaki m ağlûbiyetinden
bu tarafa, yalnız A zerbaycan değil Ş ir­
van, Karabağ ve civarı b ile elden çık ­
m ış v e buralar 1606 yılın d a artık İran
hâk im iyeti altına girm iş bulunuyordu.
Bu arada Gürcistan’da da Osmanlı h â k i­
m iyeti sona erm iş gibiydi. Binaenaleyh
24 m ayıs 1610 da Ü sküdar’dan hareket
eden Kuyucu Murad Paşa h alledilm esi
çok güç bir m esele karşısında bulunu­
yordu. İranlılarla ya uzun m üddet u ğ ­
raşılıp kaybedilen yerler geri alınacak,
veyahut da başka türlü bir tesviye yolu
aranacaktı.
Sadnâzam m başında bulunduğu or­
dunun askeri, Rumeli b eylerbeyliği ve
atlı ve piyade kapıkulundan başka esas
itibariyle A nadolu tarafının efradından
m ürekkepti. Yâni Anadolu, Karaman,
Sivas, Halep, Şam , Çıldır, Erzurum,
Kars, Van eyâletleri ile Kürt beyleri a s­
kerleri vardı.
1738
Kuyucu Murad Paşa Ü sküdar’dan
hareketle İran’a doğru ilerlerken Şah
A b b a si tehdit su retiyle İran fütuhatının
iadesini tem in etm ek istedi. Bu m aksat­
la, Hayrüddin Çavuş adında bir elçiyi
elin s verdiği m ektubuyla birlikte şaha
yolladı. M uktedir bir hüküm dar olan
Şah Abbas, Osmanlı sadrıâzamının teh ­
didine pek aldırm adı. N itekim sadrıâ-
zama, yum uşaklıkla sertliği bir araya
cem eden bir m ektup yolladı. Bu m ek ­
tubunda: İkinci Şah İsm ail zam anında
akdi bozdunuz diyorsunuz. O saltanatta
çok kalm adı ki ahdi bozacak bir hal zu ­
hur etsin. Sizin serhadlerdeki hâk im le­
rinizin tüccarlam ıza tecavüzü vuku bul­
duğu zaman v a ziy et saadetli padişaha
arzedilm işti. Bu yüzden n ih ayet m uha­
rebe çıktı. D evletiniz tarafından tatar
askeri de ceibedilm işti. O arada Şirvan
üzerine yü rü yen İslâm Giray ve Gazi
Giray bozulup esir edilm işlerdi. Yine
gelirlerse cezalanın bulurlar. A l-i O s­
man padişahlarının k u vveti, askerinin
çokluğu malûmumuzdur. Lâkin bizim de
gazilerim iz, onların çokluğundan endişe
etm ezler. Merhum Sultan Süleym an haz­
retlerinin merhum dedem Şah Tahm asp’a
verdiği ahidnâm e gereğince hudutlar
tesp it edilirse ben padişahın bir k ulu­
yum . Bir kim se düşm anlığına kavi o l­
mazsa dostluğuna da itim ad edilm ez. B i­
zim de dostluğum uz m üşahede edilir.
Bunları söyleyen Şah A bbas m ektu­
bunun sonunu: «Rızanız yoksa rey per-
d e-i takdirde olan zuhura gele, v e sse ­
lam» d iye bitiriyordu. K uyucu Murad
Paşa esas itib ariyle 1555 A m asya m u a­
hedesi esaslarına göre sulh yapm ak is ­
teyen Şah A bbas’a ikinci bir m ektup da­
ha yazdı v e Hayrüddin Ç avuş’u şahın
mektubunu getiren Şem seddin’in yanm a
katarak yolladı. Kuyucu Murad Paşa
(N aim â C: 2, S: 85) m ektubunda: «Tatar
askeriyle m ubahat olunur dem işsiniz;
Tatar, padişahın sair kulları gibidir; han­
ları esir oldu ise m ukaddem den ola g e­
len budur ki bir d ef’ada m ağlûp olan
bir d ef’ada galip olur. Eğer sizin taraf­
tan esir olanlar tadad olunsa bu sizin i-
çin baas-ı hacabettir. Saadetlû padişahın
hutbesi okunduğu m em leketler iade o-
lunursa, ben dahi padişahın bir am el-
roanda kuluyum , sözüm geçer üm idin­
deyim ; m abeyninize girerek, sulh ve
 salaha say edüp k em a fiy ü lev vel kat'ı s ı­
nır tavin-i sugur olunduktan sonra dö­
nüp giderim. Ve ilâ, padişahın dünya sa ­
rayında Abbas nam ına hâkim olduğuna
rızay-ı humayunu yok tu r A sk er-i İslâm
nice yıllar bu tarafta k ışlayıp ve rey
perde-i takdirde m ukadder olan sûret-
peziı- oluncaya kadar söz ederler. B iina-
en ayetullah-ı tealâ intikam alınm ak m u­
hakkaktır» dem ekteydi.
Sadnâzam Erzurum önüne v a sıl o l­
duğu sırada H ayrüddin Çavuş Şah A b -
bas’ın yanından, döndü (16 eylü l 1610).
İran hüküm darı Osmanlı sadnâzam ınr
cevapsız bırakm am ıştı. Şah Abbas. o za ­
manki m evcut ahvale göre bir tesmiye
sureti tek lif etm ekteydi- K uyucu M u-
rad Paşa ise bu defa da, daha ön~eki
mektubunda bahsettiği şekilde, padişah
nâmına hutbe okunm uş olan yerleri *j.-
m;:men tahliye etm esini istedi.
Sadrıâzan; K uyucu Murad Paşa bir
taraftan Şah ile böyle m ektuplaş: rken
b;r t ¡¡raftan da, pek hızlı olm am ak ü ze­
re ileri hareketine devam ediyordu. İran
toprağına girildiği sırada Şahtan ¿çelen
b;r elçi, hüküm darının. Osm a rujlardan
¿aptectılezı topraklar için bir riev> i azmi -
:iut olmak üzere her y ıl iki yü>: yüî' i-
pek gönderm ek şartiyle sulha hazır o l-
'.ıı;ğı,ntı bildirdi. K uyucu Murat.; Pa..a ou
İrsti elçisini İstanbul'a gönderip k endi­
si Tebriz'e doğru iler]em ekte devam e t­
ti. N ihayet 11 kasım 1610 da 'jVbri.: y a ­
kınındaki A cıçay m evk iin d e İran kuv­
vetleriyle karşılaştı. K uyucu Murad l ’a-
şa buraya geldiği zaman Şah Abbas da
o civardaki Surhâb tepesindeki karar-
gâhm daydı. îk i taraf da birbirini gördü­
ğü halde ne Murad Paşa, ne de Şah A b­
bas m uharebeye cesaret edem edi. Osman-
lı ordusunda m ühim m at bol olm adığı
gibi erzak sıkıntısı da m evcuttu. Onun
için hiç bir çarpışma olm adı ve Kuyucu
Murad Paşâ ordu ile D ivarbekir’e g el­
di.
Veziri âzam K uyucu Murad Paşa
Tebriz’e doğru ilerled iği sırada D ivarbe-
kir bejderbeyi N asuh Paşa padişaha bir
mektup yazarak, kırk bin al tun takdim
etm ek ve orduyu kesesin d en beslem ek
şartiyle sadrıâzam lıkla serdarlığm ken ­
disine tevcihini rica etm işti. Sultan A h -
med ise, Nasuh Paşa’datı gelen m ektubu
sadrı âzam’a gönderm işti. Kuyucu Mu­
1739
rad Paşa padişahın bir h a tt-l ile Nasuh
Paşa’m n mektubunu alınca onu kendi
yanına çağırarak:
— Bu yazı kimindir?
D iye sordu. Nasuh Paşa hiç tereddüt
etm eden:
— Benimdir.
Cevabını verdi. Bunun üzerine sad­
rı âzam:
— Vaad ettiğin iz kırk bin altun ile
levazım ı veriniz!.
Dedi. Nasuh Paşa yin e tereddüt v e
korku eseri gösterm eden m üsait cevap
vererek sadnâzam m isteğin i yerin e g e ­
tirdi. Celâli harekâtı esnasında pek çok
cana kıym akla nazarı dikkati celbeden,
Suçu bundan çok h afif olduğu halde D ef­
terdar Ahmed P aşa’y ı öldürm ek için u ğ ­
raşısını gözönünde bulunduran kim seler
hayretlerini gizliyem ediler. Kuyucu Mu­
rad Paşa ise, hayretlerini açıklıyan bu
adamlara: «Bu herif şeci', nanıdar v e
bahadır, vücudu devlete gerekli adam­
dır. Bunu idam v e ifna etm ek D ev let-i
 liy y e’ve hizm et değildir. M esned-i sa­
darete lâyık adamları öldürm ek bize y a ­
kışmaz» cevabım verdi. ;
K uyucu Murad Paşa 1610/1611 kışını
D iyarbekir’de geçirdi. S-sfer m evsim ini
addedilen yazın g elm esiyle çadırını şe ­
hir haricine kurdurup yakında hareket
edeceğini İran hüküm darına duyurdu.
Çarpışm aktan ziyade sullıü tem in arzu­
sunda olduğu anlaşılan sadnâzam , h u ­
dudun hayli yakınında bulunduğu h a l­
de, askeri harekât için m üsait m evsim e
dc girilm esine rağm en harekete geçm e­
di. O sırada Şah AbbasTn sulhu tem in
hususunda geçer, sene yap tığı tek lifleri­
n in sonuncusunu yin e tekrarladığı g ö ­
rüldü. Kuyucu Murad P aşa ise hareket
hazırlığı ile m eşgulken 5 ağustos 1611
de öldü.
Nasuh Paşa’m n Serdarlığı
v e Osmanlı-Îraıı sulhü
Sadnâzam K uyucu Murad Paga ö -
iünce yeniçeri ağası S ip ah i-zâde M eh-
m ed A ğa bir m eciis-i meşveret, top lıya-
rak, İstanbul’dan yen i bir serdar tayin
olununcaya kadar m uvakkat bir serdar
seçm ek istedi. Bu m ecliste D iyarbekir
beylerb eyi V ezir Nasuh Paşa’nm m uvak­
 kat serdarlığına karar verilerek vaziyet
İstanbul'a arzedildi. Padişah da Nasuh
Paşa’m n serdarlık v e sadrıâzaznlığmı
u ygun bulm uş, olduğundan m ühr-ü h u -
m âyunun ona gönderilm esini tensip (22
ağustos 1611) ile vaziyet D iyarbekir’e
bildirildi.
D iyarbekir karargâhında bulunan
N asuh P aşa’nm sadnâzam ve serdar ta­
y in edildiğini Öğrenen İran şahı sulh
hakkm daki tek lifin i y in e tekrarladı. Şah
A bbas’ın tek lifi bu defa kabul edild iğin ­
den İran hükümdarı taahhüt ettiğ i ipeği
peşinen tahsil edebilm ek için m em lek e­
tinin m uhtelif yerlerin e m ültezim ler ç ı­
kardı. Serdar N asuh Paşa ise su lh ta ­
karrür ettiği cihetle askerlere m em lek et­
lerine dönm eleri için m üsaadede bulun­
du. K endisi sulhu im zalayacak olan İran
h eyeti gelin ceye kadar kapıkulu askeri
v e m aiyeti halkı ile D iyarbekir’de kaldı.
İran hüküm darının verm ek istediği ip e­
ğin tahsili bir sen elik zamanı gerektirdi­
ğinden Nasuh Paşa da bu kadar m üd­
detle D iyarbekir’de oturdu.
N ih ayet ikiyüz yü k ipeği de y a n la ­
rına alan İran h eyeti D iyarbekir’e g elin ­
ce, N asuh Paşa bunları da beraberine a-
hp hüküm et m erkezinin yolunu tuttu.
Ve 27 ev lû l 1612 de İstanbul'a v a sıl o l­
du. Sulh akdetm ek üzere İstanbul’a g e­
len bu h eyet, Ş ah ’m kazaskeri m akam ın­
da olan «Kadıhan» adındaki şahsın re­
isliğinde Isfahan ve K azvin kadılarından
m ürekkepti.
İran h eyeti ile yapılan m üzakereler
sonunda m uahedenin esasları hazırlan­
dı. Bu defa m uahedenin hazırlanm a ve
yazılm ası işine, m utad olduğu üzere re-
isülküttab veya nişancı değil, Hoca S a-
deddin E fendi-zâde şeyhülislâm Mehmed
Efendi m em ur edilm işti. B öyle y a p ılı­
şının sebebi, m uhtem elen, en önem li n ok ­
tası da, bir sen e önce tesp it edilm iş olan
m uahede şartları arasında dinî h u su sla­
rın da m evcu t bulunm ası adandır. 1603
senesinden beri devam eden harp haline
nih ayet verm ekte olan bu m uahede 20
CELÂLİ İS YANLARI
Birinci Ahm ed zamanında Osm anlı
hükiim etini en fazla işgal eden m esele -
1740
kasım 1612 de imza edildi. M uahedenin
şartları şöylaydi:
1 — İran hüküm eti her sen e O sm an­
lIlara ikiyüz yü k ipek verecektir.
2 — Sultan Selim zam anındaki sı­
nır iki d evlet arasında sınır kabul ed i­
lecektir.
3 — Bağdad eyaletin e tâbi ola n Sİn-
car oğlu M ubarek’ın elindeki topraklar
yin e Bağdad eyâletin e bağlı bulunacak­
tır.
4 — Şehrizor ey âletin i v e K ürdistaıı-
iiı bir kısm ını eld e etm iş olan Halo
H an’dan buralar istirdat olunurken İ-
ranlılar ona yardım etm iyecektir.
5 — İran hacıları, bundan sonra,
pek em n iyetli olm ıyan Bağdad - Basra
yo lu y le d eğil H alep - Şam yo lu y le H ac­
ca gideceklerdir.
6 — O sm anlılara sadakat gösteren
Şam hal v e sair D ağıstan hâkim lerinin
kendilerine v e m em leketlerine İranlılar
tarafından zarar v e ziyan verilm iyecek;
Rusların Tcrek sahillinde inşa etm iş o l­
dukları kalenin yıktırılm ası hakkında
padişahın em rinin icrasına İranlılar m a­
ni olm ıyacaktır.
7 — îslâm m sünnî büyükleri hakkın­
da İranda hakarette bulunulm ıvacak. î -
ranlılarm aldıkları yerlerdeki sünnîlsr
tazyikle şıîliğe zcrJanmıysrak; k en d i r ı­
zası ile bu tarafa geçm ek istey en sütm i-
lere İranlılar m üsaadekâr davranacaktır.
İstanbul’da aktedilen ve N asuh P a ­
şa sulhü d iy e de anılm ası m üm kün olan
bu m uahede neticesin d e 1578 - 1590 fü ­
tuhatı elden, gitm ekteydi. Gerçi m u ah e­
de m addeleri arasında görüldüğü üzere;
D ağıstan Ş am halı v e sair D ağıstan h â ­
kim leri O sm anlılara bağlı k alacaktı. F a­
kat Şirvan arazisi elden g ittiği cihetle,
K afkas dağlarının güney kısm ında Da­
ğıstan toprağı ile im paratorluğun arazi
irtibatı k esilm iş oluyordu. Onun için D a­
ğ ısta n ’ın O sm anlılara bağlılığı nazarî
kalm aktan ileri gidem em iş, G ürcistan’ın
esas büyük kısm ında olduğu gibi burada
da fiiliy a tta İran nüfuzu hâkim rol o y ­
nam ıştır.
lerin başında A nadolu’daki C elâli isyan-
la n gelm ekteydi. Ü çüncü M ehm ed za-
 inanından iki iane m ühim harp d e v re­
dilm işti. Bunlar; A vusturya ve İran gibi
iki büyük d evlete karşı yapılıyordu. Ü -
çüneü M ehmed'in son yılların d a, devleti,
A vusturya’y a karşı sulh yoklam asında
bulunm aya sevkeder» â m iller arasında
Anadolu isyanlarının da h issesi vardı.
Bu vaziyet A vusturya sulh m uahedesine
do muhakkak ki tesir etti. M aamafih, A -
n ad olu isyanlarının esas büyük tesiri İ-
ran harbi üzerine vuku buldu. Buııdan
önceki bahiste işaret ed ild iği v eçh ile, is­
yanlar yüzünden İran cephesi bir kaç
sene m üddetle tam m ân asıyle ihm al e-
dildi.
ü çüncü M ehmed devrinin eıı mühim
C elâlisi K arayazicı ile onun kardeşi D e­
li Haşan'dı. Bu padişah zam anında A -
nadolu’daki isyancılara karşı gen iş ça p ­
ta m ücadeleye girişilm iş, bazıları harp­
lerle öldürülm üş, bazılarına da m evki
verilm ek su retiyle isyan sahasından u -
zaklaştm lm ışU . B öylece, n isb î bir y a n
sükûn devresi tesis ed ilm işse de isy a n ­
cıların kökü kazınm ış değildi. İsyan cıla­
rın ortadan kaldırılm ası için, esa s itib a ­
riyi? şiddete başvurulm akta, şid d et y o -
lu yle başa çıkılm ası im kânı bulunam a­
yınca da âsi reislerin e sancak b ey liğ i v e ­
ya b eylerb eylik verilm ek suretiyle tâviz
yoluna gidilm ekteydi. B u hareketlerle
birdenbire isyanların sonu alıııam a2 dı.
Zira, üçüncü M ehmed devrindeki isyan ­
lar m ünasebetiyle zikrettiğim iz isyan se ­
beplerinin ortadan kaldırılm ası lâzımdı.
Bunların tam am ı ise, birdenbire tahak­
kuk ettirilebilecek şey ler değildi. İsyan
doğuran h astalığın m ik rop lan cem iyetin
bünyesine bir h ayli işlem işti. Onun için,
isyanlar Birinci A hm ed devrinde de, d a ­
ha sonra da devam etti. Bundan da y a l­
nız hudut b oylan n d ak i m uharebelerde
başarı temin, ed ilem iy srek im paratorluk
sınırlarının küçülm esine boyun eğilm ek ­
le kalınm adı; esas büyük zararı A nado-
dolu Türklüğü v e A nadolu’nun şehir, köy
ve kasabaları çekti. B ir taraftan onbin-
Ierce Türkün kanı akarken bir taraftan
da A nadolu harabolup fak irleşm ek te de­
vam etti.
M ühim Celâli reisleri
Birinci Ahm ed devrindeki celâli re­
islerinin bir kısmı daha önceki devirden
1741
intikal etm e, bazıları da C elâliliğe yeni
başlayanlardan m ürekkep bulunm aktay­
dı. Eıı m ühim C elâ lilen Tavil Ahm ed,
K alender-oğlu M ehmed, Kara Sait, Saç­
lı, C anbolat-oğlu Ali Paşa, M eymun,
A ğaçtan Piri, Muslu Çavuş, Y usuf paşa
idi. Bunlardan başka bir kaç bin kişilik
m aiyeti olan bir h a y li Celâli reisi m ev ­
cuttu.
Tavil Ahmed
B irinci A hm ed devrinde ilk vuruşu­
lan C elâli «Tavil» d iy e anılan «Uzun
Ahmed» dir. (Naisnâ tarihinde, Z itvato-
rok m uahedesinden önceki devre için bu
eşkiyadaıı sadece «Tavil» diye bahsedil­
m ekte; Ham m er ise, «Tavil H alil» şek ­
linde kaydetm ektedir. Fakat, Z itvato-
rak m uahedesinden sonraki C elâli ten ­
kili kısm ında Tavil A h m ed -oğlu Mehmed
şeklinde bir ifad eye raslanm ası bakım ın­
dan, p eşinen adı zikredilm eyen şahsın
T avil Ahmed olduğu anlaşılm aktadır.)
C elâlilerle esas m ücadele safhası Z ilv a -
torok m uahedesinin afetinden sonra a -
çı İmiş Ur. Fakat Tavil A hm ed'in tenkili
için harekete geçilm esi daha öncedir.
T avil’in ten k ili vazifesi ev v elâ D a-
vud Paşa’ya verilm ek istenm iş, lâkin o -
nun acz izhar etm esi üzerine, sabık H a­
lep b eylerb eyi N asuh Paşa bu iş için ser­
dar tayin edilm iştir. O sırada kendisine
Anadolu b eylerb eyliği tevcih ed ilen G eç-
dehan (G czdehan) A li Faşa'ya da a s­
keri ile b irlikte N asuh Paşa’n m em rine
girm esi teb liğ olunm uştur.
N asuh P aşa’m n em rindeki hüküm et
k u v v etleriy le T avil A hm ed’in karşılaş­
m ası B olvadin köprüsü önünde vu k u b u l­
m uştur (1 kasım 1605)- K öprünün bir
başında N asuh Paşa, öteki tarafında da
sekiz bin k işilik k u vveti olan C elâli T a ­
v il durm uştur. N asuh Paşa, C elâlilerm
köprüden, geçerek hücum a kalkacakları­
n ı tahm in etm ediğinden buna göre terti­
bat alm akla m eşgulken, C elâliler b ir­
denbire köprüden geçerek hüküm et k u v­
v etleri üzerine yüklenm işlerdir.
Bu âni v e c ü r e tli hücum karşısında
Nasuh P aşa’nm askeri bozulm uş bir k ıs­
mı harp sahasında can verirken esir d ü ­
şenlerin çoğu da T avil’in gözü önünde
öldürülm üştür. M uharebeyi kazanan T a­
v il, B olvad in ’e girerek kasabayı yakıp
tahrip etm iş, halkından, bir çok insan
öldürm üş, tahrip v e yağm ası sadece
B olvadin'e m ünhasır kalm ıyarak o civ a ­
rı hep ayni akıbete uğratm ıştır.
A skerin in birdenbire m ağlû b iyetin e
şahit olan X asuh P aşa bu badireden ö y ­
le bir kaçış kaçm ıştır ki, atının başım
S eyd işeh ir'e vardıktan sonra ancak çek ­
m iştir. Oradan K ütahya’ya geld iğ i za­
m an m ağlû b iyet suçunu Geçdehan A li
P aşa’y a yü k leyip adam cağızı orada idam
ettirm iştir. Kâtib Ç elebi, «Fezleke» sin ­
de: G eçdehan A li P aşayı sert v e acı k o ­
nuşan, haksız idam lar yapan bir adam
şek lin d e tarif ederek, bu idam ın isa b et­
li olduğunu im a eder tarzda ifa d e k u l­
lanır.
Sultan A hm ed’in B ursa’ya gitm esi
T avil A hm ed'e m ağlûp olan N asuh
Paşa K ütahya’da b ek lem iyerek sür’a tle
İstanbul yolunu tuttu. Ü sküdar’a u la şın ­
ca bir kayığa binerek doğruca S aray-
burnu’na çıkan serdar, padişahtan m ü lâ -
k a t ricasında bulundu. E şkiya zulm ü a l­
tında in leyen A nadolu’nun durum unu
etraflı şek ilde anlatınca: N aim â’n ın (C:
1, S: 433) diliyle: «A nadolu’da C elâliler
tuğyanı a teb e-i ülvada v ü k elâ ih m a lin -
dendir, d eyu fazl perdazlık edince; p a ­
dişah bizzat A nadolu seferin e g itm eğe
bir ih tiyar talebkâr oldu». Padişahın bu
arzuyu gösterm esi üzerine m ü fti, h o c a -i
sultan î v e sair erkânın da oraya d a v etiy ­
le yap ılan m üzakere v e m ünakaşayı m ü ­
teakip .Sultan A hm ed’in B ursa’y a kadar
gitm esi karar altın a alındı.
B unun üzerine, B ursa m u hafazasın­
da bulunan N akkaş H aşan P aşa’y a B ur­
sa sarayını hazırlam ası için em ir gön d e­
rildi. Bu arada padişahın annesinin ö lü ­
mü vuku buldu. Sultan A h m ed ’in B u r­
sa’y a gitm esin i doğru bulm ayan erkân,
onun, annesinin ölüm ü m ü n aseb etiyle bu
fikirden vazgeçeceğin i um dularsa da
tahm inleri doğru çıkm adı.
Sultan A hm ed k ışın şid d etin e ald ır-
m ıyarak, annesinin ölüm ünün yed in ci
günü bir kadırgaya binerek M udanya ü -
zerinden B ursa’ya g itti (A ralık 1605).
P adişah B ursa’ya gidin ce m ecburen d i­
van erkânı da oraya gitm işti. T abiî d er­
hal divan toplantısı yapılarak C elâlilere
karşı yapılacak işler görüşüldü. Bu ara­
1742
da padişahın hocası, Bursa'va harek et e -
dilm eden önce ü v e y s P aşa-oğlu M ehmed
Paşa'm n k en d isin e m ektup gön d erd iği­
ni; bu m ektubunda yirm i bin kadar a s­
ker toplam ış olduğunu v e k en d isin e ser-
dariık tev cih ed ild iği takdirde C elâlileri
tem izley eceğ in i kaydetm iş olduğunu b il­
dirdi. Padişahın h ocasının bu sözleri ü -
zerine Ü v ey s P aşa-oğlu M ehmed P aşa­
y a v eza ret payesi tevcih v e seraskerlik
beratı gönderildi. F akat bundan m üsbet
hiç bir n etice çıkm adı. N aim â’n m (C: 1,
S: 434) an lattığın a göre: «varan em r-i
şerife h iç cevap verm eyüp n e ateb eye
geld i v e ne C elâli üzerine g itti. H em an
m eskeni olan G üzel-h isa r’da oturup iy ş-u
işrete m eşgu l oldu. Hoca Efendi h u zu r-u
padişahide hacil kalıp ve b öyle sözlere
aldandığına nadim olup bir dahi p ad i­
şahı sözüne itim ad ettirm eğe im kân k a l­
madı».
Padişahın B ursa’ya gitm esinden C e­
lâ lileri ten k il hususunda hiç bir m ü sb et
n etice alınm adı. Z âten kendisi de B ur-
sa ’da on gün kadar kalıp İstanbul’a dön­
dü. Bu arada m üsbet sayılacak bir h â­
dise olarak, e v v elc e Y em işçi Haşan P a­
şa tarafından defterden silin m iş olan
dört beş bin sipahinin tekrar h izm ete a -
lın m ası zikredilebilir. Bu sip ah iler ara­
larından seçtik leri dokuz k işiy i padişaha
göndererek af d iley in ce padişah bunların
tekrar deftere k ayıtların ı em retti. A ffı
m üteakip sipahilerin bir kısm ı Davud
P aşa’y ı bir kısm ı da N asuh P aşa’y ı ta k ­
v iy e y e gönderildi. Padişahın avdetinden
bir kaç gün sonra, daha önce bazı C elâ­
lile r için tatbik ed ild iğ i şek ild e T a vil’e
karşı da tâviz yo lu tercih ed ilerek k en ­
d isin e b ey lerb ey lik beratı gönderildi.
F akat bunu kabul ile eşk ıy a lık ta n v a z­
geçtiğ in e dair hiç bir haber çıkm adı. D a ­
ha sonra T a vil A h m ed ’den bir m ektup
alan sadaret kaym akam ı Sofu S in an P a­
şa, bu k u v v etli â siy i y o la getireb ilm ek
için A nadolu, S iv a s v e H alep ey a letle r i­
nin tevcih i tek lifin d e bulundu. T avil A h ­
m ed ’in m ek tubunun tesiri altın d a k a la ­
rak, onun isted iğ i y erleri, yani bir h ü ­
küm darlık arazisi tutacak kadar gen iş
sahayı bir âsi reisin e tevcih te k lifi gib i
ted b irsizliği padişahça hoş k arşılan m ıya-
rak derhal azledildi v e H ızır Paşa sada­
ret k aym akam lığına getirildi.
 Tavil A iım ed-oğlu M ehm ed ile
m uharebe
B olvadin h âd isesin d en bir sene son­
ra N asuh p aşa C elâlilerle ik in ci bir m u­
harebe daha yap tı. O sırada N asuh P a­
şa B ağdad v a liliğ in e tayin ed ilm işti. Y e­
n i v azifesin e başlam ak üzere o tarafa
geld iği zamanı T avil A hrned-oğlu M eh-
m ed ’in sahte bir ferm anla B ağdad v a li­
liğ in i e le geğirm iş olduğunu gördü. T a­
biî bu eşk iya reisin i ted ip için derhal
faaliyete geçti. Bu m ak satla asker top­
lam aya uğraşırken civardaki K ü rt b e y ­
lerine d e m üracaat etti. K ürt b ey lerin ­
den bazıları N asulı P a şa y ı oyalayıp as­
ker verm edi. O da daha fazla b ek lem e­
nin, Celâli reisinin k u v v etlerin i arttır­
m asına sebep olab ileceğin i anladığı c i­
h etle, top lıyab iid iği kadar askerle B ağ­
dad üzerine yürüdü (4 aralık 1606). N a­
suh P aşa’m n yan ın d a B asra v a liliğin d en
m azûl p iy â le Paşa, Cezire hâkim i ve
Rakka beylerb eyi olan K ürt M îr Ş eref
ve Şehrîzor b ey lerb ey i V eli P aşa vardı.
T a v il A h m ed -oğlu M ehm ed, N asuh
P aşa’m n B ağdad’a yürüdüğünü görünce Birir.ci A hm ed
kaleden dışarı çıktı. M aiyetin d e bir h a y ­ (M acarca, A M agyar N em zet T örtenete
li asker olduğu v e urbandan Em ir A h ­ adlı tarih kitabından)
m ed ile de gizliden an laştık tan başka.
N asuh P aşa’n m sekbanlarına el altından
irna’n m (C: 2, S: 5) kaydına nazaran :
otuzbin a liu ıı gönderdiğinden k endisine
C anbolad-oğlu A li B eyin m ensup b u lu n ­
güveniyordu. N itekim B ağdad önünde
duğu K ürt Canbolad aşireti beyzad eleri­
cereyan eden m uharebede Nasulr Paşa
n e ev v elce K ilis sancağı ocaklık olarak
m ağlûp oldu. N asuh P aşa’n m k en d isi i-
v erilm işti. B aşvek âlet arşivinde 4 n u ­
k i yerin den yaralan d ığı gib i Şehrizor
m aralı Mü hinim e defterin in 4 ün cü sa y ­
b eylerb eyi V eli P aşa da şehid düştü.
fasında; 12 num aralı M ühim m c d efterinin
N asuh P aşa’n m , m a ğ lû b iy etin i m ü ­
27 v e 59 uncu sayfalarında Canbolad a i-
teakip kışı geçirm ek üzere Mir Şeref'in
ocaklığı olan C ezireye g elişin d en kısa le riy le ilg ili hüküm lerden anlaşıld ığına
m üddet sonra, T a v il-o ğ lu B ağdad’da h a n ­ göre; fcu ailenin K ilis civarına y e r le şm e ­
çerlenerek öl dürü Imüş tü. leri, buraların O sm anlı idaresine g ir işi­
ni takip ed en y ılla ra rastlam akta v e
Canbolad-oğlu hem en hem en o zamandan b eri K ilis
sancak b ey liğ i bu a ile ferdlerinin elinde
B irinci A hm ed zam anında d ev lete bulunm akta idi.
isyan eden C elâlilerd en en m ühim m i D e v le te karşı isy a n eden A li B ey
C anbolad-oğlu A li P aşa’dır. B u âsi r e i­ (P aşa) in ağab evsi v e y a am cası olan
sinin fa a liy eti yaln ız etrafın a topladığı H ü seyin B ey, daha önce aşireti halkı ile
k u vvetlerin çokluğu bakım ından değil, bazı seferlerde hazır bulunm uş v e d e v ­
isyan hareketini, istik b â lin i ilâ n v e d e v ­ le te h izm et etm işti: C iğala-zade Sinan
le t teşk ilâtı kurm aya teşeb b ü s şek lin e Paşa İran’a y ü rü yen ordunun serdarı
sokacak derecede ileri götürm esi b a k ı­ bulunduğu sırada, N asuh Paşa’n m ü ze­
m ından eh em m iyet arzeder. rinden H alep b eylerb eyliğin i alarak a y ­
K âtib Ç elebi v e ondan n aklen N a- n i y eri C anbolad-oğlu H üseyin B ey (P a ­

1743
 şa) e verm işti. N asuh Paşa ise, ocaklık
olarak bir yere sahip olanlara b e y le r­
b eylik tevcih i işin in gayrı kanuni old u ­
ğunu gözönünde bulundurarak üç ay
m üd d etle C anbolad-oğlu H üseyin P aşa’-
n ın m ü tesellim in i H alep ’e sokm am ıştı.
C iğala-zâd e’ye gelince; bir taraftan v a ­
ziy eti İstanbul'a yazarken bir taraftan
da, ey â letin idaresini C anbolad-oğlu’na
teslim ile k endi yan m a gelm esi için e -
m ir yazm ıştı. N ih ayet, N asuh P a şa y a ,
İstanbul’dan serdarlara tanınan se lâ h i-
y etin gen işliği katırlatılın ca N asuh Paşa
H alep’i C anbolad-oğlu H ü seyin P aşa’ya
teslim ile İstanbul’a gitm işti. B öylece
C anbolad-oğlu H üseyin Paşa, C iğala-zâ-
d e’n in yan lış icraatiyle usûl v e kanun
h ilâfına H alep v a lisi h alin e g elm iş b u ­
lunuyordu.
C anbolad-oğlu’na H alep v a liliğ in i
verirken kanunları çiğ n iy en C iğala-zâ-
de, bilahara onu k end isin e iltih ak a davet
etm iş, H üseyin Paşa da ey â leti askerini
alarak İran’a gitm ek üzere y o la çık m ış­
tı. İran harbi kısm ında zik rettiğim iz v e ç ­
h ile, H üseyin P aşa’n ın g eç kalm asına k ı­
zan C iğala-zâde bu şahsı V an’da idam
ettirm işti.
İşte, C anbolad-oğlu ailesin in C elâli-
ler arasına karışm asının bu h âd ise üzeri­
ne vuku bulduğu görülm ektedir ki; on­
lara hem yü k sek m akam verm ek, hem
de haksız yere idam ettirm ek su retiyle
isyanlarına sebep olm ak bakım ından b i­
rinci d ereced e suçlu C iğala-zâd e’dir. A m ­
cası H ü seyin ’in idam ı üzerine, H alep ’te
onun v ek ili olarak bulunan A li derhal
etrafına 20 bin k işilik k u v v et top lıy a -
rak d evlete isyan bayrağım kaldırm ıştır.
O sırada daha A vusturyalIlar ile su lh
im zalanm am ış bulunduğundan, Canbo­
lad -oğlu A li’y e H alep b ey lerb ey liğ i te v ­
cih ed ilm ek su retiyle yum uşatılm ak ve
oyalanm ak istenm iştir. Fakat onun, bu
tevcih lere rağm en isyandan vazgeçm e­
diği v e asıl kanlı h arek etlere bundan
sonra sebep olduğu görülm ektedir.
Canbolad-oğlu’nun kurduğu
askerî teşk ilât
C anbolad-oğlu A li, ken d isin e b e y le r­
b eylik tevcih in i m üteakip bir de rütbe
itib ariyle büyüyünce, Trablusşam h â k i­
m i S ey f-o ğ lu Y usuf’un üzerine yürüdü.
1744
S eyf-o ğ lu 'n u m ağlûp edip şehre gird ik ­
ten ve bir çok m al ed in d ik ten sonra bu
adam la barıştı. Ondan sonra Ş am ’a ile r -
liy erek şehri m uhasara, o civarı yağm a
ve tahrip ettik ten sonra H alep’e d ö n e­
rek, isyan ın ı ayrıca İlân etti. C anbolad-
oğlu A li Paşa askerini iy i bir düzene
sokm ak üzere teşkilâtlandırdı. Bu işi
yaparken Osm anh askeri teşk ilâ tın ı ör­
n ek aldı. N aim â’nm (C: 2, S: 7 v e 8) k a y ­
dettiği veçh ile: A tlı v e yaya olm ak ü ze ­
re iki sın ıf sekban vücuda getirdi. Y aya
sekbanları y en içeriler biçim inde yü z a lt­
m ış ik i bölü ğe taksim ederek h er b ö lü ­
ğün başına birer çorbacı yani bölük ku­
m andanı tayin etti. M aaşlı asker olarak
nizam ladığı bu y a y a sekbanlara b aşlan ­
gıçta üçer akçe, bilahara terakki v o lu y -
le sekizer akçaya kadar y ev m iy elerin i
yü k seltti. Üç ayda bir pastal, k oyun ak-
çası, barut, fitil v e kurşun gib i m ü h im ­
m at tevzi ettirdi. Bu para v e m a lzem e­
ler m îrîden, yan i tesis etm iş olduğu h â ­
zineden verilm ek teyd i. C an b olad -oğlu ’-
nun bu teşk ilâ ta dahil piyad e tü fen k en-
dazlarım n m iktarı 16 bin 700 kişi tu t­
m aktaydı. A tlı sın ıfm d a da O sm anlı si-
pah teşk ilâ tın ı örnek tutarak a ltı bölük
m eydana getirm işti. A tlı sekbanların y e ­
kûnu ise 18 bin kişiyd i. A tlı v e y a y a sek ­
banlar m untazam an d efterlere k a y d ed il­
m iş olup, d efterler H alep’te h ıfz ed il-
m ekteydi.
H am m er’in (C: 8, S: 87) b ild ird iğin e
göre; C anbolad-oğlu, sadece a sk erî te ş­
k ilâ t m eydana getirm ek le de k alm am ış
nam ına hu tb e okutup para bastırm ış,
T oskana hüküm darı olan A rşidük F er-
dinand ile 2 ekim 1607 tarihinde bir
m aahede akdetm iş, d iğer A vrupa d e v ­
letler iy le de ittifa k için m ü nasebetler
kurm aya çalışm ıştır.
V eziriâzam K uyucu Murad P aşa’nm
C elâlilere karşı faaliyeti
C anbolad-oğlu A li P aşa gem i azıya
aldığı v e h üküm darlığını ilâ n ederek
d ev let için en d işe v eric i h ale g e ld iğ i sı­
rada Z itvatorok m uahedesi akdedilm iş,
b öylece C eiâlilerle daha esaslı şek ild e
u ğraşılm ak im kânı h asıl olm uştu. O
arada, C elâlileri ten k il fa a liy e tiy le O s­
manlI tarihinde iz bırakacak olan K u­
 yucu Murad Paşa da sadaret m akam ına davranıp onu y o lu üzerinde bir teh lik e
getirilm iş bulunuyordu. olm aktan m uvakkaten çıkarm ak istedi.
Veziriazam Murad Paşa C eiâlileri Oııun için kendisine A nkara sancak b e y ­
tenkil ile vazifeleııd irild iği zam an Tir­ liği beratını yollad ı. Bu tayin d en m em ­
yaki Haşan P a şa y ı R um eli, Marvol H ü­ nun kalan K alender-oğlu Ankara y o lu ­
seyin P aşa’yı A nadolu b eylerb eyliğin e: nu serbest bırakırken Murad Paşa da
Ç akırcı-başı H a lil’i yen içer i ağası, Baki
P a şa y ı defterdarlığa tayin edip, Bursa
m uhafazasında bulunan M ustafa Paşa’yı
sadaret kaym akam lığına tayin etti. Ve
sonra H alep'e gitm ek üzere 2 tem m uz
16C7 (7 reb iü lev vel 1016) da Ü sküdar’­
dan h areket etti.
V eziriâzam Murad Paşa H a lep ’e i-
lerlem ek isted iği sırada A n ad olu ’da fa ­
aliy ette bulunan C elâli yaln ızca Canbo-
lad-oğlu'ndan ib aret değild i. D aha bir
takım şak iler m evcu t olup, en korkuncu
da K alender-oğlu idi. Saruhan tarafla­
rına hâkim bulunan K alen d er-o ğ lu , H a­
lep ’e giden veziriâzam için teh lik e y a ­
ratabilirdi. Bunu hesaba katan v ezir iâ - Kuyucu Murad Paşa
zanı, peşinen K aleııd er-o ğ lu ’na yum uşak (R essam larım ıza göre)

K uyucu Murad P aşan ın C elâlî’Ieri tem izlem esi (R icaut'dan)

1745
y olu n a devam la K onya’y a vardı. V eziri­
azam ın k ü tle halinde âsi öldürm e v e ö l­
dürdüğü k im seleri kuyulara doldurm a
harek eti K onya’y a vusulünden, itibaren
başladı. V eziriazam Murad Paşa eskiden
bir b eylerb eyi sı fatiy i e Hanıza M irza a-
îey h in e vuku bulan Tebriz m u h areb esi­
n e iştirak ettiği sırada bir k u yu ya d ü ş­
m üş, bu m ünaseb etle k en d isin i «K uyu­
cu» d iye ananlar görü lm eye b aşlam ıştı.
F ak at ona «Kuyucu» denm esinin a sıl se ­
bebi, A nadolu ’da öldürttüğü k im selerin
cesetlerin i kuyu biçim inde çukurlar a ç­
tırıp tu n la r ın içiııe attırm asından ve e -
sir alm an âsileri bu çukurların yanında
idam ettirerek vücutlarını onların içine
doldıırtm asındandır.
Sarac-zâde Ahm ed
V eziriazam Murad Paşa’nm , â si ce­
setlerini kuyulara doldurm a h arek eti
K on ya’y a g itm esiyle başladı. K onya’da
b ir m iktar C elâli öldürdü- A ralarında
bunların reisleri de vardı. B u arada or­
tadan kaldırılan C elâli reislerin in en
m ühim m i «Sarac-zâde Ahm ed» idi. N a -
im â’nın (C: 2 S: 9) an lattığın a göre; S a ­
rac-zâd e A hm ed nâm ındaki âsi, daha
önce K onya naibi M olla H a lil’i h ançer­
le katletm iş, K aram an b ey lerb ey i D eli
A hm ed P aşa’y ı sarayı ile yak m ış v e a y ­
rıca b in kişi öldürm üştü. Sarac-zâd e A h ­
m ed yak alan dığı zam an K on ya’nın ileri
g elen leri, bu adam bizi m ü tegallib elerd en
kurtarm ıştır, m em lek eti b ela lı k im seler­
den koruyabilecek şah ıs da ancak odur
diyerek a ffın ı rica etm eleri üzerin e, S a -
rac-zâd e’yi af ile huzuruna getirtm işti.
S arac-zâd e g elin ce veziriazam :
— A hm ed B ey, sen i K on ya’da a lı­
k oym ak isterim , ben C anbolad-oğlu’n -
dan in tikam alıp g eri dönünceye kadar
sen şehri gü zelce m uhafaza et! Lâkin
im dat lâzım olunca nekadar asker to p lı-
yabilirsin?
D edi. Sarac-zâd e ise h iç tereddüt
gösterm eden ve bir em n iyetsizlik h is­
setm eden;
— Otuzbin kişi!
C evabını verdi. V eziriazam k en d isi­
ne teşekkür ile huzurundan ayrılm asın a
m üsaade ettik ten sonra, â sin in affı h u ­
susunda ricada bulunm uş olanlara h ita ­
ben;
1746
— B öyle derhal otuzbin k işi top la­
m aya m uk ted ir bir adam ı zinde şek ild e
arkam da bırakıp gittik ten sonra, o gelip
K onya h isarın ı zaptederek içerin e k u v ­
v etle yerle şirse hal nice olur?..
D edi v e bu sözlerinden sonra onu da
öldürterek kuyulara doldurulanların a -
rasm a ith al ettirdi.
İVIuslu Çavuş ve Cemşid
V eziriazam K uyucu M urad Paşa H a-
le p ’e doğru yolu n a devam ederken, C an­
b olad -oğlu ve K alen d er-oğlu d erecesin ­
d e büyük k u v v etlere sahip bulunm ayan
Saraç-zâd e ayarındaki k im seleri ortadan
kaldırm aya da eh em m iyet verd i. B unun
için, L ârende (Karaman.) y e v ard ığı za ­
man- M uslu Çavuş üzerine bir m iktar
k u v v et şev k etti. D ağlık S ilifk e m ın tık a ­
sında barınan Muslu Ç avuş’un adam la­
rının bir kısm ı öldürülebildi am a k en d i­
si yakalanam adı. E reğli’y e u la şıld ığ ı sı­
rada da, A dana civarında tutunan C em -
şid adındaki C elâliye kargı bir fırka k u v ­
v e t sevk ed ild i. Giden k u v v etler C em şid’i
bozguna uğrattılar. C elâli reisi bu arada
öldü, adam larından esir d ü şen lerin sad -
rıâzam ın em riyle boyunları vuruldu.
Oruç ovası m uharebesi
V eziriazam Kuyucu Murad P a şa n ın
kendi üzerine geld iğ in i haber alan Can­
b ola d -o ğ lu A li Paşa da bir h a y li h azır­
lık la r yap m ıştı. N itek im sadrıâzam , C an-
b o la d -o ğ lu ’nun yirm ib in piyad e v e y ir -
m ib in sü vari ile (N aim â C; 2, S: 14)
B ağras boğazını tutarak h en d ek ler kazıp
Siperlere y erle ştiğ in i öğrenm ekte g ecik ­
m edi. Onun için doğruca B ağras b o ğ a ­
zına yü rü m iyerek B elen geçid in e y ö n e l­
di. B uradan A m anos dağlarını aşarak (21
ekim 1607) ovaya in d iği sırada Maraş
b eylerb eyi D e li Z ülfikar P aşa D u lk a-
dır ey â leti askeri ile k en d isin e iltih a k
eyled i. S ad n âzam m em rindeki k u v v etler
B elen geçid in i aşarak ovaya u la ştığ ı k ı­
sımda üç gün. istirahatı m üteakip tekrar
h arek ete geçti. B u arada C anbolad-oğlu
da veziri âzam in g eld iği y en i istik am ete
doğru ilerlem işti. N ih ayet ik i taraf k u v ­
v etleri Oruç ovasında y ek d iğ eriy le kar­
şıla ştı (24 ek im 1607),
V eziriazam Murad Paşa A nadolu as­
 kerini sağ tarafa, m eşhur K an ije m üda­
fii T iryaki H aşan P aşa’nın idaresinde ci­
lan Rum eli askerini so l tarafa koyup
kendisi m erkezde kaldı. K ırk bin kişilik
k u vvetle kum anda eden C anboiad-oğlu
da buna göre tertibat alarak, ordusunun
sol kolunu k ethü dasın ın em rine verip
sağ kolun kum andasını bizzat kendisi
deruhte eyledi. Dürzi em iri M a’n -o ğ iu
Fahreddin de Dürzi v e K ü leyb î k u v v et­
lerin in başında olduğu h a ld e C anbolad-
oğlu ordusuna iltih ak etm iş bulunuyor­
du.
ik i taraf k arşılık lı olarak m uharebe
vaziyeti ald ığı sırada, N aim â’n ın « bir
rivayete göre» şek lin d ek i k aydına naza­
ran; C anbolad-oğlu veziriazam dan sulh
talebinde bulundu. F akat M urad Paşa
böyle bir şey e yanaşm adı. Buna rağm en
sulhden üm idini k esm iy en C anbolad-oğ-
lu, askerinin önüne, çıkarak sulh arzusu­
nu bu hareketi ile izh ar etm ek isted iy ­
se de, bu defa askerleri onu çekerek
kendi safları arasına aldılar.
Oruç ovası m uh areb esi pek şid d etli
oldu. B ilhassa T iryaki H aşan P aşa’n m
em rindeki R um eli askeri ile y en içeriler
pek m üthiş m uharebe ettiler. C anbolad-
oğlu da pek büyük g a y ret sarfettiyse de
h ezim etten kurtulam adı. O gün m uhare­
be m eydanında vuruşarak ölen v e esir
düşerek başı kesilen C elâlilerin m iktarı
26 bin gibi korkunç b ir rakam ı g ö steri­
yordu. H üküm et tarafını tuttuğu için,
g a y et tabiî v e yerin d e bir h areket şe k ­
linde telâkki ettiği an laşılan Naim â, e -
sirlerin idam ını; «yirm i n eferd en m ü te­
caviz cellâdlar zarb-ı rikabdan d in len -
m eyip güruh gürûh getirilen eşk iyan ın
k ellelerin i k at’ ederlerdi» d iye a n la t­
m aktadır.
Oruç ovası m uhareb esin in m ağlubu
C anbolad-oğlu A li Paşa doğruca m em ­
lek eti olan K ilis’e kaçtı, fak at orada tu -
tunam ıyarak H alep’e g eld i. H alep’te de
bir geceden fazla k alam ıyarak gizlice
kaçtı. H alep k alesind e m üdafaaya t e ­
şebbüs eden C anbolad-oğlu k u v v etleri­
n in artıkları kendilerin e em an verilerek
teslim oldukları h ald e (13 kasım 1607),
ele geçer geçm ez serdarın em riyle idam
edildiler. B öylece H alep ’te de idam y o -
liy le binden ziyad e insan ın canına k ı­
y ılm ış oldu.
Oruç ovası m uharebesinde Canbo-
la d -o ğ lu ’nun yanında m evki alan Dürzi
em iri Fahreddin harbin k ayb ed ilm ek te
olduğunu görünce bütün askeri ile bir­
lik te g ü n ey istik am etin d e kaçarak k a­
lelerin d en birine kapandı.
H alep'e g irild ik ten sonra sarirıâzam.
D işlek H üseyin P a şa y ı buranın v a li­
liğ in e tayin etti. T iryaki Haşan Paşa
kubbe vezirliğin d e bulunm ak üzere İs­
tanbul’a gönderildiğinden ondan boşalan
Rum eli b eylerb eyliği M aryol H üseyin
P aşa’y a verildi.
C anbolad-oğlu’nun affedilm esi
v e ölüm ü
H alep ’ten kaçan C anbolad-oğlu A li
Paşa, yanındaki beş altı k işilik candan
adam ı v e kendisini kurtarabilen bir
m iktar atlı sekbanı ile İstanbul’a gitm ek
üzere y o la koyuldu. M aksadı, padişahın
m erham etine sığınarak kendisini a ffe t­
tirm ekti. E sk işeh ir yak ın m a geld iği za­
man ih tiyar bir adam olan am cası H a y ­
d a r ı ileri gönderdi. O sırada B ursa ci­
varını tahrip v e yağm a ile m eşgu l bu­
lunan K alender-oğlu, k en d isin in de p a ­
dişahtan af talebinde bulunacağını b il­
direrek C anbolad-oğlu’nu yan m a çağır­
dı. Buna inanan C anbolad-oğlu da sek ­
banları ile b irlikte onun yanm a gitti. Bu
defa K alen d er-oğlu h akiki n iy etin i a -
çık lıyarak . ben senin intikam ım alırım
deyip beraber çalışm ayı tek lif etti. Mu­
azzam m iktardaki k u vvetlerin i y e n i k ay­
b etm iş olan C anbolad-oğlu ise, m a ğ lû b i­
y e tin tesirinden kurtulam adığından K a-
le n d er-o ğ lu ’nun fik rin e uym adı. N ih ayet
K alen d er-oğlu ’nun, kendisini m ahfuz
tuttuğu binanın duvarını d elerek bir
kaç y ak ın adam ı ile kaçm aya m u vaffak
oldu. K endisi bu şek ild e uzaklaşınca ta -
b i’i sekbanlar K alen d er-oğlu ’nun yan ın
da kalıp onun k u vvetlerin e karıştı.
C anbolad-oğlu’nun başından b öyle
bir m acera geçerken amcası H aydar ile
kethüdası H üseyin İzm it’te V ezir D avud
P aşa’y a m ülâki olup, va ziy eti anlatarak
onun v a sıta siy le İstanbul’a gelip pad işa­
hın huzuruna çıkarak affı tem in e tm iş­
lerdi. Padişahın affın ı m üteakip H aydar
İstanbul’da alıkonulup kethüdası H ü se­
y in af ferm anını ham ilen İzm it’e dön ­
m üştü.
 O sırada C anbolad-oğlu A li Paşa İz­ geçm işti. Bunun m aiyetinde bir
m it'e geldiğinden kendisine tahsis edilen
bir kadırga ile İstanbul'a gelerek 18 o-
cak 1608 de padişah tarafından kabul o-
lundu. Hattâ bir hafta kadar m üddetle
saraya a it köşklerden birinde m isafir e-
dildi. Bu sırada küçük bir çocuk olan
C anboiad-oğlu’nun kardeşinin oğlu M us­
tafa sarayda alıkonarak harem -i hum a-
yun hizm etine alındı. Bu çocuk ilerde
D ördüncü Murad'm m ukarribleri arasın­
da göze çarpacak ve Rum eli beylerb ey­
liğin e kadar yükselecektir.
C anbolad-oğlu A li Paşa affını m ü ­
teakip Tam şvar beylerb eyliğin e gönde­
rildi. Bir sene kadar orada bulunan Can­
bolad-oğlu bilâhare halka zulm e b aşla­
yınca, askerler kendisini öldürm eye te ­
şebbüs ettiler; bunun üzerine, A vustur­
ya hududunun m uhafazası v a zifesiyle
B elgrad’da bulunan K adı-zâde A li P aşa­
n ın yanına kaçtı. K adı-zâde, Canbolad-
oğlu ’nu B elgrad kalesinde hafzeyledi.
B ilâhare K alend er-oğlu ’nu ten k il e ttik ­ tafabeş on kişid en ibaret adamı ile sah i­
ten sonra İstanbul’a dönen Murad Paşa­
nın em riyle orada idam edildi. B öylece
A nadolu C elâlilerinden D eli H aşan v e
C anbolad-oğlu aflarını m üteakip tayin
edildikleri Tam şvar’dan hem en hem en
aynı şartlar altında uzaklaşıp, y in e aynı
şartlar altında B elgrad’da can v erm işler­
dir.
Kuyucu Murad Paşanın H alep’te
K ışlam ası
C anbolad-oğlu’nun bozguna .uğratı­
lıp bunun etrafındaki k u vvetlerin ta sfi­
y e edilm esiyle A nadolu’daki C elâlilik
sona erm ediği cihetle, V eziriâzam K uyu­
cu Murad Paşa H alep’te kışlam ak istedi.
H alep’e girdikten bir m üddet sonra A -
nadolu, Rum eli ve Karaman tım arlı sip a­
hilerinin m em leketlerine gitm elerine
ruhsat verip, diğerlerini de kışlaklara
taksim etti. Sipahilere Şam ’ı, silâhdarlara
T rabluşam ’ı, sağ gariplere A n tep ’i, sol
gariplere B irecik'i kışlak olarak göste­
rip. yeniçerileri H alep’le kendi yanında
alıkoydu.
Tavil A hm ed-oğlu M ustafa
Tavil A hm ed-oğlu M ehm ed’in ölü ­
m ünden sonra yerin e kardeşi M ustafa
1748
hayli
sekbanı bulunduğu cih etle B ağdad’a h â ­
kim vaziyetteyd i. H alep’te kışlayan v a -
ziriâzam , C iğala-zâde Sinan Paşanın oğlu
Malımud P aşa’y ı bu C elâlilinin tenkiline
m em ur etti. U lûfeci bölüklerini yanm a
verip. Urbandan E buriş-oğlu M ir A h-
m ed ile Kürt Mir Ş eref Paşayı v e sair
hudut üm erasını m aiyetin e alm asını em ­
retti.
M ahmud Paşa, em rine tahsis edilen
kuvvetlerin başına geçtik ten sonra B ağ-
dad üzerine yürüyüp şehri kuşattı (19
ocak 1608). T avil A hm ed-oğlu M ustafa,
muhasara k u vvetlerin e karşı dayanam ı-
yacağın ı anlayınca, serbestçe çek ilip g it­
m ek şartiyle B ağdad’ı teslim etti. B ağ-
dad’ı teslim ederken sekbanları ile bir
gem iye binip oradan uzaklaşm ak isteyen
M ustafa’n ın bindiği gem i için e d olanla­
rın ağırlığına taham m ül edem iyerek yan
yatıp sulara göm üldüğünden, M ustafa’­
nın sekbanlarının ekserisi boğuldu. M us-
le çıkabildi. B unlar gem inin b atışını O s­
m anlIların bir suikastına h am lettiklerin­
den intikam için tüfek atışm a başladık-
laym ca, karşıdan da m ukabele gördüler.
Bu yüzden boğulm aktan kurtulanların
ekserisi de tüfenk kurşunu ile öldüler;
yalnız âsi reisi M ustafa sağ olarak oradan
uzaklaştı.
Kalender-oğlu
Biraz .yukarıda zikredildiği üzere,
B irinci A hm ed devrindeki celâliler ara­
sında C anbolad-oğlu gibi büyük k u v v et­
lere sahip olan ikinci celâli K alen d er-oğ-
lu ’dur. A sıl adını, P eçevî’nin «piri», K â-
tib Çelebi v e N aim â’m n «Mehmed» diye
kaydettiği K alender-oğlu, A nkaranm
M urtazaâbat kazasına bağlı Y assıviran
köyü halkm dandır.
Bir m eslek telâkki edecek şekilde e ş­
k ıyalığa erken başladığı anlaşılan K a ­
len d er-oğlu 1592 y ılın d a seksen k işilik
m aiyeti ile şek avette bulunuyordu. Bir
aralık affa uğrayınca bazı beylerbeyin
m aiyetin d e çavuşluk, bazı beylerin yanın
da kethüda v e m ü tesellim lik yapm ıştı.
C iğala-zâde Sinan Paşa doğu ordusu ser­
darı bulunduğu sırada bir g aflet eseri o -
larak bu adama sancak b eyliği tevcih e t­
m işti. Fakat tayin edildiği sancağa b il—
fiil sahip olam ayınca küsm üş v e yeniden
ilk m esleğine dönüp ceiâ iiliğ e b aşlam ış­
tı (1604). İşte bundan sonradır ki K alen-
d er-oğlu ’nun k u vveti her geçen yılda
biraz daha artıp k endisi ciddi bir te h li­
ke m evzuu haline geldi.
K alcnder-oğlu’nun dikkate değer ta­
rafı; biraz hâdiselerin şevki ile, biraz da
fırsatlardan zam anında istifad eyi başa­
rarak ikinci derecedeki bazı celâli reis­
lerini adam larıyla birlik te etrafında top­
lam asıdır. Bu grupta, ya n i o n s iltih ak e-
denler m eyam nda T a v il’in k ardeşi M ey-
mun, K ın alı-oğlu, K ara Sait, A ğaçtan
Pirî gibi celâl iler m evcuttur.
K alender-oğlu n u n k u vvetin i göster­
diği ilk faaliyet sahası Manisa h a v a lisi­
dir. 1605 senesi M ayısında M anisa tara­
fında Soygunculuğa giriştiğ i sırada, m ü­
teaddit d efa önüne çıkan b eyleri yendiği
için, hem nüfuzu hem de k u vveti artm ış­
tı. B ilhassa A nadolu b eylerb eyin i m ağ­
lup ettikten sonra, âdeta o bölge K alen-
d er-oğlu ’nun nüfuzu altına girer gibi o l­
muştu.
K alender-oğlu’nun A nkara’yı
m u h asarası
Manisa bölgesinde k u v v et kesbeden
ve Bursa civarına kadar nüfuzu h issed i­
len K alender-oğlu, özerin e m ühim kuv­
vetler sevkedilerek ten k ili gerek en C elâ-
lilerdendi. Fakat K uyucu Murad Paşa
C elâlileri ten k il m aksadiyle
İstanbul’dan hareket ettiği
zaman, C anbolad-oğlu’nu d a .
ha önem li gördüğü için d oğ­
ruca onun üzerine yü rü m ü ş­
tü. Bu sırada, K alen d er-oğ­
lu ’n un ordunun geri tarafın ­
da bir teh lik e teşk il etm em e­
si için kendisine güler yüz
göstererek A nkara sancak
b eyliğin i tevcih etm işti.
İşte bu tevcih üzerinedir
k i K alender-oğlu A nkara’ya
doğru yola koyuldu. G eçtiği
sahada rastlad ığı kervan la­
rı soyup hayvanları sürüp
götürerek A nkara’y a yaklaştı.
Bu arada kendisinin gelişin i
haber verm ek üzere dörtyüz
C elâliyi önden gönderdi. A n ­
kara’nın idaresini teslim alm ası için
tahsis ettiği m ütesellim i de bu dört yü z
kişi ile beraberdi.
M ütesellim , elinde K alen d er-oğlu ’-
nun sancak beyliği beratı olduğu hal,3e
Ankara’ya gelince, şeh ir halkı k ap ılan
kapatıp bunları içeriye alm adılar. O s ı­
rada "vildan-zâde M evlâna Ahrrıed E fen­
di A nkara kadısı bulunuyordu. A vu stu r­
ya seferleri sırasında ordu kadısı olan
v e Esztergom m uhasarası esnasında ken­
di fikrini esaslı şek ild e m üdafaası ile
de dikkatleri çekm iş olan V ildan-zâde,
A nkara hisarını itm am v e C elâli’iere
karşı m uhafazasına ihtim am vazifesiyle
buraya gönderilm işti. Kendisi, m ensubu
bulunduğu ilm iye sın ıfın d ak i eh liy eti
kadar idari sahada da m aharet sahibi
ayni zamanda cesur bir kim seydi.
Kalen d er-oğlu, şehre kabul ed ilm e­
diğini görünce, kadı V ildan-zâde’y i o ı-
dugâhm a davet etti. A zılı bir âsinin da­
vetin e icabet, büyük teh lik eleri b ile b i­
le göze alm aktan farksız olduğu haid-i,
V iidan-zâde bir kaç süvari ile Ankara
h ışırın d a n dışarı çıkm ak cesaretini g cs-
te ıd i O sırada K alender-oğlu da bir k3ç
, süvari ile ileri çıkm ıştı. N ih ayet her i-
k isi de at üzerinde oldukları halde kar­
şı karşıya geldiler. Bu m ülakatta (N a -
im â C: 2, S: 11) K aiender-oğlu:
«— Padişah bu m em lek eti bana ve
v e adam larına verdiği halde, siz beni
şehre girm ekten niçin reddettiniz v e m ü­
1749
tesellim i m in yüzün e kapıları k ap ad ı­
nız?»
Sualin i sorunca, surlardan dışarı
çıkm ak ta gösterdiği cesareti y in e devam
ettiren V ildan-zâde:
«— G erçi sancak size tev cih olu n ­
m uştur. L âkin siz buraya san cak b eyle-
ri gibi gelm ediniz. D elili budur ki; e v ­
velâ ınüslüm anlarm tarlaları için e k on ­
dunuz; civardaki m em lek etlerd en g etir­
diğiniz h ayv a n la n mü sİ limanların, ek in ­
leri için e bıraktınız. C elâliden gözleri
korkm uş fukara sizden ürktü; onun için
hisar kap ısını kapadılar, şehre girdiğiniz
vak it de kati!, gasp, tazîp v e tahrip e -
dersiniz d iy e veh m e düştüler. P a d işa h ı­
mızın em rinde yazıld ığı veçh ile sadrıâ-
zam m ordusuna iltih ak arzusunda isenİ2
sefer levazım ı her ne ise d efter edip bir
m utem ed adam ınızı bizim yan ım ıza b ı­
rakınız. Siz de h alka dehşet verm em ek
üzere bir m erhale öteye gidiniz» dedi.
V ildan-zâde’nin tek lifin i kabul eden
K alen d er-oğlu m utem ed bir adam ının
yanm a otuz k işi vererek A nkara’ya gö n ­
derdi. Bu adam ve arkadaşları bir kaç
gün sonra halkı bizar etm eye başladı v e
gü n geçtik çe eziyetini artırdı. H alk az
kaldı bunu öldürecekti. Fakat V ild an -
zâde kaıı dökülm esini önlem ek üzere a -
dam ı iç-k a ley e hapsetti; diğer otuz k i­
şinin herbirini de şeh ir halkından otuz
şahsa taksim etti. B ilâhare bunların h e p ­
si de V ild an -zâd e’n in işareti gereğince
taksim edildikleri şahıslar tarafından ö l­
dürüldü, reisleri de iç-k a led ek i m ahbe-
sindc idam olundu.
V ild an -zâd e A h m et Efendi bu işleri
yaparken sad n âzam a tafsilâtlı bir m ek ­
tup yazarak v a ziy eti anlatm ış, sad rıâ-
zam da V ild an -zâd e’y e cevap gönder­
m işti. Sadrıâzam m m ektubunda, e şk ıy a ­
yı ten k il için bir fırka asker tah sis ed il­
m iş olduğu bildirilm ek teyd i. N e yazık
ki sad n âzam ın m ektubu K alen d er-oğlu ’­
nun eline g eçti- B öylece, m eşhur âsi re ­
isi hem adam larının başm a geleni, hem
de üzerine asker geleceğ in i öğrendiği
cih etle derhal A nkara’y ı kuşattı. Ş im ­
d iye kadar v a ziy eti u stalık la idare e t­
m iş olan V ildan-zâde ayn i mahareti' A n­
kara’n ın m üdafaasında da gösterdi- K a­
led e m evcu t k u v v etler arasında iy i bir
v a zifs taksim i yaparak sık ı şek ild e m ü ­
dafaa m uharebesi verdi. U ygun gördü­
1750
ğü zam anlarda da kaleden çık ışlar y a ­
parak m uhasaracı âsilere zayiat v erd ir­
di. Ş eh rin m üdafaasını deruhte ettiğ i
m üddet zarfında tam sekiz d efa huruç,
yân i kaleden çık ış h areketinde b u lu n ­
du.
V ild an -zâd e, A nkara’y ı m üdafaada
devam ederken, sadnâzam tarafından
A nkara’nın im dadına gön d erilm iş b ulu­
nan K astam onu sancak b ey i T ekeli
M elım ed P aşa’n m y ak laştığın ı duyan â -
sile r bir m en zil geriy e çek ild iler. M a­
iy etin d e bir bölük kapıkulu ile yed i se ­
kiz san cağın tım arlı sip ah ileri v e 40 top
bulunan T ek eli M ehm ed P aşa önce K a­
len d er-o ğ lu ile biraz çarpıştı sonra A n ­
kara k alesin e girdi.
K alender-oğlu’nun B ursa’yı
yakm ası
K alen d er-oğlu , A nkara önünden çe­
k ilerek Bursa tarafına doğru ilerledi.
B ursa civarında K ın a lı-o ğ lu nam ındaki
âsi reisi bin k işilik m aiyeti ile k en d isi­
n e iltih a k etti. E v v elce bir sancak b eyi
iken eşk iy a lığ a başlam ış olan K ınalı -
o ğ lu n u n iltih a k ı ile m eşhur C elâlinin
k u v v etleri biraz daha arttı. D aha y u ­
karda an lattığım ız veçhile; K a len d er-o ğ -
lu Bursa civarındayken, S ad n âzam ın
önünden kurtulup kaçan C anbolad-oğlu
E sk işeh ir civarına geld iği sırada onu y a ­
nm a davet etm iş, bu v e sile ile oııun
sekbanları da K alen d er-oğlu ’nun yan ın d a
kalm ıştı. Bu su retle k u v v etleri artarken
sad n âzam ın H alep’te k ışla d ığ ın ı ö ğ re­
nince, k endisini iyice serb est h issed erek
B ursa üzerine yürüyüp şehri y a k tı (A ra ­
lık 1607). A yrıca o civarda m ühim m ik ­
tarda soygunlar yaptı.
D algıç Aitmed Paşa’nm
K alender-oğlu île m uharebesi
B ursa’n ın yak ılıp civarın ın yağm a
v e tahribe u ğratılm ası İstanbul’da h e y e ­
can yarattığından, karadan N akkaş H a­
şan Paşa B ursa tarafına sev k ed ild i. A z ı­
lı âsi reisine karşı ayrıca bir tedbir a l­
m ak üzere V ezir Y usuf Paşa da bir m ik ­
tar k u v v etle Üsküdar’da oturtuldu. İ s ­
tan b u l’da bu harek etler olurken uzun
müddet- bir yerd e kalm ıyan K alender t
 oğlu Bursa önünden kalkıp K irm asti (M.
K em alpaşa) y i basıp tahrip etti. M üte­
akiben de M ihaliç’i ayn i ak ıb ete u ğrat­
tı.
K alender-oğlu U lubad gö lü civarına
geld iği sırada N akkaş H aşan Paşa da
Bursa üzerinden U lubad kasabası civ a rı­
na ulaştı. Burada ik i taraf k u v v etleri e -
saslı bir m uharebe verm ek sizin bir m üd­
d et bekledi. M evsim k ış olduğu v e so­
ğuklar da şid d etli geçtiğin d en N akkaş
fi asan P aşa’nın em rindeki hü k ü m et k u v­
vetleri arasında bir m iktar te lefa t da v u ­
ku buldu. Bu sırada sabık T am şvar b e y ­
lerb eyi olup arpalık h ü k m ü yle S ilistre
sancağına m utasarrıf b u lunan M imar
D algıç A hm ed Paşa, N akkaş Haşan P a-
şa’yı ta k v iy e etm ek üzere G elibolu ü ze­
rinden A nadolu ’ya geçti; yan ın d a S ilitre
askeri ile D obruca gön ü llü leri vardı.
K alender-oğlu, D algıç A hm ed P aşa­
nın geld iğin i duyunca k en d isin i karşıla­
m ak üzere b atıya doğru yürüyüp Gö­
nen ovasında onunla k arşılaştı. Burada
yap ılan m uharebede D algıç A h m ed P a-
şa'nın em rindeki k u v v e tle r bozuldu; k en ­
disi de çarpışm a sırasında ald ığı ağır
yaralar n eticesin d e öldü. M im ar Davud
A ğa’dan sonra m im arbaşı olan v e Y en i-
cam i’nin îlk inşaatında bulunup bilalıa-
ra b eylerb eyi tayin ed ile n D algıç A hm ed
Paşa, bu m uharebede, vü cudunda sağlam
y er kalm ıyacak dereced e fazla yaralan ­
dığı halde son takatin i b itirin ceye ka­
dar çarpışm aya devam etm iştir.
K alender-oğlu , bu m u h areb eyi m ü ­
teakip e v v elâ M ihaliç’e çek ild i, b ilah a-
ra orada durm ıyarak Saruhan ve A ydın
tarafına yürüyüp yağm a v e k a tiller y a p ­
tı; oradan da H a m id -eli’n e ilerley ip a y ­
ni şeyleri tekrarladı. K aram an hududu­
na geldiği sırada A ğaçtan P irî nam ında­
ki C elâli reisi b in kadar adam la gelip
k endisine iltih ak eyled i. K alender-oğlu
A nkara’y ı kuşatırken M eym un v e A ğaç­
tan Piri adındaki C elâliler de yanında
bulunm aktaydı. A nkara’dan sonra B ur­
sa tarafına gidin ce A ğaçtan P iri yeni
k u vvetler toplam ak g a y e siy le ondan bir
m üddet için ayrılm ıştı.
K alender-oğlu’nun vurm ak
isted iği ordu hâzinesi
K alen d er-oğlu ’nun B ursa c iv a n n d a -
ki fa a liy eti İstanbul’da h ey eca n yarat­
1751
tığından, yap ılan divan toplantısı n e ti­
cesinde V ezir Davud Paşa İzm it’e, H ı­
zır Paşa Ü sküdar’a gönderildi.: S efere
m em ur bütün dirlik sahiplerinin bizzat
cenge g itm eleri, sefere m em ur olm ıyan
dirlik sahipleri ile h a d em e-i h assanm da
tak atlerin e göre cebe gönderm eleri (N a -
im â C: 2, S: 33) hususunda padişahın
em ri çıktı. L âkin kısa bir m üddet son­
ra K alen d er-oğlu B ursa civarından g ü ­
n e y e doğru y ön eld iği için bu em rin tat­
bikine lüzum h issedilm edi.
Bu aradaki divan m üzakereleri esn a­
sında, defterdar E km ekçi-zâde Ahmed
Paşa'ya m evcu t v a zifesin e ilâ v eten Ru­
m eli b eylerb ey liğ i tevcih olunup bahar­
da R um eli askerini yan m a alıp S a d n â -
zam Murad P aşa’nın em rindeki ordu ih ­
tiyacı için h âzineyi götürm esi kararlaş­
tırıldı. Bahar gelin ce, alm an karar g e­
reğince E km ekci-zâde, R um eli askeri ve
hazine ile İstanbul’dan y o la çık tı. O sı­
rada K aram an hududunda bulunan Ka­
len d er-oğlu ise, bundan haberdar olarak
H alep’e götürülen hâzin eyi (N aim â C:
2, S: 31) yold a vurup e le geçirm ek iste­
di. K alen d er-oğlu , h âzinenin K on ya y o ­
lundan g eçirileceğin i tahm in ederken,
onun varlığ ın ı hesaba katan Ekm ekçi -
zâde isab etli bir h arek et olarak A nka­
ra yolunu tercih etti.
K ışı H alep’te geçiren Veziriazam
K uyucu Murad Paşa, C elâiilerin n iy e tle ­
rinden haberdar olunca, ordunun tam a­
m ın ın toplanm asını beklem eden, y an ın ­
daki bir m iktar asker ile yen içeri v e sa­
ir kapıkulunu alarak 15 haziran 1608 de
H alep’ten harek et etti. Maraş civarına
g eld iği sırada Kansu B ey Mısır askeri i-
le, G öksün y a y lasın a vardığı sırada da
S ey f-o ğ lu Emir Y usuf'un oğlu Em ir H ü­
seyin aşiret askerleri ile sadrıâzam a il­
tihak eyled i.
Bu sırada K alen d er-oğlu ’nun etra­
fındaki C elâli k u v v etlerin in m ik tarı o-
tuz bin k işiy i geçm ek teyd i. A nadolu’da
m ev cu t âsi reislerin d en bir ç o k la n K a­
len d er-o ğ lu ’nun m aiyetin d e b irleşm işler­
di. B unların en m ühim leri: Kara Sait,
G öynüklü H alii, Kör H aydar, Genç M eh-
m ed, A ğaçtan P irî, D ağlar D elisi, T a n n
B ilm ez, B a ld ın K ısa, Kör M ahmud, Köse
A hm ed, G edüzlü A ktarm ası, Laz H ü se­
y in , K âfir Murad, Ş ek loz A hm ed gibi
kim selerdi. K a len d er-o ğ lu ’na tâbi bu
 eşk ıy alar bir m eclis ak tederek v aziyeti
m ünakaşa ettiler. S a yıların ın çokluğuna
g ü v en en eşk iya reislerin in ek serisi v e ­
ziriazam ın k arşısın a çık ılm ası fik rin i
m üdafaa ettiler. Bunlar: «veziriazam ın
ü zerine gidelim ; eğer fırsa t bizim olur
K ocayı (V eziriazam Murad Paşa) bozar­
sak Ü sküdar’dan berisi bizim olur» d i­
yorlardı. Kara (A rap) S a it ise bu fikri
bo^Ğiınnvcrsk, ^i.iz£2riiîii26 ç sr p ış-
m ıyah m , bir tarafa savuşup gidelim » d i­
yordu. N eticed e ek seriy etin fik ri galip
gelerek veziriazam ın karsısına çık ılm a ­
sına karar verildi.
K alen d er-oğlu , h a y li k alab alık k u v ­
v ete sahip olduğu halde, daha b aşk a C e-
lâ lileri de kendi etrafın d a toplam ak is ­
tiyordu. Bu n iyetin in bir n eticesi olarak
olarak. İçel tarafındaki m eşhur C elâli
M uslu Ç avuş’a bir m ektup yazarak k en ­
d isin e iltih ak a d avet etti. V eziriazam
Murad Paşa C anbolad-oğlu'nun üzerine
giderk en M uslu Ç avuş’un ten k ili için
k u vvvt şevk etm iş, giden k u v v etler ona
m ağlûp e'm ek le neraber ele g eçirem e-
dikleri için, aradan geçen zam an za rfın ­
da bu âsi etrafına y in e bir h a y li adam
toplam ıştı. K alen d er-o ğ lu ’nun bu yam an
âsiy e yazd ığı m ektup, onun ta sa v v u rla ­
rını, hükü m ete n e gÖ2İe b ak tığın ı, son
zam anlardaki fa a liy etin i v e b ilhassa zih ­
n iy etin i b elirtm esi bakım ından pek en ­
teresandır. K alen d er-oğlu bu m ek tu b u n ­
da (N aim â C: 2, S: 29) h ulâsatan şöyle
dem ektedir: «Sergüzeştim âlem e m alû m ­
dur. F itn eengiz v e ahdşiken O sm aniyân
m ü tegallib e olm ağla, gururları kem ale
erüp, âlem e c ev r-ü -ce fâ y ı pîşe k ılm a ğ -
la, taatlerinden yüz çevirüp ızh â r-ı h u ­
lûsu terk eyied ü k ten sonra, M ihaliç ve
A ydın ve Saruhan ille r in i yağm a v e ta ­
lan eylevü p gan aim -i bî şüm ar ile dön­
dük. C em iyetim iz y ev m -fe -y e v m e n z i­
yad e olup K onya şeh rin e geld iğim izd e,
Karaman b eylerb ey isi D eli Z ülfikar P a ­
şa anda m evcud bulunup k al’aya k apan­
dı; üzerine varılıp etra f v e ek n af yağm a
v e garet olundu. B adehu, K üçük K ara-
m an’a n üzul eyledik.
Bu ana g elin ce (g elin cey e kadar)
 l-i Osman tarafından m in veçh in k at’ı
ü m it eylem eyü p serk eşlik olunm azdı;
C anbolad-oğlu v a k ’asm dan sonra m in -
bâ’din Osm aıılu tarafından k a t’ı üm id e -
düp, can tende oldukça serfüru eylem ek
1752
yoktur. H ak -T eâlâ m uîn olursa, y a n ı­
m ızda olan b î-şu m âr kârgüzâr d ilâ v erler
ile, ol koca fertû tu bertaraf ey ley ü p Ü s­
küdar'dan berisünü O sm anlu’y a feragat
ettirm ek vardır. E ğer fırsat K oca’n ııı
olursa hod bizim ettiğ im iz işler (işlerin )
dillerd e dâstân olduğu hem en bize k â fi­
dir».
V eziriazam K uyucu Murad Paşa, K a-
leııd er-o ğ lu ’nun M uslu Ç avuş ile a n la ş­
tığın ı duyunca, bunların b irleşm elerin i
önlem ek için M uslu Ç avuş’a îç e l sancak-
b ey liğ in i verdi. M uslu Ç avuş, bir tu za­
ğa düşm em ek için bu tevcih i, sefere iş ­
tirak etm em ek şartiy le k ab u llen eb ilece­
ğim b ildirdiğinden, veziriâzam , âsinin
şüphesini izale g a y e siy le m üsaadekâr
davrandı. B unun arkasından da K ara­
man eyâ letin i tev cih vaadında bulundu.
Göksıın boğazındaki m uharebe
V eziriâzam K uyucu Murad P aşa’nın
H alep’ten az k u v v etlerle a y rıld ığ ın ı d u ­
yan K alen d er-oğlu v e arkadaşları, sad -
rıâzam ı birdenbire bastırıp m ah vetm eyi
kararlaştırdılar. S ad n âzam m ağlûp o ld u ­
ğu takdirde, yaln ızca İstan b u l’dan g ön ­
derilen h âzinenin d eğ il A n ad olu ’nun b i­
le kendi ellerin e dü şeceğin i tah ayyü l e t­
tiler. B unun için sü r a tle K aram an’dan
E lbistan istik am etin d e ilerlem ey e başla­
dılar.
K uyucu M urad Paşa, K a len d er-o ğ ­
lu ’nun sür’atle kendi üzerine g elm ek te
olduğunu, ilk plânda Göksün d erb en d i­
ni tutm ak isted ik lerin i, etrafa sald ığı ca­
suslardan öğrenince; bu boğazı onlardan
önce tutm ak isted i. Ve D eli P irî A ğayı
bir m iktar yen içeri ile ile ri gönderdi.
Bunlar, aradaki dört günlük m esa fey i üç
günde katederek, önü Göksün ovasına
açılan boğazın ağzını tuttular. A rk ala­
rından ordu da gelip y etiştik ten sonra
Kuyucu Murad Paşa m ev cu t k u v v etle r i­
n i arazinin v a ziy etin e göre iy i bir ş e ­
kild e yerleştird i. K endi çad ırım bir te ­
penin ü stü n e kurdurup, y en içeri v e sair
kapıkulunu tep en in etek kısm ında acele
kazdırdığı sip erlere soktu; Kansı^ B ey
em rindeki M ısır askeri ile Em ir H ü seyin
idaresindeki S u riy e askerlerini tepenin
sağ tarafındaki düzlüğe tâ b iy e edip, or­
du ağırlığ ım da tep en in arkasına aldı.
P iyad e v e süvari 20 bin k işi ile b u ­
raya g elen K alen d er-oğlu , düzlü k te b u ­
lun an M ısır askerini görerek sadrıâza-
m m k u vvetlerin i bundan ib aret zan n et­
tiğind en k olaylık la ga lip g eleceğ in i tah ­
m ili eyled i. B unun için çarpışm ak ü ze­
re k u vvetlerin e m uharebe tertib i ald ır­
dı. Sağ kolu Kara S a it v e A ğaçtan P i-
rî’ııin idaresine verip sol k olu n kum an­
dasını kendisi d eruhte ey led i. 7 ağustos
1608 tarihinde cereyan eden m uharebe
o kadar şid d etle cereyan etti ki, h er ik i
taraf da k ıyasıya vuruştu v e çarpışm a­
ların nezak et arzettiği d ev red e sadrıâ-
zam da çok fazla y a şlılığ ın a rağm eıı b iz­
zat çarpışm alara katıld ı. B ir aralık y e ­
n içerileri gizlen d ik leri sip erlerin d en d ı­
şarı çıkarıp hücum a geçirm esi v e top la­
rın da hep birden ateş açm ası â sileri i-
y ice sarstı. O aralık â siler arasında, S ad -
n âzam m , K aram an b ey lerb ey i Z ülfikar
Paşa kum andasındaki a sk erle arkalarını
çevirttird iğin e dair bir şayian ın d olaşm a­
sı, in h izam ian n ı k esin leştird i.
K alender-oğlu’nun İran’a
kaçm ası
Göksün boğazı m u h areb esin in fe r­
dası günü H alep b ey lerb ey i H ü seyin P a-
şa ’yı onbin k işilik süvari k u v v etin in ba­
şına geçiren K uyucu Murad Paşa, K a­
len d er-o ğ lu ’nun takbine m em ur etti.
H üseyin Paşa, m aiy etin d ek i S iv a s b e y ­
lerb eyi C anikli O sm an Paşa, Em ir H ü se-
v in -o ğ lu Y usuf, K arakaş A hm ed Paşa,
Bosna'dan m azûl K efeli M ehm ed Paşa
olduğu h ald e K alen d er-oğlu 'n u n kaçan
askerlerini kovaladı. A rkasından takip
ed ilm ek le beraber kaçan k u vvetlerin i bir
araya top lıyabilen K alen d er-oğlu B a y -
burd civarında ta li’ini bir daha d en e­
m ek istedi. Bu defa da m ağlup olunca
İran yolunu tuttu ve Ş a h A b b as’ın Revan
v a lisi Em ir G ûne’y e iltica etti. İranlılar
bunları kızılbaş olm aları şa rtiv le kabul
ettiklerind en ik i bin k işiy i b u lan bu a -
dam lar İranlIların istek lerin e uydular.
İran m akam ları bunların İranda da h a ­
dise çık arabileceklerin d en çek in d iğ in ­
den, m em lek etin m u h telif k ö şelerin e yü z
ilâ iki yü zer k işilik gruplar h alin d e d a ­
ğıttılar.
1753
T avil’in kardeşi M eyım ın’un
bozguna uğram ası
V eziriâzam K uyucu M urad Paşa, K a-
len d er-o ğ lu ’nun İran’a kaçm asını m ü te­
akip S ivas - K ayseri üzerinden A n k a­
ra’nın Çubuk ovasına geldi. Burada iken
C iğala-zâde Sinan Paşa oğlu M ahm uc
Paşa’nın, Tavil oğlu M ustafa’y ı B ağdad-
daıı d efettiğ i haberini aldı.
Sadrıâzam Murad Paşa Çubuk o v a ­
sında uzun m ü ddet oturm adı v e oradar.
kalkarak geri S iv a s’a g itti. B uradaki bir
kaç günlük istirahatı esnasında Tavil
M ahm ud’un (X aim â, bir yerd e Ahm ed.
bir yerd e de M ahm ud diye kaydediyor.
C: 1, S: 458 v e C: 2, S: 34) kardeşi M ey-
m un’un, altı bin âsi ile K ırşehir ta ra f­
larında yağm a v e hasarlar yaptıktan
sonra K alen d er-oğlu ’na iltih a k etm ek ü-
zere T okat’a gitm iş olduğunu öğrendi.
T a vil’in kardeşi M eym un Tokat c i­
varındayken, K alen d er-oğlu ’nun İran’a
kaçtığını öğrendiğinden, onun arkasından
İran’a gitm ek üzere doğu istik am etin d e
h arek ete geçm işti. Sadrıâzam Kuyucu
Murad Paşa, âsinin n iy e t v e h a rek etin ­
den haberdar olunca bir harp m eclisi
toplıyarak yap ılacak işi görüştü. Â sinin
takibine karar verild iğin d en yan m a ik i
bin y en içeri v e bir m ik tar tım arlı sip a ­
hi alarak yola çıktı. Ordunun ağırlığı v e
askerlerin bir kısm ı D efterdar Baki P a ­
ş a n ın nezaretinde S iv a s’ta kaldı.
B ir h aftalık y iy ec e k dışında çad ır
biie alm ayan Murad P aşa a ltı gü n y ed i
gece m ütem adiyen y o l aldı. D oksanlık
bir ih tiy a r olan K uyucu Murad Paşa y o l­
da verilen kısa m olalar esn asın d a a tın ­
dan iner v e y ere uzanarak hareketsiz
kalırdı. Fazla y a şlılığ ı d o la y ısiy le böyle
kım ıldam adan y a tışla rı sırasında onu
öldü sanırlardı. Bu v a ziy ette iler liy e ıı
M urad Paşa, yed in ci gün sabahı Ş eb in ­
karahisar’a v a sıl oldu. Ş eb in k arah isar-
lılar, M eym un’un bir gece e v v e l orada
y a ttığ ın ı, halen K ara-H asan G ed iği’n de
bulunduğunu bildirdiklerinden, Murad
Paşa, Ç erkeş P iy â le P aşa’y ı ik ib in k işi
ile ileri gönderdi. A rkasından kendisi d e
ayni y ere gitti.
 sile r eşyaların ı h ayvan lara y ü k le r ­
ken K ara-H asan ged iğ in e y etişen Ç erkeş
P iy â le Paşa derhal hücum a g eçti (4 e y -
lûl 1608). M eymurrun ku vvetler gafil
avlandıklarından k arışıklığa düşüp m ağ­
lup oldular, Fakat Osmanlı askerinin
yağm aya dalm ası üzerine bir aralık k en ­
dilerini toparlayıp yeniden çarpışm aya
başladılarsa da arkadan serdarın y etişm e­
si üzerine ikinci defa yenildiler. K u yu ­
cu Murad Paşa âsilerin kaçanlarım üç
gün m üddetle takip ettirdi. Böylcce, m ü -
iıinı kısm ı çarpışm a neticesinde öldü­
ler, Esir edilenlerin serdarın em riyle
başian kesildi. Buna rağm en yakalarını
kurtarabilenler K aiender-oğlu gibi İ-
ran’ııı yolunu tuttular-
A zılı âsilerden Meymun'u da p eri­
şan eden Kuyucu Murad Pag& oradan
kalkarak Bayburd civarına geldi, B ay-
burd yakm ına gelişind en üç gün sonra
Baki Faşa da ordunun esas büyük k ıs­
mı ile sadrıâzama iltihak etti.
Nasulı Paşa’nm Sadrıâzama
iltihakı
Veziriazam Kuyucu Murad Paşa
Bayburd civarındayken D iyarbekir v a ­
lisi N asuh Paşa askeri ile gelip orduya
iltihak etti (26 eylü l 1608). Nasuh P a­
şa ’nm yanındaki askerin durumu ile M u­
rad Paşa’mn ona söylediği sözler. C elâ­
l l e r i tenkil sırasında çok insafsız davra­
nan K uyucu’nun biraz sivrilen erkâna
karşı tavrını da gösterm esi bakım ından
tafsile değer bir ehem m iyet taşım akta­
dır.
N asuh Paşa’m n askeri iy i giy d iril­
m iş v e muntazam şekilde si lâh l andırıl-
inişti. F akat Murad Paga’y a göre; ordu­
ya geç iltih ak etm iş olm ası bakım ından
kabahati büyüktü- ik in ci bir kusuru da
yanındaki askerin m ühim kısm ının sek ­
banlardan ibaret oluşuydu. A skerinin
intizam ından gurur duyan Nasuh Paşa
ordugâha tantana ile gelm işti. O ordu­
gâha dahil olurken sadrıâzam bir sa y e-
ban altında iskem le üzerine oturm uştu.
Nasuh P a şa n ın m ehabetle ilerliy en as­
kerleri m eyanında kapı halkından k ır­
m ızı çuha giym iş bin süvari tüfenkdaz,
sarı elb iseli beş yüz, siyah serpuglu beş
yüz sekbanile bin süvariden m ürekkep­
ti.
V ezir N asuh Paşa sadrıâzam m b u ­
lunduğu yere beş yüz m etre kadar ya k ­
1754
laşınca atından inip yürüdü. Murad P a­
şa ise iskem lesinden kalkıp dört adım
attı. Nasuh Paşa sadrıâzamm önüne g e­
lin d e diz çöküp tâ ayağını öptü (N a i-
m ü, C: 2, S: 37); Murad Paşa ise onun
vezaret m akam ını siyan eten iltifa t gös­
terip m uhatabının alnından öpüp elinden
tutarak otağına götürdü. Burada:
«— Hoş geldiniz oğul!
D eyince, N asuh Paşa, y er öpüp:
«— Benim d ev letli sultanım , g ü n a­
hım ız çoktur, harekette kusur edip geç
geldik. Bu halim izi mazur görünüz».
D em esi üzerine Murad Paşa:
«— E lham dülillah askeriniz m ükem ­
mel: bizim yanım ızda k ışlakta olandan
gayrı asker bulunm adığını işittin iz v e D i­
yarbekir ile H alep arasındaki m esafe u -
zak olm adığı h ald e gelm em ekte m ura­
dınız bize ihanet ise, ihanet bize d eğil
padişahadır. Ordu za y ıf iken im dada
gelm eyisiniz d olayısiyle hakkınızda fe t­
va istense acaba n asıl bir fetv a verir­
ler?»
Nasuh Paşa, başı y e r e eğik old u ­
ğu halde bu sözlere h iç cevap verm edi.
Sadrıâzam ise devam la:
<s— Bu sekbanı toplam aktan m ak sa­
dın nedir? C anbolad-oğlu v e K alender -
oğlu bir sürü sekban topladığı halde son­
la n m alûm un. A nadolu’da bir fert sek b a­
n ın m evcudiyetine padişahım ızın rızası
yoktur. Bunları ey â letin e vardığında der­
h al dağıt. Eğer m u h alefet edersen, pa­
dişahım ız sonsuz kudret sahibidir; son­
ra bir sancak b eyin i senin başını k es­
m eye gönderse ne yapabilirsin?»
Murad Paşa, D iyarbekir valisin in
ihm al ile izah ed ileb ilecek gecik m esi se ­
bebiyle onun başını kesebilirdi. Fakat
o, acı ve tehditam iz şek ild ek i n asiha­
tiy le iktifa edip ü stelik bir de h il’at g iy ­
dirdi. V eziriazam ı böyle davranm aya
sevkeden sebep, padişahın, N asuh P aşa­
ya m utedilâne davranm ası hakkında e -
m ir gönderm iş olm asıydı.
Nasuh Paşa’nm sadrıâzama iltih a ­
kından oniki gün sonra, D efterdar ve
Rum eli b eylerb eyi Ekm ekçi-zâd e A h -
m ed Paşa Rum eli askeri v e hazine ile,
yin e onun gibi A nkara yolunu takip e -
den Karaman V a lisi Z ülfikar P aşa da
ey â leti askeri ile ordugâha gelerek (8
ekim 1607) Murad Paşa’y s m ülâki old u ­
lar.
 Murad hanlılar ve Emir
Şah’ın öldürülm esi
A nadolu’yu, eşkıyalardan başka hal­
kı ezen m ü tegallibeden d e te m izle m e y e
azm etm iş görünen Murad Paşa, m ü tegal-
iibe takım ından üç k işiy i birer bahane
ile ele geçirip öldürttü. Bunlar: Murad
hanlılar nâm ı ile tanınan üç kardeşti.
Üç kardeşten Ali Paşa ism ini taşıyanı
Trabzon beylerb eyliğin e kadar y ü k sel­
miş, Abdurrahman adındaki de sancak
beyi olm uştu: üçüncüsünün adı da M us­
tafa Paşa idi. Kuyucu Murad Paşa’nm
öldürdüğü bu neviden şahsiyetlerden bir
diğeri de Emir Şah adındaki sancak b e­
yidir. B eyşehir beyi iken o civarda ç ı­
kan softa isyanını bastırm akla sa d n â -
zamın nazarı dikkatini celbeden Emir
Şah B ey bu gayretinden dolayı iltifata
mazhar olm uştu. Fakat bir m üddet son­
ra B eyşehir ve Seydişeh ir halkını ezm e­
y e başlam ış, adamları ırz v e nam usa ta-
salluta kadar işi ileri götürm üştü. Emir
Şah hakkında yapılan şik âyetler sadrı-
âzama kadar aksettirilm işse de, evvelk i
hizm etlerini gözöaüflde bulunduran Mu­
rad Paşa ona A lâiye sancağını tevcih e t ­
mişti. K alender-oğlu v e M eym ııırun
tenkilinden sonra Çorum’a gelindiği s ı­
rada, Seydişehir ayanından F il-zâd e A b-
durrahim Ç elebi, Em ir Şah'm zulm üne
dair m ufassal şik âyette bulununca, bu
şahsı da ortadan kaldırm aya karar v er­
di. F il-zâde’nin şikâyetinden bir iki gün
sonra sadnâzam m kethüdası huzura g e ­
lerek, Emir Ş ah ’m sancağına gitm ek İ-
çin hazırlığını tam am ladığını, ayrılm ak
üzere olan bu adam hakkında bir emri
olup olm adığını sorunca sadnâzam :
«— Boğ m el’mıu, aman verme!»
Dedi. Sadnâzaırnn bu em rini m ü te­
akip kethüda bey, Em ir Şahı kendi ça­
dırında yem eğe davet etti. Em ir Şah,
kethüdanın çadırında çorba içtiği sırada
arkasından sessizce yaklaşan bir cellâd
ansızın, kem endi boğazına geçiriverdi.
Cellâd var k u vvetiyle kem endi sıkınca
(N aim â C: 2, S: 42) adam cağızın içtiği
çorbanın pirinçleri burnundan dışarı fır­
ladı.
M urad P a ş a n ın İ s ta n b u l’a d ö n m e s i
İran harbi kısm ında izah ettiğim iz
veçhile; Diyarbekiı- v a lisi N asulı Paşa
gibi orduya geç iltihak eden D efterdar
v e Rumeli beyleri E km ekçi-zâde, sadra­
zamın bir şey yapm asından korktuğu i-
çin İstanbul’daki adam larına m ektuplar
yazarak padişaha tesir ettirm iş v e ken ­
disinin İstanbul’a çağrılm ası hususunda
bir h a tt-ı hum âyun yazdırm ıştı: Murad
Paşanın eline 17 Ekim 1008 de geçen bu
h a tt-ı humâyunda; E km ekçi-zâde’n in İs­
tanbul’a gönderilm esi, kendisinin de g e­
lecek baharda İran’a sefer etm ek üzere
Erzurum’da kışlam ası kaydedilm ekteydi.
Padişahın bu emrini m üteakip E km ekçi-
zâde’y i Kümeli askeri ile İstanbul’a, N a-
suh P aşayı eyâleti askeri ile D iyarbekir’
e yollayıp, bazı tayin ler de yaptıktan
sonra Erzurum’a gid eceğin e işaret olmak
üzere tu ğ la n o tarafa doğru diktirince,
İstanbul’a avdeti arzulayan askerin da­
yatm ası karşısında hüküm et m erkezinin
yolunu tutm aya m ecbur kaldı. Esasen
kendisi de A nadolu’yu celâlilerd en tam
m anasiyle tem izlem edikçe Iran seferine
gitm eye niyetli değildi. Erzurum’da k ış­
lam ası hakkında padişahtan ik in ci bir
defa em ir geldikten sonra da fikrini de-
ğiştirm iyerek düşüncelerini m ufassaian
padişaha yazdı. Sultan Ahm ed, veziria­
zamın fikrini m akul gördüğü için sesini
çıkarmadı. N eticede Murad Paşa 18 a-
ralık 1609 (9 ramazan 1017) günü İstan ­
bul’a dahil oldu. C anbolad-oğlu ve Ka­
lender-oğlu gibi büyükleri de d ah il o l­
duğu halde bir hayli C elâliyi tenkilde
büyük m u vaffak iyet gösterm iş bulunan
K uyucu Murad Paşa, İstanbul’a bunlar­
dan iğtinam edilm iş dört yüz bayrak g e ­
tirm işti. Bayrakların h er birinde C eli hat
ile eşk ıya rcisleıinin isim leri yazılıydı.
Su ltan Ahmed, Veziriazam K uyucu Mu­
rad Paşanın m uvaffakiyetinden pek m em ­
nun kaldığından kendisine iki h il’at ve
bir murassa sorguç ihsan eyledi.
Kuyucu Murad P aşayı kıskananlar,
ondan herhangi bir şek ild e zarar görmüş
olanlar derhal aleyhinde tez vira ta baş­
ladılar. Tezvirde bulunanlar arasında
C anbolad-oğlu’nun enderuna alınm ış o-
ğulları da vardı- Bunlar, Murad Paşayı
C anbolad-oğlu’nun e le geçirilen hâzine­
sinin. bir kısm ını iç etm ek le suçlandırı­
yorlardı. Para hesabı ile m akam v e vazi­
fesi icabı defterdar m eşgul olduğu cih et­
le, itham ların m ühim kısmı defterdar
Baki Paşaya teveccüh ediyordu. N ite­
kim bu itham lar üzerine padişah, sad­
razamın haberi olm adan Baki Paşayı
Y edikule’y e hapsettiriverdi. Murad P a­
şa, k ıym etli m ücevheratı padişaha bizzat
takdim etm iş olduğunu, para hesabının
ise defterdarın verm esi gerektiğini sö y ­
lem iş olduğu cihetle, A hm ed Paşa yine
defterdar yapılıp Baki Paşanın teftişin e
de m em ur edildi. Bu teftişte paranın
m uhasebesini verdiğinden 40 gün sonra
Y edikule hapishanesinden çıktı.
Ü sküdar karargâhından siyasî
tertiplerle tenkil edilen C elâliler
Veziriâzam K uyucu Murad Paşa 1609
baharında İran seferine gidileceğini e t­
rafa yayarak Ü sküdar’da otağa çıkm a
hazırlıklarına başlattı. Sadrıâzam ın h a ­
kikî n iyeti İran seferi değil, geriye ka­
lan C elâlileri de ortadan kaldırm aktı.
F akat bu n iyetini peşinen hiç k im seye
açmadı. Karargâha çıkm a hazırlıkları
devam ederken m evcut C elâlilerden m ü­
him ik i tanesini tuzağa düşürm ek için
birtakım tertiplere başvurdu. Bu iki ö-
nem li C elâli Muslu Çavuş ve Y usuf Pa­
şa idi.
E vvelce İçel sancağını verilen M us­
lu Ç avuşa (N aim â C: 2, S: 62) bir em ir
yazılarak, İran seferin e hazırlanıp Ka­
raman beylerbeyi Z ülfikar P a şa y a ilti­
hak etm esi bildirildi. Bunun arkasından
Zülfikar Paşa’ya gizliden bir m ektup y a ­
zan Veziriâzam: Muslu Çavuşu ele geçir­
m enin m üşkilâtm a işaretten sonra, K a­
raman eyâletinin ona vadedilm iş old u ­
ğunu, kendisine itim ad telk in ederek
K onya’ya gelm esini tem in eylem esini ve
adam larından ayrı düşürm eye dikkat e-
derek bir punduna getirip başını kesip
İstanbul’a yollanm asını bildirdi. Bunu
m u vaffakiyetle başardığı takdirde k en ­
disine vezaretle A nadolu b eylerbeyliği,
oğluna da Karaman eyâletin i v a d ey le-
m ekteydi.
Muslu Ç avuş’u bu suretle ortadan
kaldırm ayı kuran Murad Paşa Y usuf Pa­
şa’ya da bir m ektup yazdı. Bu m ek tu ­
bunda: B ir çok adam toplam asına rağ­
m en şim diye kadar zulm ünü işitm ed iği­
ni, fakat n e de olsa adının C elâliye çık ­
m ış olduğunu, yiğitliğ in i takdir ettiğini,
bu sırada İranhlar üzerine sefer ya p ıla ­
1756
cağını, kendisine muhakkak sefere ka­
tıl d iyem iyeceğ in i, bulunduğu m ın tık a­
da padişaha hizm ete devam etm esini,
ancak zât-ı şahaneye hürm etlerini sun­
mak üzere İstanbul’a gelm esini, sonra
m em leketine dönüp gitm esini bild iriyor­
du. Murad Paşa, bu m ünasebetle: «dün­
y a v e ahret oğlum ol, sana inandırm ak
için yem in b illah ederim ki padişahtan
sana zarar olmaya* diyerek başkası na­
mına kurnazca yem inde bulunuyor, şa ­
y et bu sözlerine kulak verm ez de Celâ­
lilik yolunu seçerse İran seferini bırakıp
üzerine yürü yeceği tehdidini de ilâ v e e-
diyordu.
Y usuf Paşa m ektubu alınca mühim
erkânına okudu v e İstanbul’a gidip g it­
m em e m eselesi m üzakere edildi. Bazı
kim seler sadrıâzam ın söz v e yem inine i-
nanılm asm ın câiz olm ıyacağıııı, zira bu
nun kendisini yakalam ak için bir tuzak
olduğunu ileri sürdüler. Bir kısm ı da ak ­
si tezi m üdafaa ile gitm esinin doğru o -
lacağını, zira Zülfikar Paşa, Türkçe -
bilm ez H üseyin, T ekeli M ehmed P aşa-
m n da birer celâli olduğunu, fak at şim ­
di sağ v e birer m evki sahibi bulunduk­
larım ifad e ile, gitm esi şıkkını m üda­
faa ettiler. Bunun üzerine Y usuf Pa­
şa sadrıâzama bir m ektup yazarak y em i­
nine itim aden Ü sküdar karargâhına g e ­
leceğin i bildirdi.
Veziriâzam K uyucu Murad Paşa,
Üsküdar karargâhına çık tık tan bir kaç
gün sonra, Ü sküdar’da fazla zaman g e -
çirm iyerek İran üzerine bir an önce h a ­
rekete geçm esine dair padişahtan bir
h a tt-ı hüm âyun aldı. Bu v a ziy et karşı­
sında derhal İstanbul tarafına geçerek
padişahtan h u su sî bir m ülâkat talep e t­
ti. Murad Paşa padişahın yanm a gidince,
N aim â’nın (C: 2, S: 66) d iliyle: «padi­
şahım sırra m üteallik bir sözüm vardır,
rica ederim ki nedim lerden bir fe r t k a l-
m ıya ve v a k ıf olm ıya, sonra gizli işim iz
aşikâre olup m aslahat yetm ez; dedikte,
padişah, lıa lv e t-i has edüp ve k im esneye
dim ezem diyü yem in eyled i. Murad P a­
şa eyitti: padişahım m alûm un olsun ki
bu seferin adını K ızılbaşa diyü tayin e y ­
ledik, ama değildir. A cem den kavi düş­
m anım ız vardır». Sadrıâzam , bu kavi
düşmanın Y usuf Paşa v e Muslu Çavuş
gibi C elâliler olduğunu ifad e ile. bunla­
rı kandırmak için yazdığı m ektuplara da­
ir açıklam alarda bulundu. Murad P aşa­
yı dinleyip başvurduğu tertipleri uygun
bulan padişah, en sonunda «Hak Teâlâ
işini rast getire» dem ek suretiyle, onun
plânını tasvip etti.
Aradan bir ay zaman geçtik ten son­
ra Y usuf Paşa Ü sküdar’a geldi; Çadırı
sadrıâzamın çadırının yan ın a kuruldu;
kendisine fevkalâde itib ar gösterilip h il-
atler giydirildi. B ir kaç gün sonra İstan­
bul’a geçip padişah tarafından kabul o-
lundu ve yin e Ü sküdar karargâhına dön­
dü. O sırada Zülfikar P aşa’dan alman
bir m ektupta da M uslu Ç avuş’un K ara-
m an’a gelm ek üzere olduğu b ild iriliyor­
du.
Aradan bir aylık zam an geçince Yu­
suf Paşa m ıntıkasına dönm ek için sad-
rıâzamdan izin istem eye başladı. Murad
Paşa ise bugün yarın d iy e oyalıyor, M us­
lu Çavuş’un ele geçm esin i im kânsızlaş­
tırır d iye onuıı idam ını em retm iyordu.
Yusuf Paşa’y ı şüpheye sevk etm ed en b i­
raz daha tatlılık la oyalıyab ilm ek için
birgün ona arpalık olm ak üzere Manisa
m uhassıllığı beratını verdi. Y usuf Paşa
bununla sevinip oyalanırken, sadrıâza-
m m hakiki niyetini bilm eyen A nadolu’­
daki kadılar onun aleyh in d e ¿Koca ser­
darın ik i a y a k la n çukurda, b ö y le bir
kavi düşm anı ele geçirm iş iken m alına
tamah ile yine m uhassıllık ile gönderi­
yor. A llah belâsını versin; yazık kendi
ahiretini yıktığından gayri m em leketin
dahi tahribine sebep oluyor. Padişahı h a ­
berdar etm ek için bir arzuhal versek bu
Kocanın fesadını bildirsek» d iy e sö y le­
niyorlardı. Bu söylen tilerd en istifad e e t­
m ek isteyen Murad P aşa’nın düşm anları
vaziyeti padişaha anlattılar. B unun ü -
zerine, bir gün «Lala sen ihtiyar oldun,
kızılbaş seferine gidem iyorsun, ihtiyarın
ile kim i serdar idelim ? Cevap göndere­
sin; yah u t üç güne kaim ay up gidesin»
diye bir h a tt-ı hüm âyun geld iği görül­
dü. Murad Paşa hüküm darın yanına g i­
derek icraatı hakkında onu ikna etti.
B öylece bir a y lık zam an daha g eç­
ti. C ereyan eden m uhabere n eticesi Mus­
lu Çavuş ile ahbablık tesis etm iş olan
Zülfikar Paşa ona daha fazla itim ad tel­
kin edebilm ek için d avetin e icab etle e v ­
velâ Lârende (K aram an) y e, oradan
Muslu Ç avuş’un hâkim bulunduğu dağlık
İçel bölgesine . gitm iş, onun hükm ettiği
bir kaç kaleyi beraberce dolaşm ıştı. Bu
arkadaşlık d olayısiyle Zülfikar Paşa'ya
iyice itim ad eden M uslu Çavuş, bu de­
fa onun davetine icabetle K onya’ya g e l­
m işti. Beraberce yen m iş içilm işti. Bir
gün M uslu Çavuş M eram bağlarında eğ ­
lenip içki içerken, çoktan beri fırsat gö­
zetleyen Zülfikar‘111 adam ları birdenbire
boynuna kemend atarak boğm uşlardı.
B öylece vazifesini m u vaffak iyetle başa­
ran Z ülfikar Paşa Muslu Ç avuş’un başı­
nı gövdesinden ayırtarak k ıym etli eşy a ­
sı ile birlikte sadrıâzama yolladı. Muslu
Ç avuş’un başını getiren ler beş gün için ­
de Ü sküdar’a ulaşarak sadnâzam la bu­
luştular. Sadrıâzama, başı getirenlere, er­
tesi gü n orduda teşhir ed ilin cey e kadar
k im seye bir şey söylem em elerini tsnbih
etti. V e sonra doğruca padişahın yanına
giderek vaziyeti bildirdi. Sultan Ahmed
bun&an çok m em nun oldu.
E rtesi gün Y usuf Paşa’y ı k ahvaltıya
ca v ei eden sadnâzam , sofra hazırlandı­
ğı sırada, ev v elce tsn b ih ettiği adamları
tarafından m ühim bir iş bahanesiyle
kendisini çağırttırdı. Y usuf Paşa’m n y a ­
nından ayrılırken kethüdası ile birkaç
ağayı kahvaltıda arkadaşlık etm eleri i-
çin onun yanm a bıraktı. O arada m er-
tebani bir tabak içinde paça getirilm iş­
ti. Y usuf Paşa buna uzandığı sırada y a ­
nındakilerden biri birdenbire ensesine
yapıştı, bir diğeri ellerini tuttu, Ötekiler
de yere yıkarak başını kesiverdi. Yusuf
Paşa da öldürülünce M uslu Ç avuş’un ba­
şı da ortaya çıkarılıp ordugâhta iki gün
teşhir edildi. Muslu Ç avuş öldürülünce,
yanında bulunan adam ları nasıl sağ b ı­
rakılm am ışsa Yusuf P aşa’n m k ilere kar­
şı da ayni m uam ele tatbik edildi. Bu
C elâliler v e yanlarındaki en k ıym etli a-
d am lan ortadan knikm ca fa a liy et saha­
larındaki sekbanlarının yakalanıp dağı­
tılm ası işteıı bile sayılm adı.
B aşvekâlet arşivinde A li E m iri tas­
n ifi vesikaları kısm ında B irinci Ahmed
kartonunda m evcut 179 num araya k ayıt­
lı biı h a tt-ı hüm âyundan öğrendiğim ize
g ir e : Ü v ey s Paşa-zâde M ehm ed Paşa
A vdın m uhasılı iken onun kethüdası 0-
Isn Y usuf (Paşa) etrafına üçbin k işilik
kuvvı t toplam ıştı. Ü v ey s Paşa-zâde
M ehmed Paşa 1605 te öldüğü zam an Yu­
su f B eyin C elâlilere iltih ak ı önlenm ek
istendiğinden, vaziyet padişaha bir tak­
 rir ile arzedilerek, Aydın m uhassıllığı-
nın Y usuf B eye tevcih i temin ed ilm iş­
ti (12 şubat 1606). 3 ö y lece Aydın m u -
b assıilığına konan Yusuf Paşa kendisine
yandan tevcih karsısında hüküm ete bağ •
¿ılık göstereceğine zamanla adamlarını
daha da arttırm ıştı. İşte şim di öldürüleli
ve fcUafındaki adamlarının kolaylıkla
dağıtılm ası sağlanan Yusuf Paşa böyle
bir fsiısiyetti.
Kuyucu Murad Paşa, Y usuf Paşa’yı
da öldürtünce doğruca huzura çıkıp:
«Bu Ü sküdar seferi olsun. Oturduğumuz
yerde devletinde böyle iki kavi düşm a­
nın hakkından gelinm ek m üyesser oldu
ki. her birinin bir sefere taham mülü var
idi? sözleriyle m üjdeyi bizzat kendisi
verdi. B ir gün önceki müjde m ünasebe­
tiyle sadrı âzam a «lala» şeklindeki h ita ­
bı yerine «benim babacığım, bana e y le ­
diğin hizm etin m ükâfatını sana Hak T e-
âlâ göstersin» diyen Sultan Ahmed, bu­
gün de fevkalâde m em nuniyet izhar e t­
m işti.
Muslu Çavuş v e Yusuf Paşa’nm i-
daınlanııdan sonra m allarının tespiti ile
m iriye m aledilm esi için A ydın v e İçel
tarafına adamlar gönderildi. Bunların
m allarının hesabını yapıp defterini h a-
zırtıyan şahıs, o sırada Anadolu d efter­
darı bulunan m üverrih Haşan B ey-zâde
idi.
K u y u c u M u rad P a ş a ’n ın
a ld ığ ı n e tic e
Veziriazam Kuyucu Murad Paşa üç
senelik faaliyeti neticesinde Anadolu'­
daki Celâli isyanlarının sonunu alm ış o l­
da. C anbolad-oğlu, K alender-oğlu gibi
20 bini aşan kuvvete sahip büyük Celâ-
lileri olduğu gibi, dört beş bin, veyahut
da daha az m aiyetli eşk iy a la n da tem iz­
ledi. Bu arada yalnızca b ilfiil C elâlilik
yapanları değil, onlara yataklık eden­
leri ve hattâ uzaktan yakından alâkaları
bulunanları da katlettirdi. C elâlilerle
çarpışarak, onlara karşı kazandığı m u­
vaffakiyetleriyle, ittihaz eylediği kur­
nazca hareketler neticesi bazı Celâli re­
islerini ele geçirip onları cezalandırm a-
siyîe, devlete faydalı icraatta bulunduğu
şüphesizdir. Fakat Celâli tenkilinde m ü t­
hiş, insafsızcasına adam öldürmüş olm a­
1758
sı onun büyük günahını teşkil eder. Mu­
harebelerdeki çarpışm alar esnasında iki
taraftan da adam ölm esi gayet tabiîdir.
Fakat Kuyucu Murad Paşa’nın İnsanî
addedilm iyecek tarafı, m uharebede esir
ettiği v eya çeşitli şekillerde yak alattığı
Celâlileri koyun boğazlar gibi başlarını
uçurtup kuyulara doldurmasıdır. îvaimâ
tarihinin ikinci cildinin 43 üncü sayfa­
sında nakledilen bir hâdise onun bu h u ­
susta ne kadar ileri gittiğini gösterm ek­
tedir:
Murad Paşa bir gün yakalanan C elâ­
lileri kazdırdığı çukurlar önünde idam
ettirirken, bir sipahinin atının arkasın­
da bir çocuk bulunduğunu görmüş. Ço­
cuğu yanm a getirterek:
— Sen nerelisin, C elâlilerin arasına
n a sıl düştün?
D iye sormuş. Karşısındaki küçük
m uhatabı da çocukluğunun bütün sa fi­
yetiyle; m em leketini, k ıtlık yüzünden
babasının kendisini alıp onların arası­
na katıldığını, boğaz tokluğuna C elâliler­
le beraber dolaştığını söylem iş. Bunun
üzerine Murad Paşa çocuğa:
— Babanın san’atı neydi?
Sualini tevcih edince, çocuk:
— Ş eştar çalardı ve onunla geçinir­
di.
Cevabını verm esi üzerine Murad
Paşa acı bir tebessüm le:
— D em ek Celâlileri şevke getirirdi!
D em iş v e bu sözünün arkasından da
C ellâda çocuğun boynunun vurulm asını
emretm iştir. Sadrıâzam m em rine rağ­
m en, bu m asum u neden öldürelim diyen
cellâd elin i çocuğun kanına bulaştırm a-
m ıştır. Bunun üzerine yeniçerilere em ir
verm iş. Y eniçeriler de: «biz cellâd m ı­
yız? Cellâdlar bile acıdı» diyerek do­
kunm am ışlar, yeniçerilerden sonra em ­
rettiği hassa hadem eleri de günahsız ço­
cukcağıza kıym am ışlardır. Bunun üzeri­
ne doksanlık hunhar ih tiyar Murad P a­
şa sırtından kürkünü çıkarıp çocuğu çu­
kurun kenarına götü rm ü ş v e boynunu
vurup bozağını sıkm ak su retiyle masum
yavrucağı öldürm üştür. Ondan sonra e t­
rafında hazır olan kim selere: «Kalen­
der-oğlu, Kara S ait gibi eşkıyalar ana­
sının karnından at v e m ızrak ile doğm a­
dılar. Hepsi de böyle çocuk idiler, sonra
büyüyünce âlem i fesada verip bunca in ­
sanı öldürdüler. Bu çocuk ise bunlarla
gezip, bunların tabiatlarından birşeyler
kapmıştır. Bilâhara terbiye için nekadar
çalışılırsa çalışılsın bunun tabiatını d e­
ğiştirm ek m üm kün olmaz. B u da bir Ce­
lâli oiııp çıkar» dem iştir. İhtim al onun
bu zihniyetidir ki. kendisini fazlaca kan
dökmeye sevketm iştir.
B iîhassa C elâlileri ten k il h arek etle­
rini taf silen anlatan m üverrih Naimâ,
um um iyetle Murad P aşa’m n lehinde k a­
lem kullanm akta v e eserinin bir yerinde
(C: 2, S: 40), Hoca A hm ed Y esevî’nin
«İçi Musa gerek dışı firavun» vecire-
sini, Murad P a şa y a tatbik ile, onun faz­
laca adam öldürm esine rağm en N akşi­
bendi tarikstine m ensubiyetine işaretle,
iç âlem inde A llaha m üteveccih bulundu­
ğunu kaydeylem ektedir. Yine ayni m ü ­
ellif başka bir yerde de (C: 2, S: 73)
Murad Paşa’m n maddi bakım dan dü­
rüstlüğüne işaret babında; A vusturya
cephesinde D iyarbekir b eylerb eyi sıfa tiy -
!e hizm et ettiği sırada ik i sene m üddet­
le eyâletinden para gelm ed iği zaman şah­
sî parası olm adığından yeniçeri ocağın­
dan kırk akçe alarak geçindiğini; V ezi­
riazam İbrahim Paşa’run onun ih tiy a cı­
nı bild iği için İhsanda bulunduğunu; o
sırada D efterdar Ekrtiekci-zâde Ahmed
Paşa’m n, Murad P aşa’m n bir adamına
«sizin paşanızdan dünya çoktan bezdi,
bu paşalık züğürt kârı değildir» ded i­
ğini zikretm ektedir.
Murad P a şa n ın paraya düşkün ol­
m ayışı, onun Celâli tenkilinde şahsen
ku vvetli kalm asına sebep olm uştur.
DENİZLERDEKİ HADİSELER
İkinci Selim ’in saltanatının son se ­
nelerine tesadüf eden Tunus fethinden
beri Osmanlı donanması büyük çapta bir
harekât icra etm em iş, o tarihten bu ta ­
rafa donanmanın denizlerdeki faaliyeti,
bir n evi karakol hizm eti ifa eder tarzda
kıyıları dolaşma ile, ufak tefek bazı h â ­
diselere inhisar eylem iştir. Bu neviden
hâdiselerin en m ühim leri de Birinci A h ­
med devrinde vuku bulm uştur. B irinci
Ahm ed zamanındaki olayı tetk ik e g i­
rişmeden, daha Önce bahsedilm em iş o l-
"nası bakım ından, Ü çüncü Murad v e Ü -
çüncü M ehmed zam anlarında cereyan e t­
1759
Murad Paşa’nııı kanlı şekildeki u ğ ­
raşması sonunda, son onüç seneaenber;
pek geniş ve k u vvetli şekilde faaliyette
bulunan C elâliliğin bir m üddet için so ­
na e m e s i m üm kün olmuştur. Mühim
C elâliler ortadan kalkınca küçük eşkıya
gru p lan ılın tem izlenm esi içiıı de sancak
beylerine em irler verilm iş v e eşk ıya­
lık cürümlerinin teftişi için Mehmed P a ­
şa m üfettiş teym edilerek Anadolu'ya
gönderilm işti r.
Celâlilerin faaliyet yıllarında köylü
halk kasaba ve şehirlere kaçmış, tarla­
lar ekilm ez olmuş, bu yüzden iktisadı
sıkıntılar doğmuş v e tabiî ticaret de d u r.
muştu. Murad Paşa’nm m uvaffakiyetleri
sonunda Anadolu, Irak ve Suriye âdeta
devlete yeniden kazandırılır gib i olm uş­
tur. B aşvekâlet arşivinde 78 numaralı
M ühimme defterinin 334, 631 v e 731 inci
sayfalarında m evcut hüküm lerden öğren­
diğim ize nazaran; köylünün yin e y e r le ­
rine dönm esi, ticaret erbabına kolaylık
gösterilm esini tavsiye yollu vilâyetlere
ferm anlar gönderilm işti.
Naimâ’y a (C: 2, S: 48’ göre: Caııbo-
Iad-oğlu, K alender-oğlu, Tavil, Mey m un
ve Kara S a it gibi büyük eşkıyalardan
30 bindc-n fazla, küçük eşkiya grupların­
dan 25 bin, diri olarak elde edilip idam
edilenler m eyanm da 30 binden ziyade ki
cem ’an yekûn 85 ilâ 90 bin kişi öldüren
Kuyucu Murad Paşa, bu kadar insanın
cam pahasına Anadolu, Irak v e S u ri­
y e ’d e sükûnet ve asayişi tem in edeb il­
m iştir.
m iş denizlerle ilg ili hususları zikretm ek
de şüphesiz uygun düşecektir.
E vvelce de işaret edildiği Vftghile
yükselm e devrinin son büyük K aptan-ı
deryası K ılıç A li Faşa’dır. K ılıç A li P a -
şa ’nın ölüm ünü m üteakip kısa bir m üd­
det donanmanın başında bulunan D a-
mad İbrahim Paşa’dan sonraki K aptan-ı
derya U luc Haşan Paşa, bir aralık K ı­
lıç A li Paşa ile çalışm ış denizcilerden
olup, H am m er’e (C: 7, S; 141) göre a s­
len V enedikli idi. Çekirdekten y e tişti­
ği v e m esleğinin eh li olduğu cihetle o -
nun zam anında da donanmaya az çok ih ­
 tim am gösterilm ekte devam edildi.
Lâkin U laç Haşan paşa'nm 1591 tem ­
muzunda vefatından sonra K aptan-ı der­
ya lığ a um um iyetle denizcilikten, a n la ­
m ayan kim seler getirild iğin d en donan­
m ada bir çöküş başladı. K ılıç Ali P aşa­
nın ölüm ünü takip eden onbeş yirm i se ­
n elik m ü ddet zarım da onun y etişm ele­
rinden olan bazı kim selerin vü cu tlarııı-
*dan az çok istifade edildiğinden, donan­
m adaki in hitat pek sezilm edi. Zaten,
on altm cı asrın son, onyedinci asrın ilk
y ılla rı zarfında, Osm anlı d en izciliğin d e­
k i çöküntünün birdenbire ortaya çıkm a­
sını gizli yen en büyük sebep, m ühim ce
bir denizci d evletle donanm a harbi y a ­
pılm am ış olm asıydı. M aamafih, Girit
harpleri sırasında bu çöküntünün ııe d e­
receyi bulm uş olduğu birdenbire m eyd a­
na çıkıverecektir.
Y ükselm e devrinin son büyük K ap-
ta n -ı deryası K ılıç A li Paşa, birisi 1579
da, diğeri de 1584 te olm ak üzere ik i d e­
fa K aradeniz’e (1352 in ci sayfaya b ak ı­
nı/.) açılm ıştı. 1581 yılın d a 51 parça ka­
dırga ile Cezayir’e gidip dönm üş olan
K ılıç A lî Paşa, 1585 senesinde de Dürzi
isyanı m ün asebetiyle y in e b ir filo ile
L übnan k ıyıların a kadar uzanm ış, h a t­
tâ M ısır valisi İbrahim (Damad, Sadrı-
âzam) Paşa padişaha takdim etm ek ü ze­
re getird iği m uhteşem h ed iy elerin i
Trablusşam lim anında donanm aya y ü k ­
leyerek İstanbul’a gelm işti.
K ılıç A li Paşa’dan bir sonraki K ap-
tan -ı derya U luc Haşan Paşa Cezayir
beylerbeyi bulunduğu sırada büyük ser­
v e t biriktirm işti. H am m er’in kaydına
nazaran; Sultan Murad ın cülûsunda M i-
lâ n ’lı bir yahudi dönm esi, H aşan P aşa’-
n ın toplam ış olduğu servetin hak sız ik -
tisabdan ileri geldiğini Sadrıâzam S o -
kullu M ehm ed Paşa’y a haber verm işti.
Sokullu ise, Haşan P aşa’nın servetinin
bir kısm ını teşk il eden ikiyüz bin d u ­
kayı hazine nam ına zaptetm iş, fak at o-
nu azletm em işti. D ürüstlüğe k ıym et v er­
diğinde şüphe bulunm ayan S okullu W n ,
Haşan F aşa’y ı yerinde bırakırken e h li­
y e t m eselesini hesaba katıp bu hususa
değer tam m ış olm ası m uhtem eldir. İk i­
yüz bin dukasının zap ted ilm esin e rağ­
m en onun, biriktirdiği servetin h a y li çok
olduğu, veyah u t da y in e serv et toplam a­
ya devam ettiği anlaşılm aktadır. Z ira
1760
1586 yılın d a K aptan-ı derya K ılıç Ali
Paşa, Haşan Paşa’m n pek sevdiği bir
Sicnç kölesini alıp hadım edip bir harp
g em isin e kaptan yapm ıştı. B u köle, H a­
şan P aşa’nm servetinin yerin i sö y led i­
ğinden. v a ziy et padişaha arzedilm iş, bu
yüzden defterdar İbrahim E fendi Ceza­
yir'e gönderilerek, söylen en yerd e b u ­
lunan otuz bin duka m üsadere olu n m u ş­
tu. İşte serveti hakkında b öyle çok söz
ed ilen Haşan Paşa, h a sisliği de elden
bırakm adığından 1588 nisanında K ap -
ta n -ı derya olunca, V enedik doçuna h a ­
ber göndererek kız kardeşi için , V en e-
d ik ’in Prokiiratı (procuratîe) m evkiinde
bir ev istem işti. K aptan-ı deryalık m a ­
kam ına geçm ek üzere Cezayir’den g e ­
lirken S icily a k ıyılarına yak laşan Haşan
Paşa Siraküz’ün kuzey tarafında b ulu­
nan A vgusta şehrine beş kadırga ile bir
gece hücum u yapm ış, ondan sonra rota­
sın ı İstan b u l’a doğru çevirm işti. 20 e y ­
lü l 1588 de hüküm et m erkezine geldiği
zaman, padişahın kendisini kabulü sıra­
sında üç yüz bin duka k ıym etin d e h e ­
d iyeler, otuz genç k öle v e kırktan ziya­
de cariye takdim eylem işti. K aptan-ı
deryaların ganim et m alları ve bu n e v i­
den zen gin h ed iyeler takdim ed işlerin e
H aşan P aşa’dan sonra pek rastlanam ı-
yacaktır. Gerçi O sm anlı im paratorluğu
sınırları için d e bulunan Trablusgarb, T u­
nus v e Cezayir b eylerb eylik leri b ö lg e­
sindeki gem iciler h ıristiyan gem ilerinden
b ir h a y li m al elde etm ek te iseler de,
bunları korsanlık y o lu y le topladıkların­
dan ken d ilerin e aitti. E sasen, A kdeniz’de
harplerin durduğu d evird e O sm anlı h ü ­
küm eti korsanlığı terviç etm ediğinden,
m u h telif Avrupa d ev letin in şik â y et ve
m üracaatı üzerine, korsanlığa m âni o -
lunm ası yolunda C ezayir b ey lerb ey leri­
ne v e 1587 den itibaren b aşlıyan Paşalar
devrinde d e C ezayir’dek i paşalarına m u h ­
te lif em irler gönderilm iştir. F akat o n -
altm eı asrın sonlarından onyed in ci asır
ortalarına Itadar C ezayir gem icileri h a t­
tâ halkının büyük kısm ı korsanlığı bir
geçim va sıta sı şek lin e sokm uş oldukla­
rından, hü k ü m etin em irlerin e rağm en
korsanlık durm am ıştır.
U luç Haşan Paşa’n m K ap tan -ı der­
y a lığ ı zam anında T rablusgarb’da Yahya
bin Yahya adında birisi, etrafına b ir kaç
bin k işilik kuvvev toplıyarak Cezayir
 valisi İstanköy'lü A hm ed P aşa’y ı öldür­
müştü. Bu hâdise seb eb iy le e lli gem ilik
bir filo Câfer Paşa'nın em rine v erilip
Cezayir’e gönderilm iş, C âfer Paşa hâd i­
se çıkaran şahsı öldürdükten sonra İs­
tanbul'a dönm üştü (1590).
Hasaıı Paşa'nın ölüm ünden sonra
C iğaia-zâde Sinan Paşa K ap tan -ı derya
olm uştu. K endisi denizcilikten y etişm e­
m ekle beraber, em ektar kaptanlardan
Frenk Câfer Paşa v e A rnavut M emi F a­
şa gib i kim seleri istihdam ile sözlerine
değer verm esi sayesind e K ap tan -ı der­
yalığı m u vaffak iyetli addedilecek şek il­
de geçm iştir. Birinci kap tan -ı d ery a lığ ı­
nı teşk il eden, bu m ü d d et zarfında, yaz
m evsim lerinde ik i defa A kdenize a çıl­
m ıştır. C îğala-zâde birinci defa 1592 de,
ikinci defa da 1594 te A k d en iz’e çıkm ış­
tır, İkinci açılışında V eziriâzam Koca
Sinan P aşa Y anık-kale'yi fethederken, o
da M essina havalisini vurm uş ve bir kaç
kalyon zaptederek döndüğünden, h ak ­
kında iyi bir tesir uyandırm ıştı.
C iğala-zâde’rân dört sen ey e y a k la - -
şan k ap tan -ı deryalığından senra bu m a­
kama getirilen Damad H a lil Paşa da bir
yaz 110 parça kadırga ile A kdeniz’e açıl­
m ış, m uhafaza hizm etinden başka gaye
taşum yan bu dolaşm asını m üteakip m ü­
him bir hâdise cereyan etm eden İstan­
bul’a dönmüştür.
C iğala-zâde Sinan Paşa tk iııci K ap-
tan -ı deryalığı esnasında her sene A kde­
niz’e açılm ıştır: B unların ilk in d e İn e-
bahtı’ya kadar gitm iş; h icri 1008 (M:
1599 - 1600) y ılm a rastlıyan ikinci sefe ­
rinde M essına’ya gidip annesi v e kız kar­
deşini de beraberine İstanbul’a getirm iş­
tir. 1012 (M ilâdî: 1603 - 1604) y ılın d a ­
ki çıkışı C elâli isyanların ın en şiddetli
devresine rastladığından M ısır’a kadar
uzanarak M ısır hâzin esin in em n iyetle
getirilm esini tem in etm iştir. Bunların
hepsi de birer karakol gezisi v e m uhafa­
za hizm etinden ibarettir. Bu dolaşm alar
sırasında donanm anın İstanbul’a sağlam ­
ca dönüşü âdeta bir m u v a ffa k iy et adde­
dilm iştir. N itekim Kâtib Çelebi «Tuh-
fet-ü l-k ib a r fi esfa r-iil bihar» isim li de­
niz tarih inin 100 üncü sayfasında Sinan
Paşa'nın hizm et şekli ile bu nokta h ak ­
kında şö y le dem ektedir: «İki defada
cüm le on sene kadar zam an kapudan
oldu. Zam anında rticc tasarruflar edüp
1761
baştardeye kürekçilerin eyisüııü intihap
ederdi. Ve her küreğe üçer forsa v e îi -
çer Türk koyup gem i halkı em in olur­
lardı; ve Koca Hacı R eis ki Turgut Ea-
şa’ya y etişm iş bir korsan pîr baştarde
reisi olup, donanm ayı çek er çevirir, p a­
şa dahi onun k av liy le am el olurdu; hiç
bir seferde yüze kir getlrmedi*--
C iğala-zâde Sinan P aşa’dan sonraki
kaptan-ı deryalardan F renk C âfer Pasa
da 1606 ve 1607 yıllarında A k d en iz’e a -
çıldı. Bunların ilkinde İskenderiye'ye
giderek, Celâli isyanları yüzünden ka­
radan getirilem eyen M ısır hazînesini İs­
tanbul’a getirdi.
Câfer P aşa’dan sonraki k ap ta n -ı der­
ya H afız A hm ed Paşa da 1608 sen esi ya­
zında A kdeniz’e açılm ıştı. K aptan-ı der­
yanın denize açılış sebebi, selefleri gibi
m uhafaza hizm eti ifa etm ekten başka
bir de denizden giden bacı k afilesin in
em niyetini tem in v e M ısır hâzinesini nak­
letm ek ti. H afız A hm ed Paşa, em rindeki
filonun bir kısım gem ilerini Rodos Ö-
nüne bırakm ış diğer k ısm ı ile İskende­
riy e’ye kadar uzanm ıştı. Geriye Rodos
önüne döndüğü zaman, Rodos’ta yatan
gem ilerin hıristiyan korsanlar tarafın­
dan gafil avlanıp, üç dört kalyon ve ka-
ram ürsel'in elden gitm iş, diğer gem iler­
de de bir h ayli hasar m eydana getirilm iş
olduğunu gördü. O sırada m evsim in iler­
lem iş bulunm ası sebebiyle korsanlardan
intikam almak için araştırm a yapm aya
zaman m üsait olm adığından İstanbul’a
döndüğünde k ap tan -ı deryalıktan azle­
dildi.
Karacehennem Cengi
Hafız A hm ed P aşa’n ın azlinden son­
ra k ap tan -ı derya tayin, ed ilen H alil
Paşa da, 1609 yazında, m uhafaza h izm e­
ti ifa etm ek n iy etiy le donanm a ile İstan­
bul'dan h areket etti. A slen K ayseri Er­
m enilerinden olan v e ilerd e sadrıâzam -
lığa kadar yük selecek bulunan H alil P a­
şa S ilivri önlerine geld iğ i sırada Cezayir
kaptanlarından C eneviz Câfer’in k alite­
sine rastladı. Bu gem ide S icily a h âk im i­
nin oğlundan ibaret k ıym etli b ir emir
m evcuttu. Kâtib Çelebi, «T uhfet-ül ki­
bar fi esfa r-ü l bihar» isim li eserinin 101
inci sayfasında b ildirdiğine göre: İspan­
ya kiralının akrabasından olan Sicilya
halcimi kendi oğlunu, kirala gönderm ek
üzere envai çeşit hed iye ile bir kalyona
koyup yola çıkarm ıştı. Cezayir korsan-
ları bu kalyona rastlıyarak m ücadele e -
dip gem iyi zaptetm işler, gem ide bulduk­
ları h ed iyeleri aralarında p aylaştık tan
sonra S icily a hâkim inin genç oğlunu da
padişaha yollam ışlardı. K aptan-ı derya
H alil Paşa, Cezayir kaptanlarından Câfer
ve yanındakilere hilkatler ihsan ettik ten
sonra esiri padişaha gönderdi. Bu esir
padişahın huzuruna çık tığ ı zam an İslâ­
m iyet! kabul ettiğinden, y etiştirilm ek
ü zere enderim -u hüm âyuna alındı.
H alil Paşa, S ak ız adasına vard ığı
zaman, dört büyük hıristiyan. k alyon u ­
nun M ısır’dan g elec ek tüccar gem ilerin i
vurm ak n iy e tiy le K ıbrıs sularında etrafı
gözetledik lerin i haber aldığından o ta ­
rafa teveccüh etti. Sakız’dan K ıbrıs’a
doğru giderken ik i Türk korsan g em isi­
ne rastlıyarak bunları zaptetti. Kâtib
Ç elebi v e N aim â’n ın ifad esiyle: «iki k ıt:a
leven d firk atesi ahz olunup içinde olan
Etrâk haram zadelerinin bazısına siy a set
cdiip bazısını küreğe kodular* d en d iğ i­
ne göre, dem ekki, etrafa zarar yeren
korsan Türk de olsa, icabında y a k alan ın ­
ca Öldürülüyorlardı.
H alil P aşa’n m em rindeki donanm a
K ıbrıs’ın B a f lim an ı önüne vardığı za­
man, zikrokınan kalyonların o tarafta
bazı hasarlar ika eyled ik ten sonra d en i­
ze açıldıklarını öğrendiğinden hem en ar­
kalarından gitti. B u k alyonlar M alta şö ­
v a lyelerin e aitti. Gerek M alta gerekse
F loransalılar korsanlıktan vazgeçm em ek­
te Türk gem ilerine ve k ıy ıla rın a taar­
ruzda bulunm akta idiler.
T ürk donanm ası Malta kalyonlarım
uzaktan görüp onlara yaklaşm ak için, sü ­
ratini arttırdığı sırada gece bastırm ıştı.
F akat M altalılar fenerlerini söndürm e­
diğinden gözden kayb ed ilm eyerek ken­
d ilerine yaklaşıldı. M alta gem ilerinden
dört tan esi çok büyüktü. D ört gem iden
bir tanesi .ise h eyb eti ile diğerlerinden
ayrılm aktaydı. .Osm anlı tarihlerinde
«Karacehennem » d iy e yad ed ilen bu bü­
yük gem i, ertesi gün sabahleyin cereyan
eden m uharebenin asıl h ed efin i teşkil
etti. C ezayir korsaıı reislerinden olup
Sultan A hm ed tarafından C ezayir’den
g etirtilip kendisine Mora sancak b ey liğ i
verilm iş bulunan Murad Reis, düşm an
1762.
gem ilerin i ev v e lâ uzaktan topa tutup h a­
sarlar m eydana getirdikten sonra g em isi­
ni K aracehennem e yanaştırdı. Akşama
kadar süren şiddetli çarpışm a arasında
Murad R eis yaralandı. On M alta g em i­
sinden altısı zap te di İdi dikten sonra M u­
rad Reis M agosa’ya nakledildi- S eksen
y aşın ı aşkın olan bu deniz kurdu orada
v efa t etti.
Z aptedilen Malta gem ilerin e Kara­
cehennem de dahildi. Bu gem ilerden e l­
lisi şövalye rütbesini haiz b eşyü z esir,
yü zaltm ış top, ikibin iü fen k ele g eç ir il­
di.
Bu m u vaffak iyeti m üteakip bir ta ­
raftan İstanbul’a haber gönderilirken
bir taraftan da donanma S u riye k ıy ıla ­
rını dolaşıp döndü. İstan b u l’a gid ilm ek
üzere, yola çıkıldıktan sonra düşm andan
zaptedilen gem ilerden biri M eis adası
önlerinde battı. K ap tan -ı derya H alil
Paşa, Karacahennem adı v erilen gem i
kaptanpaşa baştardesinin arkasına b ağ­
lı olduğu halde İstanbul lim anına g ird i-
D ivan günü esir v e p işk eşler takdim e-
dildiği Kaman, kendisi de padişah tara­
fından kabul olunup vezaret pâyesi te v ­
cih i su retiyle ta ltif edildi.
H alil Paşa 1610 v e 1611 senelerinde
de denize açıldı. B unların ilk in d e k en d i­
si Mora sah illerin e kadar gitti; bu arada
Rodos b ey i M em i beyi İskenderiye ta ­
rafına, Süleym an Paşa’y ı M essina, M al­
ta sularına kadar (N aim â C: 2, S: 38)
gönderdi. A k d en iz’deki dolaşm a sırasın­
da bir kaç korsan gem isi batırılıp zap­
ted ilen yed i sek iz parça gem i ile İstan ­
bul’a dönüldü. 1611 senesindeki çıkışında
da bir kaç gem i v e yü z esir ile İstan­
b ul’a a v d et etti. B öy lece H alil Paşa'nm
kaptan-ı d eryalığı esnasında b ü yü k k ü ­
çük e le geçirdiği gem ilerin m iktarı e l ­
liyi bulm aktaydı.
Öküz Mehmed P aşa’nın
K aptan-ı deryalığı
M ısır v a liliğin d e bulunduğu sırada
oradaki icraatiyle padişahı m em nun b ı­
rakm ış olan v ezir Öküz M ehmed P a şa ’-
ııın, Nairnâ’y a (C: 2, S: 92) göre; sad -
rıâzam lığı m evzuubahisken, bu m akam a
N asuh P aşanın g etirilm esi üzerine, b u ­
nun da hatırı h oş olsun diye kaptan- j
 derya tayin edilm iştir. B öylece. denizci­ nın etrafa dağılan gem ilerini toplıyarak
lik le ilgisi bulunm ayan kaptan-; d erya­ İstanbul’a döndüğünde bu vazifeden a z­
lar arasına bir y en isi daha eklenm iştir. ledilerek K alil Paşa ikinci defa kap­
Öküz M ehmed Paşa, ik i sen e süren ta n -’ derya oldu.
kaptan-ı deryalığı esnasında iki defa
A kdeniz’e açıldı. B irincisinde otuz k a ­ M a l t a a ls ın ı
dırga ile S u riye sah illerin e doğru uzan­
dı. Bu sırada Sayda v e B eyru t ön leri­ On sen eyi aşkın zam andan b srı M al­
ne, Floransa ve M altalılardan m ü teşek ­ ta ve Floransalılar korsan harbi şek lin ­
kil bazı korsan gem ilerin in geld iğ i h a ­ de m ücadeleyi devam ettirm ekte, rastla­
ber alınm ış bulunuyordu; a y n c a Dürzi dıkları gem ilere hücumdan başka k ıy ı­
beylerinden Ma’n -o ğ lu Fahreddin de lara da baskın yapm akta idiler. Y una­
d evlete evv elce ödediği m al v e parayı nistan kıyılarından Su riye önlerine ka­
verm em eye teşebbüs etm iş vaziyetteyd i. dar uzanan sahada faa liy ette bulunan
K aptan-ı deryanın S u riye sahiline iler ­ bu d ev letlere ait gem ilerin hasarlarına
lediğim duyunca adam lar göndererek ö- bir cevap teşk il etm ek üzere 1614 sen e­
zür d ileyip m alları verdi. B unları alan sin d e Türk donanm ası M alta’y a kadar
kaptaıı-ı derya da İstanbul’a avdet e t­ uzandı.
ti.
K aptan-ı derya H a lil Paşa 13 m a ­
Öküz M ehmed Paşa 1613 de ikinci
y ıs 1614 (3 rebiülâhır 1023) günü kırk
defa A kdeniz’e açıld ığı zaman evvelâ beş parça gem iyi B eşiktaş önüne çık a­
Rodos k ıyılarına geldi. Buradan M ısır’a rıp sefere hazır v a ziy ete getirerek, bir
on parça gem i gönderdi. B unlar M ısır’­
kaç gün sonra İstanbul’dan h areket e t­
dan barut, şeker, zahire v e bazı levazım
ti. Sakız lim anına varıld ığı sırada 27 a -
yü k leyerek döndü v e M eis adası ö n le­
det düşm an gem isinin Iskiroz adası ön ­
rinde donanm aya iltih ak etti. M ısır’dan
lerinde bulunduğu istihbar edildi, ü z e r ­
gelen m a lla n Sakız adasına boşalttıran lerine yü rünm eye hazırîanjlırken bun­
ö k ü z M ehmed Paşa Rodos b eyi Sinan
ların kaçıp uzaklaştıkları duyulduğu i -
kaptam o civarda korsan gem isi aramaya
çin H alil Paşa yoluna devam etti. Sisam
gönderdi. Sinan kaptanın ayrılışından
adası önüne g elin d iği sırada Rodos beyi
sonra bir kaç düşm an g em isin in dolaş­
Memi B ey 20 kadar kadırga ile kaptan-ı
tığına dair bir haber ald ığı cih etle ö k ü z d eryaya m ülâki oldu. Kaçan düşm an g e ­
M ehmed P aşa’nın kendisi o tarafa te ­ m ilerinin izinden gid ild iyse de bulup y a ­
veccüh etti. Bu sırada on tane Türk g e ­
kalam ak m üm kün olm adı. Mora k ıy ıla ­
m isi g a flet k elim esiyle ifade edilecek
rında Koron ve Modon lim anlarına u ğ ­
derecede sakince ilerlerk en Susam ada­
randıktan sonra y in e bu k ıyılarda bir
sı civarında karşılarına birdenbire oniki lim anda gem iler yağlandı. Bu yağlam a-
Ispanyol gem isi çıkıverdi. Türk g em ile­
rinin yed i tanesinde forsalar, yani k ü ­
rek çilikte istihdam ed ilen h ıristiyan e -
sirler, gerek Türk idarecilerin g a fletin ­
den istifade ederek, gerek se karşılarına
çıkan hıristiyan gem ilerin d en cesaret bu­
larak kürekleri bırakıp isyan vaziyetin e
geçerek karşı tarafa iltih a k ettiler.' On
gem iden üçü epeyce gerid en geldiğinden
bunlar İspanyolların elin e geçm ekten
kurtuldu. A yaklanan forsalar sadece M e-
m i P aşa-oğlu A li Ç elebi ile P erviz B e­
yin oğluna acıdıklarından yakındaki
kum sala bıraktılar.
İspanyolların, gayet ucuz şek ild e y e ­
di Türk gem isine sahip o lu şia n n ı (T u h -
fet-ü l-k ib a r fi esfa r-ü l-b ih a r S: 103)
m üteakip Öküz Memed Paşa donanm a­ M alta gem ileri ite savaş (Ricaut'dan)

1763
dan sonra elli dokuz parça gem i (N aim â
C: 2, S: 115) S icily a istikam etinde d e­
nize açılıp 6 tem muz sabahı M alta ada­
sı k ıyısın a vasıl oldu.
İkinci cildim izin 987 v e m üteakip
sayfalarında zikredildiği veçhile; K anu­
n î Süleym an zam anında Türk k u vvetleri
m üteaddit defalar M alta’y a akın etm iş­
ler, 1565 y ılın d a da adanın zaptım h edef
tutan bir harekâtta bulunm uşlardı. H a­
lil P aşa’n ın idaresinde cereyan eden şim ­
diki M alta harekâtı, 1565 y ılın d ak in e d e­
ğ il daha öncekilere benzem ekte v e tam
m ânasiyle bir akın m ahiyeti taşım ak tay­
dı. E sasen, donanm anın şim dikinden d a ­
ha k uvvetli bulunduğu K anunî devrinde
Turgut v e P iyâle P a şa la r gibi meşhur
d enizcilerin idaresinde cereyan eden şid ­
detli m uharebeler neticesin d e za p ted ile-
m iyen M aita’nm , 59 v e y a en çok 65 g e­
m ilik bir donanm a ile feth i elb ette im ­
kânsızdı. Zâten Türk donanm ası İstan­
bul’dan fetih n iy etiy le hareket etm ediği
gibi, yolda da b öyle bir şe y e karar v e ­
rilm iş değildi.
M alta’ya varıldığı zam an gem ilerde
bulunan askerin h er m angasından bir k i­
şi k araya çıkarak sahilde yağm a v e tah ­
rip hareketine giriştiler. M altalılar, sa­
hilde birer m il m esafe ile birer burç in ­
şa etm işlerdi. T ürkler gelin ce burçlarda
ateşler yakarak birbirlerini haberdar e t­
tiler ve m ücadele için derhal gerek li
tedbirlere tevessü l eylediler. O gün a k ­
şam a kadar sahil boyunda atlı v e piyade
M altalılarla şidd etli çarpışm alar oldu.
N aim â’nın (C; 2, S: 115) if a d e s iy le :
«Malta hisarına v a sıl olm ağın piyad e ve
suvar n ice bin kâfir çıkup azîm cenk
olduktan sonra bir nice yüz kâfir tâm e-i
şem şîr v e nicesi esir olup, Malta b ey le­
rinden ikinci pâyede olan Gran Kore
nam kâfir bir nice b ey -zâ d eler ile m ak ­
tul oldu». O sırada harman zam anı old u ­
ğundan karaya çıkan askerler M altalıla-
rın harm an ve bahçelerini tahripten son­
ra gem ilere döndüler. Bilâhara M alta
kalesi önüne ilerliyen gem iler k a ley i b i­
raz topa tutup çekildi. Kâtib Ç elebi’n in
«T u hfet-ül-kibar fi esfar-ü l-b ih ar» ında
kaydedildiğine göre; bundan sonra do­
nanma biraz y er değiştirip bir h isa n n
karşısında durdu ve bu h isa n n y a k ın ın ­
da bulunan b ir m anastıra girilm ek is­
tendi. Kaptan Memi B ey’in ta v siy esi g e ­
1764
reğince H alil Paşa donanmada kalıp, y e ­
niçeri v e lev en d ler karaya çıkarak m a­
nastıra doğru ilerlerk en yakındaki h isar­
dan toplar atılm aya başlandı. Bu yüzden
karaya çıkan Türk askerleri gem ilerin e
dönm ek zorunda kaldılar.
M alta ak ın ı b öylece sona erdi. Bu
akın ile ilg ili hareketin en çok ik i gün
kadar sürdüğü anlaşılm aktadır. Zira,
M alta’dan ayrılan donanm anın 10 tem ­
muzda Trablusgarb’a geld iğin d e bütün
kaynaklar ittifa k ettiğin e göre, M alta
ile Trablusgarb arasındaki m esafen in üç
günden daha az zam anda k a ted iîeb ile-
ceği düşünülem ez.
Trablusgarb’da Sefer
D ayı’nm asılm ası
A nadolu’daki Celâli reisleri gibi
Trablusgarb’da da S efer D ayı adında bir
leven d etrafına adam toplıyarak v a liy e
tahakküm e başlam ış v e bazı kim selerin
m allarını gasbedip öldürm üştü. K aptan-ı
derya H alil Paşa Trablusgarb lim anına
gelin ce, tatlılık v e u stalık la S efer D a y ı’yı
dâvet edip g em iye gelm esin i tem in e t ­
m işti. S efer D ayı g em iye gelin ce derhal
kendisini zencire vurdurdu. B unun ü ze­
rine taraftarları k a ley e girerek kale k a ­
pılarını kapattılarsa da, y e r li şeyhlerin
tavassutu ile bunlar k a p ıla n açm aya ra­
zı olduk lan n d an H alil Paşa’nın bir h a ­
rekât icrasına lüzum kalm adı. H a lil P a­
şa karaya çıkarak kurduğu divanda S e ­
fer D ayı’y ı m uhakem e v e teftiş ettirdi.
N eticed e gasb ettiği m allar hazine n am ı­
na zaptediüp kendisi de katil v e yağm a
suçuyle itham olunarak k ale kapısına a-
sıldı.
Trablusgarb’da bir âsi vaziyetin e
geçm eye nam zet olan bir m ü tegallib eyi
ortadan kaldıran H alil Paşa, 18 tem m uz­
da Trablusgarb’dan harekete geçerek 21
tem muzda Mora’nın güney k ıy ısın a v a sıl
oldu.
M anyotlann tedibi
Mora’nın g ü n eyin d e Koron k örfe­
zinde bir k ö y ile etrafındaki d ağlık ara­
ziye M anya (M a’ina, M ainai, a h a lisi­
ne de M aııyah’lar m ânasına M anyotlar
(M ainottes) denm ekteydi. Eski İsparta -
lılarm ahfadı addedilen buradaki Rum -
lar vergiye bağlanm ış v a ziy ette m evcu ­
diyetlerin i m uhafaza etm ek te idiler. Sık
sık civarlarına m usallat olan m an yotla-
ra karşı ev v elce m ütead d it defa asker
sevkedilm işti. Şim di de 1611 yılından
beri isyan halindeydiler. H a lil Paşa.
Maıiya önüne geld iği sırada, T ırhala’yı
arpalık olarak tasarruf eden A rslan Pa­
şa da karadan Koron körfezine ile r le ­
m işti. B öylece kara v e denizden m ü şte­
reken sıkıştırılan m anyotlar tedip ed ile­
rek. ödem edikleri bir kaç sen elik v er­
gileri de tahsil olundu.
Donanm anın İstanbul’a dönm esi
M anyotlarm tedibinden sonra X ava-
rin'e giden donanm anın gem ileri ya ğ la n ­
mak üzere kıyıya çekilm iş, bu arada İs­
kenderiye beyi ile D im vad beyi Mem i
B ey. Burak adası önüne karakola gönde­
rilm işti. Bu vazife ile ada önüne giden
gem icilerin bir kısm ı karaya çıkm a h a ­
tası işled ik leri sırada bir kaç düşman
gem isi bastırm ış, cereyan eden çarpışm a­
da Memi B ey şeh it düşm üş, gem ilerin i-
kisi d e düşm an elin e geçm işti. Bu hâ­
diseden bir m üddet sonra Mora k ıy ıla ­
rından harekete geçen K ap tan -ı derya
H alil P aşa 17 kasım 1614 te İstanbul’a
dahil oldu.
K azakların Sinop baskını
K ap tan -ı derya H a lil Paşa donan­
ma ile A kdenizde iken, A ğustos (1614)
ayı içinde K azakların S in o p ’a bir baskın
hareketleri vuku buldu. B u baskın hak ­
kında k ısa bilgi veren Osmanlı tarih le­
ri, baskını yapan K azakların, Özi Kazak­
ları m ı yoksa Don k aza k la n m ı olduğu­
na dair sarih bir şey söylem em ek le be­
raber, 1616 senesinde İskender P aşa’m n
Özi kazaklanna karşı m ü cad elesin e ba­
karak, bu baskını yapanların da Özi ka­
zaklan olabileceği tahm in edilebilir.
O naltm cı a sn n sonlarındanberi, g e ­
rek ö z i gerekse Don K azak lan n m Kara­
deniz k ıyıların a tecavüz hareketlerine
rastlanm akta, hattâ Özi kazaklannm
Tuna m ansabına kadar ilerled ik leri bile
görülm ekteydi. B u d efa ise Kazaklar,
K aradeniz’i bir baştan bir başa katedip
Sinop’a kadar gelm işlerd i. Kâtib Çelebi
ve N aim â’y a göre; onlar bu derece cür’-
1765
etkâr davranm aya sevk ed en ler «bilâd-ı
'slâm dan firar eden m ürtedler» di.
A ni baskınları sırasında Sinop k a le­
sine dahi girm eye m uvaffak olan K a­
zaklar, önüne çıkan kim seleri öldürüp
şehri de yaktılar. Bu hücum u duyan o
civarın halkı derhal birleşerek S in op ’a
yürüyünce, Kazaklar ellerin e g eçireb il­
dikleri şeyleri yağm alayıp, kadınlarla
çocukları esir edip kaçtılar.
H âdiseyi m üteakip Tuna v e Kara­
deniz k ıy ıla n n ı m uhafazaya m em ur Ş a k -
şaki İbrahim Paşa altm ış şayka ile h a ­
rekete geçip, k azak lan n gireceği nehir
ağzına gelerek y o lla n n ı kesm ek üzere
bekledi. Fakat K azaklar v aziyeti haber
alarak şa y k a la n n ı kızaklara yü k leyip
nehrin daha yu k a n sm d a n suya indirm ek
istediler. Bu arada T atarlan n hücum una
maruz kalarak bir kısm ı karada te le f o l­
dular. Onlar Tatarlarla çarpışırken ŞaK-
şaki İbrahim Paşa da nehirden ilerled i­
ğinden, şayk alan n ı suya indirebilenler
de orada telef veya esir oldular. B ö y le ­
ce hem Sinop baskınının intikam ı alın ­
m ış, hem de esirlerle talan edilen m allar
kurtarılm ış oldu.
Sinop hâdisesi İstanbul’a aksederek
padişahın kulağına kadar gitm işti. S u l­
tan A hm ed v aziyeti Sad n âzam Nasuh
Paşa’dan sorm uş, o da bu hâdiseyi gizle­
m ek istem işti. Fakat padişah m üftiden
bunun doğruluğunu öğrenince, sadrıâza-
m ın m eseleyi saklam asından dolayı kızıp
kendisine karşı itim adı sarsılm ıştı.
Bu h âdiseyi m üteakip, R um eli b ey­
lerb eyi Ahm ed Paşa’y a bir em ir gönde­
rilerek, kazak lan n B oğdan’a girm e yolu
üzerinde Buğ (A ksu) nehrinin ik i tara-
Eski Sinop’tan bir görünüş
fında birer kale in şası için lâzım olan
k eresteyi tem iıı etm ek üzere ey â leti a s­
keri ile Boğciaıva gitm esini bildirm işti.
Fakat ihm al yüzünden (îvaim â C: 2, S:
11) kaleler in§2 olunam adığı gibi; ahşap
kale inşaatında ih tisası bulunan K anije
beylerb eyi Karakaş M ehm ed Paşa, b aş­
ka tarafta üç kale inşa ettiği v e burada
kale bina olunm asının m uahede şartla­
rına uym ıyacağını söylem esi üzerine ö -
zi k alelerinin inşaatından vazgeçildi.
A li P aşa’nın A kdeniz’e
açılm ası
H alil Paşa'm n ikinci kaptan-ı der­
ERDEL HÂDİSELERİ
Zitvatorok m uahedesinin aktinden
iki sen e kadar önce, Erdel b ey -zâ d elerin -
den Istvan B ocskay’.m T ürkler tarafına
geçm esiyle E rdel’de m eydâna g elen d e­
ğişik lik ten , Sadrıâzam Lala M ehmed P a-
şa'nın Socsk tac gıycu n şm aen v e n ı-
lıavet onun ölüm ünden 1712-1718 inci
sayfalar arasında bahsedilm işti.
R a k o c z i Z sig m o n d
Türkler ile anlaşıp tac giyen v e A -
vustu ryalılarla aktettiği V iyana m u ah e­
desi ile, im paratoru, Erdel üzerinde hak
iddia eylem ekten vazgeçirm iş bulunan
İstvan B ocskay’m çocuğu yoktu. Bu se ­
beple ölürken, yerin e H om onnai B alin t'-
in geçirilm esin i v a siy e t etm işti. Fakat
E rdellilerin ek seriyeti, B ocskay’ııı k ız-
kardeşinin dam adı olan H om onnai’y i d e­
ğil de Rakoczi Z sigm ond’u seçti. Istvar.
B ocskay’in Erdel b eyliğ in e nam zed g ö s­
terdiği şahsı O sm anlı hüküm eti de p e şi­
nen uygun görm ekle beraber, Erdel d iyet
m eclisinin Rakoczi (R akoçi) y i seçm esi,
bunun da O sm anlılara itaat ed eceğini ve
Lipova ile Yanova kalelerin i bütün m ü l­
hakatı ile padişaha teslim edeceğini b il­
dirm esi üzerine b e y liğ i tasdik edildi.
Rakoczi’ye, tabii ile alem ve onun b e y ­
liğin in tasdikine dair 22 şubat 1607 ta ­
rihini taşıyan yazı D arüssaade ağası
M ustafa A ğa tarafından E rdel B elgrad ’ı
(G yulafeh evar) na götürüldü.
1766
yalığ ın ı m üteakip 1617 senesi ocak ayı
içinde k ap tan -ı derya olan A li (G ü zel­
ce) Paşa 1618 yazında A kdeniz'e açıld ı.
Sakız adasına uğradıktan sonra Y una­
nistan k ıyıların a teveccü h ettiğ i sırada
46 parça düşm an gem isin in K argacık a-
dm daki ada önünde yattığ ın ı öğrenerek
o tarafa teveccüh etti. Fakat bunlar Türk
donanm asının geld iğ in i öğrendiklerinden
kaçtılar. A li Paşa arkalarından yetişm ek,
isted iy se de m üm kün olm adı; bu g a y e i -
le K efalon va adasına kadar uzandı. A -
li Paşa ertesi sen e tekrar A kdeniz’e a -
çıld ığm d a 6 parça düşm an gem isi zap -
tederek zengin piş k eşlerle İstan b u l’a
döndü
B athory Gabor
Rakoczi Z sigm ond’un beyliği iki se­
n e kadar sürdü. Bu m ü d d et zarfında,
prenslik m üddeilerinden B athory Gabor
haydulara istinaden k en d isin e ep eyce
taraftar topladığından, Rakoczi onun le ­
hin e Erdel b eyliğin d en feragat m ecb u ri­
y etin i h issetti. B öylece, O sm anlı tarih ­
lerin d e «deli kıral» d iy e ta v sif ed ilen
B athory Gabor Erdel b eyi olm uş oldu.
Erdel d iy et m eclisi B a th o ıy G a b o r -
un b ey seçilm esi m uam elesini ikm al e -
derken, bundan sonra E rdel beyi olarak
göreceğim iz B eth len Gabor ise, V eziria ­
zam Murad Paşa ve d iğer vezirler n ez-
dinde B athory’n in leh in d e ve onun b e y ­
liğin in tasdiki için çalışıyordu. 1602 se­
nesinde Y em işçi Haşan P aşa’ya iltic a sın ­
dan beri T ürkler üzerinde iy i tesir b ı­
rakm ış olan B eth len ’in de uğraşm aları
sayesin d e O sm anlı hüküm eti B athory’nin
b ey liğ in i tasdik etti. H attâ B eth len ,
B athory’nin tasdiknam esi ile E rdel’in üç
sen elik v ergisin in affed ild iğ in e dair bir
ahidnâm eyi beraberce E rdel’e getirdi.
B athory Gabor, b ey liğ e y e n i g e tir il­
diği sırada O sm anlı h ü küm etinin arzu­
suna u ygu n şek ild e dürüstçe h a rek et e t­
m işti. Bu n ev id en hareketine m isal o la ­
rak, Mihai (M ihal) voyvod an ın oğlu
N icolas P etraşcu’yu Eflak voyvodasına
teslim i zikredilebilir. A vu stu ryan ın m eş­
hur kum andanlarından G eneral B asta
 tarafından idam olu n an Eflak v o y v o d a ­ yardım k u vveti sevkederken, öte taraf­
sı M ihai’ııiıı bu oğlu A vu stu rya sa ra y ın ­ tan da Erdel işin e m üdahale etm em eleri
da hizm et alm ış v e onların fik irlerin i i- hususunda E flak v e B oğdan voy v o d a la ­
yice benim sem iş bir kim se idi. B oğd an - rına em irler (M ühim m e defteri No: 79,
lılardan bir kısm ı, işte b ö y le b ir adamı S: 82) gönderdi. Forgach ise m ağlûp o -
voyvoda seçm ek istem işlerdi. N icolas lup önce B oğdan’a kaçtı, sonra da küçük
P etraşcu’nun B oğdan v o y v o d a sı y a p ıl­ bir grupla K assâ’y a döndü. .
mak isten m esi E flak’ta da bir tak ım k a ­ Bathory Gabor işte bundan sonra
rışıklıklara sebep olm uş, onun iç in T am ş- 2alim tarafım gösterm eye başladı. Bir
var beylerbeyi M acar-oğlu A li Paşa intikam h areketine girişerek E rdei’deki
Tuna yalıların ın m uhafazasına m em ur e-
dilm işti. İşte B athory Gabor’un P etraş-
cu'yu tutup E flak voyvod asın a gön d er­
m esi, T am şvar b eylerb ey in in de birtakım
m ücadeleler yapm asına lüzum bırakm a­
dı (1609). B aşvek âlet arşivi 78 n u m ara­
lı M ühim m e d efterin in 222 inci sa y fa sın ­
da m evcut bir hüküm den öğrendiğim ize
göre; ayni sene içiri de B udin b ey lerb e­
yi K âdı-zâde A li Paşa da D iv a n -ı hüm â-
y u n ’a B athory Gabor leh in e yazılar
yazm ıştı.
B athory Gabor’un T ürklere ârıza-
sız sadakat gösterm esi v e bu sa y ed e Er-
del’de sükûnetin varlığı ik i sen e kadar
sürdü. Bilâhara, gerek dış tesirler, g e ­
rekse B athory’nin b en liğin d e m evcut
bulunan zulm ünü ortaya dökm esi üzeri­
ne. E rdei'deki sük ûnet k ayb olm aya yüz
tuttu.
B athory Gabor üzerinde tesir y a p ­
m aya çalışan d ev let A vu stu rya idi.
Rakoczi Zsigmond
İstvan B ocskay ile İk in ci R udolf ara­
sında im zalanan V iyan a m u ah ed esi g e­
reğince, B ccsk ay’m , yu k arı M acaristan
ve Erdel k ıralı tan m m asiyle, A vusturya
hüküm eti Erdel üzerinde hak iddia e t­
m ekten vazgeçm iş oluyordu. F ak at şim ­
di A vusturya h üküm eti, V iyana m u ah e­
desinin bu m addesini ilg a y a çalışm akta
ve bu n iy etle B athory Gabor’u önce ik ­
na, sonra tazyik y o lu y le kendi görüşüne
uydurm aya uğraşm aktaydı.
Bu n iy etle yapılan m üzakereler n e ­
ticesiz kalınca A vu stu rya hüküm eti
B athory’nin aleyh i ne döndü, onların tah ­
rik ve k u vvetçe d estek lem esiy le Kassa
şehri kum andam Forgach Z sigm ond b ü ­
yücek bir k u vvetin başın a geçerek
B athory’nin üzerine yürüdü. V iyanadaki
kırallık konseyi âzasından K h lesl ve
Thurzo da Forgach ile beraberdi. Eflak
voyvodası Radul da Forgach’ı b ilfiil d es­
tek led iği . için O sm anlı h ü k ü m eti derhal
faaliyete geçerek bir taraftan B athory’y e Bathory Gabor

1767
Sakson şehirlerini kuşattıktan başka, E f­
lak'a da akın ederek burasını kan ve a-
teş içinde bıraktı. E flak voyvodası R a-
dul Şerban Osm anlı hüküm eti nezdinde
B athorv’den şik âyette bulunurken, o da,
padişaha hizm et g ay esiy le E flak ’a gir­
diğini söylüyordu. A y n c a şiddet tedbir­
lerini arttırarak, d iy et m eclisin d ek i m u ­
h aliflerin i tev k ii ettirdi, m em lek ette de
Forgaciı Zsigmond
K hlesl (K lezel)
1768
bazı kim seleri öldürttü. Bu yüzden, E f­
lak hududu yak ın ın d ak i Brasso şeh rin ­
de Bathorv aleyh in d e m ühim bir k u v v et
toplandı ama, B athory bunları da y e n ­
di. İşte bundan sonradır ki, şim d iye ka­
dar B athory Gabor’u tutm akta olan
Bethlen Gabor E rdel’i terkedip Türk
topraklarına sığınarak onun aleyh in d e
fa a liy ete girişti. Bu arada artık O sm an-
lı hüküm et; de B athory’y i tutm am aya
başladı.
B eth len Gabor gib i bir kim senin da­
hi aleyh in e ça iışışı v e artık Osm anlı h ü ­
k üm etinin de k endisini tutm ayışı k arşı­
sında B athory Gabor siyasetin d e yüz
seksen derecelik bir d eğişik lik yaparak
tam m ân asiyle A vu stu rya’y ı iltizam a y ö ­
neldi. V iyana ile anlaşıp, O sm anlı hük ü ­
m eti sen elik vergid en başka bir şe y is ­
terse reddetm eyi, h attâ Türk h im a y e­
sinden kurtulm aya çalışm ayı vadetti
(1612).
A vusturya ile b ö y le anlaşan Bathory
Gabor cesarete kapılarak İstanbul’dan
bazı taleplerde bulunm aya kalktı. B a-
la ssy Ferenc ve B orsos Tamas adlarını
taşıyan elçilerin i İstanbul’a yollıyarak
sen elik v ergin in azaltılm asını: kırk bin
altun borç para v erilm esin i, dört bin sü ­
vari ile b irlikte E flak ve B oğdan v o y ­
vodalarının, T am şvar v e Eğri b ey lerb ey ­
leriy le G yula v e Szolnok sancak b e y le­
rinin em ri altın a v erilm esin i, E flak v e
B oğdan v ergilerin in ken d isin e b ırak ılm a­
sını (Tarih D ergisi No: 1, S: 21) istedi.
B unlara m ukabil otuz bin Erdel asker:
ile Erdel sınırını B ratislava (v ey a P oz-
sony) ya kadar uzatacağını söylüyordu.
E rdel'den kaçınca e v v e lâ Tam şvar,
sonra Budin b eylerb eyin in yanında ka­
lan B ethlen, bu sırada daha açık ve faal
şek ild e B athory Gabor’un aleyh in d e ça­
lışm aya koyuldu. B eth len , daha sonra
Tiryaki Haşan P aşa’n ın kethüdası İsk en ­
der Paşa, A vu stu rya elçisi olup ikinci
defa O sm anlı d e v leti nezdinde h ü k ü m e­
tini tem sile gelen A ndrea N egroni ile
b irlik te İstanbul’a g eld i (K asım 1612).
Sadrıâzam N asuh Paşa ile görüşerek
B athory Gabor a leyh in d e konuştu. O a -
rada B athory’nin A vu stu rya’y a karşı
takındığı tavır da öğrenilm iş bulundu­
ğundan k u v v ete m üracaat su retiyle
B athory Gabor’un E rdel b eyliğin d en ıs­
katı kararlaştırıldı.
 B ethlen Gabor rica ettiği cihetle, İskender Paşa ile bir
m ukavalenâm e yaptı (17 tem m uz 1614).
Bathory Gabor'a k arşı k u vvete m ü ­ Bu m ukavelenam e:
racaat etm ek isten in ce k en d isin in hazır­ 1 — Erdel hâkim inin ölüm ü veya
lıksız yakalanabilm esi için şü p h elen d iril- herhangi bir şekilde ted b ili halin d e, fer-
m em eye gayret edildi. Müverrih. P eçev î’- m an -ı âli m ucibince, Erdel hâkim i so­
nin (C: 2, S: 350) ile r i sürdüğü bir fik ir yundan bir kim se, cüm le ErdeJ beyleri
n eticesi olarak, Budin k alesin in bazı y e r ­ v e üç m illet âyânı tarafından seçilecek.
lerinin tam iri için fazlaca askere ih tiyaç Â yan ve reâyâııın rızası h ilâ fın a d ışar­
vardır diye hudut b ey lerin e em irler
gönderilerek asker toplam aları b ild iril­
di.
B öyle bir bahane ile asker toplanır­
ken kendisine K anije b ey lerb ey liğ i v e ­
rilen İskender Paşa, 1613 yazında a sk e­
ri SıVmive (Sireni) arazisinde b iriktir­
dikten sonra T am şvar’a gid erek D em ir-
kapı’dan E rdel’e girdi. B u arada Eflak
üzerinden ikinci bir grup daha E rdel’e
yürüyordu. Bu k u vv et. K etenci Ömer
P aşa’nın em rinde olup yan ın d a Ş ah in Gi­
ray. Eflak ve Boğdan b eyleri de vardı.
Erdel'e iki taraftan k u vvetlerin g ir ­
diğini gören B athory Gabor e v v e lâ bazı
vaadlarda bulunarak anlaşm ak istedi.
Fakat ald ın lm ad ığın ı görünce en sonun­
da Varad kalesine sığındı. Yanında
B ethlen Gabor da hazır bulunan İsk en ­
der Paşa ise, doğruca Varad üzerine g it­
m eyerek, B athory’yi ısk at v e E rdelliler
arasındaki anlaşm azlıkları hal ile uğraş­
tı. İskender Paşa, zâten E rdel’e girm ek
üzereyken, B athory’nin ıskatı için Er-
dellilere bir beyannam e gönderm işti. Er-
deFe dahil olunca da 18 ekim tarihli bir
m ektupla Erdel D iyet m eclisin i K oloz-
svar’da toplanm aya d avet etti. Bu m ek ­
tubu m üteakip 23 ekim de toplanan m ec­
lis Bathory Gabor’u ısk a t ile B eth len
Gabor’u Erdel b ey liğ in e seçti.
B ethlen Gabor E rdel B elgrad ’ında
b eyliğe geçerken B athory Gabor Varad
kalesindeydi. İskender P aşa’nın ErdeF-
den çek ilm esind en cesaretlen en Bathory
Gabor, B eth len ’i takip etm ek istedi. Lâ­
kin bir geçitten geçerk en tü fek le vu ru l­
mak su retiyle öldürüldü. B öylece rakibi
de ortadan kalkm ış olan B eth len E rdel’-
in her tarafına hâkim v a ziy ete geçti.
M üverrih N aim â (C: 2, S: 133) nm
«sadakatle d e v le t-i a liy y e y e hizm eti
seb kat etm iş idi; daim a d ev letin d ostu­
na dost düşm anına düşm an idi» sözleriy­
le ta v sif ve hulûskârlığına işaret eyled iği
B ethlen Gabor, padişahtan bir ahidnânıe Kardinal Forgaç (Forgaclı)
 dan hâkim (yani E rdel beyi, kıral) n as-
bolunm ıyacak.
2 — E rdel h alk ı itaat üzere old u k ­
ça civardaki beyler ve askerden hiç bir
kim se E rdel toprağına tecavüz etm ıyecek
v e alınan esirler islâm iy eti kabul etm ez­
lerse iade olunacak.
3 — Szolnok (S oln u k ), Gyula. Y an-
ve, L ipve (L ip ova), Tam şvar dahilinde
olup Z sigm ond Bathorj'’n in isyan ın a ka­
dar zikrolunan yerlere vergi verm iş olan
k öyler ve Szolnok’a bağlı dirsek varoşu
yin e o şehirlere vergi verecek.
4 — Erdel' hâkim i, hududu dışında
kalan y erlere m üdahalede bulunm ıyacak.
5 — O sm anlı tebaasından E rd el’e
gitm iş reaya varsa geriy e gönderilecek.
6 — Erdel tarafından taahhüt o lu ­
nan vergi v a k it v e zam anında gön d eri­
lecek.
7 — E rdel b eyliği, Eflak v e Boğdan
ile dostlu k üzere olup iy i kom şuluk şart­
larına riayet edecek.
8 — O sm anlı hududunda bir h izm e­
tin ifası icap edecek olursa ve b ey ler
bu hususta ken dilerine bir h ab er gö n ­
derirse, sadakat gösterilerek bu hizm et
ifa edilecek.
9 — B eç (A vu stu rya) tarafı ile Er­
del hâkim leri eskidenberi n e v eçh ile
m uahede ve m usaleha yapm ışlarsa, s ı­
nırları ne şek ild e tayin ed ilm iş ise y i­
ne o m inval üzere kalacak.
10 — M acar üm erasından Erdel h â ­
kim ine tâbi olanlara mâni olunm ıyacak.
tstefan B ocskay’in ölüm ünden son ­
ra, ona tâbi olan Y ukarı-M acaristan b e y ­
lerinden bir kısm ı aralarında ih tilâ f çık ­
tığından tekrar A vu stu rya’y a b a ğ la n ­
mışlardı,. M ezhep itib a riy le protestan or
lan bu b ey leri sıkıştırarak tekrar k a -
tolik liğe döndürm eğe çalışan A v u stu rya­
l I l a r a karşı bunları m üdafaa ile din h ü r­
riyetlerin i teinin etm ek istey en B eth len
Gabor, O sm anlı k udret v e h im a y esiy le
A vu stu rya’nın k arşısın a çıkm ak iste m iş­
tir. P rotestan b eylerin tekrar E rdel’e
bağianm asiyle B ethlen Gabor’un hem
kudreti artacak, hem de m an evî itibarı
y ü k selecek ti. B eth len , bu işi O sm anlı
h ü k ü m etiyle bir anlaşm a yapm ak su re­
tiy le h a l yoluna koym aya çalıştı. N e ti­
cede bu noktaların h allin i sağlıyacak bir
anlaşm a yapıldı. B eth len , İstanbul’a B a -
lassi Z sigm und adını taşıyan bir elçi
1770
göndererek anlaşm a yaptırdı. G izlice h a ­
zırlanan bu anlaşm anın m ühim m ad d e­
leri şöy leyd i:
1 — Yukarı M acaristan asilzâde ve
m ühim şa h siy etleri Osm anlı hüküm etine
sadakat gösterip, dostlarına dost d ü ş­
m anlarına düşm an olacaklardır. Bu şart­
larla m alik ân elerin e - m u ayyen v e r g ile­
ri a rttırılm ak sızm _ tasarrufta bulunm a­
larını O sm anlı hüküm eti ken d ilerin e te ­
m in edecektir.
2 — E ğer L ehistan kıralı v e E flak
B oğdan voyvod aları E rdel’d en kale is ­
terlerse O sm anlı hüküm eti buna m u ­
vafakat etm iyecektir.'
3 — E flak ve Boğdan voyvod aları
isyan ederlerse M acarlar onlara yardım
etm eyip b il’ak is kendilerini İstanbul’a
göndereceklerdir.
3 — O sm anlı esirleri b ilâbedel iade
olunacaktır.
4 — Eğer M acarlar Erdel v o y v o d a ­
sın ı prens tanırlarsa, eski u sû le tevfik an
k endilerine tuğ, alem , topuz v e h il’at
gönderilecektir.
M etbuu olan h ü k ü m et ile bu a n la ş­
m aları yapan B eth len Gabor 1629 y ılın ­
da ölüm üne kadar E rdel’in başında b u ­
lundu. B eth len Gabor’un b e y liğ i zam a­
n ı Erdel siy a setin d e m u ayyen bir k a ­
rakter ve istikrarın m evcu t olduğu d e­
virdir. E rdel B elgrad’ında y ü k sek bir
m ektep, büyük bir kütüphane v e bir
matbaa tesis etm ek su retiyle kü ltü r h iz­
m etleri de .ifa eden B eth len Gabor za ­
m anı E rdel tarihinde bir «altın devri»
d iye ta v sif olunur.
1541 sen esin d e O sm anlı him ayesin d e
bir .Erdel b ey liğin in tesisin d en bu tara­
fa - îstv a n B athory zam anındaki beş se ­
n elik nisbî sükûn devri m üstesna - en
m üstakar d evir B ethlen Gabor’un zam a­
nı olm uştur. E vv elâ m etbu d ev let O s­
m anlIlara karşı sık ssk m en fi bir tavır
takınm a v e gayri sam im î davranm a h a ­
rek etin e bunun zam anında rastlan m a-
m aktadır. Tâbi ile m etbu arasındaki m ü ­
n aseb et itim ad v e sam im iyet k elim esi i-
le ifade ed ileb ilir.
. 1617 sen esin d e yapılacak ask erî h a ­
rekât için B eth len Gabor’a Özi b ey lerb e­
y i İskender P aşa’y a iltih a k em ri v e r il­
m iş, bu em ri alınca 13 bin p iyad e v e 12
bin süvari ile gelm işse de L eh lilerle sulh
yap ılm ası seb eb iy le m ü ca d eley e b ilfiil
iştirakine lüzum kalm adan geri dönm üş­
tür.
B ethlen Gabor, b eyliğin in . B irinci
A hm ed’in ölüm ünden sonraki kısm ında
bilhassa A vu stu rya im paratorluğu ile
yaptığı m ü cadelelerle nazarı d ikkati c e l-
beder. Bu arada üç defa harbe girm iş
AVUSTURYA İLE MÜNASEBETLER VE ZİTVATOKOK
MUAHEDESİNİN TÂDİLİ
Zitvatorok m uah ed esin in akdi ü ze­
rine O sm anlIlarla A vusturyalIlar arasın­
daki harp n ih ayete erm işti ama, ik i d ev ­
letin m ün aseb etleri daha bir m ü ddet tam
bir berraklığa ulaşam adı. Z itvatorok m u ­
ahedesinden sonra ilk pürüz, Erdel beyi
Istvan B ocşk ay’m ölüm ü üzerine teza­
hür eyled i. E rdel h âd iseleri b aşlığın ı ta ­
şıyan kısım da b elirttiğim iz v eçh ile,
B ocskay ölünce, O sm anlı hükm eti, onun
v a siy et ettiğ i H om onnai B a lin t’e b eylik
m enşuru ve alâm etlerin i gönderm işti.
H am m er tarihinin sek izin ci cild in in zeyl
kısm ına dercediim iş bulunan Sadrıâzam
Murad P aşa’m n A rşidük M athias’a y a z­
dığı m ektuptan öğren d iğim ize göre;
H om onnai'ye b eylik alâm etlerin i g ö tü ­
ren O sm anlı m em uru B elgrad ’a varm a­
dan, Erdel h alk ının Rakoczi Z sigm ond’u
b eyliğe seçm iş olduğunu öğrenm işti. M u­
rad P aşa’ryn m ektubunda, bu hareketin
h iley e atfed ild iğin e dair bir cüm le m e v ­
cut olm akla beraber, iş u zatılm am ış -
M. T ayyib G ökbilgin’in «Tarih dergisi»
nin birinci num arasında m evcu t bir tet­
kikinde de işaret ed ild iği üzere - Erdel
beyliği beratında H om onna’inin ism i k a ­
zınm ak su retiyle yerin e R akoczi’nin adı
yazılm ıştır. Erdel ile m etbuu arasındaki
m esele b öylece h alled ilm ek le beraber,
A vu stu rya’nın bundan istifa d ey e ç a lıştı­
ğı görülm ektedir. A vu stu rya hüküm eti,
bu sırada b eklen en elçisin i v e h ed iy e si­
ni gönderm em eye teşeb b ü s su retiyle su­
in iy etin i izhar eylem iştir. Murad P aşa­
nın 29 m art 1607 tarih li m ektubunda bu
noktaya şö y le tem as edilm ek ted ir: «şu­
rası dahi m alû m -u dostan eleri olsun ki;
son ahidnam ede gön d erilm eleri m ü n d e-
ric olan elçiler, h ed iy e ile b irlik te bir
ay önce vasıl olm ak lâzım gelirdi; siz­
den ve m urahhaslarınızdan onların h a ­
1771
v e m etbuundan da askerî yardım görm ek
su retiy le galip gelm iştir. A vu stu ryalIlar­
la yaptığı m ü cad eleler n eticesin d e E r-
del’e bir takım m en faatlar sağlam ış olan
B eth len G ab oru ıı bu fa a liy etlerin d en i-
ierde bahsedilecektir.
reketlerini m utazam m ın m ektuplar a l­
m ış isek de teh irleri aksini isb a t eder.
Bu m uam ele, d ev let büyük m em u rları­
n ın m evk ilerin e m uhaliftir..,. A h id n âm e-
m iz bütün cihana m alûm olduktan sonra
aksini iltizam ile kendinizi h a lk -ı âlem
huzurunda m ahcup etm ek istem ezseniz,
olab ilecek ah vali gü zel düşününüz. K en­
d ilerini bilm iyen lerin sözlerini d in lem e­
yin iz v e ak îl v e basiretkâr adam ların n a ­
sih atlerin i reddetm eyiniz. İşlere h er ik i
m em lek et v e fukara için en fa y d a lı su ­
rette nizam v erilm iş olm akla y en i karı­
şık lık la r ih d asiyle halkın bedduasını
celb etm ek ten ihtiraz ediniz. B inaanaleyb
sefirlerin h ed iye ile b irlik te irsalin e
h im m etle her iki m em lek etin rahat v e
em n iy etin i tem in ediniz».
A vu stu rya im paratoru sadrıâzam m
m ektubunu cevapsız bırakm adı. İm pa­
rator cevabında; T ürklerin bir takım c e -
velân ların d an dem vurarak bazı k a lele ­
rin (H am m er C: 8, S: 106) iadesini ileri
sürdüyse de, O sm anlı hük ü m etin in a k sü -
lâm elin in şid d etin e v u k u f p eyda edince,
bir kaç kişiden m ürekkep y en i bir m u ­
rahhas h ey eti teşk il ederek U yvar’a gö n ­
derdi. Budin va lisin in k eth ü d ası A hm ed
B eyin reisliğin d ek i Türk h ey e ti ile A -
vu stu rya m urahhaslarının m üzakereleri
sonunda, Z itvatorok m uahedesi m ucibin­
ce v erilm esi icap eden 200 bin kuruşun
150 binin kırk gün zarfında, m ü teb ak i 50
b inin de elçin in avd etin i m üteakip öd en ­
m esi karara bağlandı (28 m art 1608).
A yn i senenin 19 haziranında Türk v e A -
v u stu ryalı m urahhaslar E sztergom ’a c i­
var köyler m eselesin i h alletm ek üzere
bir defa daha toplandılar.
Z itvatorok m uahedesi gereğince v e ­
rilecek parayı İstanbul’a getiren A v u s­
turya h ey etin e Eğri, K anije v e E szter-
 gom kalelerinin iadesi talebinde bulun­
ması hususunda da talim at verilm işti.
A vusturya h ey eti reisi bu talepte b u lu ­
nunca R eisülküttab:
«— İm parator Fülek, Raab, Kom a-
rom ve sair kaleleri teslim e hazır m ı­
dır?»
Sualini sordu. Bu şekilde konuşm a
karşısında şaşıran ve Osmanlı hüküm e­
tinin sıkı davranışına şah it olan A v u s­
turya h ey eti, Zitvatorok m uahedesinin
Osmanlı hüküm etince tasdikli n ü sh ası­
nı alarak dönm ekten başka bir şey y a ­
pamadı.
H erberştayn’m riyasetindeki bu h e­
y et 1609 senesi Ocağının birinde B udin’e
geldiği sırada Türk arazisine yapılan bir
akın hareketi sebeb iyle B udin’de alık o-
narak dokuz ay bekletildi. O sırada A -
vusturyalılar da m u k ab ele-i-b ilm isil o l­
m ak üzere A hm ed K eth ü d a y ı Prag'da
alıkoydular.
A vusturyalIlar. Z itvatorok m uahede­
sinin Türkçe tasdikli nüshasında esas
imza ed ilen m etne göre bazı farklar b u l­
duklarından. yen i bir h eyet teşkil edip
yola çıkardıkları zaman A hm ed K ethü­
danın da bunlarla birlikte İstanbul’a g it­
m esine m üsaade eylediler. A vusturya
heyetinde tercüm an sıfa tiy le bulunan
Andrea N egroni, Türk kaynaklarına gö­
re, m ükem m el arapca v e farsca b ilm ek ­
teydi. 1610 m ayısında İstanbul’a v a sıl o -
laıı bu h eyet Sadrıâzam v e Padişah ta­
rafından kabul ed ild ik ten sonra Z itva­
torok m uahedesinin esas m etnine uygun
O nyedinci Yüzyıl başlarında Fülek
kalesinin durumu
1772
tasdikli nüshasını alarak A vusturya’ya
döndü.
Erdel üzerinden Osmanlı h im ayesi­
nin kalkm asını arzulayan A vusturya h ü ­
küm eti, N egroni’y i ikinci defa İstanbul’a
yolladı. N egroni İstanbul’a m u vasalatı­
nın sekizinci günü sadaret kaym akam ı
ile görüşerek im paratorun m ektubunu
takdim etti. Ondan sonra, Zitvatorok m u­
ahedesi tatbikatına sözü getirerek, m u ­
ahedenin dördüncü m addesine göre Er-
d el’in kendilerine terki gerektiğini sö y ­
ledi. N egron i’nin m evzubahis ettiği m ad­
de N aim â’ya (C: 1, S: 456) göre aynen
şöyleyd i: «Bu iki hâkim in deryada v e
karada vilâ y etlerin e bir taraftan zarar
olm ıya, v e M acar nahiyelerinde bunlara
tâbi karyelere bizim canibim izden dahi
olunm aya, ve İspanya kıralı barışık m u-
rad ederse dahi olunm ıva». M uahedeyi
kendi çıkarlarına göre tefsir edişleri ü z e ­
rine, sadaret kaym akam ı gülüp başını
sa llıy a rak:
«— M urahhaslarınız Z itvatorok’ta is­
tem eğe cesaret edem edikleri bir şey i s i­
zin benden istem eniz büyük cür’ettir».
Dedi. Bu şek ild e konuşm asından bir
n etice çıkaram ıyan A vusturya elçisi, Er­
de! beyi B athory Gabor’un bazı L ehis­
tan k öylerini tahribi hakkında şik âyette
bulunarak bu hareketi de m uahedenin
ih lâli şek lin d e tefsir eyledi.
N egroni’nin sadaret kaym akam ı ile
görüşm esinden bir m üddet sonra Sadrı -
âzam N asuh Paşa İran seferinden dön­
düğü cih etle, o da sair d ev let elçileri
gibi kendisine arz-ı ihtiram a g itti (3 ka­
sım 1612). B ir kaç gü n sonra N asuh P a ­
şa elçi N egroni’y i D iv a n -ı hüm âyuna da­
v e t etti. H am m er’e (C: 8, S: 144) göre;
Nasuh Paşa, V iyana kiralının afiyetin i
sorduğu zam an N egroni, V iyana k ira lı­
na değil, A lm anya İm paratoruna hizm et
ettiği şek lin d e konuştu. D ivan’da Z itv a ­
torok m uahedesinin tatbikatı hakkında
görüşm e y ap ıld ıysa da bir karara v a r ıl­
madı. O sırada Sultan A hm ed Edirne’de
idi. E lçi N egroni’y i E dirne’y e çağırdı.
Sadrıâzam E dirne’de N egroni ile görüş­
m esi sırasında, Erdel ile ilg ili m addeyi
ev v elc e padişaha haber verm eden m ua­
hed eye sokm uş olduklarını beyanla, se­
lefi K uyucu Murad Paşa için «mecnun»,
kadı H abil E fendi hakkında da «sarhoş»
kelim elerin i kullandı. H attâ Murad P a­
şa ile Budín v a lisi A li P sşa ’vı bu m ua­
hede d olayısivle im paratordan rü şvet a l­
mış olm akla itham etti. A vusturya elçi­
si N egroııi padişah tarafından kabul e -
dildiği zaman, m uahedenin D iv a n -ı h ü ­
m âyunca gözden geçirilen nüshası ile
iktifa olunacağı kend isin e bildirildi. O
günlerde Erdel b eyi B athory Gabor’dan
gelen bir m ektupta AvusturyalIların ba­
zı Erdei k alelerin e tecavüzde bulunduk­
ları anlatılıyordu. Bu m ektup elçi N eg -
roni’ye bizzat okundu.
Edirne’de yap ılan görüşm elerde Z it-
vatorok m uahedesinin ih tilâ flı noktasına
dair bir netice alınam adığından Negroni
A vusturya’ya döndü. G iderken im para­
tora padişah v e sadnâzam dan m ektuplar
götürdü.
Zitvalorok m uahedesinin tâdili
Devam eden ih tilâfın halli için, Os­
m anlI hüküm eti nam ına m üzakerelerde
bulunm ak üzere A li B ey v e Gaspar
Gratyani V iyana’y a gönderildi (12 m a­
y ıs 1615). Osm anlı h ey eti, kardinal K le-
zel ile m üzakereye girişti. Ham m er’e g ö ­
re; im parator T ürklerle m uharebeye n i­
yetli olm akla beraber, A vu stu rya’n ın iki
şehrinde yapılan toplantılarda im parato­
run n iyeti terviç edilm em iştir. A vustur­
yalIların üzerinde en fazla durdukları
noktalardan biri, Z itvatorok m uahedesi­
nin onbeş ve onaltm cı m addeleriydi. A -
vusturyalılar, bu m addelerde ism i geçen
ve Türklere vergi veren y erlerin k en d i­
lerine bağlanm asını istiyorlardı. Tabii
Türk h eyeti bu m esele üzerinde bir h a y ­
li durdu. A yrıca hud u tta yap ılan palan­
ka v e kaleler işi de m evzuubahis ed il­
di. N eticede onik i m adde daha ilâvesi
suretiyle Zitvatorok m uahedesi y e n i bir
şekle girdi.
Bu yeni anlaşm a 28 haziran 1615 de
V iyana’da im zalandı. M uahede 9 ey lü l
1615 te padişah tarafından, 1 ocak 1616
da da im parator tarafından tasdik ed il­
di. M uahedeyi hazırlayıp im za edenler;
O smanlı hüküm eti adına B udin valisi
A li Paşa’n ın kethüdası m üteferrika A h -
med A ğa ve Gaspar Gratyani, A vusturya
adına da kardinal K lezel v e Forgaç, m ü ­
şavere m eclisi reisi Molar, kont A lta -
vım , M acaristan hazine reisi A poni, y ü z ­
1773
başı Ladislas Peç idi. M uahede h u lâsa-
tan şu esasları ihtiva ediyordu:
1 — Bu sulhün m üddeti yirm i sen e­
liktir.
2 — Zitvatorok m uahedesi m addele­
ri aynen m er’idir.
3 — Sınırda Esztergom m ın tık asın ­
da OsmanlIlara vergi veren 158 münaza-
alı köyden 60 parçası Türklere vergi v e ­
recektir.
4 — Z itvatorok m uahedesinden son­
ra alm an esirler salıverilecek.
5 — Bu ahidnâm enin aklinden sonra
yapılan kaleler yıkılacak.
6 — îk i taraf da aralarında nifak ç ı­
karmak istiy en lere itibar etm iyerek v a ­
ziyetten birbirini haberdar edecek,
7 — Osm anlı sın ır la n içinde bulu­
nan h ıristiyaıılar kiliselerin i tam ir ile â -
yin lerin i yapabilecek.
8 — Serhadlerdeki hâli k ö y sahala­
rını şenletm ek için başka yerlerden n ü ­
fu s nak lin e m âni olunm ıyacak.
9 — Serhad b eyleri v e em inlerden
alınacak tezkereleri gösterm ek v e güm ­
rük resm ini ödem ek şartiyle ik i taraf
tüccarları serbestçe ticaret yapabilecek.
Ticari m ah iyet taşım akla beraber
pek eh em m iyetli olan onuncu m adde N a -
im â’da (C: 2, S: 139) aynen şöyledir:
10 — Roma (A vusturya) im parato­
ru v ilâyetlerin d e ve Ostri ocağından o -
la n la n n hüküm etlerine tüccar tâifesi
m eta’ v e nakid ile M em alik-i M ahsuse-
y e gelm ek isted ik te im parator bayrağı
altında v e ellerin d e tem essükâtı o lm a y ın ­
ca icazet verilm eye, g elü rler ise onların
kapı kethüdaları ve konsolosları gerfet
ideler. V e im paratora v e zikrolunan oca­
ğa tâbi tüccar taifesi, v e Is p a n y a k i r a ­
lına v e Flandre (Flandr) v ilâ y etin e tâ­
bi tüccar taifesi im parator b a y r a ğ ı a l ­
tında M em alik-i M ahruse’den gem i ile
nakid v e m eta’ ile s a ğ v e salim varup
geleler; alup sattıkları m etadan yüzde
üç güm rük vireler, k a p u kethüdasına ve
konsolosa yü zd e iki akçe v ireler v e m ez-
burlarm m aslahatların onlar göreler, ve
m ürd olan tüccar m alına beytülm al em i­
ni dahi etm eyüp anlar g e r f e t e y liy e . Ve
bazirgânlar arasında bir dava olursa ol
yerin kadıları dört bin akçeden ziyade
davaların istim a’ etm eyüp  sitan e’de
kazasker h u z u r u n d a dinlene.
11 — Bu sulh m uahedesinden hudut
b eyleri hem en haberdar edilerek şartlara
riayetleri tem in olunacak.
12 -— B undan sonra b eylerb eyi, v o yçilik
vod a ve subaşılar vergi ile ilg ili işler i-
çiu köyleri dolaşnııyscak, h alk ın k en d i­
si verecek leri şeyleri getirip teslim ed e­
cek.
Bu m uahedenin padişah tarafından
tasdik olunan nüshasında im paratorun
tasdiknam esine göre bazı farklar bulan
A vusturyalIlar, vaziyeti görüşm ek için
y in e bir m üzakere kapısı açtılar. Bu
m aksatla 1616 da yapılan toplantıda m ü ­
nakaşaya değer gördükleri hususları h a l­
lettiler.
Pürüzler bu şek ild e bertaraf ed ilm e­
LEHİSTAN ÎLE M ÜNASEBETLER VE İM ZALANAN MUAHEDE
İkinci Selim devrinden Ü çüncü M u-
rad’m son zam anlarına kadar uzanan
m üddet zarfındaki Osm anlı - Leh m ü ­
nasebetleri, bu cildim izde 1302 - 1307
İnci sayfalar arasında gözden geçirilm iş­
ti. B u işaret ettiğim iz devrede, L ehistan
üzerinde Osm anlı nüfuzu iy i bir şek ild e
hissedildi. E vvelâ, Henri de V alois, O s-
m anlı tesiriyle L ehistan kıralı seçildiği,
ondan sonra da yine Osmanlı h ü k ü m eti­
nin g ayret ve faaliy etiy le E rdel beyi
Istvan. B athory L eh tahtına geçirild iği
için, L ehistan ile Osmanlı im paratorluğu
arasındaki m ünasebetler, dostane k e lim e­
sinden daha, ileri m ânada sık ı idi. Istvan
B athory’nin ölüm ünden sonra ise, L e­
histan’ın başına geçen İsveç prensi Z i-
gism und V asa’m n kıral seçilm esine, Os­
manlI hüküm eti ses çıkarm am ıştı. Zira,
o zamanki şartlara göre Z igism und V a-
sa’n ın Leh kıralı olm ası OsmanLıların i-
şine geliyordu. Fakat, onun Leh tahtına
y erleşm esin den bir m üddet sonra O s­
manlIların m em nuniyetsizliğin e v e n ih a ­
y e t şik âyetlerin e y o l açan bazı m esele­
ler zuhur etti.
Z igism und V asa’nın OsmanlIları
m em nun bırakm ıyan ilk h arek etlerin ­
den biri, 1588 haziranında esir etm iş o l­
duğu A vu stu rya im paratorunun oğlu A r­
şidük M aksim ilyen’i serbest bırakm ası,
ayrıca bir h âd ise de L ehlilerin Kırım
Tatarlarını bir m ağlû b iyete uğratm ış o l­
m alarıydı. K ın m T atarlarının m ağlû b i­
y eti Osmanlı divan ını galeyana sev k e t-
1774
ye çalışılırk en H erm an Çernin v e Sezar
Gallo dan m ü teşek k il bir A vusturya e l­
­ h ey eti İstanbul'a gitm ek üzere y o ­
la çıktı. 1 haziran 1616 da B udin P aşa’sı
bu h ey ete fevkalâde hüsnü kabul gö ster­
di. H eyet 28 haziranda İstanbul’a m u va­
salat eyledi. Herman Ç ern in ’in, üzerin­
de haç şek li bulunan A vusturya b ayra­
ğını açarak şehre dahil olm ası o zaman
h a y li dedikoduyu m ucip olm uştu. Bu
yüzden elçin in huzura kabulü biraz g e ­
cikti. H erm an Çernin 4 ey lü l 1616 da p a­
dişah tarafından kabul ed ild iği zaman
50 bin altun florin kıym etinde güm üşten
mam ul bir eczane h ed iy e eyledi.
ır.işti. F akat bu galeyanın üzerinden bir
ay kadar zaman geçtiği sırada İstanbul'a
bir Leh elçisin in gelm esi (12 nisan 1589)
h eyecan ın yatışm asına sebep oldu.
Pol Ohanski adını taşıyan bu elçin in
v azifesi, bir asrı bulan m üddetten beri
(H am m er 180 sen e diyor. C: 7, S: 171)
devam eden sulh h alin i tekidden ib aret­
ti. Leh elçisi, sadnâzam tarafından k a ­
bul ed ild iği zaman; K anunî Süleym an
ile Birinci Zigism und, İkinci S elim ile İ-
kinci Zigism und ve n ih ayet Ü çüncü M u-
rad ile Istvan B athory arasındaki d ost­
lu k v e iy i m ünasebetlere işaretle, şim ­
diki hüküm darının da ay n i şey i devam
ettirm ek arzusunda bulunduğunu b e lir t­
tik ten sonra, L ehistan’ın Osm anlı d ev le­
tine vergi verm ek için ne iktidarı n e de
arzusu olm adığını ilâ v e etti. L eh s e fi­
rinin bu şek ild e konuşm ası, h iç de hoş
karşılanm adı ve sadrı âz amin infialini
m ucip oldu,
Bu sırada Osm anlı h ü küm etinin ü z e ­
rinde durduğu m eselelerd en bir tanesi
de. K azakların huduttaki tecavü zleriy­
di. O nun İçin, Leh h ey eti dönerken, K a­
zak tecavüzlerinin m enine dair padişahın
Leh kiralına bir m ektubunu götürdü. Leh
elçilik h ey etin e teb liğ edilen h u su sla r­
dan birisi de, L ehlilerden 200 bin duka
k ıym etinde kürkten ibaret vergi iste n ­
m iş olm asıyd ı. Ş a y et bu vergi v erilm ez­
se K ırım askerinin R um eli b ey le rb ey li­
ği askeri ile birleşerek bütün L eh istan ’ı
tahrip ed ecekleri ilâ v e olunuyordu. O s-
m anii hüküm etinin bu şek ild ek i davra­
nışı karşısında İngiltere sefiri ile B oğ-
dan voyvodası B ağd a n ın aracılığı üze­
rine, sadnâzam için oniki bin kuruş ve
beş yüz sam ur kürk, ayrıca yüz balya
sam ur ve yüz kat elb ise v erilm ek şar-
tiyifc bir anlaşm aya va rıld ı (15 ınavıs
1590).
1593 senesinde Osm anlı - A vusturya
harbi banladıktan sonra Leîı kıralı İs­
tanbul'a sık sık elçi gönderm ek su retiy ­
le, evvelce im zalanm ış olan ahidnâm e
şartlarına uym akta devam etti. Yalnız,
harbin başlam ası ile isyan edip A v u s­
turyalIlarla işbirliği yapan Eflak, B oğ­
dan b eyliklerin i O sm anhlar için kaybol­
m uş telâkki eden L eh kıralı Üçüncü 2 i-
gism und, bu ik i beyliğin OsmanlIlara
verdiği vergiyi kendisi ödem ek şartiyle,
her ik i ülkenin de ken d isin e tefv izin i is­
tediyse de (21 ekim 1537) O sm anlı d ev ­
leti bu kurnazca düşünülm üş teklifi' red­
detti.
L e h lile r le y a p ıla n m u a h e d e
O nyedinci asır başlarında, her iki
tarafın da şik âyet ettiği bazı m evzular
m evcu t olm akla beraber, O sm anlı d ev ­
leti ile L ehistan arasındaki m ü n aseb et­
ler, düşm anlık şek lin e bürünm iyecek
tarzda devam etti. L ehliler, K ırım tatar­
larının L ehistan arazisine tecavüzlerin^
den: Türkler de Kazakların. O sm anlı a -
razi’s ine tecavüzleri ile L eh hüküm etinin
Boğdaıı işlerin e m üdahalesinden şik âyet
etm ekte idi. Bu tecavü zler bazan ik i ta ­
rafı da düşm anlığın kenarına kadar y a k ­
laştırıyor, fakat şik âyet noktalarının t e ­
lâfisi için yapılan anlaşm alarla hâdise­
ler kapatılm aya uğraşılıyordu. Bütün bu
hallere rağm en, Lehistan K ırım h an la­
rına m uayyen vergiy i ödem ekte devam
ediyordu.
L eh hüküm eti ile 15 tem m uz 1607
de İstanbul’da bir m uahede yapıldı. F e ­
ridun B ey m ünşeatının ik in ci cildinin
414-417 inci sayfaları arasında sureti der-
cedilm iş bulunan bu m uahedenin Türk­
çe suretinin bag tarafında padişah, u n ­
vanlarım ve sahip olduğu ü lk eleri uzun
boylu saydıktan sonra: «elçisin gönde­
rip, ızh ar-ı sadakat v e ıh la s v e a rz-ı m u­
habbet v e ih tisas eyleyü p , m üşarünileyh
elçi ile irsal evled üğü nâm esinde yüce
1775
dergâhım ızla kem akân barışıklık babın­
da dostluk olm asını rica ve istida idüp»
cüm leleriyle, Leh kıralı sadakat arbe­
den bir ricacı durum unda g österilm ek ­
tedir. M uahedenin an a h a lla n şöyledir:
1 — Üçüncü M ehm ed zam anında v e ­
rilen ahidnâm ede zikrolunduğu üzere;
Leh arazisine K ırım tatarları ve' sair
Osmanlı hudut üm erası, O sm anlı arazi­
sine de Kazaklar taarruzda bu lu m n ıya-
cak.
2 — K arışıklık sırasında alm an esir­
ler karşılıklı olarak iade edilecek.
3 — Tüccarlar k arşılık lı olarak k a ­
rada v e denizde işlîy eb ilecek ve rüsum ­
larını bulundukları yerlerde v erecek ler­
dir.
4 — Leh kıralı K ırım hanına eski
v erg iy i verm ekte devam edecektir.
5 — Kırım hartı sefere iştirak etm ek
üzere emir aldığı zam an Leh arazisinden
geçm iyecek.
6 — Leh kıralı düşm an hücum una
m aruz kalıp Kırım hanından yardım ta ­
lep edince, padişahtan ferm an sâdır ö l­
düğü takdirde ona yardım da bulunup
koruyacak,
7 — Boğdan ah alisi L ehistan’a, Leh
ahalisi de B oğdan’a tecavüzde buiunm ı-
yacak. Ş a y et tecavüz eden olursa ya k a ­
lanacak ve yapılan zarar tazm in ed ile­
cek. L ehistan’dan B oğdan’a, B oğdan'daıı
L ehistan’a gümrük resm i verm ek şa rtiy ­
le tüccarlar gid ip gelebilecek.
8 — S ilistre v e , A kkerm an b eyleri,
isk ele em inleri iki taraf tüccarlarından
gayrisin i Leh arazisine bırakm ıyacak.
İki taraftan gidip gelenlerin yanlarında
esirler varsa bunlar ellerinden alınacak.
İki taraf tüccarları kanunen ödem eye
m ecbur oldukları güm rük resm ini ö d e­
dikten sonra diğer para v e m allarını bir
taraftan diğer tarafa geçirebilecek. Y al­
nız Lehlilerin, ayarları düşük olan a s­
lanlı kuruşları (ekü) O sm anlı ülkesine
sok,ulimyacak.
L ehlilerin Eflak, Boğdan
işlerine m üdahaleleri
L ehistan ile yapılan bu m uahedenin
d ikkate değer ve önem li noktalarından
biri Lehistan tarafından Kazakların, O s­
m an lI İm paratorluğu tarafından da T a-
 üçüncü Mehmed ve Birinci Ahmed zamanındaki veziriazam lar
(İ lâ v e : 114)
★
J
KOCA SİNA.Y PASA İB R A H Î5Î PA ŞA (DAM AR)

ü ç ü n c ü M u ra d zam an ın d an . ü ç ü n c ü Ü çü n cü M u ra d 'm k ızı A yşe S u lta n

ş M ehm ed z a m a n ın a . dev red eli ve b u n d a n ile e v lenm iş o lm a sı b a k ım ın d a n D am ad
r b a ş k a i k i d e fa d a îıa s a d a re te g e tirilm e k İb ra h im P a ş a d iy e ta n ın ır. A slen B os’
s u re tiy le b eş d e fa s a d ra z a m lık e tm iş bu- n a lı olup E n d e ru n -u h u m â y ıın d a n y e tiş ­
| lu n a n K oca S in a n P a ş a 1388 in ci sayfa* m iş tir. Ü cüncü M u ra d ’m c ü lu su s ıra s ın ­
d a k i i l 0 n u m a ra lı ilâ v e d e v e rilm iştir. d a r ik â b d a r b u lu n a n İb ra h im A g a t cû-
lû s d a n s'onra s ilâ h d a rlıy a y ü c e ltilm iş *
I-AT-.A M EH .U EB PASA 1580 ta rih in d e de y e n iç e ri a ğ a sı olmuş*
tu r. B u n d a n b ir sen e s o n ra R u m e li bey*
ü ç ü n c ü M eh m e d 'in ta y in e ttiğ i s a d ­
le rb e y li£ in e ta y in e dilm iş olan İb ra h im
r a z a m la rın ü ç ü n eü sü o la n L a la M ehm ed
P a ş a e rte si y ıl A yşe S u lta n ile n iş a n la ­
P a ş a , K o ca Sinan. P a ş a n ın d ö rd ü n c ü s a ­
n ın ca v e z a re t p â y e si tevcih ed ilm iş, ge­
d a re tin d e n azli ü zerin e b u m a k a m a ge-
r e k rü tb e s in in y ü k se lm e si, g e re k se ha*
İ tirilm iş tir. K e n d isi M anisalı olup z ea m e t
n e d a n ile a k ra b a lık b a ğ ı te sisi bakım ın»
İ s a h ib i b ir tü r k ü n o ğ lu d u r. Ü ç ü n cü M u-
d an n ü fu z u g ittik ç e kuvv etlen m ey e baş-
j r a d M an isa v a lisi ik e n o n u n m a iy e tin d e
( la m iş tır. M ısır v a lisi s n ü rte şi H a şa n Pa^
: d iv a n ç a v u ş lu ğ u n d a b u lu n m u ş, s o n ra kâ-
şa n ın M ısır1d a ld ir t iş a ve fe s a t hareke^
tip s ıfa tıy la M ekke-i m ü k e rre m e ev k afı
İ id a re sin e g irm iş, S eh zâd e M ehm ed M a­
tin in te v lit e ttiğ i k a rış ık lığ ı d ü z e ltm e k
için v a lilik le M ısır'a g ö n d e rilm iş tir. B u
n isa v a lisi o lu n ca d a o n u n y a n ın a v eril-
v azife ü z erin d e b u lu n m a k ta y k e n S u riy e '­
i m is tir, ş e îız â ö e n in la y a sı ile evlenince,
deki D ü rz i İsy a n ım d a b a s tıra n İb ra h im
b ira z d a zevcesinin say e sin d e M u ra d ile
P a ş a , M ısır ve S u riy e ’d e e ld e e ttiğ i ser- ■
d a h a çok y a k ın lık te m in e d e re k v e liah ­
v et ve g a n im e ti d ö n ü ş te Îsta n b ııT a ge*
dın d e fta rlıg ın d a v e la la lığ ın d a b u lu n ­
tirm iştir. «Pişkeş-i azîm » diye a n ıla n b u
m u ş tu r, K en d isin e «Lala» u n v a n ın ın ve-
s e rv e t a ra s ın d a b u lu n a n ve M ısır d a b ir
İ rilm e s i b u n d a n ile ri gelm ektedir*
■ • ' u s ta y a y a p tırd ığ ı t a h t, p a d işa h a ta k d im ‘
ü ç ü n c ü M ehm ed ta h ta g e c ü ı c e laîa- e ttiğ i h e d iy e le rin e n d ik k a te d e ğ eriy d i.
j s ın a veza:-et tevcih e tm iş, böylece L a la
M ısırd a ıi donu ğ ü n d en s o n ra n ü fu z u I
j M ehm ed P a ş a s ü r 'a tli b ir y ü k selişe n a il
d a h a da a r ta n İb r a h im P a ş a n ın , o d ev rin
o lm u ş tu r. A lm an . ta rih ç is i H a m m e r,
e k s e ri d e v le t a d a m la r ın d a g ö rü le n , ş ah si
j «D evlet-i O sm an iy e T a rih i» isim li eseri-
m e n fa a tla r s a ik a s iy le siy asi ra k ip le ri , or­
I n in y e d in c i cild îm n 207 in ci s a y fa s ın d a
ta d a n k a ld ırm a h issin in te s irin d e k a ld ı­
o n u n iç in ■ «Devlet-i O sm an iy ed e b u g ü n e
ğ ı m ü ş a h e d e e d ilir. O n u n b u n ev id e n h a ­
k a d a r ta d a t o lu n a n ik i y ü z s a d ra z a m i-
re k e tin in İlk k u rb a n ı d e fte rd a r M ahuru d
ç in d e h iç b iri id a re n in e n d û n d e re ce ­
* E fe n d id ir. Ü cüncü M ehm ed z a m a n ın d a i-
d e k i h iz m e tin d e n e n b ü y ü k m a n sıb a b u ­
se, İ r a n h a rp le rin d e k i m u v a ffa k iy e tle riy ­
n u n k a d a r az b ir z am an iç in d e v a sıl ol­
le m e şh u r F e rh a d P a ş a n ın s a d a re tte n a-
m am ıştır* On ik i sen e iç in d e ç a v u şlu k ­
zil ve k a tlin d e ro l o y n am ası m ü h im b ir
ta n sa d ra z a m o lm u ş tu » d e m e k ted ir.
I h a d ise d ir. İb r a h im P a ş a b u n la rı y a p a r ­
K oca S in a n P a ş a E f la k 'ta a £ ır b ir
k e n is tin a t e ttiğ i en m ü h îm ş a h ıs v a lide
m u v a ffa k ry e ts iz liie u ğ rad ığ ı* o n u n o k lu ­
S a fîy e Sultan* di.
n u n k o rk a k lığ ı y ü z ü n d en de E sz te rp o m
eld en g ittiğ i zam an , Ü çü n cü M eh m ed S i­ F e rh a d P a ş a gib i b ir a d a m ın id a m ı­
n a n P a ş a y ı a zled e re k m ü h r-û h u m a y u n u n ı s ağ la m a sı, o n u n ih tir a s ın a b ir m isâ l
j M ehm ed P a ş a y a te slim e tm iş tir (19 k a- o lm a k la b e ra b e r, b u h is s iy a tın ı b ir m ü d ­
! sim 1595). L â k in , L a la M ehm ed P a ş a n ın d e t için m a sk e le m e y e u ğ ra ş m ış tır. 4 n i- |
s a d ra z a m lığ a g a y e t az s ü rm ü ş tü r. B ir d e san 1596 d a s a d râ z a m ım a y ü k selin ce , h a ­
fa D ivan-ı h ü m â y u n a riy a s e t n a sıb o lan y a tın ın d a h a ön cek i s a fh a s ın a n isb e tle
L a la M ehm ed P a ş a , şirp e n ç e d e n y a ta ğ a d a h a m a k u lle şm iştir. U ç d e fa d a d ö rt se ­
d ü şm ü ş ve m ü h r-ü h ü m â y u n u te slim a lı­ n e sü re n s a d ra z a m lığ ı s ıra s ın d a k i ie r a a tıT
şım n o n u n c u g ü n ü ' ö lm ü ştü r. K a b ri V efa o n u n b u m a k a m d a n is b e te n m u v a ffa k b ir
c am iî m e z a rîığ m d a d ır. d e v le t a d a m ı h ü v iy e ti ta ş id ıg ı h ü k m ü n ü

1776
 v erm em ize seb ep o lm a k ta d ır. B irin c i ve
üçüncü s a d a re tle ri m u v a ffa k iy e tli g eçm iş­
se de, İk in cisin d e Sokullu*zâde H a şa n P a ­
çayı B e lg ra d ’d a n u z a k la ş tırm a s ı ve te c rü ­
besiz b ir kim se o la n S a tırc ı M eh m ed P a ­
şa y ı s e r d a r ta y in e tm e si, en isab etsiz
h a re k e tle rin d e n d ir. İlk s a d a re ti e sn a sın ­
d a H aço v a z a fe rin in k a z a n ılm a s ın d a s a d ­
ra z a m sıfa tiy le o n u n m ü h im ro lü olm ası
ik tiz a e d er.
İk in c i s a d a re ti s ıra sın d a . m ü rte ş i
H a şa n P a ş a n ın v a lid e s u lta n a ta k d im e t­
tiğ i m u azzam rü ş v e tle r say e sin d e s a d a ­
r e t m a k a m ın a n a m z e t h â le g e lm e si, S a ­
t ı r a M ehm ed P a ş a n ın c ep h e d e k i m uvaf-
fa k iy e tsizlik leri ve K ırım ’da F e tih G ira y ’-
uz azlinden dogsn k a rış ık lık la r y ü z ü n d en
İb ra h im P a ş a g ö zden d ü ş m ü ştü r. İn g iliz
elçisi L ello bu a ra d a p a d işa h ın , İb rah im
P a ş a n ın b o y n u n u n v u ru lm a s ı, iç in e m ir
bile v e rm iş o ld u ğ u n u , bu e m ri k a y ın va­
lid e si S afiy e S u lta n 'm g e ri a ld ırm ış b u ­
lu n d u ğ u n u sö y ler.
İb ra h im P a ş a ü ç ü n cü d e fa s a d a re t
m a k a m ın a g e tirilin ce , d a h a ö n cek i g ib i
d a v ra n m ıy a ra k s e r d a r îık v azifesin i de ü-
z erine a ld ı. O rd u n u n b a sm a g eçm ek üze­
re B e lg ra d 'a g id e rk e n S a tırc ı M ehm ed
P a ş a n ın id a m ı iç in fe rm a n is tih s a l ey*
ledi.
D a m a d İb ra h im P a ş a s e rd a rlığ ın m
ilk y a z ın d a U y v a r’a k a d a r ilerledi.; İk in ­
cisind e ise K a n ije ’yi z a p te tti. B u ba.
k ım d a n k e n d isi « K a n iie fa tih i» d iy e de
ta n ın ır. K a n ije ’n in z a p tın d a n s o n ra b u ­
ra n ın m u h a fa z a s ın a T iry a k i H a şa n P a şa
y ı m e m u r ed ip B e lg ra d 'a g id e n İb ra h im
P a şa , ilk b a h a rd a ç a d ıra ç ık tığ ı s ıra d a
h a s ta la n a ra k ö lm ü ş tü r CIO tem m u z 1601).
İb ra h im P a ş a n ın h a y a t ve ic ra a tı in-
celenincc, o n u n k u rn a z , h a tta ik i y ü zlü
b ir a d a m o ld u ğ u g ö rü lü r. M evki’in i u m u ­
m iy e tle b u şek ild ek i d a v ra n ış ın a bo rçlu
o la n İb ra h im P a ş a , K a n ije fe th i, A vus­
tu ry a s u lh u n a z em in h a z ırla m a s ı b a k ı­
m ın d a n en s o n u n d a m u v a ffa k iy e tli b ir
d e v le t a d a m ı in tib a ı b ıra k a ra k h a y a ta
veda e tm iş tir.
CÎGALA-ZADE SİNA> PAŞA
M essin a’d a d o ğ m u ş tu r. A sıl a d ı Sci-
p io n e ’d ir. B ab ası, O sm anlıi ta rih le rin d e
«A napoli k ap u d an ı» v e y a « F re n k k ap u -
danı» d iy e a n ıla n « V isconti di Cicala» d ır.
A nnesi ise, O sm an lIla rın N o v o b ro d o (Cs-
kftp ile P r iş tin e a ra s ın d a ) d iz d a rın ın k ı­
zı olu p fre n k le re e sir d ü ş e re k k a p ta n
C igala ’(C icala) ile e v le n m iştir. K a p ta n
1777
v'igala, o n iki y a şın d a k i oğlu ile M essin a ’-
d a n Is p a n y a ’y a g id e rk e n 18 m a rt 1561 de
T ü r k le v e n d leri ta ra fın d a n e sir edilm iş
ve İs ta n b u l'a g e tirilm iştir. E s irle r divana
sev k ed ild igi s ıra d a gene C igala. K anunî
S ü le y m a n 'ın n a z a rı d ik k a tin i celbetıiğir.-
den s a ra y d a a lık o n a ra k k e n d isin e Y usuf
S in a n adt v e rilm iştir. B ab ası C icala ise,
b ir m ü d d e t B e y o g lu 'n d a yaşam ış, so n ra
İ ta ly a 'y a g id e re k 1564 te M essina’d a öl.
m ü ş tü r.
E n d e ru n 'd a te rb iy e g ö rü p y etişen
C igala-zâde k ad em e k adem e y ü k selm ey e
b a şla m ış tır. E vvelâ s ilâ h d a r s o n ra ka-
p ıcıb aşı olm uş, b u n u n a rk a s ın d a n y e n i­
çeri a ö a lıg m a g e tirild iğ in d e n (1575) sa ­
ra y d a n a y n ln u ş tır. M ih rim ah S u lta n 'ın
b irin in ö lü m ünden so n ra d ik e rin i alm ak
s u re tiy le iki lo ru n u ile evlenen C igala
(C ag aîa)-zâd e S in a n A £a, h a n e d a n ile
s ıh riy e t tesis edince hem n ü fu z u a rtm ış ,
h em d e d ah a s ü r ’a ıli şekilde yük selm ek
im k â n ın a k a v u şm u ş tu r. 15S3 te V an b e y ­
le rb e y i o la ra k g ö rd ü ğ ü n ü z C iğala-zâde.
F e rh a d P a ş a n ın İr a n serdarlım ı s ıra s ın ­
da R evan kalesini ta m ir ile m u h a fa z a s ı­
nı d e ru h te e y le m iştir. V an b ey le rb e y i i-
ker. b ir a ra lık D iy a rb e k ir beylerb ey liğ i
de u h d esin e v e rilm iş tir. Bu a ra d a vezir
de olan S in a n P aşa ö z d c m iro g lu O sm an
¿ 'tisa'n m öiü n ıü ü zerin e k ısa b ir m ü d ­
d e t Irar, s e rd a r lıs ın d a d a b u lu n m u ş tu r.
BaAdad \ e E rz u ru m v a lilik le ri de etm iş
e la n C iğ a la -z â d e n in I r s n h a rp le ri s ır a ­
sın d a hazı m u v a ffa k iy e tle ri g ö rü lm ek le
b e ra b e r m u v a ffa k iy e tin in um um iliği asla
id d ia edîiem ez.
F e rh a d P a ş a s u lh ü n ü n im z a lan ışın ın
fe rd a s ı y ılın d a b irin ci d e fa o la ra k kap-
tan -ı d e ry a lığ a g e tirile n C igaia-zâde 1595
m a rtın a k a d a r bu vazifede k a lm ış, o ra ­
d a n d a k u b b e vezirliğ in e g e lm iştir.
C i£ala-zâdc S inan P a ş a E ğ ri se fe rin ­
de p a d işa h la b irlik te b u lu n d u . H açova
m e y d a n m u h a re b e sin d e öncü k u m a n d a n ı
olan S in a n P a şa, m u h a re b e n in k ritik b ir
a n ın d a gizlendiği y e rd e n çık ıp dü şm an
ü zerin e y ü k le n m e k s u re tiy le z a fe rin k a ­
z a n ılm a sın d a b ir h ay li fa y d a lı ro l o y n a ­
m ış tır. M u h areb e d e d ü ş m a n e zild ik te n
s o n ra p a d işa h ın h u z u ru n a ç ık a ra k :
— Bu yüz a k lığ ın a ben sebep oldum ,
bu fe th e k u lu n u z sebep o lm u ştu r.
D iy e re k s a d r a z a m lığ ın k e n d isin e
te v cih in i istem iş, p a d işa h d a onu sad rıâ-
zam y a p m ış tır. C iğala-zâde'nin sadrı&zam-
lı£ ı k ırk gü n s ü rm ü ş tü r.
S a d a re tte n azlini m ü te a k ip b ir rm id.
d e t A k şe h ir'd e o tu rtu lm u ş, d a h a so n ra
 —&
Şarn v a liliğ in e ta y in e d ilm iş tir, 1593 de
ik in c i d e fa k a p ta n -ı d e ry a lığ a g e tirile n
S in a n P a şa, Ir a n h a rb i s ıra s ın d a 1604
h a z ira n ın d a bu c ep h e y e s e r d a r ta y in o-
lu n m u ş tu r. İr a n lI la ra k a rş ı • u ğ ra d ığ ı
m a ğ lu b iy e ti m ü te a k ip D iy a rb e k ir'e g elen
C i£ala-zâöe o ra d a k a h rın d a n , b ir riv a y e ­
te g ö re de z e h ir iç m e k s u re tiy le , ö lm ü ş­
t ü r <1GÛ5).
O sm an lI m ü v e rrih le r i o n u u m u m iy e t­
le s e r t ve m a ğ r u r b ir a d a m o la ra k tam *
U rla r, S in a n P a ş a ’m n İs ta n b u l'd a ik i, B e.
sik ta ş ’ta b ir m e siid , b ir m e d re se ve b ir
m e k te b i v a rd ır, İ s ta n b u l’d a h a m a m ve
s a r a y ın m b u lu n d u ğ u sem t b u g ü n C a£a-
lo ğ iu d iy e a n ılm a k ta d ır.
H ADIM HASA S PASA
V alide S afiy e Sult& n'a v e rd iğ i rü ş ­
v e tle r say e sin d e v e o n u n te s iriy le d ö r­
d ü n c ü v e z irlik te n b ird e n b ire s a d n â z a m
y a p ıla n H a s* n P a sa , O sm a n lı ta rih in d e k i
h a d ım v e z iriâ z a m la rın b e şin c isid ir. In g i­
liz elçisi L ello o n u n iç in : «bu a d a m m a ­
k a m ın ı h a k ik a te n V alide S u lta n 'd a n sa ­
tın a lm ıştı» d e m e k te d ir.
M illiy e ti m e ç h u l . a k iıa d ım la rd a n ci­
la n H a şa n P a ş a e n d e r u n d a h a z in e d a r­
lık e tm iş, 1530 sen e sin d e d e M ısır
valisi ta y in o lu n m u ş tu r. B ir sen e d e n b i­
ra z fa z la v a zife g ö rd ü ğ ü M ısır’d a ir t ik â p
ve ir tiş a s ı y ü z ü n d e n k a rış ık la r çıkmış.?
1583 te b u n la rı d ü z e ltm e k için İb r a h im
Pa&a’n ın M ısır’a g ö n d e rilm e s i z a r u re ti
h a s ıl o lm u ş tu r, ş ik â y e t ü z erin e M ısır
v a liliğ in d e n a zlo lu n u n c a İ s ta n b u l'd a h a p ­
sed ilm iş. f a k a t V alid e S u lta n 1a ta k d im
e ttiğ i rü ş v e t v e h e d iy e le rle h a p is te n k u r ­
tu ld u k ta n b a şk a y e n id e n v azife d e a l­
m ış tır. Ş irv an v e R ev an b e y le rb e y lik le ­
r in d e b u lu n d u k ta n s o n ra k u b b e v ezirli­
ğ in e g e tirile n H a şa n P a ş a , ü ç ü n c ü M eh.
m e d ’in E ğ r i s e fe ri s ıra s ın d a İs ta n b u l
m u h a fa z a s ın d a b u lu n m u ş tu r,
D a m a d İb r a h im P a şa " m n ik in c i s a ­
d a re tin d e n azli ü z e rin e 1597 k a sım ın d a
s a d r ıa z a m o lan H a d ım H a ş a n P a ş a 5 ay
6 g ü n b u m a k a m d a k a lm ış tır. S ad rıâ z a m -
k e n d e v let m e m u riy e tle rin i y ü k s e k p a r a
ile s a ta r 3 a ld ı ğ ı ' p a r a la r ı V a lid e S u lt a n 'a
v e rd iğ in i s ö y lerd i. V a lid e Safiy e S u lta n ,
H a şa n P a s a ’d a n a ld ığ ı p a ra la rd a n h o ş la n -
m a k la b e ra b e r, k e n d isin i d ile d ü ş ü rm e si
seb e b iy le , a y n i z a m a n d a H o c a S a d e d d in
E fe n d i ile y e n iç e ri a ğ a s ı T ırn a k ç ı H a ­
ş a n a ğ a n ın ta h rik le ri ü z e rin e a le y h in e
d ö n m ü ş tü r.
B u m ü rte k ib în s a d a re tte n u z a k la ş tı­
rılm a s ı ve n ih a y e t id a m ın ı lenıin edcıı
ş a h ıs la r k a p ı a ğ a s ı G a za n fe r Ağ&, iio c a
S a d e d d in E fe n d i ve T ırn a k ç ı H a şa n a-
g a d ır. H s d ım H a ş a n P a ş a , M ısır v a lili­
s in d e n İs ta n b u l'a d ö n d ü ğ ü z am an k e n ­
d isin in h a p sin e seb e p olm a sı bakım ır-dan
G&zanfer A ğ a y a düşm ana*. O nur, iç in ,
sad raz a m lığ ı elde e d in c e G a za n fe r A ğayı
Ö ldürm ek is te d i. O şıra d a şey h ü lislâ m
B o stan -zâd e ö lm ü ştü . H a şa n P a ş a p a d işa ­
hın te n sib in e ra ğ m e n , sev m ed iğ i b ir k im ­
se o la n H oca S a d e d d in E f e n d in in şey ­
h ü lis lâ m lığ ın ı ö n lem ek için,, üç. d e fa k ale,
m e a ld ığ ı te lh is le rle , b u m a k a m a .şair B aki
E fen d i v e y a K a ra çe le b i-z â d e ’yi ileri s ü rü ,
y o rd u . İş te b u n u n ü z e rin e fa a liy e te geçen
H o ca S a d e d d in E fen d i, G azan fer A ğa ve
T ırn a k ç ı B a s a n A ğa ile iş b irliğ i e tm e k
su re tiy le , s a d n â z a m ın a ld ığ ı rü ş v e tle rin
d e fte rin i p a d işa h a g ö tü rd ü le r, a y n i z a ­
m a n d a V alide S u lta n ’ı d a a le y h in d e ta h ­
rik e ttile r. N e tic ed e H a d e m H a şa n P a ş a
s a r a y ın d a n a lın ıp Yed i k u le 'y e k a p sü lü n ­
d ü ve b e î a ltı g ü n s o n ra k a tle d ile re k
m e d re se si c iv a rın a de fn e d ild i. H a d ım H a ­
ş a n P a ş a ’u m C a g a lo ğ lu 'n d a m escit, m e d ­
re se ve m e k te p , ç eşm e ve sebili v a rd ır.
CERRAH MEHMED PASA
A slen b ir d e v şirm e ise d e m illiy e ti
i m eç h u ld ü r- K en d isi has-oda a ğ a la rın d a n
: ik e n S e h z âd e M e h m e d l s ü n n e t e tm iş ve
b u hususta, g ö s te rd iğ i m a h a re t ü z e rin e
göze g ire re k y e n iç e ri a ğ alığ ı ile s a r a y ­
i d a n ç ık m ış tır. Z a m a n la y e n i rü tb e le r
eld e e d e re k ik in c i v e zirliğ e k a d a r y ü k ­
selm iş, fa k a t D a m ad İb r a h im P a ş a n ı n i-
kin ci s a d a re tin d e n azli ü z erin e bunun
s ıra sı a tla n a r a k H a d ım H a şa n P a ş a ve­
z iria z a m y a p ılm ış tır. N ih a y e t H a şa n
: P a ş a azled ilin ce b u d e fa s a d rıâ z a m lık
C erra h M ehm ed P a ş a ’y a te v c ih e d ilm iş­
tir. M ü v errih N aim â, b u n u n s a d a re te ge*
İ tiriliş in in , s a d rıâ z a m lığ ın te k r a r İb ra h im
P a ş a 1y a g itm e s in i ■iâ te m ey e n H o c a Sa­
d e d d in E fe n d i’n in e s e ri o ld u ğ u n u b ild ir­
m e k te d ir. F eçevi İb r a h im E fe n d i onun
için « elinden b ir iş ge lm e k ih tim a li ve­
i rilm e z d i a n c a k S u lta n tezevvüc e tm e k le
m e sle k i v ü z e ra y a m ü n s e lik k ılın m ış idi»
d e m e k te d ir. İn g iliz elçisi L ello da, p e k
az m a lû m a t v e rd iğ i C erra h M ehm ed P a ­
şa iç in : «Bu a d a m h ü k ü m d a rın ha la siy -
!e evliydi» d e m e k s u re tiy le , m e v k iin i b u
e v liliğ e b o rç lu o ld u ğ u n u z ım n e n a n la t­
m ış o lm a k ta d ır.
A zline sebep o la ra k , n ik ris h a sta lıg ı-
; n a m ü p te lâ o lu şu , b u y ü z d en s a ra y ın d a n
1778
 ç ık ıp d iv an to p la n tıla rın a k a tı Lam ay ısı
g ö s te rilir.
C e rra h M ehm ed P a g a ’n ın İs ta n b u l'd a
h â le n o n u n n â m ı ile C e rra h p a ş a d iy e a-
m lan s e m tte cam ı, m e k te p , m e d re se , se­
bil? çeşme ve ‘c ifte h a m a m ı' v a rd ır. T ü r­
besi d e cam i! m n a v lu su n d a d ır,
Y B JÜ SC Î HASA.V PA ŞA
D oğum ta r ih i ve y e ri Kesin şek ild e
belli o lm a m a k la b e ra b e r O sm an lı k a y ­
n a k la rı o n u n A r n a v u tlu k 'ta d ü n y a y a g el­
m iş b u lu n d u ğ u n u sö y le rle r. İn g iliz elci­
si L ello is e : « İslav m ü le tln d e n d i; Is la .
v o n y a d a n g e tirilm e b ir h iris ti y a n ço cu ğ u
olan V alide S u l t a n l a da a k ra b a lığ ı y a­
h u t h ısım lığ ı b u lu n d u ğ u sö y len ird i» d e r­
se d e , V alide S iılta n 1ı n V e n ed ik a sıllı
o ld u ğ u k a f i şek ild e n ıa lû m d u r.
S a ra y h iz m e tle rin d e b u lu n u p o ra d a
y e tiş e n Y em işçi H a şa n A ğa z ü lü flü baL
ta c ıla r o c ağ ın d a ik e n ç a ş n ig ir baş» lığa,
s o n ra k a p ıc ıla r k e th ü d a lığ m a , o n u n a r ­
k a sın d a n d a k & p ıcib asılıg a g e tirilm iştir»
S a d rıâ z a m ile b irlik te s e fe re ilk iş tira k
eden Y en içeri A ğ a sı o la n L a la M ehm ed
A ğ a (b ilâ h p ra P a ş a ) u m azli ü z erin e
y e n iç e ri a t a s ı ta y in e d ilm iş tir.
Y e n içe ri a ğ a lığ ın d a n s o n ra Y em işçi
H aşan. Paşa.ry ı 159# y ılı iç in d e Ş irv an
valisi o la ra k . g ö rm e k te y iz . Ş irv a n 'd a n
hanpri ta r ih te a y rıld ığ ı Kesin ş e k ild e m a ­
lu m o lm a m a k la b eraber., b u ra d a b ir k a ç
sen e d ev am lı v a zife g ö rd ü ğ ü a n la şılm a k ­
ta d ır.
D a m ad İb r a h im P a ş a s e r d a r ik e n o
d a İ s ta n b u l’d a s a d a r e t k a y m a k a m ı o la ­
ra k b u lu n u y o rd u . İb r a h im P a ş a Bel-
g r a d 'd a ö lü n c e m u h r-ü h ü m â y u n Y e­
m işçi H a şa n P a ş a ’y a te v d i ed ild iğ i gibi,
İb r a h im P a ş a 'm n n ik â h lıs ı A yşe S u lta n
d a o n a n a m z e t k ılın d ı.
Y em işçi H a ş a n P a ş a s a d rıâ z a m o-
lunca, İb r a h im P a ş a n m -ölüm ü ü z erin e
s e r d a r v e k âletin i d e ru h te e tm e y e b a şla ­
m ış o la n L a la M eh m e d P a ş a n ı n s e rd a r
lığı ile ik tif a e d ilm e sin i ile ri s ü re re k
M a c a ris ta n 'a g itm e k iste m ed i. F a k a t şey­
h ü lis lâ m S u rîu liah E fe n d i’n in te lk in i n e­
tic e sin d e p a d işa h ın v erd iğ i k a t ri e m ir ü-
z erin e B e lg ra d ’a h e re k e te m e c b u r k a l­
dı.
Y em işçi H a şa n P a ş a 1602/1603 k ış ı­
n ı B el g radoda g e ç irm e k te y k e n İs ta n b u l'­
da b ir s ip a h i a y a k la n m a s ı v u k u b u ld u .
S a d rıâ z a m m e v k iin i te h lik e d e g ö rd ü ğ ü n ­
d en k o şu p İ s ta n b u l’a g eld i. Ünce k u r ­
n a zlık la k e n d i h a y a t ve m e v k iin i k u r ta r ­
1779
d ı, a rk a s ın d a n da y e n iç e rile re is tin a t
s u re liy le is y a n ı b a stırd ı.
H a şa n P a ş a b undan s o n ra h a k lı haksız
d in le m e d en m u h a lifle rin in c a n ın a k ıy m a ­
y a b a şla d ı. T a b ii b u v a ziy et k a rş ısın d a
h a s im la n k e n d i a ra la rın d a iş b irliğ i y a p ­
m a k ih tiy a c ın ı h is se d e re k o n u n o rta d a n
k a ld ırılm a s ı iç in fa a liy e te k o y u ld u la r.
N ih a y e t p a d işa h k a tlin i u y g u n b u ld u ğ u n ­
d a n . S ü tlü ce veya H a n d a n A ğa b a h çe ­
sin d e y a k a la n a ra k ö ld ü rü ld ü (16 elcim
1603), Y em işçi H a şa n P a ş a ’m n k a b ri
Ü sk ü d a r d a d :r.
YAVUZ A l J PAŞA
A slen B o s n a lı o lu p M alkovic (veya
M alkoceviç) a ile sin e m e n su p tu r. B u se­
b e p le ke n d isi M alkoç A li P a ş a d iy e de
ta n ın ır. B osna y e n iç eri ağası S alih A-
ğ a ’n in k a rd e şin in o ğ lu d u r. E n d e ru n d a
y e tiş m iş tir. 1601 te m m u z u n d a s ilâ h d ar-
iîvktan M ısır v a liliğ in e ta y in e d ilm e k su­
retiyim s a ra y d a n ç ık m ış tır. S iIS h d a rlık ta n
n a sıl M ısır g ib i m ü h im b ir e y â le te vali
ta y in ed ilm ek s u re tiy le m ev k ii b ird e n b i­
re y ü k selm işse, ik i sen e d e n b ira z fazla
b ir z am an sen ra s a d rıâ z a m ta y in edilişi
d e a y n i şek ild e sü r'a tli. b ir y ü k şeliş ifa­
d a e tm e k te d ir.
Y em işçi Fia sa n P a ş a s a d a re tte n azil
ve k a tle d ilin c e d iv a n d a m u k te d ir ve faal
bi" k im se n in b u lu n m a m a sı seb eb iy le,
V eziriazam, y a p ılm a k ü z e re M ısır valisi
Y avuz Ali P a ş a İ s ta n b u l'a d a v e t edilm iş­
tir . Y avuz Ali P a ş a İ s ta n b u l'a g elm eden
Önce Ü ç ü n c ü M ehm ed v e fa t e tm iş old u ­
ğu cihetıe., k e n d isi Ü çüncü M eh m e d ’in
son. B irin c i A hm ed’in de ilk s a d n â z a m ı
d u ru m u n u ih ra z e tm iş tir.
S e rt ve h u n h a r ta b ia ttı o la n Y avuş
A lî P a ş a 'm n M ıs ır'd a n gelişi s ıra s ın d a
y a p tığ ı şe y le r b u h a lin in a c ık b ir ifa d e ­
s id ir. B ir fır k a a s k e rle S u riy e ve .Ana­
d o lu 'd a n g e ç e rk e n b ir çok id a m la r y a p ­
m ış tır. B u ta v rı seb e y ile , o s*rada isy an
v a ziy etin d e o la n Şam v a lisin e te h d it y o l­
lu b ir h a b e r g ö n d e rm e si o n u n d e rle n ip
to p a lla n m a sı iç in k â fi g e lm iştir.
A dan a ’y a vasıl olduğu s ıra d a ş e h rin a s a ­
y işin in b o z u k lu ğ u n u g ö rü n c e , z o rb a la rd a n
b a z ıla rın ın da e lle rin i k e s tirm iş tir.
K o n y a 'd a P iy a le İb ra h im v e Ali P a ş a l a r
ta ra fın d a n istik b a l- o lu n m u ş tu r. Aicşehir-
d e n ■g e ç e rk e n G u rg u r a d lı b ir ş a k i ita a ­
tin i b ild irm iş ve b u g a y e İle y e n i s a d ­
rı âzam i z iy a re t için y o lu n a ç ık m ış tır.
M ezk û r s a k i s a d rıâ z a m m üzen g isin i ö-
 p e rk e n v e rd iğ i b ir iş a r e tle h em en ce b o y ­
n u v u ru lm u ş tu r .
Y avuz Ali P a ş a 'n ın İ s ta n b u l'a g e lm e ­
s in i m ü te a k ip k a p ık u lu a s k e rin e c ü lü s
b a h ş iş i v e rilm iş , p a d işa h d a E y u b tü r .
b e s in i z iy a re tle k ılıç .k u şa n m ış tır,
B ıı s ır a d a h e ra A v u stu ry a , h e m d e
İ r a n c e p h e sin d e h a rp d e \ra m e tm e k te y d i.
Y avuz A li P a ş a ; A v u stu ry a cep h e sin in
L a la M ehm ed P a ş a , t r a n c e p h e s in in de
y e n i ta y in e d ile n C iğ ala-zâd e S in a n P a ş a
ta ra f ın d a n id a re s in i a rz u lu y o r, k e n d isi
h e p h e y e g itm e k is te m iy o rd u . F a k a t p a ­
d iş a h ın k a t’I e m ri ü z e rin e A v u stu ry a
c e p h e s in e g itm e y e m e c b u r k a lm ış tır.
B irin c i A h m ed h e n ü z p e k g e n ç Ol-
d u ğ u n d a n e tr a f ın ın te s iriy le v e ziriâ za -
ra m o to rite s in i k ıra c a k b a zı h a re k e tle r d e
bulunm uş» s e r t y & ratılışlı A lı P a ş a ise
! b u n u h a z m e d e m iy e re k ü z ü n tü s ü n d e n y o l­
d a h a s ta la n m ış ve B e lg ra d ’a m u v a sa la ­
tın d a n b ir k a ç g ü n s o n ra o ra d a ÖImü§-
: t ü r (26 te m m u z 1604),
LALA MEHMED PASA
A slen B o sn a lı ve S a h in -o ğ lu a ile sin ,
d e n d ir. B u se b e p le k e n d isin i «B osnalı
j M eh m e d P a ş a » şek lin d e z ik re d e n m ü -
j v e rri filer o ld u ğ u g ib i; S o k u llu ile a k r a ­
b a lığ ı b u lu n a n b u d e v le t a d a m ım a y n e n
o n u n g ib i «Tavil» d iy e kaydeden m ü­
v e r r ih le r d e v a rd ır.
P a d iş a h ın la la lığ ın d a b u lu n m a s ı b a ­
k ım ın d a n e n fa z la sö y len e n ü n v a n ı «La-
i la» d ır. K e n d isi h a re m -i h a s s a d a n y e-
tişm iş* s a r a y d a n ç ık tık ta n s o n ra e v v elâ
b ü y ü k m ir â h ü r , o n u n a rk a s ın d a n d a ye-
n iç e ri a ğ a s ı o lm u ş tu r. L a la M eh m e d ’in
k e n d isin i iy ic e ta n ıtm a y a b a şla m a s ı ve
b a z ı m u v a ffa k iy e tle rin â m ili • o larak , dik-
1 k a t i çek m esi, y e n iç e ri a ğ a lığ ı d e v rin e
r a s tla r . S a d rıâ z a m la rın e m rin d e s e fe re
k a tıla n ilk y e n iç e r i a ğ a s ı b u d u r. iSsld-
d e n b e ri d e v am e d e n u s û l g e re ğ in c e,
y e n iç e ri a ğ a la r ı p a d işa h ile b irlik te s e fe ­
r e k a tılır , p a d iş a h h ü k ü m e t m e rk e z in d e
ise , o n la r d a p a d iş a h ın b u lu n d u ğ u y e rd e
k a lırk e n . .1594 d e L a la M eh m e d A ğ a n ın
S a d rı â za m K o c a S in a n P a ş a m a iy e tin e
m e m u r ed ilm esiy le, a r t ı k y e n iç e ri a b a la ­
r ın ı n s a ü rıâ z a m la b irlik te s e fe re ç ık m a ­
la rı u s û l h a lin e g e lm iş tir. B ir a r a lık y e ­
n iç e ri a ğ a lığ ın d a n a zle d ile n L a la M eh­
m ed, uzun m ü d d et m azül k a lm ıy a ra k
K a ra m a n b e y le rb e y liğ in e ta y in e d ilm iş,
o n u n a rk a s ın d a n d a A n a d o lu b e y le rb e y ­
liğ in e y ü k s e ltilm iş tir.
üçüncü M e h m e d 'in E ğ r i s e ferin d e,
k a le n in k u ş a tılm a y a b a şla n ış ın ın fe rd a ­
sı g ü n ü n d e o rd u y a iltih a k ile E ğ r i m u ­
h a s a ra s ın d a a ltın c ı c e p h e n in a ç ılm a sın a
â m il o lm u ş tu r. B u n u ta k ib e n y in e p a d i­
ş a h la b irlik te b u lu n m u ş ve H a ço v a m e y ­
d a n m u h a re b e s in d e A n a d o lu b e y le rb e y i
s ıfa tıy le sol c e n a h ta m u h a re b e e tm iş tir.
D a h a s o n ra k e n d isin i S a tır c ı M ehm ed
F a ş a ve S a d rıâ z a m İb ra h im P a ş a n ı n
s e r d a r lı kî a r ı s ıra s ın d a m ü te m a d iy e n A-
v u s tu ry a c e p h e s in d e g ö rm e k te y iz . İ b r a ­
him. P a ş a 'n ın se rd a r lığ ı ve o n d a n so n ­
ra k i d e v re d e O sm a n lı o rd u s u n u n k a z a n ­
d ığ ı m u v a fa k iy e tle r d e L a la M ehm ed
P a ş a n ın m ü h im ro l ve h isse si m e v c u t­
! tu r. İb r a h im P a s a 'n m 1601 te m m u z u n ­
• d a B e lg ra d 'd a ö lü m ü ü z e rin e A v u stu ry a
o rd u s u n u n s e r d a r lığ ın a g e tirile n L a la
M eh m ed P a s a , Y avuz (M alkoç) A li P a
i a 'n m 26 te m m u z 1604 ‘te B e lg ra d 'd a
Ö lümü ü z erin e s a d n â z a m ta y in e d ild i­
ğinden.. b u d e fa k i s e r d a r lığ ı m ü h r-ü h ü ­
m â y u n la ta k v iy e g ö rm ü ş tü r, Y avuz A li
P a ş a ’d a n s o n ra sa&rıâz.arn ta y in ed ilişi.
S u lta n A h m e d 'in e n is a b e tli k a r a r la r ın
d a n d ır. D a h a ö nce d e b ir ta k ım m u v a fa -
k ıy e tle rin â m ili o la n L a la M eh m e d Paşa.,
b u d efa, P e ş te , E s z te rg o m , P a rk a n y . S t.
T h o m as, V iş e g ra d ’m is tird a d ın ı te m in s u ­
re liy le A v u s tu ry a h a r b in in e n b a ş a rılı
k u m a n d a n ı h a lin d e te m a y ü z e y le m iştir.
O r u n so n m u v a fa k ıy e tle ri ü z e rin d e d ir
k i, A v u s tu ry a lIla r s u h e y a n a ş m a k ih ti­
y a c ın ı h is s e tm iş le rd ir. Z itv a to ro k m u a ­
h e d e s in d e L a la M ehm ed ’ P a ş a 'n ın k u r ­
’ ta r d ığ ı y e r le r T ü r k le rd e k a lm ış tır. E r-
\ d e llile rin y o la g e lm e le rin d e m ü h im h iz­
i- m e ti g ö rü le n L a la M eh m e d P a ş a , Ist-
v a n B o c s k a y 'a ta ç g iy d irm e k s u re tiy le
E r d e llile rin ita a tin i so n h a l ş e k lin e b a ş ­
la m ış tır.
E tr a f ın d a k i b a z ı k im s e le rin te lk in le ­
rin e k a p ıla n S u lta n A hm ed, L a la M eh ­
m e d P a ş a ’y ı b ird e n b ir e A v u stu ry a c ep ­
h e sin d e n çek ip Tran cep h e sin e g ö n d e r­
m e k is te m e k le , d a h a Önceki is a b e tli h a ­
re k e tin i b ir h a y li z e d e le m iştir. L a la
M eh m ed P a ş a , İ r a n c ep h e sin e g ö n d e ril­
m e k ü z e re İs ta n b u l’a ç a ğ rıld ığ ı z am an ,
A v u stu ry a ta r a f ın d a s u lh u te m in e tm e ­
den İ r a n 'a g itm e s in in m a h z u rla rın ı p a ­
d iş a h a a n la tm a k is te m işs e de, s ö zle rin i
d in îe te m e m iş ü r . B u n d a n m ü te v e llit d u y ­
d u ğ u d e rin ü z ü n tü y ü z ü n d e n k e n d isin e
j n ü z u l is a b e t e tm iş , b u h â li k a rş ıs ın d a
bile te m a ru z g ö s te r m e k te ith a m e d ild i­
ğ in d e n d a h a fa z la d a y a n a m a d ığ ın d a n
v e fa t e tm iş tir. K â iib Ç elebi ve d a h a b a ­
zı m ü v e rrih le r^ o n u n , s a d n â z a m o lm a k
1780
 ->
is te y e n D e rv iş P a ş a ta ra fın d a n * P o r te ­
kizli b ir tab i;) v a s ıta s ıy la z eh irie tild iğ i-
ni riv a y e t e d e rle r. L a la M eh m e d P aşa
ö ld ü ğ ü z a m a n , o ııu n v e fa tın ın d e v le t i-
ç în b ir k a y ıp o ld u ğ u n u sö y U y en îere
k a rş ı p a d iş a h ın « k u lu m ç o k tu r, M ehm ed
P a ş a ö ld ü y se o n u n y e r in e b a ş k a k u lu m
iisç er» şek lin d e cev ap v erm esi, S u lta n
A h m e d 'in v e fa sız lığ ım g ö steren , d e lille r­
d e n d i”, P a d iş a h ın v e fa sız lığ ı b u k a d a rla
da k a lm a m ış, ö lü m ü ü z e rin e m e v c u t pa-
ra s ın * o rd u ih tiy a c ın a s a r fe d ilm e k üze­
r e v a z iy e t e ttir ip , k a r ış m a ve ç o c u k la rı­
n a g e riy e k a la n m &ü a r ın ı b ıra k tır m ış s a
d a , y e rin e geçen ve p a d işa h ı fitle m e k s u ­
re tiy le o n u n ö lü m ü n e seb e p o la n D e r­
viş P a ş a h u m a lla n d a m ü s a d e re e tm iş ­
ti.’,
Ç ö k iy i b ir a s k e r ve m u k te d ir b ir
id a re a d am ı o lan , v e k a r ı ve e tr a f ın a te l­
kin. e ttiğ i sevgi ile n a z a rı d ik k a ti celbe­
den L a la M eh m ed F a ş a ta rih te iy i n a m
b ıra k m ış O sm an lı vezi ile r in d e n d ir. K a b ­
r i E y u b 'd a S o k u llu tü rb e s in in d ış ın d a k i
m e z a r lık ta d ır.
D E R V İŞ PA ŞA
A slen B o sn a !-d ır. B o sta n c ı o c ağ ın d an
y e tişm iş, B o sta n e ıb a şı o lm u ş ve b u va­
z ife d e y k e n p a d işa h E irin c i A iım e d 'in it i ­
m a d ın ı k a z a n m ış tır.' Y a sın ın g e n ç liğ in e
ra ğ m e n , b u itim a d s a y e s in d e 1605 •sene­
sin d e v e z irlik le k a p ta n p a ş a o lm u ş tu r.
O sm an li k a y n a k la n ta r a f ın d a n m u h te ris
ve ço k in s a fsız o la ra k g ö s te rile n D er-
v iş F a ş a . L-ala M eh m ed P a ş a ’yı m e v k iin ­
d e n e d e b ilm e k iç in , o n u n a le y h in d e p a ­
d işa h n e zd in d e tü r lü y a la n la r . sö y lem iş
ve b u s a y e d e k ıy m e tli d e v le t a d a m ın ın
n ü z u l is a b e tiy le ö lü m ü n e seb e p o lm u ş­
tu r, B ir . riv a y e te g ö re g ö re d e L a la
M eh m e d P a ş a 'y ı z e h irle tm iş tir .
L a la M eh m ed F a ş a ö lü n c e d e rh a l o-
n u n y e rin e k o n m u ş ve s a d a r e tin in ilk
g ü n ü n d e n İtib a r e n e tr a f ın m g ö z ü n ü y ıl­
d ırm a k iç in e lin d e n g e le n i y a p m ışfc r.
R iy a s e t e ttiğ i ilk d îv a n to p la n tıs ın d a ç a ­
vuş b a ş ıy a : «D ivan h a lk ı b e n i s a ir sad-
n â z a m la ra , k ıy a s e tm e s in le r, b ir . işi e r ­
te s i g ü n e b ıra k a n ın b a ş ın ı k e s e r tim d i­
y e n D erv iş P a ş a , a y n i g ü n ö ğ le d e n so n ­
ra eski b ir b e y le rb e y in in b o y n u n u v u r­
d u rd u . İ h tiy a r b ir k im s e o la n b u eski
b e y le rb e y i s a d rıâ z a m ı te b r ik e g e lm işti.
D iv a n d a n ç ık a n D e rv iş P a ş a b u a d a m ı
y a n ın a ç a ğ ı r ıp : « sen in o ğ lu n d a n ş ik â y e t­
le r v a r d e m iş» : o d a , b ir y e rd e b e y le r­
b e y lik y a p a n o ğ lu iç in « s u lta n ım , o n u n
h a k k ın d a n g e lm e k ben im elim de d e ğ il­
d ir» c e v a b ın ı v e rm iş tir- S a d rı â z a m ise
d e rh a l, «ben şim d ilik se n in h a k k ın d a n
g e lirim » d ey ip zav a llı su çsu z ih tiy a r ı
öl d ü rtü v e rm iş tir.
P eçevi ve N a im â 'n m uzun, b o y lu a n ­
la ttığ ın a g ö re , in s a f a sı& m ıyan s e r tliğ iy ­
le b ir ço k k im s e le rin c a n ın ı y a k a n D er­
viş P a ş a ’n m e tr a f ın d a ç a b u c a k g e n iş b ir
h a sm ı k ü tle s i to p la n ı v e r m iş tir . M u h tıra ­
s ın d a d iğ e r ş a h ıs la rd a n d a h a fa z la yer
ta h s is e ttiğ i D e rv iş P a ş a için İn g iliz el­
ç isi l ^ l l o «bu a d a m , b u m e v k id e g ö r­
d ü k le rim in e n b e c e ri kilsiy d i» d iy e Os­
m anlI k a y n a k la r ın ın z ıd d ın a b ir n e tic ey e
v a rd ık ta n s o n ra , ö ld ü rü lm e s i h â d ise sin e
d a ir d e ta fs ilâ ta g irişm e k te d ir. L eilo, se ­
f e r m a s r a f la rın a s a rfe d ilm e k ü z e re hoca
s ın ıfı ile y a h u d ile rin e lle rin d e n m a lla rın ı
a lm a k is te d iğ i için b u n la r ın k e n d isin e
d ü ş m a n o ld u k la r m ı. o n la rın d a r kendisi-
Hi h ü k ü m d a r y a p m a k iç in te r tip le r h a ­
z ırla d ığ ın a d a ir p a d iş a h ı k a n d ırıp a le y ­
h in d e ö lü m k a r a r ın a v a rm a s ın ı te m in
e ttik le rin i sö y le r. P a d iş a h ın o n u ö ld ü r­
m e y e n iy e tle n m e sin i m ü te a k ip h iç b ir
şey d e n h a b e rsiz o la ra k s a r a y a g e ld iğ i
z a m a n o n ik i acem io iU an ın ın d e rh a l üze*
rin e h ü c u m e ttiğ in !. D e rv iş P a ş a ’n in on­
la r a h a n ç e ri ile k a rş ı g e ld iğ in i, bu
m a n z a ra y a .»ahit olan p a d iş a h ın o s ır a '
da;
— B ir k â firi h a k la m a y a y e tm iy o r
m usunuz:
' D iye b a ğ ırd ığ ın ı, b u n u d u y a n D e r­
i viş P a ş a ’nm. is e :
— A h d u y g u su z, v efasız ço cu k I y a ­
ş a m a y a lâ y ık d e f ils in s e n i
D iy e h a y k ırd ığ ın ı, p a d işa h ın d a :
— G e b e rtin köpeği!
D iye te k r a r s e s le n d iğ in i, ö ld ü rü lü n ­
ce c e s e d in in c ad d e y e k a d a r s ü rü k le n e re k
b ir m ü d d e t o ra d a b ıra k ıld ığ ın ı ilâ v e e-
d er.
KUYUCU 3ÎURAD PAŞA
C elâli is y a n la r ın ı b a s tır m a k ta k i fa a ­
liy e tiy le ta r i h t e y e r e tm iş olan M u ra d
P a ş a a sle n b ir H ır v a t d e v şirm e si o lu p
e n d e r u n d ış ı s a r a y h iz m e tle rin d e b u lu n ­
m u ş, s o n ra h ü k ü m e t iş le rin d e v a zife a l­
m ış tır. B irin c i A h m e d 'in s a d rıâ z a m la rı
a ra s ın d a u z u n m ü d d e t ç e ş itli d e v le t h iz ­
m e tle rin d e b u lu n a ra k kadem e kadem e
y ü k s e le n le re M u ra d P a ş a ile L a la M eh­
m e d P a ş a g ö s te rile b ilir. M u ra d P a ş a 'm n
te c rü b e d e v re si M eh m e d P a ş a ’ıu n k in d e n
d e u z u n d u r.
1781
 Y aşlılığı do*a y isiy le «Koca» d iy e de
a n ıla n M u rad P aça nın ta r ih te y e r e tm iş
a sıl u n v an ı «K uyucu» d u r. C elSlileri te n ­
kil s ıra sın d a ö ld ü rd ü ğ ü k im se leri d e rin
ç u k u rla ra d o ld u rd u ğ u için o n a bö y le
b îr u n v an ta k ılm ış tır.
K u y u cu M u ra d P a s a u zu n y ılla r sar.-
cak b e y liğ i ve b ilh a s sa b e y le rb e y lik e t­
m iş tir. 1554 sen e sin d e M ısır valisi M ah ­
iri ud P a ş a 'n m y a n ın d a k e th ü d a o la ra k
g ö rd ü ğ ü m ü z M u ra d Paşa.- 1567 d e Mı-,
s ır 'd a san c a k b ey i ta y in ed ilm iş, 1571 de
K o ca S in an P a ş a n ın Y em en h a re k â tın ­
da b u lu n m u ş ve İki sen e k a d a r Y em en
b e y le rb e y liğ i e tm iş tir. Y em en d e k i vazi­
fe sin d en s o n ra A n a d o lu 'n u n m u h te lif
y e rle rin d e s an c a k bey i s ıfa tiy le ç alışa n
M u ra d P a ş a D iy a rb e k ir ve K a ra m a n ‘d a
b e y le rb e y lik e tm iş. 1585 y ılın d a İr a n lI­
la ra k a rş ı y a p ıla n ç a rp ış m a la r e sn a s -r
da a tı s ü rç ü p b ir ç u k u ra d ü şm ü ş ve î-
r a n lıla r d a k e n d isin i e sir a lm ış tır.
E s a re tte n d ö n ü şü n d e K ıb rıs b e y 'e r-
b e y lîg in e ta y in e d ilm ek s u re tiy le d evlet
h iz m e tin e d ö n en M u ra d P a ş a uzun y ılla r
M a c a rista n c ep h e s/n d e ç a lışm ış tır. Ka-
çova m ey d a n m u h a re b e sin d e D iy arb ek ir
b e y le rb e y i o la ra k C iğ ala-zâd e'n in e m rin ­
d e k i öncü k u v v e tle r a ra s ın d a b u lu n m u ş ­
m u ş la r. D a m ad İb ra h im P a ç a s e r d a r i
ken A v u stu "y a lıla rla su lh İm k â n la rın ı
a ra ş tırm a k iste d iğ i zam an s u lh k o n u şm a ­
la rı için M u ra d P a ş a 'y ı v azifelen d ir m?ş-
U. İb ra h im P a ş a 'n m ö lü m ü ile su lh
te şe b b ü s ü y a rım k a lm ışsa da L a la M eh.
m ed P a ş a 'n m serd arlığ » z am an ın d a su lh
işi cid d i ş ek ild e ta zelen in ce y in e M u ra d
P a ş a bu h u s u sta v azife a lm ış tır. Z itv alo -
ro k m u a h e d esin i im z a lay a n h e y e t a r a ­
rın d a M u ra d P a ş a m e v c u t d eğ ilse de,
m u a h e d e n in İm z a la n m asın a y o l a ça n
m ü z a k e re le rd e o n u n m ü h im hissesi m ev ­
cuttu**. M u ah ed en in im z a la n m a sın d a n
b ir a y k a d a r s o n ra D e rv iş P a şa id am
e d ild iğ i c ih e tle, ş ey h ü lislâ m S u n u llah
E f e n d i’n in tav siy esi ü zerin e m ü h r-ü h ü ­
m a y u n k e n d isin e 'g ö n d e rilm iş tir.
M u rad P a ş a 'n ın s a d rıâ z a m lığ ı s ır a ­
s ın d a M ac a rista n ta ra fın d a n s u lh te sis
e d ilm iş o ld u ğ u n d a n , o. b ü tü n d ik k a tin i
A n a d o lu 'd a k i C e lâlilcr ü z e rin e çev irm iş­
tir . C elâ lile rin o rta d a n k a ld ırm a d a b a ş­
v u rd u ğ u esa s te d b ir şid d e t ve k u rn a z lık ­
ta n ib a re ttir. M ü tem ad i u ğ ra ş m a la rı so-
nur. J a Celâli isy anlarına nihayet v erm e­
y e m u v a ffa k o lm u ş tu r. F a k a t o n u n e s ir
e ttiğ i k im se leri m u tla k a ö ld ü rm esi ve bu
s u re tle on b in lerce in sa n ın c a n ın a k ıy ­
1782
m ış o lm ası A nadolu T ü r k lü ğ ü için affe*
d ilem iy e c ek ta ra fıd ır.
K u y u c u M u ra d P a ş a ’n m tü rb e s i, se.
b ili ve m e d re se si, İs ta n b u l'd a B ay ezid 'd en
S e h z âd e b a şın a in e rk e n V eznecilerde ve
c ad d e n in so lu n d a d ır.
SASL’H PAŞA
H a m m e r’ln « A rn a v u tlu k ta G üm ül-
fir.e h ıris tiy a n la rm d a n b irin in oğlu» d i­
y e teza'.l: bir ifa d e ile ta n ıttığ ı N asu h j
P a ş a n ın aslı h a k k ın d a O sm an lı k a y n a k ­
la rın ın v erd iğ i bilg i k a rış ık ç a ve g a y n
s a r ih tir. G ürr.ülcine'de do k m u ş olup
D rer.ıa m e n şe li b u lu n d u ğ u , A rn a v u t a s ­
lın d a n g e ld iğ i, h a ttâ riv a y e t şek lin d e
b ir R um p a p az ın ın oğ lu o ld u ğ u gibi
d e ğ işik k a y ıtla -* g ö rü lü r. En fazla j
a s tla n a n k a y ıt o n u n A rn a v u t asıllı ol­
d u ğ u n a d a ird ir.
D evşirm e o la ra k s a ra y a g ire n N asuh
P a ş a 2 U lüfia b a lta c ıla r o c ağ ın d an y e tiş ­
m iştir. S a ra y d a a y rıc a D ivan-ı h u m â y u n
ç av u şlu ğ u ve m ü te fe rr ik a lık e tm iş, b ir
a ra lık Z ile v o y v o d a lığ ın d a b u lu n d u k ta n j
so n ra y in e s a r a y h iz m e tle ri m e y a n m d a
k a p ıc ıla r k e th ü d a sı ve k ü ç ü k m ir a h u r o-
la ra k v azife g ö rm ü ş tü r.
N a su h P a ş a n ın ş ö h re t te sisin e âm il
o lan ilk m ü h im vazifesi H a lep b e y le rb e y ­
liğ id ir. B u v azifed ey k en î r a n s e r d a r ı Ci*
ğ ala-zâde S in a n P a şa onun e y â le tin i Can-
b o la d -o ğ lu 'n a tevcih e tm iş. îs’a su h P iş a
d a b u u su lsü z tevcihe itira z d a b u lu n ­
m u şsa da sö zü n ü d in le te m e m iştir. D aha
so n ra D iy a rb e k ir b e y le rb e y liğ in d e g ö rd ü ­
ğ ü m ü z N a su h P a ş a b u a ra d a K ü r t Şe­
re f H a n 'a d a m a d olm uş, o n u n Ş e re f
H a n 'a b u şek ild ek i y a k ın lığ ın d a n , C elâli
is y a n la rı a ra s ın d a k ü rtle r in h ü k ü m e te
b a ğ lılık g ö sterm e si ve ita a tta b u lu n m a sı
cih e tin d en is tifa d e y e ç a lışılm ıştır.
K u y u c u M u ra d P a ş a C elâliler ü z e ri­
ne s e r d a r ta y in e d ild iğ i zam an , y a n ın a
gelm esi için X a su h P a ş a y ı y a n m a Ça­
ğ ırm ış. o bu d a v ete h a y li g e cik erek ica­
b e t e tm iş, b u y ü z d en h e rk e s s e rd a rın
k e n d isin i id a m e deceğini z a n n e d e rk e n ,
M urad P a ş a ona b ir şey y a p m a m ıştır. O
s ıra d a p a d işa h ta ra fın d a n tu tu lu p k o ru ­
n a n N a su h P a şa iç in s e r d a r K u y u c u M u­
ra d P a ş a ’n m «bu h e rif b ir şeci’ ve nam -
d a r ve b a h a d ır d ır ; d ev lete g e re k li a d a m ­
d ır, b u n u id a m ve ifn a d e v le ti aliy y ey e
h iz m e t d e lild ir» d em esi m e şh u rd u r.
K u y u c u M u ra d P a ş a 'n m ö lü m ü üze­
rin e s a d n â z a m lığ a g e tirile n N a su h P a ş a
p a d işa h ın on üç y a şın d a k i k ızı A yşe Sul-
 —>
ta n la n iş a n la n ın c a k e n d isin i d a h a k u v ­
v e tli h is se d e r o lm u ş tu r. 1612 sen e sin d e ­
ki O sm an lı - İ r a n su lh ii b u n u n s a d n â -
z am iığ ı z a m a n ın d a im z a la n m ışı tır ,
N a su h P a ç a c esu r, b e c e rik li, 2 e k i ve
n a tu k b îr k im se ise d e liid d e tli v e ga-
re s k â r d ı. Bu y ü x d en e tr a f ın ı - ç a b u k k ır-
m a k ta y d ı. İş le rin d e m ü s ta k il .h a re k e t et-,
m ek a rz u su ile b a z ı k im se le ri d e m evki-
i©"inden edince a le y h in d e k i c e re y a n ın
k u v v e tle n m esin e yol a ç tı. O a r a d a K a­
z a k la n Sinop a k ın ım p a d iş a h ta n g izle­
m e si, B irin c i A h m e d 'in h â d is e n in a slın ı
b a şk a s ın d a n ö ğ re n m e si, h a k k ın d a p ad i­
şa h ın itim a d ın ın s a rsılm a s ın a seb e p ol­
m u ş tu r. İş le b u a ra d a d ü ş m a n la rı. Na~
ş u h P a ş a 'n îJî h ü k ü m d a rlık ta h tın d a gö­
zü b u lu n d u ğ u n a d a ir d e d ik o d u ç ık a rm a ­
la rı p a d iş a h a d a h a fa z la te s ir e tm iş tir.
A le y h in d e b ö y le b ir h av a m ev cu tk en
X ssu h P a ş a 'n in b ir g ü n p a d iş a h a :
— Y a b eti n e d e rsem a m e l
h a y ırh a h lığ ım a itim a d ile d e d iğ im i y a­
narsınız., v e y a h u t d a b a n a s a d a r e t lâ ­
zım d e ğ il; m ü h rü b a şk a k u lu n u z a ve­
rirs in iz ; a k si ta k d ird e k e n d im i z e h irle ­
rim )
D ey in ce, S u lta n A h m ed g a z a b a g el­
m iş. evyelce b ir îıa y li tu ttu ğ u bu a d a m a :
—* H a y b r e h a in sen in iç in M urad
P a şa la la m ı z e h ir v erip ö ld ü rd ü d e d ik le ­
ri g e rç e k tir, d e m e k ç im d i.
B u s e r t sö z le re m u h a ta p o lu şu n u ta ­
k ip e d en ilk c u m a g ü n ü h a s ta lığ ın ı b a ­
h a n e e d e re k p a d işa h ın y a n ın d a cam iy e
ç ık m a m ıştı. N a s u h P a ş a s a r a y ın d ayken
y a n tn a y ü z bostancı n e fe ri a la n böstan-
c rb a şı, Ohrili H üseyin A ga h atırın ı sor­
m a k b a h a n e si jle iç e ri g irip p a d iş a h ta n
a ld ığ ı e m ir g e re ğ in c e o n u b o ğ m u ş tu r
i 17 e k im 1614).
BÖ ylece h a y a tı so n a e re n N a su h P a ­
şa n m D iy a rb e k ir valiliğri s ıra s ın d a b ir
çok k im se n in h a y a tın a k ıy d ığ ın a , s a d n -
â z a m lığ ı z a m a n ın d a d a d e v le t m e m u ri­
y e tle rin d e s ık ve so n o la r a k n iş a n c ılığ a
y ü k selip b ila h a ra id am e ttird iğ i H ız ır
E f e n d i'y e re v a g ö rd ü ğ ü acı n e tic e k a r ­
ş ıs ın d a te e ss ü f e d e n l e r e ;; «Beti o n u d ü n ­
y a n ın c e fa sın d a n k u rta rd ım . c en n e te
k o y d u m ; b e n d e n a sla in tik a m a lm a k is-
te m iy e e e k îir» d e d iğ i söylenir*
ÖKÜZ MEHMED PAŞA
B irin ci A h m ed zam anında, b ir, İk in ­
c i O sm an z a m a n ın d a d a b îr d e fa o lm ak
ü z e re İk i k e re s a d a r e t m a k a n m ı işg al
e tm iş o lan M eh m ed P a ş a a sle n T ü r k tü r .
İs ta n b u l’un! K a ra g ü m rü k sem tin d e
K a ra H ü se y in v ey a K a ra H a şa n a d ın ­
d a k i b ir öküz n a lb a n d ın ın o tlu d u r .
K e n d isin e « ö küz M ehm ed P a ş a ^ denm e­
si d e b u n d a n k in a y e d ir.
A slen T ü r k o lm a sın a ra ğ m e n b ir y o ­
! lu n u b u la ra k e n d erim a dahil! o lm u ş ve
o ra d a y e tiş m iştir. Ç e ş itli s a r a y h iz m e t­
le rin d e b u lu n a n M ehm ed A ğa’n m son
s a r a y h izm eti silâh d a r lık tır . 16 0 T n isa ­
n ın d a v e zirlik le M ısır v aliliği v e rild iğ in ­
d e n deniz y o luyle İs k e n d e riy e 'y e git- :
m iş tir.
M ehm ed P a ş a 'n m M ısır valiliğ i m u ­
v a ffa k iy e tle geçti. H a lk ın ezilm esin e se­
b e p olan cfKeşufiye» de n ile n p a ra y ı a l­
m a d ığ ı g ibi, a sk e rle rin a ld ık la rı «külfe»
v e «talbe* denilen v e rg ile ri d e 'k a ld ırd ı.
O n u n v a liliğ in e k a d a r. M ıs ır 'd a sancak
b e y i d u ru m u n d a o la n k e ş ş a fla r y e n i ge­
ed ip len v a lile re on bin., y irm i bin* en çok
k ırk bin a ltu n v e rm e k s u re tiy le m ev k i­
le rin d e k a lırla rd ı. K eşuH ye de n ile n ve
ö d en m esi usul h a lin e g e le n b u p a ra y ı
k a şifle r, m a lta h sil m e m u rla rın d a n fazla-
s iy le a lır ve ü s tü n ü k e n d ile rin e aiıko-
y a r la r d ı. T a b i i b u n d a n d a n e tic e d e h a lk
e zilird i. A yrıca k e ş ş a fla rın m a iy e tin d e k i
a s k e rle r de k e n d ile ri iç in h a lk ta n k ü lfe
ve t&lbe a d s a ltın d a v e rg i ■ to p la rla rd ı.
H a l k m d a h a fazla ezilm esin e seb e p o la n |
b u v e rg iy i M ehm ed P a şa k a ld ırın c a Mı- [
s ır d a k i a sk e rle rin b ir k ıs m ı is y a n edip
v e rg in in ip k a sın ı is te m işle rd ir. B u n la ra j
1 ve iş b irlik ç ile rin e k a rş ı ş id d e tli d a v ra n a n
M eh m ed P a ş a isy an e d e n a s k e rin b ir î
k ısm ım ö ld ü rtü p b ir k ıs m ın ı d a sü rg ü n
e ttir d iğ i için k e n d isin e «K ulkır& ra la k a ­
bı ta k ılm ış tır.
M ısır’d a k a ld ığ ı d ö r t b u ç u k sene
z a rfın d a p a ra y ı da, İslah e d ip h a z in e ge­
lirin i a r tır a n M ehm ed P a ş a b ir ta k ım
im a r h a re k e tle rin d e d e b u lu n m u ş tu r,
M ehm ed Paşa M ısır d a n İs ta n b u l'a
d ö n ü n c e B irinci A h m e d 'in k ız ı G ev h erh an
S u lta n ile e v le n d iğ in d e n (1*512) h a n ed a - j
n a d a m a d o lm uş ve a y n i sen e iç in d e \
H a lil P a ş a n ın y e rin e b a p ta -ı d e ry a lığ a
g e tirilm iştir, K a p tan -ı d e ry a lığ ı m u v a f­
fa k iy e tli g eçm iyen M ehm ed P a ş a 1616
kasım ın da, s a d rıâ z a m ta y in ed ilip b u m a ­
k a m d a 25 a y k a lm ış tır. İk in c i s a d a re ti i
1619 sen esin e rastlam akta olup b ir se­
n e y e y a k m sürm üştür.
Ö küz M ehm ed P a ş a en son vazifesi
e la n H a le p v a liliğ i s ıra s ın d a o ra d a ölm üş j
ve Şeyh B ek ir z av iy esin d e k i tü rb e s in e
d e fn e d îlm iş tir. D oğ ru , cöm ert, h a k şin a s
-» i
1783
 tar tecavüzlerinin durdurulm ası olduğu
halde, bu husus k âğıt üzerinde kalm ıştır.
Zira 1609 senesin de İstanbul’a g elen bir
Leh elçisin in Tatar akm larından şik â y et
ettiği görülm ektedir. Buna m ukabil, L eh­
lilerin h im aye ettiği Kazak akınları da
sona erm iş değildir. A yrıca L ehliler, E f­
lak ve Boğdan’m iç işlerin e karışm aktan
da tam m ânasiyle vazgeçm em işlerdir.
L ehlilerin, E flak v e Boğdan işlerin e
m üdahaleleri, 1593-1606 O sm anh - A -
vusturya harbi esnasında, bu m em leket
voyvodalarının padişaha karşı cephe a-
lışlarınm yarattığı v a ziy e t üzerine vuku
bulm uştu. K ısa bir zam an için olsa da,
R omanya tarihinde ilk defa E flak, Er-
del ve B oğdan’ı bir h â k im iyet altında
toplam ış olan Eflak voyvod ası Mihai 1601
de ölünce, B oğdan’da Y erem iya M ovila
(1595-1606) voyvoda olm uştu. M ihai’nin
B oğdan’ı zaptından önce oranın v o y v o ­
dası olan Y erem iya M ovila, M ihai’nin
B oğdan’ı ele geçirm esi üzerine L ehistan’a
kaçm ış, o ölünce de L eh lilerin yardım ı
ile eski m evkiini eld e etm işti. Y erem iya
M ovila’yı oğlu Sim eon M ovila (1606 -
1608). onu da K ostantin M ovila (1608 -
1611) takip eylem iştir.
E flak’ta ise, M ihai’nin ölüm ünden
sonra voyvoda olm ak istiyenlerden Radu
Şerban Türk düşm anlığı ile nazarı d ik ­
kati celbeden bir kim seydi. V oyvodalık
m ücadelesinde bir aralık m u vaffak iyet
tem in ederek isteğine n a il olduysa da,
Türk ve Tatar k u vvetleri E flak ’a girip
ve cesu r olarak tan ınan v e bilhassa M ı­
sır'daki icraatı ile iy i bir nam bırakan
Öküz M ehmed F aça m ev lev l tarikat!ne
m ensuptu. M ısır’daki im ar h a rek etlerin ­
den başka M ekke ve Sam yollarınd a su
tem in i ve kale in şa a tı g ib i y in e im arla
ilg ili fa a liy etler i de vardır. D oğduğu
sem t olan K aragüm rük’te cam i, çeşm e ve
m ektep ; U lu k ışla ’da cami, m ektep , m ed­
rese, köprü ve çeşm e; S a k ız’da cami
yap tırm ıştır, ö k ü z M ehmed P a şa ’m n ah-
fadı zam anım ızda da devam etm ekted ir.
HALİL PAŞA
B irin ci A hm ed'in son sadrıâzam ı o*
lan H a lil Paşa, araya fa sıla girm eden,
B ir n c i M ustafa v e îk iııc i Osman zama-
Radu M ihne’y i B ükreş’e yerleştirin ce Ra­
du Ş erbaıı L ehistan’a kaçm ıştı (1611).
Radu Şerban ile E flak ’ta O sm aıılı h â ­
k im iyeti yen id en tazelenirken, Türk d ü ş­
m anı bir adam ın sağ kalm asını devlet
e lb ette istem ezdi. Zâten böyle bir k im ­
sey i L eh lilerin .him aye etm esi de hoş bir
şey değildi. Onun için L eh lilerle olan
dostane m ü n aseb etler zed elenm eye yüz
tuttu. Bu arada Leh kiralına bir m ek ­
tup yazılarak Radu Şerban’m başı ile
h âzin elerin in gönderilm esi, aksi takdir­
de K ırım T atarlarının L ehistan’ı vu ra­
cakları bildirildi.
E flak ’ta durum b öyleyk en Osm anlı
hük ü m etin in azlettiğ i Boğdan voy v o d a ­
sı K ostantin M ovila da L ehistan’a k aç­
tı. K ostantin M ovila L ehistan’a kaçarken
idam ına m em ur ik i kapıcıbaşıyı da ceb ­
ren beraberinde götürdüğünden O sm an-
1: hüküm eti buna m ukabele olm ak ü ze­
re, kap ıcıb aşılarm iad esin e kadar İstan ­
b u l’daki L eh elçisi Sam uel T argovski’yi
hapsetti. K ostantin M ovila’ k ayın p ed e­
rinin bulunduğu L ehistan’a kaçarken,
B oğdan pren slerin in Yaş şehrindeki sa­
raylarının banisi olan İstefan Tomşa
(E ty en Tom za) Boğdan voyvod alığın a
getirilm işti.
İstefan Tomşa voyvoda olduğu za­
man da B oğdan’da sükûnet teessü s etm e­
di. Eski B oğdan voyvodalarından Y ere­
m iya M ovila’n ın zevcesi olan v e L eh is­
tan’da g en iş arazisi bulunan D om ine,
Tom şa’ya karşı m ü cad eleye girişti.
i nır.da da sadrıâzam lık etm iş oldu ğu c i­
h e tle bu ndan sonraki sadrıâzam lar ilâ­
vesin de verilecek tir.
B ib liy o g r a fy a : N a im â ; T arih, C. I ve
II. Selânikî M ustafa; T arih. M ehmed SÜ.
rey y a ; S ic ill.i Osman!. P eçevi İbrahim ; T a­
rih. O sm an-zade T aib; H adikat.ül vüzera-
Kâtib Ç eleb i; F ezleke. S afi; Z übd el’üt -
tevarih. H aşan B ey-zâd e; T evarih-i âl-i
' Osman. Solak-zâde; T arih. H am m er (M.
A tâ ); D evlet-i O sm aniye tarihi C: VII
İ ve V III. A li; Künh-ül-ahbar. H üseyin
A y v a n sarayı; H aaikat-ül-cevam i. Orhan
B u r ia iı; B abıâli nezdinde üçüncü İn gi­
liz elcisi L ello ’nur» m u htırası. A tayi; §a-
k ayık z ey li. Kâtib ç e le b i; T uhfet-ül ki­
bar fi esfar-ül bihar. İbrahim H ilm i T a­
nışık : İstan b u l çeşm eleri.
1 784
 Y erem iya M ovila’n ın dul zevcesi
D om ine’n in üç oğlu bir kızı vardı. Bu
kız, ö z i k azak lan hatm anının oğlu S a ­
m uel K oreki (K orski) n in zevcesi idi.
Dom ine, oğullarından Topal K ostan tin ’i
voyvoda yaptırm ak için m ü cad eleye a-
tılırken asıl k u vvetin i dam adı Kazak
K oreki’den alıyordu. N itek im 20 bin
Rus, 20 bin de Leh kazağından m ü teşek ­
kil (N aim â C: 2, S: 149) 40 bin k işilik
bir ordu ile B oğdan’a gird iği zaman
S ilistre m utasarrıfı Sarhoş İbrahim Pa­
şa ile B ender ve A kkerm an askerini boz­
muş, Stefan Tomşa m em lek etten kaç­
mak zorunda kalm ış v e Topal K ostah-
tin voyvod alık m akam ına geçirilm işti.

İskender P aşa’nm K azaklara

karşı harekâtı
B oğdan’da bu h âd iseler cereyan e -
derken, im paratorluk sınırları d ah ilin ­
de huzurun m uhtel olduğu y er sadece
burası değildi. Doğu sınırlarında da h u ­
zur bozulm uştu. B ir sen ey e yak ın zam an­
dan beri, O sm anlı d ev letin i epeyce m eş­
gu l edecek olan yen i bir İran harbi b a ş­
lam ıştı. Sadrıâzam Öküz (K ara) M ehmed
Paşa İran ü zerin e yürüm ek g a y esiy le 22
m ayıs 1615 te Ü sküdar’dan h arek et e t­
m iş, fakat bir çarpışm a yapılm adan ordu
birlikleri 1615-1616 k ışın ı M araş, M alat­
ya, Sivas v e K aram an’da geçirm işti. Ö -
küz M ehm ed Paşa İran seferi ile m eşg u l­
ken, İstanbul’da e v v e lâ Gürcü M ehmed
Paşa, onu takiben de vezir Ekm ekçi -
zâde sadaret kaym akam lığında bu lu n ­
muştu.
fşte, Gürcü M ehm ed, Paşa’nın sada­
ret kaym akam lığı sırasında K oreki (K o-
rezky, K orski) nin B oğdan’a hücum u v u -
kubulm uştu. Gürcü M ehm ed Paşa, m e ­
seley i D iv a n -ı hüm âyunda m üzakere e -
derek, Eğri b eylerb ey liğ in d en m azûl o -
lup o sırada İstanbul’da bulunan İsk en ­
der P aşa’va Bosna e y â letin i tev cih ile
B oğdan’a yü rü m eye m em ur etti.
İskender Paşa Bosna, Sirem , S em en -
dre, A lacahisar, V elçitrin (V ucitrin) ve
S ilistre askerini alarak B oğdan’a yü rü ­
dü. Önüne çıkan k u v v etleri yenip Y ere-
mia M ovila (Jérém ie M ogila) nm dul
zevcesi D om ine ile ik i oğlunu v e dam a­
dı K oreki'yi esir ed ip (N isan 1510), y a ­
kalayıp zenci re vurduğu beş yü z Kazak
Sultan B irinci A hm ed
«Le Theatre D'Honneur de Plusieurs
Princes A nciens e t M odem es» isim li on
yedinci y ü zyıl başına ait bir eserden
tüfenkendazı ile b irlik te İstan b u l’a y o l­
ladı. İskender P aşa’n m bu galib iyeti ü -
zerine Istefan Tomşa y in e voyvodalık
m akam ına n a il oldu.
Koreki m ağlûp olduğu sırada esir
düşenlere g ü zelliğ iy le m eşhur karısı d s
dahildi. Lâkin T atarlar bu kadını a lı­
koyup saklıyarak bir m üddet teslim e t ­
m ediler. N ih a yet 30 bin kuruş fid y e -i n e ­
cat verileceğin in ilân ı üzerine kadın m ey ­
dana çıkarıldığı zaman h am ile olduğu
görüldü. Biraz sonra ikiz olarak iki kız
çocuğu dünyaya getiren bu kadın için
P eçevî (C: 2, S: 347), halk ın «yazık ki
oğlan doğurm adı. Tatar n eslin d en b a ­
hadır v e y iğ it olurlardı» d iy e gülüşüp
alay ettik lerin i kaydeder.
Osm anlı — L ehistan sulhu
İskender Paşa, K oreki’y i m ağlûp ve
esir etm ek le beraber ertesi sen e K azak­
lar üzerine bir defa daha gönderildi. İs­
kender Paşa b öyle bir iş ile tavzif e d i­
lirken. Leh elçisin e, İskender Paşa’n m
Osm anlı hududunu v e K aradeniz k ıy ıla ­
rını iz’actan geri kalm ayan kazaklar ü -
zerine sevk ed ild iğin e v e L eh istan ’ın h e ­
d ef tutulm adığına dair tem in at verildi.
Bu tecavüzleri yapanlar, esas itib a -

^ -i*®»' 14
Sultan Ahmed cami'i
rivle, Leh tebaası olaıı Özi kazakları ise
de, aralarında Rus tebaası olanlar da
m evcuttu. N itekim Rus tebaası olan A -
zof kazakları Karadeniz'de bir kaç Türk
gem isi zaptetroişti. V aziyet köyleyken bir
Rus elçisi İstanbul’a geldi. Sam ur kürk--
1erden, dört doğan ve altm ış ' adet bü­
yük b alıkdışinceıı ibaret hed iyeler g e ­
tiren (Ilam m er C: 8, S: 161) Rus elçisi
(ağustos 1616), Tatarların hücum ların­
dan şik âyet etm ekteydi. V elhasıl, daha
yukarlarda da söylendiği veçhile, elçile­
re verilen tem inata ve hattâ imzalanan
m uahedelere rağmen, ne tatarların, ne
de. Kazakların akıtılan durmuş değildi.
Binaenaleyh, İskender Paşa 1617 de i-
kinci defa Boğdan’a sevkedilirken m ü te­
caviz durumunda olm ayıp, Kazak teca ­
vüzlerinin arkasını kesm ekle vazifeli bir
kimse durum undaydı.
SULTAN AHMED’İN ŞAHSİYETİ VE ÖLÜMÜ
Birinci Sultan Ahm ed, çeşitli m ü ş­
küllerin m evcut olduğu bir devirde p a­
dişahlık etti, Ondört 'yaşında tahta geçip,
on dört sene Saltanat süren Sultan A h -
m ed’in, padişahlığının ilk yıllarında, y a ­
şı icabı, etrafının tesirinde kalm ası h e­
men hem en tabi’i idi. Bu sırada onu te ­
sir altında bırakanların en başında h o -
ca-i Sultanî Mustafa Efendi geliyordu.
M aamafih. gençliğine rağm en, icraatın­
da azim kâriık alâm etleri, etrafının söz­
lerine m ukavem et hareketleri de göze
çarpar. D erviş Paşa v e N asuh Paşa’yı
öldürtm esi, bunların idam ları esnasında
asabiyet ve hıncını açıkça belli etm esi,
m izacının sertliğine delildir.
1786
Bosna beylerbeyi İskender Paşa, y a ­
nma fSrdel kıralı ile Eflak ve Boğdan
voyvodalarını da alarak, Boğdaıı’m h u ­
dut m ıntıkasında D niestr nehri kenarın­
da B udiie adındaki palankaya kadar i-
lerledi. Osmanlı kuvvetlerinin hududa
dayanm ası üzerine .K azaklan him aye e -
den Leh kıralı da başkumandanı S tan is­
las Z ülk iyevsk i’yi bunlara karşı çıkardı.
Feridun B ey m ünşeatında «İstanislav
Jıik ovsk is, Naimâ v e Kâtib Çelebi de
«İstanislas Selkoş» şeklinde kaydedilen
Leh başkum andanı Osmanlı ordusunun
karşısına geldi. İki taraf arasında m uha­
rebe olacağı sırada karşılıklı şekilde e l­
çiler gidip geldi v e D niestr nehri ü z e ­
rindeki Bussa (veya Bosa) da bir m ua­
hede im zalandı (27 ey lü l 1617). Bu m u ­
ahedeye göre:
1 — Kazaklar, D niestr nehrinden b e ­
ri tarafa geçm iyecek ve Karadeniz’e iıı-
m iy ecek ler.
2 — Osmanlı hâkim iyetinde olan E f­
lak, Boğdan v e Erdel'e taarruz ve işle r i­
ne m üdahalede bulünm ıyacaklar.
3 — Buna m ukabil K ıran askerleri d e
Lehistan arazisine akın etm iyecektir.
4 — Lehistan kırallığı Kırım h a n lı­
ğına ötedeııberi verm ekte olduğu v e r g i­
yi ödem ekte devam edecektir.
Bu m uahede birisi Türkçe diğeri
Lehçe olmak üzere iki nüsha yazıldı.
M ezkûr nüshaların tasdikini m üteakip
İskender Paşa avdet eyledi.
N aim â tarihir.de (C: 1, S: 441) anla­
tılan bir hâdise; Sultan A hm ed’in, d a ­
ha saltanatının başlarm daykeıı bile ser­
v et biriktirm e arzusuna, bir bakım a da
m uktesitliğine m isal diye zikredilebilir.
Bu hâdiseye göre: Sultan Ahm ed, 1606
yılında vezirler, sadaret kaym akam ı, p a ­
dişah hocası, kazaskerler v e şey h ü lislâ m ­
ın huzuru ile bir m eclis-i m eşveret to p -
hyarak İran harbi işin i m üzakere etm iş­
tir. Bu m üzakerede askere verilecek za­
hire için, para m eselesi de m evzuubahis
olmuş v e hâzinede para olm adığı anla­
şılınca, şeyhülislâm S u ’nullah Efendi,
padişaha:
— M ısır hazînesinden bir m iktar ih ­
san buyrulsa olmaz mı? O devirde eh liyetli bir defterdar o-
D iye bir sual ortaya atınca: Iarak tanınan Ekm ekçi-zâde Ahmed Pa-
— Mısır hâzinesi bizim cep harçlığı- şa'yı, bir m üddet için koruyan Sultan
mızdır, Ondatı nice verilür! Ahmed .onu öldürm eye çalışan Sad n a-
Sözleriyle müftinin ricasını önlemek zaııı Kuyucu Murad Paşa’ya böyle bir
istem iştir. Fakat buna rağm en ayn i nok­
ta üzerinde duran S u ’nuiiah E fendi:
— Merhum Sultan Süleym an Han
H azretleri S igetvar’a g ittik lerin d e sarav-ı
ânıirede ne kadar altun ve güm üş avani
rar ise darphaneye verüp k estird iler ve
mühimmata sarfettiler.
D erken padişah onun sözünü kese­
rek:
— Efendi sen benim sözüm ü anlam ı­
yorsun. Zaman ¿amana uymaz. Ol za­
manın m uktezası ol imiş, ol vaktin h a ­
lini bu zamanda niçin irad edersin?
Dem iş ve padişahlara ait olan Mısır
hâzinesinden para verilm esine razı olm a­
mışta*.
Sultan A hm ed’in, d evlet adamı seç­
m ekte epeyce isab etli davrandığı görül­
mektedir. Lala M ehmed ve K uyucu M u-
rsd Paşa'ları sadrıâzam lığa getirm esi,
defterdar Ekm ekci-zâde'yi bir m üddet i-
çin koruması, bu tarafına m isal d iye gös­
terilebilir. V ezirlerinin m u v a ffa k iy etle­
ri esnasında onlara fevkalâde iltifa t e-
den Birinci A hm ed’in göze batan husu­
siyetlerinden biri de vefasızlığıd ır. A v ­
rupa cephesinde d evletin yüzünü g ü l­
dürmüş olan Lala M ehmed P a şa y a eh
sonunda reva gördüğü m uam ele, bu ta­
rafının en açık m isalidir. Cami'in içten görünüşü

Birinci Alımed (1603 - 1Sİ7) sam anındaki hükümdarlar

(İlâ v e : 115)

A v u stu ry a : kİ:'r-i R u d o lf _;> __ Î612, İkinci Fert Of 1605, D in n ıri (saM e) 1605 -
M ath ies 1612 - 1619. 1606. Dördüncü V asili 1606 -1610. Vila.
L ehistan- Ü çüncü Z ıgism und (V a sa )—^ d İslav 1610 - 1613 (Del-, kıralı Z igism und'.
-—
^L un oğludur. T ahta geçirilm işse de fiilen
İs v e ç : D okuzuncu Sari 1611 , hakim iyet sürem eırsisur). M ihail Rom a no v
G ü stav A d o lí 1611 __ 1 6 1 3 _____ » .
Fransa: D ördüncü H enri __ 1610, P a p a la r: Sekizinci K le m a n —
Qnüçü33£tt L ouis 1610 — —^ . 1605t O n b trin c i L eon 1605, B esinci P ol
İ n g il te r e : B irin c i .Tak 1003 .__ . 1605 _ .
İsp a n y a : ÜeüncÜ F ilip —s* — _ j> - İ r a n : B irin ci A b b as _ > ______.
Portekiz: İkindi F ilip . Özbek h a n lığ ;; B aki Mehmed —
R usya: B oris Godunov —> __ 1605. 1605, V eli M ehmed 1605-1611, îm an ı K u lu -
Bahadır M ehmed 1 6 1 1 --------* .

1787
 harekette bulunm am ası içirt ricada bile
bulunm uştur. Naimâ (C: 2, S: 74) bu
rica sahnesini şöyle anlatmaktadır:
«Hünkâr serdarı davet e ttiv Murad
Paşa dahi Ü sküdar bağçesiııe varup, h u -
zur-u hüm âyunda yer öptü. Sultan A h ­
med Han k e n m -ü l-n e fs padişah idî.
— H oş geldin, baba Lalam!
Dedi. Tekrar Murad Paşa 3’er öptü,
badehu padişah.:
— B enim baba 1alacığını sen piri
farilsin, ayağ üzre durma, atur.
D edi. Murad Paşa:
-— Padişahım usul değildir, kul olan
haddin bilm ek gerektir.
D eyin ce k: -
— Berhüdar ol. ama senden bir n i­
yazım vardır.
Buyurdu. Paşa tekrar y er öpüp:
— Padişahlar kulundan rica etmek
olur mu? Ferman sîzindir, buyurun, de-
yincek:
— Ricam budur ki A hm ed Paşaya
bana b ağışlavasm , katlinden feragat i-
desin.
D edikte, Murad Paşa n iy lesü ıı ııâ -
çar:
— Emir padişahım ındır, dedi.
— Yarm sana varsın, am a zinhar h a­
ta eriştirm iyesin, âsitanem de defterdar
olsun».
Kendisinden küçük olan kardeşi
M ustafa’ya dokunmam ak suretiyle, O s-
m anlı tarihinde kardeş katli h â d iseleri­
ni önleyici ilk tedbire tevessü l v e sa lta ­
natta «am udi sistem » yerin e «ekberiyet
sistem i» ne gidilm esine âm il olan Sultan
Ahm ed. bu bakım dan insaflı bir şa h siy et
tesiri .bırakırsa da, K uyucu Murad P a-
şa’m ıı A nadolu’da onbinlerce insanı in ­
safsızca öldürm esine ses çıkarm am ası o-
nun lehinde kaydedilecek bir n ot d eğ il­
dir.
Sultan Ahm ed, ecdadının sefere g ü ­
m e âdetin; tatbik etm em ekle beraber o l­
dukça hareketli bir kim seydi. B ir defa
Bursa, bir kaç defa Edirne v e bir defa
da G elibolu’ya gitm işti. A v ı v e cirit o yu ­
nunu severdi. G elibolu seyahati sırasın ­
da bizzat kendisi de cirit oyununa iş ti­
rak etm işti. Dindar olup, hayır v e h a­
senatı severdi. İstanbul’da Mimar M eh-
m ed A ğaya inşa ettirdiği Türk m im ari­
sinin pırlantalarından olan m eşhur cam i­
inden başka hayratı da olup Kâbe ile
R avza-i M utahhara’y ı da tam ir v e tez­
y in ettirm iştir. Ölüm ünden bir sene ö n ­
ce inşaatı bitm iş olan m uhteşem cam iin­
d e m evlü t okutturması, sarayda em a-
n a t-ı m ubarekeyi teşhiri v e yin e saray­
da har cuma gecesi Kur’anı kerim h a t­
m ettirm esi, m em lek ette şarap içilm esini
m enetm esi, dinî fik ir v e h issiyatın ın k u v­
v etliliğ in i gösteren hareketleridir.
Kuyucu Murad P aşa’nm sadrıâzam-
h p sırasında, kendisine verilen em irle,
A yn î A li E fendi tarafından -îKavanin-i
A î-i Osman der m ezam in -i d efter-i d i­
van» isim li eser yazılm ıştır. D ev letin ge#-
lir v e giderlerini, askerî v e m ü lk î te ş­
kilâtını gösteren bu eser, bünyesi itib a­
riyle bir kanunnam e m ahiyetini h a iz ­
dir.
B ir çok selefi gibi şair olan bu p a ­
dişah, A hm sd adı v e «Bahtî» m ahlası ile
bszı şiirler yazm ıştır. .
Yirmi gün kadar süren bir hastalığı
m üteakip 21/22 kasım 1617 gecesi ölen
Sultan Ahm ed, o sırada 28 yaşında olup
hayata pek genç yaşta veda eden padı
şallard an d ır.
 BİBLİYOGRAFYA
ABDURRAHM AN ŞE R E F : ö zd em iro g lu Osman
Paşa, T arihi Osm ani E ncüm eni m ecm uası, se­
ne 5.
AB D U RRA HMA N Ş E R E F : Sok ullu M ehmed Pa.
şgnm evâil-i ahvali ve ailesi hakkında bazı m a­
lum at, T arihi Osm ani E ncüm eni m ecm uasi, se­
n e 5.
ABDULHAK A D N A N A D IV A R : Osmani: Türk,
lerinde ilim . İstan bul 1943.
ABDURRAHM AN H ÎB R I : D efter-i ahbar, Ü ni­
versite kütüphanesi N o . 2631.
ABDURRAHM AN PAŞA (T E V K İÎ): Kanunna.
m e-i ÂLİ Osman, T ürk H ukuk Tarihi m ecm uası,
A nkara 1935.
ABDÜLKADİR. E F E N D İ (TOPÇULAR K Â .
T ÎB Î) : T a r ih i Âl-i Osman, E sa t E fen d i kütüp­
hanesi N o: 2151.
A. COUR: L 'éta b lissem en t des dyn asties de
chérifs au Maroc e t leur rivalité avec les Turcs
de la reg en ce d'A lger (1509-1830), P a ris 1904.
A. do C A S T R IE S : L es sources in éd ites de l ’h is­
toire du M aroc de 1530-16-15.. Paris 1905-1927.
AHM ED R E F İK : Sokullu M ehmed P a şa ve Le­
histan in tih a b a tı, T arihi Osmani m ecm uası sene
6.
AKM ED R E F İK : O sm anlı devrinde T ürkiye
m adenleri, İstan bul 1931.
AHM ED R E F İK : H icri onbirinci asırd a İsta n ­
bul hayatı, İstan bul 1931.
AHM ED R E F İK : O naltm cı asırda İstan bul ha­
yatı, İstanbul 1935.
AHM ED D E D E (M ÜNECCİM BASI) : Câmi-üd.
düvel, B ayezid um um i kü tüph anesi N o: 5019
(N edim taralından. «Sahaif-üLahhar» adı ile tercü­
m esi m atbudur, İstanbul 1285).
AHM ED RESM İ: Sefin etür-rüesa, İstan bul 1269.
A. D E LA JO N Q U ÏÊR E: H istoire de l ’Em pire
Ottoman, P a ris 1S97.
 Lİ: Künh.üLahbar, (g a y r i m atbu nüsha), Ha-
m id iye kütüphanesi N o: 914.
A li: M enakıb-i-hünerverar., T ürk Tarih Encü­
m eni neşriyatı, İstanbul 1920.
ÂLİ: N usretn âm e, N uruosm aniye kütüphanesi
N o: 4350.
 Lİ; T arih-i Ü ngürûs, T opkapı sarayı Revan
köşkü kütüphanesi N o: 1302.
A LI KEM ALİ A K S ü T : Kocu B ey risa lesi, İs­
tanbul 1939.
ARŞİV KILAVUZU: I ve II. ciltler, İstanbul
1938 ve 1940.
A SA FI (D A L M EH M ED) : K itab-ı şecaatr.am e,
ü n iv er site kü tüph anesi N o: 6043.
A. SP U L E R : E uropaiche D iplom atcn in Kos-
tan tinop el 1933.
ATÀ: E nderun T arihi. İstanbul.
AYNI A LI E F E N D İ: K avanin-i Âl-i Osman der.
hulasa.i mezam in-i defter-? divan, Istan bul 1280.
1789
AYVANSA RAY İ (H A FIZ H Ü SE Y İN ): H ad ik aı.
üi C evam i, İstanbul 1281.
A K D E S NİM ET K U RAT: Türk-Ingiliz m ü nase­
betlerine kısa bir bakış, A nkara D il ve Tarih-
Co£. fakültesi m ecm uası. A nkara 1952.
AZİZ SAMİH ; Şim ali A frikada T ürkier,
İstan bul 1934.
BORIS C H R ISTO FF N E D K O F F (Çeviren. Şi-
n a si A ltundağ; : Osm anlı im paratorluğunda cizye,
B elleten S ayı: 32.
BROSSET : H istoire de la G éorgie depuis l'a n ­
tiq u ité jusqu'au d ixn eu viém e siècle, Péte~sbourg
1849-185S.
B URSALI TA H İR : Osm anlı m ü ellifleri, İsta n ­
bul 1333-1342.
CAVîD BAYSUN: R eis-üLküttab K üçük H aşan
B ey, T arih d ergisi 3-4 İstan bul 1952.
C EM A L E DD lN : A yine-i zürefa, İstanbul.
C EM ALEDDÎN: Osm anlı tarih ve m üverrihleri,
İstanbul 1314.
CEVRI Ç ELEBİ : T arih, İstan bul 1297.
CH. DE COECKELBERGHE D E DUTZELE:
H isto ire de l’E m pire d ’A utriche, W ienne 1847 •
1851.
E. LAVİSSE ve A. RAM BAUD: H istoire g é ­
nérale, Paris 1895.
EREMYA Ç ELEBİ KÖMÜRCIYAN : İstanbul
tarihi, İstanbul 1952.
FERAİZI-ZÂDE M EHMED SAÎD : Gülşen-i m a ­
arif. İstanbul.
F E R İD U N BEY: M ünşeat-us-sclâtin, İstanbul,
1274.
FA ÎK R EŞA D : E slâf, İstan bul 1312.
G. NORADOUNGHÎAN : R ecueil d’a ctes in ter-
nation eux de l ’E m pire O ttom an, P aris 1897.
IIA LİL İNALCIK: O sm anlı - R us rekabetinin
m enşei ve D on-V olga kanalı teşeb büsü, B elleten
sayı : 46.
H AŞAN ÇELEBİ: K ınali-zâde tezkiresi. N uru,
osm aniye kütüphanesi no. 3716.
HACI A B D ü L G A F F A R . U m detüt-tevarih, lstan-
tanbul 1342.
HAM IT D E R E L İ: K raliçe E lizabeth devrinde
T ürkier ve In gilizler, Lstanbul 1951.
HARIM I ÇAVUŞ: K itab-ı gencine-i feth .i
Gence, ü n iv e r site kütüph anesi no. 2372.
H istoire des R oum ains de T ransilvanie et do
H ongrie, B ucuresti 1940.
HARÎM I ÇAVUŞ: Zafernfijne-i H azret-i Sultan
Murad Han, ü n iv er site kü tüph anesi no. 2372.
HAŞAN BEY-ZÂDE: T arih, N uru osm an iye
kütüphanesi no: 3106.
İBR A H İM HİLM İ T A N IŞIK : İstan bul çeşm e­
leri, I v e II. ciltler, İstan bul 1943 ve 1945.
İSM AİL HAMİ D A N İŞM EN D : O sm anlı tarihi
kronolojisi, C. 3, İstan bul 1950.
 İSM AİL HAKKI UZUNÇARŞILI: O sm anlı dev­
letin in m erkez ve bahriye teşk ilâ tı, A nkara 1948.
İSM AİL HAKKI UZUXÇARSILI: O sm anlı dev­
letin in saray teşk ilâ tı. A nkara 1945.
İSM AİL IJAKKI UZUN Ç A R ŞILI: K apıkulu o-
cakları, Ankara 1943.
İSM AİL HAKKI UZUNÇARŞILI : Osm anlı ta ­
rihi, C: III ve III '2. Ankara 1954.
ISLAM A N SİK L O P E D İSİ: E rdel, E flâk, Boğ-
dan m addeleri.
KARAÇELEBI-ZÀDE ABDÜLÂZİZ: Ravzatüleb-
rar. B ulak 1248.
KÂ T ÎB C E LE B İ: . T uhfet-ül-kibar fi esfar
-ül-bihar. İsta n b u l 1329.
KÀT1B Ç E LE B İ: D üstur-ül-am el ii ısla h ’il ha­
lel, İstanbul 1280.
K ÎSB Î M U STAFA : Tarih-i Ibret-num ayı-devlet,
M illet kütüphanesi N o. 484.
L. FE K E T E : OsmanlI T ürkleri v e M acarlar,
B elleten sa y ı; 52.
MARSIGLI, CONTE DE (N azm i tercü m esi) : Os-
m anh im p aratorluğunun zuhur ve terakkisind en
inhitatı zam anına kadar askeri v a ziyeti, Ankara
1934.
MAHMUD ŞEV K ET PA ŞA: O sm anh teşk ilâtı
ve k ıy a f e t i a sk eriy csl, İstan bul 1325.
M EHM ED H A L İF E (S ilâhdar . F ın d ık lılı) :
Silâhdar tarihi, İstan bul 1928.
MEHMED ATÂ: E nderun tarihi. İstanbul
1291-1292.
MARQUIS D E N OAILLES : H enri V alois et la
P ologn e en 1572, Paris 1828.
MEHMED B ÎN M EKM ED: Nuhbet-Ut_tevarih
vel-ahbar, Istan bul 1276.
M EHM ED H A FİD (neşreden İsm et Parmak-
sızoglu ) : Sefin et-üi.vüzera, Istan bul 1952.
M. B EL IX (M. Ziya tercü m esi) : T ürkiye ik­
tisad i tarihi. İstanbul 1931
MUSTAFA AKDAĞ: Osm anlı im paratorluğunun
kuruluş ve ink işafı devrinde T ürkiyenin iktisadi
vaziyeti, B elleten sa y ı: 51 ve 55.
M USTAFA SA F Î: Z übdet.üt.tevarih. V eliyyüd-
din E fendi kütüphanesi no: 242S.
M USTAFA SA K IB : S efin e-i m evleviye, İstan­
bul 1283.
M. TAYYİB GÖKBÎLGİN: Kara U veys P aşa­
nın B udin B ey lerb ey liğ i, T arih d ergisi 3.4, Is.
tan bul 1952.
MOURADGEA d ’OHSSON: T ableau Generale
de l ’Em pire O ttom an, P aris 1788-1824.
M. TAYYÎB G Ö KBÎLGlN : X V II. asır basla­
rında E rdel hâd iseleri v e B eth len Gabor'un b ey ­
liğ e intihabı. T arih d erg isi no: 1, İstan bul 1949.
MÜCELLÂ E F E N D İ: E £ ri sefer i m enzllnam e.
si, P ertev n iy a l kütüphanesi no: 759.
M üSTAKtM -ZÂDE SA D E D D IN : T uhfet.üLhat-
tatin , İstanbul 1928.
NAİMA: Tarih (R avzat.ül H üseyn fi hulâsati
ahbar il-h afık ıyn ), İstan bul 1280.
★ ★
1790
N E V İ.Z Â D E A T Â Î: Zeyl-i şak ayık , İstanbul
3268.
XAZMÎ-ZÀDE MURTAZA: Güişen-i H ulefa, İs­
tanbul 1143.
N . İORGA : H istoire des R oum aines, Bucarest
19-iO.
ORHAN BU R ÎA X : B abiôli nezdinde üçüncü
în g ü fz elçisi L ello'nun m uhtırası. A nkara 1S52.
OSMAX-ZÀDE T a IB: K adikat.ül-vüzera, Istan­
bul 1271.
OSMAX X U R Î PEREM ECİ: E dirne ta 'ih i.
Istan bul 1940.
ÖMER L. BA RK AN : M alikâne-divanl sistem i,
T ürk hukuk ve ik tisa t tar'.hi m ecm uası C: II.
İstanbul 1939.
PEÇEVI: T arih, İstan bul 1283.
R A ŞID PAŞA: T arih-i Yemen ve S a n ’a, Istan ,
bul 1291.
RA ŞÎD : T arih-i Raşid. İstanbul 1282.
RİYAZİ: Şu ara tezkiresi, X uruosm aniye kütüp­
h an esi no : 3224.
RİCUAT : H istoire de l'éta t présent de l'Em -
p ire O ttom an (B riot tarafından fransızcaya ter.
c ü m esi), P a ris 1670.
RIZA: Şuara tezkeresi, İstanbul 1316.
SÜ H E Y L U N V E R : R essam Levnl h ayatı ve
eserleri. İstan b u l 1949.
R ÎF A T EFEXTDÎ (T opal A hm ed): D evhat-ül-
m eşayih, İstanbul.
S A lX T -P R lE S T : M ém oires sur l ’am bassade de
France en T urquie. P aris 1877.
SAGREDO: H istoire de l ’E m pire O ttom an,
A m sterdam 1742.
SARI A BD U L L A H E F E N D İ: Düstur.üLinşa*
ü n iv er site kütüphanesi T ürkçe yazm alar kısm ı
n o: 311C.
S . TAK A TS (çeviren Sadrettin K aratay) : Ma­
caristan T ürk âlem inden çizgiler, Ankara 1958.
SALABERRY : H istoire de l ’Em pire O ttom an,
Paris 1817.
SALİM : Şuara tezkeresi, İstanbul 1310.
S E L Â N İK l : T arih, İstan bul 1280.
SE Y ÎD RIZA: T ezkeret-ül-şuara, İstan bul
1316.
SOLAKJZÀDE M EHM ED HEM DEM Î : T arih.
İstanbul 1297.
SEM AVÎ EYICE: lstan b u ld a Koca M ustafa
Paşa C am i1i ve onun Osmanli-Türk m im arîsin ,
deki yeri. T arih D ergisi N o: 8, İstan bul 1953.
SE FA Î : S e fa i tezkeresi, Sü leym aniye kü tüp­
han esi, E sa t E fen d i kitapları N o: 2549.
SU B H I: Subhi tarihi. İstanbul 1219.
TH E VE X O T : R elation d ’un voyage fait au
L evant, P a ris 1664.
VANEL: A brégé nouveau de l'h isto ire g e­
nerale des T urcs, P aris 1689.
V A SIF A H M ED : V asıf tarihi, İstanbul 1219.
★
 BU ÜÇÜNCÜ CİLDE AİT Y A L N ÎŞ — DOĞRU CETVELİ

SAYFA S Ü T tX SATIR YANLIŞ DOĞRU

1197 1 . 38 m em n uniyeti m em nuiyeti

1201 1 iû alın m ışlard ır alın m ışlard ı
1201 1 37 bir bu
1201 1 42 kâm il hâm il
1203 2 37 gösterm ek te gösterm ek ten
221)6 2 43 zam an 7.am an R ıdvan P a şa yı
1225 1 2 ça lışacak tır çalışacak tı
1240 1 17 İnetiâhtı’nın în eb ah tı
1240 2 41 tarihine tarihlerine
i24o- 2 34 noks anlıları nok sanlıkları
1244 1 9 lâkabı lâkab
1257 1 7 (a ş) C eyazir'e C ezayir'e
1261 1 29 nüfus nüiuî!
1261 2 33 içi iy i
1263 .1 9 kabul kah i i
1273 1 44 m im arisi m inaresi
1281 0 resim altı V alvoı'm n V alois'nm
1292 1 46 Seyh-İu Seyh'ü l
1293 2 22 Osm anlIların OsmanlIlara
129Ö 1 40 bulm uştu b u lm am ıştı
1300. 2 7 E landr F lan d r
1301 2 ' 45 dirsek çevirm ek le dirsek çevirm em ekle
1302 1 39 devrin devir
1305 1 30 kalm ıyorlar kalm ıyalar
1305 1 26 22 28
1313 2 10 degil de d e ğ ilse de
1318 1 29 Lapa Lala
1318 2 25 Aîâeûdin-i Celâleddin-i
1321 2 30 M ünhasırdır münhasırdı*
1321 2 5i Otluk Oltu
1323 1 18 ile yin e
1324 2 2G Balan kalan
1324 2 45 yaknm a yakın ına
1328 1 22 hazırlıklar h azırlıklar yapıp
1343 1 4S Sinan’ın S im on ’un
1346 1 resim al tı Sem ahı ■ Şam alı t
1347 B irinci sütundaki 19 uncu satır 2 nci sütunda 32 ve 33 üncü sa tırla r arasınagirece
1352 2 İG ta tırnakta taşım ak ta
1376 1 3 sarayının sarayın ın dikkatini
13*76 1 ' 52 1579 1578
1377 1 6 A* Spukr'in A. Spuler’in
1388 2 47 ilk iki
1405 1 8 y in e y en i
1410 1 22 G ebehâne C ebehâne
1417 1 17 BÎR U N HALKI 1 — B ÎR U N H A LK I
1422 1 21.22 Zevvabin-i zevv&kin-i
3422 2 37 dalam a d o la m a
1424- 2 13 çam aşırcıları çam aşırları
1427 2 23 k ısm ın kısm ı
İ427 2 25 ayîrır ayrılır
1434 2 3 n ü fu s nüfuz
1435 2 35 k alm am ıştır kalınm am ıştır
1436 2 40 padişahlıktan padişahtan
1441 1 8 A tlı A ltı
1446 1 resim a ltı H âceyândan H âcegândan
1448 2 25 devresine d a ire sin e

1791
 SAİ F A St'TUX S ATIK YANLIŞ DOĞRU
ÎSMAİ
letin in n 1449 1 46 Th^venat Thdvenot
ÎSMAİ 1454 1 â ikinci ikindi
letinin s 1454 2 45 sonraki devletin devreyi sonraki devreyi
ÎSMAİ 1455 1 21 alm ıştır alm ıştı
cakları, 1456 1 23 G eibolu dan G elibolu’dan
ÎSMAİ 1456 1 27 addedilir addedilebilir
rihi, C: 1459 1 23 Ser kâtibi Sır kâtibi
İSLA* 1460 1 22 m erciler vergiler
dan ma« 1460 2 52 caka akçesi caba akçesi
KARA 1460 2 52 kazan bozan
rar. Bu 1461 1 4 olup olup da
K Â Tlî 1461 1 4 nazaran varan
•ül-bihar 1461 1 . 11 karcan kovan
k a t i: 1463 2 17 imkânlarını im kânlarına
iei, Ista 146S 2 5 adalarda odalarda
k îs b : 1472 2 resim altlarm dan alttaki üste, üstteki alta gelecek
M illet k 1487 1 4<t ait dahil
U FE 1499 2 45 M irlikler , D irlikler
Belleten 1501 1 5 101 1016
MARS 1501 2 3 Kaban Koban
m an ii 1: 1502 2 2 120 000 1 200 000
inhitatı 1505 1 23 ettiğinden ettiğim den
1934. 1506 2 52 A fcabolu Ofcabolu
m ah: 1515 1 28 emrinden emrinde
ve kıya 1521 1 49 ?ilze güge-
MEHI 1521 I 52 deha defa
Silâhda: 1522 1 16 gobi gali
MEH3 1523 1 21 yelkenleri yelkenlileri
1291-129 1523 1 33 atelem ek ateşlem ek
MARC 1523 2 29 şalapelerde salopelerde
Pologn« 1524 2 ■3 K ur aka Karaka
m eh: 152*1 2 33 00 kişilik S00 kişilik
vel-ahbi 1536 1 5 getiden getiren
m eh: 1537 1 24 tatbik tetkik
sızo&lu) 1537 2 14 hasılatı hasılata
M. B 153S 1 47 tefriz tefviz
lisad i t 1530 1 48 vezirlerin vergilerin
MUŞ1 1543 1 13 boğan bozan
kurulu? 1544 2 40 Hâkim 1-â.kin
vaziyeti 1565 1 53 Ih t iy acındadır ihtiyacındaydılar
M US' 1567 2 33 N etâiye-ül-iünûn netfi yic-ül- f ün ûn
d in Ef< 1568 1 29 peygam berlerin peygam berin
m u s: 1568 1 41 L âm i’nin Lâmii'nin
bul 12S 1568 1 50 Lârai L-âmıi
M. T. 1588 1 29 sm ıfla n n sınırların
nm Bt 1613 2 44 üç oturak üc gün oturak
tanbul 1620 1 26 K arabaşının kasabasının
MOU 1622 2 7 safra sofra
d e l ‘Ex 1634 2 37 gazay-ı ekleri gazay-ı ekberi
M. T 1639 2 20 H alil HabÜ
rında I 1640 2 I sahip!» im iş sahipm iş
liö e in 1641 1 S vazifesinin vazifenin
MÜC 1641 1 31 bir bu
si, Per 1641 2 28 geçirilip geçirip
MÜS' 1653 2 20 mezhur mezbur
tatln. 1678 2 42 A ğalardan A ğaçtan
N A lî 1694 1 İS bulunm uş bulunulm uş
ah bar 1699 2 5 n eticenin de neticesinde
1724 1 10 C : 1 C : 7

★ ★ ★
1792