RESİMLİ -HARİTALI

MUFASSAL
OSMANLI TARİHİ
★
BİİÎ H E Y E T T A R A F IN D A N H A Z IR L A N M IŞ T IR

İskit Yayınevi tarafından hazırlanır-ıç

gü Ü en
V A r I N E V i

Güven Yayınevi tarafından yayınlanmıştır

GÜVEN BASIMEVİ İstanbul. 1971

 BU ESER İÇİN
SALAHİYETLİ BİR HEYETLE Ç A L IŞ A N L A R :

M ETİN V E İ L Â V E L E R : M idhat Sertoğlu

(Başbakanlık Arşiv Genel M ü d ü r ü ve İst. Ün.
Edebiyat Fakültesi Sonçağ Tarihi Kürsüsünde
U zm an )

REDAKSİYON: SERVER R. İSKİT VE

Z A R İ F O R G U N (Topkapı Sarayı M Ü 2esi eski
mütehassıslarından) vo N A İ L İ N A L .

RESİM LER H A K K IN D A İZAH

Padişahların portreleri: İkinci Sultan Mah-

mud'a kadar olan klâsik oval seri: Üçüncü
Sultan Selim zamanında ressam Kapıdağlt
Kestantin’e yaptırılmış ve bunun için m e v ­
cut vesikalara gere Üçüncü A hm et zam anın­
da AvrupalI bir ressama yaptırılan teplu
şecere resminden faydalanılmıştır. Diğer
portrelerin ekserisi Topkapt sarayı müzesi
resim galerisindeki tablolardan alınmıştır.
İkinci Sultan Mustafa’ya kadar olan daire
şeklindeki küçük tire resimler ise Ingiliz
diplomatı Ricaut’nun iki cilt olarak alman-
caya çevrilip 1694 ve 1701 de bas:!an m eş­
hur tarihinden nakledilmiştir. Bu seriler dı­
şındaki portrelerle vaka resimleri muhtelif
müze, arşiv, albüm ve kitaplardan alınmış
olup, bâzı vakaların canlandırılması ve tet­
kikinin kolaylaştırılması için de ressamla­
rımızla haritacımızın fırça ve kalemlerinden
faydalanılmıştır.

Resimlerden, icabedcnlerin altına nereden

alındığı veya kime ait olduğu yazılmıştır.

Orijinal yazı ve resimlerimizin

her hakkı mahfuzdur.
 Ösmanîı Devletinin «Kuruluş Devrik iti-
bar edilen 1299 -1453 senelerine ait vekayi
birinci ciltte verilmiş ve yine aynt ciltte
«Yükselme Devri» kabul edilen 1453-1579
senelerinin de Fatih’in ölümüne kadar olan
kısmt nakledilmiştir.
İkinci ciltte de «Yükselme Devri» nin K a ­
nunî âüteyman’ır; ölümüne kadar kî bölümü
yazılmıştı.
Üçüncü ciltte «Yükselme Devri»» nin sonu
olan Sckullu’nun ölümü ve ondan sonra da
»Duraklam a Devri* addedilen 1579 -1683 yıl­
ları olaylarından 1617 tarihine kadar olanlar
verilmiştir.
Dördüncü ciltte «Duraklam a Devri» 1699
Karlofça muahedesine kadar getirilerek ik­
mal edilmiş, müteakip devirden 1703'teki
Sultan İkinci Mustafa'nın haPi olayı nak­
ledilmiştir.
Bu beşinci cildimizde Ese «Gerileme D e v ­
ri» nîn 1703 ten sonraki olayları ve «Yıkılma
Devri» nin, «Islahat« bölümü bulunmaktadır.
 Üçüncü Ahmed'in tuğrası

ÜÇÜNCÜ A H M E D

Padişahın cülusundan sonraki olaylar Avrupada Kuzey harpleri, İsveç kralının Osmanlı
ülkesine ilticası —— Osmanlı-Rus savatı ve Prut barışı — OsmanlI Venedik ve Avusturya
savaşları, Pasarofça barışı — Lâle devri — Ormanlı -İran savaşları, Ruslarla ihtilaflar —
Patrona isyanı ve padişahın hal'i.

Üçüncü A h m e d , ÜÇÜNCÜ A H M E D çıkışarak atın m geti­

hükümdarlığının üçün- rilmesini emretti. O nun
cü günü âsilerin yap­ Babası : Dördüncü Mctırr.Cd b u kat’l tavrı, askerleri
tıkları bütün tayinleri Annesi : EznctUllah GüJnöş Sultan sindirdi ve hemen va­
tasdik etti. B u sııreU2 Doğduğu tarih •* 30-31 aralık 1673 ziyet âsilere ulaştırıl­
Kavanoz A hm ed Paşa­ dı. BöyJece Üçüncü
Padişah olduğıı tarih : 22 ağustos? I7Ö3
nın veziriâzamiigı ve A h m ed saraydan çıktı­
Tahtından indirildiği tarih : 1-2 ekim
İmam M chm ed Efen­ i 730 ğı zaman askeri sükû­
dinin şeyhülislâmlığı net bulmuş ve alay
ölümü : 1 temmuz 1736
resmi bir hal aldı. halinde dizilmiş ola­
Beşinci günü ise, sa­ Bilinen zevceleri • Ayşe Milin. Fatma rak gördü. Onlar ta­
raydan otağa çıkmaya Hümaşau, Gülnûş. Hatice. ITüanüş&h.
rafından selâmlanarak
karar verdi. Bu sırada Ha tem- Mihtiçah Emine. Rabia. Rukiye.
otağına indi. O zaman,
âsi askerle, âsilerle bir­ Emetullah 3£nu. Unıniü^üisum. zey-
ordu namına bir heyet
leşmiş olan ordu, cülus neb sultanlar.
huzura kabul olundu.
bahşişi diye tutturmuş­ ÇocuKları . Abduüalı. Abdülhamid (pa­ Hükümdardan mühim
lar ve devlet erkânına: dişah olmuştur). Abdülmccid. Abdül- bir istekleri vardı.
— Cülus bahşişime.îlk. Ali. Baveziü. Haşan. İbrahim. «Huruç ve tahakküm-i
almayınca alaya var­ İsa. M ahm u d. Mehmed t¿ört tane). alcs-Sultan*, yani h ü ­
mayız'.» diye haber Müraö <5ki tane). Mustafa ıpaöişah ol­
kümdara isyan ve ona
göndermişlerdi. muştur'. Numsm. Selim <iki tane). Sey­
tahakküm suçu ile it-
fettin. Süleyman. Atıke Genç M ehm ed
Yeni hükümdar ür­ Paşa ile evli). Ayşe <Kunduracı-zudc tiham edildikleri için
kek ve tereddütlü dav­ 5 Mchmed.. Gül Ratib Ahmed. Silâhdar bunun cezasını çek­
ranmanı:* onları büs­ 2 Mchmed Paşalarla evlenmiştir). E m m e mekten korkuyorlardı.
bütün şımartıp belki S (iki tane). Esmn (Yakub. Muhsiıızâde İfadelerine göre bu işe
de yeni yeni isteklere = Meiımecı Paşalarla evlenmiştir;. Esma. sadece devleti ortak­
sevk edeceğini düşün­ | Fatma (siîâhdar Şehid Ali. Nevşehirli lardan temizleyip tah­
düğünden sözcü olarak | Dam ad İbrahim Paşalarla evlenmiştir), tım kendisine temin
gelmiş olan subaylara § Ferdane. Katice (iki tane). (Hatice Ha- için girişmişlerdi. G er­
5 fız Ahmed. Ali Paşalar ve Halil Ağa ile
devlet erkânının huzu­ 5 evlenmiştir). Naile. Naziie. Ftâbia (iki çi bu istekleri olmuştu:
runda: § tane». Rey hane. Rukiye (iki tane). Sa- ama arada bazı kendini
«— B u edebsizlik | b*ha, Saliha '.San Mustafa. Sarhoş Ali, bilmezler uygunsuz iş­
nedir? Şimdi hepinizin • —^ ler ve edebsizlikler et­
kellesi kesilir!» diye mişlerdi, N e çare ki bu
 cins cemiyetlerde böy­ si ve İkinci Ahmed'in
le haller daima olagel­ oğlu İbrahim ise, da­
mişti. Şimdi, bütün ha Davutpaşa çayırı­
st'çiarın bağışlandığına na varıldığı zaman
ve olup bitenlerden alaydan ayrılıp doğru
kimseye sorgu sual va­ Ayvansaraydaki Hati­
ki olmayacağına dair ce Sultan sarayına gö­
bir hatt-ı hümâyûn ri­ türülmüşlerdi. Burada
ca ediyorlardı. kısa bir istirahattan
sonra kayıklarla Haliç
Üçüncü Ahm ed. bu yolu ile Yalı-köşküne
isteği hic tereddütsüz çıkarıldılar ve eski hü­
kabul etti. Esasen baş­ kümdarla şehzadeler,
ka yapacak bir şey de Topkap: sarayındaki
yoktu. Bundan sonra Şimşlrük dairesine ya­
şer'e ve kacıutıa aykırı ni babaları ölen şeh­
bir işde bulunmamak zadelerin hapis edil­
şartıyle hepsinin al- diği yere kapatıldılar.
lolundusunıı bildiren Üçüncü Ahm ed, gerek
hatt-ı hümâyûnu yazıp eski hükümdarın ve
verdi. gerekse şehzadelerin
hayatına dokumılma-
Âsilerin bir isteği
masım arzu ediyordu.
de. hükümdarın İstan­
bul'a dönmesiydi. C ü ­
lus bahşişi dağıtıldık­ Üçüncü Ahmed
Asilerin ve elebaşı
tan sonra yolculuk Kla­ (Tolnai Vilag Törtenelme adü macarea Çalık Ahmed'in
rneti olarak padişahın tarihten)
otağı Edirne dışında, miiiıtııııııuiıtıııııtıuııuııtuiıiU'UMUii'tiMUuıtınnınuııtuuuıtiı^ sonu
kuruldu. Sonra, büyült Âsi elebaşıları, ye-
alayla yola çıkıldı. Es­ Ragıb Melızned. Turşu Mehmed Paşa- \[ ni hükümdardan ken-
ki hükümdar İkinci laria evlenmiştir!, pmeıul'lah i iki ta- |
Mustafa ile üç şehza­ ne). Ümmügü İstim tAhmed Boy ve |1 dilerince teminat almış
Nevşehirli Ali Paşa ile evlenmiştir). I oldukları halde, rahat
desi M ahm ud, Osm an i değillerdi. B u yüzden
ve Haşan, İkinci Ah-
Ümmühabibe. ümmüselma ükı tane).
Zeyr.eb tiki tane), zejmeb <Hüçük Mus­ ! İstanbul’a girdikleri
m ed’in şehzadesi İbra­ tafa, Melek Mehrr.eci Paşalarla evlen­ i gün Çırpıcı çayırında
him ve Valde Sultan miştir). Zübcyde (Kara&lirâde, Siilcy- ; bırakmış oldukları ar-
beraberinde bulunu­ msn ve Nüman Paşaîarla evlenmiştir). ! kadaşlar: ile buluşup
yorlardı. i yeni vaziyeti gözden
OsmanlI hüküm ­ I geçirdiler. Bir kısmı,
darlarının tahta çık­ i şehre girerlerse au-
Veziriazamları : Kavanoz Ahmed Paşa I hakkak yakalanacakla-
tıktan sonra Hazrcti
22 agustes — 16 kasım, 17C3 azil. D a ­ I rını ileri sürerek dev-
Peygambere ait kılıcı macı ıEnişte: Moral: Hasar. Paşa 1G ka­
merasimle kuşanmaları ! let ricali arasında iti­
sım — 23 eylûi 270i. azil KaJy.ylıkoz
mat edemedikleri kim­
kanun idi. Buna. Tuk- Ahm ed Paşa 23 eyJOI — 2.5 aralık i704,
seler iş başından uzak-
!id-i seyf denildi. azil- Baltacı Mehmeü Paşa 125 aralık
1704 3 may:s 1706. azıl Çorlulu A b laştırıhncaya kadar
Üçüncü Ahm ed de or­
Paşa 3 mayıs 1706 — 16 haziran 1710. toplu halde orada kal­
du ile birlikte büyük
azil. Baltacı Mefcmee Paşa «ikinci de­ mayı doğru buluyor­
merasimle İstanbul'a i
lardı. Lâkin, EdıTOe-
fa.! $2 agustor, m o — 20 lî6* kasım
varınca doğru Eyûb 1711. asi 2. Gürcti tAgaî Yusuf Paşa den gelenler hükümda­
Sultan türbesin* gitti 20 kasım 1711 — 12 kasım 1712. azil. rın kendilerini bir da­
ve yanında yeniçeri i Süleyman paşa 12 kasını I7î2 — Ö ni­ ha kanuna ve şer’e ay­
ağası ile silâhdar ağn : san i 7J5. azJû. Hoca İbrahim Paşa 6 ni­ kırı bir işde bulunma­
bulunduğu halde tür- j san - 27 nisan 1713. azıl ve idam. Da- m ak şartıyle affettiği­
ber.in içinde mutac! i macî fŞehioJ Ali Pssa 27 nisan 1713 —
ni, cemiyetlerinin de­
merasimle ve Nakili j 5 ağustos 1716, Peterw&rdein'de şeiıid.
vamı yeni bir isyan
ül-eşraf’ın eliyie kılıç j Kaili Paşa 22 ağustos 1716 — 2(> agus-
ros 1717. azil. Nişancı M e ’a med Paşa sayılıp padişahı buka-
kıldandı. Sonra kara- j rarından vaz geçirecek
2Ö (28: ağustos 1717 — 9 mayıs 1718,
dan Edirne kapısı yolu ; azil. Nevşehirli <Damaci> İbrahim Paşa. bir bahane yaratacağı­
üe şehre .3 irip doğru I 9 mayıs 1718 — 30 eylül 1730. azil ve nı ileri sürdüler. So­
Topkapı sarayına indi. j sonra idam. Silâhdar Mehmed Paşa nunda bu düşünce üs­
Valde sultanla eskıhü- | 2 ekim 2730 — tün geldiğinden şehre
küindarın üç şehzade­ -f ı ı ı ı u ı t ı ı t ı ı t t ı ı n ı ı ı ı ı i ı m ı ı Jıı ■■ ı ı ı ı m ı u ıı u ıı ııi ıiu t ıı iıiı ık ıu ııı t i it M iı girildi.

2373
 B u n a rağmen, kendilerinin kat’î kurtulu­
şunu, elebaşıları olup daha Edirne’de iken
vezaretle yeniçeri ağalığı verilmiş bulunan
Calili A h m e d Paşanın sadaretinde görüyor­
lardı. B u yüzden, devlet işlerine bir daha
karışmayacaklarına dair verdikleri söze rağ­
m en bir taraftan çeşitli isler ve gabsî çıkar­
lar için devlet ricalini sıkıştırmaktan geri
kalmadıkları gibi, onların tazyiki ve kendisi­
nin de bu husustaki şiddetli arzusuna uya­
rak Çalık A h m e d Pasa da Ağa-kapısında
çektiği ziyafet sırasında, bu meseleyi padi­
şaha açmış ve Veziıiâzâmlığın kendisine
verilmesini rica etmişti.
Saltanatının ilk günlerinden beri âsi ele­
başıların isteklerine çaresiz uymuş olan Ü ç ü n ­
cü A h m e d , b u ricayı müsbet ve menfi eevab
verm eden geçiştirmişti. B u sırada hazine dar­
lığı yüzünden kaç zamandır ulûie alamamış
bulunan saray bostancıları baş kaldırdılar.
T e k vazifesi hükümdarı ve sarayı korum ak
olan b u zümrenin ayaklanışı padişahı sinir­
lendirdi. H e m e n Çalık A h m e d Paşaya ha­
ber uçurdu. O da, ikibin yeniçeri gönderip,
ayaklanmayı bir anda bastırdı. Sekiz yüze
yakın bostancı ceza olarak saraydan çıkarı­
lıp hizmet süreleri ayırt edilmeden yeniçeri
ocağına er olarak verildiler. Halbuki kıdem­
lilerin hakkı kapıkulu süvariliği veya hü n ­
kâr müteferrikalığı idi.
B u hâdiseden sonra Çalık A h m e d “ aşa
büsbütün sadaret sevdalına düştü. B u arzu­
sunu padişaha sık sık tekrarlar oldu. Üçüncü
A h m e d , çaresiz bir vaidde bulundu. Zorba-
başı bu sefer mütemadiyen bu va’di hatır­
latmaya başladı. Bir defasında Üçüncü Ah-
m e d ’in yakınlarından Silâhdar (Tarih sahi­
bi) M e h m e c Haliie’yi cum a namazı sırasında
camide sıkıştırıp:
. — Elbette m ührü bana alıver!» diye, ıs­
rarda buulndu. M e h m e d Halife, hükümdarın
biç de böyle bir niyeti bulunmadığını bildi­
ğinden:
*— Ben, orta kuşaklı bir oğlanım. Böyle
işler içinde bulun m ak büyük bir kabahattir.
Lütfedin teklif etme, işte padişah var; kendi­
sinden iste» dedi. A h m e d Paşa:
«— Va 'di hümâyûnları oldu- deyince:
• — Allah, m übarek eylesin. Padişahlarda
yalan olmaz* diyerek elinden sıyrıldı. Sonra
olanları hüküm dara anlatıp:
■— Ş u herifle ne belâya uğradım, m ühür
delisi olmuş...- dedi. Padişah:
i— Y a beni ne kadar rahatsız etti. Hele
vaid ile başımdan savdım!» karşılığını verdi.
İşte b u hâdiseler yeni hükümdarı ne ya­
pıp edib Çalık A h m e d Paşa ile hempaların­
dan kurtulmak kararma sevk etti Lâkin zor­
2374
balar birliğini bir anda dağıtmak imkânsız
görüldüğü için birer ikişer haklanma la rina
karar verildi.
Sadaret mevkiinde bulunm am akla bera­
ber, yeniçeri ocağına dayanan Çalık A h m e d
Paşanın nüfuzu büyüktü. H e r işe müdahale
ediyor, onun mütâleası alınmadan hiç bir şey
yapılamıyordu. Lâkin, sadaret geciktikçe sa­
bırsızlığı artmakta idi. C u m a namazlarında
ve Ağa-kapısındaki ziyafetler sırasında h ü ­
küm dara durm adan hatırlattığı va'din bir tür­
lü yerine getirilmeyişinden padişahın kendi­
sini atlattığını ve böyle bir niyeti olmadığın:
anlamıştı. Kendisi bu m akam ı en çok şahsî
emniyeti için istiyordu. Sonunda bir badireye
uğrayacağım hissederek m ührü zorla alm a­
ya karar verdi. Yeniçerileri el altından tah­
rike başladı. 3 unlar, divân'da çorba içmeyip
Çalık A h m e d Paşa'ya sadaret verilmedikçe
dağılmayacaklardı. Lâkin, b u haberi sadık
adamları padişaha duyurdu. O da eniştesi b u ­
lunan İkinci vezir Morali Haşan Paşa’yı ça­
ğırtıp meseleyi 3 çtı. Haşan Paşa hem en V e ­
ziriazam A h m e d Paşa’ya koşarak:
« — M ü h ü r d en m i vaz geçersin, yoksa bu
heriften mi?., işte m ühürü alıyor. O n d a n son­
ra ne sen, ne ben kalırı--:...* diyerek Çalık
A h m e d Paşa aleyhine kışkırttı. K av an o z A h ­
m ed Paşa, gerçi isyan elebaşıları sayesinde
bu m a k a m a gelmişti; lâkin mevkiini kaybet­
m e k d e istemezdi:
«— B u herif evlâdım değil, ancak şerrin­
den emin değilim. Birgün evvel yok olduğunu
ve sadarette rahat etmeği elbette isterim,»
cevabını verdi. Eri yİ ece, Yeniçeri ağasıyla
sadrıâzamm arası açılmış oldu.
Padişah b u sefer gizlice kendisine:
*— Yeniçeri ağasının ahvali malûmum-
dur. Atıeak kendisi nasıl ortadan kaldırıla­
bilir?» diye haber gönderdi. K av an o z A h ­
m ed Paşa şöyle bir plân teklif el-ti:
i— Padişahımızın emriyle şeyhülislâm
efendi ile diğer ulema her Cumartesi günü
saraya gelip Kuranı K erim tefsirinin bir b ah ­
si ile meşgul olmaktadırlar. B u hafta ulema
geldikten senra sefer ahvali görüşülecektir
diyerek vüzera da davet olunurlar, O arada
gelmiş olan Yeniçeri ağasına hem en Kıbrıs
eyâleti tevcih olunarak saraydan bir gem i ile
yola çıkarılır ve arkasından fermanı gönde­
rilip kârı tamamlanır».
B u plân, padişah tarafından beğenildi,
he m e n Veziriâzama:
*— M o s k o v üzerine bizzat seferi h ü m a ­
y u n u m vardır» diye bir hatt-ı hüm âyûn gön­
derdi. Vuzera ve erkân evvelâ Paşakapısında
toplanıp meseleyi görüştüler. Sonra hep b e­
raber saraya gidildi. B u arada M o r a ’lı Hasar.
Paşa, Çalık A h m e d Paşaya sokularak h ü k ü m ­
darın m ührü kendisine vermeği kat’i şekilde
kararlaştırdığım, ancak ortalık henüz ayakta
 olduğundan veziriazamın taraftarlarının bir
muhalefetinden çekindiğini ve tereddütlerinin
sebebinin b u olduğunu, b u toplantıyı fırsat
bilip, işi bugün halledeceğini kendi zcvcesi
olan hemşiresine söylediğini ve zevcesi sul­
tanın da kendisine naklettiğini anlattı. O n u
bu suretle uyutm ak ve şüphelendirmemek
istiyordu. Çalık A h m e d Paşa, bu habere ina­
narak fevkalâde sevindi ve H aşan Paşaya da
bir çok vaidlerde bulundu. Böylece saraya
gelinerek padişahın huzuruna çıkıldı. Evvelâ
tertip edildiği gibi Rusya meselesi görüşül­
dü. Başta padişah olmak üzere, herkes sefer
lehinde konuştu. Sıra Çalık A h m e d Paşaya
gelince o da: «Ferm an efendimizden vc kul­
luk bizden» diye itaat gösterdi. Halbuki bir
mesele hakkında evvelâ kendi fikri sorul­
mazsa, muhalefet etmek âdetiydi. B u sefer,
başının üzerinde dolaştığını sandığı sadaret
kuşu, onu gevşetmişti. Görüşmeler sona erin-
cc vezirler dinlenmek için B e v a n köşküne
buyur edildiler. B u arada Üçüncü A h m e d .
Kaptanpaşa’ya gizlice bir emir gönderip bir
çektiri yollanmasını bildirmişti. Çektiri, Sa-
rayhu m un a vardığı sırada veziriâzamı davet­
le, Çalık A h m e d Paşaya Kıbrıs eyâletini ih­
san ettiğinden derhal yola çıkartılması emrini
verdi. Sultan Üçüncü Ahm ed'in gençlik resmi
K av an o z A h m e d Paşa, yanında yeni m e ­ (Topkapı Sarayı resim galerisinden]
muriyet hil’atini taşıyan M e h m e d Halife b u ­
lunduğu halde R e v a n köşküne gitti. O n u n
neden bîr sandalla gemiye gönderildi. Çektiri
işareti ile M e h m e d Halife hil’ati Çalık A h ­
h em en hareket etti (10 kasım 1703).
m e d Paşa’nın arkasına koyunca:
«— Paşa karındaş, Şevketli padişahımız Ü çüncü A h m e d , onun arkasından evvelâ
size Kıbrıs eyâletini ihsan buyurdular!» dedi. Rodos kalesine hapsolunmasına, biraz sonra
Çalık A h m e d Paşa birden neye uğradığını da idam edilmesine dair fermanlar gönderdi.
anlayamadı. Hil’ati sırtından atarak: İdam fermanı, Kapıcıbaşı K ü ç ü k H a ş a n Ağa
vaşıtasıyle Çanakkale’de iken çektiriye yetiş­
<— İyiliğe bundan iyi kemlik olmaz...
tirildi. Vaziyet ondan gizli tutuldu. Rodos’a
cürm üm üz nedir?» diye bağırdı.
varıldığı zam an K ü ç ü k H aşan Ağa* A h m ed
Veziriazam, sükûnetle karşılık verdi: Paşa'yı bir evde hapsedip hâzineye b in kese
<— Padişah mansıbı cürüm karşılığında borçlu bulunduğundan b u n u n h em e n öden­
olmaz, ikram için olur...» mesini istedi. A h m e d Paşa:
Çalık A h m e d Paşa:
*— Ferm an kendilerinindir!» diye fırladı. *— N e akçem var, ne de olsa veririm!»
Siir’atîe H a s bahçe kapısına yollandı. Bir ta­ dedi. B u n u n üzerine boğdurulduktan sannı
raftan da: kesilen kellesi İstanbul'a gönderildi.
• — Atımı getirin!., diye sesleniyordu. M üverrih Mustafa N a im a Efendi, Edirne
Halbuki, atı ve adamları daha evvel saray vakasına dair yazmış olup tarihinin sonuna
dış kapısına gönderilmişlerdi. Zorbabaşı or­
ilâve edilen fezlekede Çalık A h m e d Paşa'dan
ta yerde yalnız kaldığını görünce yümüs&dı
bahsederken, şöyle bir ifade kullanır:
ve koltuğuna girip kendisini çektiriye bin­
dirm ek üzere Balıkhaneye doğru yönelten Akl-ı nâkısı muktezasınca hal ve akd-ı
M e h m e d Halife’ye: u m u r cümle kendi reyiyle görülüp giderek
«— Oğlum , Hünkârınızdan izin iste. E v i­ tarikat-ı Bektaşiyc’yc — yani Yeniçeri ocağı­
m e varup hazırlığımı göreyim. Biraz akçe na— kuvvet-i tam m e geldikten sonra dört-
alayım» dedi. y üz senedenberü neslen b a ’de neslin istik-
M ehm ed Halife, b u n u n imkânsızlığını lâl-i m ülû k ile m azbut ve m untazam olan
kendisine izah etti ve: Devlet-i O sm aniye’yi Cezayir ve T u n u s ocak­
«— Efendimizin emri, buradan doğru B a ­ ları gibi cum h u r cemaatı ve tccemmü devleti
lıkhaneye inmenizdir. Çektiri hazırlanmıştır. kıyafetine koyup zu ’m-ı fâsid-i üzere ortalığı
Binip doğru mansıbınıza gidersiniz» karşılı­ böyle batıl tertibe kom ak sa’yinde idi. Lâkin
ğında bulundu. Sonra, kendisini Bostancıba- haktealâ hazretleri bu Devlet-i Aliye’nin ha-
şıya teslim etti. Çalık A h m e d Paşa, Balıkha- iııs ve r.âsırı olup hilâfet-i uzmânın mağlup

2375
olmasına rızay-ı şerife olmamayla her bâr ki
saltanat-ı aliye canibine galebe ve müşareket
dâiyesme düşenler zuhur ede elbette tığ-i
bîdiriğ-i kahr-ü intikam ile idam oluna gel­
miştir» (Tarih-i N a im â 'n m altıncı cildi so­
nun da ilâve olarak neşredilen *Feyzullah
Efendi vakası» S: 31).
Naim â gibi ciddi ve hâdiselerin iç yüzü­
ne nüfuz ile onları hakikate en uygun şekil­
de değerlendirmeğe muvaffak olmuş bir m ü ­
verrihin bu sözlerini yabana alm am ak lâ­
zımdır. Orıa göre, Çalık A h m e d A ğ a ’m n asıl
niyeti, orduya dayanarak saltanat rejimini
yıkm ak ve (Cezayir ve T u n u s ocakları gibi
tecemmu devleti ve cum hur cemaatı) diye
tarif ott¡¿i cumhuriyet idaresini kurmaktı.
Cezayir ve T u n u s ocaklarında idareyi elle­
rinde tutanlar b u m a kam a seçimle geldikleri
ve işlerini danışarak yürüttükleri için Nsi-
mâ bu misali almıştır.
Şimdiye kadar üzerinde durulmamış olan
bu mesele. Osmanlı devletinde belki de ilk
cumhuriyet ihtilâli meselesidir. Nitekim, İkin­
ci Mustafa'nın hal’inden sonra kimin padişah
olacağına dair müzakereler cereyan ederken
Çalık A h m e d Paşa'nın bir devle 1 in meşveret
esasiyle icabında padişahsız da idare edilebi­
leceğine dair fikirler ileri sürmüş olduğu ri­
vayet olunmuştur. Âsi kuvvetler, henüz Si­
livri'de bulundukları sıraca, Osmanlı hane­
danı aleyhine atıp tutmaya başlamışlar, b::
soydan kimseyi artık tahta getirmenin fay­
dasız bulunduğu ileri sürülerek Kırım H a n -
zadesini veyahut Sokullu M e h m e d Paşa'mn,
İkinci Selim’in kızı Esmihan sultandan do­
ğan oğlu İbrahim hanın torunlarından biri­
sini padişah yapmayı teklif etmişlerdi. Nite­
kim Baltacı M e h m e d Pasa da Prut seferin­
den dönüşünde kendisini müdafaa için Ü çün ­
cü A h m e d ’in annesine göndermiş olduğu 3
receb 1123 tarihli meşhur mektubunda bu
hâdiselerden bahseder.
Ssdrıâzamm, şeyhülislâmın ve diğer
bazı ricalin azli
Zorbaların elebaşısı bu suretle aradan çı­
karıldıktan sonra sıra onun yakın adamla­
rından olup ileri gelenlerden olmaları dola­
yısıyla yeniçeri ocağında nüfuz sahibi bulu­
nanlara geldi. Evvelâ, Kul-kethüdası D e v A H
A ğ a Bursa’ya ve O c ak muhzırı Belgrad’a sü­
rüldüler. Yeniçeri ağalığı. Çelebi M eh m ed
Ağa ya: Kul-kethüdalığı, devlete sadakatiyle
tanınmış ocak emckdarlarından Yusuf A ğ a ’ya
verildi. Zorbaların bir kısmı daha İstanbul’
dan çıkarıldı, bir kısmı ise öldürüldü. B u n ­
dan sonra sıra âsiler sayesinde sadarete kon­
m uş olan Kavanoz A h m e d Paşa’ya geldi.
Gerçi Çalık A h m e d Paşa’m n tenkilinde hiz­
2376
meti görülmüşse de hüküm dara itimat lelkin
etmiyordu. 16 kasım 1703 tarihinde azil olu­
narak Bostancıbaşı hapsine verildi. Birkaç
gün sonra da Sakız muhafızlığı ile İstanbul-
rîan uzaklaştırıldı. Veziriâzarr.lığa ise, D a m a d
ıEnişte) Mora'lı Ilasan Paşa getirildi. K e n d i­
si, Dördüncü M eh m ed 'in kızı Hatice sulta­
nın kocası ve Üçüncü A h m e d ’in eniştesiydı.
O sırada ikinci vezir bulunuyordu, h ü k ü m ­
darın da şahsi itimadına mazhardı.
Lâkin ocakta kaynaşma tam manâsıyle
soııa ermemişti. İkinci derecede zorbalardan
olup isyan hâdisesine karışanlardan elli k a ­
darı askeri kışkırtarak yeni bir ayaklanma
meydana getirmek için aralarında sözleşip
ocağın birinci ağabölüğüne baş vurdular ve
kendileriyle birlik olunmasını istediler. L â ­
kin:
«— Devlete açtığınız yara yetmez mi?
D a h a ne istersiniz? Biz hükümet işine müda-
helc etmeyiz. Saltanat um u run u teftiş ise ne
sizin ne de bizim vazifemizdir» cevabını aldı­
lar. Vaziyet aynı zam anda yeniçeri ağasına
haber verildi. Çelebi M e h m e d Ağa, bölük ve
orta kodamanlarını davet ederek uyanık b u ­
lunmalarını ve fitne erbabına fırsat verm e­
melerini kat’i şekilde tenbih etli. Hepsi, dev­
lete sadakatiarını tekrarladılar. Üçüncü A h ­
m ed de. Başitnrahor Baltacı M e h m e d A ğ a
(sonradan sadrıâzam) ile yeniçeri ocağına bir
hatt-ı hüm âyûn göndererek sadakatta sebat
etmeleri hususunda nasihatlarda bulundu.
Bütün bunların tesiri ile ocak harekete geç­
medi. İsyan kışkırtıcıları yakalanıp idam
edildiler. Bunlardan biri olan Cebecibaşı İb­
rahim A ğ a da Bağdad'a sürülüp orada idam
edildi. B u arada E d i m e va k’asına önayak
olan zorbabaşılardan Karakaş Mustafa ile
K ü ç ü k Ali de katlolundular.
Zorbalar tarafından şeyhülislâm seçilen
ve bu memuriyeti Üçüncü A h m e d ’ee de ister
istemez tasdik edilmiş olan İm am M e h m e d
Efendi aslında âlim ve sofu bir kimseydi.
Ancak, gerek bu m a k a m a geliş şekli ve ge­
rekse sonradan mevkiini muhafaza için dai­
ma zorbalarla düşüp kalkması ve onlara da­
yanması âsilerin tenkilinden sonra şeyhülis­
lâmlıkta kalmasını imkânsız hale getirmişti.
Üstelik son hâdiseler sırasında İstanbul kadısı
Beyler hocası A h m e d ve H ü n kâ r imamı Se-
yid Mustafa Efendilerle birlikte ortalığı dola­
şıp menfi faaliyetlerde bulundukları veziri­
azam tarafından padişaha bildirildi. B u n u n
üzerine, R am azan ayının ondokuzuncu gi-nü
sarayda Revan köşkünde bulundukları sırada
azlol unarak Yalı-köşküne indirilip birer ge­
mi ile İm am M e h m e d efendi Bursa’ya ve
diğer ikisi Rodos adasına sürüldüler (26 ocak
1704). Eski İstanbul kadısı A h m e d Efendi bir
müddet sonra Kıbrıs'a nakledilip, Magosa
kalesine konmuş, Sevjd Mustafa Efendi ise
Rodos’ta idam edilmiştr.
Eski padişah İkinci Mustafa’nın vefatı
Sarayda, Simşirlik dairesinde mahbııs b u .
lunan eski hüküm dar İkinci Mustafa, hal’in-
den bir müddet sonra rahatsızlanmışıı. M e ­
sanesinden muztaripti. Hal'in verdiği üzüntü
ile bozulan âsâbı, hastalığın da ilerlemesin;?
sebep oldu. Nihayet, 29 ocak 1704 tarihinde
kırkbir yasında bulunduğu halde vefat etti.
Cenazesi merasimle kaldırılıp Yenicami tür­
besine, babasının ayak ucuna defnedildi.
M a d a m >L a cy ı M ontagu mektuplarından
birinde (Tarihi Osm ani Encüm eni Mecmuası,
Sene: 6. S: 411) İkinci Mustafa’nın zehirlene­
rek öldürüldüğüne dair halk arasında bir
söylenti bulunduğunu yazmışsa da bunu tev­
sik cdccek başka bir bil.5 i mevcut değildir.
Dam at (Enişte) M ora’lı Haşan Psşa’-
nın sadaretten azli, yerine Kalayhkoz
A h m e d Paşanın tayini
K av an o z A h m e d Paşa’m n azlinden sonra
sadaret m akamına getirilen M o r a ’lı Hasaıı
Pasa, eniştesi olduğu halde Üçüncü A hm ed'i
kısa zam anda hayal kırıklığına uğratmıştır.
B u n u n ilk sebebi bu zatın son dcrece hırs ve
tamah sahibi olması ve bazı hal ve hareket­
lerinin hükümdarın hoşuna gitmemesidir. A z
bir müddet evvel Kızlarağası A bdurrahm an
A ğ a ’m n azli bahis konusu olmuştu. Valde sul­
tan başağası U zun Süleyman Ağa, b u mevkie
namzetti. Veziriazam b u n u duyunca telâşlan­
dı. Ç ün kü Süleyman A ğ a şimdiden bütün
devlet işlerine burnunu sokuyor, Haşan Fa-
şa’ya hiç yüz vermiyor, icabında kafa tutu­
yordu. Kızlarağası olunca nüfuzu büsbütün
artacaktı. B u n u n üzerine Haşan Paşa, bu ta­
yine engel olacak tedbirlere baş vurdu. E v ­
velâ kendi yakın açmamı Cüce H a m z a A ğ a va-
sıtasıyle Hazinedar M e h m e d A ğ a ’ya haber
gönderib b u m akam a kendisinin lâyık oldu­
ğunu, Süleyman A ğ a ’nırı tayinine engel olur­
sa, o da kendisinin kızlar ağalığım destekle­
yeceğini bildirdi. Lâkin, Hazinedar M e h m e d
A ğa. U zu n Süleyman Ağa'dan son derece
çekindiği için hepsini kendisine nakletti. O
da, Üçüncü A h m e d ’e anlattı ve aynı za m an ­
da vezirin aleyhinde bir hayli atıp tuttu. H ü ­
küm dar, b u müdahaleye canı sıkılarak hem
A bd urrahm an A ğ ay ı, h em de Hazinedar
M e h m e d A ğ a ’yı dış hizmetlere çıkarıp U zun
Süleyman A ğ a ’yı kızlarağalığma tayin etti
(Tarih-i Raşid, C : 3. S : 135). K eza, kızlar-
agası yazıcısı halifelerinden iken başimrahor
olan Baltacı M e h m e d A ğ a (sonradan sadrıâ-
za m ) Üçüncü A h m e d ’e şehzadeliğinden beri
müntesipti. Haşan Paşa, padişahın ona olan
teveccüh ve iltifatım çekemeyerek M e h m e d
A ğ a ’yı vergi tahsili vazifesiyle Trablus ve
2377
H&leb taraflarına gönderip saraydan uzak­
laştırmıştı. üstelik, gittiği yerlerdeki yolsuz­
luklara dair mektuplar getirterek hepsini
padişaha sundu. Lâkin. M e h m e d A ğ a 'yı nek
seven ve esasen saraydan uzaklaştırılmasını
hoş görmemiş olsn Üçüncü A h m ed, bunların
hiç birisine inanmıyor ve vezirin şahsi ga­
rezle hareket ettiğine kani bulunuyordu.
Esasen U zun Süleyman Ağa'nın kızlarağalt-
ğına gelmesinden sonra Haşan Paşa'nın m a ­
kamında kalması beklenemezdi. Nihayet 28
eylül 1704 tarihinde azlolunarnk İzmit'te
oturmaları emrolundu.
D a h a Haşan Paşa’nın azli ilân edilmeden
evvel Üçüncü A h m e d , yerine kimin veziri­
azam olacağına dair yakınlarıyle îstisarede
bulunmuştu. U zu n Süleym an Ağa, Kalaylıkoz
A h m e d Paşa'yı tavsiye etti. Kendisi evvelce
sadaret kaymakamlığında bulunmuştu. O sı­
rada halkın hoşuna gidecek basit bazı icra­
atı yüzünden:
Kalaylıkoz A h m e d Paşa gelmedikçe
bu devlet hanesi nizam bulmaz!» deniyordu.
Nihayet, hüküm darın da aklı yattı. Kendisi
o sırada Girit valisi bulunuyordu. Gizlice ha­
ber gönderilip getirtildi. O gün divan vardı,
A h m e d Paşa, eski ocağı olan kozbekçileri
odasında bekletildi. H a ş an Paşa, divandan
sonra sultanın Ayvansaray civarındaki yalı­
sına gidince, arkasından kapıcılar kethüdası
gönderilip m ühür alınarak Kalaylıkoz A h ­
m ed Paşa'ya verildi. Birkaç gün sonra da eski
vezirin himayesiyle bir hayli şımarmış olan
adamlarından Kapıcıbaşı Halcb'Ii Hüseyin
A ğ a ’nın Bab-ı hüm âyûn önünde b oy n u vu­
ruldu. Cüce H a m z a A ga da memleketi olan
H a r p u fa sürüldü.
Lâkin kısa bir müddet sonra Kalayhkoz
A h m e d Paşa'ııın mevkiinin ehli olmadığı an­
laşıldı. Hiç bir işe akil ermiyor, icraatıyle
işleri karmakarışık ediyordu. Üstelik o zama­
na kadar vezirlerin giymediği tuhaf ve aca­
yip kılık ve kıyafetlerle gezmekte idi. Bu
hususta kendisine yapılan ihtarlar, hattâ hü­
kümdarın ikazları fayda vermiyordu. Bir ta­
raftan da U zun Süleyman Ağa'nın nasihatle­
riyle kendisine rakip olabilecek değerli kim­
seleri taşra memuriyetleriyle İstanbul'dan
uzaklaştırdı. Bir çok devlet memuriyetlerin­
de de yine onun tavsiyesi ile değişiklikler
yaptı. Sadareti sırasında en m ü him vaka
Üçüncü A h m e d tarafından bütün memlekete
adalet fermanlarının dağıtılmasıdır. Bunlar­
da bütün idare amirlerine halka şefkat ve ada­
letle muam elede bulunmaları bildiriliyordu.
Ealtact M eh m e d Pasa’mn ilk sadareti
ve azli
Haşan Paşa’n m azlinden sonra, Baltacı
M e h m e d Paşa’ya İstanbul’a dönmesi bildirildi.
 Kalaylıkoz A h m ed Fasa eski ccak arkadaşını
hemen himaye etti. Böylece, Baltacı, 6 kasım
1704 tarihinde vezaretle derya kaptanı oldu.
Lâkin onun da gözü sadaretle idi. Derhal
dcsiu aleyhine entrikalara başladı. B u iş için
evvelâ Süleyman Ağa île aralarını açtı. Son­
ra, Şeyhülislâm Paşmakçı-zâde Ali Efendiyi
azlettirmesini A h m ed Paşa’ya tavsiye etti.
Şeyhülislâmın öteden beri kendisine dost ol­
madığını bilen veziriazam, hükümdara baş
vurup yine Baltacı M ehm ed Paşa'mn tavsi­
yesiyle Paşmakgi-zâde’nin yeniçeri ocagmı
isyana teşvik e'tisi iftirasını ortaya attı. G e ­
rek bu iftiranın tahakkuk etmeyişi, gerekse
Süleyman Ağa'nın a-eyhine dönüşü devlet
idaresindeki beceriksizliğine ve garip halle­
rine eklenince. Kalaylıkoz A hm ed Paşa 25
aralık 1704 tarihinde azledilip veziriazam! ık
Baltacı M ehm ed Paşa’ya verildi. O da. bütün
bu entrikalarda kendisine büyük yardımı do­
kunan îmrahor Antakya’n Osm an Aga'yı
kethüda seçti. Eski sadrıâzama ise İnebahtı
muhafızlığı verildi.
Tabiî yine ileri memuriyetlerde yeniden
ON SEKtZİN Cİ Y Ü Z Y I L B A S I N D A A V R U P A ’N IN D U R U M U V E
OSM AN LI DEVLETİ
Üçüncü Ahm ed, Osmanlı tahtına çıktığı
sırada Fransa tahtında Ondördiincii Louis
bulunuyor ve Fransa. İngiltere ve Almanya
arasında 1701 tarihinde başlamış olan İspan­
ya veraseti savaşı devam ediyordu.
İngiltere tahtına ise Üçüncü Giyyom
(Guillaumc d'Crange) un zevcesi Mari’nin ye­
rine, M ari’nin ktzkardeşi Atına 1 ÎG2 tarihinde
kraüçe olarak oturmuştu. İngiltere île O s ­
m a n l I devletinin münasebetleri, pek samimi
şekilde idi. Bunun Hibi. Felemenk ile de
dostça münasebetler devam ediyordu. Esasen
onaltı yıl süren çetin bir savaştan pek yor­
gun halde çıkan Osmanlı Devleti. Avrupa
devletleriyle dost geçinmeğe itina ediyor,
yalnız ortaya yeni bir kuvvet olarak çıkmış
olan Ruslara karşı dikkatli davranıyordu.
Rusya’ya e-çilikle giden Mustafa Ağa'nın ver­
diği rapor üzerine, Ö 2 i valisi Yusuf Paşa’ya,
Bender kalesini tahkim etmesi ve ayni za­
m anda bir müdafaa savaşma daima hazır ve
askerlerinin seferber halde bulunması bildi­
rilmişti. Huduttaki bazı palankalar tamir,
yeniden bazı müdafaa yerleri inşa olunmuş,
Kırım hanine da her zaman uyanık bulun­
ma?) haber verilmişti. Osmanlı devletini en
fazla kuşkulandıran, İkinci Ogüsı'ü müdafaa
bahanesiyle Rusların K a m a m ç e ’ye gelişleri,
Kırım ve Özi suyu tarafında bazı faaliyet­
lerde bulunuşlarıydı. Balkan yarımadasında
bulunan hıristiyan tab’a, Rus çarın: durm a­
dan savaşa kışkırtıyorlardı. Boğdan voyvo­
dası Kantemir ¡le Efiâk voyvodası Jorj Kas-
2378
bir çek değişiklikler oldu. Lâkin Baltacı M e h ­
med Paşa da kısa zamanda jşg yaramaz bir
devle'-li olduğunu ortaya koydu. Bütün d ev ­
let işleri» O sm an A ğ a ’nın eline kalmış bulu­
nuyordu. O n u n teşvikiyle yeni vezirin eli
devlet hâzinesine uzandığı gibi, eş ve dostla­
rını da buna iştirâk ettiriyordu. Bütün gay­
retini iktidarda kalmağa harcamaktaydı.
Üçüncü A h m ed ’i kendisine minnettar etmek
ve bu sayede mevkiini korumak için uydur­
m a bir fitne hazırlayarak Nişancı Hüseyin
Paşa'yı hal’ teşebbüsü töhmetiyle ve aslında
hiç bir suçu olmadığı halde îstanköy adasına
sürdürdü- Lâkin, baştanbaşa hiyle ve yalana
dayanan bu haller uzun müddet devam ede­
medi. Kızlarağası yazıcısı İbrahim Ağa ile,
Silâhdar Ali A ğ a hükümdarı ikaz ettiler.
Baltacı M eh m ed Paşa’m n çevirdiği bütiin
entrikaları anlattılar. Bunun Üzerine 3 m a ­
yıs 17ÛS tarihinde m ühür kendisinden alına­
rak kubbe vezirlerinden Çorlu'Ju Ali P a ­
şa’ya verildi (Tarih-i Raşid, C : 3, S: 195).
B u sırada devletin komşuları ile münasebet­
lerinde önemli olaylar cereyan etmek üze­
reydi.
triyot, Bü y ü k Petro’ya el altından haber
gönderip Rus ordusunun Tuna üzerine in­
mesini istemişlerdi. Lâkin mukaddes ittifa­
kın öbür üyeleri Avusturya, Venedik ve L e ­
histan Karlofça sulhunun ihlâlini istemedik­
leri için buna razı olmadılar.
Osmanlı devletinin, uzun bîr savaştan
büyük bir mağlubiyetle çıkmış olduğu halde,
halâ ciddi bir kuvvet ve icabında hepsi için
tehlike teşkil edebileceğini komşuları olan Hı­
ristiyan devletler biliyorlardı. Esasen kendi­
leri de pek iyi halde değillerdi. Karlofça m u ­
ahedesiyle bütün M ora’yı eline geçirmiş ol­
masına rağmen, Venedik inkıraz halinde b u ­
lunuyordu. Osmanlı devletiyle yüz yıllardır
süren çarpışmalardan ma'da Amerika'nın
keşfi ile açık deniz ticaretinin yeni bil* yöne
doğru inkişafı. Venedik’in zarzor elinde tut­
mağa çalıştığı Akdeniz ticaretinin ehem m i­
yetini ikinci plâna düşürmüş, İspanya ve
Portekiz bütün imkânları yavaş yavaş ele
geçirirken, Venedik iktisadi bir çöküntüye
yuvarlanmıştı. B u hal, devletim sonunda tarih
sahnesinden çekilmesinin sebeplerini hazır­
lamaktaydı. Avusturya, uzun savaş devresin­
de, en az Osmanlı devleti kadar yıpranmış
bulunuyordu. Lehistan ise, iç kavgalar y ü ­
zünden zayıf düşmüş durumda olmaktan baş­
ka. yeni kral Statıislav Leçinski, İsveç kra­
lının tesir: ile, Osmanlı devletine karşı dostça
bir politika gütmekte idi. İsveç kralı Onikin-
ci Şar! (Charles) ise, Osmanlı devletini RHa­
yaya karşı kendi tabii dostu ve müttefiki
 sayıyor, Rusya ile eninde sonunda kozlarını
paylaşma zamanı gelince Türklerden maddî
ve mânevi yardım umuyordu.
Erandenburg dükası Hohenzollem hane­
danından Frederik Vilhelm, pek basiretli si­
yaseti sayesinde dukalığı gittikçe yükseltmiş,
nihayet İspanya veraseti savaşlarından isti­
fade ecerek büyük fedakârlıklar karşılığında
krallığını Almanya imparatoru Leopold'e
tastik ettirmişti. Böyleee doğan Prusya dev­
letinin merkezi, dukalığın da merkezi olan
Berlin şehri idî (1700).
meşgul bulunması, Petro’ya ümitler veriyor­
du. Bununla beraber ^etro. Avrupa seyahati
(1697-8) dönüşünde tamamen ilga ve imha
ettiği (1638-9), disiplin ile talim ve terbiye­
den çoktan çıkmış Streliçler (Osmanlı ordu­
sunun yeniçerilerine benziyeû eski Rus or­
dusunun büyük bir kısmını teşkil eden pi­
yade askeri) yerine kurmakta olduğu yeni
Rus ordusunun henüz bir insan kalabalığın­
dan ibaret ve yüksek savaş kabiliyetinden
mahrum bulunduğunu kendisi herkesten iyi
bildiği için müttefikler aradı ve çabucak ta

B u sırada veraset savaşları yüzünden İs­

panya devleti onyedinci yüzyıldaki kudret
ve ehemmiyetini kaybdecrek parçalanma
devrine girdiği gibi Fransa da Avrupaya hâ­
kim bulunan siyasi nüfuzunu kaybediyordu.
Bütür. bu arada, evvelce de bahsettiğimiz
gibi. Rusya, Çar Büy ük (Deli) Petro saye­
sinde, Avrupa politikasında hesaba kaiılması
ieab etmeğe başlayan yeni bir kuvvet unsuru
olarak meydana sıkıyordu. Osman) ı impera-
torluğu ile komşu bulunması, Karlofça sulhu
sırasında b u devlete ait emellerini ortaya
vurması, nihayet A zak kalesini elde ederek
tatarlara vergi vermekten kurtulmayı ken­
dine sağlayan H temmuz 1700 tarihli İstan­
bul anlaşmasına rağmen Karadenizde gemi
bulundurmak hakkını elde edemeyişi onun
bu devletle ergeç silâhlı bir anlaşmazlığa
sürüklenmesini mukadder kılan sebeplerdir.
Ancak, bu savaştan evvel Rusya ile İsveç
arasında seçen meşhur Poltava harbi ile
bunun neticeleri OsmanlI devletiyle Rusya’­
nın umulandan dalıa kısa bir zaman içinde
çatışmalarına sebeb olmuştur. Hâdiseleri d a ­
ha iyi anlayabilmek için evvelâ Poltava sa­
vasını doğuran sebepleri, bu savaşı ve bunun
sonuçlarını kısaca gözden geçirmemiz ge­
rekecektir.

Rus cart Büyük (Deli) Petro

Rus -İsveç çatışmasının sebeblerj ve
Kuzey savaşı
Eüyük bir savaşın mağlûbu olmasına rağ­
m en OsmanlI imparatorluğu ile akdolunan
Karlofça barışı da, İstanbul anlaşması da,
Huşlara Karadeniz'e çıkmak imkânını ver­
memişti. Memleketini mutlaka yükseltmek
ve birinci derecede bir devlet haline getir­
m ek azminde bulunan Rus çarı Petro ise. bu
gayenin elde edilmesi için bu .denizlere çık­
ma» nın şart olduğunu biliyordu. B u yüzden
güneyden ümidini kesince, gözünü kuzeye
dikti. Kuzeyde Baltık denizi vardı. Bunun
Rusya ile hudut, olan kıyıları ise, İsveç dev­
letinin elinde bulunuyordu. 1597 tarihinde
on beş yaşında bulunduğu halde babası
Onbirinci ŞsrI'ın yerine İsveç tahıma çıkan
Onikineî Şarl’ın (Demirbaş), henüz çotuk
denecek kadar ger.ç ve sadece eğlencelerle
buldu. Bunlardan birisi Lehistan, öbürü ise
Danimarka idi.
Lehistan kralı Jan Sobyeski 16S7 yılında
vefat etmişti. B u memlekette kralların Diyet
meclisi tarafından seçilmesi kanundu. Deli
Petro, bütün nüfuzunu kullanarak ve el al­
tından pekçok paralar harcıyarak Saksonya
Elektörü İkinci Ogüst’ün Lehistan kralı se­
çilmesini temin etti. B u suretle memleketi
namına da ilk siyasi muvaffakiyetini kazan­
mış oluyordu. Lâkin Rus parmağının kendi
nüfuz bölgesi saydığı Lehistan’a uzanması
İsveç’i hiç de m em nun etmediği gibi, kendi­
sini Saksonya İt askerlere muhafaza ettiren
ve yeni teb’asına pek de itimadı bulunmadı­
ğını böyleee ortaya koyan bu kralı Lehistan
halkı da fazla sevmemişii.
Çar Petro 1698 yılı Ağustosunda çıkmış

2379
olduğu Avrupa gezisinden yurduna dönerken
Rava şehrinde Lehistan kralı İkinci Ogüst ile
buluçarak meseleyi kendisine açtı ve ikisi
birlik olurlarsa İsveçlileri Baltık kıyıların­
dan söküp atabileceklerini söyledi. Karlofça
ır.uahedcsiyle. Kamaniçe. yurduna eklenmiş
olan İkinci Ogüsl yeni fütuhat emelleri bes­
lediği için bu tekiri: uygun karşıladı. So ­
nunda, raptedilecek yerlerin peyinyılmasın­
da anlaştılar. Çar, Neva suyu ınansabım ve
Estonya’yı alacak, Livonya, Kiga şehriyle bir­
likle Lehistan'a bırakılacaktı. Danimarka'nın
da bu birliğe katılacağı umuluyordu. Nite­
kim umulan oldu. Hattâ Danimarka, İsveç’e
karsı hazırlanan hücuma önayak almayı bile
kabul etli.
Danimarka kralları. Holştayn (Holstein)
ve Şlezvig (Schleswig) deki hakimiyetlerin i
Oldenburg hanedanına mensup Holştayn-
Gottorp prensleriyle paylaşmaktaydılar. Bu
prensler, zamanla istiklal davasına kalkışmış­
lardı. İsveç kendilerine müzaherette bulun­
du. Bun u n sebebi ise, bir taraitan Danimarka
üzerindeki nüfuzunu artırmak, bir taraftan
da İsveç’in kuzey Almanya eyaletlerindeki
hakimiyetini sağlamaktı. İşte, İsveç'in bu po­
litikası iki memleketin arasını açmıştı. 3 u
Saksonya eîcktörü ve Lehistan krait
İkinci Oâüst
23S0
sebeplerden dolayı 24 ağustos 1698 tarihinde
Danimarka İsveç'e kar;,: Rusya ile tecavüzi
bir ittifak akdetti, 21 ekimde de Rusya ile
Lehistan arasında ayni maksadı güden anlaş­
ma imzalandı. Böyîeee, 1700 yılı girerken İs­
veç'e karşı baskın şeklinde başlaması karar­
laştırılmış bir savaş için üçlü ittifak aktedil-
miş bulunuyordu. Müttefikler, zaferi kısa za­
manda elde edeceklerini umuyorlardı.
Car, harekâta başlamak için Osm an!:
devletiyle kafi sulh anlaşmasının imzalan­
masını bekliyordu. Bun u n için savaş gecikti.
Deli Petro bu arada Onikinci Şarl'ı dostluk
teraneleriyle avutarak şüphelenmemesini te­
min etmeği de bildi. Nihayet OsmanlIlarla
evvelce 'yazdığımız 14 temmuzda İstanbul
anlaşması imzalandı.
Danimarka, dalıa 1700 martında Hol-
ştayn’e taarruz ederek savaşı açmıştı. İstan­
bul anlaşmasının imzalandığı haberi gelince,
Rusya da 30 temmuzda İsveç’e harp i’ân etti.
Ağustos ayı içinde Lehistan kralı, Saksonya
kıtalarını sevk edip ani bir hücumla Kiga
şehrini ele geçirmeğe teşebbüs ederek sava­
şa katılmıştı. Bciylece mühim sonuçlar do­
ğuracak olan kuzey savaşı başlamış oldu.
İsveç’in mukabelesi
H e nü z onsekiz yaşında bulunan ve sade­
ce eğlencelerle meşgul sanılan Onikinci $arl
ise, ne çetin ceviz olduğunu derhal isbat
etti. Plânı gayet basitti. Memleketine durup
dururken hücum eden düşmanlarını birer bi­
rer yenmek. Bu maksatla evvelâ en yakın ve
en tehlikeli düşmanı olan Danimarka üze­
rine yürüdü. Beklenmeyen bir anda Sund
boğazım seçerek Kopenhag'a doğru ilerledi.
İngiltere ile Hollanda da kendisini destekle­
diler. Kopenhag şehri denizden bombardıman
edildi. Danimarka kralî, çaresi?, acele banş
isteğinde bulundu. 18 ağustos 1700 tarihinde
Onikinci Şarl, Travendel şatosunda sulh şart­
larını dikte etü* Danimarka, İsveç’e karşı
her çeşit düşmanca hareketten vc İsveç
aleyhine akdettiği ittifaklardan vaz geçiyor­
du. Ancak, İngiltere ile Hollanda, Baltık de­
nizindeki muvazenenin bozulmaması için
Danimarka donanmasının büsbütün yok edil­
mesine engel oldular.
İsveç kralı, bundan sonra süratle Lehis­
tan üzerine yürüdü. B u sırada Riga şehri ha­
lâ kahramanca dayanıyordu. İsveç ordusu­
nun yaklaşması üzerine Saksonya kuvvetleri
çekildiler. Onikinci Şarl, bu muvaffakiyet­
ten sonra bem en çar tarafından kuşatılmış
olan Narva şehrinin imdadına koştu. Fin
körfezi sahilinde bulunan bu kaleyi 40 bin
Rus askeri tazyik etmekte idi. İsveç kralının
yanında sadece 17 bin kişi vardı. Deli Petro,
buna rağmen onun yaklaştığını duyunca or­
dusunu bu*akıp kaçtı. Ruslar, kısa bir sa-
 Vaştan sonra yenildiler. Böyleee. Rus ordu­
sunun savaş kabiliyetinden mahrum bulun­
duğu meydana çıktı. Onikinci Şarl, zafer
sonunda elde ettiği esirleri serbest bırak­
makla bu orduya hiç değer vermediğini gös­
termiş oldu (30 kasım 1700).
İsveç kralı, böyleee yurduna saldıranları
yenmiş oldu. Lâkin bu zaferler, savaşı sona
erdirmedi. T a m tersine, bu savgj daha yirmi
yıl devam edecekti. Onikinci Şarl, yurdunun
emniyeti için ilk iş olarak Lehistan'daki si­
yasi rejimin değişmesini zaruri buluyordu.
B u yüzden mağlûp çarı takip edecek yer­
de Lehistan işleriyle meşgul oldu. Litvan-
ya'yı istilâ edeıı İsveç kuvvetleri Lehis­
tan'a girdiler. I702-170S yılında bu memleke­
tin m ühim bir kısmını ele geçirdiler. Lâkin,
İkinci Ogüst’ün Lehistan'dan çıkarılması için
iki meydan muharebesi daha icabetti. B u n ­
ları kazanan İsveçliler, sonunda Saksonya'yı
bile işgal ettiler. Kendisine Ksm aniçe’yi tes­
lim ettiği halde, çardan umduğu yardımı
göremiyen İkinci Ogüst, nihayet 2i eyîûl
1706 tarihinde Altranstadt anlaşmasını imza­
layarak Lehistan tahtından feragat ctti.
mışlardı. Narva yanında İsveçlilere yenilen
ordu, artık tarihe karışmış, ortaya yepyeni
bîr kuvvet çıkmıştı.
Petro. İsveç kralının Lehistan’da meşgul
bulunmasından istifade ederek pek de eiöclî
mukavemetle karşılaşmadan Fin körfezi isti­
kametindeki fütuhat emellerini gerçekleştir­
meğe muvaffak elmuştu. 1702-1703 yıllarında
Ladoga güiündcn Neva nehri mansabına ka-
dar olan yerleri istilâ etti. B u suretle Fin
körfezine ayak basılmış oldu. Petro, burada
Sen-Petersburg tPetrograö) adlı yeni bir şe­
hir kurdu. O n u denizden gelecek hücumlar­
dan muhafaza için de Kronştat kalesini yap­
tı. Rus ilerleyişleri Estonya ve Litvanya’ya
doğru yayıldı. 1704 yılında Dorpat ve Narva
kaleleri alındı. Onikinci Şarl, Saksonya’da
bulunurken, Rus kuvvetleri Lehistan hudut­
larını asarak memleketin bir kısmını işgal
etliler. İsveç kralı buna hiç ehemmiyet ver­
miyor ve Rus ordusunu ne zaman olsa eskisi

Onikinci Şarl. Lehistan tahtına Jan Sob-

yeski'nin oğlu Yakob'u geçirmek istiyordu.
Leh halkının da arzusu esasen bu idi. Lâkin.
İkinci Ogüst Saksonya'da bulunan prensi
kaçırıp bir şatoda saklamak suretiyle buna
engel oldu. Bunun üzerine Oniltitıci Şarl,
Poznan voyvodası olup öteden beri kendi
sempatisini kazanmış olan Stanislav Leçinski
(Stanislaw Leseşynski) yi desteklemiş ve
Varşova'da toplanan Diyet meclisi, 12 tem­
m u z 1704 tarihinde onu Lehistan krallığına
seçmişti, İkinci Ogüst, İsveç kralıyle yaptığı
anlaşma gereğince bu tayini kabul ve hatta
yeni kralı bir mektupla tebrik etti.
Stanisiav Leçînski, 17G(J tarihinde Sak­
sonya’dan, Bâb-ı Sliye gönderdiği bir rr.ek-
tubla, Ogüsl'ün iki sene evvel Lehistan kral­
lığından atılarak kendisinin kral intihab
Lehistan kralı Stanislav Leçir.ski
edildiğini, ancak krallığı bırakmak istemiyen
Ogüst’ün, Lehistan'da isyan çıkarttığını ve
bu hareketinin İsveç kralı yardımı iJc bas­
tırılması üzerine, Lehistaadan kaçtığını bil­
dirmekteydi. Yine b u mektubda, Ogüst'ün
Lehistan tahtından feragat ettiğine dair ahid-
name imzaladığına işaret edilerek bundan
böyle kendisinin kral tanınmasını istiyordu.
Osmanlı devleti de 1707 ağustos (Cumadela-
hir başlan 1119) da verdiği cevabi nam e ile
onun krallığını tanımıştır (Başbakanlık ar­
şivi, Name-i hümâyun defteri, C: 6, S. 162).

Petro’nutı gayretleri
Onikinci Şari’m Lehistanda kaldığı altı
yıl içinde Car Petro, rus ordusunu yeni baş­
lan iatızinı ve tensik etmişti. Avrupa’dan ge­
tirttiği subaylar, adeta başka bir ordu yarat­ 1704 de Varşova

2381
gibi hır darbede perişan edeceğime inanı­
yordu. .
P ortava savaşı
Onikınci Şarl. Saksonya'da kaldığı bir-
buçuk yıl boyunca ordusunu büsbütün geliş­
tirerek 38 bin kişilik pek güzide bir kuvvet
haline getirmişti. Nihayet 1\ ağustos tarihin­
de Saksonya'dan hareket Bunu haber
a’an çar, çekilmeye başladı, İsveç kralı ise,
rakibini bir meydan muharebesine zorlamak
için şiddetli kışa rağmen, Varşova -Grodno -
2382
Minsk istikametinde süratle ilerledi- Rus or­
dusu* bir kuşatma hareketinden güç hal iie
kurtuldu. 1708 yılında îtuslar, Lehistan top­
raklarını tamamen boşaltmış bulunuyorlardı-
Çar, Dinyeper (Özi) nehrini tutmaya çalışır­
ken, İsveç kralı do£ru Moskova üzerine yü­
rümeye başladı. Çar, 60 bin kişilik iyi yetiş­
tirilmiş crdusuyle mütemadiyen çekiliyor,
lâkin geçtiği yerleri tamamen tahrib ederek
İsveç ordusunu, aç bırakmaya çalışıyordu, İlk
ciddi çarpışma, Baremin suyunu Borisov gü­
neyinden aştıktan sonra, Hclovçin (Holn-
wczyn) civarında geçti. Oniki.nei Şarl, iki
misli düşman kuvvetini yendik­
ten sonra üerlemeye devam etti.
Lâkin, bilinmeyen bir sebepten
dolayı Mohtlev’de bir ay kadar
durakladı. B u da Rus ordusuna
yeniden toparlanmak fırsatım ver­
di, Çar ayni zamanda, cephe bo­
yunu tamamen tahrip edip ban*
nılatmyacak hale koydu. İsveç
kralı bunun üzerine piânuiı de­
ğiştirip yiyeceği hol olan Ukray­
na’ya yürüyerek burasım yeni
harekât için dayanak noktası
yapmaya karar verdi. 1709 baha­
rında Ukrayna'daki Poltava ka­
lesi kuşatıldı, 'Lâkin, Ukrayna
Hatmanı Mazepa da İsveçlilerle
birleştiği halde muhasara uzadı.
Çar, burasım kurtarmak için iler­
leyerek Vorska nehrini aşıp İs­
veç ordusunun bulunduğu taraf­
ta yer aldı. OniKinci Şarl bu sı­
rada ayağından bir kurşun yara­
sı almıştı. Buna rağmen meydan
savaşma karar verdi.
B u savaş, S temmuz 1703 gü­
nü Faltava civarında eeryan et­
miştir. Kus ordusu 50 bin, İsveç
ordusu 17 b m kişiydi. İsveç hü­
cumu durduruldu. Karşı hücuma
geçen Ruslar, İsveçlileri ağır bir
mağlûbiyete uğrattılar. Savaşı bir
sedye içinde idare eden Onikınci
Şart, güç hal üe kaçırıldı. Yanın­
da kalan kuvvetlerle beş gün beş
gece süren meşakkatli bir yolcu*
l'ükian sonca, Aksu üzerindeki Özi
kalesinin karşısına vardılar. Kale
kumandanı Abdurraiıman Paşa,
bir gece beklettikten sonra, mağ-
iûp ve yaralı kralı mülteci olarak
kabul etti (18 temmuz 1709). U k ­
rayna Hatm am Mazcpa da bera­
berindeydi,
Osmanii-İsveç münasebetleri
O n ikinci Şarl, Poltava sa­
vaşından evvel Kırım hanı Dev­
let Giray'a haber göndererek
kendisinden yardım istemişti. Lâkin İs­
tanbul’dan. Kırım hanına, Rusya ile yapı­
lan barışa aykırı hareketlere kalkışmaması
hakkında kat'i emirler geldi. Osmanlı dev-
leti, her şerefli devlet gibi, aradaki muahe­
deye riayet etmek arzusu ve kararında idi.
Lâkîn Çar Petro, ayni şekilde hareket etme­
miş ve Poltava savaşını müteakip 2aferi par­
lak bir ziyafetle tesit ettikten sonra rakibini
takibe başlamış ve Rus kuvvetleri Osmanlı
devleti hududunu aşıp kırksekiz saat ilerle­
yerek Aksu kenarında OsmanlIlara iltica et­
miş halde bulunan üçyüzden fazla İsveç as­
kerini esir etmişti. Gerek bu hâdire ve gerek­
se bundan sonraki vak'alar Poltava savaşı
sırasında Kırım kuvvetleri vasıtasiyle İsveç
kralına yardım edilmemesinin pek hatalı ol­
duğunu ortaya koymuştur. Halbuki. Onikinci
Şar!, Osmanh devletiyle müşterek bir düş­
mana karşı birlikle hareket (itmeği çok evvel
düşünmüş ve bunun çarelerini aramıştı.
Onun Kuşlara karşı giriştiği harekât ve ka­
zandığı muvaffakiyetler, esasen Osmanlı
devletinin de dikkatini çektiğinden arada bir
dostluk ve iş birliği zemini aranması için
temas düşünülmüş, lâkin Karlofça sulhuna
tamamen sadık kalma prensibi güdüldüğün­
den merkezden bir memur gönderilmesi mah­
zurlu görülmüş, bunun üzerine Özi valisi ve
Bender muhafızı Yusuf Paşa’ya, İsveç kra-
liyle hususî şekilde temas etmesi bildirilmiş­
ti. Yusuf Paşa bu emre uyarak güvendiği İsveç kralı Onikinci Şarl (Demirbaş)
adamlarından Yergöğü'lü. Mchmed Efendiyi
yola çıkarmış, ancak İsveç kralı da Sakson­
ya’dan hareket etmiş bulundu­
ğundan görüşme T o m şehrin­
de olabilmişti (1707). Mehmeö
Efendi, Yusuf Paşa’nm mektup­
larım Onikinci Şarl'a vermiş,
İsveç kralı da Rusya’ya karsı
kendisine fiilen yardım ediiib
cdilemiyeCeğini sormuştu. Meh-
med Efendi, böyle bir mükâle-
meyi neticeye bağlamak yetki­
sinde olmadığından mesafenin
çok uzak olduğunu ileri sürüp
bu işi böyle geçiştirmek iste­
mişse dc, kralın Kanîçc’ye ka­
dar inmesi halinde ■ — tamamen
kendi hesabına olarak — yar­
dım va’ainde bulunmuştu.

Onikinci Şârl ile, L¿histen

kralı Leçinski, Yusuf Paşa’ya
Mehmcd. Efendi vasıtasiyle gön­
derdikleri mektuplarda ruslara
ve İkinci Ogüst'e taraftar olan­
ların Lehistan’dan çıkarılması
için girişilecek harekâtta Os­
manlI devletinden yardım rica­
sında bulunmuşlardı. İsveç kralı,
Türklcrç beş maddelik bir an-

2383
\

Kazak hatmam Mazepa
Iaşma teklifinde bulunuyordu. B u n a göre
kendisi Ormanlı devletinin dostuna dost,
düşmanına düşman olacak. İstanbul'da bir
İsveç elçisi bulundurulacak, iki taradı tica­
ret sağlanacak. İsveçlilerin daha evvel C eza ­
yirlilere esir düsen kalyonları kurtarılacak,
Lehistan’daki Rus taraflarla nyle mücadelede
Osmanlı devleti Lcçinskiy’e yardım edecekti.
Yusuf Paşa, bu mektupları derhal İstan­
bul’a gönderdi. M erkezden Yusuf Paşa’ya ve­
rilen cevabda Cezayirlilerin, İsveç kalyonu­
nu, iki devlet arasında yapılan bu temaslar­
dan ve kurulmaya başlayan dostluktan evvel
esir ettikleri için bu konuda bir şey yapıla-
mıyacagı, ruslara karşı fiili yardım için ev­
velâ Osmanlı devletiyle İsveç krallığı ara­
sında tam bir anlaşma ve dostluk kurulması
ve İsveç’in de Ruslarla Osmanlı devletinin
muvafakatini almadan sulh yapmamayı ka-
1711 O S M A N L I -R U S S A V A Ş I
İsveç kralı Osmanlı devletine sığınmak
üzere ö z i kalesi önüne geldiği zaman, O zi
<veya Ö zü ) muhafızı A bd urrahm an Paşa ev­
velâ tereddüt göstermiş, lâkin b u sırada Çar
P^ctro’nun, Osmanlı sınırını aşmış olan kuv­
vetleri yetiştiğinden, üçyüz kadar İsveçli esir
düşmüş, ayrıca Paşa ile maiyeti iltica hak­
kını tanıdıkları halde bir kısım İsveçlileri
2334
bul etmesi icabedcccğini, çünkü böyle bir
yardımın Rusya ile aradaki sulhu bozacağı,
öbür maddelerin kabul edileceği, İsveç’le
dostça münasebetler kurm aya çalışması bil­
diriliyordu. (Tarih-i Raşid, C : 3, S : 294-95).
Sadnâzamın Isveçe yardim vâ?d etmesi
O sırada sadrıâzam bulunan Çorlulu Ali
Paşa, Üçüncü A h m e d ’in tam am en aksini ilti­
zam etmesine rağmen. İsveç'le müşterek ola­
rak ruslarîa harbedilmesinc ve Osmanlı dev­
leti sınırlarında beliren bu yeni tehlikenin
daha başlangıçta kesin şekilde ortadan kal­
dırılmasına taraftardı. B u yüzden, h ü kü m dar­
dan habersiz olarak Yusuf Paşa’nın ağzından
Onikinci Şarl a gönderdiği bir mektupla ken­
disine icabında Kırım hanı vasıtasi3Tle yar­
dım edileceğini bildirmişti.
İsveç kralı, Y u suf Paşa ile bir müddet
mektuplaştıktan sonra, ruslarîa tek başına
başa çıkabileceğini kestirerek buna son ver­
mişti. Lâkin, TTkrayna’ya indiği zam an İs­
veç’ten yeni yardım birlikleri getirtmesi ih­
timali kalmayınca eski va’di hatırlatarak
Kırım hanına baş vurmuş, fakat yukarıda
söylediğimiz gibi, b u savaşa kafiyen m ü d a ­
halede bulunmaması m erkezden Kırım h a ­
rına kesin şekilde bildirilmişti. Onikinci
Şarl, bir taraftan da Yusuf Paşa’ya bir m e k ­
tup göndermiş, o da Ç orlulu Aîi Paşa’dan
evvelce aldığı talimata uyarak Kırım hanı­
n a İsveç kralına yardımda bulunmasını bil­
dirmişti. Lâkin H an, m erkezden aldığı kati
emir üzerine harekete geçmemiş, diğer
taraftan Yusuf Paşanın bu hareketini ha-
l.ı-r s lan Üçüncü A h m e d , sadrıâznmı fena
halde tekdir ederek Kırım hanına yeniden
kat’i emirler göndermişti. Halbuki Onikinci
Şarl, evvelce edilen va’de £öre kendisine
mutlaka yardım edileceğini sanıyordu ( T a ­
rih-i Raşid, C : 3. S- 295-96). Çar Petro ise,
m eydan savaşının Osmanlı devleti sınırla­
rına yakın bir yerde ceryan cdeceğini gö­
rünce, Türklerin her hangi bir teşebbüse geç­
melerinden korkarak elçisi Pcıro Anderyoviç
Tolstoy vasıtasıyle Osmanlı hükümdarına
gönderdiği bir dostluk m ektubu ile aradaki
r.nİLşmayı nazikâne hatırlatmış ve kendisinin
b una sadık kalacağını bildirmişti (Başbakan­
lık Arşivi, N a m e defteri, C : G, S. 174).
esir etmişlerdi. B u vaziyet duyulunca A b d u r ­
rahm an Paşa derhal azlolunarak Yusuf Paşa
tarafından Bender'e celb ve hapsolunmuş vc
Onikinci Şarl, Paşa nın kendi hatırı için af­
fını rica etmişti. A bdurrah m an Paça, bunun
üzerine serbest bırakılmıştır (Tarih-i Raşid,
C : 3, S : 301).
Poltava zaferini kazanan Çar’m ise, Os-
manii devletine karşı tavrı derha! değişti.
İstanbul'a yeniden gönderdiği elçisi vasıta-
sıyle Üçüncü A h m e d ’e takdim ettiği 10 (21)
tem m uz 1709 tarihli m ektubunda Onikinci
g a r i'ın kabul edilmemesini ve Osmanlı m e m ­
leketinden geçirilmemesini, kendi teb’ası
oîup ihanet etmiş olan Ukrayna kazakları
eski Hatmanı Mazepa'nın yakalanıp kendisi­
ne teslimini istedi (Başbakanlık Arşivi. N a ­
m e defterleri. C : G, S: 176). Bu teklifin kabul
edilmeyişi üzerine 14 (25) temmuz tarihli bir
mektup daha göndererek, İsveç kralının hiç
olmazsa nezaret altına alınmasını ve Maze-
pa'nın hem en iadesini daha kat'i bir lisanla
istedi (Başbakanlık Arşivi, N a m e defterleri
C: 6, S: 177). Lâkin Osmanlı devleti, hıristi-
yan devletlerinden birisine baş vurmaktan âr
ederek Devleti aliycnin şefkat ve himayesine
sığınmış olan İsveç kralını korumaya karar
vermişti. Kendisine üstelik günde 413.5 kuruş
tutarında tayinat bağlandı (Tarih-i Raşid,
C : 3, S: 299-300).

Rusların ikinci defa sının geçmesi

Üçüncü A h m ed, sulh taraftarı olmakla

beraber, Osmanlı topraklarına iltica eden İs­
veç kralını düşmanı Rus çarına teslim etme­
si bahis konusu olamazdı. Çiiııkü, buna — o
zam anki milletler arası teamüle ve aradaki
ahidlere göre — hiç bir mecburiyeti bulun­
madığı gibi, böyle bir hareket devletin şan
ve şerefine de uygun değildi. Üstelik Onikirı-
ci Şarl gibi, şöhreti bütün A v ru p a ’ya yayıl­
mış bir hükümdarın kendisine sığınmış ol­
ması hükümdarın gururunu okşamışU. Bütün
bunlardan maada, İsveç kralının, Osmanlı ül­
kesinde kısa bir m üddet kaldıktan sonra
memleketine döneceği ve Çara karşı yeni bir
sefer açacağı sanılıyordu. B u sebepler y üzün­
den vc Rus kuvvetlerinin T ürk sınırlarını
ihlâl ederek 300 isveçli'yi esir alması bahane
edilerek Çarın, İsveç kralı ve M aze p a hak-
k m d aki istekleri toptan reddedildi.
Onikinci Sari bir m üddet Bender'de otur­
du. Ayağındaki yara iyileştikten sonra m ai­
yeti halkı ile beraber gezintilere ve-ava çık­
m aya başladı. Bîr ara, onbeş yirmi güne ka­
dar memleketine döneceğini ileri sürerek y a ­
nında bulunan ikibin kadar İsveç askerinin
bir kısmını öncü olmak ve o tarafın ahvalini
anlayıp bir yol aramak için Boğdan’ın Piço-
va (Çernoviç) mevkiine göndermeye karar
verdi. Y u s u f Paşa her ne kadar bu yerin Rus
sınırına pek yakın olduğunu, İsveç askeri çok
haşarı olduğundan dayanamayıb ruslarla bir
hâdise çıkarmalarının m ü m k ü n bulunduğunu,
halbuki Osmanlı devleti Çar ile sulh halinde
olup bunun ihlâlinin arzu edilmediğini ileri
sürdüyse de. Onikinci Şarl gereken teminatı
verdikten sonra yediyüz askerini Piçova’ya
gönderdi Boğcan voyvodası Rakoviça, Çar
Petro taraftan olduğundan b u n u hem en ve
Sultan Üçüncü Ahm ed
(Kapıdağlı serisinden)
gizlice ruslara haber verdi. Oıılar da b u fır­
satı kaçırmıyarak altıbin kadsr askerle h u ­
dudu geçip, isveçlilere h ü c um ettiler. Yerii-
yüz İsveç askerînin bir kısmı öldürüldü, bir
kısmı da esir edilip götürüldü (Eylül 1709).
Rusların bu hareketi, Osmanlı devletinin
harb ilânına kâfi iken ve hatta barış taraf­
tarı hüküm dar bile nerede ise böyle bir ka­
rar verm ek üzere bulunurken, İstanbul’daki
R u s elçisi, büyük bir siyasi maharetle 3âb-ı
âliyi yatıştırarak bundan vaz geçirmeye m u ­
vaffak oldu. Yalnız bu arada ruslara müte­
mayil bulunduğu m eydana çıkan Boğdan
voyvodası azil edildi (Tarih-i Raşid, C : 3.
S: 303, 311-12, 314).
İsveç kralının istek Ve teklifleri
Onikinci Şarl'm hem en memleketine dö-
nemeyip bir müddet daha Osmanlı toprakla­
rında kalacağı anlaşılınca, kendisiyle daimi
temasın temin edilmesi için hüküm et kralın
İstanbul'a bir elçi göndermesini istedi. İsveç
kralı, bu hareketten çok mütehassis oldu.
Bulunduğu yerde sadece bir mülteci değil,
tahtında bir hüküm dar telâkki edildiğini an­
latan b u teklifi:
c— Dostluk için vaktiyle b ir elçi gönde­
recek iken Allahın takdiriyle kendimiz gelip
Devleti âliye himayesine sığındık!» diyerek
büyük memnuniyetle kabul etti ve Osmanlı

2385 F. 2
hükümdarına gönderdiği bir mektupla elçi
olarak ve Osmanlı kaynaklarında Martinos
Noçbaver veya Foçbaver diye geçen Noyge-
bâver (Martin Neugebauer) adlı kâtibini ta­
yin ettiğini ve daha mühim, işler için general
Foııyatovski'yi gayri resmi olarak gönderdi­
ğini bildirdi (Başbakanlık Arşivi, N a m e def*
terleri C : 6, S: 181 ve M ü h im m e defterleri
C : lifi. S: 296, 328),
Elçi, kralın Lehistan’dan geçerek İsveç'e
gitmek arzusunda bulunduğunu, bunun için
de maiyetine tatar askeri verilmesini rica et­
tiğini bildirmiş, bu istek Üçüncü A h m e d ta­
rafından kabul edilmiş, sadrıâzam Çorlu’lu
Ali Paşa da krala bir donanmış atla bir m u ­
rassa hançer göndermişti. General Ponya-
tovski ise kralı namına Osmanlı devletine,
Çar'a karşı ittifak teklif ederek rusların Os-
roan’.ılar hakkında kötü niyetler ve Osmanlı
ülkelerinde emeller beslediğini izah edip teh­
like büyümeden bir harb açılması tavsiyesin­
de bulunmuştu.
Ruslarla yenilenen anlaşma ve
İsveç kralı
Hakikaten de Rusların, Osmanlı m em le­
ketlerinde yaşayan Sırb, Karadağlı, Ulah,
Boğdan’lı gibi, ortodoks teb’ayı devletleri
aleyhine kışkırttıkları, bundan m ada Poltava
zaferinden sonra A zak, Tayyarı ve Dinyeper
nehri üzerindeki Kamcnlca (K am enniy za­
ten) kalelerini yeniden inşa ettikleri Bâb-ı
âlinin güzünden kaçmayan olaylardı. Bunuıı
üzerine, rusların hakiki maksadının anlaşıl­
ması için 14 temmuz 1700 tarihli İstanbul
cıJaşmasının bir daha gözden geçirilerek
yenilenmesinin teklif edilmesine karar ve­
rildi. Esasen her Osmanlı padişahı değiştik­
çe devletlerle mevcut anlaşmaların da yeni­
lenmesi âdet olduğu halde, Üçüncü A h m e d ’in
culûsundan sonra b u anlaşma yenilenmemiş,
Çar daha sonra bir mektup gönderip İsveç
gailesi yüzünden b u işi yapm aya vakit bula­
madığını bildirerek anlaşmanın yenilenmesi­
ni rica etmiş ve b u arada Onikinci Şarl ile
M azcpa hakkıtıdaki isteklerini tekrarlamıştı,
Osmanlı hükümdarı, b u son iki isteği red ile
anlaşmaya İsveç kralı hakkında bir madde
konmasını ileriye sürdü. B un a göre İsveç
kralı Osmanlı ve tatar askerinin refakatında
Lehistan’dan geçerek memleketine gidebile­
cekti. Ruslar, Onikinci Şarl’m memleketine
dönmesine itiraz etmemekle beraber, O s m a n ­
lI ve tatar askerlerinin muhafazasında b u ­
lunmasını kabul etmediler. Rus elçisi Tols­
toy, İsveç kralının, yanında beşyüz İsveçli
muhafızla gidebileceğini, Osmanlı kuvvetleri
kendisini Lehistan hu dud un a getirdikten son­
ra oradan Rus kuvvetlerinin nezaretinde İs­
veç’e geçebileceğini, bun dan maksat kendisi­
nin Lehistan kralı Leçinski ile temas edem e­
2386
mesi olduğunu söyledi ve Lehistan'dan geç­
tiği sırada kendisine karşı Çar tarafından hiç
bir harekette bulunulmayacağı hakkında ge­
rekli teminatı verdiği gibi, bu teminat, İs­
tanbul’daki İngiltere, Felem enk ve Avustur­
ya elçilikleri tarafından da garanti edildi
(O c ak 1710).
İsveç kralının teessürü,
sadrâzamın azli
Anlaşmanın bu şekilde akdi, Onikinci
Şarl’ı büyük hayal kırıklığına uğrattı. R u s­
ların kabul ettirdiği şekli, kendisini onların
pençesine düşürmek için kurulmuş bir tuzak
telâkki ediyordu. R u s elçisi Tolstoy, bu m a d ­
deyi kabul ettirmek için Sadrıâzam- Çorlu’lu
Ali Paşa’ya büyük bir rüşvet vermişti. Çor­
lulu Ali Paşa anlaşmadan sonra İsveç kra­
lına teselli edici bir mektupla birlikte devlet
tarafından yol masrafı için onbin altın, bir
donanmış at ve yirmibeş eğersiz at ve kendi
tarafından da bir donanmış ve müteaddit
eğer siz at göndermişti (Şubat 1710). A y n i za­
m anda. Kırım hanına anlaşma yenilendiğin­
den sulha aykırı hareketlerden kaçınması bil­
dirildi, Onikinci Şarl, padişahın hediyelerini
kabul etti ise de, veziriazamın gönderdikle­
rini reddetmekle beraber, Çorlu’lu Ali Pa-
şa'yı azil ettirmek için çalışması. Osmanlı -
İsveç ittifakını temin etmesi ve İkinci Ogüst’-
ün Lehistan kralı olarak tanınmasına ve İs­
tanbul’a gönderdiği elçisinin hükümetle tem a­
sına m ani olunması hakkında Ponyatovskiy’c
talimat verdi.
Veziriazam, hediyelerinin rcddolunması-
na fena halde içerliyerek b u n u Bender m u ­
hafızı Yusuf Paşa’m n telkinlerine hamletti.
Esasen onun şöhretini de çekemediğinden
ve kendisine rakip gördüğünden Y u suf Pa-
şa’yı hüküm dara şikâyet edib azlini ve kra­
lın derhal yurduna gönderilmesini istedi ise
do. Üçüncü A h m e d bu teklifleri reddetti. B u
sırada Ponyatovski. Çorlulu Ali Paşa’n m , Rus
elçisi Tolstoy’dan büyük bir rüşvet alarak
anlaşmanın kendi kralı hakkındaki maddesi­
nin hükümdarca kararlaştırılan ilk şeklini
değiştirdiğini ve Rusların ancak buna karşı­
lık anlaşmayı yenilemeye razı oldukları gibi
bir hava yaratarak herkesi kandırdığım, hal­
buki Onikinci Şarl’ıtı Osmanlı ülkesinde b u ­
lunmasının tam tersine ruslara karşı kuvvet­
li bir koz olarak kullanılabileceğini ve Os-
manlı devleti lehine bazı sonuçlar elde edilme­
sine yarayacak iken bundan istifade edilme­
miş olduğunu Fransa elçiliği tercümanı vası-
tasıyle hüküm dara duyurdu. Esasen Fransa
elçisi Ferriol, bu konuda tam am en İsveç
kralını tutuyor, ona kendi efendisi imiş gibi
hizmet ediyor, hükümdarla çarın arasını aç­
m a k için büyük faaliyet gösteriyordu.
Üçüncü A h m e d , Çorlulu Ali Faşa’dan bir
 müddetten beri şüphelenmekteydi. B u ihbar
şüphesini teyit ettiğinden, bu hal de, birik­
miş başka sebeblere katılınca, Çorlulu Ali
Paşa'yı vezıriâzamlıktan azlederek yerine
Köprülüzâdc N u m a n Paşa’yı tayin etti (36
haziran 1710-18 rebiülahir 1122).

Çar Petro’nun Sırbistan, Eflak ve

Boğdan’dakı tahrikleri

Rus Çarı Petro, Türklerle bir savaşın

ergeç kaçınılmaz bulunduğuna inandığı için
Balkanlardaki ortodoks teb’ayı durm adan el
altından kışkırtıyordu. A m sterdam ’da hak­
kettirip bastırmış olduğu resminin altına
(Rusların ve Yunanlıların imparatoru Birin­
ci Petro) cümlesini yazdırmıştı. B u resim,
gizli ajanlar vasıtasıyle Balkanlardaki hıris-
tiyatı teb’aya dağıtılıyordu. B u ajanlar halkı
her yerde tahrik ederek Çar Petro’nun Sırp­
ça, R u m c a ve Ulahça’ya çevrilmiş beyanna­
mesini yaymaktaydılar. Petro bu beyanna­
m ede kendisini hıristiyanlıgm koruyucusu
ilân ediyor, (Hıristiyan koyun sürüsünün O s ­
manlI kurdu elinden) çektiği uydurm a zu­
lümleri sayıp döküyordu. Tabiî bu menfi
propagandaların tesiri görülmekteydi. Pol-
tava savaşından sonra Papoviç adlı bir sırp
Moskova’da zuhur edip ondokuzbin silâhlı
sırplının Çarın emrini beklediğini ilân etmiş,
Eflâk voyvodası Brankovan, parasını yaban­
cı bankalara yatırarak icabında R u s askerle­
rini beslemek ve otuzbin kişi ile yardımda
bulunmak, Sırpları ve Bulgarları ayaklan­
dırmak ve Osmanlı devleti umulan ağır m a ğ ­
lubiyete uğradıktan sonra Rus çarının him a­
yesinde Ulahyanın istiklâlini temin etmek
üzere çarla gizli bir m uahede imzalamıştı.
Ruslarla birlik olduğu için azledilip Yediku-
lede hapsolutıatı Boğdan voyvodası Rakovi-
ça'nın yerine devlete sadık olan Divan-ı h ü ­
m âyûn tcrcümam Nikola Mavrokordato ge­
tirilmişse de daha sonra Kırım hanı Devlet
Giray’m tesiriyle azledilip yerine küçük
Kantemir-oğlu Demetriyos getirilmişti. D e ­
metriyos maruf bir T ü r k düşmanıydı. O da
çar'la hemen el altından anlaştı. B u n a göre
Boğdan'ın hu dud u Besarabya ve B u c a k da
dahil olmak üzere Turla (Dinyestcr) nehrine
kadar genişleyecek, Rusyanın yüksek hâki­
miyeti tanınacak fakat vergi verilmeyecek,
savaştan sonra rus askeri çekilecek, Boğdan
prensliği Kantem ir sülâlesine mahsus ola­
cak, Ortodoks mezhebini terk veya ihanet
etmedikçe Boğdan beyleri azil olunmayacak,
ruslar muvaffak olamadıkları takdirde De-
metriyos'a Rusyada arazi ve M oskova'da iki
konak verilecekti. Çar, hâlâ Lehistan kralı
tanıdığı İkinci Ogüst ile de anlaşarak savaş­
tan sonra Lehistan krallığının yine kendisine
verilmesi karşılığında askeri yardım va'di
aldı.
Çorlulu A ü Paşa (Ferriot'dan)
Padişah ve devlet erkânının barışa
devam arzusu
Osmanlı Devleti, bütiin b u tahrik ve faa­
liyetlerden haberdardı. Lâkin, Üçüncü Ah-
m ed savaş istemiyordu. Y alnız, hıristiyan
teb’a arasındaki b u menfi faaliyetlere karşı
uyanık bulunmaları, tüccar adı altında Bal­
kanlara dağılan rus ajanlarının faaliyetine
karşı gereken tedbirleri almaları halikında
Rumelideki idari âmirlere ve Eflak, B o ğ ­
dan voyvodalarına emirler gönderilmekle ik­
tifa olundu (Başbakanlık Arşivi, M ü h im m e
defterleri, C : 115, S: 508, 518, 535, 543, 551).
Diğer taraftan, Karadağ vladikası bulu­
nalı Danilo Petroviç, çar’m tahriklerinden
cesaret, alarak müslümaıı leb’aya tecavüzler­
de bulunub kendilerini zorla hırîstiyanlaştır-
mağa kalkıştığı gibi, Bosna-Hersek tarafla­
rına da hücum etmişti. B un a karşılık ancak
mahalli ve ehemmiyetsiz bazı tedbirler alın­
mış. vladika bu yüzden büsbütün şımarmıştı.
Bütün bu hâdiseler karşısında gerekli
sert tedbirlerin alınmamasına sebeb, Üçüncü
A h m o d ’in gevşekliği ve sadaret mevkiinde de
dirayet ve cesaret sahibi bir zatın bulunnıa-
masıydı. Çorlulu A li Paşa, ilk zamanlarda
celâdet göstermişse de, sonradan Tolstoy’un
tesiriyle ruslarla anlaşmaya meyletmişti. Ö y ­
le ki, ruslar mütemadiyen sulha aykırı d a v ­
ranışlarda bulunduğu halde o, İstanbul a n ­
laşmasının yenilenmesi hakkm daki m ü za k e ­
releri bile kesmiyor, Onikinci Şarl'in rusla-
rm istediği şekilde Osmanlı ülkesinden çıka­
rılmalarını kabul ediyor, K u d ü s ’de Kamarr.e

2387
 kilisesinde, Ortodoks rahiplerine yeni imti­
yazlar tanımağa bile yanaşıyordu.
Üçüncü A h m e d ’in savaştan kaçınmasına
sebeb, şahsi rahatına düşkünlüğü ile bera­
ber, geçen savaşlarda uğranılan felâketleri
unutmaması, bu harplerin açtığı yaralar bile
k apanm adan devleti bir maceraya sürükle­
m ek istememesi idi. Ç ü n k ü devlette yeni bir
mağlûbiyete dayanacak güç kalmamıştı. Ü s­
telik hazine, yeni bir seferin masrafların;
karşılayacak halde de Kildi. B u yüzden her
şeyden evvel yeni masraflara girişmek değil,
para biriktirmek arzusunda idi.
Çorlulu Ali Paşa ise, sulh devam ettiği
müddetçe memleketi istediği gibi idare ede­
bilecekti. Lâkin, savaş çıkarsa, vaziyet deği­
şirdi. Kendisi harp sanatının tamamen cahili
bulunduğundan, ordunun başına getirmeğe
m ecbur kalacağı kimseler sivrilip kedisine
rakip olabileceği gibi, bir mağlûbiyet vu k u ­
unda mesuliyeti onların değil, sadrıâzam sı­
fatı ile kendisinin yüklenmesi mukadderdi.
O sırada Fransa’nın İstanbul’daki elçisi olan
Ferriol, Çorlulu Ali Paşa’n m kendi rahat ve
ikbalini devletin menfaatına her zam an d e­
ğişmeğe hazır b ulunduğunu yazmıştır.
Bunlardan m a ’da, Poltava savaşından
sonra R u s ordusunun kuvveti hakkında çok
mübalâğalı kanaatlar hâsıl olmuştu. M uhte­
mel bir savaşın neticesinden büyük ümitler
beklenmiyordu. B u yüzden, rnslara karşı şid­
detli tedbirler almadan evvel çok düşünmek
icabedeceği fikri devlet ricaline hâkim ol­
muştu. Halbuki, Karadcnizin kuzeyinden ge­
len bu yeni tehlike imparatorluk için çok
m ühimdi. O n u başlangıçta bertaraf etmek,
O sm anl: devletinin kat’i ve değişmez siyaseti
olmalıydı.
Üçüncü A h m e d ’in cülûsunun ilk yıliarjn-
da âsî veya şüpheli görülen pek çok kişinin
azli, rsef’i ve idamı, ordu ile sivil idarenin
bir çok değerli şeflerden m a h rum kalması
sonucunu doğurmuştu. O r d u disiplinden ol­
dukça m ahrum du. Boğdan sınırında düşmanı
durduracak müstahkem yerler mevcut değil­
di. İşte bütün bunlar. Üçüncü Afcmed’i sulhü
yenilemeğe sevk etmişti. Lâkin, Çorlulu Ali
Paşa’nın bir çok hakikatları kendinden gizle­
diğini, ruslara kuvvetlenmek imkân: verdi­
ğini, Çarın Osmaniı devleti hudutları bo­
yunca bir çok hazırlıklarda bulunduğunu,
vaktiyle Lehistan’a ait bulunan Ö zi r.ehri sağ
sahilini rusların tam am en işgal ettiklerini,
Ponyatovskı vasıtası ile haber alınca veziriâ-
zamı azletmekte de tereddüt etmemişti.
Çorlulu Ali Paşa’n m azlinden sonra sa­
daret m akam ına getirilmesi en uygun kimse,
m uh akka k ki Babadağ’ı muhafızlığı ile B e n .
der’de bulunan Y u suf Paşa idi. Lâkin, böyle
olmadı, sadaret yukarıda söylediğimiz gibi
Köprü! il-zade K u m a n Paşa'ya verildi.
2388
N um an Paşanın sadâreti
Köprülülerin hâlâ unutulamıyan şöhreti
ve paganın fazilet ve istikameti tesiri ile,
işlerin fena gittiği anlarda halk:
• — K u m a n Pasa bir kere vezir olsa din
ve devlet işlerine nizam gelirdi» deyip dur­
makta idi. Sadareti hakikat olunca adil ve
namuslu bir vezir sayesinde çiğnenmiş h a k ­
larını elde etmek ümidi ile bütün Anadolu
halkı yirmişer, otuzar yıllık davalarının hal­
li için İstanbul’a h ü cum etti. D ivâ n günleri
saraya girilemiyecek kadar bir kalabalık
hâsıi oluyordu. Adeta devlet işlerine bakı­
lamayacak bir d urum m eydana gelmişti.
K u m a n Psşa’nın, dışişlerinde büyük: vu­
kuf ve tecrübesi yoktu. Yalnız, ruslara düş­
mandı. İlk iş olarak İsveç kralının 40 bin
kişilik bir Osmanlı kuvvetinin himayesinde
olmak üzere Lehistan’dan geçirilmesi işini
ele aldı. B u suretle padişahın krala verdiği
sözün yerine getirileceğini ileri sürüyordu.
Lâkin, İngiltere ve Hollanda elçileri hem en
harekete geçerek, Ç ar’m , İsveç kralına ver­
diği söze uyup ona ilişmeyeceği hakkında
garantilerini tekrarladılar ve OsmanlIların
b u iş için bir ordu vermelerinin lüzumsuz
bulunduğunu Eâb-ı âliye bildirdiler. Üste­
lik, Osmanlı kuvvetlerinin Lehistan’a girme­
sinin savaş dem ek olacağını da ileri sürdüler.
Diğer taraftan hükümdarla veziri arasın­
da da ihtilâflar baş gösterdi. Üçüncü A h m ed,
memleketin hakikî durum undan oldukça ha­
bersizdi ve rahatını bozm am ak için de h a ­
bersiz kalmağı tercih ediyordu. Şimdiye ka­
dar gelip geçen altı sadrıâzam, kendisini bu
cins düşüncelerin dışında bırakmışlar, hiç
bir hususta üzülm emesi nı temin etmeğe uğ­
raşmışlardı. N u m a n Paşa ise, onu m em leke­
tin bitip tükenmez dertleriyle yüzyüze ge­
tirmek istedi. İstanbul’a dolan taşra kalaba­
lığı ayrıca hükümdarı ürkütüyor, bunların
bir îilne yaratarak kendisini pek sevdiği taç
ve tahtından uzaklaştırmalarından endişe
ediyordu. B u kalabalığa sebeb ise, yine K u ­
m a n Paşa idi.
Kum an Paşa’nm azli ve Baltacı
M eh m e d Paşa’nm ikinci sadâreti
Çorlulu Ali Paşa azil edildiği zam an K a ­
pıkulu ocaklarının verilmiycn bir hayli bi­
rikmiş ulûfesi vardı. Yen i veziriazam, ne ya­
pıp edip bunların ödenmesine taraftardı.
Halbuki, dış hâzinede para yoktu. K u m a n
Paşa b u parayı ödünç olarak iç hâzineden
almak istedi. İşte bu, bardağı taşıran dam la
oldu ve K u m a n Pasa 18 ağustos 1710 günü
azledilerek, A ba za Süleyman Paşa sadaret
kaymakamlığına getirildi. Sadaretin ise,
ikinci de£a olarak o sırada Haleb beylerbeyi
bulunan Baltacı M e h m e d Paşa*ya verilrnesi
kararlaştırıldı. B u tâyinde paşanın kethüda -
 r -3
NORVEÇ
K I R
sı olup hâdise esnasında G ü m r ü k emini bulu­
nan O sm an A ğ a ’nın rolü olmuştu (Tarih-i
Raşid, C : 3, S: 332). B u zat, o sırada sa­
rayda b üyük nüfU 2 sahibi olan D a m a d (Si-
lâhdar) Ali Paşa ile Kızlar ağası Süleyman
A g s ’m n yakın dostu idi. Onların vasıtasıyle
2389
padişaha telkinlerde bulunarak bir yaban­
cıyı getirip işleri karmakarışık ederek hü­
kümdarı yeni üzüntülere sevk etmektense
baştan beri kendi yanında yetişmiş «Çırağ-ı
mahsus* olan Baltacı M e h m e d Paşa’yı sada­
rete getirmenin en uygun olacağma kendi­
 sini ikna etmişlerdi. Ancak, bu karar gizli
tutuldu. Çünkü Num.an Paşa gibi iyi şöh­
ret sahibi bir vezirden sonra kabiliyetsizliği
daha evvel herkes tarafından anlaşılmış bi­
risinin sadarete getirilmesinin halk arasın­
da iyi bir tesir bırakmıyacağmdan korkulu­
yordu. Silâhdar Fmdıklılı M eh m ed Ağa
cKusretTiâme* sinde «sadaretin kime veril­
diği o kadar gizlendi ki, M eh m ed Paşa’nın
memuriyeti ilân olununcaya kadar kimse bi­
lemedi» demektedir. Silâhdar Gürcü Kadid
Yusu£ Ağa'nın, Anadoluya gönderilmesi bazı
tahminlerin yürütülmesine sebeb olduysa da.
şahsen namzedin kim olduğunu, saraydaki
birkaç kişi hariç, kimse bilmiyordu.
Baltacı M eh m ed Paşa, nihayet 26 eylül
J 710 tarihinde İstanbul’a gelerek fiilen vazi­
feye başladı (Tarih-i Raşid. C; 3. S: 335).
Rusyaya sefer açılması kararı
Baltacı M e h m e d Pasa böylece ikinci defa
sadaret makamında işe başladığı ganıan, Rus
çarı Petro, Osmanlı devleti aleyhine aldığı
tertibatı kısmen tamamlamış bulunuyordu.
Çorlulu Ali Paşa’n m sadareti, ona büyült
fırsatlar temin etmişti. Osm an!: devleti rica­
li ise. tehlikenin derecesini hâlâ tam m anâ­
sı ile anlamak istemiyorlardı. N e Rusy&nm
Osmanlı devleti ile savaşa kalkışabileceğine,
ne do R u s ordularının savaş gücüne inanı­
yorlardı. İsveç kralı ile birlikte Franss el­
çisi Fcrriol'un bu husustaki bütün ikazları
boşa gitmiş gibiydi. Çar Petro’yu en ziyade
rahatsız eden roe.sp'c, Onikinci Şarlan halâ
Osmanlı topraklarında bulunuşu İdi. Yenile­
nen anlaşmaya rağmen, İsveç kralının m e m ­
leketine bir türlü gönderilmeyişi karşısında,
kesin olarak harekete geçmeğe karar verdi.
B u n u b üyük bir blöfü göze alarak, anlaş­
manın Onikinci Şarl ile ilgili fıkrası hemen
tatbik edilmediği takdirde, müttefiki Lehis­
tan kralı İkinci Ogüst ile beraber Osmanlı
Devletine harp ilân edeceğini Bâb-ı âliye
bildirdi.
O n u n bu hareketi, padişahta ve ricalin­
de önce büyük bir şaşkınlık yarattı ise de,
nihayet gözlerinin açılmasına ve daldıkları
îiaflet uykusundan uyanmalarına da sebep
oldu. Üçüncü A h m ed, esasen Çorlulu Ali
Paşa zamanında Onikinci Şarl hakkında ya­
pılmış olan anlaşmadan m e m n u n değildi. Rus
ültimatomu alınınca, hemen harp hazırlık­
larına başlandı. Esasen, Beııdcr’den gelen
haberler de ruslarin kötü niyetlerini belirti­
yordu. Hüküm dar, son olarak o tarafların
ahvaline herkesden fazla vâkıf olması gere­
ken Kırım hanı ile görüşmek istiyerek ken­
disini İstanbul’a dâvet etti. Devlet Girsy
ilan, sarayda Sofa köşkünde huzura kabul
olundu. Rusya meselesi bahis konusu olun­
ca da düşüncesini şu şekilde söyledi:
«— Ruslar, gayet hiylekârdır. Ahidleri-
ne ve sulhlarına itimad edilerek nasıl bir
2330-
tehlike teşkil ettiklerine dair verilen haber­
lere inanılmazsa ve bunlar dikkate alınmaz­
sa sonunda iş güç our. Kırım’ın ve hatta
Rum eli’nin kayıb edilmesine sebebiyet veri­
lir. Rusların maksadı İstanbul olub bütün
hıristiyan teb’a ile birlik olduğu meydana
çıkmıştır».
O n u n bu sözleri, hükümdarı çok düşün­
dürdü. Nihayet 20 aralık 1710 tarihinde K ı ­
rım Hanının da katıldığı bir meclis toplandı
'.Meşvereti kebir). Bütün vezirler, ulema,
devlet erkânı ve ocak ağaları hazır bulun­
dular. Burada ruslarm Karlofça sulhundan
itibaren barış antlaşmasına aykırı davranış­
ları gözden geçirildi. B u arada bütün U k ­
rayna’yı işgal edip K a lm u k ’larla birlikte za­
m an zaman Kırım hududuna tecavüz ederek
yağmalarda bulundukları, yine hududa te­
cavüz ederek mülteci İsveç askerlerini esir
ettikleri, anlaşmaya rağmen Kırım hududun»
daki U r kalesi yakınında, K alm enke ve Sa-
maracık suyunun Özi’ye karıştığı yerde, Sa-
mera palankalarını yaptıkları, A za k denizin­
de donanm a inşa ettikleri birer birer sayılıp
döküldü. Bütün bu müzakereler sonunda ni­
hayet Üçüncü A k m e d ’i savaşa ikna etmek
m ü m k ü n oldu. Şeyhülislâmın verdiği fetva
üzerine Rusya’ya harp ilânına karar verildi
(20 kasım 1710-28 ramazan U 2 2 ) .
A yn i zam anda harp ilânı doiayısı ile
Rusya’da bulunan tüccar ve sair neviden
Osmanlı teb’asının yurda salimen dönmele­
rini garantilemek için Rus elçisi Tolstoy ve
maiyeti tevkif olunup Yedikule’ye hapsedil­
diler (28 kasım 1710).
Sefer, ilkbaharda olacaktı. H e m en hazır­
lıklara başlanarak eyâlet valiliklerine ve di­
ğer ilgililere fermanlar gönderilib bütün kuv­
vetlerin Edirne’de toplanacağı bildirildi.
Sefer karan ve Avusturya
Osmanlı devletinin savaş hazırlığı bir ta­
raftan da AvusturyalIları kuşkulandırmıştı.
Zira Fransa'nın Osmanlı devleti ile Avustur­
ya imparatorluğu arasında bir savaş çıkar­
m ak için gayretler harcadığı biliniyordu.
Halbuki, Bâb-ı âlinin böyle bir niyeti yoktu.
Diğer taraftan tekrar Lehistan kralı olan
İkinci Ogüst’ün ayni zam anda Saksonya
Elektörü sıfatı ile Avusturya imparatoruna
karşı bolü bağları olduğundan Viyana onun
Lehistan kralı olarak kalmasını — çarın bu
ülkede pek fazla nüfuz tesis etmemesi şar­
tı ile— kendi menfaatma uygun görüyordu.
B un u n gibi, Osmanlı devletinin de Lehistan’­
da fazla nüfuz sahibi olması arzu edilmemek­
te idi. İstanbul’daki Avusturya elçisi Talm an
b u yüzden Bâb-ı âlinin Lehistan hakkm daki
kararını pek m erak ediyor, zaferden sonra
krallığın Lcçinski'ye iadesini temin ve bu
memleketi böylece nüfuz sahası içine almak
gayesi ile Rusya ile birlikte Lehistan’a da
 harp ilân edilip edilemiyeceJini öğrenmek
istiyordu. B u yüzden Baltacı M eh m ed Pa-
şa’yı <22 aralık 1710 ve ocak 1711) tarihle­
rinde ziyaretle Bâb-ı Şiirsin Avusturya dev­
leti ile dostluğu devam ettirmek hususunda­
ki teminatına göre, imparatorun dostu olan
İkinci Ogüst’e savaş açılmaması icab edece­
ğini anlatmıştı (22 aralık 1710 ve ocak 1711).
Baltacı M eh m ed Pasa verdiği cevapta, Vi-
yana’m n arzusu dikkat nazarına alınarak
Lehistan'la harp edilmeyeceğin:, esasen Os-
manlı devletinin lehlileri dost tanıdığını te­
min etti. Devletin, b u İse karışmasına pek
lüzum da yokttı. Rusya yenildikten sonra
bu ülkede çarın nüfuzu kendiliğinden kal­
kacaktı. Bâb-ı âlinin de esasen istediği bu
idi. Yoksa, Lehistan’ı İkinci Ogüst’ün veya
Le-çinski'nin idare etmesi o kadar m ühim
görülmüyordu. Üstelik İkinci Ogüst’ün, İs­
tanbul’a gönderdiği elçisi de çarın pek lehin­
de konuşmamış ve nüfuzuna çaresiz bas
eğildiğini, Rusya yenildikten sonra İkinci
Ogüst'ün tarafsız ve OsmanlIlara karsı dos­
tane bir politika takip cdcceğini i?.aha cr. -
1 ışmıştı.
B u arada Veziriazam Baltacı M eh m ed
Paşa. Avusturya başvekili Prens Ojen dö
Savua’ya SeyfuIIab A ğa ile 15 ocak 1731
tarihinde bir mektup gönderip ispanya ve­
raseti savaşlarında Avusturya’nın bazı sınır­
larında kazanılan bazı muvaffakiyetleri teb­
rik ettikten sunra Karlofça sulhundan beri
ruslarm barış anlaşmasına aykırı olan bütün
davranışları tafsilâtiyîe anlattı. Bilhassa L e ­
histan’ı işgal etmek suretiyle h e m Osmanlı
ve. hem de Avusturya develleri için tehli­
keli bir d urum yarattıkları, bu seferden
maksadın memleket fethedip toprak kazan­
m a k olmayıp Osmanlı memleketlerine bîr­
den bire hücum etmeye hazırlanan Çar’a
karşı mukabil bir tedbirden ibaret olduğunu
yazdı (Başbakanlık Arşivi, N â m e defterleri,
C; .6, S: 206).
Avusturya, başvekili bu m ektubu kısa
zamanda cevaplandırdı. Bunda, imparatorun
Üçüncü A h m ed devrinde İstanbul
iki memleket arasında vaki olacak b u savaş­
tan dolayı üzüldüğünü, bununla beraber an­
laşmazlığın giderilmesinin kabil bulunduğu-
nu, hatta çarın imparatora baş vurup arabu­
luculuğunu rica ettiğini, Osmanlı devleti ile
İsveç kralı da razı olurlarsa imparatorun
b u n u kabul edeceğini, bu savaşın Osmanij
devleti tarafından yeni yerler fethetmek ga­
yesiyle açılmamasının barışı kolaylaştıraca­
ğını ve halta İngiltere ve Felemenk hükü­
metlerinin de arabuluculuğa hazır oldukla­
rını bildirdi (A yn i defter, S: 228).
E u sırada Ukrayna’daki Zaporog kazak­
ları. vefat eden eski Hatm an M aze pa ’nın
kâtibi olup Osmanlı devleti tarafından K a ­
zak Hatnıanı ilân edilen, Orlik'irı kışkırt­
ması ile faaliyete geçmiş bulunuyorlardı,
Kırım H a m ’mn Yusuf Paşa’yı
kıskanması
Kırsm hanı Devlet Giray, o sırada Baba-
duğı muhafızı olarak Bender'de bulunan ve
serbad işlerinde büyük vukuf sahibi olub
Rus tehlikesinden devleti ilk önce haberdar
eden Yusuf Faşa’n m azlini istedi. B u n a se­
bep ise, böyle namlı bir veziri çeliemeyişi
idi. O n u n bu arzusunu. Baltacı M e h m e d Pa­
şa da destekliyordu. Üçüncü A h m ed, bu ta­
lebi birdenbire kabul etmek istemedi. Çün­
kü Yusuf Paşa'm n cidden namuslu ve dira­
yetli bir devlet adamı olduğunu biliyordu.
Lâkin, sonunda Kırım hanını gücendirmek
ve bu seferde kendisinden beklenen hizmet­
leri ifa etmemesine sebeb olmaktan çekin­
diği için çaresiz böyle m ü h im bir zamanda
Yusuf Paşa gibi vücudundan istifade edile­
cek bir zat azlolunarak Kılburun kalesine
hapsedildi ve Babadağ’ı muhafızlığı R u m e­
li valisi Kara M e h m e d Paşa’ya havale olun­
du. İşte, devlete sadık olan Boğdan voyvo­
dası İskerlet-oglu Nikoia Mavrolcordato’
nun dü — kendisine icabı gibi riayet Ve ik­
ram etmediği için— Kırım hanının ısrarıy-
le azlclunup yerine Rus taraftarı küçük
{Devrinde yapılmış bir resimden)
Kanteroir-oğlu Derr.etriyos’un evvelce yazdı­
ğımız tayini de bu sırada olmuştur.
Devlet Giray, bundan sonra b üyük m e ­
rasimle uğurlanarak Kırım'a d önm ek üzere
İstanbul'dan hareket etli.
Kendisi, cesur ve iyi bir kum a n da n ol­
makla beraber, duygularına i azla tâbi ve
kararlarında ilerisini pek düşünmez bir zat­
tı, Yusuf Paşayı vc Boğdan voyvodasını
azleitirmekte ayak diremesi b un u gösterir.
Boğdan gibi bir sınır prensliğinin başında
bulunan devlete sadakati sabit olmuş Nikola
Mavrokordato’nun yerine, sadece Devlet. Gi-
ray’m kapıfcethüdası Davul İsmail Efendi­
nin eski dostu bulunduğu için Demetriyos
gibi şüpheli ve karışık bir kimsenin getiril­
mesi onun yüzünden işlenmiş ağır hata­
lardır.
Petro’nun bazı mülâhazaları ve barış
isteği
Çar Petro, savaş vaziyeti tahakkuk edin­
ce bazı tereddütlere kapıldı. Poltava zafe­
rinden sonra m ühim bir kuvvet olduğunu
dünyaya isbat eden Rusvamn, Osmanl ila r
karşısmda bir mağlûbiyete uğraması halin­
de, bütün elde ettiklerini kaybederek boz­
kırlara çekilmesinden ve A vrup a siyasetin­
de rol oynamağa kalkışmaktan uzun bir
m üddet için vaz geçmesinden başka çaresi
kalmazdı. İsveç kralını yendikten sonra Pet-
ro, Le'ıistanı yeniden nüfuzu altına almış,
Leçinski partisi mağlûp olarak iktidar İkin­
ci Ogüst’ün eline geçmiş bulunuyordu. O s ­
manlIlara yenilirse, Lehistan kralığına yine
Leçinski'nin geçmesi m uh akka k olduğu gi­
bi, A z a k ve U k ray n a ’yı da kaybetmek m u ­
kadderdi. Hele, arkasından İsveç kralı O n ­
ikinci Şarl’m Rusyaya hücum edeceği m u ­
hakkaktı. Eîj ise Rusya devletinin yer y ü­
zünden silinmesine bile sebeb olabilirdi.
İşte, bu ağır ihtimaller, bütün varlığını
riFke koym adan evvel Car Petro’y u Osmanlı
devleti iie bir daha uzlaşma teşebbüsüne
sevk etmiş ve Üçüncü Ahıned'e 17 ocak 1711
tarihli bir mektup göndermişti. Bur.da, son
tekliflerine hiç bir cevap alamadığından b a h ­
sederek, elçisi Tolstoy’un hapsedildiğini, K ı ­
rım hanına savaş emri verildiğini, İsveç
kralının Lehistan’dan zorla geçirileceğini ve
kendisine karşı savaşa karar verilmiş oldu­
ğunu duyduğunu yazıyor ve bunların doğru
olup olmadığını soruyor vc şöyle devam edi­
yordu:
«Eğer barışa devam edeceğinize dair siz­
den bir cevap gelmezse... tarafınızdan barı­
şın bozulduğunu kabul ile daha fazla kan ­
dırılmamıza müsaade etmeyip T anrıya sığı­
narak kendi selâmetimiz için bütün düşm an­
ca hareketleri karşılamak yolunda tertibat
alacağız. B u maksatla sınırlarımıza orduları­
mızın şevkini emrettik. Eğer bu hareketler­
den dolayı barış bozulur ve insan kanı dö­
2392
külürse, Tanrı ve bütün dünya karşısında
haklı alacağımız muhakkaktır. Ç ünkü, biz
bunu yap m aya zorlanıyoruz... Biz, yine tek­
rarlıyoruz ki asla barışı bozm ak niyetinde
değiliz ve olmadık. O n u sağlamca m uhafaza­
ya gayret ettik, İleride de muhafazayı vade»
diyoruz».
Çar b un da n sonra m ektubuna cevap al­
mazsa b un u barışın sona ermiş olduğu şek­
linde telâkki edeceğini tekrarlıyor, lâkin ba­
rışın bozulmayacağına dair kat’i bir cevap
alırsa, ordularını derhal geri çekeceğini bil­
diriyordu.
Çar b u m ektubuna verilecek muhtemel
cevabı beklem eden süratle savaş hazırlıkları­
na başlamıştı. Kendisi m ektubunda yazdığı­
nın aksine olarak 1700 barışını birçok kere­
ler bozm uş ve Osmanlı devletinin emniyetini
tehdit edecek bir d urum yaratmış olduğun­
dan Osm anlı devletinin savaş ilânı tamamen
haklı ve meşru sebeblere dayanmakta idi.
A n c a k çar, Hünkârın onun bütün isteklerine
boyun eğerek Onikici Şarl ile M aze p a hak-
kıda ileri sürdüğü teklifleri kabul edeceği­
ni, bu mesele yüzünden Rusya ile bir savaşa
girişmeyeceğini sanıyordu. Kendisi, Osmanlı
imparatorluğu ile ergeç çarpışmaya kararlı
bulunmakla beraber, bunu daha sonrası için
düşünüyor, şimdilik blöf ve tehditlerle âzami
menfaatler sağlamayı kuruyordu. Başını dön­
düren Poltava zaferinin, OsmanlIların da gü­
zünü yıldırmış bulunduğunu sanmakla aldan­
dığını ise şimdi anlamış bulunuyordu. Bun u n
üzerine, artık bir mecburiyet halini almış
olan savaşı başarm ak için kendine mahsus
enerji ile işe girişti.
Rusların hazırlığı ve Osmanlı devletine
savaş ilânı
Rus çarı Petro. az sonra göreceğimiz ü ze­
re bu savaşa Osmanlı idaresindeki hıristi-
yanları kurtarmak için giriştiğini ilân etmiş­
tir. B u yüzden ilk hedefi kuvvetlerini Lehis­
tan-Boğdan hudud un d a topladıktan sonra
Boğdan’a girmek ve Yaş yolu ile ilerleyip
Osmanlı ordusundan evvel T u n a suyunu tut­
maktı. B u suretle h e m Osmanlı devleti aley­
hinde olan Eflak ve Bo ğdan’dan faydalan­
mak, h e m de bütün Rumeli hıristiyanların m
ayaklanarak kendi namına mücadeleye baş­
lamalarını temin etmek düşüncesinde îdi.
Petro, ilk iş olarak Orlik’in kazakları ile
tatarların akın ve taarruzuna uğraması m ü m ­
kün olan Podolya’yı m uhafaza için prens
Golçîn (Goiitsin) kumandasındaki bir k uv­
veti o tarafa sevk etti. Aynı maksatla, U k ­
rayna’y a Rom udanovski kumandasında kuv­
vetler gönderdi, Biga civarında bulunan k u ­
mandanı gereır.etcv’i acele muhtemel savaş
sahasına çağırdı. Nihayet, İstanbul'a gönder­
diği son mektuba hiç cevap gelmediğinden,
M oskova’da tertiplediği m uazzam bir m era­
simle 25 şubat 1711 tarihinde «zavallı hıristi-
yanları kurtarmak, için Osmanlı devletine
resmen savaş ilân etti. Sonra Lehistan kralı
olup müttefiki bulunan İkinci Ogüst'le gö­
rüşmek üzere Galiçya'daki Yaroslav şehrine
gitti.
Şubat -Nisan aylarındaki akınlar ve
çarpışmalar
Deviet Giray H a n , İsveç kralı Onikinci
Şari'ın gönderdiği elçi ile görüşüp anlaştık­
tan sonra. Şubat ayının başlarında Kırım’dan
hareket ederek Ukrayna'ya ¿irdi. Ukrayna
kazakları ile halk. H a tm a n Orlık’in de her
yere dağıttığı beyannamelerin tesiri ile rııs-
lara düşmandılar. Kırım hanı ile Hatm an Or-
lik arasında bir dostluk anlaşması akdedil­
miş olduğundan, hanm süvarileri lıalkn
katiyyen dokunm ayarak dost bîr memleket­
te imiş gibi hareket ediyorlardı (5 şubat
1711). U kray na’da kaleler hiç m ukavem et
etmeden hana teslim oluyorlardı. Devlet G i ­
ray. böyîece Merefc kalesine kadar ilerledi.
Maksada evvelâ Harkof’a hücum etmek ve
Oradan Voronej üzerine yürümekti. Lâkin,
o sene pek fazla yağan kar yüzünden hay­
vanları beslemek işi gitgide güçleşti. H a n
için .sonunda geri dönmekten başka çaı*e
kalmadı. B u suretle akının gayesi elde edi­
lememekle beraber, Ukrayna halkının ruj­
lara tamamen düşman olduğu öğrenilmiş
ve onların da mânevi güeü takviye edilmiş
oldu.
Oriik’in Hatman tayininden sonra za ­
manla Bender’de onbine yakın kazak top­
lanmış bulunuyordu. İkinci Ogüst’ün Lehis­
tan’a dönüşünden sonra Kiyef kumandanı
Potaeki, L e h ve Liplta tatarlarından m ü rek­
kep bir ordu ile Lehistan’dan çıkmış, evvelâ
Macaristan’a gitmiş sonra Bender'e gelmişti.
Bendc-r civarındaki B u c a k ve Nogay tatar­
ları da bunlara katılınca, onbeş bin kişilik
bir kuvvet meydana gelmiş oldu. B u kuvve­
tin, K ı n m hanının oğlu Kalgay M e h m e d Gi-
ray’m kumandasında K iy ef istikametinde bir
a k m a çıkmaları kararlaştırıldı. D a h a evvel
yayınlanan bir beyanname ile M e h m e d Giray,
babasının hür ahali tarafından serbestçe se­
çilen kral Leçinski’nir. haklarını korumak
ve U kray na’yı Rus zulüm ve işgalinden kur­
tarmak için silâha sarıldığı bildiriliyor, lehli
ve kazaklardan mukavemet etm ¡yenlerin kı­
lm a halel gelmiyeceği, Lehistan’ın meşru
kralı Stanislav Leçinski’nin K iyef k u m a n d a ­
nı Jozef Potaeki ile K a z a k H a tm a n : Filip
Orlık’e sadakat gösterenlerin can ve malla­
rına dokunulmayacağı temin olunuyordu.
M art ayı başında, başlarında M e h m e d G i ­
ray’in bulunduğu önsek izbin kişilik kadar
bir kuvvet Bender’den hareket ederek Turla
(Dinyester) boyunca ilerledi ve nehri aşıp
U k r ay n a ’ya girdi. Potacki'nin ordusu da k a ­
2393
tılınca. bu kuvvet yirmibin kişiyi buldu. Ki-
y e fe d o ğ r u ' ilerleyen akının gayesi, Lehis­
tan'daki Rus kuvvetlerini geri çekilmeye
m ecbur ederek B o ğ dan’dan Lehistan’a gire­
cek Osmanlı birliklerine yol açmaktı. Bu
ordu evvelâ N e m ir o v a kadar ilerledi. Son­
ra Ak-kilisc kalesini kuşattı. Lâkin, kale
alınmasına yarayacak toplar mevcut olma­
dığından bundan vaz geçilip yine Ber.dere
dönüldü. B u akın sırasında cn b ü y ü k çar­
pışma, Ak-kilise civarında Kiyef’den gelen
Rus kuvvetleriyle olmuş vc çar hizmetinde
bulunan Boğdan’lı bir kıta tatar süvarileri
tarafından tamamen imha edilmişti (Akdes
Nimet Kura t, Prut seferi ve barışı, C: 1,
S: I9G).
Osmanlı ordusunun İstanbul'dan
hareketi
Osmar.l: hükümeti btitür. kışı sefer ha­
zırlıkları ile geçirmiş,' sefer alâmeti olan
tuğlar önce sarayın kapısına (13 şubat
1711), sonra da Davudpaşa sahrasına dikil­
mişti (9 mart 1711). Birkaç gün sonra da
Üçüncü Aîımed sarayda Baltacı M e h m e d Pa-
şa’yı kabul ederek sancağı şerifi teslim et­
miş ve her işte Kırmı hanı Devlet Gîray'ın
düşüncesini sormasını ve ona göre hareket
etmesi tavsiyesinde bulunmuştu (19 mart
1711). Nihayet Osmanlı ordusu, veziriazam
ordunun başında bulunduğu halde Padişah
da birlikte olarak Davudpaşa sahrasından
Edirne’ye doğru hareket etti (9 nisan 1711).
Sadrazam ın İstanbul'dan ayrılması m ü ­
nasebetiyle sadaret kaymakamlığı İkinci ve­
zir D a m a d Ali Paşa’ya verildiyse de, Ali
Paşa daha ziyade ilimle meşgul k en di ha­
linde, her türlü dağdağadan uzak yasamayı
sevdiğinden bir kaç gün sonra şeyhülislâm
vasıtası ile bu vazifeden azlini temin etti.
Yerine, Edirne vak’asm dan sonra yeniçeri
ağası olarak hüküm dara değerli hizmetler
ifa etmiş bulunan ve o sırada mazul vaziyet­
te olan Çelebi M e h m e d A ğ a vezaretle İs­
tanbul kaym akam ı oldu.
A y n i zam anda bütün kış hazırlanmış ve
noksanlan tamamlanmış olan donanm a da
deryakaptanı M e h m e d Faşa’m n kumandasın­
da Karadeniz'e açıldı. B u donanm a bir baş-
tarde, yirmiiki bey gemisi, yirmiyedi kalyon,
otuz kalite, altmış firkate ve sığ sular için
yüzyîrmi kan caba ş ve yüz brolik”den m ürek­
kepti. D o n an m a da asker m ev cud u ise onbeş
bindi. A yn i zam anda sekiz kalyondan m ürek­
kep küçük bir filo, Kaptan İbrahim H o c a ku­
mandasında A kd en iz taraflarının emniyeti
için gönderildi.
Fetro ve Rus ordusu başkumandanlığı
Petro’nun ilk hedefi, OsmanlIların gel­
mesini beklemeden taarruza geçerek harbi
B a ğ da n eyâletine, yani Osmanlı toprakları-
r.a nakletmekti. Rus ordusu Boğdan’a yürü­
düğü za»ıa;ı Ukrayna’yı K ı n m süvarilerinin
taarruzundan korumak için Kiyef valisi
prens Goliçin (Golitsin) e ieabeden tedbirle­
rin alınması emredilmişti. B u sefere Petro
bizzat iştirak edecekti. Kendisi, gençliğinden
beri askerî işlerle meşgul olmuş, savaşlarda
bulunmuşsa da, büyük bir kumandan değil­
di, Poltava zaferinden sonra general rütbe­
sine yükselmiş bulunmakla beraber, Rus or­
dularının başkumandanı olma salâhiyeti yok­
tu. B u vazife Feldmareşal Kont Boris Pet-
roviç Şeremetev’c ait bulunuyordu. Çar, se­
fere hareket için daha Petersburg'dan M os­
kova’ya gelmeden evvel kendisine acele bir
haberci gönderip hemen Boğdan’a doğru yo­
la çıkmasını ve Osmanlı ordusundan evvel
bu memlekete varmasını bildirmişti. Bunun,
muvaffakiyeti sağlayacağı sanılıyordu. Ç ü n ­
kü, Rus genelkurmay:, osmanlı kuvvetleri­
nin Kamaniçe üzerine yürüyeceğini tahmin
etmekte idi. Bir taraftan da OsmanlIların
Azak üzerine hücum etmeleri ihtimal dahi­
linde olduğundan Çarın Don kazaklarından
emin bulunması gerekiyordu. B u gaye ile
onlara hitaben bir beyanname neşredilerek
bu savaşın Osm anlIlar tarafından haksiz yere
açıldığı uzun ıızun anlatılıyor ve kazaklar­
dan sadakat isteniyordu.
Osmanlı ordusunun Edirne’den hareketi
Baltacı M eh m ed Paşa kumandasındaki
Osmgniı .ordusu, 19 nisan 1711 de Edirne’ye
varmış bulunuyordu. Burada sekiz on gün
kaimacak iken b u müddet uzadı. Bun u n se­
bebi ise, Anadolu askerinin henüz gelip ye­
tişmemiş olmasıydı. İstanbul'dan hareket
ederken kat’i savaştan evvel ordunun Ben-
der'de toplanması kararlaştırılmış ve bu
mevkie 20 haziranda varılacağı tahmin
olunmuştu. Lâkin Edirne’den hareket gecikti.
Nihayet veziriazam, o güne kadar gelip ye­
tişmiş olan kuvvetlerle birlikte 24 mayısta
Edirne'den yola çıktı. B u sırada Bağdan voy­
vodası Demetriyos’un Rusların tarafına geç­
tiği haberi alındı. Bunun üzerine 3ender’e
gidilmekten vazgeçilerek, İsakçı’ya varılıp
T un a nehrinin buradan geçilmesine karar
verildi. Ayni zamanda rusların A ks u ’yu geç­
tiklerine dair gelen haberler üzerine, her
hangi bir baskına uğramamak için azamî
tedbirler alındı. İsakçı’ya 15 haziranda va­
rılmıştı. Burada 30 hazirana kadar mola ve­
rilerek askerin dinlenmesi temin olundu. A y ­
ni zamanda, geri kalan Anadolu kıtaları da
bu sırada yetişip orduya katıldılar.
İsveç kralının hatâsı
Baltacı M ehm ed Paşa orduda bulunan
Ponyatovski’yi Bender'e gönderip Onikinci
Şarl'ı «müşavere» İçin davet etti. Fonyatovski,
2394
18 haziranda Bender’e varıp kralla görüştü,
îsveç kralı, bu daveti evvelâ kabul ettiyse
de, maiyeti onu bu düşünceden vaz geçirdi­
ler. Onlara göre bir kralın, veziriazamın aya­
ğına varması doğru değildi- Ponyatovski çok
uğraştıysa da. kralını b u hatalı hareketinden
vaz geçiremedi ve 25 haziranda Bender’den
eli boş olarak yola çıktı. îsakçı’ya vardığı
zaman Osmanlı ordusu suyun karşı tarafına
geçip Kartal mevkiinde ordugâh kurmuş bu­
lunuyordu. İsveçli general b u nahoş haberi
getirdiğinde ordugâha gelip yetişmiş olan
Kırım hanı Devlet Giray vezirin çadırında
idi. Baltacı M e h m e d Paşa, Onikinci Şarl’ın
daveti rec. cevabını pek fena karşıladı ve
Kırım hanına:
«— Bunun böyle olacağını evvelden tah­
min ediyordum. O mağrur kâfirin ordugâha
kat’iyyer. gelmeye tenezzül etmiyeccği zaten
beklenirdi» dedi CAkdeş Nimet Kurat; X II.
Kari’m Türkiye’de kalışı, S: 404-408).
İşte bu hâdise, vezirle kralın arasında
bir soğukluğun başlamasına sebep olmuş, so­
nunda bu hal düşmanlığa kadar varmıştır.
Bütün plânlarının ve gayelerinin tahakkuku,
bu savaşın zaferle sona ermesine bağlı bu-
Junan İsveç kralının, savaşı kazanacak- olan
ordunun başkumandanını her halde b u şe­
kilde gücendirmemesi icabederdi. Onikinci
Şari, gerçi bir kraldı; lâkin, Osmanlı toprak­
larında mülteci olarak bulunuyor ve üstelik
Osmanlı devletinin verdiği tayinatla geçini­
yordu. Kendisini dâvet eden ise, Osmanlı
imparatorluğunun mutlak vekili olan zattı.
S u halde btı parasız ve pulsuz kralın, bey­
hude gururları bir tarafa bırakıp hiç ol­
mazsa kendi menfaati namına, bu dâveti
tereddütsüz kabulü gerekirdi.
Rus ordusunun harekâtı
Bu sırada rusların Bender üzerine yürü­
yecekleri ka£fi olarak anlaşılmış ve son tah­
in inler doğru çıkarak ordumun Bender’e git­
mesinin L&abitİI olduğu anlaşılmıştı.. Halbuki
Ponyatovski yolda veziriazamı bu hususta
ikna için oldukça gayret harcamış bulunu­
yordu. Rus ordusunun hareketinden Prut
nehri boyunea Tuna istikametinde iJerJeyerek
Eflak'ı zabdetmek istediği sezilmekte idi.
■ Çar "m başkumandanı Şer em e tev, Osmanlı
ordusu henüz Tuna nehrine yaklaşmadan
Boğdan'a girip ayaklanmak üzere bekleyen
hıristiyanlarm mânevi gücünü artırmak için
süratle ilerledi, Boğdan’a girdikten sonra
İsakçı'da OsmanlIlar tarafından Tuna nehri
üzerinde kurulacak köprüyü tahrib ile Din-
y ester (Turla) nehrinden geçecek olan b ü ­
yük Hus kuvvetlerini beklerken, Osmanlı
ordusunun Tyna'nın öbür tarafına geçmesi­
ne engel olacaktı. Dinyester nehrine yaklaş­
tığı zamatı Bağdan voyvodası Demetriyos’-
dan bir mektup aldı. Demetriyos bunda Bal­
tacı M eh m ed Paşa kumandasında on gün ev­
vel Edirne'den hareket eden Osmanlı ordu­
sunun halen İsakçı istikametinde ilerlemek­
te olduğunu bildiriyor ve Yaş şehrinin mu-
hafa ¿ası için acele yardım istiyordu. $ere-
metev, istenen bu yardımı gönderdiği gibi,
kendisi de derhal İsakçı’ya doğru yola çık­
tı. Ancak, bir müddet sonra Osmanlı ordu­
sunun bu mevkie kendisinden önce varaca­
ğım hesaplayıp bir kapana kısılmaktan kor­
karak Vaş tarafına döndü ve Prut nehri sa­
hiline kadar ilerleyip vaziyeti oradan çara
bildirdi.
Baltacı Mehmed Paşa’mn savaş bilgisi
ve İsveç kralının teklifi
B u sırada Osmanlı ordusunda bir tered­
düt mevcuttu. Baltacı M ehm ed Paça, askeri
bir şef değildi. O güne kadar hiç bir seferde
bulunmamıştı. Askeri harekât hakkında hiç
bir düşüncesi yoktu. Seferin bütün idaresi
kethüdası Antakya’lı O sm an A sa ile Yeniçeri
Ağası’m n eline kalmıştı. Arada. Kırım hanı­
nın düşüncesi de soruluyordu. Osmanlı ordu­
sunun klâsik stratejisi düşman nerede ise
bulup savaşarak yenmekten ibaretti. Bu
yüzden, daima düşmanın üzerine gidilirdi.
Bu arada İsveç kralının da bir harp plânı
mevcuttu. Ancak, Onikinci Şarl’m orduya
gelmemesinden dolayı kırgın ve hiddetli bu­
lunan sadrıâzam. Ponyatovski ile görüşmek
istemiyordu. İsveç generali bunun üzerine
bu planı Devlet Giray’a izah etti. Buna gö­
re, veziriazam bütün yaya ve bir kısım sü­
vari kuvvetleriyle Turla suyuna doğru iler­
leyecekti. Geri kalan süvariler, Kırım hanı­
nın kuvvetleriyle birlikte düşmanın bütün
kuvvetlerini takiple görevlendirileceklerdi.
Kuşlar, asıl Osmanlı ordusunun kendi sınır­
larına do£ru ilerlemesi üzerine, mecburen
Boğdan'dan çekileceklerdi. Bu çekiliş sıra­
sında Kırım ve Osmanlı süvarileri tarafın­
dan sarılacaklar ve yiyecek tedariki imkâ­
nından mahrum kalacaklardı. .Eğer süvari
kuvvetleri ruslatı tamamen ezmeye m uvaf­
fak olamazlarsa, asıl Osmanlı ordusu dönüp
kuşatarak imha edecekti.
Kırım hanı, bu plânı beğenmiş ve tatbiki
için veziriâzam nezdinde teşebbüste bulun­
mayı kabul etmişti.
Lâkin bu plân, Osnıaniı ordugâhında
tasvip olunmadı. Boğdan’a giren düşmanı
kendi halinde bırakıp Ukrayna istikametin­
de ilerlemek tehlikeli sayılıyordu. Sadece
süvari kuvvetlerinin bu ordu ile başa çıka­
bileceği ve icabında onu durdurabilmesi de
şüpheli görülmekteydi. H e m böylece, Os-
manlı ordusunun anavatanla tek irtibatını
sağlayan İsakçı köprüsü de tehlikeye düşe­
bilirdi. Üstelik, düşmanı bir meydan sava­
şında kat'i şeküde yenmek daha garantili
görülüyordu. Nitekim, son kararın verilmesi
için toplanan büyük danışma meclisinde,
2295
doğruca düşmanın üzerine gidilmesine ka­
rar verildi (6 temmuz 1711).
Petronun yeni karan
Çar Petro. Rus orduları başkumandanı­
nın mektubunu aldığı zaman kendisi I.eh it­
tifakını yenileyerek (9 haziran 1711) Yaros-
lav'dan ayrılmış ve Lemberg (Lwow)-Bres-
lav! (Borjslav) yolu ile Turla suyu kıyıla­
rına varmıştı, tik tasarladığı plânların bozul­
duğunu görünce canı sıkıldı. O sırada ku­
zey Boğdan’da zahire darlığı baş göstermiş­
ti. Car, bunu da dikkate alarak Şereme-
tev’e kendisini Yaş şehrinde beklemesini
bildirdi ve 1 temmuzda ordusu ile Prut
nehrini aşıp Yaş'a vardı. Hem en kum andan­
ları toplayarak vaziyeti gözden geçirdi. Her-
nekadar. 3oğdan voyvodası çar’m tarafına
geçmişse de, Boğdan halkı ona uymamıştı.
Yalnız. Osmanlı ordusunun yoluna rastla­
yan köylüler, korkularından yurtlarını bı­
rakıp dağlara sığınmışlardı. Eflak'da ise hiç
bir hareket yoktu, ne halk ayaklanmış ne
voyvoda Rus ordusuna gelip katılmıştı, v a ­
ziyet ciddi ve tamamen OsmanlIların lehin­
de idi. Müşavirleri çar’a hiç durmadan Tur­
la suyunun sağ kıyısına geçmesini tavsiye
ettiler. Petro ise, Boğdan’ı terk etmek iste­
miyordu. Bu sırada Demetriyos dan gelen
bir haber. Osmanlı ordusunun îsakçı’dan
henüz karşı kıyıya geçmediğini ve îbrail ile
Kalas bölgelerindeki müslüman köylerinden
zahire tedariki sureti ile Rus ordusunda be­
liren yem ve yiyecek darlığının önlenebile­
ceğini bildiriyordu. Bunun üzerine çar Pet­
ro, rus ordusunun süratle güneye, yani K a ­
las ve Falcı taraflarına doğru hareket et­
mesini bildirdi. Gayesi, Falcı’yı OsmanlIlar­
dan evvel işgal etmekti. Geçit yerleri batak­
lık olduğundan böylece ordusunun sol ka­
nadını Tuna’ya kadar muhafaza altına ala­
bileceğini hesaplamıştı. Ayni zamanda İbrail
ve Kalas’ta mevcut zahireyi Osmanlılûr ye­
tişmeden evvel ele geçirmek için ikibin kişi­
lik bir süvari kuvvetini general Renne ku­
mandasında olarak o tarafa doğru son sü­
ratle yola çıkardı.
Osmanlı ordusunun ileri Hareketi
Osmanlı ordusu, 10 temmuz günü Kartal'­
dan. hareket etmişti. 14 temmuzda Kekeç -
ağzı mevkiine varıldı. Düşm an ordusunun
harekâtı hakkındaki kafi bilgiler elde edi­
lemediği için çok ihtiyatlı hareket ediliyor
ve ilerleme bu yüzden bir hayli yavaş olu­
yordu. Nitekim, rus çarının Yaş’a. gelişi an­
cak bu gelişinden sekiz gün sonra haber
alınabilmişti. Nihayet, düşmanın vaziyeti
hakkında esaslı bilgiler geldi. B u n u n üze­
rine veziriazam hemen orduya hareket emri
verdi. Düşman vaziyetinden muntazaman ha­
berler alınarak 18 temmuzda, Bagul mevkii­
ne varılıp gerekli emniyet tedbirlerinin it-
 tihazmdan sonra çadırlı ordugâha geçildi
Burası, Prut suyunun kenarında ve Falcı
geçidinin birbuçuk saat kuzeyinde idi. S u ­
y u n karşı tarafı yüksek sazlarla kapanmış­
tı. Sazlığın ilerisi ova idi. Ovanın niha­
yetinde de yüksek, lâkin tamamen çıplak
dağlar başlıyordu.
öncü çarpışmaları ve Prut suyunu geçiş
O rdu gâh henüz kurulmuş ve henüz as­
ker yeni istirahat® çekilmişti ki, ovadan bir
toz bulutu belirdi. Dürbihlerle bakılınca
bunların rus askerleri olduğu anlaşıldı. H a k i­
katen bunlar Yanu ş adlı kum a n da n idare­
sinde bulunan beş-altı bin kadar üncü as­
keri idi. Rus askerleri, nehrin karşı tara­
fında ve ovanın dağ eteklerine yakın bir
yerinde durarak ordugâh kurdular. Baltacı
M e h m e d Paşa b u n u haber alınca, Prut su­
yun un geniş bir yerinde çadırını kurmuş
olan Çarhacı, yani öncü kuvvetleri k u m a n ­
danı M e h m e d Paşanın y a n m a gitti ve bir
m üzakere meclisi toplayarak işi görüştü. B u
mecliste, iki düşünce çarpıştı. Bunlardan
biri, hem en köprü kurup orduyu karşı kı­
yıya geçirmek ve mahiyeti ne olursa olsun,
düşm an kuvvetlerine taarruz etmekti. K ı ­
rım hanı Devlet Giray ise, bunun bir düş­
m a n tuzağı olması ihtimalini ileriye sürüp
daha ihtiyatlı davranılmasını tavsiye etti.
Osmanlı ve Rus ordularının Prut savası için
takip ettikleri yollar
239ü
Çünkü, geçiş sırasında ordunun bir kısmı
nehrin bir kıyısında, öbür kısmı öbür kıyı­
sında bulunduğu bir sırada bir düşm an bas­
kınına uğranılması ihtimali vardı. Kırım
hanı, hatta bu kü çü k rus birliğinin Osmanlı
ordusunu böyle bir harekete kışkırtmak
için gönderilmiş olabileceğini bile ileri sür­
dü. Lâkin sonunda, suyun geçilmesine karar
verilerek tombazlardan köprüler kuruldu
ve yüzyirmi bin kişilik Osmanlı ordusu cid­
di bir düşm an müdahalesine uğramadan su­
y u aştı. B u hareket, savaşı rusların aleyhine
döndüren en m ü h im olaylardan birisidir. G e ­
çiş, bütün gece sürmüştü. Sabah olunca, G e ­
neral V anuş idaresindeki rus kuvvetlerinin
çekilmiş olduğu görüldü. Rus ordusunda b u­
lunup o sırada OsmanlIlara itica eden bir
İsveç subayı, d üşm an ordusunun yeri, m e v ­
kii, çekilen zahire darlığı, muhtemel hare­
ketleri hakkında mufassal bilgi verdiği gibi,
general Y a n u ş da Osmanlılarm köprüer k u ­
rup suyun öbür tarafına geçtikerini bir h a ­
berci ile çar’a derhal bildirmişti. Kendisi
de, yavaş yavaş çekiliyordu. Biraz sonra
Osmatılı öncü birlikleri Y a n u ş’un kuvvetle­
riyle temasa geçtiler. Rus generali bir pani­
ğe kapılmadan m untazam an çekilmeye d e ­
vam etti.
Rus ordusunun çekilme karan
Osmanlı ordusunun Prut suyunu geçtiği­
ne dair öncü kıtası kumandanının 18 tem­
m uz akşamı gönderdiği haber, Gura-Prutel-
sului mevkiine kadar ilerlemiş olan çar'm
ordugâhında büyük heyecan yarattı. O s m a n ­
lIların b u kadar yakında oldukları asla tah­
m in edilmiyordu. B u n a da sebep, veziriaza­
mın böyle cüretkârane bir harekete kalkı­
şacağı umulmamasıydı. Petro hem en gene­
rallerini toplayıp görüştü. General Yanuş,
rus ordusunun derhal kendi bulunduğu yere
gelerek OsmanlIlara taarruz etmesinin en
doğru hareket olduğunu ileri sürmüştü. L â ­
kin piyade birlikleri henüz gerideydi. B u
yüzden kendisine, m untazam an çekilip or­
duya katılması bildirildi. Bir taraftan da
OsmanlIlarla hem en bir m eydan savaşma gi­
rişilmesi fikri kuvvet buldu. Yalnız, ordu­
n un bulunduğu yer, b u iş için pek elverişli
görünmüyordu. M am a fih daha bir kaç saat
evvel kolayca yenilecek m ühim senm eyc
değmez bir kuvvet sayıltjı Osmanlı or­
dusunun böyle çıkagelişi, zihinleri oldukça
bulandırmış ve cesaretleri de kırmıştı. Çar,
sonunda çekilmeye karar verdi. A y n i za­
m anda, b ü y ü k bir süvari gücü teşkil eden
General Y a n u ş kumandasındaki kuvvetleri
kolayca çekilebilmelerini temin için G e n e ­
ral Ensberg’i 6000 piyade ile yardıma gön­
derdi. R u s öncü birliği ile teması temin
etmekte olan Çarhacı M e h m e d Paşa ve D e v ­
let Giray’m kum andasındaki bütün askerler
süvari olduğu için topu ve piyadesi de bu-
U m an düşman karşısında kat’i bir netice alı-
namıyordu. M e h m e d Paşa, hem en orduya
haber gönderip piyade ve top istedi. Bunlar
gönderilmediği takdirde düşmanın elden ka­
çacağın: bildirdi. Lâkin, maalesef Baltacı
M e h m e d Paşa b u isteğe ehemmiyet verm e­
diği için düşmanın ricatına engel oluna-
madı.
Rus ordusunun kuşatılması
Kırım hanı ile Çarhacı M e h m e d Paşa,
sadece Prut ovasının batı kısmına düşen te­
peleri işgal ederek bu stratejik yerlerin düş­
m a n eline geçmesine engel oldular. Nitekim,
vaziyetlerinin fenaya gittiğini ve Osmaniı
ordusu karşısında bir zaferin artık bahis
konusu olamıyacağım anlayınca, hiç olmaz­
sa ordusu ile bir kapana düşmekten kurtul­
m a k için çekilmeye karar veren çar, etraf­
taki tepelerin Osmaniı ve Kırım askerleri
tarafından işgal edildiğini görmüş ve her
şeyi bir tarafa bırakarak artık biran evvel
çekilmenin çarelerini aramaya başlamıştı.
B u n u n için, 19 temmuz gecesi karanlıktan
istifadeyi düşündü. Hareket etmeden evvel
ağırlıklarının bir kısmını yaktı. Sabaha kar­
şı çar'ın ordusu harekete geçti. B u hareket
esnasında sağ kanad biraz fazla ilerlemiş
bulunuyordu. R u s ordusunu daimi bir taras­
sut altında tutan Kırım hanı b u fırsatı ka-
çırmıyarak süvarilerini hâsıl
olan boşluktan rus ordusu ağır­
lıklarının üzerine yıldırım gibi
sürdü. Bir kısun Osm aniı sü­
varisi de taarruza katılmıştı.
Ruslar, evvelâ bu hücum u dur­
d urm a k istedilerse de, vaz ge­
çip çekildiler. B u suretle ağır­
lıklarının m ü h im kısmım kay­
betmiş oldular. B u arada, rus
ordusunda esasen pek kıt olan
zahire de ellerinden gitti. H e p ­
si tatar süvarileri tarafından
yağm a edildi Ruslar buna, çe­
kilişlerindeki intizamı kaybet­
m e m e k için katlanmak zorun­
d a kalmışlardı.
beri hareket halinde olan asker çok yorgun
düşmüştü. B u arada tatar ve Osmaniı süva­
rileri ile müteaddit çarpışmalar da yapmış­
lardı. Suların tükenmiş olması ise, onlar
içir, en büyük felâketti. Çar Petro, ordunun
iki saat kadar dinlenmesini ve Prut nehrin­
den su tedariki çarelerinin aranması emrini
verdi. Lâkin tekrar hareket edildiği zam an
çekiliş yolunun Kırım hanı tarafından tutul­
muş olduğunu gördü. Çekilm ek imkânı kal­
mamıştı. Rus ordusu, doğu tarafında Prut
nehrinin daire çizen bir kolu üzerinde, iki
üç kilometre karelik bir sahada sıkışıp kal­
mıştı. K u z e y tarafı tamamen bataklıktı. H ü ­
cum a açık tarafı ise batı ve güney tarafıydı.
Çar, pek fena bir kapana kısıldığını an­
lıyordu. H e m e n askerlerine siper kazdırıp
m üdafaa tertibatı almalarını bildirdi. K a z m a
ve kürek gibi âletlerin çoğu ağırlıklarla bir­
likte kaybedildiği için bu iş güçlükle yürü­
yordu. Siperlerin arkasına kazıklar çakıla­
rak toplar buraya yerleştiriliyordu. Bütün
bunlar, alanın güney yönü için tatbik edile­
bildi. Elde yetecek kadar m alzem e b ulun­
madığından batı taraf açık kalmıştı. K u z e y
tarafta ise, Çar ve maiyeti için yeraltı si­
perleri hazırlandı. Osmaniı ordusu üç dört
saatlik mesafeye kadar yakaştığı sırada Cin
A i Paşa kumandasında olarak Bendcr’deki
kuvvetler gelip yetişti. Bunlar Türklerden

Çarlıacı M e h m e d Paşa ile

Kırım hanının kuvvetleri, düş­
m anı top menzili dışında olarak
takib ediyorlardı. Osmaniı ordu­
su ise, Yaş yolu ile ilerlemek­
teydi. O vanin batı tarafındaki
tepeler OsmanlIlar tarafından
işgal edilmiş olduğu için rus
ordusu çaresiz ovanın ortasın­
dan çekiliyor, şiddetli bir sı­
cak h ü k ü m sürdüğünden su sı­
kıntısına uğ ram am ak gayesile
de Prut nehrinden pek fazla
uzaklaşamıyordu. Öğleden son­
ra saat 14 de Bayunluk m ev ki­ Prut kenarında Petro ve Rus ordusunun Osmaniı kuvvetleri
ine varıldı. Gecc saat 23 den tarafından kuşatılması

2387
mâda, bir kivim İsveçli ve Lehli askerlerdi.
B u kuvvet, Prut suyunun öbür tarafından
rus ordusunun doğusunu sardı.
Nehir bu yerden geçit verdiği için. Pet-
rornun son ümidi suyu asıp selâmete yıkabil­
mekti. B u suretle o ihtimal de ortadan kalk­
mış oluyordu. Çarhacı M c h m e d Paşa elinde
bulunan dört topla düşm an ordugâhını döv­
m ek istedi ise de, bunların menzilleri çok
kısa idi. Hus toplarının menzili ise daha
uzun olduğundan bunları ileriye sürmeye
imkân yoktu.
Prut savaşı
Kırım iıanı ve Çarhacı M e h m e d Pasa, v a ­
ziyeti derhal Baltacı M e h m e d Paşa’ya bil­
dirip rus ordusunun kurtulması imkânsız
bir kapana düştüğünü, acele top ve piyade
gönderilmesini istediler. Veziriazam verdiği
cevapta, akşama kadar dayanmalarını, ken ­
disinin o vakte kadar gelip yetişeceğini bil­
dirdi .
Hakikaten saat 17 sularında ilk yeniçeri
birlikleri vardılar. Bunlar serdengeçti bö­
lükleri idi. îki saat içinde diğer birçok bir­
likler de gelmiş bulunuyorlardı. Yeniçeri
ağası, henüz gerideydi. B u birlikler gelir
gelmez düşmanın üzerine hücum arzusu gös­
termişlerdi. Kırım askerleri ile OsmanlI sü­
vari kuvveti kaç zamandan beri düşmanla
çatıştığı halde, kendilerinin henüz hiç sava­
şa girmeyişleri, bütün öbür askeri sınıfları
küçük görmeğe alışık bulunan yeniçerilerin
fena halde izzeti nefsine dokunmuştu. Üste­
lik, düşman ordugâhını kolayca zaptedebile-
ceklcrini ve ganimetlerin büyült kısmına bu
suretle rahatça konacaklarını umuyorlardı.
Kırım hanı b un u haber alınca:
*— D ü şm a n her tarafından sarılmıştır,
kaçıp kurtulamaz. Ancak, kuvvetli müdafaa
tertibatı almıştır» diye haber gönderip top­
lar gelmeden açıktan hücum un faydasız b u ­
lunduğu, bu gece dinlenip yarın toptan m u n ­
tazam' bir taarruza kalkıîmasım söyledi. L â ­
kin, yeniçerileri zaptetmek m ü m k ü n olama­
dı. Üst üste üç hücumda bulundularsa da,
düşm an topları ve tüfenk ateşi karşısında
yalınkılıç ve açıktan yapılan bu hücumlar
bir hayli zayiata sebep oldu. Birisinde düş­
m an siperlerine kadar varılıp bayrak dikil­
diği halde, muvaffak olunamıyarak geri dö­
nüldü. Prut nehrinin yazın kurumuş olan y a ­
taklarından birisine girilip siper kazıldı. Bu
sırada. Baltacı M e h m e d Paşa da savaş ye­
rine gelip çadırını kurm uş bulunuyordu. L â ­
kin, bir rus mermisi pek yakınlarında patla­
yınca daha mahfuz bir yere nakledildi.
Son hücum sırasında vilâyet askerleri de
gelmiş bulunuyorlardı. Bunlar, emirsiz baş­
layan b u savaşa katılmak istemediler. Y a l­
nız A d a n a Beylerbeyi M e h m e d Paşa, gelir
gelmez savaşa girdi. Mısır yeniçerileri de
2393
onu takib ettiler. G erek M e h m e d Paşa, ge­
rek Mısır yeniçerileri büyük yararlıklar
gösterdilerse de, bunlar neticeye tesirli ol­
madı. Eğer bu taarruz hep ayni noktadan
yapılmayıp bir kaç yere bîrden ve bilhassa
rus ordugâhının en zayıf yeri olan batı ta*,
rafına yönelmiş olsaydı, rus mukavemetinin
kırılacağı şüphesizdi. Bun u , bizzat çar Pet-
ro günlük notlarında yazmıştır {Journal de
Pierre-Grand, S:- 367). B u savaşta Osmanlı
ordusu başta bir çok namlı serdengeçti ve
bölük ağaları olmak üzere 1500 kadar ölü
ve yararlı vermiştir. Yeniçeri Ağası Yusuf
Paşa, emri olmadan başlayan bu savaşa biz­
zat katılmış, sonuna kadar sebat etmiş, atı
yaralandığı halde savaş yerini bırakmamış,
tam bir kahramanlık nümunesi göstererek
hiç olmazsa müsbet bir sonuç elde edilmesi
için çok gayret harcamıştı.
Rus ordugâhında düşünülen kurtuluş
çareleri
Baltacı M e h m e d Paşa kumandasındaki
ordu, rus ordusunun güney-doğu kısmını da
tamamen kapatmış, kuşatma daha sıklaşmış-
tı. Ertesi sabah, veziriazam emriyle batarya­
lar hazırlanmaya başlandı. Lâkin cephane
ancak akşama doğru gelip yetiştiğinden rus
ordugâhına saat 22 den sonra ateş açılabildi.
Rus topları OsmanlIlara bütün gün rahatça
ateş edebilmişken, şimdi top ateşi üstünlüğü
de OsmanlIlara geçmiş bulunuyordu. B u n u n ­
la beraber top ateşi iki tarafın da zayiat
vermesine sebep oluyordu. Fakat OsmanlI
zayiatı daha azdı.
B u sırada, rus ordusunda büyük bir yeis
vc ümitsizlik h üküm sürmekteydi. C ar ve
generalleri, bir kurtuluş çaresi düşünmekte,
lâkin bulamamaktaydılar. Petro, akimı ka­
çıracak hale gelmişti. Asabı son derece bo­
zuktu. Bir ara bin kişilik bir kuvvetle O s ­
m a n lI bataryalarına baskın yaparak topları
ele geçirmeyi düşündü. O zam an rus ordusu­
nun um u m i bir taarruza kalkması m ü m k ü n
olacaktı. Bir taraftan da Petro’n un her ne
suretle olursa olsun Osmaniı hatlarından
geçirilip Transilvanya (Erdel) ya kaçırılma­
sı düşünülüyor ve b u sayede yeni kuvvet­
lerle geri dönüp orduyu kurtaracağı hesap­
lanıyordu. Fakat, bütün bunlar boş ve bey­
hude hayallerden ibaretti.
Rus ordusu aç ve yorgundu. Ordugâhta
bir çok da kadın bulunuyordu. Yaralı, hasta
ve ölüler her tarafı doldurmuştu. Ertesi gü­
nü. ölüm v e ya esaretten birisini seçmek ica-
bedecekti. Ç a r ve çariçe Katerina, general­
ler, subaylar ve bu arada devletine isyan
ederek ruslara katılmış olan Bağdan voyvo­
dası Demetriyos büyük bir yeis ve ümitsiz­
lik, acı bir pişmanlık içindeydiler. Petro:
«— işte, şimdi, kardeşim Şarl’ın Polta-
va'da uğradığı felâketten daha b ü y ü k bir

Rus çariçesi Katerina
felâkete uğramış bulunuyorum» diyordu
(Bentano! B ü y ü k Petro, S: 101).
Ortalık ağarırken, ruslar bir hücumla
son şanslarını denemek islediler. General
W eidem an n idaresinde rus piyadesi, k u m a n ­
danları başta olduğu halde süngülerini takıp
siperlerinden fırladılar. I.âkin, Osmanlı or­
dusu son derece uyanık bulunuyordu. B u hü ­
cum, dolu gibi yağan tüfenk ateşi ile karşı­
landı. Evvelâ, general W e id m a n n yediği bir
kurşunla yuvarlandı. Rus askerleri sapır sa­
pır döküldüler ve hücum akim kaldı. Arka-
stndan rus ordugâhının her yerini doğabile­
cek şekilde gayet iyi tabiye edilmiş 400 ka­
dar irili ufaklı Osmanlı topunun bombardı­
m anı başladı. Ruslar, buna karşılık vermek
istedilerse do, ateşleri tesirli olamıyordu. O s ­
manlI topçusunun ateşi öğleye kadar sürdü.
Açlıktan ağaç kabuklarını kemirmeye başla­
mış ve ateşin tesiri ile nehirden su alamaz
hale gelmiş olan rus askerleri, bu bombardı­
m an altında büsbütün ezildi. Ölü ve yaralı­
nın hesabı yoktu. Yeniçeriler, işin kıvamına
geldiğini görüyor, yürüyüş için sabırsızlanı­
yorlardı. Yeniçeri Ağası Y u suf Paşa, veziri-
âzama haber gönderip piyade askerini artık
zaptedemiyeceğini, düşmanın tamamen ezil­
diğini bildirerek hücum için müsaade istedi.
Baltacı M e h m e d Paşa da, kesin darbenin in­
dirilme zamanının geldiğini anlayarak başta
Kırım hanı olm ak üzere, bütün k u m a n da n ­
lara taarruz emri İçin buyrultular yazdır­
m aya başladı.
2399
Rusların banş teklifi
T ü rk bombardımanı ile birlikte rus or­
dusunda yeis ve ümitsizlik son haddini bul­
muştu. Car Petro, artık kurtulmaktan ü m i­
dini kesmiş bulunuyordu. Nitekim, Osmanlı
ordusunun safları arasından kaçırarak M o s ­
kova’ya gönderdiği bir mektupta, sefer m ü ­
nasebetiyle devletin idaresini terk ettiği
hey'ete ve bütün rus milletine şöyle hitap
ediyordu:
«Hiç bir suçum olmadığı halde, yanlış
düşüncelere kapılarak ordum un dört misli
kuvvetinde bir Osmanlı ordusu tarafından
sarılmış bulunuyorum. Tanrı, hiç ummadığı­
mız bir anda imdadımıza yetişrr.iyeeck olur­
sa, yiyeceğimiz de bulunmadığı için burada
ya birer birer öleceğiz veya esir olacağız.
Eğer OsmanlIlar tarafından esir edilecek
olursam, beni artık çarınız ve senyörünüz
saymayınız. Hattâ benim el yazım olduğunu
anlarsanız bile emirlerime uymayınız. K e n ­
dim gelinceye kadar bekleyiniz. Eğer ben
mahvolursam ve hakikaten öldüğümü d u ­
yarsanız, o zaman içinizden en liyakatlisini
benim yerime seçersiniz».
Generaller ve bakanlar son kere toplan­
dı. B u toplantıya Katerina da katılmıştı. B u
arada soğuk kanlılığını kaybetmeyin çarı da
d urm adan yatıştıran. e.sasen o idi. B u toplan­
tıda, bütün meselenin çar’ı kurtarmak oldu­
ğu nu ileri sürerek ne olursa olsun O s m a n ­
lIlara sulh teklifinde bulunm a fikrini ortaya
attı. OsmanlIların en ağır teklifleri kabul
edilecek, yeter ki çar ve maiyeti kurtula­
caktı. K a b u l edilen sulh şartlarına sonradan
uyup u y m a m a k ayrı bir mesele idi. Kateri-
na'ya b u düşünceyi telkin edenin, Eflâk bo­
yarlarından olup memleketinden kaçarak
çar’a katılmış olan Kastriyot olduğu rivayet
olunur. Dış işleri bakanı Şafirov bu likri
Katerina'nm ümitsiz Petro'yu Prut’ta her
ne şekilde olursa olsun OsmanlIlarla uyuş­
ması hususunda ¿krıa etmesini gösteren bu
resim İngilizce eski bir tarihten alınmıştır.
kuvvetle destekliyor, ümitsiz şekilde vc top­
luca Osmaniı ordusu batlarına hücum ede­
rek yarıp geçme teşebbüsünden evvel b u ça­
reye baş vurulmasında ısrar ediyordu. O s ­
manlI ordusu hatlarını yarıp geçmenin esasen
imkânsız olduğu bilindiğine göre, bir nevi
intihar olan bu çarenin en sona bırakılıp
başka imkânlar aranması en mâkul yoldu.
Esasen OsmanlIların adeti de sulhu reddet­
memekti.
Çar, bu fikri doğru buldu. Bun u n üzeri­
ne B aşkum andan Şeremetev'in ağzından Bal­
tacı M e h m e d Paşa'ya su mektup yazıldı:
«Sultan hazretlerinin sayın veziriazamı,
B u savasın çar hazretlerinin arzusuna ,
rağmen ve sandığımıza göre sultan hazret­
lerinin de isteği hilâfına başlamış olduğu ve
buna başkalarının sebebiyet verdiği zatı dev­
letlerince malûmdur. Vaziyetin son haddine
varmış olduğu şu anda, daha fazla kan dö­
külmesine engel olmak arzusu ile her iki
taraf için de faydalı olacak bir sulhun akdini
vc bu savaşa son vermeği teklif etmeği doğ­
ru buluyorum.
Eğer b u arzu buyurulmazsa, biz başka bir
şıkka da hazırız. Tanrı, kan dökülmesine
sebep olanın cezasını verecektir. Tanrının,
kan dökülmesine engel olmak isteyene yar­
dım edeceğini dc umuyoruz. İşbu teklifimizi
cevaplandırmanızı ve gönderdiğimiz adamın
biran evvel iadesini bekliyoruz*.
A y n i zamanda, OsmanlIların sulhu red­
detmeleri veya kayıtsız şartsız teslim talep
etmeleri halinde, ordunun n e olursa olsun
ııehir boyunca ilerlemeye başlamasına da
karar verildi.
Baltacı M e h m e d Paşa çadırında hücum
emirleri yazdırırken, birden rus siperlerinin
üzerinde beyaz bayrakların dalgalandığı gö­
rüldü. A y n i zam anda siperlerden türkçe ola­
rak «aman, aman...» sesleri yükseliyor, b oy ­
nunda beyaz makramalar bağlı rus askerleri
elleri arkalarında olduğu halde kenarlara çı­
karak feryat ediyorlardı.
B u vaziyet karşısında ateş azaltıldı. D e ­
m ek ki düşm an teslim oluyordu. T a m bu sı­
rada Yeniçeri ağasının karşısına rastlayan
siperlerden bir trampetçinin çıkıp trampete-
sini çalarak bir rus askerinin refakatmda
ilerlediği görüldü. H e m e n T ürk karakolları
tarafından durdurulup Y u su f Paşa'n m yanı­
na götürüldüler. Gelen bir mükâleme m e m u ­
ruydu- Klinde Feldmareşal Şeremetev tara­
fından veziriazama yazılmış bir mektup var­
dı. Şifahen de ruslarm müzakereye girişmek
istediklerini, ateşin kesilmesini söyledi. Y u ­
suf Paşa, onu derhal veziriazama gönderdi.
Baltacı M e h m e d Paşa ve yanındakiler bunu
ruslarm mağlûbiyeti kabul ettikleri m a n â ­
sına alarak Allaha şükrettiler.
2400
Toplanan mecliste ileri sürülen fikir,
Rusların tekrar müracaatı
Veziriazam, böyle bir meselede tek bası­
na karar vermeyi doğru bulmayarak o sırada
yanında bulunan kumandanların düşüncesini
sordu. O nlar da, rusların gayet hiylekâr ol­
duklarını ileri sürüp birçok misaller vererek
düşmana a ldanm am ak icabedeccği mütalea-
sında bulundular. Baltacı M e h m e d Paşa te­
reddütte idi. N ihayet ordunun bütün ileri
gelenleri bir meclis halinde toplandı. Sulh
teklifini haber alan Ponyatowski ise, vezi-
riâzaına baş vurup rusların teslim olmaktan
başka çareleri bulunmadığını, şu halde on­
ları yıldırıp perişan eden top ateşinin daha
da artırılması icabedeceğini ileri sürdü. B u
düşünce kabul edilip karnı doyurulan m ü k â ­
leme m e m u r u altkonularak bombardımana
şiddetle devam edildi. Yalnız, şimdilik h ü ­
cum dan vaz geçildi.
B u hali gören ruslar, Osm aniı ordusuna
ikinci bir m ükâlem e m e m u r u ile veziriâzama
hitaben Şeremetev imzası ile yetıi bir m e k ­
tup gönderdiler. Bun da, sulh y ap m a k için
adam gönderildiği halde cevap alınamadığı,
derhal bir karar verilmesini bekledikleri, da­
ha fazla kan dökülmemesi için çok uygun
şartlarla sulhun akdine razı olunup olunm a­
yacağının bildirilmesi isteniyor vc savaşa da
barışa da hazır bulunduğu tekrarlanarak
birkaç saat daha cevap bekleneceği haber
veriliyordu.
Banş için Sadrtâzam ile yakınlarının ve
Kırım hanının düşünceleri
B u suretle rusların. kat’i ve âcil bir sulh
istedikleri anlaşılmıştı. B u sulhun şartları ise
«kayıtsız vc şartsız teslim* den başka bir şey
olamazdı. Çar, maiyeti ve ordusu esareti se­
çerek ancak ölümden kurtulabilirlerdi. L â ­
kin, Baltacı M e h m e d Paşa, bilhassa ket­
hüdası O s m a n A ğ a ile mektupçusu Ö m e r
Efendinin tesiri altında kalarak çok daha h a ­
fif şartlar düşünüyordu. O n u n kanaatma gö­
re bu savaştan maksat Rus çarına haddini
bildirmek ise, bu olmuştu. Şu halde, A z a k
kalesini geri vermesi, ö z i suyu boyundaki
m üstahkem yerleri kaldırması, İsveç kralının
OsmanlIların istediği şartlarla memleketine
dönmesine razı olması ve bundan sonra ara­
daki barışa aykırı davranışlarda b ulun m a­
m ayı taahhüt etmesi kâfiydi. Fakat, padişah
kendisine m ü h im meseleleri Kırım hanına
danışmasını söylemiş bulunduğundan bir ke­
re de ona danışmaya karar verdi. H a n , vezi-
riâzamm çadırına gelip onunla başbaşa gö*
rüştü. So nunda sulha vc bilhassa böyle su­
dan şartlara asla itibar etmemesini, çünkü
çar'm buradan kurtuluştan sonra sözünde
durarak barış şartlarına uymasının bahis ko­
 nusu olamıyacağını. Rus çarrna katiyyen
am an verilmemesini, daha evvel yaptıklarını
unutm am ak icabedeceğini, devlet için her
zam an tehlikeli olduğunu ve böyle bir iırsat
ele geçmişken bundan faydalanjlmamasınm
pek yazık hattâ mes’uliyeti mucip olacağını
söyledi. O n u n düşüncesi, çar'la asla m üzakere­
lere bile girişmemekti. Ç ü n k ü bir kere m ü ­
zakere kapısı açılırsa, hiylekâr çarın Os-
manlı ricalini kandırmasının m ü m k ü n bu­
lunduğunu tahmin ediyordu. Bilhassa gev­
şek ve iradesiz bir kimse olan ve savaştan
korkan veziriazamın ele geçen tarihî fırsatı
kaçırmasından çekiniyordu.
Müzakerenin kabul edilmesi
Iia n m söylediklerini kabul etmiş gibi
göründülerse de, o gittikten sonra Baltacı
M e h m e d Paşa’m n yakınları efendilerinin et­
rafını alarak ruslarla savaşmanın çok tehli­
keli olduğunu telkine başladılar. Misâl ola­
rak bir gün evvel akim kalan ve oldukça
ağır zaj'îata sebep olan yeniçeri h ü c um u nu
gösteriyorlardı. D ü ş m a n hazır sulh istemiş
ve her şarta razı olmuşken savaşta ısrar et­
menin lüzumsuz yere asker kırmak olduğu­
nu, hele bir de muvaffakıyetsizlik yüz göste­
rirse cevabının verilmesine asla imkân kal­
mayacağını, halbuki ruslarla bir temasta b u ­
lunmanın hiç bir zarar vermiyeceğini söyle­
yip durdular. B u n u n üzerine veziriazam düş­
m anla müzakereye girişmeye karar vererek
son gelen mükâleme m em u ru ile Feldm are­
şal Şerenıetev’e bir mektup gönderip bizzat
kendisinin Osmanlı ordugâhına gelmesini is­
tedi.
B u n u haber alan Ponyatovski ise. O»-
ikinci Şarl'a acele bir mektup göndererek
OsmanlIların sulha karar verdiklerini, bu
sulh sırasında şahsının ve memleketinin hak­
larını korumak üzere kralın Osmanlı ordu­
gâhına bizzat gelmesinin icabedeceğini bil­
dirdi. B u sırada, barış müzakereleri başlıva-
cağı için veziriazam bir emirle rus ordusunu
ezen bombardımanı durdurdu (21 tem m uz
salı, saat 14-15 arası).
Petro’nun sevinci ve delegesine talimatı
OsmanlIların sulh müzakerelerine yanaş­
maları ve bombardımanı kesmeleri, rus ordu­
gâhında birdenbire bir bayram havası yarat­
tı. Petro, kulaklarına inarıamıyordu. H e m e n ,
Dışişleri bakanı olup Ortodoksluğu kabul et­
miş eski bir yahudi ailesine m ensup bulunan
ve Rus tarihine kibri, gösteriş severliği, hiy-
lekârlığı ve hırsızlığı ile geçmiş olan. Baron
P . Şafirov’u müzakerelere m em u r etti. K e n ­
disine verdiği talimata göre, barış ve çar ile
ordusunun kurtuluşu karşılığında Osmanlı
devletinden zaptoluııan bütün yerlerin iade­
si, buralarda yapılmış olan kale ve tahkima­
tın yıkılması veya Osmanlılar ısrar ederler­
se öylece teslimi, İsveçliler hakkında m ü za ­
2401
kere açılırsa Livonya’nın iadesine razı olun­
ması, Osmanlılar bununla iktifa etmezlerse
diğer eyaletlerin de verilmesi, yalnız hepsi
için birer birer ve yavaş yavaş rıza göste­
rilmesi. Osmanlılar Leçinski’den bahseder­
lerse bütün isteklerinin kabul olunması, yal­
nız Lehistan'da tsveç nüfuzunun mutlak şe­
kilde kurulmasına, imkân bulunursa, m e y ­
dan verilmemesi hususunda Şafirov tam bir
salahiyete sahip olacaktı. A y n i zam anda Os-
mc.nlı veziriâ/.amı ile kethüdasına ve diğer
naiiz kimselere b üyük rüşvetler teklif ve ita
edebilecekti.
Rus Dışişleri bakanı yanında tercüman­
lar ve birkaç subay bulunduğu halde O s m a n ­
lI ordugâhına gönderildi.
Ponyatovski ve Sadnâzam m istekleri,
divânda hâkim olan fikir
Diğer taraftan Ponyatovski. kendi talebi
üzerine ruslardan neler isteneceğini veziria­
zam a yazılı olarak takdim etmiş bulunuyor­
du. İsveç kralının mümessili, Osmanlı veziri­
azamına bu konuda kısaca şunları tavsiye
ediyordu:
1 — Ç ar’jn bizzat O s m a n h ordugâhına
gelmesi ve geldikten sonra derhal esir edilip
İstanbul’a. Hünkârın huzuruna gönderilmesi.
2 — R u s ordusunun silâhlarını bırakarak
hem en teslim olması.
Filhakika, Baltacı M e h m e d Paşa R u s m u ­
rahhas heyetini kabul ettiği zam an b u tav­
siyelerden ilham alarak. Osmanlı toprakları­
na tecavüz ettikleri dolayısiyle Şafirov’u bir
hayli payladıktan sonra şu tekliflerde b u ­
lundu:
1 — Çar bizzat Osmanlı ordusuna gele­
rek af dileyecek ve taahhüt ettiği şartları
yerine getirinceye kadar m uhafaza altında
bulunacak.
2 — R u s ordusu toplarını hemen teslim
edecek.
Şafirov. gayet hürmetkar bir tavırla bu
şartları kabul etmenin imkânsız olduğunu,
am a A z a k kalesinin derhal teslim ve Tay-
gan kalesiyle Özi boyundaki m üstahkem yer­
lerin tahrip edileceğini söyledi. Ayni za m a n ­
da veziriazama uzun ricalarda bulunarak
OsmanlIların am an diyene kılıç vurmadıkla­
rını tekrarlayıp sonunda Allahın adaletine sı­
ğınacaklarım ilâve etti. Mecliste, Viyana’dan
elçilikle dönen Seyfullah A ğ a da vardı. K e n ­
disi Avusturya imparatorluğunun, tsveç bir
tarafa bırakılarak, Osmanlı-Rus barış ve
dostluğunun kurulmasını istediğini ve b u n u
desteklediğini bildiği için veziriazama rus
m ükâleme memurlarının derhal iade edilme­
yerek meselenin yeniden görüşülmesini tav­
siye etti. B u n u n üzerine b ü yük bir divân
kuruldu. İlk sözü Baltacı M e h m e d Paşa alıp
çar’a a m an verm ek veya yürüyüşle ordu-
gâhtm zaptetmek sıklarından birisinin ter­
cihi için karar verileceğini bildirdi, Kırım
hanı Devlet Giray, çar’ın sen derece hiylekâr
bir kimse olduğunu ileri sürüp evvelâ sö­
züne itimatla barış yapmanın doğru olamı-
yaeağmı, lâkin mutlaka barış yapılacaksa
Azak'la beraber diğer kalelerin de seri alın­
ması ve çar’m sözünde duracağına dair sağ­
lam deliiler göstermesi vc teminat vermesi
icap edeceğini ileri sürdü.
Divânda hazır bulunanlar, veziriazamın
mutlaka barış yapm aya karar vermiş oldu­
ğunu hissettiklerinden, savaşa ter sİtar olan­
lar onun beyhude husumetine uğram am ak
için düşüncelerini söylemediler. Barış taraf­
tarlar: ise, şöyle diyorlardı; ¡B u savaşın çık­
masına sebep, evvelâ A z a k kalesinin R u s ­
ların eline geçmesi suretiyle kuzeyde bozu­
lan stratejik muvazenedir. Şu halde. A za k
kalesiyle Özi boyunda ihdas olunan diğer
kaleler Türklere teslim edilirse, Ruslar U k ­
rayna ve Lehistan’dan çekilir ve İsveç kra­
lının Hünkârın ileri sürdüğü şartlarla m e m ­
leketine dönmesine razı olursa savaşa lüzum
kalmaz, ç ü n k ü , savaş olup Ruslar yenilse
bile nihayet bunlar temin edilecektir, Yoksa,
biltün R u sy a n m zaptı ve b u memleketin or­
tadan kaldırılması imkânsız olup üstelik sa­
vaşta arzu edilmeyen bir netice hâsıl olursa
her şey kaybedilebilir*. B u fikrin müdafii,
bilhassa O sm an kethüda idi.
Şüphesiz b u düşünceler şayet yanlıştı.
Ç ünkü Osmanlı ordusu bir yürüyüşte bulun­
sa mutlak muvaffak olurdu. Hattâ, hiç bir
taarruz hareketine girişmeden sadece m u h a ­
sarayı uzatsa, kısa bir zam an sonra ruslar
açlık yüzünden kayıtsız şartsız teslim olmak
zorunda kalacaklardı, i>u halde, aşağı y u k a ­
rı onlarm teklif ettikleri şartlarla bir sulh
müzakeresine girişmek lüzumsuz idi. Çar’m
ordusuyla imha veya esir edilmesi sonunda,
hiç değilse, Rusya’nın A vrup a siyaset sah­
nesine en az elli yıllık bir gecikme ile çıka­
bilmesi neticesini verirdi.
Prut barışının imzası ve şartları
Nihayet hiç de uzun ve çekişmeli olma­
yan m üzakere sonunda 23 temmuz 1711 gü­
nü OsmanlIlarla ruslar arasında Prut barışı
imzalanmıştır. Barış müzakerelerinde Os-
m a n h heyeti son derece gevşek davranmış,
ilk önce ileri sürülen şartların çoğundan vaz
geçilmiştir. Halbuki veziriazam, sadece h aya­
tını ve hürriyetini bağışlamak şartiyle çar’a
istediği bütün şartları münakaşasız ve mü-
zakeresiz dikle ettirecek durum da bulunu­
yordu. Gevşekliği, korkaklığı, beceriksizliği,
yakın maiyetine fazla esir oluşu onu bu ağır
hatâya sürüklemiştir.
Bir mukayeseye imkân vermek için, os-
manlıterm ilk ileri sürdükleri şartlarla, batı­
ğın imzalandığı şartları mukayese edeim:
2402
A — Osmanıların ilk ileri sürdükleri
şartlar;
1 — Rus ordusu, bütün silâhlarını tes­
lim edecektir.
2 — Lehistan tam am en tahliye edilecek
ve rusya, leiıistan içlerine bir daha karışma­
yacaktır,
3 — Rusya, bir daha U krayna islerine
karışmıyacak, Barabaş ve Potkallı kazakla­
rı istedikleri kimseyi kendilerine hatmaıı
seçebileceklerdi.
4 — A z a k kalesiyle civarı vaktiyle O s ­
m a n lIlard a n alındığı gibi iade ounacaktır.
5 — Şam ara ve K a m e n k a kaleleri ruslar
taraf irsdan yıktırılacaktır.
6 — A z a k denizindeki Rus donanması
Osmanlı devletine teslim olunacaktır.
7 — Eskisi gibi Kırım hanına vergi ve­
rilecektir.
8 — İsveç kralı yurduna istediği gibi ve
istediği yoldan dönecektir.
3 — Âsi Bağdan voyvodası Demetriyos,
OsmanlIlara teslim olunacaktır.
10 — Rus çarının doğu işlerinde siyasi
müşaviri olup çsr’ı OsmanlIlar aleyhine kış­
kırtan Raguzalı Sava, osınanlılara teslim
olunacaktır.
1 1 — İstanbul’daki daimî rus elçisi kaldı­
rılacaktır.
12 — Ruslar, Eflâk ve Boğdan'da yaptık­
ları zararlar karşılığjnda belli bir tazminat
ödeyeceklerdir.
13 — Ruslar, hıristiyau tebaya ait işlere
bir daha karışmayacaktır.
14 — B u taahhütler ifa edilinceye kadar
Rus ordusu başkumandanı geremetev O s ­
m a n lI ordusunda rehine olarak kalacaktır.
İS — Rusların elinde bulunan bütün müs-
lüm an esirler hem en serbest bırakılacaktır.
B — Barışın imzalandığı şartlar:
1 — Çar ile Sultan arasında ebedi sulh
yapılmıştır.
2 — Ruslar, OsmanlIlardan aldıkları şe­
hirleri iade edeceklerdir.
3 — Yeni yapılan kaleler yıkılacak ve
her iki tarafça işgal olunmayacaktır. B u n ­
larda bulunan top ve cephane çar tarafına
■nakledilecek, yalnız K a m e n k a kalesinin top­
larını osmanlılar alacaklardır.
4 — Lehistan işerine her iki' taraf da
karışmıyaeaktır.
5 — H e r iki taraf teb’ası olan tüccarlar,
birbirlerinin memleketlerinde rahatça seya­
hat ve ticaret edebileceklerdir.
6 — İsveç kralı kendi memleketine ser­
bestçe ve tehlikesizce dönebilecektir. İsveç
ve Rusya, aralarında barışı yapm akta serbest
olacaklardır.
7 — İki taraf birbirlerinin teb’asma asla
tazyikte bulunrnıyacaklır ve bunlarda k im ­
senin zarar ve ziyanına sebebiyet vermiye-
eeklerdir.
 S — B u barış anlaşmasının irnzaianma-
siyle muhasamat son bulacak ve nüshaların
teatisinden itibaren iki tarafın ordusu birbi­
rine engel olmadan ayrılıp gideceklerdir.
0 — Rus ordugâhında ve rusyada bulu­
n an bütün osmaolı esirleri ve karşılığında
OsmanlIlara esir düşen rus teb'ası serbest
bırakılacaktır.
Türkçe metindeki farklar
Üstelik bu verdiğimiz metin, rııs’ça ve
lâtin'ce olarak hazırlanıp imza olunan nüsha­
dır. Türkçesi ise bundan da farklıdır. M u k a ­
yese için o metini de verelim:
1 — A z a k kalesi ve cıvan alındığı şe­
kilde osmanlıIara teslim edilecektir.
2 — Yeni yapılan kaleler yıkılacak, Ka-
m en k a kalesindeki toplar ve cephane Osman­
lIlara teslim olunacaktır. (Diğerlerinde olan
top ve cephanenin ruslara teslimi zikredil­
miyor) ,
3 — iki tarafça d a buralarda yeniden k a ­
le yapılmıyacaktjr.
i — Lehistan işlerine karışıfoııyacaktır
(Türklerin de kanşnııyacağ’ zikredilmiyor).
5 — Lehistan’a ve Kırım hanına tabi k a ­
zaklara karışılm ¡yaraktır (rus'ça metninde
hiç bahis konusu edilmemiştir).
6 — Karşılıklı tüccarlar serbestçe gidip
geleceklerdir.
7 — İstanbul’da Rus elcisi bulundurul­
mayacaktır.
8 — M üslüm an esirler serbest bırakıla­
caktır (Rus teb’ası esirlerin de serbest bıra­
kılacağı zikredilmiyor),
9 — İsveç kralı yurduna serbestçe döne­
cek ve İsveç'le Husya arzu ederlerse barış
yapacaklardır.
10 — İki tarafın teb’ası karşılıklı olarak
devletleri aleyhine kışkırtılınlyacaklardır.
11 — İki taraf ordusu serbestçe çekile­
cektir,
12 — B u iş sona erinceye kadar Safirov
ile Şeremetev” in oğlu rehin olarak alıkonula­
caklardır. Karşılığında da rehinler verile­
tir (B u kısım rus’ça metninde yoktur).
Aradaki farkların, bilhassa Lehistan ve
kazaklar meselesinin ne kadar m ü h im olduğu
ilk bakışta anlaşılmaktadır. Üstelik, Şafii ov
osmanlı ordugâhına gelirken kendisine barış
hususunda verilen selâhiyetlere güre, rusya’-
dan ne kadar az şey elde edilmiş olduğu
meydandadır. Hattâ, osmanlılarm ilk ileri
sürdükleri şart bile, Şafirov’a verilen salâ-
hiyeinamedeki şartlardan çok hafif olduğu
halde, ne çare ki elde edilememiş vc kurnaz
bir diplomat olan R u s dışişleri bakanı. O s ­
manlI ricalini kandırmıştır. Üstelik, İsveç
meselesi hiç kurcalanmamış, rtısya’nın bu
24Û3
Prut'ta yapılan OsmanlI -Rus andlasmasın-
da yıktırılması söz konusu A zak kalesinin
plânı
devletten aldığı yerlerin iadesi, Lehistan'da
krallığın Leçinskfye temini kabil ve b u n ­
lar milli menfaatlanmız namına elzem iken
bu cihetler bahis konusu bile olmamıştır.
E n büyük hatâlardan birisi de, ruslarm ve­
rine getirmeyi kabul etlikleri taahhütleri için
bir zaman tâyin edilmemiş olmasıdır.
Baltacı -Katerina rivayeti
Prut barışının akdinden evvel çarın z e v ­
cesi Katerina'run gece Baltacı ¡Vtehtîleci pa-
şa'njrı çadırına gelerek bir çok hediyeler,
ricalar ve kadınca davranışlarla Osmanlı
veziriazamının zihnini çelerek onu bıı barı­
şa razı etmiş olduğuna dair m eşhur bir ri­
vayet vardır. Bahse son verm eden evvel, 'bu­
n u n üzerinde de duralım. B u hâdiselerin
tarihini yazmış veyahut yazıları bu hâdise­
ler için m ü h im kaynaklar teşkil etmiş olan­
lar, meselâ P. H . Bruce, Hurm uzaki, D e la
M otraye v.s... barışın başarılmasında Kate-
rina'mn büyük rolünü zikrederler. Bunlara
göre, barış teklifi fikrinin ilk m üre vv iti Ka-
terina’dır. Üstelik orduda ne kadar para,
mücevher, allun ve gümüş eşya varsa top­
latarak veziriazam ile kethüdası O sm an ,
mektupçu Ö m e r Ağalara ve reis ül-küttab
E bubekir E fendiye göndermiştir. Kendisi
ayrıca Avusturya imparatorunun kız k arde­
şi olduğunu beyan ederek osmanhlar ve os-
maniı devlet ricali üzerinde tesirli olmaya
çalışmış ve muvaffak olmuştur. Zira, O s ­
manlIlar Avusturya imparatorluğu ile barış
ve dostluk halinde bulunuyor ve böyle kri­
tik bir anda b u devleti gücendirmek istemi­
yorlardı. Bütün bunlar barışın, hem de rus-
lar hesabına o günkü durum a göre pek
müsait şartlarla akdini şüphesiz ki kolay­
laştırmış olabilir. A ncak, Kateriîia’nır» gece
veziriazamın çadırına geldiğine! dair yerli ve
yabancı ciddî kaynaklarda hiç bir bilgi m e v ­
cut değildir. Üstelik Baltacı M e h m e d Paşa­
nın ruslardan pek büyük bir rüşvet — 200
bin altın ve pek çok mücevher vc saire —
aldığına dair batı kaynaklarında, ve araba­
larla altın aldığına dair yerli kayngklarımız-
da kaydedilmiş rivayetler mevcut olduğu
halde, kendisi bu hâdiseden bir yıl sonra
müsadereye uğradığı zaınaıı böyle bir serve­
ti îuhur etmemiş, hattâ emsaline göre fazla
B A R IŞ T A N S O N R A K İ
Barısın akdinden sonra, zahire darlığı çe­
ken çar’a ve ordusuna bu hususta da yardım­
da bulunulmuş, nihayet Petro mağlûp ordu­
su ile birlikte, bu mağlûbiyetin acısını çıkar­
m aya ve hattâ kabul zorunda kaldığı barış
şartlarına icabında u y m a m ay a kararlı ola­
rak çekilip gitmiştir. Çekiliş sırasında bir
osmanlı askerî birliği rus ordusunu tatar­
ların ve kazakların muhtemel taarruzların­
dan koruyarak Prut suyunu aşmalarına k a ­
dar refakatmda bulunmuştur.
Ponyatovski’nin ikazı üzerine İsveç kralı
Osmanlı ordugâhına geldiği zaman, ortada
yalnız osmanlı ordusu vardı. Kuşlar rahatça
kurtulup gitmişlerdi. İyi bir stratej olan kral,
bir bakışta çar'm ne kadar kötü bir d u ru m ­
da yakalanmış ve ne büyük bir fırsatın kaç­
mış olduğunu anladı. Baltacı M e h m e d Paşa
ile mülakatlarında başbaşa kaldıkları za­
m a n burada çok güzel bir ordunun toplan­
mış olduğunu, lâkin bun dan gereği gibi isti­
fade edilememiş bulunduğunu söyledi. Bal­
tacı M e h m e d Paşa ise, her istenenin elde
edildiğini ileri sürerek savaşa hacet kalma­
dığını beyan etti. Lâkin Onikinci Şarl bu
fikirde değildi.
»— B u barış, ne saadelli padişah hazret­
lerinin ve ne de benim haberimiz olmadan
yapılmıştır. Bâb-l âli ile aramızdaki dostluk
ve İsveç hükümetinin menfaatleri ise hiç
göz önüne alınmamıştır. Hattâ yalnız İsveç’i*:
değil, O s m a n k devletinin de menfaatleri ih­
lâl edilmiştir. Çar ve rus ordusu böyle ümit­
siz bir hale düştükten sonra çok daha büyük
menfaatlerin elde edilmesi, hattâ çar’m ai­
lesi maiyeti ve ordusu ile esir edilip H ü n ­
kâr hazretlerinin ayaklarına gönderilmesi
m ü m k ü n iken bu yapılmamıştır:» diyordu.
Baltacı M e h m e d Paşa ise, a m an dileyen
düşmana kılıç vurmamanın İslâm şeriatı ica­
bı olduğunu ve çar’a arzu edilen bütün şart­
ların kabul ettirildiğini ve b u suretle O s m a n ­
lI devletinin b u seferin açılmasına sebep
olan isteklerinin beyhude kan dökülmeden
elde edildiğini, ruslarla savaş başlayınca Po-
m eranya'daki 30 bin kişilik İsveç ordusunun
müşterek düşm ana h em en hücum edeceğine
dair kralın vermiş olduğu sözün de esasen
yerine getirilememiş olduğunu, Osmanlı d ev ­
2404.
zengin bir vezir olmadığı da anlaşılmıştır.
B u yüzden oııu rüşvet karşılığında devlet
menfaatlerini ihlâl ile itham edenler bulun­
duğu gibi, b u hatâya sadece korkaklığı, gev­
şekliği, beceriksizliği ve ahlâksız maiyetinin
fazla tesiri altında kalışı yüzünden sürüklen­
diğini ileri sürenler d e vardır. Hakikaten O s ­
m a n kethüda ile mektupçu Ö m e r ve reis
ül-küttab Ebubekir Efendilerin barış için
p ek gayretkeşçe uğraştıkları güzden kaçm a­
makta ve hareketleri şüpheli görülmektedir.
HÂDİSELER
letinin ise bütün isteklerini elde ettikten
sonra İsveç hesabına ruslarla savaşmak zo­
runda olmadığını ve nihayet kralın m e m ­
leketine rahatça dönmesinin de temin edil­
diğini söyledi ve şunları ilâve etti:
«— Biz çar'ı esir etmiş olsaydık m em le­
ketini kim idare edecekti vc biz kiminle
sulh yapacaktık?»
Onikinci Şarl, b u iddiaların hepsine iti­
razını ettikten sonra:
t— Eğer çar esir edilseydi elbette m e m ­
leketini bir idare eden bulunurdu. Nasıl ki
b en uzun zam andan beri İsveç’te bulunm a­
dığım halde memleketini pek âlâ idare edil-
nıektdeir. Y u r d u m a serbestçe dönebilmem
hakkında çar'm verdiği teminata ise, şah­
sen asla itimat etmiyorum. M am afih, fırsat
kaçmış değildir. B a na birkaç bin yeniçeri ile
bir miktar top veriniz. Arkasından yetişerek
Petro’y u esir edeyim» dedi.
Lâkin M e h m e d Paşa, ruslarla barış im ­
zalandığı için böyle bir şeyin imkânsız oldu­
ğu nu kat’i bir dil ile ifade ettikten sonra
esasen islâm askerine bir hıristiyaıım . k u ­
m a nd a etmesinin de m ü m k ü n olamıyacağını
ilâve etti.
Prut barışının İstanbul’daki akisleri,
Baltacı aleyhine söylenenler
T e m m u z ayının ilk günlerinden itibaren
İstanbul ordudan haber alamıyordu. Ha be r­
lerin böyle kesilişi m ü h im hâdiselerin ve sa­
vaşların cereyanına alâmettir. Nihayet 27
tem m uz günü Turıa nehri ağzındaki Kili’den
deniz yolu ile İstanbul’a gelmiş olan bir taka­
cı, Osmanlı ordusunun, büyük bir zafer k a ­
zandığını bildirdi ise dc kendisine inanıl­
madı. LSkin 3 ağustosta, sadaret kethüdası
O s m a n A ğ a zafer müjdesi ile İstanbul’a var­
dı. A y n i gün ise İsveç elçisi F unk, arkadaşı
Ponyatovski'den aldığı bir mektupla seferin
bütün teferruatını öğrenmiş ve Bâb-ı âliye
bildirmişti. Ü çüncü A h m e d , kaçırılan fırsatı
duyunca fena halde sinirlendi. O sm an kethü­
da, m üjde karşılığı vezâret beklerken dere­
cesi tekrar başimrahorluğa indirildi. B u n a
rağm en şehirde zafer şenlikleri yapıldı, P a ­
 dişah ise. Baltacı M e h m e d Paşa’ya gönderdi­
ği bir hatt-: hümâyunla onu fena halde
azarladı* B un d a:
«— Senden gayrı itab-ı şahaneme mazhar
olacak bîr fert yoktur. Vallahilazîm ve Bil-
lâhilkerinı seni bili a m an katlederim. H a y a ­
tın bir vecihle mutasavver değildir. So n piş­
manlık fayda vermez» diyordu (Baltacı M e h ­
m ed Paşa’lîüî valde sultana yazdığı mektub.
Topkapı sarayı arşiv kılavuzu, C : I, V : 10).
Arkasından Kırım hanının mektubu geldi.
Bun d aki haberler dc Ponyatûvski’yi tama­
m e n teyit ediyordu. B u n a rağmen hiç olmaz­
sa elde edilmiş olan neticeleri sağlama bağ­
lam ak için Üçüncü A h m e d , Prut anlaşma­
sını tasdik etti. Bu arada İngiltere ve A v u s ­
turya elçileri veziriazamın azamî menfaati
eide etmiş olduğunu ileri sürerek onu m ü ­
dafaa etmişler, h’rnnsa ve İsveç elçileri ise
tamamen aksini iddia edip durmuşlardı.
Baltacı M e h m e d Paşa’yı en fazla himaye
edenler ve ayni zam anda hüküm dar üzerin­
de b ü yü k nüfuz sahibi olanlar kızlar ağası
Süleym an Ağa, D a m a d (Silâhdar) Ali Paça
ve şeyhülislâm Paşmakçı-zâde Ali Efendi de
onun aleyhine dönmüşlerdi. Ayrıca kendisini
öteden beri çekemeyenler de padişahı dur­
m adan tahrik ediyorlardı. Rus çarrnıtı b u ­
lunduğu güç durum dan kurtulur kurtulmaz
taahhüt ettiği şartlardan yüz çevirmeye baş­
laması ise. Baltacı M e h m e d Paşa’yı fena hal­
de üzmüş, padişahtan gelen ağır hatt-ı h ü ­
mâyûnlar yüzünden büyük bir korkuya ¡ta­
pılarak hayatından m eyus ve barış imzala­
yacak yerde rus ordusunu imha ve çar’ı
esir etmediğine cidden pişman olmuştu. İs­
tanbul'a dönünce hüküm dar tarafından ağır
bir m uam eleye uğrayacağından emin bulun­
duğu için, çar'm hareketlerini göz önünde
bulundurm ak bahanesi ile ve zamanla padi­
şahın hiddetinin geçeceği ümidiyle bir m ü d ­
det Kartal sahrasında beklemeye kara!- ver­
di. B u arada Valde Sultan'a bir mektup
göndererek bastan beri devlete ifa ettiği hiz­
metleri sayıp döktü. Sonunda Prut barışı do-
lavısıyle kendini müdafaa ederek devlete
muharebesiz kaleler kazandırdığını, lâkin
düşmanlarının tezvirleri dolayısıyle hün kâ­
rın hiddetine maruz kaldığını yazarak h im a ­
yesine sığındı. Bir m üddet sonra ise, deviet
m erkezinden gelen bir emir, hem en yola çı­
kıp İstanbul’a dönmesini bildiriyordu. B a l­
tacı M e h m e d Paşa ayak sürüyerek Edirne’ye
kadar geldi. Burada askerîn maaşını dağıt­
m a k bahanesiyle mola verdi.
Baltacı M e h m e d Haşa, veziriazam olun­
caya kader kızlar ağası Süleym an Ağa, Si­
lâhdar Ali Paşa ve şeyhülislâm Paşmakçı-zâ-
de Ali Efendi ile çok iyi geçinmiş, bilhassa
Süleym an A ğ a ’n m kulu kölesi olmuş, sada­
retinden sonra da bu hal bîr müddet devam
etmişti. Lâkin zamanla bu üç zatın tahakkü­
m ü n d en bıktığı ve bilhassa sefer sırasında
2405
hareketlerinde müstakil bulunm ak istediği
için — kethüdası O s m a n A ğ a ’nın da teşvikiy­
le— onlardan yüz çevirmeye, aleyhlerinde
bulunm aya başlamıştı. B u üç zat:
*— S u adamı ne kadar himaye edelim
cıediyiah değerini bilmeylp daim a bir takım
aşağılık kimselerin sözü ile aleyhimizde b u ­
lunup durdu. Şimdi seferden zaferle dö nün ­
ce nüfuzu artarak sonunda bizim mahvımıza
kadar yürüyecektir. İyisi mi, İstanbul’a kadar
gelmesine fırsat vermeden hakkından gele­
lim» şeklinde karar verdiler. H ü k ü m d ara
sokulup:
*— Şevketli Efendim. M oskof kralının
ne dcreec mağrur ve inatçı bir lâin olduğu
malûmdur. Eğer zerre kadar m ukavem ete
mecali olsaydı' bu kaleleri vermezdi. B u h a ­
lin son derece sıkışık bir vaziyete d ü şm e­
sinden doğduğu gün gibi belli, Büyle bir fır­
satın ise, bin yılda bir ele geçirilmesi vaki
olmaz. Serdar-ı ekrem hazretleri isteseydi
Moskof kralını diri tutabilir, bari hiç olmaz­
sa İsveç kralından aldığı kaleleri geri alır
ve ordusunda bulunan top ve cephaneyi ta­
m a m en zaptederdi. Kırım hanr'nm ve İsveç
kralının devlete hayırlı olan sözlerini asla
dinlemeyerek kâfirin parasına tamah edip
admız kıyamete kadar cihangirlikle ağızlar­
da gezecek iken böyle büyük bir fırsatı k a ­
çırmak devletinize ihanettir» ve:
. — Moskof kralını tutmak bir iş miydi?
lâkin kabahat gecc vakti gelen altun araba-
larııımdır» gibi sözlerle onu veziriazamın
mahvına sürüklemek istedi iseler de, Ü ç ü n ­
cü A h m e d bu kimselerin Baltacı M e h m e d
Paşa’ya düşmanlıklarım sezmiş olduğundan
bu husustaki sözlerine birdenbire kapılmadı­
ğı gibi neticede zafer kazanmış vc çar’ı ezen
bir anlaşma imzalamış olan eski adamını bir­
denbire azil etmeği de uygun görmedi {Ta-
rih-i Raşid, C : 3, S: 389).
Baltacı M e h m e d Paşa ise, Edirne’ye g e ­
lirken Hacı-oğlu pazarında yeniçeri ağası Y u ­
suf Paşa’yı davet edip imzalanmış olan barış
hakkında görüştüğü gibi. Bencipr serdangeç-
tilcrinin çıkardığı küçük çapta bir fitneyi
yatıştırmakta son derece y um u şak davran­
mıştı. Edirne'de Kapıkulu ocaklarının ûlû-
folerinin verilmesi bahanesiyle bir müddet
duruşu da b una katılınca, düşm an lan yeni­
den fırsat bularak b u sefer hüküm dara v e ­
ziriazamın can kaygısına düşüp askeri is­
yana teşvik ettiği, sonunda kendisini hai'e
kadar gitmeye kararlı olduğunu fısıldadılar.
Sadnâzam Baltacı M eh m ed Paşanın
azli
Baltacı M e h m e d Paşa; kızlar ağası S ü ­
leyman A ğ a ’ya bir mektup göndererek elde
edilen basarının bir muvaffakıyctsîzlik gibi

-v i 5jt:ciy*-SJ t '?-*:-
Âi-1jS/.ûj
~J£yİ^S /¿ ’t^r-<>' U j ; ) ^
V'Ai'^.rAKÂi**»'
V]j-.lJW«i.wü..> •■'
telâkki olunmasının asker arasında büyük
hoşnutsuzluk uyandırdığını yazmış ve kötü
niyetli kimselerin sözlerine kulak verilme­
mesini bildirmişti. Süleym an Ağa, bıı m e k ­
tubu hem en hüküm dara götürün veziriâza-
mın orduya dayanarak tehditler bile savur­
m aya başladığını ileri sürdü. Baltacı Meh-
rned Paşa hük ü m d ara da hır telhis yollayıp
ruslaruı barış şartlarına göre kaleleri hem en
teslim etmeleri için İsveç kralının yurduna
dönmesi icabettiğini yazmıştı. Üçüncü Ah-
m ed, bütün bunlara sinirlenerek vezirine ağır
bir cevap verdi. B un d a, evvelâ İsveç kralı­
nın bütün tedbirler alınmadan ve kendisine
çar tarafından bir zarar gelmiyeceği garanti
edilmeden yola çıkarılmasının varid olamı-
yacağı, bu hususta ısrarın Onikinei Şarl’ın
(,-ar’s veya Lehistan kralma esir düşmesi ar­
zusundan başka bir şeyle izah cdilemiyece-
ği, barış araşm asında ise, A zak kalesiyle di­
ğerlerinin İsveç kralının dönmesi karşılığın­
da osmanlılara teslim edileceğine dair bir
şey bulunmadığı, bunlardan m a ad a asker
arasındaki dedikodulardan ve çıkacak bir
fesatlan ancak kendisinin mesul tutulup ona
göre m uam eleye uğrayacağı, bu yüzden ak­
lını başına toplaması sert ve kat’i bir dille
yazılmış bulunuyordu (Topkapı Sarayı A r ­
şiv klavuzu, C: I, V : 4),
İşte, bütün b u lıâideseler, sonunda padi­
şahın veziriâzamı azline karar vermesine se-
beb oldu. B u vazife ise, kapıcılar kethüdası
M e h m e d A ğ a ’ya verildi. Lâkin hüküm dar
Baltacı M e h m e d Paşa aleyhine o kadar tah­
rik edilmişti ki, azledildiği takdirde mutlaka
askerî bir ayaklanm a olacağı sanıldığından
M e h m e d A ğ a görünüşte veziriazama zafer
dolayjsıyle samur kürk giydirmek için Edir­
ne’ye geldi. Evvelâ b u vazifeyi ifa etti. E r ­
tesi "ü n ü kapıcılar kethüdası M e h m e d A ğ a
veziriâzamın tekrar y a n m a varıp bu sefer
m ührü istedi vc aldı (20 kasım 1711 -9 şev­
val 1123). Vezaret m akam ı yeniçeri ağası
Yusuf Paşa’ya tevcih edilerek Baltacı M e h ­
m ed Paşa da Midilli’ye sürüldü. B u sırada
idamına çok uğraşılmışsa da. Valde Sultan’m
himayesiyle hayatı kurtarılmıştır. O sm an
kethüdanın zafer müjdesiyle İstanbul’a gelip
venaret beklerken kaybettiği eski m akam ına
tf)4rt~*n J irS^V»
tâyin olunan İbrahim Efendi de azlolunup
Sadaret kethüdalığı Amca-zâde Hüseyin Pa-
i; ^ ö^ j* }jj_*-/ şa’n m eniştesi Nişancı Ali Efendi’y e verildi.
O rdu , iki gün sonra Edirne'den hareket ede­
rek 30 kasım 1711 günü Ktiçükçekmece’ye
*A -*" J -
,F' varıldı. Padişah, Ç ekm ece’ye yakın Sekban
çeşmesi mevkiinde Saneağ-ı şerifi karşıladı.
Üçüncü A b m e d , ertesi günü ordu ile bir­
Baitaci M eh m ed Pasa’nın Vatde sulian’a yaı-
dtgı uzun mektubun bas ve en son kısımla­
rından iki parça
2408
 likle gelmiş olan Kırım hanı Devlet Giray”ı anlaşmasına aykırı olarak lehistan ve kazak
çağırtıp sefer ve barış hakkında tafsilât is­ işlerine karışmaya devam ediyordu. B u n u n
tedi. Devlet Giray, osmanlı ordusunun çar’ı üzerine Osmanlı devleti erkânı vaziyeti göz-
pek fena ve tamamen ümitsiz bir vaziyette
yakalamış olduğunu, rus askerlerinin açlık­
tan ağaç kabuklarını yediklerini, hiç bir su­ 3 g 'j j ı i
retle m ukavem et imkânları kalmadığından
bir hücum yapılmasa bile teslim olacakları­
nı, buna karşılık bir kaç kale vadiyle barışa
razı olunmasının ve çar'm ordusu, topları ve
cephanesiyle çekilip gitmesine müsaade edil­
mesinin çok hatalı olduğunu ileri sürüp:
• — Misli görülmemiş bir fırsattı, lâkin
kaçırıldı» dedi ve eski veziriazamı kethüdası
O s m a n A ğa ile mektupçu Ö m e r ve çavuşlar
kâtibi Abdülbaki Efcndi’nin kandırıp yanlış
yola sürüklediklerini ilâve etti. B u n u n üze­
rine O s m an kethüda ile mektupçu Ö m er ,\ .J
Efendi'nin ertesi günü Bâb-ı hüm âyûnda bo­
yunları vuruldu. Abdülbaki Efendi de mal­
ları müsadere olunarak sürüldü (Tarih-i Ra-
şid, C : 3, S; 374). B u arada reis ül-küttab
Ebubckir Efendi azille yakayı kurtarmıştır.

Mısır’daki olaylar
B u sırada Mısır'da bazı kargaşalıklar ol­
z& j o j ¿
‘ j \f.jj. ¿j? ¿ ¿ i 1
du. Mısır ocakl: ve ümerası öteden beri -ka-
sımlı» ve «zülfikârlı» diye anılan birbirine
düşman iki hizip halinde idiler. B u hizipler
arasında bilhassa «Şeyhülbeled» lik (Belediye
başkanlığı) konusunda büyük rekabet vardı.
Kasıntılılardan E y ub B e y o sırada Seyhtilbe-
led bulunuyordu. I.âkin, zülfikârlılardan
Kaytas B e y ’in bu m a k am d a gözü vardı. M ı ­
sır valisi Köseç Halil Paşa, Eyub Beyi tanı­
maktaydı. Sonunda mısır ümerasından ve
yerli yeniçerilerinden iki tarafa mensup
olanlar arasında silâhlı bir çatışma oldu. H a ­
lil Paşa, E yûb B e y ’le birlikte kaleye kapan­
dı. Karşı taraf kaleyi topa tuttular. Bir çok
evler harab oldu. İlci taraftan vc halktan
y /\ j j -d ^ l#A» V o j, j>
bir çok kimse öldü ve yaralandı. Nihayet
halkın ekseriyeti Kaytas B e y ’in tarafını tut­
tuğundan E y û b Bey mağlûbiyeti kabul ede­
rek firar etti. B u hâdise üzerine Mısır va­
lisi azlolunup yerine kaptan-ı derya Veli P a ­
şa tâyin olundu.

Rusya’ya karş: yeni sefer karcın '¿f * ** î w

Moskof çarı sadece düşmüş olduğu feci
durum dan kurtulmak için kabul ettiği barış
şartlarına uym am ak için elinden geleni yap ­
m aya karar vermişti. Nitekim, ne A z a k ka­
lesini osmanlılara teslim etmiş ve ne de dı-
ğer kaleleri yıktırmıştı. Üstelik, yine barış
■ r^ V c\ > y
P adişah Üçüncü A h m e d ’in Baltacı Mehm ed
P aç a’ya yazıb gönderdiği hatt-ı hüm âyunun
tam sureti

2407
den geçirmek üzere toplandı. B u arada olup
biteni anlam ak üzere gönderilmiş olan m e ­
murların raporları da incelendi. Bunlara gö­
re, ruslar süratle savaş hazırlığına girişmiş
bulunuyorlardı, Nihayet, Üçüncü A hm ed'in
başkanlığında toplanan bif mecliste durum
incelendi, Esasen Prut barışından m e m n u n
kalınmamı? olduğundan Rus farı Petro ile
kat'i şekiide hesaplaşmak üzere ilkbaharda
yeniden bir sefer tertibine karar verilip ica-
beden hazırlıklarda bulunmaları için eyâlet
valilerine ve ilgililere gereken emirler gön­
derildi (Başbakanlık Arşivi, M ü h im m e def­
terleri, C : 119. S: G6 ve müteakibi. Üçüncü
A h m e d , bu sefer savaşa çok kolaylıkla karar
vermişti. B u n a sebeb, kaçırılmış olan fırsat;
bir türlü unutamaması. Rus çarına fena halde
içerlemesi ve ilk seferde kolaylıkla elde edi­
len başarıydı. Bilhassa b u son nokta, onda
osmanlıların r usları her zamaıı ifin yenebi­
leceği kanaatini uyandırmıştı.
Sefere karar verilince, padişah hazırlık­
larla bizzat meşgul olma arzusunu izhar ede­
rek Edirne’ye hareket etti. Bir gün evvel
ise, bazı hediyelerle İstanbul'a gelmiş olan
yon: Rusya elçisi tevkii edilip Yedikulc’ye
gönderilmişti.
Ruslarla tekrar anlaşma yapılması
İstanbul’da Yedikule’de m ah bu s bulunan
ve rusiann barış şartlarını yerine getirme­
leri için rehine veriinliş olan Rus başkum an­
danının oğlu Mibai) Şeremetev ile Rus dışiş­
leri bakanı Şafirov, vaziyetin ciddiliğini ve
osmanlılann savaş kararlarının kat’i olduğu­
n u anlamışlardı. Halbuki, rusya’nın yakın
zam anda yeni bir sefere tahammülü y o k tu ..
OsmanlIlarla çıkacak bir savaşın yine kay­
bedileceği muhakkaktı. Onlar, çarlarının po­
litikasını biliyorlar ve bir savaş çıkmadan
âzami ne m üm kün se koparmaya çalıştığını
hissediyorlardı. Lâkin, bu sefer cimanlıların
bir daha aldanmaya niyetleri olmadığı gibi,
esasen m e m n u n kalınmamış olan Prut barı­
şını bozarak savaşmaya hazırlandıkları anla­
şılıyordu. İki rehin çar'ın aslından bir savaşı
arzu etmjyeceğioi düşünerek İngiltere ve
Felem enk elçilerine baş vurup ara bulucu­
luklarını istediler. Onların Bab-ı âliye vaki
müracaatı üzerine her ikisi Edirne’ye götü­
rülerek Osmanlı devleti ricali ile görüştürül­
dü. gafirov çar’ın m barışa aykırı davranm a­
sının ve sözünden dönmesinin m ü m kü n ola-
mıyacagmı ileri sürüp arada sadece bir an­
laşmazlık bulunduğunu iddia ederek mehil
istedi ve M oskova’ya acele bir mektup y a ­
zarak barış şartlarının yerine getirilmesi ge­
ciktiğinden Osmanlı devletinin yeni bir sa­
vaşa kat’i surette karar vermiş ve hattâ ha­
zırlıklara başlamış olduğunu bildirdi. Vazi­
yetin ciddiliğini gören ruslar hem en yedi
■maddelik ve yirmi sene için yeni bir anlaş­
2408
m a yaparak A z a k kalesini teslim edib K a ­
m en ka ve Taygaıı m üstahkem kalelerini yık­
tıklarından seferden vaz geçildi (17 nisan
1712). Yusuf Paşa’m n yaptığı bu anlaşmanın
esaslarından birine göre, çar kuvvetlerini en
geç üç ay içinde Lehistan’dan çekecek ve İs­
veç kralının serbestçe memleketine dönm e­
sine engel ohmmıyacaktl. Fakat ruslar b u
yeni esasların da tatbikmde dürüst hareket
etmediler. İki devlet arasında bir çok ihti­
lâflar husule geldi. Rusya ile ihtilâf halinde
bulunan memleketlerden birisi de Lehistan’­
da hâlâ rus askerlerinin bulunması dolayısıy-
!e Onikinei S a r i m yurduna dönemeyişiydi.
Halbuki, Mihail Şerometev ile Şafırcv ve son
gelen rus elçisi Lehistan’da çar askerlerinin
bulunmadığını kat’i şekilde iddia ettikleri
gibi, Lehi itan kralj İkinci Ogüst’ün, Edirne’­
de alıkonulan elçisi de ayni şekilde konuş­
muştu. Aslında _ise Lehistan'da rus asker­
leri mevcuttu. Üstelik çar, İsveç h u du d u n ­
daki bir kaleyi de muhasara ederek Onik in ­
ei garl’ın dönüş yolunu kapatmış bulunuyor­
du. İsveç kralı Şarl'den gelen haberle b u n ­
ları öğrenen padişah sadrıâ/.âma sorduğunda,
ondan kral israfından uydurulduğu ceva­
bını almıştı. Ü çü n cü A h m e d , Yusuf Faşa’n m
b u cevabına itimat etmiyeı'ek tahkikat yap­
tırmış ve derhal Edirne’ye hareketle hazır­
lık yapılmasını istemişti.
Sadaret makamında yapılan
değişiklik
Veziriazam Yusuf Paşa ise, yeni bir se­
fere taraftar olmadığından itiraz etmişti.
Halbuki kendisi ayrıca barış şartlarının tat­
bikinde işi ağırdan alm ak ve rusları icabı
kadar sıkıştırmamakla itham edilmekteydi.
Bütün bu olaylar sonunda, mevkiini m u h a ­
faza etmesi imkânsızdı. Esasen, hüküm dar
üzerinde büyük bir nüfuz sahibi olan Silâh­
dar Ali Paşa ile de anlaşamamış bulunduk­
larından. onun telkiniyle azledilerek yerine
Nişancı (Silâhdar) Süleym an Paşa tâyin
edildi (12 kasım 1712). Eski sadrıâzam Yusuf
Paşa, yeniçeri ağalığından geldiği için ordu­
nun kudret, ve. kabiliyet derecesine vâkıf
bulunuyor ve yeni bir seferde geçen defaki
gibi bir fırsatın ele geçip düşmanın yenile­
bileceğini yüzde yüz varid görmüyordu. Bir
mağlûbiyetin bütün m es’uliyetinin ise, so­
n u n d a sadrıâzam vc serdar-ı ekrem sıfatıy-
le kendisine yükleneceğini bildiği için b u
sefere taraftar olmamıştı.
Onikinei Şarl için alınan karar
Yusuf Paşa gibi, yeni sadrıâzam Süley­
m a n Paşa da, ruslarla baştan beri Osmar.lı
ülkesinde mülteci olarak bulunan İsveç kra­
lı yüzünden ihtilâflara düşüldüğü, Onikinei
Şarl memleketine döndüğü takdirde bütün
 bu gailelerin sona ererek rusya ile kat’i an­
laşmaya varılmasının ve Prut barışı şartla­
rının onlar İsrafından ancak bundan sonra
yerine getirilmesinin mümkıi olduğu kana-
atındaydı. B u düşüncesini, vefat etmiş olan
Paşmakçı-zâde Alî Efendi’nin yerine şeyhü­
lislâmlığa getirilmiş bulunan Ebe-zâde A b ­
dullah. Efendiye açmış ve onun tarafından
desteklenmişti. Veziriazam, Kırım hanı D e v ­
let Giray’la haberleşip bu konuda onu da
kendisine taraftar bulduktan sonra nihayet
hükümdara müracaatla meseleyi uzun uzun
izah edip, O n ikinci Şarl yurduna dönm eden
rahata ermenin ve barışa kavuşmanın m ü m ­
kün tlamıyacağmı, İsveç kralının yurduna
dönmesi pekâlâ kabil iken ayak sürüdüğünü
söyleyerek kendisini ikna etti. Butlun üze­
ri îıe kralın bir aıı evvel dönmesine taraftar
oianlarean Bender muhafızı İsmail Paşa ile
Kırım hanının oğlu Kalgay M e h m e d Giray
bu i§ için vazifelendirildiler. İsveç kralına
yol harçlığı olarak sekiz yüz kese ile, iki
yüz kese de ödünç alarak hâzineden ve-
î.’ldi. Lîkin İsveç kralı, Lehistan'da i'us as­
kerin ir. bulunduğunu tahkik etmiş .>Htığım­
dan anların eline düşmek korkusu ile şidişini
yeniden geri bıraktı. İsmail Paşa vaziyeti
sadrıâzama yazarak kralın bilhassa gitmedi­
ğini, halbuki silmemesi için sebeb kalmamış
bulunduğunu bildirdi, o da hâdiseyi bire
bin katarak hükümdara nakletti. Nihayet
Üçüncü A h m e d ’in başkanlığındaki bir top­
lantıda konu incelendi. Sonunda Onikinci
Şarl’ın memleketine dönmesinin OsmanlI
devletinin menfaati için mutlaka lüzumlu ol­
duğuna, bunun kendisine son defa bildiril­
mesine, yine de kabul etmediği takdirde
yakalanıp Edirne’ye getirilmesine ve Dime-
toka’ya götürülüp orada ikamete m em u r
edilmesine karar verildi (Başbakanlık A r ­
şivi, M ü h im m e defterleri, C : 11S, S : 247).
B u meclisle veziriazam ile şeyhülislâm bir­
lik olarak.
«— Kralın bir kaç senedir dönmesi için
istediği her şeye müsaade edildikçe kendi­
sinden taalliil ve huşunet görülüp devlete
zahmet vermekten gayri bir fikri olmadığı
meydandadır. Misafir ise, misafirlik müddeti
tamam oldu. Gidecekse, biran evvel gitsin.
Yok. düşm andan korkarını derse işte asker
hazır duruyor. Yahut düşüncesi böyle uzun
müddet oturup veya kalmaksa, öbür hıristi-
yanlar gibi teb’alığı kabul edip devlet üze­
rinden ağırlığını kaldırsın. Yoksa, fermana
itaat etmıyerek, bunlardan hiç birisini k a ­
bule yanaşmazsa yakalanıp bu tarafa getiril­
mesi icabetler!, demişler, şeyhülislâm da bu
hususa dair fetva vermişti (Tarih-i Raşid,
C : 4, S: 3).
Meclis kararı Bender muhafızı İsmail
Paşa'ya bildirildi- O da vaziyeti Onikinci
Şarl’a münasip şekilde söyledi. Lâkin kral
bu sefer mevsimi bahane ederek yeniden
mehil istedi. İsmail Paşa "böyle bir mehil
2409
vermeye, hattâ onun bu isteğini hükümete
bildirmeye seUhiyeti bulunmadığını k endi­
sine izaha çalıştıysa da. kral ısrar etti. İs­
mail Paşa, bunun üzerine zor kullanmak
mecburiyetinde kaldı. Onikinci Şarl, karsı
koyduysa da kısa bir çalışmadan sonra y a ­
kalanıp hapis olunarak emir gereğince Di-
metoka’ya götürüldü.
Lâkin, b u hareket gerek orduda gerekse
halk arasında çok kötü bir tesir uyandırdı.
Yeniçeriler, aDemirbaş» diye andıkları b u
kahram an kralı pek severlerdi. OsmanlI h ü ­
kümdarına sığınmış okluğu haide, rusiarın
arzusunu yerine getirmek için hakkında böy­
le cebri bir m uamelenin yapılması devletin
şeref ve haysiyeti ile mütenasip görülmüyor­
du. Üçüncü A h m e d , b u hâdisede hatalı h a ­
reket ettiğini anlayarak pişman oldu ve ordu
ile halkta uyanan şiddetli reaksiyon karşı­
sında kendisini b u yanlış yola şevketmiş
olanları cezalandırmaya karar vererek e v ­
velâ Kırım hanı Devlet Giray’ı azil île Ro-
cos’da ikâmete m em u r etti. Hanlık, evvelce
bu m a k a m d a bir kere daha bulunmuş olup
o sırada Rodcs’da sürgünde bulunan küçük
kardeşi K ap lan Giray hân’a verildi. A r k a ­
sından ŞeyhâUslâm Ebe-zâde Abdullah E f e n ­
di azledilerek yerine Rumeli kadıaskeri olup
müşavere meclisinde İsveç kral! hakkında
iteri sürülen fikirlere itiraz etmiş ve verilen
karara katılmamış bulunan Ataullah Efendi
tâyin edildi Nihayet veziriâzam Süleym an
Paşa da mevkiini m uhafaza edemedi. M ü h ü r
kendisinden alınıp derya kaptanı Hoca İbra­
him P a ş a y a verildi. Eski veziriazam da,
onur, yerine deryakapîanı oldu (6 nisan
1713). R e ııder muhafızı İsmail Paşa ise, e v ­
velâ A z a k muhafızlığına tâyin edildi: bir ay
kadar sor.rn da serveti müsadere edilip S i­
nob’a sürüldü.
Ruslarla yapılan yeni bîr anlaşma
Süleym an Paşa azil olununca padişahta
yeniden sefer hevesi uyandı. B u n u biraz da
yeni sadnâzam İbrahim Paşa teşvik ediyor­
du. Kendisi levendlik’ten yetişme, cesur v e
yözü pek bîr adamdı. Devlet işlerine ve hat­
tâ kara savaşlarına p ek aklı ermemekle b e ­
raber, ruslarla savaşıp n a m kazan m ak sev-
dasmdaydı. Lâkin, sadareti p ek uzun sürme­
di. B u m evkie geldikten 21 gün sonra axil ve
idam edildi (27 nisan 1,713). B u akıbete u ğ ­
ramasına görünüşte sebeb, devlet işlerinde
liyakatsizliği ve. hüküm dara karşı laubali
davranışlarıdır. Aslında ise: D a m a d (Silâh-
dar) Ali Paşa ile aralarında çıkan hâdise­
dir. Padişahın henüz dokuz, oıı yaşlarındaki
kızının kocası bulunan ve h ü kü m dar üzerin­
de öteden beri nüfuz sahihi olan Süâhdar
Ali Paşa, istediği anda sadaret mevkiine ge­
çecek d urum da bulunduğu .halde böyle teh­
likeli ve iş başında bulunacaklar için
m es’uliyetli olacak zamanlarda bir kenar­
da durmayı ve durum u perde arkasından
idare etmeyi daha uy g un bulmuştu. O n u n
büyük nüfuzundan çekinen sadrıâzamlar,
daima kendisiyle hoş geçinmeye çalışırlar­
dı. Lâkin böyle incelikleri düşünecek d urum ­
da olmıyan H o c a İbrahim Pasa, buna ria­
yet etmedi. Hattâ, aslında iplerin bu zatın
elinde olduğunu ve istediğini istediği gibi
oynattığını görerek memuriyetinde müsta­
kil kalmak arzusıyle onu aradan çıkarmaya
karar verdi ve bir rivayete göre bir ziya­
fet sırasında öldürtmeye teşebbüs etti. Buna
muvaffak olamayınca da kabak kendi başı­
na patlayıp hem mevkiini, h em de hayatını
kaybetti.
Silâhdar Ali Paşa, biraz nazdan sonra
bu sefer sadaret, m ührün ü kabul etti. K en d i­
si aslında ruslarla barış taraftarıydı. B u d ü ­
şüncesini Üçüncü A h m e d 'e izah edip barı­
şır. devlet için daha menfaatti olduğuna bu
iradesiz hükümdarı ikna etti. Bunuıı üzeri­
ne ruslarla müzakereler başladı. İngiltere ve
Felem enk elçileri de paçaları sıvayarak bu
hususta büyiik gayretler harcadılar. B u sıra­
da Şafirov’un yazdığı mektub üzerine O sm an­
lIların yeni bir savaşa kararlı olmalarını
haber alarak telâşa düşen çar Petro, barış
şartlarının bugüne kadar tam am en yerine ge­
tirilmemesinden doğan üzüntü ve itizarla­
rını ve iyi niyetlerini temin eden bir cevap
göndermiş bulunuyordu. Barış müzakereleri
Edirne’de bu müsait hava içinde kolaylıkla
gelişti ve nihayet onbir maddelik bir anlaş­
m aya varıldı (B u muahedenin tarihi; İslâm
Ansiklopedisi, C: I, S: 328 ve İ. H . Uzun-
çarşılı, Osmanlı Tarihi, C : IV-2, S: 302 dc
5 haziran 1713 dür. A . N . Kurat: Prut seferi
ve barışı, C : II, S: 701 ve X II. K arl’ın T ü r­
kiye'de kalışı ve bu sıralarda Osmanlı İm ­
paratorluğu, S: 661 de 27 haziran 1713 ola­
rak gösterilmektedir). B u anlaşmanın ilk
altı ve son maddeleri Yusuf Paşa’nın yaptığı
İstanbul anlaşnıasıyle ayni idi. Diğer mad-
1 7 1 5 - 1 7 1 8 O S M A N L I -V E N E D İ K V E A V U S T U R Y A S A V A Ş L A R I
Ruslarla varılan anlaşma üzerine sefer­
den vaz geçilince Prut zaferinden beri gazi
ünvanmı taşıyan Üçüncü A h m e d ordusunun
başında bulunduğu halde İstanbul’a döndü.
B il son barışın biran evvel hazırlanmasında
ve imzalanmasında yeni Veziriazam Sillh-
dar Ali Paşa’m n büyük tesiri olmuş, hattâ
Lehistan meselesinin biraz p a m u k ipliğine
bağlanması bile göze alınmıştı. Bunun, sebe­
bi ise, veziriazamın başka projelerinin bulun-
maşıydı. O n u n gayesi, yeni beliren rus tehli­
kesini şimdilik uzaklaştırdıktan sonra dev­
letin Karlofça barışı ile balkanlarda uğra­
dığı ağır kayıpları telâfi etmenin çarelerini
aramaktı. B u arada işe bilhassa Venedik’in
2410
delere göre çar, Lehistan'ı iki ay içinde b o ­
şaltmayı kabul ediyor, Onikinei Şarl'ın os-
m anhlarm muhafazasında yurduna dönmesi­
ne itiraz etmiyordu. Özi boyundaki Osman-
lı-Rus sınırı, Karlofça barışından evvelki
hale dönüyor, Şamara ve Orel nehirleri ara­
sında da Şamara boyu Osmanlı devletine,
Orel boyu Kuşlara kalacak şekilde bir sınır
çekilmesi kabul ediliyordu. Bu suretle. L e ­
histan ve Kırım rus tehlikesinden korunmuş
ve güneye inm ek davasında bulunan rusya,
Karadeniz kıyılarından uzaklaştırılmış olu­
yordu.
İsveç kralının memleketine gitmesi
Dimetoka’da oturmakta olan İsveç kralı
da, nihayet Osm anlı devletine müracaat edip
Lehistan yolunun emniyet altında b ulun d u­
ğunu öğrendiğinden yurduna dönm ek istedi­
ğini bildirip bu hususta müsaade istedi. Bir
müddet evvel dc Fransa devleti, Bâb-ı âli’ye
baş vurarak, kendi müttefiki bulunan On-
ikiûci Şarl'ın y urdun a biran evvel dönerek
ruslarla savaşmasının Osmanlı devletinin de
menfaatına uygun bulunduğu, kralın Lehis­
tan yolunu tehlikeli görmesinden dolayı
Fransa yoluyle İsveç’e dönebilmesini temin
için Sakız adası önlerine iki savaş gemisi
gönderildiği bildirilmişti. Lâkin kral, daha
tehlikeli olduğu halde Lehistan yolunu tercih
ediyordu. B u isteği kabul edilerek Avusturya
sınırına kadar asker refakatinde götürüldü
(19 eylül 1714). Burada ikibin beşyüz kadar
maiyetini beş kısma ayırıp generallerinin bi­
risinin kumandasında ayrı yönlerden gönder­
di. Kendisi ise, on kişilik maiyeti ile Erdel'-
den geçip Kızılkııle yolundan ilerleyerek V i ­
yana, Bavyera ve H e s yoluyla Ealtık sahi­
linde Stralsund şehrinde öbür askerleriyle
birleşti.
Onikinei Şarl, Osmanlı ülkelerinde beş
sene üç ay kalmıştır. Buradan ayrıldığı za ­
m an 32 yaşında bulunuyordu.
eline geçmiş olan M o r a ’nın geri alınmasın­
dan başlamak istiyordu, Venedik devletinin
zayıflamış ve hattâ inkıraza yüz tutmuş ol­
ması Osmanlı vezirine büyük cesaret veri­
yor, b u devletin bir savaşa dayanamıyacağmı
hesaplıyordu, fvîtekim, b u hesapları pek y a n ­
lış da değildi.
M ora seferi, bir taraftan da yarı yarıya
deniz seferi sayıldığından Silâhdar Ali Paşa
evvelâ donanmayı tensiki düşündü- Derya-
kaptanı eski veziriazam Süleyman Paşa'nın
yerine Aşçı M e h m e d Paşa’yı tâyin ettiyse de,
bu zatm işe yaram az olduğunu öğrenip bir
hafta kadar sonra azlederek yerine H oca S ü ­
leyman Paşa tâyin olundu.
 Demirbaş Şarl (Charles X II)
(İlâve: 1 4 1 )
iltica ettiği yurdum uzda uzun
müddet kalışı yüzünden yeniçerilerin
kendisine “ Demirbaş” adını takmış ol­
dukları İsveç'in kahraman, talihsiz kra­
lı Onikinei Şarl. Pfalz-Z\veibrücken sü-
j lâlesine mensubdur. 1682 yılında İsveç'te
İ Stokholm şehrinde krallık sarayında
doğdu. Baba.«ı İsveç kralı Onbirinci Şarl,
annesi kraliçe Ulrika Eleonora'dır. K e n ­
disinden sonra doğan üç erkek kardeşi
de öldüğü için tahtın tek varisi olarak
kaldı ve ayni sebepten dolayı büyük
itina ile yetiştirildi. Dört yaşında b u ­
lunduğu sırada tahsile başlamış, beş
yaşında iken okum a yazma öğrenmişti.
Onbir yaşında annesini kaybetti. On-
beş yaşını bitirmeden de babası vefat
etmiş olduğundan onun _ yerine "On-
ikinci Şarl” ünvanıyle İsveç tahtına
çıktı. M ükem m el bir tahsil gererek
yetişmiş, ana dilinden m ada almanca.
fransi2 ca. lâtince ve «Tekçe öğrenmiş,
iyi bir binici, iyi bir silâhşör. babası­
nın sayesinde nazari ve amelî askeri
bilgisi m ükem m el bir prens olduğu hal­
de, henüz erginlik çağma girmemiş b u ­
lunduğu için Onbirjnci Şarl’ın vasiyeti
gereğince devlet işlerine beş kişiden
mürekkep bir naib heyeti bakacaktı.
Gerçi bu meclisin devamı için bir m ü d ­
det konmamışsa da. Şarl. onsekiz yaşı­
n a girinceye kadar, İsveç’i idare etmesi
normal sayılıyordu. Ancak, bu idare
şeklinden yalnız kralı değil, asilzade­
ler. devlet ve ordu erkânı de m e m n u n
değildi. Ijâkin Şarl. devlet işlerinde
j icabı kadar tecrübe sahibi bulunma-
I dığından naibler meclisini derhal da-
1 ğıtmadı. Nihayet yedi ay sonra. Diyet
meclisinin kararı ile naiblerin vazife­
sinin sona erdiği ilân edilip kendisi de
büyük törenle taç giyerek İsveç’in tek
hâkimi sıiatıyle memleket idaresin: ele
aldı .(9 aralık ıfîâ?).
Onikinei Şarl, bun dan sonra vak­
tinin bir kısmını sık sık tertib ettiği
tehlikeli av partilerine ve eğlencelere
ayırdı. B u haller ise yavaş yavaş Oni-
kinci Şarl’ın babası çapında kudretli
ve ciddi bir hüküm dar olamıyacağı en­
dişesini uyandırmaya başlamıştı. Lü-
zürnsüz teferruat ile uğraşmayı sevme­
mesi. devlet işleriyle uğraşmak isteme­
diği rivayetlerinin doğmasına sebeb ol-
j m uştu. O n u yalnız büyük fikirler ve
büyük gayeler cezbediyordu. B u yüz-
j den müşavirleri ve bilhassa başkançı-
lar pek seyrek olmıyarak onun haşin
muamelelerine maruz kalırlardı.
İşte bütün bu haller, ve yalnız dış
*
görünüşe göre verilen hüküm ler On-
ikinci Şarl’ın yalnız İsveç'dc değil, ya­
bancı memleketlerde de "sadece eğlen­
celerle meşgul bir çocuk" olarak tanın­
masına yol açmıştı.
Halbuki, Onikinei Şarl hakkında
uyanan bu u m u m i kanaat tamamen
yanlıştı. O. vaktinin bir kısmını eğlen­
celere ayırmakla beraber, bir tarafdan j
a a kendisini yetiştirmeye çalışmaktay­
dı. Adli ve bilhassa mali meselelerle
çok alâkalıydı. Müşavirleriyle saatlerce
d urm adan çalışırdı. Babasının aksine,
: çabuk kızmazdı, çok sabırlı idi. Bir
j meseleyi çok inceler, sıkılmadan herke­
j sin düşüncesini dinler, düşünür vc so­
nunda karar verirdi. Lâkin bu kararın- ;
dan bir daha dönmesi tamamen im­
kânsız bir şeydi Devlet idaresine ta- j
m am en hakim olmak için iş başına ye­
1 ni kimseler getirdi. Bunlar babasının
da itimadını kazanmış ve kendisine sa- i
dik bulunan iç ve dış işlerde tecrübeli j
devlet adamlarıydı. Babası, asilzadele­
rin m ıfuzunu kırarak halk kütlesinin
m enfaatim korum a siyasetini takib et­
mişti. Onikinei Şarl de böyle hareket {
etti. Bir taraftan memlekette h ü k ü m i
»üren kıtlıkla savaştı. Bu felâketi dur- i
durması, halkın büsbütün sevgisini
\ kazanmasına yol açtı. Ticaretin inkişaf
: ederek um u m î servetin artması, dedesi
* devrinden beri İsveç kanunlarını tes-
bite çalışan komisyonun o n u n emri ile
işini süratle bitirmesi, ruhaniler sını^.
im i kontrol altına alması, ordu ve do­
nanm anın kudretini azami dereceye çı­
karması muvaffak olmuş parlak icra­
atından olduğu gibi onun “ sadece eğ- S
len çelerle meşgul bir çocuk*’ olmadığı­
nı da ortaya koymuştur.
O sırada, İsveç devleti ile Danim ar­
ka’nın araları gittikçe açılmakta idi.
İsveç’in süratle gelişip kuvvetlenmesi
ve avrupanm birinci derecede bir dev- j
leti haline gelmesi, Danim arka’yı haklı
olarak düşündürmekte, İsveç, Finlan- •
diya topraklarını tamamen hakimiyeti j
altında bulundurduğu gibi O n u n c u !
Şarl'ın 1660 yılında Lehistan'la yaptığı
Oliva ve Onbirinci Şarl’ın ertesi yıl rus- j
larla akdettiği Kardis barışlarıyle Es- •
tonya ve b u n u n güneyindeki Livonya
da İsveç’in malı olmuştu. Danim arka’­
nın batısındaki H a m bu rg bölgesiyle
doğusundaki pomeranya’n m üçte biri, !
Stralsund ve b u n u n kuzeyindeki b ü ­
yük ttugen adası keza İsveç’in elinde
idi. üstelik, Danim arka’nın güneyinde
 —
I bulunan Holşteimm prensi» Onikinci
Şarlın hemşiresi ile evlenince İsveç b u ­
rasım da himayeye başlamıştı. Halbuki
danimarkahlar bu bölgede ve biraz da-
j h a güney doğudaki SehlesMg* deki
hakimiyetlerini Hclstein prensleriyle
i paylaşmaktaydılar Onların İsveç hima-
| yesini kabulü, Danimarka’nın b u haki*
miyet ortaklısındaki yerim İsveç'e terk
etmesi demekti- Böylece, D sn im arka
dört taraftan sarılmış oluyordu. Onbi-
rinci Şari gibi kudretli bir hükümdar
I tahtında bulundukça,, DanimarkalIlar
bu vaziyete çaresiz boyun eğmişlerdi,
Lâkin onun yerini '«sadece eğlencelerle
meşgul” bir çocuğun alması vaziyeti
değiştirmiş, Danimarka'ya bu çember-
den kurtulma ümitlerini vermişti.
İsveç’in bir taraftan da Lehistan’la
( arası yoktu. Lehistan tahtında bulu-
j nan İkinci O&üst, İsveç’in düşmanı bu­
lunan Danimarka kralı Beşinci Kristi-
ı yan ile kardeş çocuğu idi. Üstelik İs-
j veç’in Estonya ve Livonya gibi öteden-
beri Lehistan'a ait yerleri kendi yur-
d una katmış olması henüss unutulma­
mıştı. Bunlardan başka İkinci Ogüat
fütuhat meraklısı ve cihangirlik sevda­
lısı id i. Bütün bunlar, İsveç’le Lehis­
tan'ın arasını açmış ve Lehistan'ın D a ­
nimarka’ya yaklaşmasına sebeb olmuş-
I tu.
İsveç’in üçüncü büyük rakibi, R u s­
ya idî. B u devlet Çar Petro*nun idaresi
sayesinde gittikçe gelişip ehem m iyet
kazanıyordu. Car Petro, mukaddes it­
tifaka girerek OsmanlIlarla yaptığı
! harp sonunda Karlofça anlaşması ile
i Aaak kalesini ve ona tabî yerleri e]d e
İ etmişti. Savaştan sonra da Lehistan’la
i müttefik kaldı ve ayrıca Danimarkayı
da kazandt. Çarın ilk gayesi mütte­
fik» erinin de yardımı île İsveç’i Bal tık
denizi kıyılarından uzaklaştırmak, Fin­
landiya’yı ele geçirmek ve Lehistan i da
zamanla nufuzu altına almaktı. İşte,
j b u üç devlet böylece ayrı gaye ve mak-
j »adların şevkiyle İsveç aleyhine olarak
anlaşmaya vardılar ve" bu devlete savaş
açmıya karar verdiler.
Savaş, D anim arkan m 170Q yılı Mart
ayında Holstein’e taarruzu ile başladı.
B u n u Ağustosta Lehistanm Livonya’ya
saldırışı takib etti. Ağustosun sonunda
da Rusya. İsveç’e harp ilân e t t i. İşte
’"sadece eğlencelerle meşgul” sanılan
18 yaşındaki İsveç kralının o vakit ne
çetin bir ceviz olduğu anlaşıldı.
O n ikinci Şarl, evvelâ yıldırım hı-
zıyle Danimarka’ya hücum etti. Beşinci
KLristiyan barış istemek zorunda kaldı.
Danimarka, İsveç aleyhindeki ittifak­
lardan ve düşmanca hareketlerden vaz
geçmeyi kabul etti. O n ikinci Şarl.
ayni süratle Lehistan cephesine koştu.
Biga ve Livonya kurtuldu. Tsveç kralı
bundan sonra da üçüncü düşmanı olan
Rusların üzerine yürüdü. Finlandiya
j körfezindeki Narva kalesini sarmış o-
! lan Rus ordusunu yendi. Sonra ikinci
Ogüst’ü Saksonya'ya kadar takib ede-
rek Lehistan krallığından zorla feragat
] e ttirdi, o n u n yerini Leçinski aldı (12
temmuz 1704).
Fakat car Petro, Narva mağlubiye­
tinden yılmamıştı. Ordusunu tensik
! ettikten sonra Otıikinci Şarl'ın Lehis­
tan’da meşgul olmasından faydalana­
[ rak Fin körfezine kadar ilerleyip bazı
! kaleleri ve bu arada Narva'yi aldı. Hat­
j ta. Lehistan’ın bir kısmını işgal edip
İkinci Ogüst ile yeniden muhaberelere
i girişti. İsveç kralı, bunun üzerine or­
i dusu ile Saksonya’dan hareket etti
(Ağustos 1707). Car evvelâ Lehistanı
I boşaltıp çekildi. Çekiliş Rus toprakla-
L i rında da devam etti. 14 temmuzda İs­
veç kralı, düşman ordusunu Halovçin
j meydan savaşında yendi, Rtıslar çekil­
! mekte devam ediyorlar, bir taraftan
da bütün bölgeyi yakıp yıkarak İsveç
‘ Ordusunu aç bırakmaya çalışıyorlardı.
Onikinci Şar! bu yüzden Moskova üze­
rine yürümekten vaz geçip yiyeceğin
daha bol olduğu Ukrayna'ya indi. U k ­
rayna hsA-mam Mazepa daha evvel Le-
ç-nski vasitasiyle İsveç kralı ile temas-
da. bulunm uş ve gizlice onun tarafına
geçmişti. İsveç ordusu çıkagelince, M a*
zepa açıkça Şarl'ın yanında yer aidi-
I Mamafih-, Ukrayna ■kaza ki arım a bir kıs­
mı menfaatlerini o tarafta görerek çara
sadık kalmışlardı.
O kış, pek şiddetli oldu. Şfirl, ilk­
baharda, derhal harekete geçti. Gayesi,
Rusları bir m eydan savaşına zorlayarak ■
i nihaî şekilde mağlub etmekti, sonra
Moskova üzerine yürüyecek ve çara ba-
I rış şartlarını orada dikte edecekti. B u
sırada Kırım hanı Devlet Giray'la ve
OsmanlIların Bender muhafızı Yusuf
Paşa ile de münasebetler kurdu. O n ­
lardan yardım um uyor ve birlikte ha-
! rekece teşvik ediyordu. Lâkin O sm &nh
devleti. Ruslarla barışa aykırı bir va 2 i-
j yet hasıl olmasını istemediğinden hare-
; kete geçmedi.
O n ikinci Şarl, bu î?09 ilkbaharın­
da Poltsva kalesini muhasara etti. Çar,
kalenin imdadına koştu. İsveç kralı üç
| giin evvel nehir boyunda vuku bulan
i küçük bir çarpışma neticesinde kazak-
I ların âttığı bir kurşunla yaralanmıştı.
Poltava savaşını yaralı olduğu halde
j sedyesi içinden idare etti. Ruslar. evve­
lâ şiddetle seriye atıldılar. Rus süvari-
j İcri tam bir boigun halinde kaçıyor-
i lardı. Fakat piyadeler, gece vakti yap­
mış oldukları tabyelerde durdular.
İ Bunlarm ancak bir kaçı isveçliler tara­
fından alınabildi. Kalanları şiûetle da-
j yandılar. Rusların topçu kuvveti daha
üstün olduğu için İsveç ordusu adam
akıllı hırpalandı. Arkasından Rus as-
2412
 keri karşı hücum a kalktı, ölçüşüz savı
üstünlüğü karşısında isveçliler, niha-
> vet çekilmeye başladılar. Çekilme kı&c.
1 zaman sonra, bozgun halini aldı, Sedye
j ile taşman kral, güç hal ile kaçırta­
bildi. Başkançılar ve başkumandan,
ruslara esir düşmüşlerdi. O ni kinci şarl
j ise, yarası açılmış ve baygın bir Halde
j Vorskla nehrinin Dinyeper'e döküldüğü
: noktaya varabildi. M am afih maiyetinde
halâ, bin Kadar piyade ve on'dört bin
- kadar süvariden mürekkep hatırı sayı*
2 lir bir kuvvet vardı. Bunlar yenilmiş.
j lâkin dağılıp intizamlarını kaybetme-
! m işlerdi. İsveç kralı, bunlarla nıücade-
j leye devam edebilirdi. Lâkin, m anen
j harap ve maddeten perişan haldeydi
! Bilhassa ruslara esir düşmekten fena
! halde korkmakta idi. Ayıldığı zaman
{ süvari kumandanına Kırım'a geçmeyi
s denemesini emretti. Kendisi de ondar
ayrılmamış bulunan M âzepa ile birlikte
{ bin kadar askerle Osmaniı devletinin
j en yakın hu du d u n a doğru yola çıktı.
B u kafile aç ve susuz yol aldıktan son­
ra 3 u £ iAkstı 3 üzerindeki Özi kalesi»
; niıı önüne varabil di. Ruslar tarafından
j takib ed ilö üçlerini tahmin ettiklerSn-
j den Aksu’yu biran evvel geçip hzi ka-
[ leşine kapağı atmak arzusun davdılar.
Bu hususta İeabeden müsaadeyi almak
üzere kralın maiyetinde bulunan Leîjli
: general Stanislav Ponyatovvski. kale
muhafızı Abdurrahman paşaya gönde-
| riidi.
Abdurrahman Faşa. Ponyaiowsk;*-
yi bir gece beklettikten sonra kabul et­
mek suretiyle müşkiiât çıkarmaya baş»
1 lafiı* Lehli general. İsveç kralının için-
î de bulundu| u güçlükleri arılattıktan
| sonra suyun bu tarafına geçilmesi için
I kendilerine yardımda bulunulmasını ve
i para Karşılığında yiyecek verilmesini
rica etti. Abdurrahman Paşa böyle bir
J şeye müsaade etmeye asla salâhiyeti
] olmadığını bildirerek vaziyeti İstanbul-
a yazıp talimat bekliyeceğini söyledi.
Ponyatowski yazılı hatıralarında Abdur-
\ rahman Paşayı yumuşatmak için iki-
bin altın vermek zorunda kaldığım
zikretmiştir. B u n u n üzerine isveçlilere
j beş kayık dolusu erzak yollandı. İsveç­
liler, b u kayıkları zab tedip hemen
! karşıya geçmeye başladılar. Bin İsveç
i askerinden mada, bozsun ordudan ka-
[ çıp batmanlarının izini bulan ve ona
1 yetişen, ikibin kadar kazağın bu vasi-
İ talarla nehri geçmesi çok yavaş yürü-
j yordu Ruslar ise. süratle yaklaşmakta
idiler. Hakikaten Rus kuvvetleri, ara­
daki antlaşmaya rağmen. Onikinci Şar-
\ Vı mutlaka yakalam ak azmiyle sınırı
aşıp Osmanlı topraklarında önsek is
saatlik mesafe aldıktan sonra Özi ka-
leşinin önüne varmışlar suyu henüz
geçmeye vakit bulamayan üçyüz kadar
İsveç askerini krallarının gözü önünde
: esir odip götürmüşlerdi <18 temmuz
1709 >.
Abdurrahman Paşa, kral ve maiye-
j tinin, suyu geçmesi için sadece bir kaç
: kayık daha göndermiş olsaydı, böyle
j ! bir facia oimıyacaktı. Lâkin, Özi kaie-
! sinin kumandanı bununla da iktifa et­
! in iyerek. mültecilerin bir kısım eşyası-
| na da el koydurduğu gibi bazılarını da
: esir etli. M am afih bu hal uzun siir-
! i medi. Ben der muhafızı Y u s u f Paşa, ilti­
■ casını haber alır alma2 eskidenberi
. sempatisi bulunan krala, ağalarından
| birinin vasıtasıyla haber gönderip hatı­
rını sordurdu. Bir kaç gün sonra da
i kendisi bizzat gelip Bendere davet etti,
Onikm ci Şan bu daveti kabul etti. Y u ­
suf paşanm emriyle burada toplar atı­
lara k m u a« zam merasimle karşılandı.
\ O zaman Abdurrahman Paşanın vap-
j j mış oldukları kendisine anlatıldığı için
i Yusuf Paşa buna fena halde sinirlenip
j Özi muhafızını tevkif ettirerek Beıı-
der’e getirtti ve hapsetti. Ayni zaman-
j da İsveClilerden aldıkları mallar ve
esirler istirdad edilip sahibierine ge­
ri verildi. Fakat Abdurralıman Paşa,
Ponyatowski,der! ikibin altın almış ol­
duğu hakkında ki iddiayı şiddetle red­
detti, Yusuf. Paşa bunun ürerine vazi­
yeti İsveç kralından sordu. O da:
1 Kendisi azledilmiş ve bizden
almanlar iade olunmuştur. Böylece be­
nim gönlüm oldu. Devlet hatırımı al­
m ak isterse . kendisini affetsin!" dedi.
Abdurrahman Paşa da azli ile iktifa
olunup hapisten çıkarıldı.
B undan sonra Demirbaş Şarl'm
Osmanlı ülkesindeki hayatı başlar. B u
hayat beş sene üç ay sürmüştür. İlti­
casını müteakip îiııs çarı o n u n ve Ma-
z e p a n m iadesini istemişse de bu talep
Osmaniı devleti tarafından red edilmiş
. İsveç kralına masrafları için devlet
! hazînesinden tahsisat bağlanmıştı. On-
( ikinci Şarl OsmanlI ülkesinde kaldığı
müddetçe, devlet tarafından Dimeto-
ka’da ikamete m em ur edilinceye ka­
dar Bender'de oturdu- Kâtibi M . Noy-
j gebaver İstanbul'da devlet nezdinde
| büyük elçisi. Fonv&tû’tfSki ise gayri res-
\ mi mümessili olarak bulundular. İs-
; veeliierin bu sıradaki bütün faaliyeti
Osmanlı devletiyle çarlık Rusyası ara­
sında bir savaş çıkarmaya matuftu.
İ O n u n ve M azepa'nm ilticaları, iki dev-
! let arasında sürüp giden bir anlaşmaz­
lık meydana getirmişti. Kral yurduna
J j dönmek arzusundaydı. Ancak, yolda
Rusların eline düşmekten korkuyor,
i ftuşlar ise onun osmaniı askerî birlik­
; lerinin himayesinde olarak Lehistan-
i' i dan geçmesine razı o İnliyorlardı. Sadrı-
1 ; âzam. Çorlulu Ali Paşa, Fonyatowski*-
; nin iddiasına göre. Rus elçisi Tolstoy’­
dan büyük bir rüşvet alarak ki-alın
Lehistan yolu ile gönderilmesi hakkın-
.
 —T . l
da sonunda bir anlaşmaya vardıysa da, : yın biraderini İsveç’teki ordularının
bu hal kendisinin sadaretten sukutuna, başkumandanlığına seçti. B u sırada j
tsebeb oldu ve an iaçma da tatbik: edile- | ! DanimarkalIlarla Frusyalaîar. kralı i
ıtiftüı. Ösmanli devleti Rusyayı muhte­ Stralsıınd’da muhasara ettiler. Şarl şid­
lif iiarekeüerSaiier. dolayı haklı olarak detle mukavemet etli. Bir ara, Stral- |
Kariofça ve İstanbul barışını mütem a­ sund'un, karşısında bulunan B u gen a- i
diyen ihlâl ile itham ederken çar Pet- : dasında DanimarkalIlarla savaşırken
ro* İsveç krüîı OsmanlI ülkesinden der- i ; bir kurşun yarası aldı. B u n a rağmen i
hal çıkarılmazsa, yeniden Lehistan kral- j kurtulub Stralsund’a döndü. Yara fagla
lığım elde etmiş olan İkinci Ogüsl ile ; derin değildi, Şarl. askerinin, başında
'■ birîikte Ctemanlı devletine savaş ilân ' * savunmaya devam elti. Nihayet şehrin
edeceklerini bildirdi. Böylece, istedifci- i ; dayanacak hali kalmayınca küçük bir
ni yaptırmayı umuyordu. Nihayet, Os- ! i gemiye binip yeniden bir çok tehlike­
' manii devleti bu tehdidi harb için, kâfi : lere göğüs gerdikten sonra İsveç'e i
;■ gördü. Sonunda ise, meşhur Frut sa- ; çıktı. Lâkin Stoklıolm’e gitmedi. Oraya
vaşı eeryan etmiştir. Osnaanlı ordusu ! \ ani:ak muzaffer bir kral olarak dönme- i
çarı pek fena bir halde yakaladığı ve j ye azmetmişti. B u sırada Rusya. Leb is- ]
çar ordusuyle birlikte ya ölüme veya tan. Prusya. Danim arka ve İngiltere \
[ esarete m a h k û m bulunduğu halde, i onun aleyhinde olarak kendisiyle savaş
Baltacı M ehmet Paşanın hatası yüzün­ halinde idiler. İsveç fakir ve bitkin bir
den şartları o durum a yöre pek hafif j memleket haline gelmişti. B ütü n im­
olan bir barışla kurtuldu. Müdhiş raki­ kânları tükenmiş. bütü n kaynaklan
binin içinden çıkılması imkânsız bir i i kurumuştu. Lâkin krallarına olan sev-
; tuzağa düşmüş olduğunu duyan kral, i gi ve sadakatlan kahraman isveçlileri j
pek sevinmişti. Nitekim, Petro’nun harekete geçirdi. Onikinci Şarl. yeniden
kurtuluşu da onu ayni derecede üz&ür hazırladığı kuvvetlerle o samanlar Da-
j Osmaniı ordugahına geldiği vakit, k u s j i nimarkanm idaresi altında bulunan
» ordusu çekilip gitmiş bulunuyordu, ] i Norveç’e girdi. Baş şehri olan Kristî-
Esasen araları açık olan Baltacı, ile j ! yanya’ya kadar ilerledi, sonra pek üs- .
ı sert bir tartışma yaptılar. : tün Danimarka kuvvetlerinin deniz yo­
Kral meyus bir halde Bender’e j luyla gelmekle olduklarını duyarak ge­
döndü. O n u n ösmanlı ülkesinde kalı- j ri döndü. B u arada Başvekili Gortz bü-
i şını bahane eden Ruslar. Prut anlaş- ; i yük bir siyasi faaiıyete girişerek R u s­
m as m m kendilerine yüklediği şartları ; ya çarı Petro Ue anlaşmaya çalışıyordu.
yerine getirmek istemiyorlardı. İkj dev- 1 Maksadı, onu Şarî’m düşmanı olmak- i
let-in arası tekrar savaş olacak derecede ; tan çıkartarak müttefiki haline getir-
açıtdıysa da sonunda- anlaşmaya varıldı. ; j mekti. B u ittifaka bütün Avrupamn
ö sm a nh devleti ile Rusya arasında ke- ı baş eğecefine çarı inandırmış ve onun |
i sin bir barışın, ancak kralın yurduna ! İsveç"den istediği ve esasen yıllardan- ]
; dönmesiyle kabil olabileceğine inarı- b e n " işgali alımda bulundurduğu yer- i
; mış bir kısım ösmanlı erkânı üçüncü ! ieri kendisine terke de Onikinci Şarl’ı i
Ahmed'i. kralın gönderilmesine aksi razı eımişti. Gortz İngiltere aleyhine i
halde yukalanın daha içeri alınması i hazırladığı siyasi komplolarda muvaf- ,■
kararım kabule ikna ettiler. Lâkin De- fak olamıyarak tevkif edildiği Felo- j
i mirbaş Şarl, yolları emniyette görme- • m en k’te seröest kalır kalmaz çarın ya- j
' diğinden yeniden mehil isteyip karşı ! nına koştu. Nihai müzakereler başla- ‘
j koyunca mukavemeti bertaraf edilerek ; j dı. Rus prenseslerinden birisi Holstei-
i tevkif olunup Dimetoka'da ikamete : n ‘e gelin gidecek, bu suretle Rusya ile- \
m em ur edildi <12 şubat 1713*. ride burada da hak iddia- edebilecekti.
i Demirbaş ŞaıTın Dimetoka'cta otur- i B un a karşılık çar. İkinci Ogüst'ü ]
■ duğu sırada Osmar.iı devletiyle Rusya Lehistan tahtından indirip yerine Şar-
çarlığı prut barışının tatbiki^ hakkında, i l'm dostunu geçirmeyi kabul ediyordu.
kati bir an »aşmaya icardılar. İsveç kralı Üstelik İsveç ordusunu kuzey Avrupa
' 1714 yılı Ağustosunda yolların emin ya hatta Ingiltercye çıkarma yapması ;
bulunduğunu öğrendiğini bildirip yur- I için ru£T donanmasiylc taşıyacaktı,
I duna dönmek müsaadesini istedi. Ef­ i B u müzakereler sona ermeden, b u j
lak üzerinden Avusturya hu dud un a ka- i sefer büyük macera sona erdi. Demir-' j
dar Osmanlı askeri birlikleri kendisine baş Şarl. kışın şiddetine bakmadan i
\
t refakat ettiler. O n d a n sonra özel bir Norveç üzerine ikinci bir sefer gçouğiı. )
] tertiple yoluna devam eden kral, ni- i Pek m üJüm ve müstahkem bir yer olan ■
hayet 2i kasım I7i4 de Ballık kıyısm- ' Precieriksol'i muhasara etti. K ay a gibi i
I d aki Stralsund’a ulaştı, i sertleşmiş toprağı oyarak hendekler aç- j
j İsveç kralı.v Bal,tık denizim akarak i Lırıyordu. Kendisi, gece gündüz askerî- j
: anayurda dönmek tense burada kalrna- iU û başındaydı. Nitekim. 11 aralık 1718 i
• yı tercih etti. Ayni sam anda hayatta ; ■ akşamı da siperleri teftiş etmekte iken ]
kalmış tek hemşiresini Hss-Kassel i J kaleden atılan bir mermi sağ şakağına İ
i prensi Frederik'ie evlendirip yeni ka- rastlayarak onu cansız olarak j-ere ser-

2414
 Eflâk ve Boğdan’daki olaylar
Daha evvel, henü;; rus seferi devam cae?'
ken, Çar Petro bütün hırisiiyan oriodoks
teb’ayı devlet aleyhine isyana kışkırttığı gi­
bi, Karadağ'a Belvardiç adlı bîr şövalye ile
kardeşini göndermişti. Ruslar, savaştan son­
ra asi Boğdaı: voyvodası K üçük Kantemir-
oğlu nemetriyos’u O sm a n h devletine teslim
etmişlerdi, Bflak voyvodası Brankovan ise
ne ruslara, ne de O sm anlı devletine yarana-
bilmişti. Barıştan sonra gönderilen Mustafa
A g a adlı bir osmanh mem uru kendisini sara­
yında tevkii ederek otuz milyona yakın ser­
vetini müsadere etti. Brankovaıı ise İstanbul'a
getirilip Yedikule’dc önce hapis ve sonra
idam edildi.
H u nim iı?.erme voyvoda olan Etyen Kan-
taküzen de iki yıl sonra itaatsizliği ve devlet
menfaatleri aleyhine faaliyeti görülerek tev­
kii ve idam edilmiş, Eflak voyvodalığına F e ­
nerli rumlardan eski voyvoda Nikola Mavro ■
kordato tâyin olunmuştur. Etyen Kantakiizen
son yerli Eflak voyvodasıdır. O n d a n sonra
yerli prenslere itimat kalmadığından Fenerli
rum beylerinden yetişme pivâıı-ı hümâyûn
tercümanlarının terii ederek voyvoda olma­
ları usulü kabul Edilmiştir.
Böylece, ruslarm Eflak ve Boğdan'daki
tahrikleri halk tabakalarına kaoar inmevip
semeresiz kalmıştır. Lâkin, Karadağ’da vazi­
yet böyle olmadı.
Karadağ hâdiseleri ve Venedik
Belvardiç kardeşler, Vladika ile anlaş­
tıktan sonra Karadaf-İşkodra bölgesi hıristi-
yan arnavutlarmı ayaklandırmaya muvaffak
oldular. Sekizbin âsi, Hersek sancağındaki
Graçova palankasını zapdottiler. Graçova ve
Karyenik hıristiyanlan da kendilerine katıldı,
bir çok müslüman ahali vahşice katliam edil­
di. Asiler, bundan sonra Onogosta kalesini
de almak niyetiyle muhasara ettilerse de, Os­
manlI kuvvetlerinin yetişmesi üzerine K a r a ­
üi. Henüz otuzaiu yaşında bulunuyor­
du.
Onikinci Şarl. fevkalade cesur, her
■ türlü güçlüğe, acıya ve mahrumiyete
’ inanılmaz derecede tahammüllü, bii-
| yak irade v« azımı sahibi. akıllı, kül-
; ttirifi ve dirayetli bir kraldı. Talilıi uy.
1 gun gitseydi, İsvefi Avrupaıun hakimi
j bir devlet haline getirebilirdi. Polla-
va’daki yenilgi, ne çare ki ona bu şansı
kaybettirmiş, düşmanları kuvvetlen­
dikçe kendisi dana zayıf durum a düş-
; miıi. nihayet talih tam Kendisine g ü ­
lerken bu sefer ecelin ağına tutulmuş
ve kendisini çok seven milletine ne
2415
da^'ın merkezi olan Çetinc’ye çekilmeye m e c ­
bur kaldılar.
Yine çarın gönderdiği subaylardan biri­
si, Hersek sancağındaki hırfsüyanlart başına
toplayarak Ragüza hududunda Starına adh
gayet sarp bir yere yerleşmiş ve köyleri kasıp
kavurmaya başlamıştı. Belvardiç kardeşler de
batı Iicrsek’ts ayni şekilde faaliyette b ulu­
nuyorlardı.
Nihayet, kale muhafızları devlete baş v u ­
rarak bu hareketler tenkil edilmediği tak­
dirde ağır tazyiklere maruz kalan bütün k ö y ­
lerin bit-er ikişer âsilere katılmak zorunda
kalacaklarını ve isyan hareketinin böylece
pek genişleyeceğini bildirdiler.
İşte bunun üzerine Bosna valisi A h m e d
Paşa, maiyetine Bosna-Hersek, Dukagin, İş-
kodra, Pijaren ve K ü s sancakları topraklı sü­
vari kuvvetleri verilerek isyanı bastırmaya
m em ur edilmişti. A h m e d Paşa, Karadağ’ın
sarp arazisinden yılmıyarak büyük bir g a y ­
retle uğraştı, âsilerin gizlenmiş oldukları k u ­
le ve manastırları tahrip etti. Karadağ Vladi-
kası ile Belvardiç kardeşler kaçtılar. İsyan
bastırılıp ve Karadağ halkı bîr daha ayak-
lanmıyacaklarma dair söz verdikleri ve y a ­
zılı belgeler imzaladıkları için A h m ed Paşa
geri dündü (Başhakanl-.k Arşivi, M ühim ine
defterleri, C: 122, S : 40).
Karadağ Vladika’sı, Venedik’e iltica et­
miş bulunuyordu. Venedik devleti kendisini
himaye etmekle kalmayıp yeni isyan hareket­
lerine kışkırttı ve icabında desteklemeyi de
vadetti. A h m e d Paşa’n m çekilişinden bir
müddet sonra Vladika, kendisine sadık m ai­
yeti ile beraber Çetine’ye döndü. Hem en as­
ker toplayıp ayaklandı, bu arada çok şiddet­
li davranıyor, hıristiyanlığı kabul etaıiyen
müslüman ahali ile isyana katılmak isteme­
yen hıristiyan leb’ayı kütle halinde öldürtü-
yordu. Nihayet, kendisine bu hareketlerden
vaz geçmesi hakkında vaki ihtarları dinle­
mediğinden o sırada Bosna valisi bulunan
eski sndrıâzam Köprülü-zâde N ’i m i n Paşa b u
!
yazık ki uzun ızdırapi&rdan başka bir ;
şey veremeden ölüp gitmiştir.
Blbli.vograf.va : Raşid; Tarih. C ■3. Ï H
CTEUnçarşil); OsmanlI tarihi, C : -■ Ak-
des Nimet Kural: İsveç kralı X I L Karr-
! m hayatı vo faaliyeti. A . N. Kurat: XII.
Kari’m Türkiyede kalışı. A. N . Kurat:
' Prut seferi vc barışı. Ahm ed Refik: De- I
mirbaş Şarl. Voltaire; Histoire de Char­
les X I I (Nahitf Sırrı tercümesi). Poııia-
! towslîi; Remorques d ’un Seigneur Polo­
nais sur l’histoire de Charles X I I Rui '[
de Sue de, Başbakanlık Arşivi: Mühim-
! me ve îîaiîie defterleri. i
i I
 hareketi bastırmaya m em u r edildi. K u m a n
Pasa, gayet sarp bir arazide hare'ıâHa bu-
lunacafe:nı hesap ilyarak ons. güre evvelâ iyi­
ce' havm-iandı. Sonra eyâletinin bütün asker­
leriyle Karadağ üzerine yürüdü. Kendisire
m erkezden b u hareket sırasında Venedik h u ­
duduna asla tecavüz etmemesi ve bu devlet
topraklarına sığınan âsileri takip etmemesi
bildirilmiş olduğundan o da onların evvelâ
V en ed ik e ait Kattaro 'bölgesinin sarp dağla-
rıyle mağaralarına sığınmalarına ergel ol­
m a k içii! yollarını kesmek maksadıyla Kat-
taro hududundan harekâta başlayıp geçitleri
zâbtettjkten sonra âsileri tenkil ede ede Ço-
tine'ye kadar geldi, ¿lirasını da zabt ve
tahrib etti. İsyan bu suretle bastırılmış ol­
du. B u n a rağmen haşla Vlaciita olmak üzere
âsilerin bir kısmı Kattaro’ya sığınmaya m u ­
vaffak olmuş ve verdiği söz hilâfına V e n e ­
dik devletinden himaye görerek adalara na­
kil edilmişlerdi. K öprülü-zâde N u m a n Paşa,
m erkezden aldığı emre uyarak onları V e n e ­
dik hudutlarının ötesinde takib etmedi. L â ­
kin vaziyeti hükümete bildirerek vilâyetine
döndü, Osmanlı devleti. Venedik hükümetine
baş vurup aradaki ahdi hatırlatarak mülte­
cileri geri istediyse de red cevabı alındı
(H a m m e r ; Gor, Cı 7, S: 174 den tercüme).
Venedik’le olan ihtilâflar ve havp
ilânı
V enedik hükümeti esasen aradaki Karlof­
ça barışma aykırı bir sürü davranışlarda
bulunmuştu. Sİeselâ V enedik donanması Ak-
denizdeki Osmar-Iı ticaret gomücrine zam an
zaman saldırıp bunları yağma ve içindekileri
esir etmekten çekinmemişti, B u arada Hakka
valisi iken vefat eden eski sadnâzam M o r a ­
li (Enişte) Ilasan Paşa’m n mallarını ve eşya­
sını meşru varisi oiaıı zevcesi Hatice sulta­
na getirmekte olan gemi de b u şekilde V e ­
nediklilerin Korsanca taarruzuna uğrayıp
zabdediimiş bulunuyordu _ (Tarih-i P.aşid,
C : i S: 2 i). B u n u n üzerine İstanbul'daki V e ­
nedik baiyosu ihzar edilerek bütün bunlar
kendisine anlatılıp hükümetinin Karlofça
barısına neden riayet etmediği soruldu ise
do Balyos bunları inkâr etti. Sonunda V e n e ­
dik hükümetiyle doğruna temasa geçmenin
daha faydalı olacağı düşünülüp Veziriazam
Ali Paşa tarafından Venedik hükümetine
bütün bunları anlatan ve kendilerinin ara­
daki barışa riayet edib etmemek hakkm daki
kati niyetlerini seran bir mektup yazılıp
deryakaptam Süleyman Paşa vasıtasıyle gön­
derildiyse de Venedikliler bu mektubu ce­
vaplandırmaya lüzum görmediler. Nihayet
Bosna valisinin Venediklilerin K aradağ’da
barışı fiilen bozmuş olduklarına dair delil
ve belgeleri havi mektubu da gelince, bu
meseleye kafi bir soııuç verm ek gayesiyle
8 aralık 1714 tarihinde sadrıâzam sarayında
2416
bir toplantı yapıldı (Tarih-i Raşid. C: i. S:
25), Burada. Venediklilerin onaltı yıla ya­
kın bir zam andan beri devam eden barışı
bir çok defalar nasıl açıkça ihlâ! ettikleri
uzun uzun müzakere olunduktan sonra esa­
sen ortodoks m ezhebinde bulunan M ora hal­
kının da katolik tahakkümünden şikâyetçi
oldukları ve V enedik idaresinden kurtarıl­
malarını istedikleri de bahis konusu edilip
hu devlete harp ilâruyle jkiyüz elli yıllık
eski bir Osmanlı ülkesi olan M o r a ’nın Ve-
nedik işgalinden kurtarılmasına karar veril-
di. B u hususa dair fetva da alındıktan sonra
İstanbul'da bulunan V enedik balyosuyle A j-
riboz, İnebahtı, İjkodra, îlbasan sancakların­
da ve Bosna vilâyetindeki Venedik konsolos­
larının nezaret altına alınması emrolımdi'
B u n d a n maksat, Venedik'teki osmanlı tüc
car ve tebaasının salimen yurda dönüşlerin;
sağlamaktı. K eza, osmanlı ülkesinde bulı :
nan venedik tüccar ve tehasınm da, can \ .■
malları tehlikeye düşmeden yurtlarına dön
meleri temin edidi. İşte, İsveç kralı Oıı¡¡cin ■
el ŞalTın yolda hiç bir taarruza uğrama-,
dan memleketine döndüğü haberi do bu sı-
ıjdû gelmiştir.
Savaş hazırlıkları
Sefer kararlaştırılmış olduğundan veziri­
azamın dönüşüne kadar sadaret k a ym a kam ­
lığına Rumeli beylerbeyliği payesiyle Başim-
rahor bulunan M e h m e d Ağa, vezaret rütbesi
verilerek tâyin olundu. B u esnada bütün
conar.ma ile Karadenizde yaptığı bir dolaş­
m adan donen deryakapİ 3 nı Süleyman Paşa
diğer deniz ümerası ile birlikte Yalı-köş-
kündc huzura kabul edilip kendilerine hil’at-
1ar giydirildi. Lâkin, ayni gün Süleyman P a ­
şa azloîunarak, deryakaptanlığı Canım Hoca
M e h m e d Paşa'ya verildi. M e h m e d Paşa, d o ­
nanm ada kap uda ne-i hüm âyûn, yani kaptan-
paşadaıı sonra gelen en büyük âmir ve miri
kalyonların başkapiam idi ve beylerbeyilik
rütbesinde bulunuyordu. Denizcilik ve savaş
sanatındaki şöhreti dolayısıylc, V enedik gibi
denizci bir devletle savaşılacağı düşünülerek
böyle m ühim zam anda donanmanın başına
getirilmişti. Gerçi, Süleym an Paja da mahir
ve cesur bir deniz kum andanı idiyse de, bi­
raz fazla yaşlı oluşu yüzünden mevkiini daha
genç ve dinamik olan M eh m ed Pa şay a terk
zorunda kalmıştı. Ayrıca, G arp ocaklarına
fermanlar gönderilip savaja hazırlanmaları
ve ilkbaharda gemileriyle gelerek merkez
donanmasına katılmaları emrolundu.
Avusturya devleti Venedik'le beraber
Karlofça barısını imzalayanlar arasında b u ­
lunduğu ve hu devletin müttefiki olduğu
için. Üçüncü A h m e d , Avusturya imparatoru­
na elçi ile bir nâm e göndererek bu seferin
açılış sebeplerini, V enedik’in Karlofça ant-
laşmasım bir çok kereler nasjl bozduğunu
izah edip, savaşa Venedik’in sebep olduğunu
bildirdi. Osmanlı elçisi Mayıs 1715 de impa­
rator tarafından kabul olundu. Fakat hemen
dönmesine izin verilmedi.
Nihayet, bütün hazıriıkiar bitti. H ü k ü m ­
dar da ordu ile beraber Edirne’ye kadar
gelmeye karar verdisinden. Haleb valisi
Çerkez M e h m e d Paşa İstanbul’a acele getiri­
lip İstanbul kaymakamlığı tevcih olundu.
Lâkin bu vazifesi uzun sürmeyerek Beigrad
muhafızlığına tayin edilmiş ve İstanbul kay­
makamlığına Valde Sultan kethüdası M e h ­
m ed Efendi vezaret rütbesiyle getirilmiştir.

Ordunun hareketi

O r d u ile donanma ayni £ün, l nisan 1715

arihinde İstanbul’dan büyük bir merasimle
areket ettiler. O r d u E d i m c ’yc varınca pa-
işahm otağı Timurtaş sahrasında kuruldu.
İeferler sırasında atların Edirne'de çayırla-
ılması âdetti Lâkin bu sefer, bir meydan
'^vaşıyle sona ermeyip zaferin elde edilmesi
•çin bir çok kalelerin zabtı icab edeceğin­
den biraz uzunca süreceğe benziyordu. B u
yüzden Edirne’de fazla vakit kaybı doğru
görülmeyerek atların icabında Selanik’te de
çayırlatılması m ü m k ü n bulunduğundan Edir­
ne’ye gelişin ertesi günü yeniçeri ocağı, er­
tesi günü cebecj ve bir s ü n sonra da topçu
ocağı M ora'ya doğru hareket etmişlerdi. N i­
hayet 19 nisan günü veziriazam ve scrdar-ı
ekrem D a m a d (Silâhdar) Ali Paşa, h ü k ü m ­
dara veda ve onun tarafm d an Emirli’yc ka­
dar teşyi olunduktan sonra yola çıktı. Se- Sultan Ü çün cü A h m e d
lânik’e geldiği zaman donanm a da oraya (T o p ka p ı Sarayı M ü ze sin d en . Ressam ı: L e v n î)
varmış bulunuyordu. Ali Paşa, deryakap-
taniyle bir görüşme yaptı. B u görüşmede her
Paşa, bu meclisin kesin bir karar veremiye-
şeyden evvel Venediklilerin elinde olup Af-
ceğini anlamış bulunuyordu. Şahsen, ilk ö n ­
riboz adasının güney-dogusunda bulunan,
ce yarımadanın batısında M ora Kasteli (K a r ­
Kiklad takım adaları gurubuna dâhil ve st­
teli Moreas veya Chateau de Moree) adı
ratejik ehemmiyeti haiz İstendil (Tinos) ada­
verilen kalenin alınması icap edeceği kana-
sının zabtına karar verildikten sonra veziri­
atında olduğundan Diyarbakır beylerbeyi
azam ordu ile hareket etti. Eşya ve ağırlığın
K ara Mustafa Paşa'yı kırkbin askerle b u işe
fazlası Tırhala Yenişchri’ndc bırakıldı.
m e m u r ederek kendisi ordu ile kalkıp Ko-
rent geçidine doğru ilerledi.
Harb meclisi toplantısı
Denizdeki hareketler ve Korint’in
Istefc (Tcb) şehrine varılınca, burada
duruldu ve ordugâha geçildi. Veziriazam or­ fethi
du erkânını bir meclis halinde toplayarak
harekâtın bundan sonraki safhaları için dü­ Canım Koca Mustafa Paşa ise, donanma
şüncelerini sordu. B u arada en önemli m e ­ ile doğru İstendil adasına gelerek h em en
sele, M ora kalelerinden hangisinin daha ev­ baskın seklinde karaya asker çıkarıp kalesini
vel zabtolunacağı idi. Lâkin b u mecliste b u­ muhasara etti ve daha evvel zabtına teşeb­
lunanların hiç biri kat'î bir düşünce ileri sü­ büs edilip alınamamış olan b u korsan y u v a ­
remedi. Muvaffakıyetsizlik halinde muaheze sını on, oniki saatte ele geçirdi <6 haziran
edilmek endişesiyle, herkes fikrini saklıyor­ 1715). Kale vire ile alındığından içindeki
du. Böylece o gün bu hususta hiç bir karar toplardan onbeş tanesiyle Venedikli askerler,
verilemeden sadece meselenin ertesi günü M ora kıyısındaki Menekşe (Benefşe-Napoli
tekrar görüşülüp sonuçlandırılacağı bildiri­ di Malvasia) kalesine gönderildiler.
lerek meclis dağıldı. Veziriâzam Silâhdar Ali S a d n â za m Silâhdar Ali Paşa ile, Korent

2417 F. 4
(Gördes)c varıp burasım muhasara etmişti.
B u kale, fevkalâde sağlamdı. Üstelik kapı­
sından başka hücum a elverişli tarafı mevcut
değildi. Venedikliler de b un u bildikleri için
kapı tarafım hem en hem en aşılmaz şekilde
tahkim, etmiş bulunuyorlardı. Buna rağmen
sadrıâzam, M ora’nın kilidi olan bu yeri bı­
rakıp geçmek istemediğinden askeri metrise
soktu. Kalede bulunan Venedikliler, kaleye
tabi rum köyleri halkını da içeriye alıp si-
İShlandırmışlardı. Lâkin bunlar savaşa pek
istekli görünmüyorlardı. Silâhdar Ali Paşa
kalcdekilcre bir mektup gönderip teslim ol­
dukları takdirde yerli reayanın karşı ko-
yuşu hiç olmamış sayılıp salimen köylerine,
Venediklilerin ise istedikleri yere gönderile­
ceklerini, lâkin b u n u kabul etmedikleri tak­
dirde kale fetholununca hiç birisine a m an
verilemeyeceğini bildirdi. A yn i zamanda ta­
biye edilen toplar, kaleyi düğmeye ve içinde
bulunan kâğir bina, manastır ve kiliseleri
harap etmeye başladı.
Korint kalesi sarp ve yalçın yekpare k a ­
yalık üzerine inşa edilmiş olduğu gibi, İne-
bahtı körfezine nihayet bir saatlik mesafede
bulunduğu için denizden de yardım görme­
si ve pek uzun müddet dayanması m ü m ­
kündü. Böyle bir hal vu kuunda diğer kale­
lerin fethine o yıl vakit kalmıyacaktı. Bazı
ordu ümerası bun u ileri sürüp kalenin ge­
ride bırakılarak Anapoli üzerine yürünmesi
fikrini savundularsa da, veziriâzaın kararın­
da ısrar etti. Nihayet muhasaranın üçüncü
haftasında şiddetli savaşlar cereyan ettiği
sırada mânevi kuvvetleri bozulan ve yerli
halka da itimat edemiyen Venedikliler virc
talebinde bulunarak kendileri salimen çıkıp
gitmek ve yerli reayaya zarar gelmemek şar-
tıyle kaleyi teslim ettiler (3 tem m uz 1715).
Anapoli’nin zaptı
Veziriâzam, b u muvaffakiyeti üzerine
kaleye icabı kadar muhaftz koyduktan son­
ra Anapoli (Anaboîi-Napoli di Rom agna)
üzerine yürüdü. 12 tem m uz 1715 günü kale
muhasara edildi. Anapoli kalesi de pek sağ­
lam ve iyi tahkim edilmiş halde bulunuyor­
du. Kaleyi koruyan ve Plamola tabyeleri di­
ye anılan yedi tabye muhasaranın başlıca he­
defini teşkil ediyordu. B u sırada donanma
da yetişmiş ve deniz tarafından muhasaraya
katılmıştı. Bir kısım donanm a topları karaya
çıkartılıp kale şiddetle sıkıştırıldı. Askerin
büyük cesaret ve fedakârlığı, serdengeçti ga­
zilerinin emsalsiz gayret ve kahramanlıkları
sayesinde tabyeler birer birer düştü. B u ra ­
larda bulunan Venedikli askerlerden sağ
kalanlar kaleye çekilirken takip edilip bir
miktar osmanlı askeri onlarla birlikte döğü-
şe döğüşe Ak-tabye tarafından kaleye gir­
diler ve canlarım dişlerine takarak burçlara
2418
çıktılar ve bayraklarımızı diktiler. Kapı ta­
rafında döğüşen asker b un u görünce:
*— Medet kale alındı!» diye haykırıp
tekbirler getirerek hücum a geçtiler. H a lbu ­
ki, kapılar sağlam ve muhafazalı olduktan
başka önlerinde çam ur dolu iki hendekle iki
kat tabye vardı. Subaylar her ııe kadar: .
*— Nereye gidiyorsunuz, durun!« diye
beyhude kırıltr.amaları için onları bu çılgın­
ca hücum dan vaz geçirmek istedilerse de,
m uvaffak olamadılar. Tatlı canından vaz geç­
miş gazi dilâverler, yalçın kayaları döğen
dalgalar gibi kaleye hücum ettiler. Düşen
düştü: kalanlar ise kendilerini kalenin için­
de buldular. D a h a evvel Ak-tabye tarafından
girip burçlara bayrak diken yoldaşlarıyle bir
araya gelince tekbir ve gülbank sesleri gök
yüzüne yükseldi (Tarih-i Raşid, C: 4, S : 89).
B u hali gören dışarıdaki asker um u m î bir
hücum a kalktı. Neticede, bir saat sonra kale
OsmanlIların eline geçmiş bulunuyordu (19
tem m uz 1715) . .
Osmanlılar, Anapoli kalesinde pek m ü ­
him miktarda harp levazımı, bulmuşlardı.
E unlar sayılınca altmış dokuz tane tunç,
beş tane de demir top, on tane tunç, on tane
de demir havan topu, yirmi iki tane tunç
saçma topu, sekiz tane tunç şahi topu, iki
tane demir şahi top, iki yüz on dokuz buçuk
kantar kurşun, otuz dört bin altı yüz doksan
yedi tane top mermisi, on iki bin yüz on beş
tane lıumbara mermisi, beş bin iki yüz elli ta­
ne el humbarası ve iki bin kantar barut ol­
duğu anlaşıldı (Tarih-i Raşid, C : 1, S 9(1).
B u arada kalede bulunan V e n e d ik lile r in Mora
genel valisi de esir edilerek, diğer ileri ge­
len esirlerle birlikte Edirne’ye hünkârın h u zu­
runa gönderildiler. B u sefer sırasında osman-
lı ordusunda, Anadoludan gelmiş yeni ve
disiplini nisbeten zayıf asker çoktu. 3unlar,
ellerine bol ganimet de geçince:
*— Anapoli alındı, sefer tam am oldu»
diyerek ordudan çözülüp yurtlarına dö n­
m ek sevdasında oldularsa da, alınan sert ve
kat'i tedbirlerle b u hareketlerine engel
olundu.
Venediklilerin Preveze’ye hücumu
Evvelâ İstendil ve Korint’in vc sonra
Ari^poli’nin osmanlılar tarafından kolaylıkla
fethi, Venediklileri hayret ve korku içinde
bırakmıştı. B u hareketi durdurm ak için he­
m en üç çektiri, altı firkate, on kalite, beş
şayka, üç çember, üç işkampaya, kırk elli
kadar varkadan mürekkep bir donanm a ile
18 temmuz 1715 de Preveze önüne gelerek
kaleyi abloka edib döğmeye başladılar. Bir
taraftan da karaya asker çıkarıp muhasarayı
tamamladılar. Kale muhafızı bulunan Yan-
ya sancak beyi AJi Paşa, vaziyeti veziriâza-
m a bildirmekle beraber, yardım gelmesini
beklemeden yanındaki askerlerle kaleden
müthiş bir çıkış hareketi yaparak düşmana
h ü c um etti. B u hale sağıp kalan Venedikli­
lerin bir kısmı öldürüldü, bir kısmı esir
edildi. Osraanlı dilâverleri yarı bellerine k a ­
dar denize girip bir düşm an firketesini de
zapta muvaffak oldular. Bir şey yapamıya-
cağını anlayan venedik donanması çaresiz
çekilip gitti. OsmanlIların denize atılarak bir
gemilerini zabtedmeleri bilhassa mânevi
güçlerini kırmıştı. Hakikaten bu, a zamana
kadar görülmemiş ve duyulmamış bir hâdi­
seydi.
M od o n, Koron, Navarin
kalelerinin fethi
Anapoli’nir. zaptından sonra osmaıılı or­
dusu M o ra ’n m güney-batısına doğru hareket
etti. Gaye, burada bulunan M od o n, Koron ve
Navarin kalelerinin de fethi idi. Yollar son
derece bozuk, dar ve sarp olduğu için ağır
toplarla zaiıire ve diğer ordu ağırlıklarını
donanmanın götürmesine karar verildi.
Veziriazam, b u üç ltalenin üzerine ayni
zam anda kuvvet gönderdi. Kendisi ise, M o ­
da n'u muhasara edecekti. Lâkin, Koron vc
H a v a r in e varan kuvvetler, buralarını boş
bulup kolaylıkla işgal ettiler. Venedikliler,
üç kaleyi birden m uhafaza edemiyeceklerini
hesapayarak bütün kuvvetlerini M odon'da
toplamış ve öbür iki kaleyi terk etmişlerdi.
Silâhdar Ali Paşa, kaleyi muhasaradan son­
ra muhafızına haber göııderib savaşsız tes­
lim olduklar: takdirde canlarına ve malları­
na zarar gelmiyecoğini, lâkin savaş bir kere
başlarsa tekliflerinin kabul edilmeyeceğini
bildirdi. Kalenin V enedik donanması tara­
fından da müdafaası ve rüzgârsızıık yüzün­
den osmanlı donanmasının gelip yetişe m e ­
ni iş olması kale kumandanına cesaret vere­
rek bu teklifi reddetti.
Muhasaranın üçüncü günü, osmanlı do­
nanmasının yaklaşmakta olduğu haber alındı.
Venedik amirali, kaledekilerin rica vc fer­
yatlarına rağmen, osmanlıIarla açık denizde
çarpışmak bahanesiyle M o d o n ’dan ayrılıp
savuştu. Osmanlı donanması biraz sonra k a ­
le önüne geldi. Aynî zam anda fetih olunmaz
diye şöhret kazanan M o r a Kasteli’nin de K a ­
ra Mustafa Paşa kumandasındaki osmanlı
kuvvetleri tarafından alındığı duyuldu. B ü ­
tün bu hâdiseler, müdafilerin m ânevi gücünü
perişan ettiğinden vire teklifinde bulundu-
îarsa da, kendi ilk teklifinin küstahça bir
ifade ile redd olunmasın dan dolayı veziri­
azam bunu kabul etmiyerek kaleye hücum
edib feth etti (Ağustos 1715).
Mora’da ve denizlerde diğer
fetihler
Veziriazam ve serdar-ı ekrem Silâhdar
Ali Paşa, b u muvaffakiyetinden sonra A n a ­
2419
dolu beylerbeyi Türk A h m e d Paşa'yı Mo-
ra’nın doğu sahilindeki Menekşe (Benefşe)
ve Rumeli beylerbeyi A h m e d Paşa’yı Aya-
mavra kalelerinin fethine gönderdi. M en e k ­
şe kalesi, savaşsız olarak osmanlı deniz kuv­
vetlerine teslim oldu (•! eylül 1715). Silâh­
dar Ali Paşa bunun üzerine îstefe (T e b ' de­
ki genel karargâhına döndü. Ayni zamanda,
Ayamavra'nın da işâal edilerek M o r a fethi­
nin tamamlanmış olduğu haberi geleli (İs­
lâm Ansiklopedisi, C; I, S: 328, göre Aya-
m avra adası düşm an tarafından terkedilmiş­
tir). Kiklad adalarından İğneada (Niye), os-
manlı donanması tarafından daha M o d o n a
gelinirken alınmıştı. M cr a 'm n güneyindeki
M alya burnuna yakın Ç u k a tSerigo) adala­
rım da yine kaptanpaşa M o d o n ’un zabtından
sonra M enekşe kalesini teslim almaya gelir­
ken fethetti.
Böylece, Gördes muhasarasından itiba­
ren M ora yüzbir günde tamamen ele geçiril­
mişti. Valiliğine, büyük yetkilerle Diyarba­
kır valisi Kara Mustafa Paşa, Alay beyliğine
Aydınlı M e h m e d A ğ a tayin edildiler. Ayni
zam anda genel af ilân edilip halka yerlerine
ve köylerine dönerek huzur içinde günlük
hayatlarına devam etmeleri bildirildi.
Girit adasının merkezi K an diye’nin tes­
limi karşılığında vaktiyle yine Giritte bulu­
nan Sperlonga vc Suda kaleleri ve Rosr.a h u­
dudunda bazı yerler Venediklilere terk olun­
muştu. Venediklilerin her yerde yenilişi üze­
rine bu fırsattan faydalanılarak Sucia kalesi
rieryalcâptam Canım Hoca M e h m e d Paşa ve
Sperlonga kalesi Kandiyc muhafızı İzmirli
Ali Paşa tarafından alınarak Girit adasının
Venediklilerle tam am en alâkası kesilmiş ol­
du (Eylül 1715) -
Bosna tarafındaki çarpışmalar
M ora tarafında bu başarılar devam eder­
ken, Venedik ile Bosna ve Dalm sçya taraf­
larında hudut teşkil eden kısımda yapılacak
harekâta Bosna valisi defterdar Mustafa P a ­
şa m em u r edilmişti. Kendisi kırkbin kişilik
kuvvetine rağm en V enedik kum andanı An-
gclo E m o ’nun başarı sağlamasına m a n i ola­
mamıştır. O taraftaki bazı sancak beylerinin
kuvvetleri ile beşbin kadar taıarrn Adri­
yatik sahilinde yaptıkları akın ve S ing ka­
lesinin muhasarasında da muvaffak oluna-
m adan dönülmüştür.
Veziriâzam ve serdar-i ekrem. ordu ile
evvelâ Edirne’ye döndü (1715 kasım’ı başı).
Hüküm darla buluştuktan ve büyük iltifatla­
rına nail olduktan sonra hep birlikte İstan­
bul'a avdet ediidi. Silâhdar Ali Paşa’tım
niyeti, ilkbaharda yeni bir sefere çıkarak
Y u n a n (İyon) denizinde olup Venediklilerin
elinde bulunan Korfo adasını zebtetmekti.
O n u bu sefere kaptanpaşa teşvik ediyordu.
B u ada, Venedik donanmasının m ü h im bir
üssü idi. Venedikliler buraya dayanarak Pre-
 veze, Dubniça, Yarıya, Delvinc ve Kark-ilî
taraflarını daimî, bir tehdit altında bulundu­
ruyorlardı. B u maksatla hazırlıklara baş­
landı.
Avusturya’nın savaşa girmesi
Venedik seferi açılırken Osmanlı devleti,
Avusturya imparatorluğuna bu savaşa, ara­
daki Karlofça barışını durmadan ihlâl eden
Venedik/in sebep olduğunu bildirmiş, A vus­
turya devleti buna doğrudan doğruya cevap
vcrjntıiyerek işi savsaklamış, elçimizi Viyana'-
da dürt ay boşuna alıkoymuştu. T am ordu
İstanbul'dan hareket ederken Avusturya el­
çisi sadrâzam a baş vurup sulh tavassutuna
m em ur olduğunu bildirmişse de, böyle bir
memuriyeti anlatan belse ibraz edememişti.
Silâhdar Ali Paşa elçiye, devletinden işi
uzatmadan derhal ihtilâfı halle yetkili b u ­
lunduğuna dair bir ruhsatname istemesini,
kendisinin barış görüşmelerine daima hazjr
bulunduğunu, ancak bu ruhsatname gelince­
ye kadar seferi geri bırakmasına imkân b u­
lunmadığım söylemiştir.
İspanya veraset harbi sona erdiğinden o
cephede serbest bulunmakla beraber A vus­
turya devleti bir hayli yıpranmış halde idi.
OsmanlIlarla hem en bir savaşa hevesli bu-
bulunuyorlardı. B u n u n için evvelâ Osmanlı -
Venedik savaşının nasıl inkişaf edeceğini ta­
kibe karar verdi, r’akat, OsmanlIların üst üste
elde ettikleri muvaffakiyetler, AvusturyalI­
ları ürküttü* Çünkü. Venedikten sonra sıra
kendilerine de gelebilir ve Karlofça andlaş-
masıyle elde ettikleri kazançlar tehlikeye
düşebilireli. Kitekim. bu antlaşma ile kazan­
mış olduklarım Venedik bir çırpıda kaybet­
mişti. vy
Osmanlı elçisi ancak M ora seferinden btr
müddet soııra Viyana’dan dönerek Başvekil
prens O je n (L e Prince François-Eugene de
Savoie-Carignan veya Prinz Ensen von Sa-
voyen)’in fi mart 1*715 tarihli mektubunu ge­
tirdi. Avusturya başvekili bu mektupta, Ve-
nedik’e sefer açılmak suretiyle Karlofça ba­
rışının bozulduğunu ileri sürüp bu barışın
Avusturya'nın da katıimasıyle yeniden akdi­
ni istiyordu (Ham m er, G O R ’dan tercüme,
C: 7, S: 184). Avusturya devleti, bunun ceva­
bını beklemeden 15 nisan 17le tarihinde Ve-
nedikle tecavüzî ve tedafüi bir ittifak im­
zaladı. Arkasından Prens Ö jen’in sadrâza­
m a gönderdiği ikinci mektup seldi. Prens.
O jen bunda, son sefer dolay isiyle müttefiki
Venedik cumhuriyetine verilen zararların
Osmanlı devleti tarafından tazmininden son­
ra Karlofça antlaşmasının yenilenebileceğini
bildiriyor ve bu şartlan Osmanlı devletinin
her halde kabul etmeyeceitine emin bulunduğu
için vaktiyle yaptığı barış tavassutunun ka­
bul edilmemiş olduğu bahanesini ileri sü­
rerek elçisinin iadesini istiyordu.
2420
Danışma meclisindeki fikirler ve
Avutsurya’ya savaş ilânı
B u esnada ise» Korfo seferinin hazırlık­
ları sona ermiş ve hattâ Yeniçeri ocağı Edir­
ne’ye hareket etmiş bulunuyordu. Veziriazam
E y û b :de> Vaîde sultan sarayında bir danış­
m a meclisi toplayıp işi müzakere etti. Sonru
Avusturya elçisini davet ederek vaktiyle
Karloiça andiaşmasının Avusturya ve V en e­
dik devletleriyle ayrı ayrı imzalanmış oldu­
ğunu, Avusturya ile yapılan antlaşmada Ve-
nedikle bir savaş halinde hâsıl olacak zarar­
ların tazminine dair m adde bulunmadığını
söyledi, Elgi ise. iki devletin 15 nisan 17İG
tarihinde akdettikleri yeni ittifaka dayana­
rak Mora. Vencdik’e iade edilmedikçe ihti­
lâfın hallinin m ü m k ü n olamıyacağmı beyan
etti.
İş b u safhaya varıp Avusturya devleti
ile savaş ihtimalleri belirince İstanbul’da b u ­
lunan yabancı elçiler, Osmanlı devletinin
mcnİâatma uygun olacak şekilde ara bulucu­
luğu teklif etiüer. Ssdrıâzom, buna kulak
asmadı. M ora muvaffakiyeti onu gurura sevk
etmiş ve Avusturya'yı da maglûb ederek
Karloiça antlaşmasını büsbütün ilgayı kur­
m uş bulunuyordu. Tem eşvar valisi Mustafa
Paşa*nın Avusturya'nın .Geniş ölçüde savaş
hazırlığı yap lığına dair haberlerini bahane
ederek savaşın artık kaçınılmaz olduğunu
iddia ediyordu. Valde sultan sarayındaki
mecliste devlet erkânı onun hışmına uğra­
maktan korktukları için fikirlerine karşı iti­
raz edememişlerdi. Bazı kimseler, İstendi!
CTinos) ve Serigo (Çuka) adalarının iade­
sine karşılık V enedik’le faarjş yapılmasının
denenmesini tavsiye ettilerse de, bu düğün­
ce de kabul edilmedi. Halbuki, Silâhdar Ali
Paşa, büyük bir hatâ işlemek üzere bulunu­
yordu. Çünkü, yapılan bütün hazırlıklar
Korfo’nun alınması için Venedik üzerine
olacak bir sefere göre idi. B u kuvvetlerle
Avusturya devletiyle savaşılamazdı. Üstelik
Korfo nun zabtından da vaz geçilmemiş ol­
duğundan kuvvet ikiye ayrılacaktı. A v u s ­
turya seferi için ne yollarda zahire tedariki
tedbirleri alınmış, nc de ordunun geçeceği
yollar ve köprüler tamir edilmişti. B u yüz­
den devlet- erkânının ekseriyeti savaş, aley­
hinde idiler.
Nitekim ertesi günü Davudpaşa ordugâ­
hında pâdişâhın huzurunda toplanüdığı za­
m a n savaş hususundaki düşünceleri sorul­
duğunda bir kısmı bir gün evvel verilen
kararı doğru bulduklarını söyledikleri halde,
bir kısmı susmakla iktifa etmişlerdi. Bun u n
üzerine şeyhülislâm A bdurrahm an Efendi’-
ııin savaşın meşrû ola çağma dair verdiği fet­
va okunmuş, ulema ise buna karşı fikirlerini
beyandan çekinmişlerdi. Nihayet sadrâzam :
«.— B u danışma meclisidir, düşünceleri­
nizi neden söylemiyorsunuz? sözünüze par­
m ak basılmaz.. Fetvanın meşruluğu hakkında
 Şüpheniz varsa söyleyin!» diye ısrar edin­
ce, Anadutu kadıaskeri Mirza-zâde Şeyh
M e h m e d Efendi söz aldı ve Avusturya dev­
letinin aradaki antlaşmayı bozup sınırları
tecavüzde bulunmadığını, tam tersine Os-
manlı devletini ahdi bozmakla ittihatn etti­
ğini. bu yüzden savaşın doğru ol amıya cağını,
ancak ordunun hazırlanıp bir emniyet ted­
biri. olarak hududa doğru hareket edebile­
ceğini söyledi (Tarih-i Raşki, C : 4, S: 195).
B u fikir, bir münakaşa kapısı açtıysa da,
sonunda başta sadrıâzam olmak üzere savaş
taraftarları üstün çıktılar. Avusturya’ya harp
ilânına karar verildi. Müneccim başı Lâli-zâde
Abdülbaki Efendi'nin yıldız ialı sonunda
Avusturya’nın bu savaşta yenileceğini teb­
şir etmesinin sadrıâzamm kararlarına tesir
etmiş olması da, devrin zihniyetin; anlatan
garip bir olaydır.
İki cepheli savaş için hazırlık
Bunun üzerine M ora valisi K ara Mustafa
Paşa’nın karadan ve deryakaptanının donan­
m a ile Korfo üzerine gitmeleri, sadrıâzamm
da serdar-; ekrem olarak Avusturya seferi­
ne çıkması kararlaştırılıp Belgrad’a kadar
elan yol ve köprülerin tamiri ile zahire teda­
riki ve ordu teçhizatının süratle tamamlan­
ması için alâkalılara acele emirler verildi.
A yn i zamanda AvusturyalIların Erdel pren­
si tâyin etmiş oldukları halde, b u devletin
Macar'lara karşı yaptığı zulümlere dayana-
mıyarak isyan eden ve yenilip Fransa’ya ka­
çan Rakoçi Ferenç (Rakoezi Farene* II.) in
adamlarıyla temas edilip prenslerine krallık
verileceği vc Avusturyalılar’m zulmünden
kurtarılacağı vâ’diyle Erdel’in bu savaşta
osmanlılarm tarafını tutmasına çalışıldı. Ra_
kuçi daha evvel avusturyalılarla mücadele
ederken de devletten yardım işlemişse de
Karlofça barışına sadık kalınmak için bu
yardım yapılamamıştı CAhmed Refik; Memâ-
iik-i O sm an iyede kral Rakoçi ve ievabii).
Ordunun İstanbul’dan hareketi ve
Eeîgrad’a ulaşması
Üçüncü Ahrr.ed, Edirne’ye kadar ordu ile
birlikte geldi. Avusturya elçisi ise, fadrıâ-
zam tarafından prens Ö jen’e yazılan gayet
ağır bir mektupla yurduna iade olundu <23
mayıs 1716). O r d u Î'ilibe’ye vardığı zaman K ı ­
rım hani Kaplan Giray kırkbin iaiar süvarisi
ile gelip yetişti. Lâkin veziriazama Lehistan
ahvalinin pek karışık olduğunu ve bu sefer­
den istifade ile rusların yeniden harekete
geçmelerinin de m ü m kü n olduğunu söyledi­
ğinden onbeş bin kadar süvari aljkonularak
kendisi o tarafların muhafazasında bulunmak
• üzere geri yollandı. Halbuki b u da -hatalı
bir hareketti. Ordu kuvvetini, n e olursa ol­
sun takviye etmek şarttı. Rusların bîr hare­
kete gfifnıesj ise, ancak bu savaşın neticesine
2421
bağlı bulunuyordu. Savaş kazanıldığı takdirde
böyle bir ihtimal mevcut olamıyacağından
evvelâ galibiyet için bütün imkânları bir
araya getirmek ve ilk. yapılacak meydan
savaşında düşmana üstün gelmek icabedi-
yordu.
Ordu, kuvvetleri ikiye bölünmüş ve bir
kısmı Korfo'ya gönderilmiş olduğundan azal­
mış bulunan ordu m evcudunu tamamlamak
için Anadolu eyâletlerine üst üste emirler
gönderildiği halde, beklenen kuvvetler gelip
yelişemiyordu. B un a sebep ise, Avusturya
seferine birdenbire karar verilmesi ve kuv­
vetlerin hazırlanması için gereken zamanın
kalmamasıydı. Yeniden gönderilen şiddetli
emirler üzerine parça parça birlikler yolda
orduya yetişip katılmaya başladı. Böylece,
22 temmuz 1715 günü Osmanlı ordusu ser­
dar -ı ekrem Silâhdar Ali Paşa kumandasın­
da olarak Belgrad'a vardı.
Harp rr.ecliii toplantısı, ilk çarpışmalar
Düşm an kuvvetlerinin ise Pctervaradin
(Peterwardein, Fetervarad, Petro-varadin)’-
de toplandıkları haber alınmıştı. H e m e n top­
lanan harp meclisi Tem«şvar üzerine mi
yoksa doğruca Pctervaradin üzerine m i gi-
diîeceğrae dair bir karar veremedi. Ertesi
günü elde edilen esirlerden Petervaradtıı'-
deki düşman ordusunun ye tmiş-seksen bin kişi
civarında olduğu, b u orduda ayrıca Fransız
ve İspanyol gönüllü birlikleri de bulundu­
ğu, başkumandanları prens Öien'üı bir kaç
kere gelip gittiği öğrenilince, düşman toplu
kuvvetlerini bir meydan savaşında im ha et­
m ek maksadıyla o tarafa gidilmeye karar
verildi, 25 temmuzda, Sava nehri üzerine
kurulan köprü vasıtası ile Zem un İZemtin)
tarafına geçilerek 30 tem m uzda Petervara-
din'e doğru hareket edildi.
İ>k çarpışma, iiçbin kişilik osmanlı öncü
kuvvetleriyle sekizbin kişilik düşman Öncü
kuvvetleri arasında Karlofça (Karîovitz) ka­
sabası civarında cereyan ederek osmanlılann
lehinde inkişaf etti. Sadrıâzam, bas ve esir
getirenlere âdeti olduğu gibi bol bahşişler
veriyordu. Hattâ, M ora’da bir çok m uvaffa­
kiyetler bu sayede elde edilmişti. Lâk in ket­
hüda İbrahim A ğ a bunun doğru olmadığını
ve askerin esasen savaşmak için hazer vakti
bile maaş aldığını ileri sürerek bahşişleri
azalttı. B u ise, asker arasında büyük hoşnut,
«uzluğa sebeb oldu. Hattâ, bir ayaklanma
alâmeti de belirince, bahşişler etkisi gibi ve­
rilerek askerin gönlünün hoş edilmesine ça­
lışıldı.
B u sırada, Kayseri sancak beyi gehsü-
var-oğlu O sm an Paşa ile îlbasan sancak beyi
K urt M ehm et Paşa kumandasındaki öncü
birlikleri düşman öncüsünü mağlûp ederek
üçbin kadarını kılıçtan geçirip kalanlarını
Petervaradiıı kalesi altına kadar sürmüşlerdi
il ağustos 1716). D ü şm a n öncü kuvvetleri
kumandanlarından general Falfi (Macar
kontu Falffy) kaçıp canını kurtarmış, kont
Brayner ise esir düşmüştü.
İki tarafın kuvvetlerinin durumu,
Petervaradin savaşı
Osmanlı ordusu ertesi günü Karlofça
mevkiinden hareket ederek Petervaradin ka­
lesi önüne geldi. D ü ş m a n piyadesi, vaktiyle
b u kalenin muhasarası sırasında osmanlılar
taîûîmdan yapılan siperlere - girmişlerdi.
3 ağustos 1716 (14 saba» 1128) günü Siîâhciar
Ali Pasa, o akşama kadar bir düşman, taar­
ruzu ihtimaline karşı hazırlıklı bekledikten
sonra gece karanlığında toplan icabeden
yerlere tabye ettirdi. Ertesi gün de düşman
bir harekette bulunmayınca metris seraskeri,
askeri çadıra iade etmişti.
Biı m eşhur m eydan savaşında karşılaşan
iki ordunun kuvvetleri şöyleydi:
Osmanlı ordusu: K ırkbin piyade, otuzbin
süvari, c-nbeşbin Ktrım süvarisi, otuzbeşbin
eyâlet tskeri, gönüllü, Eflâk ve Arnavutluk
askr.ri clınak üzere yüzyirmibin kişi. O r d u ­
n u n sağ kolu T u n a kıyısına dayanıyor, soi
kanadı serbest bulunuyordu.
Avusturya ordusu: 52 piyade taburu, 87
süvari bölüğü ve yabancı gönüllü olmak üze­
re nltmjgdörtbin Kişi. O r du nu n sol kanadı
O sm a n li ve A v u stu ry a
bataklığa, L:ağ kanadı yalçın tepelere daya-
ı. ¡yordu.
5 ağustos 1716 çarşamba günü sabahı
prens Ö jen kuvvetleri ansızın hücum a geçti.
Sım a karşı ilk taarruza kalkan osmanlı or­
dusunun sağ kanat kum andanı A nadolu bey­
lerbeyi T ürk A h m e d Paşa oldu. Osmanlı pi­
yadesi, avusturya piyadesini âdeta ezerek
ilerledi. B u kanattaki düşm an generalleri üst
üste maktul düşüyorlardı. Son kalan general
Bonneval (sonradan Osmanlı devleti hizm e­
tine giren IIurabsıracı A h m e d Pssa) birliği
ağır telefat verm ek bahasına kaçıp kurtula-
biidi. Bununla beraber, düşm an ordusunun
henüz merkez ve sağ kısmı dayanmakta idi.
Prens O jen b üyük tehlikeyi görüp ezilen pi­
yadesini süvari ile takviye ederek ihtiyatları
o tarafa sürdü. A y n i zamanda, osmanlı piya­
desinin yardımına koşan süvari kuvvetleri,
düşman süvarisinin y an taarruzuna uğradık­
larından gerj çekilmek zorunda kaldılar.
Prens Öjcn, bu fırsattan istifade ile bütün
küvetleriyle T ü rk A h m e d Psşa'ya yüklen­
di- A h m e d Paşa, bir m ikdar dayanıp savaş­
tıysa da etrafının çevrilmesi tehlikesi karşı­
sında geri çekilmeye m ecbur kaldı. Osmanlı
ordusunun geçirdiği bu sarsıntı sırasında
avusturya kuvvetleri genel taarruza geçtiler.
Halbuki, prens Ö jen A h m e d Paşa’ya yüklen­
diği sırada osmanlı ordusunun sol kanadı
ilerleseydj, düşmanın sarılıp imha edilmesi
o rd u lan n m savaş hareket sahaları
2422
 m ü m k ü n olabilirdi. B u fırsat maalesef kaçı­
rıldı. H e p zafere alışmış olan saörıâzam ise,
âdeta şaşırıp kalmıştı. O n u n bu sırada m er­
kezden yapacağı bir taarruz, m ey dan sava­
şını yine lehimize çevirebilirdi. Bir çok k im ­
seler kendisine başvurup veziriazamın düş­
manla savaşan askerleri teşçi içirt ilerlemesi
jcabettiğini söyledilerse de, sadaret kethü­
dası İbrahim A ğa onları tersledi. Ortalığı
bir şaşkınlık ve perişanlık kaplamıştı,
Serdar-ı ekrem hâlâ çadırında Lâli-zâde
ile oturmuş yıldız falı ile hücum için en u y ­
gun zamanı tayine çalışıyordu. B u sırada
Anadolu beylerbeyi T ürk A h m e d Paşa ile
A da na beylerbeyi C an Arslan Paşa-zâde H ü ­
seyin Paşa şehid düşmüşlerdi. Onların ölü­
müyle maiyetlerindeki askerlerin ritfati bir­
den hezimet halini aldı. İbrahim kethüdanın
ve reis ül-küttab «Sarı deli» lâkabıyla m eş­
hur Mustafa A ğ a ’nrn korkusundan kimse
olanları gelip serdar-', ekreme haber veremi­
yordu. Nihayet kapıcılar kethüdası U z u n H ü ­
seyin çadıra dalarak:
.— Efendim, oturacak vakit değil, işte
kâfir yürüdü. Anadolu beylerbeyi T ürk A h ­
m ed Paşa ile A d a n a beylerbeyi şehid oldu!»
dedi.
dan sonra Şen id Aii Paşa diye anılan Silâh-
dar Ali Paşa’m n naaşı Belgrad’a getirilip
Sultan Süleym an eam i’i mezarlığına gömüldü.
B u sırada savaş devam ediyordu. O r d u
sol kanadı Rum eli beylerbeyi Dizdar-oğlu
Sarı A h m e d Paşa kumandasında ilerleyip
d üşm an metrislerine kadar varmış ve hattâ
bunlardan bir kısmını işgal etmişse de, sağ
kanadın tamamen çöküp serdar-ı ek rem in
şehid düştüğünü duyunca geri dönerek B elg ­
rad’a doğru çekilmişti. Keza, diğer devlet
erkânı da sancağ-ı şerifle beraber Belgrad’a
dönmüşlerdi (6 ağustos 1716). Osmanlı or­
dusu büyük bir m ey dan savaşını sadece akıl­
lıca idare edilmediği için kaybetmiş, yedi-
bin şehid vermişti. 114 top düşm an eline geç­
mişti. Perişan bir halde Belgrad’a gelindikten
sonra ordu erkânı Rumeli beylerbeyi Sarı
A h m e d Paşayı serdar vekâletine seçip sa­
daret m ührünü vaziyeti anlatan bir arıza ile
mevkutacı İbrahim Efendi İle Edirne’ye
Üçüncü A h m e d ’e gönderdiler.
Başarısız Koı-fo harekâtı,
Venediklilerin hücumu
B u sırada Korfo adasına d a asker çıka­
rılmış ve kale muhasara edilmişti. Lâkin, el­

Sadrıâzam Alî Paşa’nın

şehadeti
T a m kuşluk zamanıydı, Si-
lâhdar Ali Paşa fırlayıp atına
bindi. Yanında maiyetinden
bir kaç ağa, Önünde saneağ-ı
şerif bulunduğu halde düşm a­
na lcarşı gitti. Lâkin, ortada as­
ker kalmamıştı. Serdav-ı ek-
rern:
. — Ocaklı nerede?* diye
feryada başlayınca gedikli m e h ­
teri A h m e d Ağa:
«— Kendine yar olacak as­
ker m i bıraktın? İşte şurada Üç
miskin ağa kaldı» cevabını ver­
di, O sırada düşm an araba si­
perlerini aşmaya başlamış, b u ­
nu' gören kapıkulu süvarisi sa­
vaşmadan kaçmıştı. Serdar-ı
ekrem o zaman başına gülen
felâketi anladı. H iç sesini çıkar­
m adan yanındaki iç-ağalarıyle
OSJVw5tr4U!l_A®- AVUSTLiey„ÂULıW
düşmanın üzerine hıieum ettiği
A _ i&JhKZLİ i_ VSOSK >ÇîhV_
sırada alnın? rastlayan bir tû- *ÜW£l£K. - V^73j 3£.*
kjiPİkui^j ■ 5iyvşi«/i^se.
fenk mermisiyle vurulup düştü.
Kcmcsn öimemişti, atıııa yükle­ C. —asjAOo u u S ,» je«
yerek evvelâ bir sephan» ara­ fcjBÇ, + ^ SOL. toıvdr K&RM&Oiı s.
basına, sonra defterdarın ara­ 5 ^ av& ocöî .. j
basına naklettiler. Karlofça yo­
lu ile Belgrad’a doğru götür­
m eye başlâdılarsa da yolda son Ösmanhlarla AvusturyalIlar arasındaki Petervaradin
^nefesini verdi (5 ağustos). B u n ­ savaşının krokisi

2423
 deki kuvvet az ve kale çok müstahkem ol­
d uğ u için bir türlü slınamıyordu. A ncak D a ­
m a d (Şehid) Ali Paşa b u sefere gönderir­
ken K ara Mustafa Paşa ile deryakaptanma:
s— Kaleyi almazsanız sizi katlederim [t
dediği için onlar da korkular m d un üst üste
hücumlar yaptırmışlar, neticede ise sadece
bir tek tabyeyi almışlardı. Fetervaradin boz­
gunu haber alınınca padişah onlara gönder­
diği bir hatt-ı hümâyûnla b un u askerden
gizlemelerini, kalenin üç gün içinde alınma­
sını, olmadığı takdirde bütün top ve cephane
ile m untazam an çekilmelerini bildirdi. N e
çare ki asker olayı duydu. H e m e n her şeyi bı­
rakıp Arnavutluk kıyılarına geçti. Böyleee
yirmiüç balyemez ve otuz şaht topla yedi
humbara, beşyüzkırk top arabası ve m a n ­
daları, yüzeli i top çeker beygir, ikibin kadar
çeşitli hayvan ve pek çok cephane düşmana
kaldı.
Osmanlılarm uğradıkları b u hezimetler­
den istifade fırsatını kaçırmak istemeyen Ve­
nedikliler, Preveze ve Voniçe'yi muhasara
ettilerse de alamadılar.
Yeni sadrcâzamm tâyin edilişi
Üçüncü A'nmed, felâketi haber alınca ilk
olarak bir veziriazam tayinini düşündü ve
Sehid Ali raşa'nııı vaktiyle yapmış olduğu
telkinlere de uyarak sadaret m ührünü kü­
çük imrahor M e h m e d A f a vasıtasıyle Sarı
İbrahim kethüdaya gönderdi. M e h m e d A ğ a
yolda, ordu tarafından gönderilen arizayı
hükümdara getirmekte o!sn mevkufatçı İb­
rahim Efendi'ye (sonradan sadrıâzam elan
Nevşehirli D a m a d İbrahim Paşa) rasladı ve
vaziyeti söyledi. İbrahim Efendi onu ısrarla
geri döndürdü ve Edirne'de vaziyeti padişa­
ha iüah ederek böyle uğranılan felâketten
sorumlu olanlar arasında bulunan, ordu ve
halk tarafından kafiyen sevilmeyen dirayet­
siz ve ehliyetsiz bir kimseye sadaretin veril­
mesinden ancak yeni felâketler doğabilece-
Kcrfo’dâ Osmaniı -Venedik savaşı
(İtalyanca bîr albümden)
2424
ğSni, ordunun tâyini asla kabul etmiyetek
mukavemette bulunacağını söyledi. H ü k ü m ­
dar bu sözlerin tesirinde kalıp kararından
vaz geçti v e yine İbrahim Efendi’nin telki­
niyle sadaret m ührünü Belgrad muhafızı H a ­
lil Faş;; ya gönderdi (22 ağustos 1716).
Halbuki sadaretin o sırada serdar vekili
bulunan A h m e d Paşa’ya verilmesi daha isa­
betli bir hareket olurdu. Yerıi sadrıâzam ilk
İŞ olmak üzere A h m e d Paşa’yı Belgrad m u ­
hafızlığı ile ordudan uzaklaştırmak suretiyle
bir hataya daha sebep oldu, A h m e d Paşa,
böyle buhranlı zam anda tccriibe ve diraye­
tinden cidden istifade edilebilecek değerli
bir zattı.
Temeşvar'ın elden çıkması ve ordunun
dönüşü
Prens O je n , kazandığı m eydan savaşın­
dan sonra osmanlılarm Macaristan’da kalmış
son eyâletlerinin merkezi olan Tem eşvar üre­
rine yürüdü. Kale muhafızı Bodur Mustafa
Paşa, Belgrad’dan acele yardım istedi. Lâkin,
gönderilen yardımcı kuvvetler yenilerek çe­
kilmek zorunda kaldılar. B u n u n üzerine, bir
müddet daha dayandıktan sonra Bodur M u s ­
tafa Paşa kalsy; vire ile düşm ana teslim et­
ti (15 ekim 1716). Halbuki biraz daha da­
yanmış olsa idi, yeni yardımcı kuvvetler ge­
lip, yetişmek üzereydiler.
Petervaradin. mağlûbiyetinin acısı daha
dururken T u n a ’n m karşı sahilindeki yerlerin
ve hattâ Eflâk ve Buğdan’ın kilidi sayılan ve
vaktiyle beş seneye yakın bir zam an düşm a­
na m ukavem et ettiği için gazi kale ünvanm ı
alan Tem eşvar’ın böyle elden gidişi, büyük
üzüntü ve hüsran yaratmıştı.
Yen i sadrıâzam, disiplinini tamamen kay­
betmiş olan orduya hâkim olacak durum da
değiidi. Hatiâ, bir fitne ihtimalinden korka­
rak Tem eşvar’m sukutunu bile askerden giz­
lemişti. Nihayet çareyi Edirne’ye dönmekte
buldu. Serdar vekili olmuşken sadaret ve-
riimemiş olmasına gücendiği için kaleyi
avusturyaiılara teslim edeceği hakkında de­
dikodular çıkmış bulunan Belgrad muhafızı
A h m e d Paşa, Belgrad halkı tarafından h ü ­
cum ile öldürülmüştü. B u da, ortalığın ne
kadar karışık olduğunu gösteriyordu. M u h a ­
fızlığa eski defterdar Mustafa Paşa tâyin
edilerek ordu 21 ekim 1716 da Edirne’ye doğ­
ru yola çıktı. Sadrıâzam daha evvel h ü k ü m ­
dara kendisinin İstanbul’a dönmesinin uygun
olacağını bildirmişti Lâkin yakınında bulu­
nanlar Ü çüncü A h m e d ’e onun böyle bir za­
m anda Rumeliden ayrılmasının bir paniğe
sebep olabileceğini söyleyerek kalmasını te­
m in ettiler. Sadrıâzam ise, 29 kasım 1T16 da
ordu ile beraber çıkageldi.
 Eflak, Boğdan olayları, K ırım hanının
değişmesi, Rakoçi ile yapılan anlaşma
Devlete sadık olduğu için “erek avustur-
yalılar ve gerekse yerli boyarlar Eflâk vo y ­
vodası Nikola Mavrokordato’ya düşman d iler.
Boyarların yardım ve delâletiyle binikiyüz
kişilik bir avusturyalı grup, Bükreş'i ar. id en
basarak voyvodayı sarayında esir edip ha­
karetlerle götürdüler. Yerine tâyin edilen
kardeşi Divan-ı hüm âyun tercümanı Yanaki
Mavrokardato ise, AvusturyalIların civarda
gösterdiği faaliyet dolayısiyie Bükreş'e so­
kulup m akamına oturamadı.. Bir ay sonra
Boğdan’m merkezi olan Yaş şehrine do A v u s ­
turyalIlar tarafından ayni maksatla bir bas­
kın lertib edildiyse de, voyvoda bulunan Mi-
haîl vasiyeti daha evvel haber alarak yar­
dım istediğinden yetişen Kırım süvarileri
böyle bir şeye m eydan vermediler.
B u arada türlü bahaneler ileri sürüp se­
fere iştirak etmemiş olan Kırını hanı K a p ­
lan Giray azledilip yerine K ara Devlet G i ­
ray tâyin olunmuşsa da, bu tâyin Kırımlı­
ları m e m n u n etmediğinden azledilerek han ­
lık Saadet G iray ’a verildi.
Erdel ve Macaristan’da karışıklıklar çı­
kartıp avusturya'yı müşkül d urum da bırak­
m a k için kendisine Macaristan krallığı ve
ahitname (Aralık 1716) verilen (Başbakanlık
Arşivi, Kânıe defterleri, C: 6, S: 377) eski
Erdel prensi Rakoçi Ferenç bu sırada F ran ­
sa’dan İstanbul’a dâvet edilmişti. Kendisi ev­
velâ iki generalini göndermiş, bunlar kuvvet
toplamaya başlamışlardı.
O&manlı-Avusturya savaşının ikinci yılı
Padişah ve scrdar-ı ekrem kışı Edirne’de
hazırlıklarla geçirdiler, 12 Iıaziran 1717 tari­
hinde sadrıâzam ordu ile Edirne'den Belg-
rad’a doğru hareket etti. Mevkufatçı Nevşe­
hirli İbrahim Efendi’ye silâhdar Ali Paşa’dan
13 yaşında dul kalmış olan Fatm a sultan
nikahlanmış ve kendisi vezareüe sadaret
kaymakamlığına tâyin olunmuştu, Osmanlı
ordusunun ise bu sefere en az bir ay evvel
çıkması lâzım geliyordu. Nitekim bu sırada
d üşm an Belgrad kalesine varmış ve m u h a ­
sara için tertibat almaya başlamıştı. Belgrad
muhafızı Mustafa Paşa, vaziyeti bir taraf­
tan seraar-ı ekreme yazdı. Biı- taraftan da
Bosna valisi IVuman Paşa’dan acele yardım
istedi. Halil Paşa. Filibe'ye vardığı sırada
Beîgrad muhafızının m ektubunu aldı.
H e m e n bir kısım kuvvet ayırıp Şatır Ali
Pasa kumandasında olarak süratle yola çı­
kardı. A yn i zam anda N u m a n Paşa’ya B el­
grad’a yardım etmesi bildirildiği gibi, düş­
manı meşgul etmek için Hotirı muhafızı M u s ­
tafa Paşa’ya Rakoçi’nin generallerinden Es-
teriıazi ile birlikte Erdel’e yürümesi ve Mu-
2425
hadiye civarında bulunan Receb Pa ş a ’ya da
b u harekete katılması emrolundu.
Osmanlı ordusu Niş’e vardığı za m an Şa­
tır Ali Paşa kuvvetleri Belgrad’a yetişmiş
olmakla beraber, şehir onbeş gündür m u h a ­
sara altında bulunuyordu, Receb Paşa’ya
derhal Erde]’de;ı vaz geçip Pançova istika­
metinden düşman gerisine taarruz etmesi
emrolunduysa da. Rcccb Paşa M u h a d iy e ve
Yeni-palaııka düşman elinde bulundukça
böyle bir harekelin imkânsız olduğunu, zira
düşmanın da kendisini arkadan vuracağım
bildirdi. Bun u n üzerine ağırlıklar terk olu­
narak süratle Belgrad üzerine gidildi. Bel­
grad muhafızı Mustafa Paşa, Sava nehrinden
gizlice yüzerek gelen habercisi vasıtasiyle
hü c um gününün kendisine bildirilmesini, ay­
ni anda onun da bir çıkış yapıp düşmanı iki
ateş arasıa almanın m ü m k ü n bulunduğunu
bildirdi. Lâkin, âciz bir adanı olan Halil P a ­
şa bir türlü harekete geçemedi. Evvelâ, tatar
askerinin gelmesini bekledi. Onlar gelince
sadrıâzam müteaddit meşveret meclisleri
topladı ise de bir netice alamadı. O r d u er­
kânı arasında bir tereddüt h üküm sürüyordu.
Herkes düşman başkumandanı prens Öjeıı’in
um ulm adık bir oyununa gelmekten ko rk m ak ­
taydı. Büylece. iki ordu ondört gün karşı­
lıklı hareketsiz durdu. Serdar-ı ekrem , İ8
ağustos günü için ne olursa olsun düşmana
hücum a karar vererek Belgrad muhafızına
bildirdi. N e yazık ki. nehri aşan haberci,
prens Ö jen’in eline düştü. D ü ş m a n bunun
üzerine bir gün evvel gece yarısı osmanlı
ordusuna âni bir baskında bulundu <18 ağus­
tos 1717).
Osmanl-.lar, şiddetle ve kahramanca dö-
giiştülerse de, baskın yüzünden savaş tertiba­
tı alamadıklarından yenildiler. Evvelâ Se-
m endir e ve sonra Niş’e kadar çekilmek mec­
buriyeti hâsıl oldu. Osm anlı ordusu, onbin
ölü, beş biti yaralı ve heşbinden f a d a esir
vermişti. M am afih, avusturya ordusunda da
zayiat onbine yakın olup hattâ prens Ojen
bile yaralanmıştı.
Belgrad’m düşmesi
Beîgrad muhafızı Mustafa Paşa, sonuna
kadar dayanm aya karar vermiş bulunuyor­
du. Lâkin, barut mahzenine rastlayan bir
düşm an mermisi burasını berhava edince,
m ukavem et imkânı göremeyerek osmanlı or­
dusunun çekilişinden iki gü n sonra teslim
oldu (20 ağustos 1717).
Sofya’ya kadar gelmiş olan Ü çüncü Ah-
med, Bclgrad’m düştüğünü duyunca Edirne-
ye dündü. İlk işi aczi kat’i şekilde anlaşılan
Halil Paşa’yı azletmek olmuştu (26 ağustos
1717). Yerine D a m a d Nevşehirli İbrahim Pa-
şa’yı tâyin etmek istediyse de, İbrahim Paşa
böyle pek mesuliyetti zam anda bu y ü k ü üze­
rine alm ak istemediğinden sadaret m ü h r ü yi.
ne onun tavsiyesi ile orduda bulunan Nişancı
Meimıed Paşa'ya gönderildi (26 ağustos 1717).
Venedik ve deniz cephesi
Bir yıl evvelki başarısızlıklarına rağmen
gayretlerine devam eden Venedikliler ertesi
yıl (1717) Preveze önlerine geldikleri zaman
kale muhafızı Ali Pasa topları, bumbaraları
ve bütün cephane ile savaş malzemesini bı­
rakıp fvarda’ya çekilmek gibi bir alçaklığı ir-
tikâb etti. Orada, Nard a muhafızı Mustafa
Paşa tarafından tevkif ve hapsolunmuşsa da,
Preveze gibi m ühim bir kale düşman eline
geçmiş oldu. Venedikliler bundan sonra Vo-
liiçe kalesini de tazyik edib aldılar. Bununla
da iktifa etmediler. Hersek ve K aradağ’da
bîr şeyler elde etmek maksadıyla Dalmaçva
kıyılarına asker çıkarıp Karadağlıları ve hı-
ristiyan Arnavutları isyana kışkırtarak silâh
ve savaş malzemesi dağıttılar. Ayrıca hazır­
ladıkları donanm a Alois Montenigo k u m a n ­
dasında Baı- (Antivari) kalesi önüne geldi.
Kattaro ve K o v a limanlarından gelen k u v ­
vetlerin de iltihakı ile Bar kalesini almak
istediler. Lâkin, K u r d A r. m e d Paşa’m n m ü ­
dahalesi üzerine bîr şeye muvaffak olamıya-
rak döndüler, Venediklilerin bu cephede, ba­
rış akdi esnasında dahi yaptıkları Ülgün
ve B a r muhasaraları netice vermemişti (25
şaban 1130-24 temmuz 1718).
B elg rad k a le s in in A v u s tu r y a lIla r ta r a fın d a n m u h a s a r a s ın ı’ ve y a r d ım a gelen O s m a n lı
o r d u su n u n ateşi a ltın d a k a lış ın ı gösteren, z a m a n ın d a y a p ılm ış b ir k ro k i
2426
Yine 1717 yılında venedik ve osmaniı. do­
nanmaları L im n i ile Bozcaada önlerinde 12,
13 ve 16 haziranda üç defa kapışmışlar,' ne­
ticede Venedikliler m ağlûp olmuş, k u m a n ­
danları Flanisi maktul düşmüştü. Kaptan-ı
derya İbrahim Paşa da b u galebeden sonra
M o r« ve Arnavutluk kıyılarına gitti. M ors
kıyılarında Venediklilere rastladıysa da iki
taraf da savaştan çekindiğinden çarpışma
olmadı.
Banş için ilk teşebbüsler
Rakoçi elinde ahidnamesî, Fransadan h a ­
reketle Gelibolu’ya ulaştığı (E k im 1717) ve
sonra Edirne’ye gelerek orada padişah tara­
fından Erdel ve Macaristan kralı kabul edil­
diği (O c a k 1718) iıslde o, b u mevkii fiilen
işgal etmesine imkân ve fırsat kalmadığını
gördü. Çünki hava değişmiş, osmaniı devlet
erkânı artık barış peşindeydi.
B u savaşm fiilen başlamasından sonra ilk ‘
barış fikrini ileri süren, sadaret kaym akam ı
d am ad İbrahim Paşa olmuştur. İbrahim Paşa,
daha AvusturyalIlar Belgrad muhasarasına
kalkışmadan barış için zemin yoklaması d ü ­
şüncesini savunmuşsa da, Halil Paşa, Prens
Ö jen’i bir m eydan savaşında yenip Temeş-
var’ı geri alm ak hülyasiyle, buna yanaşm a­
mıştı. Keza, İngiltere elçisi Lord W . Mon-
tagu Lo nd ra ’dan İstanbul’a gelirken Viya-
-
tis'ya uğrayıp iki taraf arasında bir barış
düşüncesini savunmuşsa da, Halil Paşa,
prensten Temeşvar’ı almadıkça barış yapa-
msyacağını kat’i şekilde bildirmişti. Bcl-
grad'ın düşmesiyle esir olan Mustafa Taşa,
bir m üddet sonra serbest bırakılmış, geri
dönm eden evvel ise bazı AvusturyalI gene­
rallerle her iki taraf için ağır kayıplara ve
büyük fedakârlıklara sebep olan b u lüzum ­
suz savaşın sona erdirilmesi meselesini gö­
rüşmüştü. Niş’e döndüğü zam an d u ru m u ye­
ni sadrıâzam Nişancı Mehnıed P a şay a anlat­
tığı gibi, prens Öjerı'e de kendi namına bir
mektup yazıp barış hakkındaki düşüncelerini
anlamak istedi (15 cyiûl 1717). D u r u m , sada­
ret kaym akam ı vasıtasiyle padişaha arz edil­
di. Askerin mağlûbiyetler üzerine yılgın bir O rm anlı don anm ası ile yaptığı den iz sa v aşın­
hale geldiği, ordunun disiplinden tamamen d a yaralan arak ölen V e n e d ik amiralini g ö s ­
çıktığı, muktedir bir kum andan bulunmadığı, teren bu resim İtalyanca bir a l b ü m d e n alı n ­
bu halde savaşa devam etmenin sadece yeııi mıştır
felâketler doğuracağı anlatıldı. So n un da hü ­
kümdarın da bunlara aklı yattığından barış
fikri esas olarak kabul edildi (Tarih-i Raşid, Sadrıâzam, prens Ö jen'e müracaat edip m ü ­
C : 5, S: 21-26). B u n u haber alan ve savaşın tareke ve barışa hazır bulunduklarım bildir­
devamını devletin meniaatına uygun gören di (18 ekim 1717). Avusturya ox-dusu baş­
Fransa elçisi barışa engel olmak için Edir­ kumandanı, bu hususta devletinden talimat
ne’ye koştu ise de sözlerine kulak asan olma­ beklediğini, bununla beraber Belgrad’ın
dı, Yeni İngiltere elçisi S t sn yan ilc Felemenk Avusturya'ya terki kabul edilmedikçe barı­
elçisi de tavassuta m em u r olarak Edirne'ye şın m ü m k ü n olamıyşcağını bildirdi. Bir
geldiler ve Niş’deki ordugâha gönderildiler. müddet sonra imparator Altıncı Şarl'dan

★
Onsekizinei yüzyılda avrupalılarla tema­
sın sıklaşması, her iki tarafta da birbirleri­
nin İçtimaî hayatını tecessüs m erakım do­
ğurmuştu. Bilhassa, tam am en orijinal nlan
Osmanlı medeniyetini yakından görüp tetkik
etnıek, muhtelif görüş ve teşhislerle bunları
yazıp tahlil eylemek avrupaiılarca bir m eda
haline gelmişti.

Ü çüncü A h m e d devrinde ve da m ad İb­

rahim Paşa'n m sadâretinin ilk yılı olan 171S
de, o devirdeki yaşayışımız ve kadınlarımıza
dair, İngiliz elçisinin eşi L a d y M a r y Mon-
tagu’n u n İstanbul’dan Londra'daki bir dos­
tuna yazdığı mektuplar bunlardan biridir.
T a m a m e n kendine mahsus renkli ve parlak
olan o devrin kadın ve aile hayatı Leydin:::
bu tasvirleriyle Londra kibar muhitini ade­
ta büyülemiştir. Osmanlı ülkesinde bir yıl
kadar kal sn M ontagu’nun b u melctubları yal-
nız İngilizce değil dİSer dillerde de neşrolun­
muştur.
İngiliz edebiyatının şaheserlerinden sa­
yılan mektuhlar, yabancıların yazdığı T ü r ­
kiye seyahatnamelerinin en kıymetlilerinden-
dir ve aynı zam anda da bir tarih kaynağı­
mızdır.
İngiliz elçisi Lord W . M ontagu'nun zevcesi
★ Lady Montagu

2427
 Macar mültecileri: Tököli İmre ve Rakoczi Ferenc II (Rakoçi Françesko)
(İlave: 1 4 2 )
Macaristan, Osmtnlı hakimiyeti
] devrinde tarihinin mes’ud bir çağını
yaşamıştır. Artık savaş devrinden kur­
tulan macarlar, dinlerine, dillerine ve
kültürlerine dc dokunulmadığından
millî varlıklarını m uhafaza ederek ve
OsmanlIlarla gayet iyi anlaşarak devle­
tin sadık tebaası, OsmanlIların kahra­
m an ve vefakâr vatandaşları olmuşlar­
dı
Osmanlı devletinin 1699 yılında im ­
zaladığı Karlofca barışı ile Macaristan
173 yıl Osmanlı idaresinde kaldıktan
sonra Avusturya idaresine seçmiş bu-
j lunuyordu. Evvelki cildde avusturyalı-
j lara karşı mücadelelerini yazdığımız
Tököli imre (Thököly imre), Zenta sa-
vaşmdan sonra osmanlılara sığınmıştı.
Avusturyanııı iadesi hususundaki şid­
detli istek ve arzularına karşı konub.
Karlofça muahedesine dere ettirilen bir
m adde ile gerek Tököli ve gerekse diğer
mültecilerin osmanlı ülkelerinde kal­
ması temin edilmişti.
Osmanlı devletince, Tököli İmre’ye.
İzmit yakınlarında bir çiftlik hibe edil­
miş, o ve karısı, akrabaları ve diğer
| yakınlan buraya yerleşmişlerdi. Haya­
tının son günlerini, gâh İzmit'te gâh
••Kurs çiftliği" ismi verilen bu yerde
• geçiren Tököli vefatında (Eylül 17C5)
İzmifdeki Ermeni mezarlığına gömiil-
j dü. Kendisinin ölüm ünden iki sene ka­
dar evvel Macaristan'da yeni hareket-
I 1er başlamış, o da kısa bir zamanda
ı Hürriyet destanı kahramanlarından ol*
¡ m uştu.
Macaristan. Avusturya imparator­
luğuna geçince bu devletin ağır vergi*
leri, çeşitli muamelesi, sömürücü si-
i yaseti, kültürünü yayma davası, zalim
memurları ve insafsız idaresi Macar­
ían kısa zam anda canlarından bezdirdi.
İktisadi muvazene bir anda alt üst ol-
du. Avusturya ve orta avrupa devletleri
Macar ziraat ve el san’atiarı mahsulle­
rini almıyorlardı. Osmanlı devletinin
kurduğu zirai düzen de alt üst olmuş-
I tu. Milli gelir sür’atle düştü. Eski re­
fahlı günler tarihe karıştı. Macar köy­
lüsü kuru ekmeğini topraktan zor çı­
karır oldu. Lâkin, bu kuru ekmek bile
elinde kalmıyor, çoluk çocuğunun aç­
lığı bahasına, vergi adile zorla çckiiib
alınıyordu. O zam an, Macar halk şair­
leri OsmanlIlarla birlikte yıllarca avus-
turyalılara karşı döğüşen orta Macar
kralı Tököli ímre*n¿n destanlarını söy­
lemeye. Macar münevverleri halk yığın­
larım zalim ve insafsız müstevliler aley-
Í
2428
*
hine kışkırtmaya başladılar. Bütün
bunların neticesinde doğan Macar m u ­
halefet hareketleri zam an zam an ken­
disine bir çok liderler yaratmış ve on- \
ların idaresi altında avusturyalılara [
knrşj mücadele etmiştir.
Bunların ilki ise. Rakoçi Ferenç’dir.
Rakoçi Ferenç. Avusturya imparator­
luğu tarafından Erdel beyliğine tayin
edilmişti. Fakat macarlara yapılan zu ­
lümlere dayanarr.ıyarak 1703 yılında sı- ı
lâha sarılıb Macar vatanseverlerinin
başında sekiz yıl durmadan savaşarak
mücadele etti. B u aıada yanına altmış /
bin k:ş: kadar toplanmış. orta M aca­
ristan la Erdcl’in bir kısmını ele geçir­
mişti. Osmanlı devletinden de yardım
istemiş fakat bir netice alamamıştı.
Neticede, mücadeleyi kaybeden Rako* i
çi. Fransa’ya sığındı. Fakat Osmanlı
devletile münasebetini büsbütün kes­
m ek istemediğinden Papayı Yanoş adlı
bir adamını Eflake göndermişti 1716— !
:7 i8 Osmanlı— Avusturya savaşında
kendisinden istifade edilmek üzere bu
mesele ele alındı. Rakoçi'nin Lehistan-
da bulunan generali Eflak’e getirtilib
kendisine maaş bağlandığı gibi Papayi
Yanoş Eflak voyvodası Tskerlet-z&de
Nikola vasıtasile Osmanlı devletine i
başvurarak Rakoçi’nin avusturya cîey- <
hine harekete geçmeye hazır olduğunu
haber verdi. B u n u n üzerine Fransa’da i
\ bulunan Rakoçi bir name ile İstanbul’a j
; davet edildi. Ayni zam anda Fransa kra- ı
İma da m ektub yazılıb onun osmanlı
ülkesine gelmesine müsaade edilmesi
istendi, sonra bir kalyon gönderildi. i
Kalyonla yola çıkmadan kendisile bir
de muka\clc yapıiıb ahidname verildi •
(Aralık 1716). Rakoei’dcn önce gelen
; generallerinden Berczeny, topladı#!
kuvvetlerle Ri'eeb Paşanın maiyetinde
olarak Tcrgovişteden, Esterhazide yine
yanındaki kuvvetlerle Hotin muhafızı
ı Mustafa Paşa ile o taraftan Erdel’e gir­
meye hazırlandılar. Fakat b u sırada
I Beigrad'ın avusturyalılarca muhasarası ?
işi aksattı. Osmanlı paşaları ve kuvvet- i
leri Pançova'nm tazyikine m em ur edil­
diler. Vaziyetten pek müteessir olan
Esterhazi. kendi başına harekete teşeb­
büs ettiysede buna mâni olundu. Neti­
cede Belgrad’m düşmesi Erdel harekâ­
tını akim bıraktı. Gönderilen kalyonla
Gelibolu’ya ulaşan (E k im 1717) Rakoçi
oradan da Edirne’ye getirildi. Önce j
ı sadrı âzam (Aralık 1717) sonra da padi- j
Tokofí ímre’nm ¡2 mitrteki mezarı ve sağdaki
resimde Rakoeí Feranç görülmektedir
(B u ilâvede kendi ieri hakkında bclgs vardır)
şalı Üçüncü Alımeö ta raim d an M aca­
ristan kralı olarak lıuzızra kabul edildi
(Ocak 1718;.
Rakoçi’nin gelişi gecikmiş ve b u sı-
rada. Avusturyalü&ria barış ihtjrrıalien
belirmişti. B u yüzden kendilinden faz­
la istifade «djismedi. Osmanlı devleri­
nin maksadı, onun vasıtasiie Macarían
avusturyalılara karşı isyan ve ihtilâle
sevk edib savaşın sonucu üzerinde te­
sirli olmaktı'. Halbuki, savaş artık sona
ermek üzere idî. Nitekim, bir m üddet
sonra Pasarofca’da barış görüşmeleri
başladı. Rakoçi Ferenç, Fransa- elçisi ve
Ispanya m u temed murahhası ile bu
barış aleyhine çalışdılarsa da muvaffak
olamadılar. AvusturyalIlar,. Rakoçi’nin
Macarían her zam an için ayaklaıidu'a-
biieceğiEit bildiklerinden dolayı barış
görüşmeleri sırasında, o n u n kendilerine
bağlı olarak teslimini . istedilerse de.
Osmanlı devleti b u n u şiddetle red etti.
Hatta bu uğurda müzakerelerin yarıda
kalmasını bile göze aldı, OsmanlIların
k afi tavrı karşısında av us turyalılar bu
isteklerinden vaz geçtiler ve m uahede­
ye onları garantiye alan bir m add e ko­
nuldu,
Barışdan sonra Edirne’den ayrılan
(Ağustos 1718) Rakoçi Ferenç bir m ü d ­
det İstanbul’da Boğaziçinöe Yeniköy-
de oturdu. Lâkin rahat ¿ur miyar ak el
altından OsmanlIların Avusturya dev­
leti ile aralarını açacak bir takım siya­
sî faaliyetlerde bulunduğu için bir sa­
vaş gemisi! e incitilip gücendirilmeden
Tekirdâğı'na" gönderildi iNisan 1720).
2423
Orada kendisine tahsis edilen mükellef
bir konakda oturmaya m em u r edildi.
Maiyetinde bulunan asilzadeler için de
adeta bir mahalle satm alınmıştı. 1720
yılında devlet hepsine tarlalar» bağlar
ve bahçeler bağışladı. Rakoçi dahil,
hepsinin refah içinde yaşamasını te­
m in etti.
Rakoçi Ferenç böylece rahat ve
her türlü maişet endişesinden uzak bir
ömür geçirerek Tekirdağî'nda vefat et­
ti. (8 nisan 1735). İstanbul'da gömülü
olan annesi yanına, Saint-Benoit kilise­
sine dei'nedılmıştir. Sam im i bir Macar
milliyetperveri, sadık bir T ü rk dostu,
yiğit bir asker ve kahram an bir kraldı.
Osmanlı ülkesinde bulunduğu m ü d ­
detçe kendisine ve maiyeti halkına
büyük bir konukseverlik gösterilmiş,
hakkında daima bir h ü kü m dar m u a ­
melesi yapılmıştır. Rakoçi’nin hususi
kâtibi Mikes Kelem en’in yazdığı "T ü r ­
kiye mektupları” isimli hâtıralar gerek
Rakoçi'nin ve gerekse o n u n Ölüm ün­
den sonra kalan diğer m acarların O s ­
manlI ülkesindeki faaliyet ve tahas­
sürlerini edebi bîr şekilde nakletmek­
tedir.
Bibliyografya : A h m ed Refik: Türk
hizmetinde Tököli İmre. A h m ed Refik:
Memaiik-i O s m an İyede Kral Rakoçi ve
tevabi"i- Ï. H, tlzunçargıiı; Osmanlı ta­
rihi, C : III- Kısım 1-2 ve C : IV. Kısım
1-2. A. Ullein-Reviczky» Souvenirs H o n ­
grois en Turquie. Kelemen Mikes: Tür­
kiye mektupları (Sadrettin Karatay
tercümesi).
beklenen talimat geldi. O da, Venediğ'in
barıya dahil edilmesini şart koşuyordu.
Mütareke yapılması ve müzakerelerin
başlaması, Sadaret makamında değişme
OsmanlIların m urahhas olarak tâyin et­
tikleri sabık nişancı İbrahim Efendi iic T o p ­
hane nazırı olan., Süleym an Ağa-zâde Yir-
Mİ-sekiz Çelebi M e h m e d Efendi’ye «şıkk-ı
sâni* ve «şıkk-ı .«Süs» defterearlığı payeleri
verildi. Osmanlı devletini temsil eden bu
zatların karşısında Avusturya murahhasları
kont V in n o n d ve evvelce İstanbul'da elçi
olarak bulunan Taîrnan'dı, OsmanlI m u r a h ­
haslarına, AvusturyalIların K ü ç ü k Eflakin
bir kısmını işgal. etmelerinden ötürti Eflâk
voyvodası Yanaki'nin de katılması uygun
görüldü. Kendisinden tercüman olarak da
istifade edilecekti, Osmanlı murahhaslarına
verilen talimatta, son Belgrad muhafızı M u s ­
tafa . Paşa'nın direktiflerine uygun hareket
etmeleri vardı CArslık 1717).
Taraflar barış prensibi üzerinde anlaşmış
olduklarından hem en bir mütareke akdolun-
muştu Ü jübat 1718). İki tarafın murahhas­
ları gemendire'nin güney doğusunda Pasa-
ı-oica’r.m yakınında toplandılar. Barış husu­
sunda nihai anlaşmaya varılamaması ihtima­
line karşılık orduya da biraz çeki düzen ve­
rildi B u sırada nişancı M e h m e d Paşa azledi­
lerek sadaret m akamına Nevşehirli dam ad
İbrahim Paşa getirildi (9. mayış 1718). Y e n i
sadrıâzam, biraz derleyip toparlanmış olan
ordu ile Edirne'den Sofya’ya hareket etti.
Barış müzakereleri çok çetin ceryan e*-
inekteydi. OsmanlIlar evvelâ hem Teme:;var
Pasarofça m ua hed esi görüşm elerin de Bâb-ı âli temsilcisinin
hediyelerini taşıyan atlar ve develer.
A v u s t u r y a temsilcisinin Bâb-ı âli m ura h h as ın a hediyesi olan araba ve atlar ( H e r iki resim
d e AJugoslavija» adlı m e c m u a d a n alınmıştır)
2430
ve h e m de Belgrad'uı iadesini istiyorlardı.
Avutsuryalılar ise Niş ve Vidiıı’e kadar olan
yerlerin kendilerine bırakılmasında ısrar et­
mekteydiler. İki taraf, isteklerinden yavaş
yavaş rucu edıb nihayet bir uzlaşmaya var­
dıklarından 21 tem m uz 1718 <22 şaban 1130)
tarihinde Pasarofça antlaşması imzalanarak
barış kurulmuş oldu. A n d ia şm a yirmi m a d ­
delikti.
Pasarofça muahedesi
B u andlaşmaya göre: Eflak ve Bo ğ dan in
bir tarafı Lehistan bir tarafı Erdcl oian
hudutları eskisi gibi kalacaktı. Ancak, Oit
(Aluta) suyunun batısındaki Küçiik Efiak
ve B a n a l da dahil olmak üzere, Osmanlı
devletinin Macaristan'daki son eyâleti olan
Temeşvar AvusturyalIlara terk ediliyordu.
Keza, Belgrad ile Semendjre ve bundan m a ­
ada T u n a nehrine dökülen T im o k çayından.
Sava nehrine dökülen Una nehrine kadar
olan iki taraflı yerler, Avusturya'ya geçi­
yordu. B u n d an sonra iki taraftan çeteler,
karşı tarafın sınırını aşıp baskın, yağm a ve
zararda bulunmıyaeaklardı. Bulu n an olursa,
hangi taraf yakalarsa cezasını verecek, gas-
bolunan şeyler sahiplerine iade olunacaktı.
Osmanlı memleketlerinde oturan katolik ra­
hipler, eski imtiyazlarına sahip omakta de­
v a m edeceklerdi. İki taraftan alman esirler,
iki ay içinde iade edileceklerdi. 3 ü k r e ş e
yapılan anî bir baskın sonunda Avusturya’-
Iılar tarafından esir edilip Erdel'de bir ka­
lede m ahpus bulunan Eflak voyvodası İs-
kerlet-zâde Nikola (Nikola Mavrokoıdatoı
ve Yedikulede m ahpus bulunan baron Safay
ile baron Petras, bütün maiyetleriyle birlik­
te serbest bırakılacak ve karşılıklı memlt'--
Avusturya m u ra h h as ın a
 kellerine dönebileceklerdi. İki taraflı ticaret
serbest olacak ve her devletin tiiecarı öbür
t a r a fa salimen gidip gelebilecekti. Avusturya
devleti bayrağı ve pat en tası altında olmak
şartiyie halen Avusturya'ya tâbi olan ve
ileride olacak olan memleketlerde yaşayan
tüccarlar, hangi milletten olursa olsun b u
imtiyazdan faydalanabileceklerdi. Avusturya
devleti tüccarlarının islerini görmek üzere
Osmanlı memleketlerinde ' konsoloslar ■b u ­
lun dr uup tercümanlar kullanacaktı. B u h u ­
suslar, Cezayir, Tun us ve Trablus ocakla­
rına da bildirilecekti. Basla Erdel prensi
Rakoçi Ferenç olmak üzere bu savaşta Os­
m a n l I l a r tarafında bulunan macar ileri ge­
lenleri osmanlı ülkesinde, fakat Avusturya
ve Erdel hudutlarından uzak yerlerde ikâ­
mete m e m u r edileceklerdi. Bunların aileleri
halkının yanlarına gelmesine Avusturya dev­
leti engel olmıyacuklı. A rada dostluğun tam
olarak kurulması ve kuvvetlenmesi için b ü ­
yük elçiler teati olunacak, yeni sınırları tes-
bit için müşterek komisyonlar teşkil edilecek,
her şey dostluk ve iyi niyet havası iğinde
ceryan edecekti. A ndlaşm am n müddeti yir­
m i ddrt yıldı.

Venedikle yapılan andlaşma

Venedikliler ise, evvelâ M o r a 'm n kendi­
lerine iadesini ve zararlarının tazminini iste­
dilerse de,, bu talepleri toptan ve kat'î şekil­
P asarofça m ua hed esi için V e n e d i k ’ lilerle
de reddedildi. Nihayet Avusturya’nın tavas-
m ü za k e r e le r
şutiyle müzakereler yeniden başladı. Netice­
( B u resimde sağda O sm an lı, solda V e n e d ik ,
de, sor. savaşta her iki tarafın elde ettiği
a rkadakiler de bu m u a h e d e için tavassutta
yerlerin muhafazası prensibi kabı)! . edildi.
b u lu n a n H ü llan d sTlılsr ve ön p Isn d s k M e r de
Böylece, M ora tam am en Osmanlı devletinde
İngiliz deieselerîdir)
kalıyor, buna karşılık, Dalmaçya, Hersek ve
Karlı-eli taraflarında elde ettiği bazı kale­
ler. Korfo adasının karsısındaki Butrinto ve iuğu kârlı, V enedik zararlı çıkmış, Osmanlı
ayrıca Preveze ile Vcnica şehir ve kaleleriyle devieti bir cephede kazanmış, bir cephede
Serigo adaları da V enedik1e bırakılıyordu. kaybetmiştir. OsmanlIlar Kaliofçaya karşılık
B u aîidlaşma,. yirmialtı maddelikti. M cra'yı kazanmış, lâlîiı; Banst, Tenıeşvar
: Pasarofça sullıu ile Avusturya iıîiparator- ve Belgrad’ı kaybetmişti,

N E V Ş E H İR L İ D A M A T İB R A H İM P A Ş A
Pasarofça barışının imzalanmasında sad-
rıâzam D a m a d İbrahim Paga’jtın b üyük rolü
olmuştur. Kendisi, ile olursa olsun barış ta­
raftarıydı. B u yüzden osmanlı murahhas
hey’eti bazı hususlarda ısrarlarında devam
edcmmeiş, barış andlaşm asm m biran evvel
.imzası için fedakârlıklarda bulunmuştur. İb­
r a h im T asan ın Üçüncü Afcmed'le şehzadeli­
ğinden beri münasebeti vardı. B u n d a n cesa-
•ret alarak M ora seferi dönüşünde Avusturya
ve Venedik'le anlaşarak meselâ Serigo ada ­
ları, gibi,.ufak tefek fedakârlıklar karşılığın­
da barış yapılmasının yeni bir seferden daha
hayırlı olacağını hüküm dara fısıldamıştı. L â ­
kin, o zam an fikirleri kabul edilmemişti.
DEVRİ
İşte b u sefer, o n u n sadaretiyle beraber dev­
let için barış devri açılmıştır. Osmanlı hü­
kümeti 1083 -1399 tarihleri arasında tam on-
altı yıl savaşmış, Karloiça andlaşmasîyle ba­
rış devri başlamışken evvelâ Prut, sonra V e ­
nedik ve Avusturya seferleri dolayısiyle pek
yorgun ve perişan düşmüştü. B u u zu n sa­
vaşlar devri ve uğranılan acı mağlûbiyetler
memleketin bünyesinde ağır yaralar açmış,
sosyal ve ekonomik düzen alt üst olmuştu.
İmparatorluğun bütün hissiyle gerileme dev­
rine girmiş olduğu, anlaşılıyordu. Sim di, dev­
let yapısına biraz olsun çeki düzen verm ek
için uzun bir barış ve sükûn devresine ih­
tiyaç vardı. A yn i zamanda, osmanlıları bir

2431
çok alalılarda geri bırakarak süratle ilerleyen
batı dünyasına ayak uydurmak, buna görü
ıslâhat y s p/n ak, onların yeniliklerinden isti­
fade etmek gerekiyordu.
Pasarofça sulhunun imzalanmasını müte­
akip Üçüncü A h m e d İstanbul'a döndü. B u n ­
dan sonra Avusturya devletiyle b üyük elçi­
ler teati edildi. Bir taraftan da elden giden
Belgrad’m yerini tutmak için Balkanları
m uhafaza etmek için Vidir. kalesinin tah­
kimine ehemmiyet veriliyordu. Yeni Osman-
lı-Avusturya dostluğu, İsveç'le savaşa devam
eden R u s’ları telâşa düşürdüğünden Çar İs­
tanbul’a Alexei D a sko w adlı bir elçi gön­
derdi.
Rusya’nın ebedî sulh teklifi
Son olarak Edirne’de yenilenmiş oları
Frut barışiyle m âruz kaldığı hâkir durum u
hazm edem iyen Pelro, Venedik ile harp ha­
linde bulunan osmanlı devletinin b u sıkışık
durum undan faydalanarak ve davam etmek­
te olan Şimal harbini de dikkate alarak
sağlıyacağını düşündü. B u n u n için de, ken­
disine evvelce, Osmanlı devletine karşı h a ­
rekete geçmek için, V en ed ik elçisinin Var-
P a sa ra fça m u a h e d e s in d e n sonra O sm a n iı im p aratorlu ğ u nu n V e n e d ik , A v u s t u r y a ve Rusya
1
hudutları { . H . Uzunçarşıtı’m n
2432
gova ve M oskova'da yaptığı ve ayrıca 15
nisan 1716 Avusturya -Venedik ittifakında
sarahaten belirtilen davetleri reddetmişti.
Rab-ı âli ile yeniden diploma?i münasebet­
lerinin kurulmasını sağlamak için de Şııbat
1716 da Natalfyi m urahhas olarak İstanbul’a
göndermişti. Resmi hiç bir sıfatı haiz bu-
Iun miyarı Uu zat, Hollanda elçiliğinin ara*
eıiığı ile, çar tarafından yazılan mektupları
Üçüncü A h m e d ile sadrıâzama sunm ak im ­
kânını buldu. Mektuplarında çar, Rusya’nın
Edirne’de yapılan son barışa riayet azminde
olduğunu, buna karşı tatarların Rus top­
raklarına akıniarının önlenmesini bekledi­
ğini ve iki devlet arasında dostluğun m u h a ­
fazası için b u işleri İstanbul’da görebilecek
hiç olmansa bir kâtibin bulundurulmasına
müsaade edilmesini istiyordu. M uvakk at m u ­
rahhasa Hollanda elçiliği ile Cevap veren
Bâb-ı âli, Kırım hanına akır.lan kesmesi için
yazılacağını, ancak İstanbul’da o neviden bir
şahsın bulunmasına şimdilik imkân olmadı­
ğını bildirmişti. 5ak at Petro ertesi yıl (1717)
aynı görevle Şaffirow adlı birini İstanbul’a
gönderdi. B u sırada Avusturya ile harp h a ­
linde olan Osmanlı hükümeti ona karşı d a ­
ha yum u şak davrandı. Yine, Hollanda elçi-
O sm anlı T a r ih i’n d e n )
 pp

■
■

______________

Y u k a r id a : Pasarofça m u a hed esin in konuşm aları sırasında A v u st u ry a heyetinin O sm anlı m u ­

ra hh as heyeti karargâhını ziyareti* aşağıda: O sm a nlı heyeti A v u st u ry a heyeti karargâhında.

(Onşekifcinci yüzyıl b a ş ın d a Konrad W eîss tarafından yapılmış bir g ra v ü rde n )

(Mufassal Osmanlı Tarihi tablosu - No* 45J

 ligi vasıtasiyle Kırım tatarlarının yolsuzluk­
larının önleneceğine dair alm an tedbirleri
bildirdi. Pasarofça barışından sonra da, O s ­
m a n lI -Venedik ve N e m c e savaşında tarafsız­
lığını koruyan Rusya'ya, Bâb-ı âli teşekkür
etti. O sıralarda Kafkaslar’da Kabartsj’ böl­
gesi hâkimiyeti için had hale gelen ihtiiâf
dolayısıyle csmanlılarla harpten çekinen
çarin ayrıca. Pasaroîça barışı akabinde
avusturyalılarla müttefik oian inzigizlerin,
osmanlıları rusya aleyhine tahrikine mâni
olması lâzımdı.
Şimal harbini hâlâ sona erdiremiyen
Pctro. Bab-ı âli’nin bu hayırhah İlgından fay­
dalanm ak istedi. İşte o zam an; h em e n Ale>:ei
D a s k o w ’u, esasında müsaid şartlarla Edirne
muahedesini yenilemek üzere. İstanbul’a gön­
derdi ve onunla »sulhl ebedî» teklif etti
(Haziran 1719). B u m uvakkat rus elçisi iki
seneye yakın bir gayretten sonra, Ingiltere’
nin OsmanlIları aleyhine teşvikine rağmen,
Edirne muahedesini ruslar lebine yenileme­
ğe m uvaffak oldu. İran'ın iç durum u nd a baş-
gösteren karışıklıklardan ötürü serbest kal­
mayı düşünen Osmanlı devleti aynı zam an ­
da sadaret mevkiindeki İbrahim Paşanın
barış siyasetinin icabı olarak, rusya’ya İs­
tanbul’da elçi bulundurma hakkını veren bir
muahedeyi kabul etti (16 kasım 1720 - 15
m uh arrem 1133). O n ü ç maddeyi ihtiva eden
bu anlaşma ayrıca rusların Kırım hanına
verdikleri vergiyi kaldırıyor ve Lehistan’a,
davet vu kuunda her iki tarafın kuvvet soka­
bileceğini padişaha kabul ettiriyordu.
Sultan Ü çüncü A h m e d m e r a s im kıyafetiyle
Bir sene sonra Şimal harbini lehine ola­
( F e r n o l ’d a n )
rak sona erdirip Niştat (1721) barışını yapan
Pctro’n un osmanlı devletine karşı yeni tutu­
m u n u ilerde göreceğiz. Hıristiyan teb’aya gösterilen şefkat

Aşiretlerin iskânı Hıristiyan teb’anın h u k uk un u korum ak

A nado lu’da güney doğu bölgesindeki
T ü rk m en aşiretleri m ü h im bir dâva teşkil
ediyordu. Bazıları farsça, türkçe ve arabça-
nın melezi ve her bölgeye göre değişen ve
bölgeler arasında anlaşılamayan bir lehçe ile
konuştukları için yanlış olarak kürt diye
uydurm a bir isimle anılan bu aşiretlerin bir
kısmı sünni, bir kısmı alevi idi. Alevî olan­
lar arasında İran propagandası h ü k ü m sürer
ve bunlar, bilhassa savaşlar sırasında zaman
zam an devlet aleyhine kışkırtılırlardı. H e p ­
si göçebe idiler. U z u n savaşlar bunların İk­
tisadî durumlarını sarsmış, hayvanlarının
b ü yü k kısmını kaybedip ziraat da bilmedik­
lerinden geçim vasıtalarından m a h r u m hale
gelmişlerdi. Aşiretler b u yüzden çaresiz şc-
kavete başladılar. Böylece Antalya, İçel, Ma-
raş ve Urfa taraflarında asayiş kalmamıştı.
Devlet bunları iskân edip, ziraate alıştırmak
ve müstahsil hale getirmek için çok uğraş-
tıysa da bir netice alınamadı. Zira, bunlar
yerleştirildikleri bölgeleri kısa zam anda ter-
kedip eski hayatlarına dönüyorlardı.
ve onlar hakkında gayet adilâne davranm ak
Osmanlı devletinin kuruluşundan beri takip
ettiği bir politika idi. Lâkin bu teb’a dış
tahriklerin tesiriyle daima hoşnudsuz ve
itaatten çıkmağa hazır hale gelmiş, bilhas­
sa Karlciça barışıyla sona eren uzun savaş
devresinde devlet aleyhinde zaman zam an
fi’len faaliyette bulunmuştu. Lûkiıı. Karloi-
ça andlaşmasıyla Osmanlı idaresinden çı­
kanlar, b u idarenin kendileri için ne büyük
¡3ir nimet olduğunu ancak o zam an anlamış­
lardı. OsmanlIların vicdan hürriyetine büyük
saygı göstermelerine karşılık, Avusturya ve
Venedik devletleri, Osmanlı imparatorluğu­
n un aleyhine olarak kazandıkları topraklar­
da yaşayan ortodoks mezhebindeki yeni
teb’alsrmı, katolik mezhebine girmek h usu­
sunda ağır şekilde tazyike taşladılar. B n ise
yüz yıllar boyunca din ve m ezhep hürriye­
tine alışmış bulunan halk ara ıııda büyük bir
nefret ve infial yarattı. Üstei k bilhassa V e ­
nedikliler bozulmuş olan iktisadi d urum la­
rını düzeltmek için M ora halkına görülme­
miş derecede . |ıi vergiler tarhettiler. Bun-

2433
 ları toplamak için de her türUi tazyike ve
sert m uam eleye başvuruyurlardı. Bütün bu
sebepler dolayısıyla Pasarofça andiaşmasma
tekaddüm edetı harekât sırasında evvelce
Osmanlı idaresinden çıkmış bulunan hıristi-
yan ahali OsmanlI ordusunu bir kurtarıcı
olarak büyük sevinç vc heyecanla karşıla­
mışlar. bir kısmı sonra tekrar eski devlet­
lerinin idaresine kavuşunca bayram etmiş­
lerdi. Devlet de gerek bunlar hakkında ve
gerekse Pasarofça barış ivl e Avusturya’ya
terkedilen bölgelerin ahalisinden yeni hakim-
ierinirı muamelelerine dayanamayıp OsmanlI­
lara sığınanlara (Başbakanlık Arşivi, Mühirn-
m e defterleri, C : 128, S: 133), çok şefkatli
davranıp yeniden tahrir yaparak arazi da­
ğıtmak, vergilerini indirmek veya iki üç yıl
için vergiden tam am en affetmek nevinden
icraatla büsbütün m e m n u n edip kendisine
bağlamıştır CM. 1720 - H . 1132). Bütün b u n ­
lar arasında onları cn ziyade m e m n u n edetı
cihet ise, vicdan ve m ezhep hürriyetlerine
yeniden kavuşmaları olmuştur.

Soldaki resim; Dam ad Nevşehirli İbrahim

Paşa. Aşağıdaki resim: Paşanın K u b b e altın­
da H o llan d a elçisine ziyafeti
(İki resim de J . B. V a n M o o r 'u n d u r )

243i
 İbrahim Paşamın icraatının tepkileri

Savaşm sona ermesi münasebetiyle ta­

sarruf için orduda tensikat yapıldığı gibi dev­
let daireleriyle sarayda boşalan memuriyet­
lere yeniden kimsenin tâyin edilmemesi usu­
lü kabul edildi. Bir taraftan da avrupa a h ­
valinden haber almak için Pasarofça’da ikin­
ci murahhas olan Yirmisekiz Çelebi Meh-
m e d Fransa’ya elçilikle gönderildi. A yn î
zam an da Prusya devleti ile de ilk defa ola­
rak resmi temaslara geçildi. Pasarofça sul­
huna göre Osmanlı devleti Viyana’da daimî
bir şehbender bulunduracaktı. B u iş, antlaş­
manın imzasından ancak yedi sene sonra ta­
h a k kuk ederek Avusturya devletinin pek de
arzu etmemesine rağmen, Viyana’ya vaktiy­
le b üyük elçilikle gitmiş olan İbrahim Pa-
şa’nın kethüdası olup bu vazifesi sırasında
efendisinin maiyetinde bulunan Kazancı-zâde
Öır.er Ağa, Avusturya başkentine gönderil­
di, Bir taraftan da orduda ve devlet idare­
sinde çeşitli ıslahata teşebbüs ediliyordu. B u
arada ilk defa olarak orduya teknik eleman
ve avrupa usulü talimli subay yetiştirmek
üzere İbrahim Paşa’n m emriyle İbrahim
Müteferrika’ya bir lâyiha yazdırılmış, lâ­
kin, bu iş hem en tatbikâ konmamış, ancak
1727 yılında 300 kadar askerî talebe ayrıla­
rak Haydarpaşa sahrasında yanaşık düzen ve
silâh talimlerine başlamışsa da, her askerî
yeniliğe düşman yeniçeriler b un a karşı bir
ayaklanma ile bu talebeleri şehid etmişlerdir.

D a m a d İbrahim Paşa, hükümdarı oyalı-

yacak bir zevk ve safa çevresi yaratmakla Suitan Ü çüncü A h m e d dev rin de şehzadelerin
beraber, bir taraftan da ilim, fikir ve san’at sü n net d ü ğ ü n ü
erbabını himaye ederek pek değerli eserlerin fStfi'iTameî V e h b î ’d en . T o p k a p : Sarayı
m eydana gelmesine sebep oluyor, İstanbul’un m üzesinde)
bir çok semtlerini güzel binalarla süslüyor,
yerli sanatları himaye ediyor, memleketin
kaikmması için elinden gelen gayreti harcı­
yordu. B u arada ilk defa yalnız Türkçe ki­
taplar basmak üzere bir matbaa da kurul­
du. İstanbul'da ve diğer Osmanlı vilâyetle­
rinde ikinci Bayezid devrinden itibaren iâ-
tince, rumca, ernıenice, İspanyolca ve hattâ
arabca kitaplar basan matbaalar mevcut ol­
muşsa da, ilk dela türkçe kitab basan mat­
baa budur.

B ü y ü k T ü rk tarihçisi A h m e d Refik, D a ­
m a d İbrahim Paşa devrine «Lâle devri» adı­
nı takmış ve b u isim tutunmuştur. B u n a se­
bep lâlenin b u devirde m oda olarak, pek
fazla yetiştirilmesi, yetiştiriciliğin hükümet
tarafından teşvik görmesi, lâle eğlencelerinin
b üyük rağbet kazanmasıdır. H ü k ü m d a r ve O k m e y d a n m d a m erasim ve eğlence için k u ­
dam adı yazın lâle bahçelerinde ve kışın rulan m u h t eşem çadırlar (A y n ı eserden)
helva sohbetlerinde tatlı zamanlar geçirmek­
te- idiler. Zev k ve safa iptilâsı yavaş yavaş
bütün İstanbul halkına yayılmaya, b u da olmaya başlamıştı. Bunlar esasen bütüıı ye­
mutaassıb ve geri fikirli güruh arasında de­ niliklere ve bazı batı usulü ıslahata da düş­
dikodu ve, hoşnutsuzlukların çıkmasına sebep m a n olduklarından bu bahane ile h e m padi­

£435
şahın hem de vezirin aleyhine atıp tutarak hinde devam eden faaliyeti görüp sezmesine
menfi bir ceryanın dogmasına sebep olu­ engel olacak hale gelmişti.
yorlardı. Devrin ricali onlar tarafından yal­ Bundan başka D a m a d İbrahim Paşa akı­
nız zevk ve eğlenceye düşkün ve bundan betini hazırlayan pek hatalı hareketlerde
başka hiç bir şeyle meşgul Olmayan sefihler bulundu. Bunlar arasında bütün gözde m e ­
olarak propaganda edilmekteydiler. Yapılan muriyetleri kendi hısım ve akrabasına dağı­
roüsbet işler ise ya görmemezlikten gelini­ tarak bir zümre hâkimiyeti yaratmış olması
yor veya İslâm şeriatına Uygun olmayan da vardır. B u hali, kendi ihsanını görmüş
meş’untı ve zararlı gâvur ıcadları oldukları olanları bile ondan soğutmuş ve ikbalinin
ileri sürülüyor, cahil halk kütlesi durmadan sona ermesini temenni etmelerine sebep ol­
kışkırtılıyordu. D a m a d İbrahim Paşa, fay­ muştur. H e m kendisi, h e m oğlu genç M e h m c d
dalı icraatının yanında eğlence âlemlerine Paşa ile yeğenleri Ali ve Mustafa Paşalar
dc biraz fazla dalmış, gözünü bürüyen gaflet padişahın damadları, kendisinin, büyük da­
perdesi kendisinin ve mensuplarının alcy- madı olan K a y m a k Mustafa Paşa deryakap-
tanı, küçük damadı M e h m e d Paşa da R u m e ­
li beylerbeyliği payesiyle sadaret kethüdası
idiler. Diter devlet erkânı da âdeta kendi
dairesi halkı h ükm ünde bulunuyorlardı. B u
kadar ikbalin ve her tiirlü menfaatlerin bir
kişiye ve ona tabi olanlara inhisar etmesinin
devamına şüphesiz ki imkân yoktu. Nitekim,,
daha evvel Edirne v a k ’asının zuhuriyle İkin­
ci Mustafa’nın saltanatını kaybetmesinin en
büyük sebebi, bütün ikbal kademelerinin
şeyhülislâm Keyzullah Efendi ile onun akra­
basına ve adamlarına aid hale gelişiydi. İş­
te bütün bunlar ve bu arada aşağıda göre­
ceğimiz İran harblerinin başarısızlığı, bu
devrin kanlı bir ihtilâlle sona ermesine yol
açmıştır.

O S M A N L I . İR A N S A V A Ş L A R I
D a m a d İbrahim Paşu'nm barış ve sükûn
devri İran savaşıyla sona ermiştir. Osmanli
veziriazamı bu savaşa, sadece pek koİ3y
muvaffakiyetler elde etmek gayesiyle atılmış
olmakla itham edilmişse de, aslında devletin
K ağıthane’de bîr kır sefası doğu sınırlarında geçen hâdiselere kayıdsız
(Aslı Üniversite kütüpha nesine! edir) kalmak ve bilhassa İran'ın düştüğü büyük

■f3'

İ İ p Ş *

Onsekizirtci asır s o n u n d a Saadâbad sahasın* gösteren bu resim d ’O h sso n 'd a n alınmıştır.

2436
 Lâle devri
(İlave: 1 4 3 )
★
Lâle. İstanbul’a ilk defa 1577 yı­
lında, Kırım'dan gelmiştir. B u tarihte
Kırım hanına verilen bir emirle saray
bahçeleri için üçyüzbin âlâ lüle soğanı
gönderilmesi bildirilmiştir (Başkanlık
Arşivi, m ü h im m e defteri C : 30, S ; 577).
Dördüncü Murad zamanında Bağdad
seferinden dönüşte Hoca Haşan Efendi
de bu güzel çiçeği İstanbul’a (Tetirmiş
ve yaymıştır. O n u n vatanı esasen Asya
idi. Da m a d İbrahim Paşa kendi devrin­
de lâlenin yayılmasına çok çalıştı. Yeni
nevileri yetiştirenlere mükâfatlar tah­
sis etti. Kazandığı ra ğ b e t karşısında
istanbul’f. Avrupa’dan ve İran’dan m ü ­
temadiyen lâle çeşitleri çeliyordu. Bir
lâle soğanının b m altına satıldığı oldu.
Devlet nihayet bir narh tayin zorunda
kaldı.
Pasarofça sulhu ile OsmanlI devle­
tinde başlayan sulh, sükûn, ıslahat,
ilerleme ve ayni zam anda zevk ve sefa
devrine, bu 2 am anda çok sevilip rağbet
kazanan, pek güzel ve görülmemiş yeni
çeşıtıerl yetiştirilen ve devrin sembolü
olan lâleden dolayı büyük tarihçi mer­
h u m A h m ed Refik “Lâle devri” adını
takmıştır. B u ad, halâ devam etmekte­
dir ve devam edecektir.
Dam ad İbrahim Paşa. Üçüncü Ah-
m ed’in iradesi2 ve devlet işlerinde ol­
dukça kabiliyetsiz bir hüküm dar oldu­
ğunu anlamıştı. Nitekim, iyi sadrıâzam-
lara düştüğü zaman işler hep iyi git­
miş. kuvvetli ve işe yarar devlet adam ­
larından m a h rum kaldıkça b u n u n aksi
olmuştu. Da m a d İbrahim Paşa, evvelâ
padişahı devlet işleriyle m ü m k ü n oldu­
ğu kadar meşgul etmeyip bütün ikti­
darı kendi elinde bulundurm ak prensi-
.bini takibetti. B u n u n için Üçüncü Ah-
m ed’ç itimad telkin edip kendisinin
bütün işleri onun başını ağrıtmadan
yürütebileceği kanaatim uyandırdı
Sonra da hükümdarı esasen pek m ü p ­
telâ olduğu rahatlık ve rehavet, zevk
ve eğlence dünyasına daldırdı. B u ara­
da. kendisi de bu zevk ve eğlencelerden
kâm almayı ihmal etmemiş, lâkin dev­
let işlerini de hiç bir zaman yüz üstü
bırakmamıştır.
D a m a d İbrahim Paşa. İstanbul’un
en güzel yerlerinden biri olan Kâğıt-
haneae hüküm dar için Saadâbâd adlı
güzel bir köşk inşa ettirdi. B u n u n için
derenin mecrasını temizletti. İki tarafa
boydan boya mermer rıhtımlar yaptır­
dı.. Köşk, nehrin kenarına dikilen otuz
sütunun üzerine inşa edilmişti. B u n u n
önünde büyük bir havuz vardı. Dere­
nin havuza döküldüğü yerde sedlerle
2437
sun ’i çr.ğlayanlur meydana getirildi.
Köşkün etrafı lâîe bahçeleriyle çevril­
di. Dörenin kenarına yalı tar2 inda bir
çok binalar yapıldı. Hepsi döşenip da­
yandı. Ilükümdar ve yajcııiJarı ilk ba-
hardan itibaren ekseriya sonbahar or­
talarına kadar burada türlü eğlenceler,
musiki ve raks alemleri, muhteşem
ziyafetler ve mehtap safaları ile meş­
gul olurlardı. Sarayın hali yavaş yavaş
halka da sirayet ediyor, lâle merakı ile
birlikte zevk ve eğlence iptilâsı da
yayılıyordu.
Dam ad İbrahim Pasa, bu arada dev-
İ let işlerini m untazam an yürütmekte
idi- Bir taraftan İstanbul’un imarına
çalışıyordu. Yangın ve zelzelelerle ha-
rabolmuş, bakımsız ve metruk bir hal­
de kalmış olan İstanbul, lâle devrinde
yeni yollar açılarak. yeni binalar yapı­
larak eski güzelliğine kavuşturulmuş-
! tur. Kûğıtlıanedeki meşhur Saadâbâd
kasrınden maada, lâle devrinde İstan­
bul’da yapılan meşhur köşk, bina ve
| bahçeler şunlardır :
ŞerefâbâcJ: Üskiidarda Şemsi Paşa
iskelesinde, Bağ-ı Ferah: Beylerbeyi
bahçesinde. Em nâbâd: Fındıklıda, hüs-
revâbâd: Ali Bey Köyünde. Pieşatâbâd:
Ortaköy’e Kuruçeşme arasında. Hüma-
: yunâb&d: Bebek bahçesinde. Ferahâ-
bâd: Ca§aloğlunda, Kasr-ı Süreyya
Kuruçeşmede tepede. vezir bağçesi :
i Topkapıdft. Çırağan bagçesi? Beşiktaşta.
Dam ad İbraHim Paşa, onaltı ve on-
yedinci yü2 yıllarda büyük inkişaf gös­
terip haklı bir şöhret kazanmış olan ve
[ onsekizinc; yüz yılda tedenniye uğra­
yan Kütahya çiniciliği sanatını yeni-
ı den camlandırmak için 1725 yılında İs-
= tanbulda Tekfur sarayında bir çini
fabrikası kurmuş, bun un için ieab eder.
1 ustalarla aletleri Kütahya’dan getirt­
miştir. B undan mada. İstanbul'da bir
çuha Ve bir kum aş fabrikası da açmış­
tır. Aynı zam anda milîî servetin art-
, ması için istihsalin artmasına çalışıyor.
' istihsal mallarına ihraç pazarları bulu­
yor, dış ticaretin gelişmesine, yurda
i para girmesine uğraşıyordu. B u n u n için
, onun devri sadece bir zevk ve sefa devri
değil, bir kalkınma ve ilerleme devridir,
j İbrahim Paşa, memleketin yükselmesi
için halkın da fikren yükselmesi şart
olduğuna in«nm:ştı. zam anında okul,
kütüphane nevinden kültür tesisleri
j kuruluyordu.
Lâle devrinin sadrazamı devrin ilim,
fikir, sanat ve edebiyat erbabım etra­
fına toplamış, onları himayesine almış
( ve durm adan eser vermeye teşvik ct-
5 miştir. Kendisi şahsen tarihe merak-
) liydı. Boş zamanlarında hep tarihi eser-
| ler okurdu. B u merakı dolayısiyle An-
teb*li Bedredain M a h m u d ’un ••Akdiil —
cimar. fi tarih-i ehli za m a n " adlı yir-
| midört ciltlik eserini ehil bir heyet
i vasıtasiyle türkçeye tercüme ettirmiş-
i tir. Yine. Dördüncü M ehm ed devri Mü-
I neccimbaşı’larından Mevlevi A hm ed De-
j do tarafından araoca olarak yazılmış
i •'Cami'üd-düver’ adlı tarihi -Sahaifül -
j ahbar” adiyle» şair N e dim e türkçeye
i çevirtmiştir. B u n u n gibi m ü h im eser-
: lerden Habibüs-siyer. Matla’us-sadeyn
gibi eserler devrin alimlerinden mürek-
keb heyetlere tercüme ettirilmiş, ayrı­
ca yunanca bilen değerli ulemadan
Yanya’lı Esad Efendi İle Spandoni zâde
• vasıtasiyle Aristo'nun eserleri ve b u n ­
lara yazılan şerhler türkççve çevrilmîş-
j tir.
B u devirde, şair ve cdib olarak en
fazla şöhret kazananlar Nodjm. Seyyid.
Vehbi. Osman-zâde Taib, Nahifi. Ra-
himi. Rnşid. Şakir ve Asım Efendilerdi.
En m eşhur alimler ise şu zatlardı :
Mirza-zâdc Saiim Efendi. Mehdi
Efendi. Mestci-zâde Abdullah F.fendi. ts-
hak Efendi. İlmi Efendi. Abüllâtif R a v\
Efendi. Neylî A hm ed Efendi. Kara Halil-
2 âde M ehm ed Said Efendi. Tezkereci
Halil Efendi. M ektubcu Izzed Paşa. H a ­
cı Çelebi, Mustafa Şeyhî Efendi, Mev-
kufate: M ehm ed Afvî Bey. Fetva Emini
! Öm er Efendi. Sülcymaniye vaizi Arab
Haşan Efendi. Fatih vai2 i Ali Efendi.
Müderris Yekçeşim İsmail Efendi. Ke-
ceb-zâüe A h m ed Efendi. Arab-zâde Sa ­
lih Efendi. Darcndcli M ehm ed Efendi.
Şamlı A h m e d Efendi. Yanyalı Esad E-
fendi^ Tavukçubaşı damadı Mustafa
Efendi, Gala la Kadısı Mustafa Efendi.
Müderris Haşan Fasihi Efendi. Herat’lı
Kabızî Efendi. Müstakim-zâde Mustafa
Efendi. Subhi Efendi.
İbrahim Paşa, bilhassa batı usulü
ıslahat yapılmadıkça imparatorluğun
devamına imkân kalmadığını anlamış
ve bu hususda da bir hayli gayret har­
camıştır. Hakikaten imparatorlumun
bütün müesseseleri eskimiş ve köhne­
leşmişti. Katı ve dik prensiplere bağlı
kalmış, her terakkiye engel oluyordu.
İbrahim Pasa, en ziyade bu zihniyetle
mücadele etmiş, lâkin sonunda yobaz
1 Güruhu ve gericiler önünde maalesef
yenilmiştir.
Lâle devrinde dış politikanın ana
prensibi avrupa ile dost geçinerek yeni
ihtilâflara ve bunların doğuracağı sa­
vaşlara sürüklenmemekti. Bu yüzden
imparatorluk batıya karşı eski mağrur
ve müstağni tavrını terk ederek daha
yum uşak bir politika takibine başla-
mıştır. Karlofça barışından sonra batı
ı diplomatlanyle ve b u arada bilhassa j
Fransız. İngiliz vc Felemenk elçileriyle
başlayan ve devam eden daimi temas­
lar. Pasarofça barışma vc bu barışı in- (
taç eden Venedik ve Avusturya seferle- j
riyle, daha evvelki Prut seferine takad- ;
d ü m zamanlarda büsbütün artmış. O s­
i m a n lI devlet adanılan böylece dftnya j
politikasını ve o nu n u m u m î gidişini
süratle takib fırsatlarını bulmuşlardır, j
B u rnaksadla Pasarofça andlaşmasm- •
dan sonra Viyana’ya ve Paris’e de elçi- j
i ler gönderilmiştir. Bunlar vasıtasiyle
ayrıca Avrupadaki teknik ilerleyişler
haber alınıyor ve bunların memlekette
tatbikine çalışılıyordu. Fransaya elçi (
olarak gönderilen Yirmisekiz Çelebi j
M ehm ed Efendinin b u memleket hak- t
kında verdiği raporlarla Viyanaya kon­
solos sıfatiylc gönderilen Ömer Efendi­
n in siyasi meselelere at t raporları batı
dünyasına ait çok faydalı bilgileri ihti­
va etmekteydi. Yine eski Erdcl voyvo­
1
dası Rûkoçi Ferenç’in tavsiye ve ısra-
rıyle ilk defa olarak Prusya kralı Bi­
rinci Frederik’e bir mektup yollanmış,
kralın cevap vermesi üzerine iki m e m ­
leket arasında siyasî münasebetler
başlamıştı.
Bütün bunlara rağmen batı d ü n ­
yası — belli bir zümre hariç — O sm an ­
lI ülkelerinde oturanlar için hâlâ m eç­
hullerle dolu bir âlemdi, tıst üste uğra-
! m lan a*ır mağlubiyetler ve kaybedilen j
koca memleketler bile gözlerin açılma­
sına kâfi gelmemiş, bunlar hep bece- ı
riksiz devlet adamları yüzünden uğra- I
! m lan geçici felâketler sayılmış. Avru- j
panın bir çok sahalarda ilerleyip kapa- :
: lı bir âlem halinde bulunan Osmanlı j
imparatorluğunun bunlardan habersiz
ve labiatiylc geri kaldığı bir türlü an­
laşılamamış ve aradaki boşluğu kapa- ;
tacak hamlelere girişmek akıl ve hayale i
' bile gelmemişti, işte, lâle devrinin cn 1
büyük lıususiycti, bu acı gerçeğin baş­
ta padişah vc sadrıâzam olmak üzere
bütün devlet erkânı ve memleketin her
sahasında ilerlemiş kimseler tarafın­
dan anlaşılması ve b u anlayışın yavaş
İ yavaş halk kütlesine de yayılmış ol-
. masıdır. Ancak, lâle devrinde gayri
m e m n u n bir sınıf da vardı. Daimî sulh
dolayısiyle eski kazançları kalmıyan
muhtekir vc kara borsacılar, tensikat
yüzünden askeri ocaklardan açık d a
kalmış bir alay baldırı çıplak, bir türlü
umdukları mevkilere geçemiyen veya
her hangi bir sebeple memuriyetlerini
1 kaybeden bir kısım muhteris ve küs­
! kün münevverler. D a m a d İbrahim Pa­
şa ile mensublarının ikballerini çeke-
miyen hased sahipleri ve onların şahsî
düşmanları, her yeniliğe, her ıslahata
ve bilhassa batıdan gelen her şeye düş­
• m a n yobaz güruhu v.s. nevinden şer
kuvvetlerinin hepsinin bir araya gel-
iç buhran sırasında ruslarm buralarda, ileri­ len İran kuvvetlerini yendi. Sonra sırasiyle
de Osmanlı devletinin zararına olabilecek Kirm an, Y ezd ve M eşhed’i zabdedib îra’nın
menfaatlar elde etmelerine aldırış etmemek başkenti İsfahan’ı muhasara altına aldı. H ü ­
m ü m k ü n olamazdı. seyin şah’m şehzadesi Tahm asb. bazı kimse­
ler tarafından Kazvin'e kaçırjldıysa da Mah-
rnud han yedi ay muhasaradan sonra İsfa­
İran’ın iç durumu
han ’ı alarak Şah Hüseyin'i esir ve h ü k ü m ­
İran tahtında d sırada Safevî haneda­ darlıktan iskat etti. Şah Hüseyin, M a h m u d
nından Şah Hüseyin bulunmakta ve b u m e v ­ han lehine tahtından feragat etmek zorunda
kii otuz yıldan beri işgal etmekteydi. Şah kaldı (1722). Diğer taraftan Kazvin’e kaçı-
Hüseyin, iradesiz bir adamdı. Devlet erkânı
kendisini sefahata aiıstırarak idareyi tama­
m en ele geçirmiş durumdaydılar. Bunların
keyfi idaresi halkı m e m n u n etmediğinden do­
layı yavaş yavaş itaatsizlikler bas gösterdi.
Bilhassa sınırlarında bulunan T ü rk aşiretleri
merkezi tanımadıklarını ilân ettiler. Bunlar­
dan birisi de doğıı İran'daki Kılcılar ovm ak­
larının başı M a h m u d handı. Babası M ir
Üveys, Afganistan eyâletinin merkezi olan
Kandehar'da askerî kum an dan iken isyan edib
İran valisini öldürmüş ve istiklâlini ilân et­
mişti (17121. Yedi sene sonra vefat edince
yerine kardeşi geçti. Lâkin, İran’iılara müte­
mayil v e onlarla anlaşmaya taraftar olduğun­
dan, halkın da teşvikiyle yeğeni M a h m u d han O n tío k u iu n c u asırda Çağlıyan kö§kü
kendisin: Öldürüp yerine geçü. Üzerine ge­ (R ess am Bartlett’ten)

Onsekizincî asır so n u n da Sa adâ bâd sahası (Choîseul-Gouffier’d e n )

meşinden hasıl olan b u sınıf, nihayet Refik tercümesi). J. v. H a m m e r ; G O R -

kanlı bir IhtUil ile D a m a d İbrahim Pa­
şayı ve mensuplarım tasfiye edip !âle
devrini kapamışlardır.
Bibliyografya : Raşid: Tarih, C- 5. K ü ­
çük Çelebi-zâde Asım; Tarih, Subhl:
Tarih, C : 1. A h m ed Refik; Lâle devri­
li. (Ijady) M cntagu: Mektuplar.'Tarihi
O s m ar. ı Encümeni mecmuası (Ahmsci
-
dan tercüme, C : 7. Başbakanlık Arşivi:
Mühirom t defterleri, C: 129, 132. SS, 1
'.34. 135. 152. Tayyar-zâde Ata: E nd e­
run sarihi C : 2. Hüseyin Ayvansârâyî;
Hadikat cü-cnvami. A hm ed Refik: Hicri
on ikinci »sırda İstanbul hayatı. İbra­
him il Tanışık; İstanbul çeşmeleri
C ' 1. Zinkeisen; Geschiehte ües Osma-
niscen Beichs in Europa. Aiımea Eefik
Alimler ve sanatkârlar.

3433
 rıîrmş bulunan Taiımasb, oradan Tebriz’e ge­
lip “İkinci Tahm asb» ünvaniyle hükümdar-
lığıtiı ilâıı etti.
B u arada Tiflis hanı Vahtan han da
İran’la alâkasını kesip müstakil bir devlet
kurdu. Kendisine İtaat etmek istemeyen
miislüman Lezgilere saldırdı. Şirvan bölge­
sinin sünnî müslürnan'urı Osmanlı devletine
bo? vurup yıllarca si'i İranlIların Zülüm v e
baskılarına m aruz kaldıklarını, şimdi de V a h ­
tan han’m yurtlarına saldırma niyetinde b u ­
lunduğunu bildirerek himaye edilmelerini
ve İran’lılai'a karşı öteden beri mücadele
eden D a v u d han’ın Şirvan hanı olarak ta-
nm m asm ı istediler. A yn i -amanda Şirvan’ın
merkezi olan Şamaiıi'yi zabdedib Gence üze­
rine yürümekte olduklarım da haber verdi­
ler. Osm anlI devleti, bu isteği kabul edih
Davtıd hana, hanlık beratı gönderdi (B a ş ­
bakanlık Arşivi, N â m e defterleri, C : 7,
S: G5). B u icraat ve hanlığın Osmanlı dev­
leti himayesinde olduğu, elçi Nişli M e h m e d
A ğa sefaretiyle Petro’va bildirdi (E k im
1722).

Osmanlı devletinin müdahalesi,

İran’la savaş
■ v ı m ('..Yh.ısrJu.‘ '■ • P‘'î 'cS\ rT--
h 7 L ’!' h'cs Cfıreti&ı ı?u . 'c-j İran'da h ü k ü m süren b u kargaşalık ve
istikrarsızlık dolay isiyle müdahalede bulu­
nulmasını ilk teklif eden Bağdat valisi K a ­
san Fasa’dır. Bir müddet- sonra Erzurum
Ylrrru'sckiz Çelebi Mebm ed Efendi,.. valisi silâhdar İbrahim Paşa da buna b e n ­
(F ra n sa elçiliğinde yapılmış resm i) zet bir tavsiyede bulundu.

Yirm îsek iz Çelebi Mehm ed Efen di ve elçilik heybetinin m erasim le Paris’e girişi
(Asit Versailles m ü zesind edir)
244ü
 Yirmisekiz Çelebi M eh m e d Efendi ve Sefaretnâmesi
(İlâve: 1 4 4 )
Süleyman Ağa’nın oğlu olan. M e h ­
m ed Efendi. Edirne civarında doğmuş­
tur. Fakat, hangi tarihte dünyaya gel­
diği bilinememektedir. Gençliğinde gir­
diği Yeniçeri ocağında Yirmisekizinci
Orta'ya m cnsub bulun d uğu nd an sonra-
lan **Yirmiseki2 Çelebi” lakabıyla ta­
nındı. Kendisi, yeniçerilikte pek çabuk
ilerleyerek Çorbacı, Muhzirbaşı. hoca­
lık rütbesiyle Yeniçeri Efendisi ve ni-
hayet Tophane nâzın oldu. Avustur­
ya ile yapılan Pasarofça barışında da
••Şıkk-ı salis defterdarı" rütbesiyle ikin­
ci murahhas olarak b ulun d u (1718).
A z sonra Başmuhasebeciliğe getirildi.
B u n d an sonra Çelebi M eh m ed Elendi
Fransaya. Paris’e elçi olarak gitti
(1720’ . B u vazifesinden aşağı yukarı on
bir ay sonra avdet edince Defter emini.
Ruznamce-i evvel ve tekrar Başmuha-
sebecilik hizmetlerinde bulundu sonra
da bir sene kadar Mısır’da vazife gördü.
Patrona Halil ihtilâlinde (1730). Üçün-
cü A h m ed ’in ve Sadrıâzâm İbrahim
Paşa/mn adamlarından olduğu için Lef­
koşe’ye sürüldü. İki sene sonra da ora­
da vefat etti (1732). Kendisi. Faizi
malı 1asiyi e şiirler yazmıştır. Oğlu Said
M ehm ed Efendi bizde ilk matbaayı ku­
ranlardandır. Sonraları Paşalığa ve Sad-
nâzamlıfca da yükselmiştir.
pasarofça. barışından sonra Darnad
İbrahim Paşa batı âlemi ile ilgilenmiş
ve o tarafın gerek siyasî, gerekse ilmî
ve kültürel hayatına yakından vâkıf
olmak istemiştir. B u ar2 u ile muhtelif
memleketlere, bu arada dost tanıdığı
Pransaya da elçi göndermeği uygun
buldu. Bu esnada Fransa tahtında b u ­
lunmakta olan Onbeşinci Louis henüz
çocuktu ve vesayet altında idi Fransa
politikası da. pasarofçad&ki tutum una
rağmen, menfaatleri icabı OsmanlIlara
meyyaldi. Bahusus Osmanlı devleti
K u d ü s kilisesinde Franstzlara bazı m ü ­
saadeler bahşetmiştir.
D a m ad İbrahim Paşa bu sefiri gön-
dermiye karar verirken, Fransa'ya hem
K u d ü s kilisesi müsaadelerini tebliğ,
h e m de aradaki dostluğu takviyeyi d ü ­
şünüyordu. Elçilik görevine tâyin edi­
len Yirmisekiz Çelehi M eh m ed Efendi
azim hediyelerle 1720 ekimi başlarında
(4 zilhicce 1132) İstanbuldan bir Fran­
sız Kalyonu ile hareket edip Kasım ’üa
(20 muharrem 1133) Tulon’a vardı.
Burada bir m üddet Karantinada kal­
dıktan sonra yola çıkan Yirmisekiz Çe­
lebi M ehm ed Efendi, ihtişamla Paris’e
girmiş, kıralla ve Fransa ricaliyle ko*
★
nuşmuş. bir sene kadar orada kalmış
ve 1721 ekiminde (lü zilhicce 1133) İs- ?
tanbula dönmüştür. M eh m ed Efendi
FransızUra kendisini pek sevdirmiştir.
‘ O n u n bu seyahatini anlatan bir "Sefa-
retnâme’si vardır. Çelebi bunda ilk
defa gördüğü batı âdetlerini ve halle­
rini garibine «iden bir haletle ve za­
i manının uslûbiyle pek güzel canlan­
dırmaktadır.
★
Bu sefaretnâmeden. o zamanki
, Fransa’yı ve bizimkilerle Fransızların
\ birbirlerini tcdkık ediş ve anlayışla­
rını canlandıran bazı parçalan alıyo­
ruz
Yirmisekiz Çelebi M eh m ed Efendi
* ve heyeti, Paris civarında ikametlerine
muvakkaten tahsis edilen sarayda bir
, hafta istirahatten sonra teşrifatçı ge­
{ lip iki gün sonraki Pazar günü kıral i
sizi şehire dâvet ediyor, orada nazırla­
nan haneyi teşrif edeceksiniz, diyor.
Ancak bu istirahat m üddetinde he­
yetimiz tam bir istiralıate imkân bu- j
îamadı. Ç ü n k ü Çeieb; b u hususta Se- j
S faretnamede şöyle yazmaktadır:
j ••Gece ve gündüz halkın kesreti ve
rical ve nisvamn vefreti (çokluğu) bir
| veçhile idi ki kabili tâbir değildir. R i­
! cal ve nisvamn kibarı kimi tebdil ve !
kimi aşikâre geiürler. düğün oldukta
bu mertebe izdiham (kalabalık) oldu- \
‘ gu görülmemiştir *.
Pazar gü nü için hazırlıklar ve ek­
sikler tamamlanıp, alay için kıral ve
ricalin yolladığı merasim arabalarına
I binilerek yola düzülüyor. Kafileyi ve
İ Paris’e girişi Çelebi şöyle anlatmakta-
i dır :
••M ukaddem a kiralın kendüye m a h ­
sus atlı askerlerinden bir reciment (a-
j lay) yürüyüp, ardınca bizim adamları
< süvaı* ediip (ata bindirip), bir mikta-
n n c a kürk giydıirüp ellerine •..tüfekler
vermiştik: anları yürüdüp badehu bir
miktarına dahi kerrake giydirüp elle­
rine mızraklar vermiştik: anları yürü­
d ü p artlarınca agavat makulesi sa-
kallu olanlar yürüyüp badehu im a m
i ile kapıcılar kethüdası ve badehüm a
i oğlumuz <said M eh m ed Kfendi’y* di­
van efendisi olarak yanm a almıştı) ile
kethüdamız hem inan olup (dizginbaşı I
gidip) akepierince (arkalarından) altı i
aded a$ır kesmelerle müzeyyen ve mü- ı
serreç at çektlrülüp, arkalarından kıra- j
2441
lın miralıoriyle tercüman gidüp kendi­
m iz dahi divan bisatı ve abayi ile mü*
serreç (halı ve aba ile saraçlı) bir esbe
süvar olup kâtibi destar isarık) ve fe­
race ve samur kürk ile yeminimizde
• sağımızda) merşal ve yasarımızda (so­
lum uzda) entureduktör ile azimet o-
lundu. ve akebimi2 de dahi bir reciment
atlı dizilüp. badehu hlntu <araba)lar
ali meratibihim (rütbeleri sırasiyle)
dizildiler..
Paris şehrinin sokakları gayet vü-
satli olup beş altı araba Bilmek m ü m ­
kü n iken bâzı mahallerde izdihamı
nâstan (halkın kalabalığından) üç sü­
vari güçle m ürur ederdik ve haneleri
dörder beşer kat olup pencereleri so­
kağa nâzırdır. Her pencereye genca-
yüşpezir olacak mertebeden efzun «had­
dinden fazla) merd ve zen ve beççe
(erkek, kadın ve çocuk) m ü tezahim
(üstüste) olmuşlar idi. OsmanlI gör­
dükleri oimayup. acep nasıl adamlar­
dır deyu âlâ ve ednâ görmiye tâlib ol­
muşlardı .. B u tertip ile haneye nüzul
olunup selâma duran askeri dahi alet-
tertip hanem iz önünden gttz&r edüp
(geçip) temamında rnerşal dahi veda
ediip hanesine gitti” .
Çelebi, ktral tarafından kabullerini
ve kabul merasimini de şöyle anlatır:
••Kiralın tahtı kurbüne (yakınına)
varınca iki tarafta düğün evinde vaz-
olunan şerirler (koltuk) gibi birkaç
yü 2 şerir birbirinden yüksek vaz ve ter­
tip etmişler. Bunlarda ne kadar kibar
kanları ve kızları var ise ve kiralın
hısımları prençizeler (prensesler) ccm-
olup mücevher ve müşaşaa (şaşaalı)
libaslar ile oturmuşlar. Biz duhul et­
tikte cümlesi kıyam ettiler. Kariboldu-
ğ um uzda kiral dahi kıyam eyledi. Na-
me-i hü m âyuni şevket makruni önü­
m üze almış idik. Elimi2i göğsümüze
koyup badehu nâme-i hüm ayu nu alıp
karibolduğumuzda temenna edüp “Şev-
kctlü. azemetlü, kudretlû padişahı İs­
lâm velinimetim efendim Sultan Ah-
m ed H a n İbni Sultan M eh m ed H a n
Hazretlerinin nâme-i h ü m a y u m şevket
makrunîandır” deyu vezirin eline tes­
lim eyledik, badehu sahibi devlet haz­
retlerinin nâmesini alıp bu dahi “Dev-
letlû. saadetlü. Veziriazam ve Damadı
muhterem İbrahim Paşa Hazretlerinin
nâme-i ftlişamdîr" deyu vezir eline ver­
dik. “B u iki devlet beyninde kadimden
mer'i olan kavi dostluğu tekid için ve
devietlü ve haşmetle Françe padişahı
hazretlerine olan m uhabbet ve müvcd-
det ve itibar ve rağbetlerini ayan ve
beyan etmek için elçilik ile beni irşat
eylediler” dedim. Kıral on bir yaşını
tam am edüp oniki yaşm a basmış gayet
hüsnü cemal sahibi olup elmaslara
müstagrak zerrin (altın işlemeli) li­
baslar ile mecliste şaşaaendaz olmuş idi.
K e n d u cevaba tasaddi etmeyüp la­
lası olan merşal: “ Şevketlu. kudretlü
Âl-i O s m an Padişahı Hazretlerinin n a ­
melerinden ve elçiliğe cenahlarının in­
tihap olduğundan Kıral hazretleri zi­
yade m a h zu z olmuşlardır’* deyu cevap
verdi.
| V e vasî olan D ü k Dorliyan (Orlean
j dükü) kıral yanında ve sair akrabası
! dahi yemin ve yesarmda bilcümle kaim
i dururlar idi. badehu yine elimizi ba­
i şımıza koyup avdet ve birkaç hatve-
den elimiz göğsümüze koyup veda ey­
ledik’*.
Yirmisekız Çelebi M eh m ed Efendi
birgün operaya d&vet edildi. îlk defa
"ördüğü bu şeyi o pek güzel anlatmak­
tadır : “ Vasinin sarayına muttasıl bir
yere vardık. O] mahalli m ahsus "Opa-
re" için yapılmış. Alâ meratibinnâs
herkesin oturacak yeri var. Bizi kiralın
oturduğu yere götürdüler. Kırmızı ka­
dife ile döşenmiş idi, vasi dahi gelmiş
yerinde otururdu ve rical ve nisa ile
] malâmai (ağız ağıza dolu) olmuş idi.
Ve yüzden mütecaviz envai saz ha^ır
idi. Akşam a bir saat var idi. her tarafı
kapalı olmakla birkaç yüz balm um u
yanmış ve biilür avizelerde dahi bihe-
sap m um lar yanmış idi. ol m ahal zi­
yade tekollüf ile yapılıp cümle trab-
2 anları ve amudlftrı ve cidaranı erbaası
ve sakafı (direkleri, dört duvarları)
lıalkân (altın yaldızlı) olup çelen nisa
dibalara ve ccvherlere müstağrak olup
mumların şulesinde bir haletfeza per­
tev (şaşaa, parlaklık! zuhur etmiştir
ki tâbir olunmaz. V e pişig&hımızda <ö-
nüm üzde) sazendeler olduğu mahalde-
bir m ünakkas (nakışlı, resimli) kebir
perde âvihte (asılmış) etmişlerdi. T a ­
m a m yerleştikten sonra nagâh (birden-
i bire) ol perde ref olup (kalkıp) vera-
sından (arkasından) bir sarayı azim j
İ , zuhur eyledi. Sarayda bâzendeler (oyun- i
! cular) libası mahsusları ile ve yirmi ı
kadar peri peyker murassa libas ve iis-
i tanlar ile (elmas elbiseli peri kızları)
! meclise tekrar şaşaa endaz olup sazları
dahi yekpare suruda ağaz ettiler (öt-
• miye başladılar). Bir miktar raksolu- <
nup badehu opare’ye başladılar. B u ­
n u n maddesi bir hikâyeyi mücessem
göstermek.. Her hikâyeyi bir kitap edip
basmışlar, ceın’an otuz kitap olmuş.
«jiı mecliste bir
güna hikâyesi h en üz zuhur etmiş gibi
gösterirler. Bizim olduğum uz mecliste;
bir padişah var imiş. Bir gayri padişa-
j hin kızm a âşık olmuş ve talepkâr ol­
m u ş a m m a kız dahi bir gayrı padişa-
| tun oğluna âşık imiş. Beyinlerinde ge- ■
çen sergüzeştleri aynen gösterdiler. Me- |
selâ padişah kızın bahçesine varacak r
oldu. Nazargâhımızda olan saray ânı :
vahitte kaybolup yerinde bir bahçe zu- ;
hur etti ki limon ve turunç ağaçlarıyla |
2442
 Devlet ise, şimdilik tedarikli bulunarak
vaziyetin inkişafını beklemeyi tercih ediyor­
du. D a m a d İbrahim Paşa, uzun zamandır b a ­
rış halinde bulunan İran’ı, komşuluk hakla­
rına riayet ile Aiganlılara karşı m üdafaa et­
m ek icab edeceği kanaatında bulunuyordu.
Lâkin Üçüncü A h m e d askerî hareketlere gi­
rişmek niyetinde değildi. Sonunda M a h m u d
han, İsfahan’ı zabdederse bir müdahalede b u ­
lunulmaya karar verildi (Mayıs 1722 -Şaban
1134). Nihayet Bağdad valisi Haşan Paşa, M a h ­
m ud han’ın İsfahan’ı alıp Hüseyin şah’ı esir
ederek kendi hükümdarlığını ilân etmiş oldu­
ğunu bildirdi. Bun u n üzerine b u sefer İran
halkını AfganlIlara karşı m üdafaa sözü u n u ­
tularak vaktiyle Osmanlı idaresinde bulunmuş
yerlerin geri alınması ve şi’îlerin tenkili mak-
sadiyle İran’a sefer açılmasına karar veril­
di (Nisan 1723). B u sefer sırasında Irak’da.
Azerbaycan’da ve K afkasya’da üç ayrı ku v ­
vet topluluğu, üç ayrı kum an dan emrinde
harekâtta bulundukları için üç ayrı cephe
m eydana gelmiştir. Şimdi her cephede cer-
yan eden olayları ayrı ayrı gözden geçirelim.
malâmal idi. Ve bir vakit oldu ki ta^
zarru ve niyû2 (Allaha d u a ve yalvar­
m a) için kiliseye varacak oldu. O l b ah­
çe yerine fllhal bir âzim kilise, zahir
oldu ve beyinlerinde beynehümayı tev-
did ve tefrik için siiıire müracaat ikti­
za edüp, her türlü sihirler gösterip a-
teşbazlıklar ettiler (meseleyi hal için
sihire müracaat ettiler) ve atlu ve pi­
yade asker ile cenkler gösterdiler. Ve
gökten bulut ile adamlar inip ve yer­
den adamlar uçurdular. Netice* kelâm
ol kadar hayretfeza şeyler gösterdiler
ki kabili tabir değil. V e ra'dü berk (şim­
şek ve gökgürültüsü) gösterdiler ki
görülmedikçe itimad olunmıvacak. Aca-
lp ve garaip temaşa olundu. Ve hâlâtı
aşkı bir rütbede izhar ve icra ederlerdi
ki gerek padişahın ve gerek kızın ve
gerek şehzadenin evzau etvarına bakıl­
dıkça tab’a rikkat gelürdü. Ve b u opa-
re’nin kibar nasdan bir muteber Ki­
niesne nazırı var. Kcsirül rnesarif (çok
masraflıJ bir sanat olmakla iradını
dahi tatbik etmişler. Ve âzîm mîrî
bağlamışlar (iradlanndan ve devletten
yardım temin etmişleri".
Çelebi, misafirhanelerinde kendile­
rini görmeyi merak eden Parislilerin
izdihamını şöyle anlatmaktadır: “ rical
ve nisvanm kimi seyir tarikiyle teza-
h u m üzere (pek kalabalık) gelüp çerî-
m o ny a (merasimi ve kom plim an te (ih­
tiramı ler ile meclisimizi mâlâmal eder­
lerdi (doldururlardı), hususa taam et­
tiğimizi görmiye ziyade talibolurlardı.
Filân klmesnenin karısı taam yedüğü-
2443
O nbeşinc i L ouis’nin Y irm isek iz Ç e le b i’yî
k abulü hâtırası olarak Fransızların yaptığı
m a daly a
m ü ze bakmıya izninizi rica ederler, dc-
yu haber gelip kimini defedemeyüp r*.a-
çar ruhsat verürdük.. M elû f olduğu­
m u z m ân a (alıştığımız şey) olmamakla
bize ziyade giran (ağır) gelirdi. Ve h a ­
tır için sabrederdik” .
Paris şehrini, o zam anın apartı-
manlannı. Parislileri ve bilhassa Pa­
risli kadınlan pek güzel anlatır: " P a ­
ris şehri nefsül emirde İstanbul kadar
yoktur. Lâkin binaları üçer dörder kal
olup yedi kat yapılmış haneleri pek
çokdur. Ve her tabakasında bir güruh
ehlü ayaliyle sakin olurlar ve sokak­
larında halk ziyade çok görünür. Zira
avretler (kadınlar) dairrıa sokaklarda
hanebehane gezerler. Asla evlerinde o-
turma 2 lar ve rical ve nisa m ahlût (k a ­
rışık) olmakla şehrin içi ziyâde kala­
balık görünür ve dükkânlarda oturup
alış veriş idüp pazarlık eden avretler­
dir“ .
Yirmisekiz Çelebi M e h m e d Efendi­
nin b u "Fransa Scfaretnâmesi (1720)*'
nin muhtelif yerlerde ve tarihlerde ya­
pılan baskıları şunlardır: Paris Şark
Dillen Okulu baskısı, 18+1 Paris. Cem i­
yeti İlmive-i Osmaniye baskısı. 18CG
İstanbul. Ali Suavi batkısı. 1872 Paris.
E bü 22 iya baskısı. 1386 İstanbul. Ayrıca,
Tarih-i Raşid*in ikinci baskısında. C :
V, S : 330-37« da vardır.
Bibliyografya : M eh m ed Süreyya: Sicili-i
Osmani. Raşid: Tarih. C: V. Faik Reşit
Unat: Tarih vesikaları Dergisi. C ' I.
Sayı 1.
 Irak cephesi o£lu Tahm asb’ı hüküm dar olarak tanımış
bulunan Luristan hanı Ali Merdan. yardıma
B u cephenin kumandanı Bağdad valisi koşduysa da. Şehrizur beylerbeyi Abdur-
Kasan Fasa, yanında bulunan kuvvetlerle, rahman Paşaya yenilerek çekildi (Çelebi-?.â-
evvelce de teklif etmiş olduğu gibi, Kirmau- de Asım tarihi. S: 79-31). Abdurrahm an P a ­
ş&h üzerine yürüdü. Safevî devleti valisi şa Luristan’m kalan kısmını fethetti. Erde-
Abdülbaki han. şehri vc kaleyi mukavemet- lan bölgesinin halkının çoğu esasen silnnî
siz teslim etti (15 ekim 1723). Hüseyin şahın olduklarından el altından itaatlerini bildir­
mişlerdi. Haşan Fa$a bunun iuerine Baban
sancak beyi M e h m e d hana Erdelan beyler­
beyliğini tevcih ettirerek o tarafa gönderdi.
15 kasımda. Erdelan*m merkezi Sine ona
savaşsız teslim oldu. Merage hakimi Feridun
han da itaatini bildirdiğinden kendisine bey­
lerbeylik verildi. Böylece, Irak cephesindeki
harekâtın birinci safhası sona ermiş oldu.
Haşan Paşa, 1724 yılı şubatında vefat et­
ti. Yerine tayin olunan oğlu Basra valisi
A h m e d Paşa. M a h m u d hanın He m eda n ’ı ele
geçirmek niyetinde bulunduğunu sezerek
daha evvel davranıp iki ay kadar muhasara
ettikten sonra 31 ağustos 1724 tarihinde b u ­
rasım fethetti (Başbakanlık Arşivi. îvlühim-
m e defterleri, C : 132. S: 92). Son derece müs*
tahkem olan ve şiddetle müdafaa edilen He-
m edan ’m fethi üzerine. Nihavend, Maraş
valisi İbrahim Paşa tarafından ve Luris-
tan’ın merkezi olan Hurremâbad da A h m ed
M atbaanın açılmasına m ü sade a lm ak içir, Paşa tarafından savaşsız olarak işgal edil­
padişaha verilen ve m atbaanın faydalarını diler.
anlatan istida (Y uk arıda ki siyah yazı, sadrı-
âzamın talebi tetkik İçin bir hey’ete havale* Azerbaycan cephesi
sidir)
Bu cephenin kumandanı Köprülü-zâdc
Fazıl Mustafa Paşa'm n ikinci oğlu Köprülü-
zâde Abdullah Paşa ilk iş olarak Tebriz üze­
rine yürüdü. Tahm asb’m gönderdiği imdat
kuvvetlerine rağmen Selmas'dan itibaren
H oy, Merend, Çors ve Tasuc kasabalarını
1724 mayısına kadar zabdetti. Sonra T e b ­
riz’i muhasara etti. Muhasara biraz uzun
sürdü. Hattâ sert iklim şartları yüzünden
bir müddet kaldırıldı. Sonra Tebriz yeniden
şiddetle tazyik olunarak 28 temmuz 1725 de
şehre girildiyse de, sokak savaşları dört beş
gün sürmüş ve Tebriz’e bundan sonra h a ­
kim olunabilmiştir. B un a karşılık, Rumiye
ve safevilerin m ukaddes şehri Erdebil ko-
layljkla elde edilmiştir.

Kafkas cephesi
B u cephenin kumandanı Erzurum valisi
Silâhtar İbrahim Paşa, sefer karan verildi­
ği zaman Kars'ta bulunuyordu. Yanında D i ­
yarbakır valisi, K ars beylerbeyi ve Şarki-
Karahisar sancakbeyi olduğu halde Tiflis is­
tikametinde ilerledi. Tiflis kolaylıkla m u ­
hasara ve zabtolundu. Sonra Guri bölgesi
işgal edildi. B u sırada ruslar Saievt hane­
danının yıkılması ve İran’nın parçalanması
karşısında seyirci kalm ak istemiyerek H a ­
Yirm isekiz Çtlebi M e h m e d Efcndi'nin oğlu zar denizi istikametinden Şirvan’a taarruz
Said Efendi ettiler. Görünüşte bahane, İran’a isyan eden

2444
 Bizim ilk matbaamız ve İbrahim Müteferrika
(İlâve: 145)
Bizde, türkçe basan ilk matbaanın
; kurulma hazırlığına 1726 da başlanmış,
j 1727’de her şey tamamlanarak çalışır
hale gelmiş ve ilk bastığı kitap 1729’ da
istifadeye çıkarılmıştır. B u m atbaa Y ir-
misekiz Çelebi-zâd« Said M ehm ed Efen-
di ile İbrahim Müterrika adlı iki orta­
ğın malı olup birincisi fikir, mevki ve
paresiyle, iKincisi de bizzat çalışarak
eseri meydana getirmişlerdir. Müessese
devletten de maddî ve mânevi yardım
görmüştür.
Avrupada müteharrik harflerle ki-
tap tab’ı teşebbüsü 14*0 senesinde
başlamış -ve matbaa, hurafeleri yıkarak
yeni bir ilmi ve İçtimaî devrenin inki­
şafına sebebolmuş ve intibah yarat-
inişti.
Bizde de ilk matbaamızın bir inti­
balı devresi başlangıcı olduğuna şüphe
ı yoktur.
Matbaadan evvel el yasısı Kıy­
metli bir eserden ancak birkaç nüsha
bulunabilirdi. Ayrıca, bunları istinsah
eden hattatların cehaleti yüzünden pek
çoğu da
Avrupa İle siyasi temaslar, hele ora-
lara giden birkaç adamın müşahedesi
bize yavaş yavaş Garbın intibahım an­
latıyor ve bu yüzden birkaç vatandaş
uyanıyordu.
Nihayet Yirmi seki % Çelebi M eh m ed
Efendinin paris sefareti bu uyanıklığı
meyvalaştırdı, faydalı oldu.
Yirmisekiz Çelebi Parise giderken
t ogiu Said M ehm ed Efendi de memu-
ren yanında gidiyordu. Bunlar uyanık
1 ihsanlardı. Paris’te matbaayı bizzat
görmüşler ve bun un faydalarını takdir
etmişlerdi.
Said M ehm ed Elendi memlekete
dönüşte bu fikrin arkasına düştü ve
birçok kimselerle konuşarak matbaayı
vücude getirmîye çalıştı. B u sırada İb-
rahim Ağayı kendine yardımcı seçti ve
işe girişti. Bir lâyiha hasırlandı ve sad-
iiâaama vexiidi. Sddrıâzaııı da b u işe
taraftar oldu.
Müteferrika İbrahim. Ağanın imza-
, siyle veri ten ve “Vesiletüttıbaa,'* âtimi
taşıyan bu lâyihada, fenni tıbaatm
ehemmiyet ve faydalan gayet güzel bir
şekilde izah edilmişti ve esbabı muci-
besi de gayet kuvvetliydi.
Türkiyede. bir zamandan beri gay-
rimüslfmtarin açtığı matbaalar gibi bu
matbaanın tesisi, m ü h im bir meseîe ol-
l du, hazırlığa başlıyan. Müteferrikamın
tekrar verdiği bir istida üzerine niha-
İ -»
★
*
! ; ^
yet Şeyhülislâm Abdullah Efendiden j
} - bir fetva alındı.
i Fetvayı müteakip Said M ehm ed E-
j iendi ile Müteferrika İbrahim Ağaya j
, hitaben bir müsaade fermanı da veril- j
di. fakat bıı fermanda matbaanın tef- \
sır. hadis, fıkıh ve kelâm kitapları bas­
j, maması emrolunau.
Resmîye yakın bir mahiyeti lıaiz j
olan matbaa, bu fetva ve fermandan
j ] sonra, gaid M ehm ed Efendi ile M ü te­
ferrika İbrahim Efendinin aralarında
? i
kurdukları şirketi müteakip 1139 <1727)
j
senesinde Müteferrikanın Sultanselim
semtindeki konağında fiilen tesis edildi.
Hattâ daha evvel 1726 dan beri baş-
j *
Iıyan hazırlık faaliyeti o sene kemalini
bulmakla, ertesi sene de işe girişmekle
geçti ve tecrübe olarak iki harita ba- ;
sudı ve kitap olarak ilk eserini de i i 41
i3 î Ocak 1729) senesinde istifadeye çı­
kardı, Muhtelif gürültüler geçirerek ve
\
hattâ bazan araca senelerce kapalı ka­
larak devam etti ve matbaacılığımızın
[ temci i olarak tarîiıe geçti.
Müteharrik harflerle kitap tab’ı
i, teşebbüsünde zaten Av ru paya. nazaran .
iki yüz seksen yedi sene geciken ve bu
suretle Garbın intibahından böylece
pek çok geri kalan T ü rk milleti,
matbaasının da Arap harfleri esası üze­
rine kurulmasından dolayı çektiği müş- \
külâtla. matbaadan sonra üa iki yüzyıl
boyunca bati yürüyen neşriyat hare­
ketleri yüzünden kültürel inkişafına,
I j tam bir serbesti veremedi.
; B u ilk matbaamızda (bittabi Arap i
f harfleriyle) ilk tttrfcçe eserin basılış 3
| tarihi İ H I <1729] dil*. B u harflerle tabı
: j işleri 192# senesine kadar devam etti­
j ğine göre de, Arap harflerinin kültürü
rnüz üzerindeki matbu şekilde h ü k ü m ­
ranlığı tam iki yüzyıldır.
İ i B u matbaamızın tarih ve randıma­
nı üzerinde biraz durmak lâzım gele­
cektir, Ç ünkü açıldığı tarihten sonra
geçen yetmiş küsur sene zarfında türk-
Çe eser basan yegâne matbaamızdır.
Matbaa açıldıktan iki üç sene son­
! ra Saiü M ehm ed Eiendi daha büyük !
I makamlara (sonra paşa ve sadn&zam
| oldu! yiikselmiye çalışmaktan, matbaa
işleriyle ugraşamıvacak bir hale gel­
i i mişti. O n u n için yeni padişah Birinci
) \ M&lımud gamanınci& H 4 S (1732) sene­
; j sinde ferman da yen ilendiği vakit bu
ı î sefer muhatap yalnız Müteferrika idi.
Müteferrika 1158 (1745) senesinde
vefat etti. Matbaası kâk büyük bir faa- l
I ! —> İ
2445
I liyetle. kâh yavaş yavaş ve basan muat- yani 1189 (1763 > senesinde “ Sami, Sub-
j tai kalarak devam etti. Ve hattâ, kendi- İli ve Şakır Tarihi'mi basıyorlar.
• sı son zamanlarda taö'a da nezaret ede^ Ertesi sene b u tarihin zeyli olan
i medi, Mües&esesinj kurduğu 1139 (1727) “ İzzi Tarihi’ ni tabederek bu suretle !
¡ {.ten, öldüğü 1158 (I7iö> tarihine kadar Müteferrikanın ’4T a kvimüttevarih" m u ­
göçen yirmi sene zarfında. bastığı ese­ kaddem esin de verdiği tavsiye, yani bir­
rin adedi. en evvel bastık iki harita­ birini takiben yasılmış olan tarihler
dan başka, kitap olarak on altıdır, Bun- silsilesinin itmamı da müyesser oldu.,
' lardan, balları ikişer ve üçer cilt oldu­ 1201 Î1786) de İspanyaya sefir ola­
ğundan cilt itibariyle yirmidir ki, ken­ rak giden Vasıf Efendi daha b u sıra- i
disinin basıp he;- nedense matbaanın larüa ortaklıktan ayrılıyor ve^ Raşid
ismini vermekten korktuğu ve Fransız* M elimed Efendi, matbaanın yegâne s&- '
l&ra türkçeyi öğretmek gayesiyle mey- llibi iken •Ârabülkâfiye” basılıyor.
| dana koyduğu «seri de ilâve edersek ••ÂrabüîkâfJye’ nin tab'ı tarihi 1200 i
î hepsi yirmi bir cildi bulmaktadır. ( İ783l dir ki bu kitap: “ kulübü nahvi- •
İlk matbaamızın bastımı ilk eser yeden ibni Hâeibin müellefi olan kâ- i
| '’İm am ebu Nasr İsmail bin Hamma- fiye üzerine Güzelhisarlı Zeyni-zâde j
ı dülcevheri]farabî"' nizı ‘SıhaJıı Cevfre~ Hüseyin Efendi m erh u m un telif eyle- :
i ri” allı kitabının Manisa müftüsü ve digi “Ârabülkâfiye’’ dir ve ilk ders ki­
Medine kadısı olduktan sonra vefat e- tabıdır. ]
deıı Müderris M eh m ed Efendi tarafm- M er h u m Müteferrikanın Raşid E- j
! dan yapılmış tercümesidir ki, M ehm ed fendi elinde bulunan matbaası gene i
| Efendi "V a n k y lu ” ıâkabiyle meşhur ol­ yedi senelik bir atalet devresi geçir- i
duğundan bu lügate de “Vankulu Lû- dikten sonra, askeri işlere ehemmiyet \
\ "ati” denmiştir- Arapça tian türkçeye bir veren Üçüncü Selim zamanında tercü- \
I lügat oJan bu eser iki ciltti ve tabedi­ mc ettirilen üç askeri kitabı bastı.
lince birinci cildi «66. ¿kincisi do 750 Raşid Melımea Efendi 1212 0 7 9 8 )
büyücek sayfalık bir hacim, almıştı. de vefat etmiştir. Esasen, ara sıra him- j
met görmesine rağmen, köhneleşen ve •;
★ son yamanlarda hurufatı kullanılımya-
cak bir hale gelen Müteferrika Matba- i
Müteferrikanın vefatından iki se- ası da tatili faaliyet eder.
; ne soııra kalfası Radı İbrahim Efendi,
★
yanm a Anadolu kadılarından Ahm ed
Efendiyi arkadaş alarak hükümete m ü ­
Tik tesis tarihi olan 1139 i 1727i 50 - i
racaat- elti. 11<50 i1747) senesinde Bi-
nesinden tarihe karıştığı 12 12 i 1798?
¡ rinci M alım ud’dan matbaa fermanını senesine kadar yetmiş küsur sene fji- j
kendi namlarına aldılar ve fakat sekiz len mevcut addedeceğimiz Mütefrrika )
I soneden fazla bir zaman, tarilıçe tesbit Matbaasının 1141 i 1729} da banlayıp i
; edilmemiş esbaptan dolayı, faaliyete
1209 f1734j senesinde son eseriyle ni­
geçemediler. Ancak. lies (1 7 5 5 ) de hayet bulan randımanını tesbit eder- |
| Üçüncü Osm an tarafından ferman gc- sek görürüz ki; Müteferrika hayatta i- I
I ne kendi adlarına yenilendiği vakit işe l
ken on altı, halefleri Kadı İbrahim i
sıvanabildiler ve pek çok satıldığından
tarafından iki, Raşid M ehm ed Efendi
dolayı nüshaları tükenen "Vankulu'*
zamanında da altı ki ceman yirmi dört
•• lügatinin ikinci defa olarak birinci
eser vermiştir ve bunlardan bazıları,
ş cildim ve ertesi sene de ikinci cildini
yukarıda işaret ettiğimiz gibi iki ve i
bastılar- 3 u n u müteakip Müteferrika-
üçer ciltliktir.
; nın halefi Kadı İbrahim Efendi de ve-
B u ilk matbaamızı takiben devlet ;
• fat etti. Talihten ■ öğrendiğimize göre
tarafından M ü h en d ¡ishaıie, Üsküdar ve
i devlet o sıralarda: "Bazı u m u r ile müş-
Takvimbanei Âmire matbaaları ve di- j
tagıl olduğundan bir gayri kimesneye
ferleri açılmıştır.
i imalini tenbih ve tavsiyeye vakit bula-
; mayıp ameli meşkûr metruk” olmuş ve
bu metrukiyet yirmi yedi sene gibi u-
zun bir müddeti bulmuştur. İbrahim Müteferrika, Macaristamn j
Seferler dolayısiyle böylece bir- Kalo j var kasabasında 1074" dc doğmuş- i
müddet unutulan matbaa nihayet. tu. Kalvinist mezhebinden fakir bir al- \
Müteferrikanın veresesinden ve Fransız leıiin evlâdıydı. Çocukken papaz olmak
sefareti tarafından satın alınacağı d u ­ üzere Protestan Papazları Mektebine
yulunca Divan-ı Hümâyun. ■beyükçilc- verilmişti. Macar kıralı Tökeli İrnre
- rinden Kaşld M ehm ed ve o sırada Va- J692’ de Osmanlı ordusiyle müştereken j
kanüvis bulunan Vasıf Efendiler bu AvusturyalIlarla muharebeye giriştiği j
I metruke yi. satın alıp Birinci Abdüllıa- zaman, Protestan olmak itibariyle A- *
m id’den gene dinî kitap basmamak vustur yalı iar tarafında bulunan genç,
tembihiyle bir ferman elde ettiler, askerlerimiz tarafından esir edilmiş, 1
M atb&a nm yeni sahipleri o sene, on sekiz yaşındayken İstanbul a getiri- f
!

244-S
ve Rus tüccarlarına tecavüzlerde bulanan Lez-
gfleri te'dibdi. Çünkü çar, sah olarak tanıdığı
Tahmasb'ın müttefiki idi. Hattâ Şirvan’ın is­
tiklâlini ilân etmesini bile İran’a isyan sayı­
yordu. D a v u d han, Silâhdar İbrahim Paşadan
yardım _istedi ise de, paşa nedense ağır d av ­
randı. İğle bu sırada Osm anlı devleti rusya’
ya D av ud hanın Ösmanlı himayesinde bulun­
duğunu bildirerek tarruzlarım durdurmuşsa
da, İbrahim Paşanın zamanında harekele
geçememesi yüzünden B a k û ’nün ruslar ta­
rafından işgaline engel olunamamıştı. İbra­
him Paşa bu yüzden azil olunup yerine D i ­
yarbakır valisi Ar££î Paşa tayin olundu. Or-
d uda bulunan ve OsmanlIların tarafına geç­
miş olan Revan (Erivan) hanı M e h m e d K u ­
lu hanın teşvikiyle Arifî Paşa evvelâ Nah-
çivan’ı aldı. Sonra da Bcvan üzerine gidip
üç ay süren bir muhasara neticesinde zabt
etti (28 eylül 1724). Buradaki harekât b un ­
dan sonra bir yıla yakın bir müddet daha
sürmüş Lori ile Gence’nin, Arifî Paşa yeri­
ne tayin olunan Mustafa Paşa tarafından
fethiyle sona ermiştir.
İran’da yeni olaylar, Eşref han
hâkimiyeti
Diğer taraftan İsfahan’da çalılığını ilân
etmiş olan Malımud han bir müddet $00 ra
i lerek pazarda köle olarak satılmıştır,
1 Kendisini alan adam çok zalim oldu-
> ¿undan esirliğe tahammül edemîyerek
i M üslüman olmuş ve İbrahim adım al-
■
| mıştır. B u zeki, ve bilgili, insan Müslü-
i maniıfcı samimiyetle benimsemiş ve
1712 -M yıllan arasında bir "Risalei
i îsiâımye” yakarak devlet ileri gelenle-
ı rinin alâkasını çekmiştir. Kendisinin
| J,Müteferrika”lı£a tâyini ve Rikâb-ı hü ­
m ayun kaymakamı Nevşehirli (Dam ad)
S İbrahim Paşa’nuı iltifat ve himayesini
kapanması bu tarihten bir az sonra ol-
j , mııştur. Venedik seferi başlarken, 1715
î ilkbaharında. padişah m ve vezıiriâza-
m m mektuplarını Viyana'ya götürmüş
ve Prens Eugene ile sefer hususunda
J görüşmelerde bulunmuştur, OsmanIı -
! Avusturya savaşında. Avusturya'ya kar­
şı savaşmak üzere BeLgrad’da toplanan
j H a c arlara. tercüman ve komiser tâyin
edilmiş (1716). az sonra da Kral Rako-
ezrnin m ihm andar lığına 'getirilmiştir.
' Pas«rofça' barışuıdan i 1718) sonra, Ra-
\ kocKimin ölümüne kadar i 1736), bu.
| vazife daha ziyade fahrî bir mahiyet
t almıştır. İbrahim ve Yirmi sekiz Çelebi-
i z&cLe S&id M ehm ed Efendilerin 1sonra
i Paşa olmuştur) tanışıp anlaşarak m&t-
| baa kurmaları da yine b u barıştan son­
raki günlerde olmuştur. Matbaası faa­
liyetini zam an ?.aman durdurmakla be-
akli muvazenesini kaybetti. Hüseyin şah ha­
riç almak üzere S afev! hanedanına mensup
herkesi öldürtmüş, bununla da iktifa etmi-
ib r â h im M ü te fe rr ik a ’n ın mezar*
(E v v e lce K a sım p a şa se m tin d e AynaSrkstvak
m ezar! fin n da b u îu n a n bu taş, sonra G a ia ta
m e vie v rhan e sin m bahçesine n a k le d ilm iş tir )
: raber, İbrahim Efendi siyasi hayatına
devam etmiş ve 1731 kasımında Mirza
: Safi’nin mihmandarlığı, 1737 de Lehis­
, tan'da OsmanlI elçiliği. 1788 de Osman- I
j lı-Ai’usturya, savaşında Orşova kalesi­
nin Avusturya'ya teslimi m iîzakeresin- .
de O s m a n i ı d elegesi, ayrıca Humbaracı
i tBomıeval) A h m e d Paga ile Türk-İs-
vec görüşmelerinde bulunmuş, Kaytas
hanlığı için de Dağıstan’a gitmiştir
(1743). Dağıstan seyahatinden pek yor- j
gun ve bitkin dönen Müteferrika, u- \
zun bir hastalığı müieakib 1158 fl745)
j de yetmiş bir yaşında iken öldü. Ken- |
| İ disi bilfîUî, anlayışlı, çok zeki ve çok j
i ; hamleli bir zattı. Türk irfan âlemi, S&-
i İd M ehm ed Pahayı ve Müteferrika İbra-
h i m l daima hürmetle tebcil edecektir, f
:
Bibliyografya: Server İskit: Türkiye i
Meşriyat Hareketleri Tarihine Bir îîa- \
\ kışt 1939 . Server İskit; Türkiyede Ma.1-
j
: buat rejimlerim tahlil ve tarihçe kıs- r
{ mıT 1939. Selim Nüzfret Gerçek; T ü r k ' i
i Matbaacılığı I. Müteferrika Matbaası, j
1939. Aladar V. Simonffy (Faruk Yener j
tercümesi): İbrahim Müteferrika, 1945. i
İbrahim Alâettin Gövsa; T ü rk Meşhur­
ları Ansiklopedisi, İbrahim M ü tefem-
! ka bendi. 1946. Osm an Erginsoy; Tür-
kiyeye matbaanın girişi ve ilk basılan
eserler, 1959. T. Halasi K u n ; İbrahim
\ Müteferrika (İslâm Ansiklopedi sinde,
! Cüz 49, S : 896).______________
2447
 yerek Safevî taraftarlığı ithamiyle kütleler
halinde idamlar yaptırmıştı. Nihayet Afganlı
beylerin teşvikiyle, amca-zâdesi Eşref han
onu öldiirtüp yerine geçti (Mayıs 1725). Bu
karışık durum dan faydalanmak isteyen Tah-
masb İstehân’a yüriidüyse de Eşref hana ye­
nilerek M azenderan’a çekilmek zorunda
kaldı (Ağustos 1725).
İran hakkında Osmanlı -Rus
müzakereleri
B u hadiselerden evvel rusya ile Osman­
lIlar arasında İran meselesi hakkında diplo­
matik temas ve müzakereler başlamış bulu-
Iran Şâhı H ü seyin Safevî
nuyordu (1722). B u n a tavassut eden, Fransa
elçisi olmuştu. Kuşların müslüman Lezgi’-
lerc taarruzu, neredeyse bir savaşa sebep
olacak iken b u tavassut üzerine ruslar, os-
manlı himayesi altındaki Lezgi’lere karşı
açmış oldukları seferi durdurup müzakere­
lere razı olmuşlardır.
Görüşmeler başlarken, ruslar OsmanlIla­
rın evvelâ savaşa son vererek İran’dan çe­
kilmelerini istediler. Reis ül-küttab M ehm c d
Efendi ise, osmanlı ordularının işgali altın­
da bulunan Azcrbaycan. Gürcistan, Şirvan
ve Dağıstan’ın vaktiyle kendi devletine ait
bulunduğunu, İran'a sonra geçtiğini, bunuu
için b u yerlerin artık terkinin ünkâsız bu-
A ze r b a y c a n bölgesinde Nahçivan
2448
lunduğuııu ileri sürdü. Rusya elçisi Neplu-
yef, bu şartlar karşısında müzakereye de­
vam için devletinden talimat isteyeceğini
söyliyerok üç aylık mütereke talep etti.
B u teklifi kabul olunduğundan m üzake­
relerin birinci safhası sona ermiş oldu (A-
ğustos 1723). Mütareke sırasında osmanlılar
henüz hiç bir tarafça işgal edilmemiş bulu­
nan Razer denizi kıyısındaki bazı bölgelerle
B a k û ’yü ele geçirmek istemişlerse de, y uk a ­
rıda söylediğimiz gibi Silâhdar İbrahim P a ­
şanın ağır davranışı ruslarm bu işi daha
evvel başarmalarına sebep olmuş ve İbrahim
Paşa da b u yüzden azledilmiştir.
Müzakerelerin ikinci safhası
Müzakerelerin ikinci safhası başlarken
Rus elçisi evvelâ çariçe Katerina’ntn Tah-
m asb’ı İran'ın m eşru hükümdarı olarak ta­
nıdığını, ayrıca Petro tarafından kendisiyle
Dcrbend vc B a k û hariç, İran’ın diğer yerle­
rindeki istilâcı kuvvetlerin memleketten çı­
kartılması şartıyle Geylân, M azenderan ve
Esterâbad'ın Rusyaya terki hususunda E y ­
lül 1723 tarihinde bir anlaşmaya varılmış ol­
duğunu açıkladı. Sonra osmanlı kuvvetleri­
nin İran'a karşı yaptıkları harekâtın dur­
durulup İran’la barış yapılmasını, buna kar­
şılık D a v u d hanın Osmanlı himayesinde ola­
rak Şirvan hanının tanınacağını ve K u r suyu­
nun Rusya ile Şirvan hanlığı arasında sınır
olacağını bildirdi. Osmanlı murahhasları,
Dcrbend vc B a k û eski osmanlı ülkeleri ol­
duğundan ruslarm buradan çekilmesi icab-
ettiğini. Şah Hüseyin henüz hayatta bulun­
duğu için Tahınasb’m hükümdarlığının ba­
his konusu olamıyacağını ve bu sıfatla rus-
lara arazi terkinin m ü m k ü n bulunmadığını,
İran harekâtının da durdurulmıyacağını bil­
dirip devletin bütün taleplerini savaş yoluy-
le elde etmek kudretinde bulunduğunu söy­
lediler (15 ocak 1724).
Iran için, Osmanlı • Rus anlaşması
ve şartlan
Müzakereler böyle çıkmaza girince Fran ­
sa elçisi yeniden tavassut edip iki tarafı ya­
tıştırdı. Bir tarafça kabulü imkânsız istekler­
den vaz geçirdi. B u n u n üzerine yeniden açir
lan müzakereler sonunda anlaşmaya varıldı
(24- haziran 1724 - 2 şevval 1136). B u n a gö­
re, Osmanlı devleti ûerbend ile B a k û ’yü ge­
ri istemekten vaz geçiyor, Lezgi’lerin os-
manlı himayesinde bulunduğu, hanlarının
D av ud han olduğu, kendisinin Şirvan’ın m er­
kezi olan Şam ahi’de oturacağı kabul olunu­
yor, Geylân, M azenderan ve Esterabad rus-
lara bırakılıyor ve hudut tayin ediliyordu.
Şirvan Osmanlı himayesinde bulunacaktı.
Erdebil İran’da, b una karşılık O rdubad, T e b ­
riz, Mcraga, Rum iye, Hoy, Çors, Selmas,
 Gence, Karabağ, Nahcivan, Revan, Üçkilise,
Kem edan, Kirmanşah ve Krdelan OsmanlI­
larda kalacaktı. Tahm asb bunu kabul ederse
5ah olarak tanınacak, AfganlIların İran'dan
çıkarılması için Rusya yardım ederse O s ­
m a n lI devleti tarafsız kalacak lâkin Eşref
han OsmanlIların eiine geçmiş olan yerlere
taarrui ederse, onun büsbütün İran’dan çı­
kartılması hususunda Tahnıasb’a yardımda
bulunacaktı. Tahmasb, b u teklifleri kabul
etmezse, iki taraf sahip çıktıkları yerleri
m uhafaza edip İran'la barış yapmıyacaklar-
dı.
B u anlaşma, evvelâ Şirvan hanını m e m ­
nun etmedi. K uzey Şirvanla Dağıstan'ın rus-
lara terki bu bölge sünni müsliimanlarını
incitmişti. D a v u d haıı anlaşma hükümlerini
tatbik etmiyerek halkı mukavemete teşvik
etti. B un u n üzerine hanlıktan uzaklaştırılıp
yerine Dağistan ümerasından ve onun rakip­
lerinden Sürhay han tayin edildi. Davud
iıan, ailesi erkâniyle evvelâ Gence’de sonra
Rodos adasında ikamete m em u r edildi. Rus­
larla osmanlılar arasındaki hudut tesbiti
Ocak 1727 de sona ermiştir.
Eşref H a n ’ın elçilerinin reddedilmesi
İran'da vaziyete, hakim olan Eşref han
Osmanlı devletiyle münasebete girişmek s a ­
yesiyle Abdülaziz Seletan ve Molla Rahim
adlı elçileri gönderdi (E kim 1725). B u zat­
lar O c a k 1726 da İstanbul’a gelerek Eşrefin
namelerini verdiler. B u nam ede Eşref kendi­
sinin İran tahtına oturmuş olduğunu bildi­
riyor ve Ahrned Paşa kuvvetlerinin ger; çe­
kilip iki devlet arasında eski sınırın kurul­
masını istiyordu. Tabii b u hal, Osmanlı dev­
'S a d r t â z a m m kendi divanında bir £lçi kabulü
2448
letinin işine gelmiyordu. U zun m üzakere­
lerden sonra şuna karar verildi; Eşref han,
sünni idi, hükümdarlığını kabul etmek » M ü ­
minler Emiri» olmasını kabul etmek d em ek ­
ti. halbuki şer'an (İki M üm inler Emirinin,
aralarında Killd denizi kadar bir deniz ol­
madıkça kabulü caiz) olamazdı (12 şubat
1726). Burja dayanılarak elçi red olunmuş ve
Eşref han'a biç bir cevap verilmemiştir. A y ­
nı zam anda A h m e d Paşa’ya, İslâm padişahına
itaatsizlikte bulunan Eşref h a n ı tedip için
İsfahan üzerine yürümesi emredildi (12 mart
1726). Seraskere gönderilen fermanda E ş­
refin İslâm halifesi olaıı padişaha itaatsizlik
gösterdiği belirtilerek bagt ilân edildiği hak­
kında fetva alındığı... kayıtlıydı (Haziran
1726). A h m e d Paşa, yanında ellibiıı kişilik
bir kuvvetle ilerledi. İki taraf Hem edan ci­
varında Andıcarı mevkiinde karşılaştılar
(E k im 1726). Pek çetin olarak ceryan eden
savaşın 'ilk günü, osmanlı kuvvetleri lehin­
de geçmiş, akşam olunca çarpışmalar d ur­
muştu. Eşref ban, ertesi günü geçecek sa­
vaşı kayıp edeceğini anlayınca, hiyleye baş
vurdu. G ece osmanlı ordusunda bulunan do­
ğu sınırı aşiretlerine haber gönderip bu m ü ­
cadeleyi kazandığı takdirde kendilerine m ü s ­
takil hanlık vereceğini vadetti. Ertesi günü
savaş başlayınca, aşiretler hep birden Eşref
hanın tarafına geçtiler. U m ulm ayan bu d u ­
rum, A h m e d Paşanın mağlûbiyetine ve ağır
toplarım düşm ana bırakarak Hem edaııa çe­
kilmesine sebep oldu (Çelebi-zâde Asım ta­
rihi, S: 434-437). Eşref han, bı; durum dan
cesaret alıp bir kısjm kuvvetlerini O rdu ba d
tarafına Sevk eimişse rie, bunlar Teori?, m u ­
hafızı H e k i m -oğlu Ali Paşa’y a agır şekilde
yenilmişler ve beşbin ölü vermişlerdir.
m erasim :
F, 6
 Üçüncü A h m e d zamanındaki veziriazamlar

(İlave: 1 4 6 )

★
K A V A N O Z A 1IMKII PAŞA t
j çin tevkif edilerek Edirne'ye getirildi. \
Silâhdaı* Hüseyin Pa§anın köleie- i i Orada kapı-arasın d a h apis ve tazyik o- [
rinden olup rus asıllıdır. Ender undan ; ¡ iundu. Dam adı ık sayesinde yakayı kur- \
yetişerek sırkâtibi. giyimbaşı ve hazine tarıp Kefe sancağı ile Azak muhafız-
Kethüdası olduktan sonra 1687 da ve- I İ lığına tayin olundu. İkinci Mustafa’nın j
zaret rütbesiyle Basra, sonra M usul va­ j culûsunda Beşinci vezir ve Rikab kay-
lisi, 1689 yılında Boğaz muhafızı, erte­ ¡ makamı oldu. 1695 yılında Haieb. er- j
si yıl Sakızadası muhafızı, bir yıl son­ ¡ tesi yıl K on y a valisi olarak 1698 sene­
ra da E ayüa valisi oldu. B u sırada A m ­ sinde azledildi. İstanbul kaymakamı
c a z a d e Hüseyin Paşam ti damadı bulu­ b ulunduğa sırada İkinci Mustafa’nın ?
nuyordu. 1694 de Bozcaada muhafızlığı, lıal’i ile neticelenen, ayaklanmadan bi- ;
ayni yıl Diyarbakır valiliği verilmiş, raz evvel azledilip Edirne'ye geldi* Va-
ertesi yıl hamisi Amca-zâde Hüseyin k ra sırasında tekrar sadaret kayma-
Paşanın kaptan-ı deryalıktan uzaklaş- i l karalığında bulundu. Üçüncü Ahm ed'in i
ması üzerin© onun da v eza re11 alınmış- j culûsuyle İstanbul'a dönüşünden son­
j tır. iki sene m enküb olarak İstanbul'da | ra âsilerin tepelenmesinde hizmeti gö­
i fCad tköyünde oturduktan sonra, Amca- rülerek sadaret m akam ına getirildi (16
j sâde Hüseyin Faşa sadnâzam olunca • kasım 1703,). Sadareti onbir ay sürmüş i
yine vezaretle H any a muhafızlığına. ve Kızlar flgası U zu n Süleyman Ağa ile
1698 yılında nişancılığa tayin edilmiş. mücadelesi sonunda azil olunmuştur
| dört vıl sonra yine m enküb olarak f'2S evlûl 1704). Kendisine azlinden son- ¡
} Kadıkövüne çekilmiştir. İkinci Musta- ra Vekaüd hasları tayin edilerek zevcesi
| fa’n m hall’t île ncticcienen “ E d im e sultanla birlikte İzmit’te ikamete m e­
| vakTasm m başlangıcı olarak İstanbul'­ m ur olmuş, 1707 yılında ikinci defa ola- ;
da ayaklanma zuhur ettiği zaman âsi- r&k Mısır valiliği verilmiş, ertesi sene j
! ler tarafıneian ister islemez evvelâ sa- Trablus-şam ve sonra Ha kk a valilikle- |
j daret kaymakamlığına getirilmiş, sonra rine nakledilmiş ve Mayıs 1713 tari- j
Edirne'ye götürülüp sadareti padişaha hinde orada taundan vefat etmiştir. ■
; Kabul ettirilmiştir <22 ağustos 1703). Altmış yaşlarında bulunuyordu. Gayet •
: Üçüncü Ahm ed. isyan elebaşlarmm te­ vesveseli, haris ve tamah kâr olmakla
meşhurdur. j
pelenmesinde onu kullanmış, sonra da
| azlederek Sakız adasına sürmüştür i 1G
I Kabını 1703). 1704 yılında tekrar dev- KALAYLI K O Z A K M K l) PAŞ A
I let hizmetine alınarak Inebahti muîıa- j
Kayserilidir, bazı hemşehrilerinin i
i fızlıgı verilmiş, ertesi yıl bu vazifede
tavassutıyie Topkapı sarayının baltacı- j
bulunduğu sırada vefat etmiştir. O sı-
lar ocağına girdi. Burada harem ağala­
rada elli yaşını geçmiş bulunuyordu
rından Yusuf Ağanın hizmetine veril- j
Kısa boylu, şişman bir zattı. Orta de­
di. Y u suf Ağa. kızlar Ağası olunca o >
recede dirayet ve kabiliyetli, biraz h a ­
da evvelâ kahveeibaşı. sonra sakabaşı
ris, lâkin iyi huylu ve iyi kajbüydi.
; oldu. Nihayet, dış hizmete çıkıp boyler- !
Kısa boylu ve şişman olduğu için “K a ­
beylik rütbesiyle Cidde muhafızlığına i
vanoz1’ lakabı verilmiştir.
tayin edildi. Yedi sene- b u hizmette i
kaldıktan sonra peyda ettiği servet sa~ i
M ORALİ (D A M A D , ENİŞTE) yesinde afcır rüşvetler vererek Van va- i
H A Ş A N PA SA lisi ve 1687 tarihinde vezaretle derya j
Mora'dar. devşirilip Top kap; sara­ kaptanı oldu. ı$89 senesinde azîcdilc- !
yının Enderun kısmına alınmış ve bu­ rek Lim ni muhafızlığına gönderildi.
radan yetişmiştir. Evvelâ Çukadar ve Ertesi sene Trabzon valisi, bir yıl sonra
sonra. 16S3 yılında, Dördüncü Meh- Sivas: valisi oldu. 1G92 yılında Kıbrıs
m & ö Te :$üâiıdâ.r oldu. İkinci S 1.-ileym$rL>- valiliği, ertesi sene İstanbul kayma- ■
jn cni usunda vezaretle Mısır valiliği kamlı^i verildi. Buradan evvelâ Diyar-
verildi. İki sene sonra azledildi. Ayni j bekir, sonra Ba&dad. 1696 yılında Ada- j
j yıl Bursa ve İzmit mutasarrıfı, İG90 na valiliğine, ayni yıl Azak muhafız­
j yılında Dördüncü M eh m ed ’m kızı H a ­ lığına tayin edildi. Rusların Azak*a hu-
tice sultanla evlenerek dam ad ve Bofcaz eum u üzerine burasını bırakıp kaçtı ve
j muhafızı oldu. 1693 yılında. Sakızaclası cezalandırılmak korkusıyle iki yıl giz- !
| muhafzlığı verildi. Anî bir düşm an lendi. Nihayet valúe sultanın tavassu-
I baskını sonunda adayı teslim ettiği i- tıyle affedilip Bursa/d& ikamete m em u r j
i ->

245Û
 ‘ 7-
oldu. B u sürgün hayatı ilii yıl sûrmuş,
sonra vezareti ibka edilerek 1702 yılm-
j da K an diye muhafızı olmuştur. Morali
! Haşan Paşa azlcdildiği vakit Kızlar
ağası Süleyman Ağanın tavsiyesi! c
j Üçüncü A hm ed tarafından İstanbul'a
davet edilip sadrıâzamlık verildi (28
j eylül 1704i. Lâkin, sadaretinde tema-
< m en liyakatsiz, cahil ve hatta ahm ak
bir adam olduğu anlaşıldı. Himaye edip
derya kaptanlığına getirdiği Baltacı
M ehm ed Faşa da sadareti elde etmek
için o nu n aleyhine çalışmaya başladı
ve sadrıâzamın vaktiyle hizmetinde
I bulunduğu Y u suf Ağayı dile dolayıp.
f Kalaylıkoz Alımcd Paşanın onu Buı-
j sa'daki menfasından getirterek kendi
yerine tayin ettireceğini Kızlar ağası
Süleyman Ağaya duyurdu, ve böylece
en m ühim hamisini aleyhine döndür­
dü. Nihayet Baltacı M ehm cd Paşanın
| kışkırtması üzerine şeyhülislâmın azli
[ yoluna gidip bunda muvaffak olmak
• için bulunduğu iftiranın da meydana
i çıkması üzerine Üçüncü A h m ed onu az-
iedip Limniye sürdü (25 aralık 1704 'r.
j Ertesi sene Hanya muhafızlığına tayin
olundu. 1706 yılında İnebahtı muha-
j fıslığına "önderi İdi. Buradan tekaüd
! edilip 17 1 O yılında ikinci kere olarak
Kandiye. 17J3 tarihinde tekrar İne-
; balıtı muhafızı ve ertesi yıl Trabzon
j valisi olup yetmiş yaşlarında bulun­
duğu halde bu vazifede iken vefat etti.
Gösteriş ve debdebeye meraklı, dira-
• yeisiz \e liyakatsiz, her söze inanır,
saf ve ahm ak bir zattı. M ü h im bir za­
m anda sadaret mevkiine getirilmesi ve
kendisinden faydalı icraat beklenmesi,
devrin zihniyet ve anlayışını belirten
parlak bir misaldir. Her gittiği yerde-
| ki garib ve akıl almaz işlerine rağmen
• ölünceye kadar devlet hizmetinde ça-
j lışmış ve m ü h im memuriyetlerde bu-
; lunmuştur.
Sadareti sırasında İstanbul esna­
fım takım takım davet edib ziyafetler
vermesi o güne kadar görülmemiş ve
adet olmamış hallerdendi. Lakabı sü­
se olan düşkünlüğünden dolayıdır, j
V&k'anüvis Raşid Efendi tarihinde <C• . i
4. S : 29-30». “ Kalaylıkoz lakabının ikti­
zası üzere levazım-ı Haşmet ve ziynete i S : 281 göre. Dam ad. Şclıid Ali Paşa!
iptilâsını ve gece gündüz endişesinin
tertil>-i nizam ve libas ve destar ve ka-
laylıkoz lakabının kendisine sermaye-i
iftihar olduğunu” yazmaktadır.
BALTACI (P AK Ç JB M t 'E Z Z İ S )
M EH M E D PAŞA
Baltacı M ehm cd Paşa Kastam onu'­
n un Osmancık kasabasında doğmuştur.
Irkan tamamen Türktür. Doğduğu yıl
belli olmadıkı gibi, Osmancık’daki ha­
yatı da tam am en meçhuldür. Gençli­
ğinde Akdeniz kıyılarındaki bir çok
memleketleri gezmişti. 3 u arada Trah-
lus-garb. T u n u s ve Cezair’de bulundu.
İstanbul'a gelince, akrabasından bir
zatin tavassutiyle saraya yazıcı olarak
girdi. zam anla vaîde sultanın teveccü­
h ü n e nail oldu. Dördüncü M e h m e d ’in
ölümünden sonra yazıcılar halifeliğine
yükseldi. Sesi güzel ve musikiye isti-
dadlıydı. Nihayet, h en üz 12-13 yaşla­
rında bulunan şehzade Ahm ed (sonra­
dan padişah olan Üçüncü Ahrncdl'in
kızlar ağasına söylemesi üzerine h a ­
rem halkına hizmet eden Zülüflü bal­
tacılar ocağına almdı. Burada -güzelce
müezzin’* dîye anılmıştır. İkinci Mus- ;
tafa'nın culüsunda sarayda ilk hamisi
olan Habeşi Ali Ajja kızlar ağası olun- \
ca. onu kendisine ikinci yazıcı tayin
etil. Aynı zamanda kendi imamlığı
hizmetinde kullanıyordu. Balı acı Meh-
med. bu sırada hükümdarla yakınlık
peyda etti. Zam anla şehzade A h m e d ’jn i
hizmetine verildi. Iiatta. şehzadenin
aşık olduğu bir cariyeyi nikahlayarak
o nu n istifraş etmesini sağladığı riva- 1
yet edilir.
Fevkalade hiylek&r olduğundan za­
manla Habeşi Ali Ağanın ve ocak arka­
daşlarının sevgi ve itimadını kaybedip *
daha ziyade dış hizmetlerde kullanıl*
m aya başlandı. Böylece dokuz sene ka­
dar bir çok memleket gezip dolaştı.
Üçüncü Ahm ed'in culüsunda kızlar
ağası yazıcı halifesi ve baltacı ocağı
yazıcısı bulunuyordu. Bir müddet son­
ra üirinci imraiıor olmuşsa da. S*drı-
âzam Morali Haşan Paşa kendisini va­
zife ile saraydan uzakiaşdınp Trablus-
şarrı ve Iîaleb taraflarına göndermiştir.
Kalayhkoz Alımed Paşa sadrıâ-zam
j olunca ocak arkadaşı Baltacı M e h m e d ’i
himaye etti. Böylece. Birinci imrahor
i iken (5 kasım 1704 tarihinde vezaretle i
derya yap tanı oldu. Fakat gözünü he- *
m en sadaret m akam ına dikti. Entrika- İ
lan sonunda Kalaylıkoz Ahmed Paşa­
yı azletirince sadaret mevkii kendisine İ
verildi <25 aralık 1704). Lâkin hiç bir j
hizmetiyle temayüz edemedi. Nihayet
Siiâhdar Ali Ağa (İslâm Ansiklopedisi.
C : II. S: 288 göre Çorlulu Ali Paşa. İ. :
H. Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi. C- IV /2 ,
S
ile kızlar ağası yazıcısı, İbrahim (Da-
m ad ve sadrı&zâm olan Nevşehirli) E-
fendi padişahın gözünü açtılar. Kızlar
ağası ile şeyhülislâm da onun aleyhin­
de olarak tesirde bulunduklarından 3
mayıs 1706 tarihinde azlolundu. Sakız
adasına sürülmesi kararlaşiırlmış iken.
Yazıcı İbrahim Kfendinin tavassutu :
ile Erzurum valiliği verildi. Sonra S a ­
kız adası muhafızlığına, oradan Haleb.
valiliğine nakledildi. Köprülü-zâde Nu-
m & n Paşanın azlim müteakib ikinci
defa sadaret makamına getirildi (18
ve 20 ağustos) ve sonra işe başladı (26
2451
—'■*
eylül 17 1G). Sadrazam sıfatiyle 1711 yı­
lında R u s çarı deli Petro'ya karşı Prut
seferini idaıe etti. Zaferden sonra rus-
larla Prut sulhunu imzaladı.
13u barış doiayısiyle hakkında çı­
kartılan rivayetler Baltacının azline
sebeb oldu <20 kasım 1711). <İ. H.
Uzunçarşılı: Osmanlı tarihi. C : IV-2.
S : 283 göıe 16 kasım — 5 şevval H 2 3 ).
Malları defter edilip evvelâ, Midilli,
sonra Lim ni adasına sürüldü. K endi­
sinden ağır bir tazminat hâzineye öden­
mesi iatendi. B u n u yapmayınca malı
m ü lk ü müsadere olundu. O 2 ûman b ü ­
yük bir serveti bulunmadığı «örüldü
ve rualardan “ arabalar dolusu altun”
«İmiş olduğu tahakkuk etmedi. K e n ­
disi daha azlinden evvel valde sultana
yazdığı bir mektupla bütün isnadları
red ile müdafaasını yapmış ve ona sı­
ğınmıştı O sayede hayatını kurtarmış­
tır. L im n i adasına nakledildikten sonra
fazla yaşamıyarak !7J3 yılında eceli ile
vefat etmiştir. B u sırada elli yaşını keç-
kince bulunduğu tahmin olunabilir.
Baltacı Melırned Paşanın lehinde
ve aleyhinde çok şey söylenmiştir. O-
n u n R u s çarını ordusu ile birlikte imha
veya esir etmek fırsatını abdalca veya
rüşvet alarak kaçırdığını ileri sürenler
olduğu gibi, emri altındaki disiplinsiz
ordu ile kat’i bir savaşa girişmesinn
m ü m k ü n olmadığın: ve Prut sulhunun
devletin menfaatiarına uygun olduğu­
n u iddia edenler de bulunmuştur. M a ­
mafih. bir askeri şefden ziyade bir ka­
lem efendisi olduğu muhakkaktır. Y u ­
m uşak huylu ve san'atkâr ruhluydu.
Ne memleket idaresinden, ne de dış po­
litikadan fazla anlamaz ve bütün işle­
rini itimad ettiği adamlarına bırakırdı.
Kendi idbariyle beraber, bu adamları
da felâkete sürüklemiştir.
Ç O R L U L U ALİ PASA
Çorlu’da 1670 yılında doğmuştur.
Bir çiftçi veya bir berberin oğlu oldu­
ğu rivayet olunur.
Gayet yakışıklı ve /.eki olduğun­
dan devrin ricalinde Kara Bayram Ağa
kendisini ev-Iâd edinerek yetiştirmiş,
sonra Galatasarayı acemi ocağına alın­
mıştır. B u ocakdaıı Topkapı sarayının
enderun kısmına geçmiş, seteriı koğu­
şu ile has-odada hizmet görmüş, ni­
hayet 1701 tarihinde İkinci Mustafa'ya
silâhdar olmuştur, Silâhdar olarak en-
derunun en nufuzlu mevkiine geçdik-
ten sonra bütün saray rütbe ve m e m u ­
riyetlerini tayin eden bir nizam nam e
hazırlamıştır. O gün e kadar padişah­
larla sadriâzamlar arasındaki görüşme
ve yazışmalara kızlar ağaları vasıta o-
lurkcn bu nizam nam e sayesinde bu m ü ­
h im vazife silâhdar ağalara verilmiştir.
O n u n padişah üzerindeki n ufu zun u
Sadrıâzam Ram i M eh m ed Paşa ile.
Şeyhülislâm Feyzullah Efendi çekeme­
diklerinden ve h üküm dara kendi aleyh­
lerine olacak akıllar vermesinden kork­
tuklarından “ Edirne vak*ası** sırasında
asiler İstanbul’dan Edirne’ye yürüdük­
leri vakit vezaretle saraydan ve padi­
şahın yanından uzaklaştırdılar. Üçün­
cü A h m ed tahta geçince Halcb valiliği
verildi. Ayni zam an d a Feyzullah Efen­
di ile oğullarının servetlerinin tesbiti
ile görevlendirildi. B u iş bitince Edir­
ne’den İstanbul’a döndü. B u sırada
Halcb valiliği başkasına verildiği için
kubbe vezirliğine tayin olundu <Ekim
1703). Ertesi yıl. saraydaki n u fu zu n u
çekemiyen Sadrıâzam Kalaylı kez A h ­
med Paşa tarafından Trablus-Şam eyâ­
leti verilip uzaklaştırıldı. Lâkin birbu-
çuk ay sonra tekrar kubbe veziri, bir
müddet sonra sadaret kaymakamı oldu.
1705 yılında Teke sancağı has olarak
verildi. B u sırada, h ü k ü m d ar üzerinde
büyük bir nufu s sahibi idi. 3 mayıs
1706 tarihinde Baltacı M e h m e d Paşa
yerine sadrıâzam oldu. Sadaretinin i-
kınci yılında İkinci Mustafa’nın kızı
E m in e sultanla evlenip damadlığa eriş­
ti. Sadareti sırasında tasarrufa çok ria­
yet edip devlet hazînesinin gelişmesini
sağlamıştır. Dış politikada evvelâ Rus-
lara düşm an bir yol takib etmiş. İsveç
kralı ile temaslarda bulunm uş, barış
taraftarı Üçüncü A h m e d b u n u lıaber
alarak onu m uaheze etmiştir. İsveç
kralı Osmanlı ülkesine iltica ettikten
sonra devleti. Rusya ile durm adan sa­
vaşa kışkırttığı halde, sonradan padi­
şahın barış siyasetine dönen Çorlulu
Ruslarla yenilediği barış da İsveç kra­
lının memleketine gitmesi şartını rus
isteklerine uygun olarak kabul etti- Si­
lâhdar Ali Paşa onun en büyük rakibi
olarak daima sukutuna çalışıyordu.
t Neticede, İsveç kralının mümessili ge­
neral Ponyatovski. Çorlulu Ali Paşanın
Rus elçisi Tolstoy’dan rüşvet almak
suretiyle anlaşmayı Osmanlı devletinin
ve İsveç kralının menfaatlerine aykırı
bir şekilde tanzim ettiğini ihbar ve b u­
nu bazı belgelerle ısbat ettiği için 16
! naziran 1710 tarihinde azlolundu ve
| servetine dokunulm adan Kefe valiliği
, ile İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Lâkın,
¡ yetti*. * Uıca u&ii çevıiııp ¿minim ada­
sına sürüldü. Birbuçuk sene sonra da
kendisinden istenen 2000 kiseyı ver­
meyince, orada idam edildi. Kırk ya­
şını henüz geçmişti. Kesik başı İstan­
bul’a getirilip B&b-ı hüm âyûnda teşhir
, edildikten sonra Çarşı-kapıdaki camii-
nin mezarlığına, gömüldü. İstanbul’da
iki cami'i. bir ham am ı, üç çeşmesi var­
dır. Memleketi olan Çorlu’da da mek-
teb ve çeşme yaptırmıştır. Zeki, dira­
yetli, vakur, devlet işlerine ve bilhassa
; dış işlere aklı erer bir vezirdi. Ancak
2452
—>
2
duygularına fa ia mağlûp ve paraya
çok düşkündü. Felâketine de b u halleri
sebep olmuştur.
K Ö P R Ü LÜ-ZÂDK M M A N PAŞA
Köprül-zâde Faz'.l Mustafa Paşa­
nın ofludur. 1008 yılında doğmuştur.
Amca-zâdesi Hüseyin Paşanın sadareti
sırasında 1700 yılında defaten kubbe
vezirliği verildi. Ayni yıl Erzurum, 3702
yılında Anadolu. 1705 yılında Ağnboz,
ertesi yıl K a n d İye valisi ve Boğaz m u ­
hafızı oldu. 1709 yılında yine A&rıboz
ve ayni sene Bosna ve Belgrad valilik­
lerinde bulundu. Aynî zam anda İkinci
Mustafa'nın kızı Ayşe sultanla evlen­
dirildi. Çorlu'lu Ali Paşanın azli üze­
rine İG haziran ı?lfî tarihinde sadaret
mevkiine getirildi.
Gerek Köprülülerin halka kadar
yaygın büyük şöhreti ve gerekse. K u .
m a n Paşanın nam us ve dirayetiyle ta­
nınmış olması bütün memlekete yayıl­
mış olan haksızlıkların tamir edilece­
ğine dair bir haberin yayılmasına se-
beb oldu. B u n u n üzerine lıalk akın a-
k m İstanbul’a h u cu m a ve yirmi otuz
yıllık davaları için Divan-ı hüm ây ûna
müracaata başladı. Öyle bir lıal oldu-
fciı artık devlet işlerine ba kılamıyor,
jjece gündüz bunlarla uğraşıldığı halde
yetiştirmek m ü m k ü n olamıyordu. Hal­
kın İstanbul’a h u c u m u Üçüncü Ah-
m e d ’în evhamını tahrik ediyor, sadrı-
âaamtn fazla dürüstlüğü öbür devlet
ricalini ve bilhassa saray mensu talarmı
m e m n u n etmiyordu. Nihayet, gördüğü
istiskal üzerine sadaret m a k am ım , ter­
ke mecbur kaldı (18 ağustos 1710). B u ­
n u n üzerine Ağrıboz muhafızlığına
gönderilmiş, arkasından Hanya m u h a ­
fızı olmuş, 1711 yılında tekrar Kandiye
muhafızlığına ve ayni yıl Karadağ asi-
1 erin i tenkile m em u r edilmiştir. ' B u
vazifeyi büyük muvaffakiyetle başar­
dıktan sonra 1714 yılında Bosna, ertesi
yıl tekrar Bejçrad. 1715 de Kıbrıs ve
ayni yıl İçel ve Menteşe valisi oldu.
1716 da üçüncü keı-e olarak Bosna vali­
liği ve ertesi yıl dördüncü kere olarak
Kandiye muhafızlığı verildi. 1718 yı­
lında orada h u m m a d a n vefat etti. Kili
yaşlarında bulunuyordu. Âlim, akıllı,
fazilet sahibi, işden anlar bir vezirdi,
Çek namuslu oluşu saray ve Bab-ıâii-
nin bozuk muhitinde tutunam am asm a
sebeb olmuştur* Hüküm dara daima
doğruyu söyler» oyalayıcı siyaset takib
etmez, tehlikeleri açıkça haber verirdi.
O n u n bu hali, hüküm darı rahatsız e-
derdi.
B A L T A C I M E H M E D PAŞA
iikinci defa )
G Ü R C Ü (A Ğ A 1 Y U S U F PAŞA
Aslen gürcü oltıb 1652 yıllarında
dolmuştur., Yeniçeri ocağından yetîş-
j medir. 1702 yılında Zağarcı başı iken
Kul-kethüdası oldu. Ertesi yıl azle<ii-
lib 1704 de tekrar kul-kethüdalığı ve­
rildi. İki yıl sonra tekrar azledildi. Bir
! m üddet mazul kaldıktan sonra Girit
adasında itesmo yeniçerileri af alığına
ve sonra Kandiye yeniçerileri ağalığına
İ tayin edildi. 1707 yılında emekli oldu.
1710 senesinde yeniçeri ağaijgı tevcih
olundu. Ertesi yıl vezaret rütbesine
yükseltildi. Baltacı M eh m ed Paşanın
maiyetinde Prut seferine katıldı. Sa ­
vaşlarda kahramanlığı görüldüyse de.
| b a n ş müzakereleri sırasında yanlış
: mütelealariyle sadnâzamt hatâya sü­
rükledi. Sefer dönüşünde Üçüncü Ah-
med. Baltacı M eh m ed Paşayı azle ka­
rar sermiş bulunuyordu. Askerî bir a-
yakianma olur korkuş İyie asker üzerin­
de tesiri bulunan birisinin "sadarete
! tayini düşünülerek Y u s u f Paşa uy ­
gun görülüp sadaret kendisine tevcih
edildi (20 kasım 17111. O r d u ile İstaıs-
i .bul'a geldi. Bir m üddet sonra msların
Prut barışiyle kabul ettikleri şartları
yerine getirmedikleri ’görüldü.
B u n u n üzerine yeni bir sefere ka-
! rar verilince ruslarda yeni bir anlaş­
mayı kabul etmişlerdi. Y u s u f Paşanın
ruslarîa imzaladığı yedi maddelik b u
İ anlaşma gereğince çar kuvvetleri en
geç üç ay içinde Lehistan’dan çekile­
cek ve İsveç kralının serbestçe m em le­
ketine dönmesine engel olunmıyacak-
tı. ı,âktnT Ruslar bu şartlara yine rla-
• yet etmedikleri gibi, Y u suf Paşa da işi '
savsakladı. Esasen Prut barışının im za­
sında Baltacı M e h m e d Paşaya hatalı
i telkinlerde bulunm ak töhmeti altında
idi. Sadaret m ü h rü alınarak Roüos’a
Sürüldü (12 kasım 17123. Bir yıl sonra
j
da verilen emir üzerine idam edildi.
?
Aitmiş yaşlarında bulunuyordu. O c ak ­
tan yetişme olduğu için yalnız ocağa
aid işleri bilirdi. Devlet idaresiyle dış
’
politikanın tam am en cahiliydi. Gayet
cesur ve, kahraman, orduda otoritesi
j
[ yüksek, iyi kalbi i. ve çok yak ışıki bir
; adamdı. ■Fakat iki kelimeyi bir araya
getirip düşüncesini anlatmakda güçlük
çekerdi. Durduğu yerde kimseye kötü-
iük etmek istemez, fakat kendisine ya- j
pıian kötülüğü de asla affetmez, mut-
>
, laka intikamını alırdı. Hayrat olarak
İstanbul’da bir mektep ve bir çeşme
j
i yaptırmıştır.
Sî l â u d a k ş ü l k y m a n p a ş a
A baza asıllıdır. 1865 yıllarında doğ­
muştur. Kızlar ağası Yusuf Ağanın kö ­
leliğinden yetişmedir. Saraya mtisab
ederek zamanla has-odaya kadar yük-
' selmiş ve İkinci A h m ed devrinde gilâh-
dar olmuştur. 1704 yılında vezaret rüt­
besiyle Haleb valisi ve sonra Ağrıboz
; ■ muhafızı oldu. İki yıl sonra da emek-
2453
iilik verildi. Emekli iken Ktbrıs eyâle­
tine tayin edildi. B uradan K u b b e ve­
zirliği ile İstanbul’a geldi. 1709 yılında
Nişancılık verildi. 18 ağustos 1710 ta­
rihinde Köprülii-zâde N u m a n Paşanın
azli üzerine sadaret kaymakamlığı tev­
cih olundu. Baltacı M eh m ed Paşa Prut
seferine gidince, yine kaym akam ola­
rak İstanbul'da kaldı. Y u suf Paşanın
azli üzerine sadaret Süleyman Paşaya
tevcih olundu (12 kasım 1712). Sada­
reti sırasında ruslarla anlaşarak kafi
bir barış yapm ak ivin Osmanlı ülke­
sinde mülteci sıratıyle bulunan İsveç
kralı Onikinci ŞaıTm mutlaka yurdu­
n a gönderilmesi icab edeceği d ü ş ü n e
sine kapılarak. Şeyhülislâm ve Kırım
hanı ile bir olup padişahı da b u n a razı
etti. B u kararın tatbiki halkın ve ordu­
n u n galyamna sebeb olduğundan padi­
şah kendisini hatalı bir yola sürükle­
yenleri bu arada Süleyman Paşayı da
azil etti (6 m&an 17J3>. Paşaya evvelâ
derya kaptanlığı verildi. Yedi ay sonra
bu vazifeden de alınıp İstanköy ada­
sına sürüldü. Menfası 1715 de Rodos
olarak değiştirildi. Ayni yıl burada ve­
fat etmiştir. Altmış yaşlarına yakındı.
İyi niyet sahibi idi. Lâkin devlet işle­
rinin ehli değildi. Hayrat olarak İstan­
bul’da Divan yolunda bir nıuallimhane
ve bir de han yaptırmıştır.
IIO C A İB R A H İM PA Ş A
Akdeniz kıyısında Evrekc kasaba­
sı ndandır. Pehlivan-zâde diye meşhur­
dur. Evvelâ sarayda Bostancı ocağına
girmiş, bir kabahati çıkınca korkub
Cezair’e kaçmış, sonra vine İstanbul’a
selerek Tophanede yerleşip kayıkçılık
ve kalyonculuk etmiştir. Üçüncü Ah-
med. tebdil gezerken bir kaç kere ka­
yığına binip kendisinden hoşlanmıştı.
Kandiye muhafızı Kalaylı koz A hm ed
Paşa sadaret için gizlice İstanbul’a
davet edileceği zaman bu vazife kendi­
sine verilmiş, dönüşünde mükâfat ola­
rak Kalyon kaptanlığı tevcih olunarak
K a p u d a n rütbesine kadar yükselmiştir.
1712 yılında derya kaptanı ve ertesi yıl
Süleyman Paşanın azli üzerine sadrı-
azam oldu <0 nisan 1713». Lâkin kısa
zam anda işe yaramaz bir kimse olduğu
anlaşıldı. Huzurundaki garib sözle­
rinden ve yakışık almaz tavırlarından
padişah daim a rahatsız olurdu. İbra­
h im Paşa., bununla da iktifa etmiyerek
ycr.ni sağlamlamak için padişahın üze­
rinde büyük tesiri bulunan Silâhdar
Ali Paşayı ortadan kaldırıp işlerinde
müstakil kalmak isledi. B u n u haber
alan adamları vaziyeti Silâhdar Ali Pa­
şaya bildirdiler. O da vaziyeti padişaha
anlattı. İbrahim Paşa saraya davetle
ge’jr gelmez idam edilmek suretiyle
cezalandırıldı <27 nisan 1713). Cesur
ve atılgan, lâkin ehliyesiz ve ahm ak
2454
bir adamdı, ••ürsa-boca" adiyle de meş­
hurdur.
SÎI-ÂHIIAR (D A M A D , SE H İD )
ALİ PA Ş A
İznik gülü kıyılarında Sölöz kö-
yünden olup bazı paşalara kethüdalık
hizmetinde bulunm uş olan Hacı H ü ­
seyin Ağa adında bir zatın oğlu ve 1667
doğumludur. İkinci A h m ed devrinde
sarayın Enderun kısmına intisab ede­
rek kiler-odasına kadar yükseldi. B u ­
rada cidden güzel bir tahsil ve terbiye
/rördü. İkinci Mustafa zamanında sır
kâtibi olup Ü çüncü A h m ed zam anında j
sim iyle rikabdarlığa. çuhadarlığa ve !
nihayet 1701 tarihinde enderunun en
gözde memuriyeti olan silâhdarlığa yük- i
seldi. Yavaş yavaş hüküm darın üzerin- j
* de nufuz ve tesiri artarak zamanla dev- •
letin en m ü h im ve kudretli şahsiyeti
haline geldi. İstemediği sadnâzam lann
l yerlerinde tutunmalarına imkân b u ­
lunmazdı. H ü kü m dar, kendisine niha­
yet vezaret rütbesi verip 14 mayıs 1704
tarihinde 5 yaşındaki kızı Fatma sul­
tanı nikahlayarak dam ad edindi (Çor­
lulu Ali Paşa bu izdivaca m ani olmak
istemişti). Damadiıktan sonra ikinci
vezirlik verilip has olmak üzere de Kıb­
rıs eyâletinin geliri tevcih edildi. N i­
hayet 27 nisan 1713 tarihinde Satiri- j
âzam Hoca İbrahim Paşanın idamı üze­
rine m ü h ü r kendisine verildi. Ancak, !
kendisi evvelâ bilfiil veziriazam olarak
değil de, işleri sadaret kaymakamı ün-
vaniyle idare etmiş ise de. Üçüncü Ah-
m ed’in ısrariyle bir kaç gün sonra sa­
dareti kabul etmiştir, sadaretinde ilk *
icraatı, Rusya ile k a fi bir barış andlaş- ;
ması imza ederek Prut seferi mesele­
sini kapatmak olmuştur. Ali Paşanın, j
devletin Ka'riofça andlaşmasile uğra- i
dıftı ağır kayıpları telafi gayesiyle Ve- ;
nedike karşı açtığı savaşa, ertesi yıl
(1716). Avusturya da katıldı. B u devlet­
le cereyan eden Petervaradin savaşında
Paşa alnından bir kurşunla vurulup şe-
hid oldu (5 ağustos 1716). N a ’şı Bel-
grad’a getirilip göm ülm üş ve bun dan
sonra “ Şchid Ali Paşa” diye anılmıştır.
Açtığı savaşlar devlete Mora’yı kazan­
dırmışsa da Belgrad, Temeşvar, Banat
ve K ü ç ü k Eflâk’ı kaybettirmiştir. Yet­
miş sene sonra mezarı AvusturyalI ge­
neral Laudon tarafından Viyana’daki
Hadersdorf ormanına nakledilmiştir.
Kendisi, büyük bir k um a n da n ol­
makla beraber, iyi bir devlet adamı ve
dürüst bir insandı. Bilhassa cesaretiyle
temayüz etmiştir. Memlekette adaletin
kurulması için uğraşmış, rüşvetle şid­
detle mücadele etmiştir. Devrinde, alı­
nıp verilmesi adet olan hediyeler bile
kaldırılmıştır. Fikirlerine ve icraatına
itiraz edilmesine taham m ülü yoktu.
Biraz kan dökücü idi. Haksız idamlara

' sebep olmuştur. B un u nla beraber ehil
! insanları, bilhassa ilim ve marifet er­
babını elinden geldi&i kadar himaye
' ederdi. Astrolojiye düşkündü. Hayrat
olarak do£dugu yerde bir cami inşa ve
Ayvansaraydaki Çınarlı mescidi tamir
ettirmiştir. Şehzade camii civarında bir
küLüphane kurdurmuş ve ilk defa ola­
rak dış memleketlere ki lap satışını ya-
; sak etmiştir,
H A L İ L PA Ş A
. Elbasan’da 1$53 yılında doğdu.
I Ağabeysi Bostancıbaşı Sinan Ağa vası-
; tasıyîe sarayın Bostancı ocağına girdi.
Sonra Kalaylı koz A h m e d Paşanın mai­
yetine Şatırlar kethüdalığı ile intisab
ederek Paşası Bağdad valiliğine gider­
ken birlikte ffitti. Lâkin, kısa zam an
! sonra geri döndü. Tekrar bostancı oca-
i gına alındı. Zam an la bostancılar Iıa-
i sekisi oldu. 1711 yılında Bostancı başı-
! Iıga yükseldi. 1714 yılında Erzurum
valiliği ve beylerbeylik payesiyle Niş
kalesinin tamir ve muhafazasına m e ­
m ur edildi. 1715 yılında Djyarbekir e-
yâleti tevcih olunarak vezaretle Bel-
I grad muhafızlığı verildi. Pe tervaradin
[ m eydan savaşından sonra Üçüncü A h ­
m ed sadarete o nu tayin etti i22 ağus-
I tos 1716). Böyle fevkalade zamanlarda
‘ iş başında bulunacak kadar kudretli
i bir kimse değildi. Kendisini padişaha
tavsiye eden ve bu sırada dam ad ola­
rak v eza ret verilmiş bulunan Nevşe­
hirli İbrahim Paşa, düşmanla anlaşıp
barış yağmak taraftarıydı. Lâkin. Halil
Paşa bu~ düşünceyi reddetti. O, dttş-
i m a n bir m eydan savaşında yenilmedik­
çe, yapılacak barışın devletin çok aley­
hinde olacağı düşüneesindeydı. Fakat,
j 1717 yılı harekâtında Belgrad kaybe-
| dilince, bütün bu hallere tedbirsizlik-
i leri ve asker üzerinde n u fu zu bulun-
J mavişi yüzünden sebeb olduğu töh-
} meti ile sadaretten azledildi <26 ağus-
j tos 1717). Kendisine Selanik sancağı
verildiyse de. o daha ağır şekilde ceza-
! Iandirılmaktan. hatta idam dan korka-
i rak kaçtı. İki sene m üddeüe. gizlendi.
! sonra eski hizmetleri, emekdarlığı ve
j yaşı dikkate alınıp araya girenlerin de
; ricası kırılrmyarak affedildi- 1719 yı-
; h n d a Bogaz-hisarı muhafızı oldu. Sak­
lı bulunduğu sırada evinde gizlenmiş
olduğu Bostancı hasekilerinden Abdi
İ Ağayı b u sadakatine Karşılık kendisine
kethüda tayin etmişti. Lâkin. Abdi
Ağa ötekini berikini incitmeye başla-
dı. Halil Paşa o nu n bu haline rröz yu*-
muyordu. ŞikAyetler İstanbul'a kadar
j varınca Abdi Ağa idam ve Halil Paşa
; vezareti alınarak Midilli’ye sürgün e-
i dildi <Ocak 1720). Halil Paşanın b u
m enfa hayatı yedi yıl sürmüş, b üyük
sıkıntı ve mahrumiyetlere katlanmak
! zorunda kalmıştır. Nihayet 1727 yılın-
*—^ ,
da affedilip Agriboz muhafızlığı, ayni
yıl Kandiye muhafızlığı ve ertesi yıl i
H a n y a muhafızlığı verilip 1733 yılına !
kadar bu vazifeyi ifadan sonra tekrar
Kandiye muhafızı olmuştur. Ayni yıl
seksen yaşlarmda bulunduğu halde
vefat etli. Yakışıklı, cesur, terbiyeli,
dindar ve derviş meşrebli idi. Lâkin,
icraatı askeri ve İdarî kabiliyetlerden ;
m a h r u m bulunduğunu, ancak ikinci :
derecede işlerde kullanılabileceğini gös- j
termiştir.
VtŞ AN OI ( T K V K t 't ) M K H M K I) FAŞA
Mısır tüccarlarından Kayserili Ha.*
cı Ali Ağanın oğludur ve 1668 yılında
doğmuştur. Eski-saı-ay baltacılığmdan
yetişmedir. K ü ç ü k memuriyetlerle taş­
rada dolaştıktan sonra. A baza Süley- i
m a n Paşaya vezaretle Haicb valiliği ve- |
rllüiği zam an sam an kâtibliği ile hiz­
metine girdi. Süleym an Paşanın Kıbrıs 1
valiliği sırasında mütesellim ve kubbe j
veziri olarak İstanbul'a, geldiği zam an j
kapıcılar kethüdası oldu. Baltacı Melı-
med Paşa sadrıâzamlık için İstanbul'a 1
davet edilince kendisine sadaret kethü- I
dalıcı verildi (1704!. M ü h rü alan Baltacı i
M e h m e d Paşa, onu kethiidalıkta bırak­
tı. Hatta derya kaptanı olduğu zam an '
da kethüdalığmda kullandı. Paşası, j
Kandiye valisi olunca hizmetinden isti- j
fa edip bir tarafa çekildi. Süleyman
Paşa sadaret mevkiine seçtiği zam an
onu kendisine kethüda tayin etti. i
(1712). Ertesi yıl onun azliyle açıkta |
kaldı. Ali Paşanın (Şehidi sadareti sı- r
rasmda bir müddet rikâbda sipahiler
ağası vekili olarak hizmet gördü. 1716
yılında Petervaradin meydan savaşma
yetiştirmek şartiyle Dukagin sancağın^
da asker toplamaya m em ur edildi. O
sıralarda kızlar ağası yazıcısı _ ve ha^
remeyn muhasebecisi bulunan İbrahim ı
Efendi (sonra sadrazam olan İbrahim |
Paşa) ile yakın dostluk münasebetleri
kurdu. Hazırladığı askeri getirdiği za­
m a n Petervaradin meydan savaşı kay­
bedilmiş ve serdar-ı ekrem şehld düş­
müştü. Yeni sadnâzam kendisine Haleb
muhasıllığınt verdi. O rdudan ayrılıp
Edirne’ye geldiği aam an Rikâb kayma­
kamı olarak bulunduğu eski dostu İb­
rahim Efendi (Paşa), bu memuriyetine
bir vekil göndertip kendisini kapıcılar
kethüdalığma tayin ettirdi. 1717 yı­
lında vezaretle nişancı ve altı ay sonra
da yine eski dostunu sevk etmesiyle
sadrıâzam o-du (26 ağustos 171*1). P a -
i
sarofça sulh görüşmeleri başlayınca,
j
î yerini D a m a d İbrahim Paşaya terk etti
(9 mayıs 1718). Kendisine Y a n y a vali­
liği ile Narda seraskerliği verildi. L â ­
; kin, o taraflarda askeri harekât dur­
j m u ş olduğundan Kandiye muhafızlı­
j ğına gönderildi. 1719 senesinde Mısır
| valisi olup 1724 yılma kadar orada kal-
2455
 di. O sene azledilerek ertesi yıl yeniden \ ruhu n u ve eskiye kuvvetle baSh bu­
Mısır valiliği verildi. 172? yılında Cidde i lunanları kızdırdı. Üstelik hüküm darı :
i valiliğine tayin olundu. Ertesi yıl hac­ da teşvik ettiği zevk ve sefa alemlerine
ca niyet ederek irittjği Mckke-i Müker- fazlaca dalması, bütün ileri devlet me- ■
' rem ede vefat «tti. Aitmiş yaşında- ha- ; muriyetlerini kendi hısım-akrabasıylo
i iunuyordu. iri yarı ve pişman bir 2 &ttı mensuplarına dağıtması hoşnutsuzluğu j
Doğru. namuslu, sadık ve gayretli îdi. artırdı.
D a m a d İbrahim Paşanın Pranga’- |
N E V S E H İR L İ (D A M A D > İB R A H İM dan mütehassıs getirtip Avrupa usu- i
PASA İünde asker yetiştirme teşebbüsü, oca- ;
ğın kendisine d üşm an kesilmesine se- \
izdin voyvodası Ali Ağanın
bap olmuşdu. Ayrıca, askerlikle hiç alâ­
dur. 1680 yılında Ürgüp kasasına bağlı kası olmayub sadece ulufe almak için ;
Muşkara (sonraki adı Nevşehir) kö­
bir fırsatını bularak ocağa kayıd edil­
yünde doğdu. Yirmi yedi yaşında b u ­ miş hamal, ırgad ve esnaf takımını
lunduğu sırada bazı hemşehrilerini ■ î oeakiian ihracı da, bunlar arasında ona
ziyaret için.- İstanbul'a geldi. Yakın ak­ ! karşı kırgınlık yaratmıştı. Muhtelif
rabasından Eski-saravda vazifeli M u s ­ âfetlerden harab olmuş İstanbul’u i-
tafa. Efendi vasıtasiyîe evvelâ helvacı mar iyin konulan vergi de, halkın ve ;
olarak buraya intisab etti. Sonra, bal- kazanç erbabının husumetlerini kendi-
i tacı oldu. Sonra da saray evkafı k&tib- :- ! sine cel betmiş bulunuyordu. B ü tü n :
ligine ve kızlar eğ ası yazıcılığına yük­ bunlara ilâveten nice zamandır halk
seldi- 1703 yılında İkine* Mustafa Edir­ aracında, veziriazamın, bu vergileri :
ne'de bulunurken yazıcı İbrahim Efen­ haksız topladığı gibi paraları da zevk =
di şehzade Alımed'in hizmetine verilip ; ve sefa alemlerinde harcadığı ve pa­
yakınlık hası! etti. Biraz sonra “ E d im e şanın. mesire yerlerinde genç, güzel
vak'ası” zuhur ederek İkinci Mustafa ka omlara al tun atarak yaşmakların- S
lıal'olunub Üçüncü A hm ed padişah o- dan içeri düşürdüğü, bir çok devlet er­
' lunca ona kızlar ağası yazıcılığından i kânının da 2 evdelerile m^şru olmıyûn
m a'ada haremeyn muhasebeciliğini de münasebetlerde bulunduğu iddi al arile, |
tevcih etti. Eir müddet b u hizmeti doğru yanlış bir çok propagandaların
gördü, Ali Taşanın fŞehid? sadareti j da yarattığı hava, kendisi aleyhinde i
sırasında hüküm dara fay.ia yakınlığı ve ; geniş bir kitle meydana getirmişti. Aç- |
kalırlarına tasir edişi ho-ş görülmeye- ; ; lığı Iran seferinde elde edilen i!k mu- ]
İ rek azil olundu. '3715 yılında Mora ve- vaffakiyetlerden sonra. Ruslarla İran'a
! nedikillerden geri alınınca mevkuf at­ [ dair yapılan anlaşmanın uyandırdığı
çılık hizmeti verilerek bu bölgenin ara- i memnuniyetsizlik, Tahm asb kulu Nadir
j zi tahririne m em u r edildi. Vazifesini ; hanın müdahalesiyle uğranılan mağlubi­
i başarı ile sona erdirince Niş defterdar- \ yet ve kayıplar düşmanlarına aleyhinde
i lığına tayin olundu. Petervaradin mey­ i büyük bir propaganda fırsatları verdi.
dan savaşı kayıbmdan sonra Padişah | NiZıayet patlak veren patrona Ssyanın-
kendisini evvelâ Başimrahor, sonra ve- i da etrafında. kendi mensuplarından -
zaretie Sadaret kaymakamı yaptı. Ali ; ! başka, tarafdarı kalmamış ve bu isyan [
Paşadan (Şehid) dul kalan Fatma &ıU hadisesinde ortada yalnız bırakılmıştır. İ
tam da nikahlayarak damad edindi. ' Neticede Paşa kendi taç ve tahdını ko- •
Üçüncü Alımed- onu çok sever ve iti- : rumak endişesile Üçüncü A h m ed ta­
rr.ad ederdi. Sadaret makamına getirt­ rafından da, pek sevgili damadı olma- i
mekte ısrar ettiği halde, İbrahim Paşa sına rağmen, kolayca feda edilerek sa- i
böyle karışık ve tehlikeli zam anda bu ; rayda boğdurulup cesedi âsilere gönde- I
yükün altına girmek istemedi. Halil rildi (30 eylül 17303. B u cesed. âsiler
Paşa azil olunduktan sonra, sadareti tarafından atla sürüklendiğinden par-
yine kabul etmiyerek dostu Nişancı j | çalanmış ve bir kısmı ele geçib Şehza-
Mehrrted Paşayı bu m akam a getirtti. tiebadında inşa ettirmiş olduğu sebilin •
İkisi birden esasen barışa pek m ütem a­ bitişiğine gömülmüştür.
yil olan hünkârı ikna, ederek A v u stu r­ Öldüğü zam an yetmiş yaşında idi-
yalIlarla müzakere kapısı açıldı Böyle- Tevazu sahibi lâkin vakur, cömerd. bil-
î cs tehlikeli zam an ceçip barış devri 1 gili. şair ve hattaddı. Ûlemâya ve şeyh- ]
başlayınca y mayıs 1718 tarihinde N i­ İcre büyük sevgisi vardı. Her türlü sa-
şancı' M e h m e d Paşanın yerine sadnâ- n'at ve ma'rifct erbabını himaye eder­
2 km oldu. Da m a d İbrahim Paşa bir ta- di. Devlet işlerinde büyük dirayet gös­
: raftan u z u n savaşların memleket b ü n ­ termiş. ancak yakınlarına fa2 la itimadı •
yesinde yaptığı tahribatı tamire, bir y ü 2 ünden sonunda hataya düşmüştür.
i taraftan im ar hareketlerine girişti. Ay- Lüzum 5U2 masrafları kısarak -devlet
• rica, idare cihazında ve sosyal muessc- ; hâzinesini doldurmuş. ,uznn savaşlar ,
| selerde ıslahata başladı. Batının yeni­ ve sıkıntılar yüzünden gülmeyi bile
liklerinden yurdu faydalandırmaya ça­ unutan İstanbul halkını biraz olsun
lışıyordu, B u hali geri kafalı yobas sü- neşelendirmek için lâle devrini açmış-

2456
 Eşref H a n ’la yapılan barış meler sonunda barış şartları üzerinde oniki
maddede anlaşarak H e m ed a n andlaşması
Osmanlı devleti bu hâdiselerden sonra imza edildi (4 ekim 1727). Buna sörc Qs-
Eşref han meselesini kat'i olarak halle karar
mar.lı devleti zabtettiği yerleri muhafaza
verdi. A h m e d Paşaya bir featt-ı hümâyûn
ericccgi gibi. Andıcan savaşından sonra Af-
gönderilip mağlûbiyete üzülmemesi, kuvvet­
2 ?.n kuvvetlerinin elde ettikleri bütür. yer­
lerinin yakında takviye edileceği bildirildi. ler ve savaş meydanında kalan toplar os-
A yni zamanda, hummalı bir hazırlık başladı.
manlîlara geri verilecekti. Barışcan sonra
Eşref han bunu haber alınca telâşlandı. O r ­
Roşid M e h m e d Efendi (meşhur müverrih).
manlı kuvvetlerini bir keresinde hiyle ile
yendiyse de buna bir daha imkân bulami-
yacagını biliyordu. Ayrıca, İran’da kendine
karşı başlıyan bir takım hareketleri de he­
saba katması lâzımdı. H e m e n A h m e d Paşa­
ya -bir elçi gönderip Sünni müslümanların
birbirleriyle savaşmasının caiz olmadığını
ileri sürerek barış istedi. A h m e d Paşa, bu­
nu İstanbul'a • bildirdi. Bun u n Üzerine Kfi-
rr.edan kadısı Abdullah Efendi, Eşref hanın
mümessili Molla Nusret ile buluşup görüştü­
ler (T em m u z 1727), (Başbakanlık Arşivi Mü-
h im m e defterleri C : 135, S: 145). B u görüş­

İbrahim Paşa'nın camiî ve sebili Sacfrıâzam Dam ad İbrahim Paşa

(Şehzao'ebaşj'nda) (Ferriol’dan)

Ur. Ne çare ki şahsi düşmanları gerici­
lerle ^ birleşi p mahvına sebep olmuşlar­
dır. İstanbul'daki kendi hayratı olarak
1719 yılında şehzade başında cami,
yüksek lıadis medresesi ile kütüphane­
si. sebil, dershane odaları yaptırmıştır.
Ayrıca Kâ£i’.hanede bir cami. Üskü­
dar’da Sançüzelde. Fatih'çe. Boğaziçin-
de çeşmeleri vardır.
D a m a d İbrahim Paşa bu arada ken­
di doğmuş olduğu M uşkara köyünü de
imarı düşünerek burada iki cami, bir
medrese, bir imaret, ayrıca mekteb.
han ve bir çok çeşmeler ve dükkânlar
yaptırmış, nufus nakli ve aşiretler is­
kânı suretile kalabalıklaştırmış ve
Nevşehir adile hir kaza merkezi 2ıa-
Ünc getirmiştir.
BlbUyojcrafya : 0 *man-zâde Tâib: Ha-
dikatül-vüzera Dilâver-zdde Ömer: Ha*
dikatüi-vüzera zeyli. Hüseyin Ayvansa-
rayî: Hadikatüi-cevamî. Silahdar Pın-
dıkîllı Meftmed Atfa: Nusrctnamc. Tay-
yar-zâde Ata: Enderun Tarihi C: 1. 2.
Raşid: Tarih. C : 1. 2. 3. Çeiebi-zâde
Asım: Tarih. Feraizi-/.âde M ehm ed;
Gülsen-i Maarif. Topkapı Sarayı Arşiv
klavuzu C : 1. M eh m ed Süreyya: Sicili-i
Osmar.î. A hm ed Iteiik: Baltacı M ehm ed
Paşa ve Büyük Petro. Akdes Nimet Ku-
rat; Prut sfiferi ve barışı. İsmail Hakkı
U zun çarşılı: Osmanlı tarihi C : I V / 1 ve
ÎV/2.

2457
 ani aşmanın tekidi için büyük elçi olarak
Eşref hana yollanmış (Ağustos 1128), o da
Narr-dar hanı İstanbul'a göndermişti. Böyle-
ce barış temessüklerinin mübadelesi işi de
tamamlanmışta Neticede Osmanlı devleti ev­
velâ şiddetle ve kat’i şekilde reddettiği halde.
Eşref hanın hükümdarlığını bu sefer fii’len
vo hukuken tanımıştır.

İran’da yeni olaylar, Nadir han’ın

vaziyete hâkim olması

Eşref h a n m Osmanlı devletine baş vur­

masından evvel Tahm asb bir müracaatda
bulunarak OsmanlIların 2 ab tettikleri yerleri
kendilerinde kalm ak ve kendisi İran şahı
olarak tanınmak şartile anlaşma teklifinde
bulunmuşsa da, müzakereler neticelenememiş
ve Eşref han daha evvel davranıp aynı şart­
larla andiaşmavı koparmaya muvaffak ol­
muştu. Tahm asb ise, Horasan’a, iltica etmiş
bulunuyordu. Lâkin, mücadeleyi terk etmek
niyetinde değildi. Horasan bu sırada çoban­
lık ve eşkiyahktarı yetişme olup bu karga­
şalıklardan faydalanan Nadir hanın idaresi­
ne geçmişti. K en d i aslen Afşar Tiirklerin-
dendi. Yanında bulunan, şahsına fevkalâde
sadık askerleriyle, T sh m asb ’ın hizmetine
girdi ve onu tekrar Isfahan üzerine yürü­
meye teşvik etti. Kşre£ han üç kanlı m e y ­
dan savaşını kaybederek kaçtı. Nadir han
kendisini şiddetle takip edip K andehar’ı da
aldı. Eşrei han Afganistan’a doğru kaçarken
Belûcistan aşiretleri tarafından yakalanarak
kafası kesilip Tahm asb’a gönderildi. Böyle-
c.e, İsfahan’ı ele geçirmiş olan Hüseyin şa­
hın oğlu, İran tahtında rakipsiz olarak k a ­
lıyordu.

Şah Tahm asb’dan gelen elçi ile

yapılan anlaşma
B u yeni vaziyet ¡çarşısında Eşref hanla
yapılan muahedenin hiç bir h ükm ü kalma­
dığı gibi, Nadir han sayesinde İsfahan’da tek­
rar İran tahtına oturmuş olan Tahmasb, yi­
ne onun teşvikiyle, İran için Osmanıı-Rus
Devletleri arasında evvelce yapılan anlaş­
mayı da tanımayarak Osmanlı devletine baş
vurup işgal edilen Iran topraklarının iade­
sini taleb etti. Bir taraftan da fiilî bir taar­
ruzda bulunmadan bu bölgelerde yaşayan
halk arasında beyannameler yayınlayarak
onları osmanlı idaresine karşı isyana teşvik
etti. B u n u n üzerine bir çok çiî aşiretler ile
Sığınak ermenileri bas kaldırdılar. Tahmasb'

Saldaki resimler: Üstte; Sultan üçüncü

Ahrrted, altta; zevcelerinden biri
(H e r iki resim de Ferriol’den)

2438
ın elçisi Rıza-kulu han ise bu sırada Istan»
bul’a gelmiş ve şahın taleplerini Bâb-ı âliye
bildirmişti (Haziran 1730). D a m a d İbrahim
Paşa, İran’da kazanılmış muvaffakiyet ve fü­ 1 V
tuhatın neş’esi ile eğlence âlemlerine dalmış
ye b u meseleyi artık kapanmış saymıştı.
İran’ın tek bir idare altında yeniden birleş­
miş ve taleblerdc bulunmaya başlamış olma­
sı keyfini kaçırdı. Ne kendisi, ne de Üçün­
cü A h m ed, yeniden savaş istemedikleri için
uzlaşma yolunu denemeye karar vererek el­
çiye Tebriz, Kirmanşah ile H e m c d a n ’ın iade­
si ve diğer yerlerin Osmanlı idaresinde kal­
ması şartile anlaşma teklif ettiler. Çünki
yedi yıl süren harekât esnasında ruslarla ıran
hakkında yapılan anlaşma, esasen dam ad İb­
rahim paşanın düşmanlarına onun aleyhinde
büyük propoganda fırsatı vermiş ve bunlar,
sünni müslümanlarla meskûn bölgelerin rus-
lara terkedilmiş olduğunu ileri sürerek halkı
tahrike başlamışlardı. B u yetmiyormuş gibi
i imdi de Tahmasb-kulu Nadir hanın zapte-
dilen yerlerdeki tahrikleri meyvalarmı ver-
miye başlamış, bir zamanlar ilhakları b ü ­
yük şenrayiner, tantanalı törenler ve par­
lak kasidelerle tes’id edilen bu bölgelerden
kötü haberler birbirini kovalamakta, paşa
hakkındaki hoşnutsuzumu büsbütün artır­
maktaydı.

D a m a d İbrahim Paşa, halkdaki galeyanı

.seziyordu. İran meselesini sür’atle hal eimez-
‘ e büyük bir felâkete uğraması m üm kündü.
İran Elçisi, hükümetin za’fmı ve her ne
d ursa olsun barışı kabule hazır bulundu­
ğunu anladığından taleblerini adam akıllı L .,
artırdı ve bunlar anlaşma ile yerine getiril­
mezse, Tahmasb şahın savaşa hazır bulun­
duğunu bildirdi. D a m a d İbrahim Paşa çekiş­
meli müzakerelerden sonra isteklerini kabul
zorunda kaldı (Haziran 1730). Yapılan a n ­ 'J J ' U \i, i l <j U 3 '
laşmaya göre Kirmanşah, Hem edan. Erdelan. *
Luristan. Huveyze ve Tebriz bölgeleri İran'a
geri verilecekti. Buna karşılık Tiflis, Revan
ve Kâht’ı osmanîılar muhafaza edeceklerdi.
Tiflis ile Şirvan hanlığı Osmanlı devletinin
yüksek hakimiyetini tanımaka beraber, tıp­
kı Kırım gibi iç-işlerinde müstakil olacak­
lardı. Tebriz kalesinde kalan Osmanlı k uv­
vetleri de çekileceklerdi.

Nadir han’m tecavüzü

İstanbul’da anlaşma müzakereleri devam

ederken vaziyetten elçisi tarafından haber-

B u sayfaya k o y d u ğ u m u z mektupları Ü çüncü A h m e d , sadrıâzamt ve dam adı İbrahim

P a j a 'y a bizzat yazmıştır ve imlâ hatalariyle doludur. Y u k a rd a k î m ektupta; sadrıâzamı
d ü n d e n beri görem ediğinden hatırını sorm akta ve « H a k Taâlâ birbirimizden ayırm aya»
dem ektedir. Alttakinde de sadrıâzam a bir sa m u r k ürk ve mücevherli bîr h ançer ihsan
ettiğini ya za rak «E y y a m ı vezaretinde c e m i’ ibadullah rahat olub duayj h ayr aldığın m a lû m u
h ü m â y û n u m d u r , b erh u d a r olasın» dem ektedir

245»

. . * •
y İ 3 ^ * . )S^ ^ i#
,v ^ ^ j w V ^ * \ j ^ \i
Padişahın bir' m e k t u b u daha
B u n d a d a m a d ı n a ; yarın S a a d â b â d ’a azim et
üzereyim , diyerek on u bir at koşusu na dâvet
etm ekte ve fakat «elbette ibram - etm em ,
rahatını isterim»» dîye cevab beklem ekte
o ld u ğ u n u ya zm ak tadır
dar edilmiş olan Sah Tahm asb hayrete düş­
tü. OsmanlI devletinin bu kadar büyük fe­
dakârlıkta bulunacağını fethettiği pek m ühim
yerleri hem en terke razı alacağını p«’a u m ­
muyordu. Veziri. Tahniasb-kjlu han (Nadir
han) bu halin Osmanlı devletinin ne olursa
olsun savaşmak istemediğini. İstanbul’dan ge­
len habere göre hükümetin d urum unun zayıf
bulunduğunu, bu fırsattan faydalanmak ge­
rektiğini ileri sürdü ve şahı buna ikna etti.
H e m e n vaziyeti idare etmesi hususunda Rı-
za-kulu hana talimat gönderdi. Sonra da
İran kuvvetleri, barışın geciktiği bahanesiyle
taarruz hareketine girişliler. Nadir han, bası
kayıdlara göre, I'erahan ve Yezdicord şehir­
lerini zaptetti. Üstelik Köprülii-zâde A bd ul­
lah Paşayı da mağlûp ederek Tebriz bölge­
sini ve H e m e d a m ele geçirdi (İ. H . Uzunçar-
şılı, OsmanlI Tarihi, e: IV-1, s; 199). Diğer
kaynaklara göre ise. önce Nihavend’i alıp
(1 tem m uz 1730 - 15 zilhicce 1142) kale m u ­
hafızı O sm an Paşa emrindeki ikibin kadar
osmanlı askerini imha ettikten sonra Heme-
dan'ı tazyika başladı. Malayir'de Timurtaş
Paşanın yenilmesi üzerine de Abdurrabm an
Paşanın tahliye ettiği Ilemedan’a girdi (27
tem m uz). A z sonra da, yapılan anlaşma ge­
reğince muhafızı K ar a Mustafa Paşa'nın bo-
şaltmıya hazırlandığı. Tebrize yürüyerek 12
ağustos (27 m uharrem 1143) da kolayca şeh­
re ve kalesine hakim oldu (İslâm Ansiklo­
P A T R O N A H A L İ L İS Y A N I
B u sırada Tebriz kalesindeki Osmanlı
kuvvetlerinin sadrıâzamın emriyle geri çekil­
dikleri duyularak heyecana sebeb oldu. O r ­
tada türlü dedikodular dönüyor, Lim n i’ye sü­
pedisi, cüz: 90, s: 92, M . Aktepe; Patrona İs­
yanı, s: 90-91, İ. H . Danişm end: İzahlı O s ­
m a n lI Tarihi Kronolojisi, c: IV, s: 17).
İran’a yeniden sefer açılması
• v . Anlaşm a henüz tasdik için İran’a gönde­
rilmişken bu haberler İstanbul’a ulaşınca
ortalığı büyük bir telâş kapladı. Üçüncü Ah-
m ed derhal Revan, Tiflis, Gence (Muhafızı
İbrahim Paşa) ile K ars ve V a n muhafızla­
rına emirler yağdırarak muhtemel İran taar­
ruzuna karşı kaleleri şiddetle müdafaa et­
melerini, hangi kale düşerse muhafızının
' mutlaka idam edileceğini bildirdi (Başbakan­
lık Arşivi, M ü ’n im m e defterleri (C : 136, S :
126). A yn i zam anda İran’a sefer ilân edip
kendisi bizzat ordunun başında bu sefere is-
tirâka karar verdi, İstanbul'daki Iran elçisi
önce olayları inkâr ve sonra tevil yoluna sa­
pınca tevkif edilip bir kayda göre Lim n i’ye
sürgün edildi (8 m uh arrem 1143 -24 tem m uz
1730). B u suretle halkta başlayan galeyanın
dineceği ve ortalığın yatışacağı umuluyordu.
B u tedbiri İbrahim Paşa düşünmüş, padişah
ise, istemeye istemeye razı olmuştu. N ih a ­
yet 31 tem m uz 1730 tarihinde hükümdarın
otağı Üsküdar’da kuruldu. Yeniçeri, topçu,
cebeci ve sipahi ocakları da karşıya geçip
ordugâh kurmuşlar, yol hazırlığına başla­
mışlardı. T a m bu sırada alıştığı rahatı bir
türlü terk etmek istemeyen Üçüncü A h m e d
sefere gitmekten vaz geçti. O n u n bu kararı,
D a m a d İbrahim Paşaya şok tesiri yaptıysa
da, elinden bir şey gelmezdi. Lâkin, bunun
bir ayaklanmaya ve hepsinin felâketine se-
beb olacağını hissedince hüküm dara yeniçeri
ocağının kendisini Ü sküdar’da beklediğini,
seferden vaz geçtiğini haber alırlarsa bir fit­
ne koparacaklarını bir haberci vasıtasile bil­
dirdi. Üçüncü A h m e d , bundan korkarak is­
tem iye istem iye sancağ-ı şerifle karşıya geç­
ti (18 m uharrem 1143-3 ağustos 1730). L â ­
kin, kendisinin bizzat sefere katılacağı ve
orduya kum an da edeceği vilâyetlere ferm an­
larla bildirildiği halde, Üsküdar’dan ileriye
gitmek arzu ve niyetinde değildi. D a m a d İb­
rahim Paşa da nihayet ısrarından vazgeçti.
Esasen kendisi de sefere gitmeye karar ver­
diğine pişman olmuş, yerine bir serasker
göndermeyi kurmağa başlamıştı. Bazen de
padişahın Bursa’da oturacağını, kendisinin
ise kışı Tokat, A m asya veya Haleb’de ge­
çireceğini söylüyordu. Velhasıl, büyük bir
kararsızlık içinde bulunuyordu.
rülen İran elçisinin sadrâzamla akraba ve
mensupları olan devlet erkânını para ile sa-
tjn aldıkları söyleniyor, elden ele b eyanna­
meler dolaşıyor ve yeniçeri ocağı alenen is­
246Ö
yana dâvct olunuyordu. B u arada şeyhülis­
lâma kadar gönderiler, bir mektubda orta­
lığın ihtilâlinden bahsedilerek Şehzade M a h ­
m u d e n saltanatı ima ediliyor ve vaziyetin
başka türlü düzelemiyeceği ileri sürülüyordu
(Subhi tarihi, C : 1. V : SJ. D a m a d İbrahim
Paşanın taraftarları damadı ve kethüdası
M e h m e d Paşaya baş vurup vaziyeti anlattılar
ve büyük tehlikeyi haber verdilerse de,
gaflet uykusunda bulunan kethüda paşa, on­
ları dinlemek bile istemedi.
isyan hareketinin başlaması
D a m a d İbrahim Paşanın düşmanları pek
kuvvetli bir zümre idi. O rdu ya fazla nüfuz,
edememişlerse de ayak takımı araşınca ta­
raftarları ve adamları çoktu. Askerî .ocakla­
rın Üsküdar’a geçmiş olmaları, meydanın
onlara kalmasına sebeb olmuştu. Lâkin, ne
olur no olmaz, kendileri hiç ortada görün­
müyor, daima başkalarını ileri sürüyor, du­
rum u el altından idare ediyorlardı. M e y d a n ­
daki adamları ise. Patrona Halil ile arkadaş­
larıydı. Bunlar vasıtasiyle halk ayakandırı-
lıp hüküm et dcvrilecek, padişah hal' edile­
rek şehzade M a h m u d O s m a n ’ ı tahtına çıka­
rılacaktı. İsyanın teferruatı gayet iyi düşü­
nülmüş, bütün ihtimaller hesaplanmış, her
tedbir alınmış, yedi seki/, av süren hazırlık­
lardan sonra en uygun zam an beklenmeye
başlanmıştı. Nihayet, Tebriz kalesinin terki
haberi gelmesi isyan hazırlayıcılarına ara­
dıkları fırsatı verdi. Başda namlı şerirlerden
yeniçeri ocağının onyedinei bölüğüne kayıtlı
ve mesleği dellâklık olan Hurpüşteli Arna-
vud Patrona Halil ve arkadaşı Zağarcı bö­
lüğünden Ulah devşirmesi M uslu Beşe ol­
m a k üzere Ali Usta, K ar a Yılan, Çınar Ah-
Ü çüncü A h m e d '? S a a d â b â d ’d a tasvir ed en
eserden
m ed. O d u n c u A h m ed, Erzurum lu M eh m ed ,
K ü ç ü k Muslu. Derviş M eh m ed , Kutucu H ü ­
seyin. M a n a v İsmail ve hempaları olan on-
yedi kişi Bab-ı âlinin tatiline rastlayan 28
eylül 1730 Perşembe günü clicrinde yalın kı­
lıçlar ve bayraklar bulunduğu halde Baye-
zid camimin. Kaşıkçılar kapısından fırlayıp
dört tarafa dağılarak:
*— Şer’ile davamız vardır. M u h a m m c d
ümmetinden olanlar bayrak altına gelsin! •
naralarile dükkânlarını kapatıp kendilerini
takibe başlayan halkla beraber evvelâ çar­
şıdan geçtiler. Sonra Divanyolundan dönüp
yeni odalar diye anılan bir kısım yeniçeri
kışlalarının bulunduğu Et-meydanma doğru
gittiler (Burası, Aksaray'da Sofular cadde-
sile A h m e d iye caddesinin birleştiği noktanın
güneyinde, bugünkü Vatan caddesinin geç­
tiği yerdeydi). Yolda rastladıkları ocaklı da
kendilerine katılıyordu. Bir kısmı asker, bir
kısmı sivil olan bu kalabalık yeni odaları
açıp girdiler. Birinci A ğ a bölüğü kazanını
kaldırıp ortaya çıkardılar. Bir taraftan d ur­
m adan:
•— Dâvamız şer’ile görülsün» diye b a ­
ğırmaktaydılar. Nihayet Patrona Halil, y a ­
nındaki adamlarıyle beraber Süleymaniye'de-
ki (bugün İstanbul müftülüğünün yerinde
bulunan) Ağa-kapısına gittiler. Hâdiseyi da­
ha evvel duym uş olan yeniçeri-ağası Haşan
Ağa, gelenleri karşüam ak ve icabında dağıt­
m a k için üçyüz kadar yeniçeri hazırlamış
bulunuyordu. Lâkin bunlar, yoldaşlarına kar­
sı durm ak istemediklerinden H aşan A ğ a ça­
resiz kaçtı. Ağa-kapısmda bulunanların hep­
si ve Ağa-zindanmdan çıkartılan m ahpus­
lar da âsilere katıldı. -Patrona Halil bununla
iktifa etnıiyerek adamlarını koşturup taş
bu resim »M o e r s et U sages des T u r c s » adlı
alınmıştır
2461
 gemîleri'.e Baba-cafer, Tersane, Galata Vc
Ruraeli-hisan zindanlarında bulunan m a h ­
pusları da serbest bıraktırıp cemiyetlerini
çoğalttılar. Cebecileri zorla kendilerine ka­
tılmaya mecbur ettikten sonra Sipah pazarilc
Bat pazarını yağmalayıp buldukları silâhlar;
alaı-ak kendilerine katılan sivillere ve m a h ­
puslara dağıttılar.
Padişahın ve veziriazamın vaziyeti
duymaları
Sefer dolayısiyle kaymakamlığına tayin
edilmiş bulunan ssdrıâzamm damadı K a y ­
m ak Mustafa Pa^a hâdiseyi Ç en gel-köyün de­
ki yalısında haber almıştı. H e m e n İstanbul
tarafına geçti. İlk verdiği emir, çarşıların
açılması, herkesin isinin gücünün basına dön-
raesiydi. Lâkin, emirlerine aldırış edilmedi­
ğini görerek bu sefer Üsküdara koştu, duru­
m u d am a d İbrahim Paşaya anlattı. A yni
aamanda yen içeri-ağası H a şan A ğ a da gel­
miş bulunuyordu. O da, olanları nakletti.
Veziriâzam, İstanbul’da bir fitne başlangıcı
zulıur ettiğini Üçüncü A h m e d ’e anlatıp ken­
disinin şehzadeleriyle birlikte saneağ-ı şerifi
de alıp saraya dönmesinin münasip olacağı­
nı, söyledi. H üküm d ar, h em en bir çektiri’ye
bindi. U lem a ve devlet erkân jyie birlikte
Topkapı sarayına gelindi. Burada, vaziyet
görüşülecek ve bir karar verilecekti. Lâkin,
herkes b üyük bir telâş vc şaşkınlık içinde
bulunuyordu.
H e r kafadan bir ses çıkıyor, hiç bir ted­
bir düşünülemiyor, beyhude münakaşalarla
vakit geçiriliyordu. Halbuki, asilerin cem i­
yeti henüz zayıf olup bilhassa sefere iştirak
içiıı Üsküdar'da toplanan ordunun b u hare­
ketle bir alâkası yoktu. Bunlardan ayrılarak
gönderilecek bir birlik onları kolaylıkla da­
ğıtabilirdi. B u n a rağm en o gece hiç bir ted­
bir alınmadı. Hattâ, fitne hareketine katılan-
ların bir kısmı gecc evlerine dağılmışlar,
âsiler otuz -kırk kişiden ibaret Salmışlardı.
Bunları saray kapıcıları ve bostancılarla bi­
le tepelemek m ü m k ü n hale gelmişti.
Âsilerin isteklerini bildirmeleri
Sarayda ise hâlâ saneağ-ı şerifin asiler
üzerine çıkarılmasının doğru olup olmıyaca-
ğı münakaşası devam edip gidiyordu. Yeni-
çeri-ağası, b u hareketin, askerî bir m ü d a h a ­
le ile kolayca bertaraf edilebileceği fikrini
m üdafaa ettiği halde, dam a d İbrahim Fasa, ■
Sancağ-ı şerifi çıkarıp İstanbul halkını yar­
dıma çağırmayı doğru bulmakta idi. Ken-
düerine temas edilmeyip tenkilleri cihctine
gidilmek en doğru hareket iken, bostancılar
hasekisi sabahleyin cemiyetlerine gönderile­
rek arzularının ve maksatlarının ne olduğu
Soruldu. Asiler, kendilerinden evvel b u iş­
2462
leri yapmış olanların ağzmı kullanarak:
*— Saadetlû padişahımız efendimizden
cümlemiz hoşnud ve razıyız. A n c a k devlet­
lerine zarar ve hıyanetleri zahir olanları bi­
ze teslim etsmler!> diyerek dert kişinin ismi­
ni havi bir liste verdiler. B u listede sadrıâ-
zam dam ad İbrahim Paşa ile damadı K a y ­
m a k Mustafa Pasa, kethüdası M e h m e d Paşa
ve şeyhülislâm Abdullah Efendi vardı.
Sadrıâzam, haseki-ağamn getirdiği habe­
ri alınca doğru hükümdarın huzuruna çıkıp
vaziyeti anlattı fSubhi tarihi, C : 1, V : 7 ).
Bir taraftan bostancı vc kapıcılardan m a ’da
sarayda bulunan aşçı, yemişçi, helvacı gibi
hizmet erbabına da silâh dağıtılıp m üdafaa­
ya hazır olmaları bildirildi. Bir taraftan da
dam ad İbrahim Paşanın, bir kaç zam an e v ­
vel bazı uygunsuz hallerini haber alarak
Florya'daki çiftliğinde ikamete m em u r etti­
ği eski İstanbul kadısı A m a v u d Zülâlî H a ­
ran Efendinin b u fitnede ‘ parmağı bulunması
ihtimali düşünülüp bostaııcı-başıya verilen
emir üzerine- çiftliğinde tevkif edilerek deniz
yoluyla saraya getirildi. Hakikaten de Zü-
lâlîzâdc bu fitneyi perde arkasından idare
edenlerden biriydi. O gü n Sancağ-ı şerif Or-
takapıya dikilmiş ve müslüm an olanlar b u ­
n u n altına davet olunmuşsa da, yollar asiler
tarafından tutulduğu için münadiler Ayasof-
ya civarından ilerlere gidememişlerdi. B u
yüzden Ayasofya m eydanına çeşitli hizmet
erbabı arasında hısım, akraba ve tanıdıkları
bulunup onlar tarafından davet edilenlerdi.
Bövlcce toplanmış olanlar ikindi vaktine
kadar bekledikten sonra dağılıp gittiler. A s i­
ler ise, saraya oluzyedi kişilik bir liste daha
göndererek bunların da teslimini istediler.
B u listede isimleri olanlar dam ad İbrahim
Paşanın yakınları ve mensupları idi.
Şeyhülislâmın kurtuluş içîn bulduğu
çare
Sancağ-ı şerif, akşam üstü kaldırılıp y e ­
rine kondu. Devlet erkânı ve ulema o gece
sarayda kaldılar. B u arada asiler tarafından
istenenlerden şeyhülislâm Abdullah Efendi
can kaygusuna düşerek güneş doğm adan
evvel Zülâlî Haşan Efendi ile diğer ulem a­
nın bulunduğu yere geldi. Ayasofya vaizi
İspjri-zâdeyi de davet edip hepsine birden
şöyle hitab etti:
■— B u kadar zam andanberi fetva m e ­
muriyetinde bulunarak ulemanın nam usunu
' koruyup uzun müddet cümleye hikmet etmiş
iken b u yaşımda ak sakalınım kana bulan­
ması lâyık değildir. B u hususta hepinizden
yardım isterim. B u cemiyet erbabının m a k ­
satları vaktiyle de bize mektuplarla ima
olunduğu gibi şehzadenin culüsu iken niçin
boş yere zahmet çekiyor ve çaresi ortada
olan mesele için jztıraba düşüyoruz. H e m e n
 sabah nam azım kıldıktan sonra hep beraber
varup padişahı hal ederek hepimiz kurtula­
lım. B e n de mağzulen bir yerde oturup k a ­
lan Öm rüm ü ibadetle geçiririm.»
B u n u n üzerine nam azdan sonra Has-bah-
çeden geçerek Revan-köşkünün önüne geldi­
ler. Bir kısmının b u işe a k '; yatmış olmakla
beraber, bir kısmî padişah hal'i gibi mühim
bîr meseleye karışmakta mütereddit bulu­
nuyorlardı. Üstelik, âsilerin şimdiye kadar
böyle bir isteği de olmamıştı. B u arada D a *
m a d İbrahim Paşa bulundukları yere gelerek
ayakta olduğu halde:
*— B e n ölüm eri olmuşumdur. A nc a k
hepinize velin im etiniz in — yani padişahın —
kurtarılmasına bir çare bulm ak düşer» dedi.
B u sözlere kimse karşılık vermedi. O r ­
talığı yeni bir tereddüt kaplamıştı. D a m a d
İbrahim Paşa, kendilerine padişahı m ü d a ­
faayı tavsiye ediyordu. Halbuki onların ni­
yeti Üçüncü Ahnıed’i hal’etmekti, Sadrıâza­
miri, buna sonuna kadar m ukavem et edece­
ğini anlayan şeyhülislâm, bir oldu-bitti yap­
m aya karar vererek yüksek sesle:
*— Padişahım « seni, kaptanı ve kethü­
dayı azil ve nefiylerinizi ferman b uyurdu­
lar!» dedi. A y n i zam anda orada hazır bulu­
nan hasekilere bu saydıklarının bostancılar
odasında tevkifini emretti CSubhi Tarihi, C :
1. V : 7).
Hey'et, bundan sonra doğruca padişahın P etro n a Halil
huzuruna yöneldiler. Üçüncü A h m e d büyük
(Ressam ı Van M aor)
bir korkuya kapılmış, iradesini kaybetmiş gi­
bi idi. K i m n e derse onu yapacak hale gel­
miş bulunuyordu. H e y ’etin arzusu üzerine ma'zul fmad-zâde Seyyid M e h m e d Efendi ile
şeyhülislâmlık Mirza-zâde M e h m e d Efendiye Yeni-carni vaizi Seyyid Em ir Efendileri u y ­
tevcih edildi. B u sırada dışarıda M edin e ka­ gun gördüler. B u iki zat, böyle bir vazifeyi
dısı Mustafa Efendiye asiler tarafından şey­ kabul etmek isteraedilerse de, iıey'etin şid­
hülislâmlık verildiği duyulduğu için Mirza- detli ısrarı üzerine can ltorkusile kabule
zâde onların hiddetini çekm em ek maksadiy- m ecbur kaldılar. Imad-zâde huzura davet
le bu vazifeyi kabul etmek istemedi ise de, edilip padişahla görüştü. Üçüncü A h m e d
Rumeli kazaskeri Seyyıd Abdullah Efendinin kendisine asilerle sıkı bir pazarlığa girişip
ısrarile razı oldu. Aynı zam anda yen içeri- m üm kün olanların hayatını kurtarmasını,
ağalığı, sckban-başı H aşan A ğ a ’ya verilmek lâkin olmadığı takdirde veziriazamı bile fe­
istendi. Lâkin Haşan A ğa: dadan çekinmemesini tenoih etti. Ayni z a ­
*— B en yeniçeri ağası olarak Ağa-ka- m anda derya kaptanlığı A b d i kaptana veri­
pısma varır varm az asiler gelip cemiyetle­ lip tersaneye gönderildi, Sadaret kethüdaîı-
rine davet edeceklerdir. K ab u l etmezsem be­ ğı emiriâlem Kiğdeli Ali A ğ ay a tcvcih edildi.
ni o anda paralıyacakları da muhakkaktır.
Boş yere ölüm üm den bir fayda hasıl olmaz!» Asilerin yaptıkları tâyinler ve
diye b un u reddetti.
yağmalar
Âsilerin cemiyeti gittikçe artmış olduğu
halde, saraya doğru yürümeye henüz cesaret
Âsilere gönderilen hey’et ve bunlara
edebiliyorlardı. Ocağın ileri gelen ağaları,
verilen talimat bu fitneye karışmak istemıyerek bir tarafa
savuşmuş ve gizlenmiş oldukları halde y e ­
B u n d an sonra hey’et huzura davet edi­ niçeri efendisi yani ocağın kâtibi davetle­
lerek padişah tarafından kendilerine asile­ rini kabul ederek asilerin cemiyetine vardı.
rin gönderdiği liste verildi. Üçüncü A h m e d , Ortalıkta aklı başında kimse görünmediği
gereken cevabın ulemadan bir zat vaiıtasile için yeniçeri ağalığı vaktile böyle fitnelere
gönderilmesini uygun görerek kimin münasip karışmış olduğundan vazifesinden azledilmiş
olacağını sordu. H e y ’et, Selanik kadılığından bulunan cemaat ortası çorbacılarından. Saraç

2463
 M e h m e d ’e verilmişti. B u n u n gibi ocak Ça­
vuşlarının derbederlerinden birisi sekbanbaşı
ve ocak bcytülmalcılığından m a’zul Deli
Mustafa kuî-kethüdası oldular. Müderrisler­
den Deli İbrahim adlı bir yobaz. fitnenin
başmeanberi ûsiierin arasında bulunarak
kendisini onlara sevdirmiş, bir çok işlerinde
akıl vermişti. Sor; derece haris ve ikbal düş­
künü, üstelik doğru dürüst aklı başında oi-
rr.ıyan bir adamdı. İsteği üzerine rüyasında
göremiyeceği İstanbul kadılığı da ona veril­
di. A nadolu kazaskerliğine de Zülâlî-zâde
K asan Efendi münasip görüldü.
E u Zülâli-zâde Haşan Efendi 1728 yılın­
da İstanbul kadısı bulunurken o sene m a h ­
sulün az olup İstanbul’da kıtlık zuhur etmesi
uğursuzluğuna hamledilerek azlolunmuştu.
Halbuki, bu sadece bir bahane idi. D a m a d
İbrahim Paşa onun kendi düşmanlarilc sıkı
bir is birliği halinde bulunduğunu sezdiği
için örfi müddet dolmadan bu vazifeden
uzaklaştırılmış ve yerine itimad ettiği men-
suoiarından tarihçi llaşid Efendiyi tâyin
etmişti. Hasarı Efendi, bu yüzden sadrıâzama
büsbütün düşm an kesilmiş bulunuyordu.
Kendisinin zevcesi pek güzeldi. H a lk arasın­
da onun dam ad İbrahim Paça ile arasının
açılmasına, sadrıâzamın bu kadına göz ko v­
masını:! ve hattâ taarruzda bulunmasının se-
beb olduğu hakkında bir dedi-kedu çıkmış
ve bu hal. aradaki düşmanlığa tuz*bibcr ek­
mişti. İhtilâlden senra açıian tahkikat sıra­
sında bu Zülâli-zâde Haşan Efendi’nin haki­
katen isyanı el altından tertib ve idare
edenler arasında bulunduğu meydana çık­
mıştır.
Asiler. Üsküdar’dan gelip katılan bir kı­
sım askerle iyice kuvvetlendikten sonra şeh­
re dağılıp devlet ricalinin evlerini basarak
yağmaladılar. B un d an sonra, D a m a d İbrahim
Ü ç üncü A h m e d ’ir, B a h ç e k ö y ’de yaptırdığı
bend
2464
Paşa'nın ocaktan ihraç ettiği kimselerin m ü ­
racaatı kabul edilerek yine kayıtları yapıl­
m aya başlandı.
Âsilerin isteklerinde ayak diremeleri,
İbrahim Paşa’nın azli ve akıbeti
İrr.ad-zidc ile Yeni-cami vaizi âsilerin
cemiyetine vardıkları, zam an d urum bu mer-
kezde idi. Bunlar âsilere padişahın ulema­
dan hiç kimsenin katline asla razı olmadı­
ğını söyledikten sonra, geri kalanların da
sürgüne gönderilmesiie iktifa olunmasını iste­
diler. M ünakaşa bir saat kadar sürdü. Âsi­
ler, sadrıâzamla kethüdasının ve K a y m a k
Mustafa Paşa’nın kendilerine diri olarak tes­
limi. Zülâlizâde'nin memuriyetinin kabulü
ve kendileri tarafından yapılan tâyinlerin
tasdiki hususunda ısrar ettiler. H e y ’et, bu
cemiyette birinci derecede söz sahibi olan­
lardan Yeniçeri efendisi Süleym an Efendi
ile birlikte saraya döndü. Üçüncü A h m ed,
damadını âsilerin elinden kurtaramıyacağınj
ve bu hususda ısrar ederse kendisinin de fe-
iâkete uğramasının m u h ak k a k olduğunu a n ­
ladı. Lâkin, onu ve yakınlarını âsilere diri
olarak teslim etmeye, hakaret ve işkenceler
içinde öldürülmelerine gönlü razı olmuyor­
du. Sadrıâzam, silâhdar İbrahim Paşa?nın
odasında tek başına oturuyor ve büyük bir
tevekkül ile akıbetini bekliyordu. A kşa m
üzeri kızlar-ağas; Heşir A ğ a gelib sadaret
m ührünü kendisinden aldı. Sonra onun ve
kethüdası M e h m e d Paşa ile K a y m a k M usta­
fa Paşa’nın Kapı-arasına gönderilmeleri em-
rolundu. Süleym an Efendi bunların diri ola­
rak tesliminde hâlâ ısrar ediyor ve olmadığı
takdirde fitnenin yatışmayacağını ileri sürü­
yordu. O gece böyle geçti. Sabahleyin sa­
raydaki ulema acele huzura davet edildi. P a ­
dişah. üç' mahpusun hemen idam edilib ce-
sedlerinin Aiay-köşkü duvarından aşağıya
atılmasını büyük bir telâş içinde emretti.
Sebebi sorulunca da, âsilerin saraya hücum
ettiklerini ve Alay-köşkü önünde toplandık­
larını duyduğunu söyledi. Rumeii kazaskeri
Seyyid Abdullah Efendi:
«— Efendim, bir iki kulunuz Alay-köş-
künden vaziyeti öğrensin!» dedi. B u n u n üze­
rine A ^ a sofya vaizi M e h m e d ve Zül&li-zâde
H a ia n Efendiler gidip baktılar ve dönüşle­
rinde Aiay-köşkü önünde hiç kimsenin b u­
lunmadığını söylediler. Böylecc bu işin bir
hiylcden ibaret olduğu anlaşıldı. B u esnada
ise. Nevşehirli dam ad İbrahim Paşa ile ket­
hüdası ve K a y m a k Mustafa Paşa kapı-ara-
smda boğdurulmuş bulunuyorlardı (30 eylül
1730). Cesedleri birer öküz arabasına konu­
larak Et-mcydanma gönderildi. Eski şeyhü­
lislâm Abdullah Efendi de bir çektiriye bin­
dirilip Bozca-adaya sürgün edildi. Sadaret
m akam ı ise, o gün sarayda bulunan silâhdar
dam ad M e h m e d Paşa'ya tevcih olundu (Sub-
hi Tarihi, C : 1, V : 9). Eski iktidar mensup­
larının bir kısmı da bu arada sağa sola
sürüldüler. İdam olunanların malları defter
edilerek devlet hazînesine alındı. Cesedlcri
ise eşkıya tarafından dört yol ağızlarına
atıldı.
İsyanın devam etmesi
olmuştu, Bunların birer bahane olduğunu,
asıl kendisinin artık saltanatta istenmediğini
biliyordu. Nihayet, köşkün sokağa bakan p e n ­
ceresini açıp:
■— M a d e m k i o değilmiş, yarın asıl k e n ­
disini veririz!» dedi. Scnra, Alay-köşkündcr.
çıkıp sülhaneden geçerek dördüncü kapıdan
enderuna girdi ve has odaya gitti. Şeyhülis­
lâm ile A nadolu ve Rumeli kazaskerlerini
davet ederek kendilerine:

Lâkin, b u hâdise de ayaklanmayı yatış­

tırmadı. Padişah, yaptıklarından sorumlu ol-
mıyacaklarına dair kendilerine yazılı teminat
verdi. Âsiler hâlâ kendilerini tahrik edenle­
rin telkiniyle bir türlü dağılmak biniliyor­
lardı. Üçüncü A h m ed. bütün arzuları yerle­
rine getirildiği halde âsilerin neden dağılma­
dıklarını sordu. Herkes sustuğu sırada Aya-
sofya vaizi îspiri-zâde A h m e d Efendi büyük
bir m edeni cesaret gösterib:
*— Saadetli padişahım, bunların maksadı
başka olup efendimiz saltanat dağdağasından
feragat etmedikçe dağılmaları imkânsızdır!»
dedi. Padişah b una cevap vermediyse de, bu
sözler onu derin derin düşündürdü ve son
derece müteessir etti.
Edirne vak’ası sırasında ikinci Mustafa
hail’ olunduğu zam an âsiler onun yerine İkin­
ci A h m e d ’in oğlu şehzade İbrahim'i geçirmek
istemişler, lâkin en yaşlı şehzade olduğun­
dan devlet ricalile mensuplarının gayreti sa­
yesinde taç ve taht Üçüncü A h m c d 'e nasib
olmuştu. Fakat kendisi o günden itibaren
şehzade İbrahim’i rakib addetmiş ve feyid
edilmeyen bir rivayete göre bir müddet
sonra sarayda boğdurtmuştu. İşte âsiler, şim ­
di de bu hâdiseyi dile dolayıb: Ü ç ü n c ü A h m e d 'i n A y a so fy a arkasında y a p ­
*— Hepsi bir yana, Sultan İbrahim nice tırdığı san'at harikası sebil v e çeşme
oldu?.. B u n u n cevabı bize verilsin!” demeye
başladılar. Arkasından, İbrahim Paşan ın öl-
dürülmeyib gizlendiği iddiası ortaya atıldı.
Ilemen cesedini bir hamal beygirine yükle­
yerek:
<— Padişahımız İbrahim Paşa’yı gizleyib
saklayarak zimmet ehlinden — yani iııris-
tiyanlardan— kürkçü M anol'ü ona feda et­
miş, hiç hilâfet m akam ında bulunanlara ya­
lancılık lâyık mıdır?..» haberile Bâb-ı hü­
m âyuna gönderdiler. Cescd yolda atın sır­
tından düştüğü için hayvanın kuyruğuna bo­
ğazından bağlanıp yerde haksrctlorle sürük­
lenerek götürüldü.
Ü çüncü A h m e d , bu sırada Alay-köşkünde
bulunuyordu. Cesedi getirenler b u n u öğre­
nince oraya üşüşerek ağızlarına geleni söyle­
m ey e başladılar. Cesedin İbrahim Paşa’ya ait
olmadığım kafiyen iddia ediyorlar ve onu
padişahtan diri olarak istiyorlardı.

Üçüncü A h m e d ’in padişahlıktan

ayrılması ve yeğenine nasihatlan
Aynı padişahın yaptırdığı Üsküdar'da iskele
Padişah, bu hale son derece müteessir meydanındaki çeşme

2465 F. 7
 i— İbrahim Paşa’m n zatı b u kadar za­
m a n d a " beridir herkesin m a ’lûmu iken şaki­
lerin b u hallerinden maksadları belli ve beni
istemedikleri gün gibi âyan oldu. B e n esasen
bu işden fütur getirmişdim. Hattâ daha Ü skü­
dar sahrasında bulunulduğu sırada bîr iki k e ­
re şehzâde Malımud hazretlerini tahta oturt­
m a k akla gelmişti. Şimdi o kararımı yerine
getirmek ve müsiıimanlar arasındaki fitne
ve ihtilâli b u sayede gidermek İçin şehzade
hazretlerini kendi arzumla tahta oturtmak is­
tiyorum. A ncak, şahsıma ve evlâtlarıma do-
kunulmıyacsğma dair cümlesinden ahid alın­
m a k üzere içinizden birisi cemiyete varsın!»
dedi.'
U lem a zümresinin b u üç b üyük başı:
c— Şevketli padişahım. Biz senin nim e­
tinle yetişmiş kimseler olub her halde eli­
mizden geldiği kadar sadakatla hizmet ve
böyle zam anda yanınızdan hiç ayrılmayıp
emirlerinize hazır bulunm ak vazifemizdir.
A n c a k böyle acı bir hizmeti yerine getirmeye
asla takatimiz yoktur!» diyerek bu işi üze­
rine alacak bir başkasını aradılar. Ayasofya
vaizi İspirî-zâde ile Zülâiî Ilasan Efendiler
b u işe gönüllü olarak talib oldular. Fakat p a ­
dişahın Zülâlî-zâde’yc emniyeti yoktu. O r a ­
da b u sefer kendi hayatına m a l olacak yeni
bir fesad karıştırmasından korkmaktaydı. L â ­
Üçüncü A h m e d (1703- 1730) zamanındaki hükümdarlar
(İlâve: 14 7)
★
Avusturya : Birinci Leopold --> —
1705. Birinci Jozef 1705 — 1711, Al­
tıncı Şarl 1711 — . İkinci T ahm a sb (Safevî) 1729 (1722)
Buhara Hanları : Birinci Ubeydul-
lah -v — 1711. Ebulieyz 1 7 1 1 --- » .
Fas : Ebunr.asr Mevlây İsmail —>
— 1727, Mevlây A hm ed üz Zehcbi 1727
— 1729. Mevlây Abdullah 1729 — _> .
Fransa : Ondördüncü Lui —> —
171.5. Onbeşlnci Lui 1715 — .
Hindistan Türk-Moğol Hü kü m d ar­
ları : Evrenk Zib bin Şahcihan _» —
1707, K utbüddin Şahâlem Bahadırşah
İ708 — 1712, M uisüddin Cilıandar 1712
— 1713. Ferruh Siyer 1713 — 1719,
NâsırÜddin M eh m ed 1719 — —> .
İngiltere': Kıraliçc A n n a — Prusya :
1714. Birinci Jorj 1714 — 1727. İkinci
Jorj 1727 — -»■
Iran: : Hüseyin Şah (Safevi) _ > —
1722, M a h m u d H a n (AfganlI) 1722 —
2466
kin, Îspirî-zâde b u hususta gerekli teminatı
vererek Üçüncü A h m ed'i ikna etti. Haşan
E fendfye huzurda A na do lu kazaskerliği kür­
kü giydirilib akşam a bir saat kala Ayasofya
vaizi ile birlikte Et-meydamna gönderildiler.
Yanlarına âsi elebaşılarına dağıtmak üzere bir
mikdar da altın verilmişti. Bunlar, cemiyet
erbabı ile iki üç saat kadar konuştuktan son­
ra geri döndüler vc padişaha âsilerin b u fe­
ragat işinden m e m n u n kaldıklarım, kendisine
ve evlâtlarına iiişmiyeceklerine dair kitaba
el basıp yemin ettiklerini söylediler. Arıcak,
âsilerin tâyin ettiği yeni çavuş-başı da on­
larla Beraber dönm üş ve huzura çıkmış b u ­
lunduğundan padişahın yüzüne karşı ileri ge­
ri bir çok sözler söyleyib dam ad İbrahim P a ­
şa zamanında olan bir çok işleri ve h ü k ü m ­
darın da ona göz y um uşunu ağır bir dille ten-
kid etti (19 rebiülevvel 1143 -1 ekim 1730
pazartesi gecesi).
Üçüncü A h m e d o gece saat 21.30 da İkinci
Mustafa’nın oğlu şehzade M a h m u d ’u M ab ey n
kapısı yanında kendisinin bulunduğu yere ge­
tirtti. Ayakta karşılayarak alnından öptü.
Şehzâde de amcasının elini öptü. B u n u n üze­
rine, evvelâ Üçüncü A h m e d , sonra da şehza­
deleri yeni hüküm dara bi’at ettikten sonra
eski padişah ona şu tarihî nasihatta bulundu:
«— Vezirine teslim olma, daima ahvalini
1725, Eşref h a n (Afeaniı) 1725 — 1729.
I -
Ispanya : Beşinci Filip _> —
İsveç : Oniklnci Şarl •— 1718.
Birinci Frederik (1718 de vekâleten)
1720 — _> .
Lehistan : İkinci Frederik Oiçüst
(Nalkıran) —> — (1704) 1706. Stanislav
Leçinski (1704) 1706 — 1709, İkinci
Frederik Ogüst (ikinci defa) 1709 ---y.
Papalık : Onbirinci Klem an —* —
1721, O nüçü n cü İnosan 1721 — 1724.
O nü çü n c ü B cnu va 1724 — 1730, Oni^
kinci K lem an 1730 --- ».
Birinci Frederik —» —
1713, Birinci Frederik Giyyom 1713 —
Rusya : Birinci Pctro —► — 1725%
Birinci Katerina 1725 — 1727. İkinci
Pelro 1727 — 1730.
ğör, gözet, Ve beş oh sene birini müstakil
olarak vezarette kullanma ve yalan yazıla­
rına itirr.sd etme. M erham et sahibi ol ve cö­
mertliği elden bırakma. Gayet tasarruflu
davran, halen hâzinede olan malı zayi etme.
İşleri kendin gör, elo iîimad etme. İşte be­
n im halim sana nasihat için kâfidir. Oğlum,
devlet işlerini baban, Fcyzullan Efendi'ye ve
ben veziriazama bıraktığımız için b u haller
başımıza geldi. Sen idareyi bizzat eline al>.
Sonra, oğulları yanında bulunduğu halde,
şehzadeler dairesine çekildi (Subhi Tarihi,
C : 1, V : 9).
Üçüncü A h m e d ’in hususiyetleri
Üçüncü A h m e d , oldukça yakışıklı, yara­
dılış itibarile halim, selim ve rahatına düş­
kündü, zevk ve eğlenceyi çok severdi. H ü ­
kümdarlığının başlangıcından Pasarofça ba­
rışma kadar geçen müddet içinde, hiç arzıı
etmediği seferler doiayısile pek tedirgin ol­
muştur. Pasarofça sulhünden sonra ise, tam
kendisi gibi barış sever, zevk ve sefaya
düşkün bir sadrâzam a kavuşmuş ve salta­
natının kalan kısmını yazın lâle eğlenceleri,
kışın helva sohbetlerile geçirmiştir. Da m a d
İbrahim Paşa, onun bütün temayülünü seze­
rek arzu ettiği gibi yaşamasını temin etti.
Ağabeysi İkinci Mustafa, Feyzullâh Efen-
di'ye ne kadar düşkünse, o da İbrahim Pa-
şa’ya ayni derecede düşkündü. Rahata o ka­
dar alışmıştı ki, son İraıı seferine gitmemek
için bin bir türlü mazeret icad etmişti. Bir
kısım hatt-ı hümâyûnlarından devlet işlerin­
den ziyade ikinci derecede meselelerle m eş­
gul olduğu anlaşılmaktadır. Kadınlara pek
fazla. mecLûbdu. B u yüzden vaktinin çoğu
harem dairesinde güzel cariyclcr arasında
geçer ve rivayete göre onlarla birlikte nakış
ve oya işlerile meşgul olurdu.
Üçüncü A h m ed , yaradılışında ince ruhlu
ve güzel san’atlara meraklı idi. Usta bir hat-
tatdı. Bâb-ı hüm âyûnun karşısında yaptırdı­
ğı bugün hâlâ m evcud tarihi çeşmenin kita­
besi onun el yazısıdır. Ayrıca dört kuranı
kerim yazdığı bilinmektedir. Birisi Topkapı
sarayında, öbürü Y en i camide olmak üzere
iki kütüphane tesis etmiştir. İstanbul’un ar­
tan su ihtiyacını gidermek için b üyük su
bendini yaptırmıştır. Zararsız şiir yazardı
ve bunlarda Nccib adını kullanırdı. Batı m e ­
deniyetine ve bunun yavaş yavaş osmanlı
âlemine sokulması icab edeceğine inanmıştı.
Bütün sosyal müesseselerde ıslahat taraftarı
idi. Osmanlı devletinin artık her sahada li­
derliği kaybedib A vrup a ’dan geri kaldığını
ve son felâketlere b u yüzden uğradığını a n ­
lamış, bu ilerleyişe ayak uydurm ak için y a ­
pılan teşebbüsleri daima desteklemiştir. O s ­
manlI devletinde Türkçe kitab basan ilk m a t­
baa bu suretle kurulmuş, A v r u p a ahvalin­
den haberdar olm ak için bazı devletlerde
daimî elçiler bulundurmuştur.
Üçüncü A h m e d ’in saltanat müddeti yir-
miyedi yıl kadardır. Tahtdan feragat ettiği
zam an eilialtı yaşlarındaydı. İngiliz Elçisinin
zevcesi, mektuplarile meşhur M a d a m (L a d y )
M ontagu, onu hasis ve zalim olarak tavsif
etmiştir <T. O . E. M . yıl: 5, S: 30). Tasar­
rufu sevdiği ve devlet hâzinesini dolu b ulun ­
durmayı arzu ettiği doğrudur. Nitekim, p a ­
dişahlıktan uzaklaştığı zaman dolu bir hazi­
ne bırakmıştı. Kendisine rakib gördüğü şeh­
zade İbrahim’i öldürttüğüne dair kat’i vesi­
kalara dayanm ayan bir rivayelden başka, za ­
limliğini anlatan hâdise yoktur.
Hayatta, damadından sonra veya onun
kadar en çok sevdiği kimse, kızı Fatma sul­
tandır. O n d a n uzun müddet a y n kalamaz,
ikide birde saraya istetir ve yahud kendisi
kızı ve damadına misafirliğe giderdi. F atm a
sultan, Patrona Halil isyanından sonra dul
kalmıştı. Kocasına ve babasına karşı halk.-
da b üyük bir husumet bulunduğu halde, onun
şahsı sevilir vc hürmet görürdü. Nitekim,
o zamanlarda sadnâzamların ayrı dairesi
varken İbrahim Paşa sadaret m akamile ikâ­
metgâhını birleştirmiş, onun katlile veziria­
za m olan silâhdar M e h m e d Pa ş a da F atm a
sultana hürmeten onu buradan çıkarmıyarak
sadaret dairesini ayırmıştır.

Cülûstan sonra ihtilâlin d e v a m : v e nihayet Patrona ve âsilerin erim e le r i — O sm a n lı - İran
savaşlarının deva m ı. N a d ir ş a h m barış istetilesi — O s m a n h - R u s ve A v u s t u r y a savaşları ve
Belgrad m uahedeleri — Barı* devri olayları — Y e n i bir O s m a n l : - İran savası v e yapılan
barış — S o n yılların alayları v e padişahın ölü m ü.
Birinci M a h m u d 'u n
cülusu ilân edilince o
sırada sarayda bulun-
m ıyan devlet ricali ile
ulemaya ve Et-mcyda-
nıncia toplanmış âsîle­
re bî’at tezkereleri
gönderildi. Çağırılan­
ların hepsi gelib eski
divanhanede toplan­
dıkları halde, âsilerden
gelen olmadı. Ülema-
daıı Ali-iâde Mustafa
Efendi gonderilib se­
bebi sorulduğunda sa-
ray meydanında bir
lâğım bulunduğunu ve
kendileri geçerken
patlatılacağını duy­
duklarını söylediler.
B ir de ocağm eski
ağalarının kendilerine
teslim olunmasını is­
tediler. Birinci mesele
hakkında kendilerine
yeter derecede temi­
nat verildi. Ağaların
ise daha sonra teslim
edileceği söylendi. Âsi­
ler bun un üzerine bay ­
raklarını açıp Bt-mey-
danından Topkapı-sa-
rayına doğru yürüdü­
ler ve böyleee bi’at
töreni tamamlandı.
Fakat, Üçüncü Ah-
m e d ’in saltanatından
feragati ile yerine Bi-
Brrirtci IV lahm ud'un tu ğ ra s ı
B İ R İ N C İ M A H M U D
.......B İ R İ N C İ M AHM UD .............................." " ”j rinci Mahiriud'un h ü ­
Babası : İkinci Mustafa E kü m dar oluşunun ilâ­
A nnesi : Saiiha Sultan I nı. sanıldığı gibi zorba­
Doğduğu tarih : 2 ağustos 1686 f ların hem en dağılma­
Padişah olduğu tarih : 2 ekim 1730 Ş larını temin edemedi.
Ö lü m ü : 13 aralık 1754 | Kendilerini bir 1çok
Bilinen zevceleri : Ayşe, Hatice. HB- ; "kimseler ve bu arada
tem, Kaziye, Tiryal, Raziye, Verdinaz | bilhassa yeni İstanbul
Sultanlar. = kadısı divane İbrahim
Çocukları: Y o k E Efendi kışkırtıyordu.
Onlar sayesinde m a ­
★ I
Veziriazamları: Sİlâhdar M e h m e d Paşa E k a m ve memuriyet sa­
_ > — 22 ocak 1731, av;il. Kabakulak İb- | hibi ulanlar, bu yeni
rahim Paşa, 22 ocak — 10 eylül 1731, | vaziyetlerini teminat
azil. Topal ü ş m e n Paşa 10(22) eylül E altına alm ak için zor­
1731 — 12 mart 1732. azil, Hekim-oglıı E baların ay akda d u r m a ­
A li Paşa 12 mart 1732 — 12 tem m uz E sını arzu ediyorlardı.
173ü, azil, İsmail Paşa 12 tem m uz — i İkinci Mustafa’nın hal’i
24 aralık 1735, azil. Silâhdar Seyyid ş ile yerine Üçüncü Ah-
M e h m e d Paşa 9 tıcak 173<i - G ağustos i m e d ’in cülusunu lakib
1737, azil. Muhsin-z&de (Çelebi) Ab- i eden hâdiselerin hepsi
dullah Paşa e ağıTstos— 19 aralık 1737, i unutulmuş, âsilere da­
azil. Yeğen M e h m e d Paşa 19 aralık | yanarak mevki sahibi
1737 — 22 mart 1733, azil, ivaz-zade E olanların sonradan tas­
Hacı M eh m ed Paşa 22 mart 1739 — 23 \ fiye edildiği ve bir kıs­
haziran 1740. azil. Hacı A h m e d Paşa i mının acı akıbetlere
23 haziran 1740 — 2i nisan 1742, azıl. E uğradığı hatırlardan
Hekimoğlu Ali Paşa (ikinci defa) 21 f tam am en silinmişti.
nisan 1742 — 23 eylül 1743, azil. Sey- | Fakat daha evvel bir­
yid Haşan Paşa. 23 eyiûl 1743 — 9 ağus- = çok misali olduğa gibi
tos 174G, azil. Tiryaki Hacı M e h m e d = bu isyan hareketine
Paşa 9 ağustos 1716 — 24 ağustos 1747, E kalkışıb padişah hal’i
azil. Seyyid (Boynu-eğri) Abdullah = ve iclâsı islerine karış­
Paşa 24 ağustos 1747 — 3 ocak 1750, E mış olanlardan hiç bi­
azil. Divitdar M o h m a d E m in Paşa 3 i risinin yakalarım kur­
ocak 1750 — 1 temmuz 1752, azil. Köse ; tarmalarına ve ceza
Bahir Mustafa Paşa î temmuz 1752 — E görmemelerine de im ­
ı ı m ı ıu M iıi E m ıı iin lıs t ır ıi E t ■■IIItltlIİELEllıy kân yoktu. Osmanlı şa-
2468
rayı bu usule bir an’ane şeklinde bağlı idi. Zorbaların teminat istemesi, ihtilâlin
Bi'at işi sona ereı- ermez İstanbul kadısı İb­
rahim Efendi’nin teşvikiyle maktul sadnâzam sonu
dam ad İbrahim Paşa zamanında Sa ad lb â d ’ds Zorbalar bütün istediklerini elde etmiş­
yapılmış köşklerin yakılması hususunda âsi­ lerdi. İlk heyecan ve coşkunluk zamanları
ler ayak diremeğe başladılar. Padişah, buna geçtikten sonra kendilerini bîr düşüncedir
bir iiirlü. razı olmuyordu. Devlet erkânı da aldı. Karışmış oldukları meseleler yüzünden
İstanbul'da bulunan yabancılardan utanm ak­ er geç eczaya uğrayacaklarını endişe ile d ü ­
taydılar. Lâkin, âsileri ik’n aa imkân yoktu. şünm eye başladılar. K im i Avusturya, kim i
Nihayet, ortalama bir hal çaresi bulunud. B i­ Rusya üzerine sefere, kimi de kışlak için
rinci M a h m u ö : Edirne’ye gideriz diye­
rek cemiyetlerini d a ­
*— Yakılmalarına
ğıtmamanın çaresini
rızam yoktur. D ü ş m a n ­
larımıza gülünç olu­ arıyorlardı. Nihayet
ruz. Ancak, yıkılsın­ Patrona Halil, M a n a v
lar!- dedi. Padişahın İsmail, M uslu Beşe gi­
E y û b Sultan’da kılınç bi ele başılan, bütün
bunların çıkmaz yollar
kuşanması sırasında
olduğunu anlayıp bir­
bîr taraftan da dellâl-
lar Saadâbâd’da köşkü likte şeyhülislâm Mir-
olanların bunları üç za-zâde M e h m e d Efen-
gün içinde boşaltıp di’ye baş vurdular.
yıkmalarını ilân edi­ H a k ettikleri cezadan
yorlardı. A m a bu h a ­ korktuklarını itiraf
ber yayılır yayılmaz: ederek kendilerine
olan bitenlerden dola­
• — Köşklerin yı­
yı sorgu sonılmıyaca-
kılmasına ferman çık­
gına dair padişahın
mış!* diyerek İstan­
teminat vermesine te-
bul’un ne kadar ayak
vassut etmesini rica
takımı varsa âsilerle
ettiler. Şeyhülislâm
birleşib yüzyjrmiden
mehil isteyip sadrıS-
fazla köşkü yıktılar.
zamla görüştükten
Eşyayı yağmaladılar.
sonra çadırlarını b o ­
Hattâ yetişmiş ağaçla­
zarak topluluklarım
rı bile keserek ortalı­
ğı düm düz e itiler, Böy- dağıtmak ve bir daha
lece. İstanbul’un en itaat dairesinden çık­
güzel mamuresi hara­ m am ak, devlet niza­
beye dönmüş oldu. B u mını bozacak şekilde
birikmiş kin ve hased işlere karışmamak şar-
duygularının boşanm a­ tile geçmiş suçlarının
ya m eydan buluşunun affedileceğini tekeffül
Birinci M a h m u d
hazin bir misalidir. etti. B u n a göre h ü c ­
ÎAvrupalı bir ressamındır. ÂSİ! Tapkapı cetler yazılıp imzalan­
Neticede ancak millî
Sarayı müzesindedır)
Servetin zarar gördü­ dı. Nihayet 11 ekim
ğünü gözü dönmüş 1730 tarih
baldırı çıplaklara anlatmaya şüphesiz ki İm­ şah tarafından verilen emir üzerine evvelâ
kân yoktu. B u arada İstanbul esnaf ve tüc­ cebeciler ve sonra yeniçeriler serdengeçti
carına ait bir çok dükkân ve mağaza da teca­ bayraklarını indirip çadırlarını yıktılar ve
vüze uğramış, duvarları delinerek malları kışlalarına döndüler. Ancak, zorba-başılar.
çapulcular tarafından yağma edilmişti. kışlalarına çekilmekle beraber bayraklarını
kapamadılar (Subtıi Tarihi, C: 1, V : 12). Böy-
lece, ihtilâl ctr.ıç gün sürdükten sonra n i­
B u n d an sonra eski devirde ceza olarak
hayete ermiş bulunuyordu. Derhal kargaşa­
sürgüne gönderilmiş kimseler de ai olundu­
lığın başından beri kapalı duran dükkânla­
ğuna ve İstanbul’a dönebileceklerine dair
rın açılması için emir çıktı ve sahihlerine
bir ferman sadır oldu. Âsiler ise eskiden be­ eşkıyadan mal ve ırzlarına taarruz eden
ri düşm an oldukları bir iki kişiyi yakalayıp olursa am an vermeden tepeleyip öldürmele­
kimini işkencelerle, kimini paralıyarak öl­ ri için izin verildi. B u n d an sonra, bi’at m e ­
dürdüler. B u sırada cülûs bahşişi de çıkıp rasiminden evvel kendilerine teslimini iste­
askere ve istihkak, sahiplerine dağıtıldı. miş oldukları eski yeniçeri ağa s: ile eski

24G9
kul-kethüdası’m n hiç olmazsa İstanbul’dan
sürülmeleri yeniçeri ağası Saraç M eh m ed
A ğ a vasitasile ele-başılar tarafından istendi­
ğinden ikisi de Rodos adasına gönderildiler.
Asi elebaşılarının emniyetleri için
yaptırdıkları tâyinler
Gerçi, âsiler dağılmışsa da, bunların ele­
başıları yerlerinde duruyor ve devlet islerine
karışmakta deva m ediyorlardı. Bir çok azil
ve nasblar, bunların arzularına göre yapıl­
maktaydı. Hattâ Patrona Halil sadaret m e v ­
kiine İran seferinde yararlığı görülmüş olan
BosnalI Rüstem Paşa'yı getirtmek için kendi­
sini dâvet eciib görüştü. Lâkin, böyle bir va­
zifeyi kabulün ileride basm a işler açacağını
bilen Riistem Pasa, kendisinin yalnız savaş­
tan aniıyan bir asker olduğunu ileri sürerek
yakasını sıyırdı. Patrona Halil, onu b u sefer
Revan seraskerliğine tâyin ettirdi. Yine zor­
baların tesirile ve yiğittir yiğide yardım eder
diyerek Canım Hoca M e h m e d Pasa, derya
kaptanlığına getirildi. Nihayet, günün birinde
cezaya uğrat-imaya kalkılırlarsa kendisine il­
tica ve onun tarafından him aye edilmek dü-
şiineesile Buı-sa’da ikamete m e m u r edilmiş
oian K aplan Gira y 'm Kırım hanlığına tâyini
için de şiddetle direndiler. İleri sürülen m a h ­
curları dinlemek bile istemeyib sadrıâzamı
adeta tehdit ettiler. So n un da Mengli Giray
han hiç bir suçu yokken azil edilib. K aplan
Giray, üçüncü defa Kırım hanı oldu. Zorba­
ların bir kısmı da ötekini berikini muhtelif
devlet memuriyetlerine tâyin ettirmek kar­
şılığında kendilerinden ağır rüşvetler almak
suretile küplerini doldurmakla meşguldular.
Patrona Halil b u arada kasap yazıcısı olup
vaktile kendisine veresiye et vermiş olan
Yanak i adlı birisini Boğdan voyvodalığına
tâyin ettirmeye kalkışmış, evvelce yeniçeri
ocağından koğulmuş olan M uslu Beşe sakal
salıb bir ayda ocağtıı ağalıktan sonra en b ü ­
y ü k memuriyeti olan kul-kethüdalığına y ü k ­
selmişti. İstanbul kadısı deli İbrahim m a h ­
kem eyi evvelâ yeniçerilerin yedi-odalar di­
ye anılan Et-meydanmdaki kışlalarına taşıyıb
orada bir ay kadar kaldı. Sonra Sofular h a ­
m a m ı civarına taşındı. Burasını veresiye dö­
şetti. Cariyesinden bir çocuğu olunca da, b ü ­
tün devlet erkânına ve hatta Valde Sulta­
na lohusa şerbetleri gönderdi. O n u n b u hay ­
ret veren hareketleri nihayet sabrı taşırdı.
Lâkin, dayandığı zorbalar temizlenmedikçe
kılma d oku nm ak imkânsızdı. B u n u n için ev­
velâ b u ser kuvvetini ortadan kaldırmak ieab
ediyordu.
Elebaşıların ezilmesi için yapılan
hazırlık
Birinci M a h m u l esasen tahta çıktığından
2470
beri b u âsi elebaşıların: tepelemeyi ve sonra
bir tahkikat açıp kendilerini el altından tah­
rik etmiş ve bütün b u hâdiselere sebeb ol­
m uş olanları da ibret alınacak şekilde ceza­
landırmayı kuruyordu.
Zorba-başıları gittikçe azıtıp devlet ma-
kinasmı işleme?, bir hale getirmeleri hakika­
ten vakit geçirilmeden bertaraf edilmelerini
icab ettirmekteydi. Ancak, sadrıâzam Silâh-
dar M e h m e d Paşa hüküm dara sadık olm ak­
la beraber, b u işleri başaracak çapta değildi.
Esasen onun gevşekliği eşkıyanın büsbütün
azıtmasına sebeb olmuş, kendi azlini ve ye­
rine Rüstem Paşa’n m tâyinini alenen m ü za ­
kere ettikleri halde sesini çıkartamamıştı. P a ­
dişah, b u n u n üzerine kr/iar-ağası Beşır A ğ a
ile görüştü. O n u n tavsiyesi üzerine evvelce
Mısır valisi M e h m e d Pa şan ın kethüdası b u ­
lunan ve o esnada Mısır’da çıkan fitne ve
kargaşalıkları ustaca bastırmış olan K a b a k u ­
lak İbrahim A ğ a ’yt kapıcılar kethüdalığma
tâyin etti. İbrahim A ğ a o sırala İstanbul’da
bulunuyordu. Beşir A ğa kendisine: h ü k ü m ­
darın niyetini anlatmış, o da hizmete can ve
gönülden hazır bulunduğunu bildirmişti. B e ­
şir A ğ a sadrıâzsmla görüştü ve bu işi ba­
şarmak için dirayet ve cesaretine, ayni za­
m anda sadakatma güvenilecek devlet ricalin­
den bir kaç kişiyi daha zorbaların takibi
için kurulan birliğe almayı doğru bularak
evvelâ âsilerin pek güvendikleri ve kendi­
lerine m ed y u n ve her emirlerine hazır san­
dıklan yeni Kırım hanı olan ve henüz m e m ­
leketine gitmeyip İstanbul’da bulunan K a p ­
lan Giray h a n la temasa geçti. Kapları Giray
han, esasen zorbaları el altından kendi h a n ­
lığı için kışkırtmış olduğuna dair bir k a n a ­
at uyanmış olmasından endişe ediyordu. Bir­
liğe derhal dahi! olarak elinden gelen hiz­
meti yapacağım bildirdi. B undan sonra dev­
letin sadık emektarlarından olup Patrona H a ­
lil tarafından: «ben oturacağım, diye kona--
ğm dün zorla çıkartılmış bulunan başdefder-
dar Ali B e y ’İe Sadaret kethüdası Mustafa
Bey birliğe alındılar. Aralarında Yeniçeri
ocağından da birisinin bulunmasını doğru
bularak Patrona’nın m ensup olduğu onyedinci
bölüğün çorbacısı, yâni kum andanı iken h â ­
dise sırasında âsilere katılmayı reddedip şer­
lerinden korktuğu için kaçmış ve bir ahba­
bınla evinde gizlenmiş olan Pehlivan Halil
Ağa akla geldi. Kendisi esasetı kapıcı-başı
Ali A ğ a n ı n kardeşiydi ve bir gün onunla
konulurken tecavüzleri haddi aşmış bulunan
eşkiya.-ım aslında tepelenin elerin in çok ko­
lay oiduğunu ve b u iş kendisine verilse
başarmaya hazır b ulun d uğu nu söylemiş, Ali
A ğ a da b u sözleri sadrıâzama nakletmiş* i
B u n u n üzerine sadaret kethüdası Mustafa
B ey gizlice Pehlivan Halil A ğ a n ın saklan­
makta olduğu dostunun evine gönderildi.
Halil Ağa, kendisile görüştü ve b u birliğin
 hakikaten eşkıyayı tepelemek niyeti ile k u ­
rulduğunu anlayıp kendilerine katıldı. A yni
zam anda ocağa mensup itimad edilir bir iki
kişiyi daha kendi tarafına almanın m ü m kü n
ve lüzumlu bulunduğunu bildirdi. Sonra bir
gece sabaha karşı kendisi île onyecir.ei bölü­
ğün eski ûöa-başısı serdengeçti ağalardan
Deli Haşan A ğ a ile yine ocak mensupların­
dan Ö m e r F.fendi esirci kılığında ve alınacak
bazı eariyeler hakkında görüşmek bahane­
sile Topkapı sarayına geldiler, tik görüşme­
de, tenkilleri sırasında ocağın zorbalara taraf
çıkmamasının temin edilmesine ve bunun
için de ocakta adı geçen bazı kimselerin para
ile elde edilmesine karar verildi. B u m a k ­
satla, padişah tarafından derhal beşbin altın
verildi. İlk anda elebaşılardan yeniçeri ağa­
sı Saraç M e h m e d , kul-kethüdası Mııslu Be-
se ile Patrona Halil'in ortadan kaldırılma­
ları kararlaştırıldı ve icabında kullanılmak
üzere bu hususa dair yeniçeri ocağının ileri
derecedeki ağalarile ihtiyar ve emektarla­
rına hitaben buyrultular yazılıp hazırlandı.
Elebaşıların veziriazamın sarayına
davet edilmesi ve ilk toplantı
B u üç şakinin evvelâ Aga-kapısmda bir­
likle bulundukları sırada kıstırılıp hakların­
dan gelinmesi düşünüldüyse de, bazı m a h ­
zurları görüldiiğünden bun dan vaz geçildi.
Saraya davet edilerek orada tepelenmeleri
daha kolay olacaktı. A n c a k Patrona Halil
her şeyden şüphe eden ve böyle bir tuzağa
düşürülmesi pek de kabil olmıyan bir tipti.
Saraya davet edildiği takdirde bun dan kuş­
kulanıp gelmiyeeeği ve hattâ öbür arkadaş­
larım bile ikaz edeceği muhakkaktı. N iha ­
yet b u işi Kırım hanı K ap lan Giray üzeri­
ne alıp bir plân tertip etti. Buna göre ev­
velâ Şeyhülislâm, Kırım Hanı, o yıl hacı
kafilesini getirip götürmeye m em u r edilen
Muhsin-zâde Abdullah Paşa, Köprülü-zâde
Hafız A.hmed Faşa, kaptan-ı derya Canım
H o c a M e h m e d Paşa ile iieri derecedeki ule­
m a, bütün kapıkulu ocakları ağalarile büyük
rütbeli subayları sadrıâzamm sarayına İran
meselesini görüşmek üzere davet edildiler.
E u arada birliğe dahil edilmiş bulunan der-
yakaptanı Canım Hoca M e h m e d Paşa hâlâ
mülereddid bulunan Patrona Halil’i iknaa
m em u r edildi. Eğer kabil olursa zorbalar o
gün tepelenecek, kabil olmazsa b u iş başka
zam ana bırakılacak, lâkin gerekli tedbirler
de alınacaktı.
Toplantı başladığı zam an zorba elebaşı­
ların gayet kalabalık silâhlı maiyetlerile gel­
dikleri görüldü. Tenkillerine kalkışılacak ol­
sa, büyük bir kavganın kopacağı ve arada
bîr çok m asum kanının da döküleceği anla­
şıldı. B u n u n -üzerine Bağdat valisinin rapor-
2471
larile İran elçisi Rıza K u l u hanın tezkereleri
okundu. Kırım Hanı:
. — Maktûl sadnâzaın İbrahim Paşa za ­
manında kararlaştırılan esaslara göre sulh
m ü yapılmalı, yoksa İran’a sefer mi açılma -
lı? A ncak, Rusya ve İran'ın ittifakları b u ­
lunduğu için sununda Rusya ile de sefer icab
edeceğinden ona göre tedarik görülüp bîr
tarafa sadrıâzamın gitmesi ve bir tarafa bir
serasker tayini uygun m udur?» diyerek m ü ­
zakere olunacak meseleyi ortaya koydu. B u ­
n u n Ü2crinc zorbaların ileri gelenierile İs­
tanbul kadısı (olacak divane) kimseye söz
fırsatı vermiyerek saçma sapan fikirler ve
olımyacak garip tedbirler ileriye sürmeye
başisdılar. Nihayet K aplan Giray:
. — Böyle m ühim bir mesele hakkında
bir tek toplantıda karar verilmesi güç bir
iş. Burada hazır bulunanlar barış ve sava­
şın fayda ve zararlarını icabı gibi düşü n ­
sünler. Biz dc devletin Rusya ile ve diğer
hırîstiyan devletlerle mevcud ahidnaıiıele-
rini inceleyelim. Sonra tekrar toplanıp bir
karar verelim» dedi. Toplantı buııun üzeri­
ne dağıldı.
Âsi elebaşıların yeni kararlan
A n c a k, Patrona ile M u s lu Beşe'rnn ne
sadrıâzaına ve ne de şeyhülislâma itimadları
yoktu. Üstelik kızlar-ağası Kesir Ağanın da
kendilerine dost olmadığını sezmişlerdi. Rüs-
tem Paşa tekliflerini reddetmiş bulunduğun­
dan akıllarınca sadarete lâyık olacak bir baş­
kasını düşündüler. Nihayet, o sırada K o n y a
valisi bulunan ve İran seferinde yararlığı
görülmüş bulunan Benli Mustafa Paşayı İs­
tanbul’a çağırtmaya, sadnâzam ile şeyhülis­
lâmı, kızlarağasını, defterdarı ve sadaret ket­
hüdasını azil ettirip Mustafa Paşa gelinceye
kadar Köprülü-zâde Hafız A h m e d Paşayı sa­
daret kaym akam ı tayin ettirmeye ve b u is­
teklerini padişaha kabul ettirmek için de yi­
ne ocağı ele alarak bir fitne tertip edip sa­
raya hücum a karar verdiler. B u kararların­
dan Zisiâlî Haşan Efendiye dc bahsettiler.
Haşan Efendi ilk fitnede parmağı olmakla
beraber, bütün isteklerini elde etmiş oldu­
ğundan yeni bir karışıklığa taraftar değildi.
Esasen bu sefer bütün ocağın âsileri destek­
lememesi ihtimali vardı. Böyle bir hal v u k u ­
unda ise Patrona ve hempaları ortadan sili­
nir ve hattâ sıra kendisine de gelebilirdi.
Hasa E Efendi, meseleyi sadrı âzam a açmayı
da doğru bulmadığından, kendilerine dost,
minnettar sandığı Kırım hanı K a p l a n ’ G i ­
rayı ziyaretle eşkiy-gnm niyetlerini haber
verdi.
Kaplan Giray’m tertibi
K aplan Giray, b u eşkıya dağılmadıkça
böyle fitnelerin eksik olmıys cağını anlamış­
tı. Lâkin, on!an ürkütm em ek için H a şan
Efendiye;
 t— Ağaların istediği şeyler pek güzel-
Aroa, Patronayı bugün bize gönderiniz. B i­
zim de aklimıza gelen bazı tedbirleri m ü za ­
kere etmeden b u ise kalkışmasın» dedi.
Haşan Efendi bunun üzerine Patronaya
bu şekilde haber «önderdi. Zorba-başı kal­
kıp Kırım hanının yanına geldi ve H a san
Efendinin söylediklerini tekrarladı. Kaplar.
Giray onu dikkatle dinledikten sonra dostça
?-öyler gibi su nasihatlerde bulundu:
t— İstekleriniz m a'kul ve husulti m ü m ­
kün şeylerdir. A ncak şevketlû hünkâr haz­
retleri sizin hizmetinizden hoşnud olup her
istediğinizi yerine getirmişken böyle cemi­
yetlere kalkışıp boş yere kendimizi zorbalık
töhmeti altına sokmak akıl İşi değildir. İn-
saallah kararlaştırılan müşavere için padişa­
hın huzuruna varıldığında Rum eli eyâleti ve-
zaretle siîe verilecektir. O zam an istedikle­
rinizi söyleyin. Biz de bunların doğru ve
1'aydalı olduklarına şahadet ederiz!»
Patrona Halil bu sözlere kandı. Bilhassa
vezaret gözlerini pek kamaştırmış ti. B u hül­
ya ile kalkıp gitti. K ap lan Giray ise evvelâ
defterdarı, sonra kapıcılar kethüdası İbrahim
Ağayı sadrıâzam Silâhdar M e h m e d Paşaya
gönderip vaziyeti bildirerek eşkiyanın bir ân
evvel tepelenmesi için gerekli tedbirlerin
alınması lüzum una işaret etti.
Sadnâzamın sarayında ikinci toplantı,
Topkapı sarayına gidiş
Sadnâ zam ın konağındaki ilk toplantı
24 kasım 1730 Perşembe günü olmuş, ertesi
günü Zülâlî H aşan Efendi K aplan Giray'ı zi­
yaret etmiş, ayni gün öğle vakti Kırım hanı
Patrona ile görüşmüş, sonra sadrâzam a h a ­
ber göndermişti. Silâhdar M e h m e d Paşa, bir­
liğe dahil olanlarla meseleyi müzakere ettik­
ten ve padişaha da haber verdikten sonra 26
kasım Cumartesi günü geçen toplantıda b u ­
lunanlara tezkereler gönderip yine kendi k o ­
nağında toplantıya çağırdı A yn i zamanda
Pehlivan Halil A ğ a güvendiği yeniçeri dilâ-
verîerinm on acarlarından otuz kişiyi bos -
taııcılara, kapıcılara vesair hadem eye bile
belli etmeden ikişer, üçer saraya sokup giz­
ledi. Cumartesi günü bütün bu tertipler so­
na erdi.
Pazar sabahı erkenden davetliler sadrâ­
zamın konağında toplandılar. Patrona Halik
bütün avenesile çıka-geidi. Toplantı başla­
yınca aiıidnamelerin incelendiği ve İran'a
sefer açılmasının Rusya ile savaşa sebep ol­
mamasının icabettiği haber verildi. Şu hal­
de, şark seferinin açılmasına ve Rusya ahid-
ıısnıelere rağm en savaşa kalkışırsa onun da
çaresine bakılmasına karar verildi. B un d an
sonra Patrona Halil'e vezaretle' Rumeli b e y ­
lerbeyliği verilmesi bahis konusu olarak k e n ­
disine kürk giydirilmek istendiyse de Pat­
2472
rona Halil h e m sadnâzama. kızgınlığından,
h em d e padişaha isteklerini söylemeyi ta­
sarladığından:
t— Burada kürk g iym em !» diye huşu­
netle cevap verdi. O zam an K aplan Giray
■araya girerek esasen sefer niyetine padişah
huzurunda fatiha okunacağını,' Patrona Ha-
iil’in de vezaret kürkünün o zaman giym e­
linin m ü m k ü n bulunduğunu ileri sürdü. So­
nunda hep beraber saraya doğru yola çıkıldı.
Zorbabaşdarın, yapılan ihbara rağmen
öldürülmeleri
Lâkin, mesele son derece gizli tutulduğu
halde İran seferi meşveretinin sadece Patro­
na Halil ile arkadaşlarının tepelenmesi için
tertip edilmiş olduğunu İstanbul kadısı m a ­
hur! deli İbrahim'in kapı naibi Kudsi-aâde
haber almıştı. H e m e n saraya gitmemesi h a k ­
kında bir tezkere yazıp çuhadarile Ağa-ka-
pısında bulunacağını tahmin ettiği Patrona
H a lü ’e gönderdi. Çuhadar, Ağa-kapısına va­
rınca zorbabaşınm vezir sarayına gittiğini
duyup oraya koştu ise de kimseyi b ulam a­
yıp gerj döndü. Kudsî-zâde bu sefer kendi­
sini saraya koşturdu. Haberci Patrona’ya tam
saraya girerken yetişti. İstanbul kadısı Deli
İbrahim Efendi ile at-başı sohbet ede ede
gidiyorlardı. Zorbabaşı teskereyi aldı, o k u­
m a k bilmediği için cebine attı. İbrahim E f e n ­
di kuşkulanarak:
Tezkerede ne var acaba!» diy.e oku­
m a k istedi ise de, öbürü ehemmiyet ver­
medi:
«— N e olacak, her halde Kudsî-zâde de
bir memuriyet istiyor. Hele simdi evvelâ şu
işi halledelim,, sonra o da olur» dedi.
Böylece hep birlikte saraya girildi. Bir
gün evvelinden saraya alm an yeniçeri dilâ-
verleri sofa bekçisinin odasında bekliyorlardı.
Kırım hanı ile şeyhülislâm, Muhsin-zâöe A b ­
dullah Paşa, Köprülü-zâde Hafız Ahrced P a ­
şa, Canım H o c a M e h m e d Paşa, ulema. Pat­
rona Halil, yeniçeri-ağası Saraç M eh m ed Ağa,
kul-kethüdası M uslu Beşe, sekban-bası Boy-
nu-urlu Revan-köşküne, öbür ocak ağaları
Arslanhaneye alındılar. Padişahın haremden
çıkması beklenirken. Birinci M a h m u d Kırım
hanı ile şeyhülislâmı Sofa-köşküne davet edip
kendilerine iltifatlarda bulundu. Onlar Re-
van-köşkünden ayrılır ayrılmaz sadrâzam
kararlaştırılan parolaya gäre Pehlivan H a ­
lil A ğay a icabeden işareti verdi. Halil Ağa,
yatımdaki yeniçerilerle birdenbire Revan-
köşküne girdi. A n c a k habersiz hü cum u yi­
ğitliğe yediremiyerek:
■— Yeniçeri ağası dedikleri herif k im ­
dir?» diye haykırdı. Patrona Halil, derhal
vaziyeti sezip palasına davrandı ve hücum
etti. Pehlivan Halil Ağa, sol kolunu siper
ederek b u hamleyi çeldikten sonra Patro­
na’yı kol gücüyle yere serdi ve kılıcıyla v u ­
rup gebertti. Ayrıi anda öbürleri de yeni­
çeri ağasile kul-kcthüdasmın işini tamamla­
dılar. Kekban-başı ocağın ihtiyar emektarla­
rından olduğu için alenen öldürülmesi doğru
görülmeyip bostancılar odasına gönderildi.
B u hâdiseler ceryan ederken Revan küskün­
de hazır bulunan ulema efendiler korkula­
rından köşk pencerelerine tırmanmalardı.
Zorbaların leşleri dışarı çıkarıldıktan sonra
ufağı inerek huzura gidip hükümdarı tebrik
ettiler. Tabiî, renkleri atmış ve korkudan
titrer halde bulunan ve şimdi kendi akıbet­
lerinin ne olacağını düşünmeye başlayan
A nadolu kazaskeri Ziilâlî H aşan Efendi ile
İstanbul kadısı deli İbrahim de onlarla bir­
likte idiler. Birinci M a h m u d ’un işareti üze­
rine ikisi de bostancılar odasına gönderildi.
A yn i zam anda İstanbul kadılığı Medine-i
M ünevvere kadılığından mâ/.ul N u h Efendi-
zâde Bekir Efendiye ve A nadolu kazaskerliği
ise, bu m a kam Kasan Efendiden evvelâ hak
ettiği halde onun gadrile m ahrum kalmış
olan Mirza-zâde M e h m e d Salim Efendiye he­
m en huzurda tevcih olundu.

Saraydaki diğer zorbaların yok

edilmesi
B u sırada ise dışarıda bambaşka hâdise­
ler cereyan etmekte idi. Eşkiyallın sarayın
ikinci avlusunda bulunan hempaları, birden
önlerindeki Bab üs-saade denilen üçüncii k a ­
pının ve arkalarındaki Orta-kapmın ka p a n a ­
rak m eydanda m ahpus gibi kaldıklarını gö­
rüp telâşa düşmüşlerdi. Lâkin, kaçacak, kur­
tulacak bir yer yoktu. O sırada üçüncü kapı
aralandı ve huzurda hil’at giyerek diğer ar­
kadaşlar: gibi padişahın ihsan ve iltifatları­
na nail olmak üzere birer ikişer içeriye da­
vet olundular. Girenlere evvelâ bil’at giydi­
rilir gibi yapılıyorsa da Pehlivan Halil A ğ a ­
nın adamlariîe silâhlı bulunan bostancıar ve
enderunlular tarafından tepeleniyorlardı. N i ­
hayet verilen emir üzerine Bab-ı hü m a yu n
da (sarayın birinci kapısı) kapatılıp dış sa­
ray meydanında bulunan eşkiyanm haseki
ve bayraktarları yakalanarak bostancı-başı
hapsine gönderilip orada haklarından gelindi.
Sonra başta Patrona, Musîu Beşe, Saraç M e h ­
m e d olmak üzere zorbaların en namlıların­
dan onseİtiz kişinin İaşesi Bab-ı hüm âyûnun
karşısındaki Üçüncü A h m e d çeşmesinin önü­
ne atıldı.
Yeni tâyinler ve sadrıâzamın değişmesi
Böyleee eşkiyanm tamamen hakkından
gelindikten soııra Muhsin Paşa-zade A b d u l­
lah Paşaya yeniçeri ağalığı. Pehlivan Hali!
A ğ ay a kul-kethüdalığı verilip diğer vazife
Sultan Birinci M a h m u d
(T o p ka p ı Sarayı m ü zesind en)
sahipleri yerlerinde ibka olunarak b u hâdi­
sede hizmeti geçenler de icabı gibi mükâfat­
landırıldılar. A yn i zam anda Birinci M a h m u d
yeniçeri ocağına hitaben bir hatt-ı hüm âyûn
yazarak hundan sonra eşkıyayı aralarına k a ­
bul etmeyip yeni ağalarına ve eski kanu n ­
larına mutlak şekilde itaat etmelerini bildir­
di. Bîl arada son hâdisedeki hizmetine karşı­
lık K ab ak u lak İbrahim Ağaya vezaretle Ha-
leb valiliği tevcih olundu ve Bağdad tarafı­
n a seferde bulunm aya m em u r edildi. O n u n
böyle birdenbire parlaması en fazla sadriâ-
zam Silâhdâr M e h m e d Paşayı kuşkulandırı­
yor, âdeta kendisine rakip görüyordu. B u
yüzden yeni vazifesine bir ân evvel gitmesi
için tazyike baslads. Lâkin, Birinci M a h m u d
sadareti İbrahim Paşaya vermeyi kararlaş­
tırmış ve vezaret rütbesine bun un için y ü k ­
seltmişti. Hakikaten böyle m ü h im zamanda
öm rü sarayda geçmiş, ahvale icabı gibi vâ­
kıf bulunm ayan Silâhdâr M e h m e d Paşa gibi
bir zatın sadarette kalamıyacağı belli olu­
yordu. Nihayet, 22 ocak 1731 Pazartesi günü
sadaret m ü h rü Silâhdâr M e h m e d Paşadan
alınarak K ab aku lak İbrahim Paşaya verildi.
M e h m e d Paşa da onun yerine Haleb valili­
ğine tayin edilerek Bağdat seraskerinin m a i­
yetinde bulunm ak üzere derhal hareketi bil­
dirildi.

2473
 Y a n i bir isy a n hareketi
Zorbalar tepelendikten sonra bunların
bir kısım taraftarları sinrtıiş kalmışla nü i. A n ­
cak, başlarının ezilmesi ve bu suretle nüfuz­
larının k a lm a m sa yüzünden alıştıkları hak­
sız menfaatları elden kaçırmış bulunuyor­
lardı. İsyan sırasındaki yağmaların ve al­
dıkları culûs bahşişlerinin ise tadı hâlâ da­
maklarında idi- Yine böyle bir fitne kopar­
mayı can ve gönülden istiyorlardı. Nihayet
Patrona Halil ile hempalarının tenkilini ba­
hane ederek ayaklanmaya karar verdiler.
B u n u n için iki ay kadar sonra aralarında
toplanıp konuşarak kararlar aldılar. İlk is­
yanın m uvaffak olması kendilerine cüret ve
cesaret vermekteydi. Lâkin, sadrıâzam K a ­
bakulak İbrahim Paşa son derece uyanık bir
adamdı. H e r yerde eli kolu vartiı. B u sayede
fessd hazırlıklarım haber aldı. 23 mSrt 1731
günü akşamı Yeniçeri ağası ile kul-kethüda­
sını çağırtarak ocakta bir hareket hazırlan­
dığını, bir kısım eşkjyanm Patrona ile h e m ­
palarının kanını istemek baiıanesile ayak­
lanmaya ve devlet erkânile ulemanın ve zen­
gin tüccarların evlerine hücum edip kendi­
lerini öldürerek mallarını yağma etmeye ve
Sonra çarşı ve bedestanı ve hattâ selâtin
camilerini soymaj'a karar verdiklerini d uy ­
duğunu söyledi. Kendilerinden hem en mai-
yetierile şehirde kol gezmeye çıkmalarım ve
bir asayişsizliğin zuhuruna fırsat vermeme­
lerini istedi.
Yeniçeri ağası Muhsin-zâde Abdullah
Paşa, sadrıâzamm vehmine verdi. Böyle bir
hareketi ihtimal dahilinde görmediğinden,
ASû-kapisıııa dönünce kol gezmekten vazge­
çip uykuya yattı. K;ıl-kethüdası Pehlivan
Halil Ağa ise, zorbaların tepelenmesinde bü­
yük rolü olduğu için pek çok düşman kazan­
dığını biliyor ve daimî bir korku içinde b u­
lunuyordu. H e m e n birinci yeniçeri odasına
Kidip subay ve ihtiyarları toplıyarak kendi­
lerine yeni hir hareketin doğuracağı vahim
akıbetleri izah etti ve böyle bir işe kalkı­
şacakların ağır şekilde cezaya uğrayacakları­
nı haber verip gözlerini, korkutmaya çalıştı.
Halbuki bu sırada b u fesadı hatırlayan­
lar birer ikişer Süleymaniye camii meydanı­
na toplanmaya başlamışlardı. Bunlar esasen
hamal, ırgad, kaldırımcı, kayıkçı ve bir kı­
sım işsiz fiüçsüî alayı idi. Yeniçerilikle as­
lında alâkaları bulunmadığı halde sırf ulufe
almak için nasılsa ocağa kayıd edilmişlerdi.
Kvvelce D s m a d İbrahim Paşa, hepsini ocak­
tan ihraç etmiş, lâkin «Patrona isyanı» sıra­
sında yine ocağa alınmışlardı. Hattâ çoğu
yeniçeri kışlalarında «eğil de ham am kül­
hanlarında, dükkânlarda, bekâr odalarında
yatıp kalkmakta idiler. Gece yarısından son­
ra ikiyüze varan sayilarile Ağa-kapıSma git­
tiler. Ağa-kapîsı imalâthanelerinde çalışan­
ların çoğu Khbpb ve hemşehrileri olduğu için
2474
kapıları kendilerine açtılar ve hattâ onlara
katıldılar. Yeniçeri ağası Abdullah Paşa du­
rum u öğrendiği vakit iş işten geçmiş bulu­
nuyordu. Âsilerin attığı bir tiifenk kurşunu
ile kolundan yaralanmış olduğu halde arka
kapıdan güçlükle kaçıp canını kurtarabildi.
Eşkiya, evvelâ cnim parasile eşyasını, sonra
Ağa-kapısmda ne buldularsa yağmaladılar.
Oradan cebehaneye gidip cebecileri de ken­
dilerine katılmaya zorladılar. Onların böy­
le bir niyeti yoksa da âsiler bir kaç kazan­
larını zorla ortaya çıkardılar. Sonra Bat
(Rit) pazarile Veznecilerdeki dükkânları kı­
rıp içinde bulunan silâhlarla eşyayı kapıştır
lar. Oradan hep birlikte Et-mcydanma indi­
ler. Odalarının bayrak ve kazanlarını çıkar­
tarak ortalığı velveleye boğdular.
Sadrıâzamm mukabil tedbirleri
Sadrıâzam İbrahim Paşa, hâdiseyi derhal
haber almıştı. Güneş doğarken ulema ve dev­
let. erkânı saraya davet edildiler. Saörıâîam
ise. bi22at cebehaneye giderek âsilerin şid­
detle zorlamalarına rağmen esasen b u son
harekete katılmamış olan cebecilere nasihat-
ta bulunup devlete ve padişaha itaatten kıl
kadar ayrılmamalarım tenbih ve onları b u ­
na iyice ikna ettikten sonra saraya döndü.
Hazır bulunanlara Et-meydanmda toplanmış
olanların kanuni ve şer’î bir sözleri ve istek­
leri olmadığını, b u yüzden kcndilerile hiç bir
müzakereye girişmenin doğru olamıyacağım
söyleri i. I.akın. bunlardan bazıları bu cemi­
yetlerinin sebebinin padişah tarafından so­
rulması ve cevap gelinceye kadar beklenme­
si icabedeceğini ileri sürdüler. Sadrıâzam
İbrahim Paşa, böyle zam anda tereddüdün ve
vakit, kayb etmen in çok tehlikeli olduğunu
biliyordu. B undan evvelki cPatrona isyanı»
nın nasıl geliştiğini unutmamıştı. Âsilerin
arzuları sorulsa, evvelâ kendi kellesini isti-
yeceklerî de muhakkaktı. Kellesi istenen
sadnizamlardan ise kurtulanı yoktu. İbrahim
Paşa, doğru Birinci M a h m u d ’un huzuruna çı­
karak meşru ve haklı sebeplere dayanmıyan
hu ayaklanmanın, derhal bastırılması ieabe-
deceğir.î söyleyip eşkıyaya karşı sancağ-ı şe­
rif çıkarılmasına müsaade istedi. Padişahın,
ona itimadı vardı, yakınında bulunanlar da
sadrıâzamm düşüncelerini beğenerek bu iste­
ği desteklediler. Bilhassa Birinci M ah m u d 'u n
üzerinde büyük nüfuzu bulunan Kızlar ağa Eı
Beşir Ağa, bütün gücüyle İbrahim Paşanın
tarafını tuttu, Ç ü n k ü ,. âsilerin kendisine de
düşman olduklarını ve oııdan sonra ve hattâ
belki de onunla beraber kendi kellesini de
isteyeceklerini biliyordu.
Sancağ-ı şerifin çıkartılması ve
âsilerin ezilmesi
Birinci Mahraud, fazla tereddüt etme-
 den istenilen müsaadeyi verdi. B u n u n üzeri­
ne Sancağ-ı şerif çıkarıldı. Sarayda bulunan
haitacılar, bostancılar ve diğer hizmet sahip­
leri ve bu sefer itaattan ayrılmayan cebeci­
lerle birlikte hareket edildi. Öbür askerî
ocaklarından da fitneye taraftar olmıyanlar-
la, kargaşalık vc yaymalardan bıkmış oisıı
esnafla bir kısım halk silâhlanıp bunlara
katıldılar.
Sadrıâzam İbrahim Paşa Sancağ-ı şerif­
le birlikte Divanyclundan ilerleyip Beyazıd
camii civarına, Okçular-başma vardıkları
zam an eşkıyadan bir güruh yollarını kesmek
istedi. Bunların Sancağ-l şerife kurşun at­
maları üzerine sadrıâzamm yanındakiler co­
şarak âsilere hücum ettiler. Bir kısmı hemen
orada tepelendi; bir kısmı kaçıp canlarım
kurtardılar. Kafile bunun üzerine doğru Et-
meydanına yürüdü. Oraya varıldığı zaman
âsilerin panik haütıde bulunduğu görüldü.
Hiçbiri m ukavemet etmeği düşünmüyor, her­
kes can kaygusunc düşmüş bulunuyordu. K i ­
mi talimhane kapısından kaçmıya çalışıyor,
kimi bir tarafa sinip gizlenmeye uğraşıyor­
du. Orada ele geçenlerin hemen boyunları
vuruldu. Diğerleri sür'atle takip olunarak
yakalandıkları yerlerde öldürüldüler. Böyie-
ce bu iilne teşebbüsü sür'at ve kolaylıkla
bertaraf edildi. Birinci M a h m u d âsilerin ten­
kilinden son derece m em n u n kalarak Sadrı-
âzarr: İbrahim Paşa ile ona b u işte yardımcı
olanları ieabı gibi mükâfatlandırdı.
Bununla beraber yeniçeri ağası Muhsin-zâde
Abdullah Paşa azledilip A dana valiliğine ta­
yin edildi. Yeniçeri ağalığına da, aslında
ocaktan yetişme olan A da na valisi Şahin
M eh m ed Paşa getirildi. A yn i şekilde kul-
kethüdası Pehlivan Halil A ğ a azledilerek
Bursa'ya sürüldü. O n u n yerine de Sekson-
cubaşı İsmail A ğ a geçti. Pehlivan Ağanın ya­
kın arkadaşı sekbanbaşı Ahdurrahman Ağa
da mevkiini muhafaza edemedi. Bunlardım
m aada Raşid ve Feyzullah Efendiler de sür­
güne gönderildiler. Yine eski sadrıâzam Da-
ınad İbrahim Paşanın adamlarından olan b ü ­
yük ruisamçeci Yirmisekiz Çelebi M e h m e d
ile defter emini Abnullah Efendiler ayni şe­
klide sürgün belâsına uğrayıp İstanbul'dan
uzaklaştırıldılar, üçüncü A h m e d sarayda d a ­
ha sıkı bir nezaret altına alındı. Hâdise sı­
rasında saraya gelmeyip bir tarafa savuşmuş
ve gizlenmiş olan şeyhülislâm Mirza'zâde
M e h m e d Efendi istifa zorunda kaldığından
yerine Paşmakcı-zâde Seyyit Abdullah E fe n ­
di getirildi. Keza, derya kaptanı Canım H o ­
ca M e h m e d Paşanın da tutumu beğenilmedi-
ğinden azil olundu ve derya kaptanlığı tek­
rar A b d i Paşaya verildi.

İsyan hakkında yapılan tahkikat, yeni

tâyin ve tedbirler

Ancalî; yeniçeri ağasile kul-kcthüdasnıa

sadrıâzam tarafından bîr fitne ihtimalinden
bahsedilip icabeden tedbirleri almaları vc o
gece şehirde kol gezmeleri sıkı sıkıya tenbth
edildiği halde bunu yapmamış olmaları bazı
şüphelerin uyanmasına sebeb oldu. B u sefer­
ki isyanı. Üçüncü A h m e d taraftarlarının ter­
tip etmiş oldukları, böylece onu yeniden
tahta çıkarmak istedikleri, hattâ hâl’edilen
babasının ve öldürülen kocasının intikamını
almak isteyen Fatma sultanın da bu işöe
parmağı bulunduğu, maktul Nevşehirli İbra­
him Psşa ile kethüdası M e h m e d Paşanın ya­
kın dostları eski İstanbul kadısı Raşid ve
eski Rumeli kazaskeri Feyzullah Efendilerin
de bu işe dahil oldukları, yeniçeri ağasile
kul-kethüdasının ikaza rağmen gevşek dav­
ranmalarının sebebinin ise, bu isten, haberli
ve buna taraftar bulunmaları olduğu hak-
kında söylentiler dolaşmaya başladı. B u söy­
lentiler, Birinci Mahmurî’un kulağına kadar
götürülünce, hünkâr sadrıâzama derhal tah­
kikat açılmasını emretti. Lâkin b üyük bir
titizlikle yürütülen bu tahkikat sonunda söy­
lentileri te’yid edecek bir şey zuhur etmedi. Sjrincî Mshrtıyd'yn bîr hatt-j hümâyunu

2475
 Patronacılarm son hareketi
Patronanın taraftarlarından olup son pa­
tırtıda da yakalarını kurtarmış bulunan ba­
zı cşkiya, yeniden aralarında anlaşmış ve bir
fitne daha hazırlamaya başlamışlardı.
1731
yılı Ağustos ayının sonlarına doğru
beşinci cebeci cemaat ortası karakullukçu’su
Süleyman, yolda giderken Ketenciler çarşı­
sı civarında Haseki hamamı yanında toplan­
mış onbeş kadar cebeci ve yeniçeriye rast­
ladı. O n u görünce, acele bir işi olmamasına
rağmen zorla yanlarına çağırdılar. Evvelâ
nereye gittiğini sorduktan sonra beraber y ü­
rümeye başladılar. Yolda sırlarını açıp ayak­
lanacaklarını haber verdiler. Karakullukçu
Süleyman, ses çıkarmadı. M a h m u d Paşa ca­
mii yanına geldikleri vakit oradaki küçük
bir topluluğu gösterip bunların da kcndile-
rile birlik olduklarını söylediler. Sonra hep
beraber Divanyoîunda terzi Haşan adlı bi­
rinin dükkânına gittiler. Dükkânın üstünde­
ki odada yedi sekiz kişi daha toplaşmış b u ­
lunuyordu. Burada, Yedi-kuledcki debbağla-
rııı da bir ayaklanma için işaret bekledik­
leri öğrenildi. H e m en , bir bohçadan çıkarı­ diği bir çok devlet ricalinin azli ve sürgüne
lan ondokuz bayrak birer ikişer ihtilâlcilere
dağıtıldı. Sonra karakullukçu Süleyman'ı Birinci M a h m u d ’u b u hususta derhal bir
kendilerine katılmaya razı etmek üzere C e ­
beci ocağına gönderildiler. Süleyman evvelâ
kendi ortasına varıp olan biteni orta k u ­
mandanına anlattı. O da, hâdiseyi derhal Ce-
becibaşı'ya haber verdi. Cebeeibaşı, bir ta­
raftan güvendiği Subaylardan bir kaç tanesi­
ne kılık değiştirip eşkıyanın bulundukları
yerlere varmalarını ve bulduklarını tevkif
etmelerini emretti.
Ayni zamanda sadrıâzam ile yeniçeri
ağasına hâdiseyi bildirdi. İlk anda terzi H a ­ n â za m çektiri için icabeden emri geceden
şan ile fesatçılardan İsmail adlı birisi y a ­
kalanarak sorguya çekiidiler. Bunlar, olup
bitenleri inkâr ettiler. Terzi dükkânında n e ­ nıp bir müddet bekletildi. Nihayet, silâh-
den toplandıkları sorulunca da:
«— Serdengeçti ağalardan Salyaneci La z
Süleyman eskiya teftişi için Trabzon tarafı­
na m em u r edilmişti, birkaç güne kadar yola
çıkacaktı. Biz de onunla beraber gidecektik.
O n u görüşüyorduk, dediler. Bun u n üzerine
Laz Süleyman hemen yakalanıp sadrıâza-
m m huzuruna getirildi. O da inkâr yoluna
saplıysa da halinden bu fesadın başı olduğu
anlaşıldığından tevkif ve hapsedildi. Y e n i­
çeri ağası hem en M a h m u d Paşa camii av­
lusunu basarak orada bulunan fesatçıları,
ceplerindeki bayraklarile yakaladı. Ele ge­
çenlerin hepsi derhal idam olundu ve böy-
lece vak’a daha başlangıçta bastırılmış oldu.
Sadrıâzamm azli
Sadrıâzam Kabakulak İbrahim Paşa, hiz­
meti karşılığında bu m a kam a geldiği halde.
bir miiddet sonra gayet sert icraatile orta»
lı&ı kırıp geçitmiş, herkesi gücendirmiş,
mevkiinin selâhiyetini şahsî kin ve husumet­
lerini tatmin için kullanmış, jşine gelmiyen-
leri fesatta parmağı vardı iftirasile hapis,
müsadere, idam ve sürgün belâlarına, haksız
olarak uğratmıştı. Ayrıca, şehrin narh işle-
rile hiç uğraşmamış, başı boş kalan esnaf ih­
tiyaç maddeleri iiatlanm alabildiğine artır­
mış, bu da sıkıntı ve hoşnutsuzluk yarat­
mıştı. İşte, bütün bu sebeblerden dolayı B i­
rinci M a h m u d onu azle karar vermişti. Y e ­
rine ise, İran savaşlarında kazandığı m uvaf­
fakiyetlerle göze girmiş olan Hekim-oğlu Ali
Paşayı getirmeyi düşünüyordu.
Son hâdise aslında pek kolay bertaraf
edilmiş oldufcu halde, sadrıâzamm işi büyü­
tüp .sert tedbirlere baş vurması, şehir kapı­
larını lüzumsuz yere uzun zaman kapalı tut­
m a k ve kendisini konağında silâhlı maiyetin,
den maada onbeş saray kapicıbaşısma sa­
baha kadar bekletmek suretiîe ortalığı telâşa
vermesi, padişahın büsbütün canını sıkmıştı.
Hâdiseden sonra adını bildirdiği ve bildirme­
gönderilmesi hakkında müsaade istemesi ise.
karar almaya şevketti. O akşam, maktul N e v ­
şehirli (D a m a d) İbrahim Paşanın kethüdası
M e h m e d Paşaya ait iken kendisine ihsan edil­
miş olan Ortaköydeki yalısına gitmek üzere
bulunduğu bir sırada padişah tarafından bir
hatt-ı hüm ayun geldi. Bunda, sürgüne gön­
derilecek olanlar için Sa ray b um u açığında
hazırlamış olduğu çektiriyi, gece YaU-k‘igkü
önüne getirtmesi ve kendisinin de güneş
dogmadan saraya gelmesi bildiriliyordu. Sad-
verdikten sonra kendisi sabahleyin erkenden
Topkapı-sarayma geldi. Revan-köşkıine alı­
dar ağa gelerek hükümdarın sadaret m ührü­
nü istediğini bildirdi ve ayni z^man.Ha Ağ-
rfooz muhafızlığına tayin edildiği tebliğ olu­
narak hazırlamış olduğu çektiri ye hemen
bindirilip yola çıkarıldı. Saraya davet edilmiş
bulunan yeniçeri ağası Şahin M e h m e d. Pa­
şaya sadaret kaymakamlığı, kul-kethüdası
İsmail Ağaya yeniçeri ağalığı, zagarcı-başı
Abdülbaki Ağaya kul-kethiidahğı tevcih edi­
lip hil’atleri giydirildi (15 eylül 1731). Sada­
ret mührünün ise, Arnavutluktaki ıslahata
m em ur edilmiş bulunan Konyalı Topal O s ­
m a n Paşaya (B ü y ü k Vatan şairi Nam ık K e ­
mal’in ecdadından) verilmesi kararlaştırılıp
acele İstanbul’a davet edildi.
Kendisi, İstanbul’a 22 eylül günü gele­
rek vazifesine başlamış ve sadaret k aym a­
kamı Şahin M e h m e d Paşaya, derya kaptan­
lığı verilmiştir. Ancak, Şahin M e h m e d Paşa
donanma işlerinin pek acemisi olduğu için
bu vazifede 30 ekime kadar kalabilmiş bu reisi Murabıt (Maryol) Hacı Hüseyin Paşaya
tarihte azledilip H a n y a muhafızlığına gön- verilmiş ve kendisi 31 aralıkta bu vazifeye
derilmiş, derya kaptanlığı vekâleten liman asaleten tayin olunmuştur.

O S M A N L I -İ R A N S A V A Ş L A R I N I N DEVAMI

Nevşehirli (D a m a d ) İbrahim Paça zam a­ kararlaştırılmış şartlardan çok farklı görül­

nında İran üzerine yeniden sefer açılmasına
karar verilmiş ve ordunun, hattâ hükümdar
Üçüncü A h m e d ’in Üskcidara geçmiş oldu­
ğunu evvelce yazmıştık. Fakat, «Patrona is-
yanisDm kopması ürerine her şey alt üst ol­
anUŞİU-
Birinci M a h m u d *un eul usundan keş ay
sonra Tabm asb şah tarafından Veli M ch m e d
han adlı bir elçi yeni O sm an lı hükümdarı­
nı tebrik için İstanbul'a gelmişti. B u m ün a­
sebetle bir müddettenberi İran elçisi olarak
İstanbul'da bulunmakta olan Rıza-kulu han
ile birîîîvte Osmatılı devleti ricalinden reis
ül-küttab İsmail Efendi, defter emini Mch-
m ed Efendi, sadaret mektupçusu O sm an H a ­
ltsa Efendi ve atlı mukabelecisi Seyyid Ebu-
bekir Firdevsı Efendi ile barış meselesini
görüntülerse de, Veli M e h m e d hanın yeni
getirdiği teklifler, Rıza-kulu hanla evvelce
düğünden mesele b u sefer sadrıâzam riyase­
tinde olarak ileri devlet ricalinden m ü rek ­
kep bir mecliste ve gizlice görüşüldü. F a ­
kat, ne barışa ne de savaşa bir türlü karar
verilemiyordu. Bun u n sebebi ise, İran şahının
asi i niye finin kesin olarak bilin m emesiydi.
O sırada Bağdat valisi ve güneyde Irak
cephesi seraskeri bulunan A h m e d Paşa, İran
meselelerinin mütehassısı olması dolayjsiyle
nihayet iki elçinin ona gönderilip görüşmele­
ri kararlaştırıldı (Nisan 1731). Lâkin, Veli
M e h m e d hanla Rıza-kulu han daha Diyarba­
kıra varmadan Tahm asb şahın T e b m d e n R e ­
van üzerine yürüdüğü haberi geldi. B u su­
retle de İran şahmın elçi göndermekten m a k ­
sadının sadece Osmanlı devletini oyalamak
olduğu anlaşıldığından elçilerin her ikisi de
tevkif edilib Mardin kalesine hapis olundu­
lar. A y n i zamanda Bağdad Valisi A h m e d ve

^Sultan Birinci: M a h m u d ’ un HoEİandg efcrsini k&bulü

(Ressam ı V a n M o o r. Aslı A. m ster d a m ’d a RijîksmuscumVda<ijr)

2477
fievan muhafızı ve kuzeyde Revan seraskeri
Hekim-cğlıı Ali Paşaya taarruza geçmeleri
için icabeden emirler gönderildi (Başbakan­
lık Arşivi, M ülıimmc defterleri, C: 136,
S: 351),
Şirvan’daki olay ve kuzey
(Azerbaycan) harekâtı
B u sırada Şirvan hanı Sür hay han, İran
şahı tarafından gönderilip, gam ahi’de otur­
makta bulunan elçinin bazı hallerine ve bil­
hassa kendisine tahakküme kalkışmasına ta­
h am m ü l edemiyerek maiyeti halkı ile bir­
likte .öldürüp kesik başlarını Gence muhaiı-
zı İbrahim Paşaya göndermişti. Sonra Kara-
bağ tarafına tecavüze kalkışan İran taraf­
tarı bazı kabileleri tenkil etti- B u haller İs­
tanbul’a bildirilince kendisine Şirvan h a n ­
lığı b u sefer yurdluk ve ocaklık seklinde, ya­
ni azil olunm am ak ve vefatında çocuklarına
kalm ak şartile tevcih olunup kürk ve otuz-
bin altmı gönderildi.
K u ze y cephesi kum andanı Hekim-oğlu
Ali Paşaya, Köprülü-zâde Abdullah Paşanın
seraskerliği sırasında kanlılar tarafından
alınmış olan Tebriz'in istirdadı emredilmişti.
D a h a evvel Tahmasb, Hevan'ı muhasara et­
mişse de, kaleden yapılan huruç hareketi
karşısında fena halde yenilip kaçabilmişti
(Mart 1731). Lâkin, bu mağlûbiyet kendisini
yıldırmamış yeni kuvvetlerle tekrar Revan
üzerine yürümüş, b u sefer daha ağır bir
mağlûbiyete uğramış, Hekim-oğlu Ali Pasa
İran ordusunun bütün malzemesini elde et­
tikten maada, şahın rikâbdarı olup Revan
hanlığına namzet bulunan Hüseyin h a m esir
ederek İstanbul'a göndermişti. Hüseyin H an,
İstanbul’da sorguya çekildikten sonra idam
olundu (Subhî Tarihi, C: 1, V : 24).
B u zaferden sonra Hekim-oğlu Ali Paşa
evvelâ İranlıîar tarafından pek m ükem m el
şekilde tahkim edilmiş olan Ruıniye kalesini
muhasara ve altmış beş gün tazyik ettikten
sonra fethetti (15 kasım 1731}- Sonra da, ken ­
disine verilen, emir üzerine Tebriz üzerine
yürüdü. Burasını m uhafaza eden Saievî k u ­
mandanı BİSLiturı han, daha evvel kaçıp git­
miş olduğundan Tebriz kalesi savaşsız ele ge­
çirildi (4 aralık 1731). B u münasebetle, O s ­
manlI hükümdarı Birinci M a h m u d , gazi Un­
vanım aldı.
Güney (Irak) harekâtı ve Kurican
savaşı
G ü n e y cephesinde ise, padişahın ferma­
nın: alan Bağdat valisi A h m e d Paşa sür’atle
Irak-ı aceme ilerledi. İran kuvvetleri, m u ­
kavemetsiz çekilip dağıldıkları için Kirman-
şah savaşsız işgal olundu (30 tem m uz 1731).
Burada bulunan çok miktarda top ve cep­
hane ele geçirildi. A h m e d Paşa, bundan son­
ra H e m ed a n üzerine yürüdü. Bunu' habei
alan Tahm asb şah ise, Tebriz’den hareketle
Kazvin'e gelmişti. A h m e d Paşa, A m asy a
mutasarrıfı Selim Paşayı sekizbin süvari ile
0 tarafa gönderdi. Selim Paşanın vazifesi,
düşman ahvalini keşfetmekti. Şahın yanında
pek kalabalık bîr ordu bulunduğunu öğre­
nince, temasa geçmeden, yalnız o bölgeyi
adam-a kıllı vurup geri döndü.
A h m e d Paşa, ilerlemeye devam ederek
Eylül ayı başlarında H e m e d a n civarına var­
dı. B u sırada şah tarafından barış isteyen
mektuplar geldi. L â k m OsmanlIları birkaç
kere bu şekilde aldatmış olduğu için buna,
1tima d edilemedi. Lâzın gelen cevaplar ve­
rildiyse de, savaşa hazır bulunuldu. Nite­
kim, 15 eylül günü Tah m asb şah, kırkbin ki­
şilik bir ordu, yirmisekiz balyemez, beş şahi
ve ikiyüz zem berek topuyle çıka-geldı.
İki ordu arasındaki m eydan savaşı, He-
m e d s n ’a altı saat mesafede bulunan Kuriean
mevkiinde cereyan etti. B u savaş sonunda şah
ağır bir mağlûbiyete uğradı. Hattâ, Osmanlı
kuvvetlerine esir düşm ek üzere iken beş-
yüz kadar maiyetilc Dergczin tarafına savuş­
tu. Ordusunda bulunan yim-.ibin piyadenin
hem en hepsi v e bir o kadar süvarinin dört­
te üçü savaş meydanında ölü veya yaralı
olarak serilmiş kalmıştı. Şıra?, ve Kazvin
hanları da maktuller arasında bulunuyorlar­
dı. Pek çok top ve savaş malzemesi Osmanlı
ordusunun eline geçmişti.
A h m e d Paşa, bu parlak neticeyi alınca,
H e m eda n 'a doğru ilerledi. Safevî kuvvetleri
bırakıp kaçmış olduklarından burası m u k a ­
vemetsiz işgal edildi (18 eylül 1731). Kalede
bulunan yedi balyemez, sekiz şahi topla yir-
misekîz zemberek topu ve iki hum bara hava­
nı zabtolımdu. A h m e d Paşa, İranlıları bir ân
evvel barışa zorlamak için Mardin voyvodası
Sadık A ğa kumandasında bir kuvvetle Isfa­
han taraflarını vurdurup tahrip ettirdi, gah
nihayet savaş devam ettikçe İran’ın pek b ü ­
y ü k zarar ve kayıplara uğrayacağını anlayın­
ca, b u sefer ciddî olarak barışa talib oldu.
İran’la barış yapılması
A h m e d Paşa, merkezden aldığı salâhiyet
üzerine İran elçisi Rıza-kulu hanla m ü za k e­
relere başladı. B u müzakereler sona erm e­
den. Tebriz OsmanlIların eline geçmişti. L â ­
kin, A h m e d Paşa b u n u zamanında haber
alamadan barış şartları üzerinde İranlIlarla
anlaşmış bulunuyordu. Birinci M a h m u d T e b ­
riz'in alındığını duyunca, burasının Osmanlı
devletinde kalmasının teminini A h m e d P a ­
şa'.vs bildirdiyse de, artık is işten geçmişti.
Hünkâr, pek arzu ettiği halde bu hususta ıs­
rar etmeyip A h m e d Paşanın anlaştığı şart­
larla barısı kabul etti. B u n a göre Revan,
Gence. Tiflis, Nahcevan, K â h t Kareli, D a ­
ğıstan ve Şirvan hanlığı Osmanlı hakim iye­

247S
 tinde kalıyor; buna karşılık ise Heırsed&n.
Tebriz, Kirmanşah. Luristan, Erdalan ve Hu-
veyze aşiretinin oturduğu bölge İran’a ter-
kediîiyordu. K uzey de A ra s nehri ve güneyde
eski sınırlar iki devletin hududu olacaktı
(O cak 1732). B u ise. elde edilen muvaffaki­
yetlere göre Osmanlı devleti hesabına ola­
rak başarılı bir barış değildi (Subhi Tarihi,
C : 1. V : 39-41).
Iran barışının uyandırdığı memnuniyet­
sizlik, sadnâzamm azli
A h m e d Paşa vasıtasile İran'la yapılmış
olan barış, her iki taraf için de tatmin edici
olmaktan uzaktı. Savaşların hepsi kazanılmış
olduğu halde. OsmanlIların eline hiç bir şey
seçmiyor, bilâkis Tebriz, H em edan, Erdelan.
Luristan, Kirmanşah, H u vey ze gibi zabdedil-
miş bir çok yerler İran’a terkolunuvordu.
Yukarıda söylediğimiz gibi, Birinci M a h m u d
bilhassa Tebriz'in muhafazasını istediği hal­
de, A h m e d Paşa acele ederek şuhlu akdet­
mişti. Padişah bu anlaşmayı tasdikde evvelâ
tereddüt etmişse de sonra razı olmuştu. L â ­
kin savaşla alınmış bir çok yerlerin mağ-
lûb düşm ana terki halk arasında b ü y ü k hoş-
nudsuzluk doyurdu ve dedi-kodularm alıp
yürümesine sebeb oldu. Birinci M ahm u d,
um um î efkân tatmin etmiyen bir barış and-
laşmasımn amcasının başına ne işier açmış
olduğunu, onu halkın gözünden düşürüp so­
nunda hal'ini intaç eden hâdiseleri nasıl do­
ğurduğunu henüz unutmamış bulunuyordu,
ilk tedbir olarak Sadrıâzam topal O s m a n P a ­
şayı azledip Hum iye ve Tebriz fatihi Hekim-
oğlu Ali Paşayı sadaret için davet etti. O
gelinceye kadar da sadaret kaymakamlığına
defterdar İzzet Ali Paşa tayin olundu. Eski
sadrıâzama ise, E rzurum valiliği verildi (12
mart 1732).
İran tahtında olan değişiklik,
Osmanlı -İran savaşının devam
etmesi
İran şahmın, ayni andlaşmayı imzalama­
sı İranlIları da m e m n u n etmemişti. Çünki
onların gayesi Hüseyin şah zamanındaki h u ­
dutları elde etmek, 1723 tarihinden sonra
.OsmanlIların işgal ettiği bütün yerleri geri
almaktı. B u yüzden, barış aııdlaşması um u m i
bir hayal kırıklığı uyandırmıştı. Şah Tah-
masb, az sonra ruslarla yaptığı Reşt anlaş-
masile Saliyan (K ü r yanından) m güneyin­
deki bölgenin ruslar tarafından boşaltılmasını
temine m uvaffak olduğu halde (Şubat 1732)
aleyhindeki havayı değiştiremedi.
T a h m a 'b K u l u han, asıl adile Nadir han,
b u sırada AfganlIlarla da savaşmakta idi.
Şahın Osmanlı devletine yenilerek böyle bir
, andlaşma imzaladığını haber aldı. U m u m î
hayal kırıklığına tercüman olmak ve böylece
çoktandır düşündüğü gayelerine biraz daha
yaklaşmak amacile Herat’dan hemeıı hareket
edip İsfahan’a geldi. B ü y ü k nüfuzuna, ordu
üzerindeki otoritesine ve kendisini bir k u r ­
tarıcı gibi bekleyen ve öyle karşılayan hal­
kın sevgisine güvenerek Tarımasb şahı İran
tahtından indirdi. Yerine henüz bir y aşm a
bile basmamış bulunan oğlu Abbas'ı h ü k ü m ­
dar ve kendisini ona naili ve vekil ilân etti.
(7 temmuz 1732-17 rcbiül evvel 1145). Tah-
masb şah ise, Horasan'a gönderilip Kelat
kalesine hapsedildi (Başbakanlık Arşivi Mü-
him m e defterleri, C : 138, S: 388, 410).
Nadir H a n , bundan sonra ilk iş olarak
Tahm asb şahın tayin ettiği m ü h im devlet ri­
calini azil ile yerlerine kendisine sadık
kimseleri getirdi ve Bağdat valisi A h m e d
Paşaya, eski şahın imzaladığı andlaşmayı ta­
nımadığını, b u yüzden savaşa devam edece­
ğini bildirdi (A y n i defterler, C : 138, S: 258).
Nadir han, kumandanlarından Uğurlu
hanı Azerbeycan’daki harekâtı idare için
Gence tarafına gönderdi Diğer bir k u m a n ­
danı da Irak taraflarında faaliyete geçti. E v ­
velâ, OsmanlIların Şehrizur ve Derne taraf­
ları hücum a uğradı. Bunlardan biri K e r k ü k
vc bizzat Nadir hanın idare ettiği öbürü Er-
bil üzerine yürüdüler. Nadir han burasını
kolaylıkla ele geçirdi B u n d an sonra niyeti
Bağdad’ı almaktı. Nitekim, 12 ocak 1733 ta­
rihinde şehri muhasara etti. Bağdad valisi
A h m e d Paşa durum u merkeze bildirip acele
yardım istedi. B un u n üzerine eski sadrıâzam
E rzurum Valisi Topa! O sm an Paşaya Bag-
dad'ın yardımına koşması emrolundu. A y n i
zam anda V a n , Revan, Tiflis ve Gence ta-
! rsn’m o z a m a n k i başşehri İsfahan’d a n
iki görünüş
 raflarına da yardımcı kuvvetler ve sınır vali
ve kumandanlarına uyanık bulunmaları için
haberler gönderildi.
Nadir han’m B-ağdad’ı muhasarası ve
D uçum yenilgisi
Nadir han'm Erbil’i alıb Bağdad'ı muha-
narası, bu savaşların başlangıcından beri
harb hareketlerini ilk defa olarak Osmanlı
topraklarına intikal ettirmiş oldu. Yanındaki
ordunun mevcudu yüz bin kişi idi. Ahmeri
Paşa’nın bu kuvvete karşı ne uzun müddet
dayanmasına, ne de bir çıkış hareketiyle bu
orduyu yenmesine imkân yoktu. Kendisi de
bunu anladığından um duğu yardımın gelişine
kadar Nadir hanı oyalamaya karar verdi.
Bu şırada İran şahının naib ve vekili, A h ­
med Paşa ya şehri teslim etmesini teklif et­
mişti. A h m e d Paşa karar vermeden evvel
düşünmek için birkaç gün müsaade istemek
üzere M eh m ed Ragıb Efendi’yi (sonradan
sadrıâzam olan Ragıb Paşa) gönderdi. M e h ­
med Ragıb efendi vazifesini şayet iyi başa­
rıp Nadir hanı icabı kadar oyaladıktan son­
ra istenen müsaade ile geri döndü. B u sı­
rada yüzbin kişilik ordusu ile Bağdad’ın im ­
dadına selen Erzurum valisi Topal Osm an
Paşa, K erkü k’ü geride bırakıp, Samara’ya
kadar ilerlemiş bulunuyordu. Nadir han, bu*
nu haber alınca. Bağdat muhasarası için on-
ikibin kişilik bir kuvvet ayırarak kalan or-
dusile şehre iki saat mesafedeki Duçum
mevkiine geldi. İki ordu, burada karşılaş­
mış ve dokuz saat süren kanlı bir meydan
savaşına tutuşmuştur. Neticede, savaşı O s ­
manlI ordusu kazandı. îranlılar büyük bir
hezimete uğradılar, kırk bine yakın zayiat
vermişlerdi. İran ordusunun bütün savaş
malzemesi ve ağırlıkları osmanlıların eline
geçti. Nadir han ise, yaralı olduğu halde
kaçıp ancak can mı kurtarabildi (20 temmuz
1733). Ayni /.amanda A h m e d Paşa, Bağdad’-
dan bir çıkış yaparak yedi aydan beri Bağ-
dad'ı muhasara etmiş olan kuvvetlerin baki­
yesini püskürtüp kaçırdı. Böylece, Bağdad
kurtulmuş oldu.
Uzun bir muhasara altında kalmış olan
Eağdad’da zahire tamamen bitmiş bulundu­
ğundan, askerleri tarafından civardaki zahi­
re stoklarının bitirilib halkın açlığa m a h­
kûm edilmemesi için Topal Osm an Paşa za­
ferin sonunda Kerkük'e döndü. Yalnız düş­
m an ahvalinden haber almak ve bir baskı­
na uğrayıb müsaid olmayan şartlar altında
bir savaşı kabule mecbur kalmamak için
Rakka valisi Poîad A h m e d Paşa’yı "bir kısım
kuvvetlerle D e m e taraflarına yolladı.
Topal O sm an Paşa’m n Nadir han’ı ağır
bir hezimete uğratıp Bağdad’ı muhasaradan
kurtardığı haberi, İstanbul’da büyük bir şe-
vinç ve heyecan yaratmıştı. Zafer haberini
2480
getirmiş olan tatara padişah bir avuç altunla
zeamet derecesinde dirlik ihsan etmiş. Topal
O sm an Paşa’ya ikibin altun, hil’at ve çelenk
göndermişti. Topal Osm an Paşa’nın m uvaf­
fakiyeti hakikaten mühimdi. Nadir han bu
savaşı kazanmış olsaydı, bütün doğu Anado-
îuyu ele geçirmesi m ü m kü n olabilirdi.
Nadir han’m Musul’a hücumu
İran ordusunun yenilip çekilmesinden
sonra, bu cephenin seraskerliği yine Ahm ed
Paşa’ya verilmiş, lâkin kendisi bu vazifeyi
Jtabul etmek istemediği için Bağdad valili­
ğinde bırakılmış, seraskerlik Topal Osm an
Paşa ya tcvcih olunmuştu. Nadir han ise ye­
nilmiş. lâkin savaştan vaz geçmemişti. B u ­
nun için Ekim ayının sonlarına doğru Musul
taraflarından taarruza geçti. Lâkin. Musul
valisi M eh m ed Paşa kumandasındaki kuv­
vetlerle aralarında geçen beş altı saatlik bir
öncü savaşından sonra çekilmeye mecbur
kaldı. Topal O sm an Paşa bu sırada hasta
bulunuyordu. Son muvaffakiyeti devlet m er­
kezine bildirmekle beraber, vazifeden affını
da rica ettiyse de Birinci M ah m u d bu iste­
ğini kabul etmeyip böyle m ühim zamanda
buradan ayrılmasının doğru olmayacağını ve
kendisinden daha nice hizmetler beklediğini
iltifatlarla dolu bir fermanla bildirdi (Baş­
bakanlık Arşivi, M ü h im m c defterleri» C : 139,
S: 327).
Kerkük savaşı
Evvelâ Duçum 'da, sonra Musul cephesin­
de osmanlı ordularına yenildiği halde, Nadir
han mücadeleden asla vaz geçmek niyetinde
değildi. Esasen yaradılışı itibarilc mağlûbi­
yetler onu ye’se düşürmez, ümid ve cesareti­
ni kırmazdı. B u sırada Osmanlı ordusu kuv­
vetlerinin bir kısmı ilkbaharda geri dönmek
üzere terhis olunmuş, bir kısmı ise dağınıkça
bir halde kışlağa çekilmişti. İşte, Nadir han
bu mühim fırsatı kaçırmıyarak yeniden ten­
sik ettiği ordusile birdenbire K erkü k önle­
rinde belirib osmanlı ordusuna hücum etti.
K erkük’e beş saat mesafede Leylan mevki­
inde vukua gelen b u savaş sonunda Osmanlı
kuvvetleri mağlûb oldular. Serasker Topal
O sm an Paşa ise, savaş meydanında şehid
düştü (30 kasım 1733). Nadir han, Kerkük,
Derne ve Şehrizur’u ele geçirdi. B u zafer
üzerine Osmanlı devletinin barış isteyeceğini
ve bu sayede kuzey İran’da Osmanlı işgalinde
bulunan yerleri de savaşsız kurtaracağını
umuyordu. Halbuki, aslında kazandığı büyük
bir zafer değildi İstediği barışı elde etmek
için Osmanlı savaş kuvvetlerinin tamamen
imhası lâzım geliyordu. B u küvetler ise
ayakdaydı. Nitekim, Osmanlı devleti büyük
bir azimle savaşa devam niyetinde bulunu­
yordu. Birinci M a h m u d , vaktile ku 2ey İran­
 da büyük askeri muvaffakiyetler kazanmış
olan sadrıâzam Hekim-oğju Ali Paşa’yı İran
Üzerine serdar-ı «krem olarak göndermeye
karar vermişti. Şehid olan Osm an Paşa'nın
yerine güney İran cephesi seraskerliğine
Kciprülü-zâde Abdullah Paşa tarr. selâhiyetle
ve hareketlerinde istiklâl sahibi olmak şar-
tile tayin edildi <12 mart 1734). Bir taraftan
da kuzey İran’da duruma tamamen hakim
olunmak için, Kırım hanı Kaplan G iray'a
Kafkasya’ya geçmesi bildirildiği gibi K u m u k
kabileierinin itaatini temin için reisleri Us-
m i A hm ed'e vezaret ve oğlu M e h m e d ’e bey­
lerbeylik tevcih olundu. Bütün bunlar, ga­
yet isabetli tedbirlerdi.

Nadir han’m Bağdad’ı tehdid

etmesi
Nadir han ise, Osmanlı devleti tarafın­
dan bir barı; teklifinin gelmediğini görün­
ce, O cak ayının Sonlarına doğru yeniden
Bağdat üzerine yürüdü (1734). Kalenin önün­
de birkaç gün muhasara tertibatı aldıktan
sonra Bağo'ad valisi A h m e d Paşa'ya haber
gönderib Tiflis, Şirvan, Kâht. Gence ve R e ­
van kendisine terk olunmadığı takdirde sa­
vaşa devam edeceğini bildirdi. D a h a evvel
yedi ay sıkı bir muhasara altında kalmış olan
Bağdad’da zahire ve savaş; malzemesi bir
hayli noksandı. Yeni bir muhasaraya uzun
müddet dayanacağı şüpheliydi. A h m e d Pasa,
bunun üzerine Nadir hanı oyalamak ve vakit
karanm ak için bu hususta Selâhjyet sahibi
olmadığını, b u teklifleri İstanbul’a bildirib
cevab hekliyoceğini Nadir hanın elçisine
söyledi. Böyle bir cevabın gelişi iki, ikibuçuk
aylık işti. Nadir han. buna rağmen pek za­
yıf halde bulunan Bağdat kalesine hücum
etmiyerek A h m ed Paşa’nın teklifini kabul ile
İran’a döndü.
A h m e d Paşa’nın mektupları İstanbul’a
gelince hemen bir müşavere meclisi toplanıp
mes’ele görüşüldü. Neticede Nadir hanın is­
tekleri tereddütsün red edildi. Bir taraftan
da Bağdad kalesinin noksanlarının gideril­
mesi ve icabı gibi tahkim olunması için ge­
rekil emirler gönderildi. D u r u m ayni zaman­
da güney İran cephesi kumandanı Köprülü -
zâde Abdullah Pasa ile, bütün smırlar ku­
mandanlarına bildirilib her an için savaşa
hazır bulunmaları tenbih olundu (Şubat
1734). O sırada Rakka valisi bulunan Polat
A h m e d Paşa'ya güney cephesi kumandanlığı
verilib, KÖprülü-zide Abdullah Pasa, Şark
seraskeri ünvanile cephenin genel kum an­
danlığına getirildi.
Nadir han’ın yeniden hücumu
Nadir han, doğrudan doğruya Osnıanlı
devletine yaptığı ikinci bir barış teklifine
gelecek cevabı bile beklemeden yine taarru­
za geçti. B u sefer kuzey cephesini seçmişti.
Sultan Birinci M a h m u d
(K a p ¡dağlı serisinden)
Şirvan h a m Sürhay hanın Dağıstan tarafla­
rında meşgul bulunmasından istifade ile b u ­
raya hücum edib hanlığın merkezî olan Şa-
maiıi'yi zabtetü (Ağustos 1734). Bunun üze­
rine taarruza uğraması m ü m k ü n bulunan
Kars ve Tiflis’in icabında müdafaasına yar­
dım edilmesi Erzurum ve Çıldır valilerine
bildirildi. Sürhay han ise, Şaınahi’nin içinde
bulunan kızılbaşlann da yardım ile. Nadir h a ­
nın eline geçtiğini duyunca geri döndü. L â ­
kin, maiyetindeki askerlerin bir kısmının
Nadir hana mütemayil bulunmasından şüp­
heleniyor ve bu yüzden kendilerine tam a­
m en emniyet edemiyordu. B u durumu G e n ­
ce valisi Ali ve Tiflis valisi İshak Paşalara
bildirip yardım istedi. Ali Paşa, Gence ci­
varında Nureddiıı Sultan kumandasında b u ­
lunan bir kısım Kırım süvarisinin ona y a r ­
dımını temin edince, Sürhay han İran k u v ­
vetlerine hücum edip kanlı savaşlar sonunda
yendi ve hattâ karargâhına kadar kovaladı
ise de, yanındaki kuvvetlerin azlığı dolayı-
sile Genee’ye dönm ek zorunda kaldı (Evlûl
1734).
Böylece, galibiyet hiç bir kazanç sağla­
madı. Siirhay han İranlIlara yeniden hücum
etti. Lâkin, bu sefer üst üste îkî kere ınağ-
lûb olub K u m u k ’lara sığınmak zorunda kaldı.
Gence ve Tiflis’in mı&asara olunması,
Kars muharebesi
Sürhay mes’elesi böylece hal edilince,
Nadir hatı Şirvan ve Dağıstan’a tamamen

2481
hakim oldu* Bundan sonraki ilk hedefi ise
Crence icl. Gence valisi Ali Faşa n m onun
bu maksatla harekete geçtiğini bildirmesi
ürerine, Revan ve Erzurum valilerine acele
öisrak yardımda bulunmaları emroluDdu ve
durum Şark seraskeri Köprülü-zâde A bdul­
lah Paşay a bildirildi. Nadir han, süratte
ilerleyip Gence’yi muhasara alt'isa aldı (K a ­
sım 1734). Gence dayandıysa. da, büsbütün
kurtarılamadı. Uzayan muhasaranın ikinci
ayında Nadir han bir kısım kuvvet ayırıb
göndererek' kendişile birlesen Gürcülerle be­
raber Tiflis! de muhasara etti. B u sırada
Yezd, Kûri ve Ordubad şehirleri birer birer
eline geçmiş bulunuyordu. Velhasıl, bu cep­
hede vaziyet Osmanlı devletinin hiç de le­
hinde olmıyan bîr şekilde inkişaf etmekte
idi.
Bunun üzerine şark' seraskerliği tama­
men uhdesine verilmiş bulunan Köprülü-zâ­
da Abdullah Paşa ile Erzurum, Van, Revan
gibi sınır valilerine halâ dayanan Gence ka-
leşinin Nadir hanın eline geçmesine mutlaka
engel almaları bildirildL Nihayet,, müşterek
gayret neticesinde Iran kuvvetleri ric’ate
mecbur edilib üç aydan beri muhasarada b u­
lunan kale kurtarıldı. Nadir han, Gence
Önünde# muhasara esnasında pek çok teknik
yardımda bulunan Golitsin’in aracılığı ile
ruslarla, icabında her iki devletin müttefik
Sîlatile hareket edeceklerine dair, bir ittifak
yaptı (Mart 1735 i. Euııdan sonra, Nadir ban,
kuzeyde kesin bir galibiyet elde etmek için
Köprülü-zâde Ab&ulah Paşa'yı bir meydan
savaşında yenmesi icab edeceğini kestirerek
Kars’da bulunan Osmanlı ordusunun üzerine
geldi ise de, bej saat süren amansız bir çar­
pışma sonunda çekilmek zorunda kaldı (25
mayıs 1735).
Osmanlı ordusunun baskına uğraması,
seraskerin şehadeti
Abdullah Paça, düşmanı mutlaka takib
emri aldığı için A r as nehrinin kollarından
Arpaçay’ı geçmiş bulunan Nadir hanın pe­
şinden ilerledi. O damana kadar daima İran
kuvvetlerinin kendi üstüne gelmesini bekll-
yerek onları püskürtmekle iktifa etmiş, ta­
arruz hareketinde bulunmamıştı. Kendisinin
esssen fazla bir askeri kabiliyeti ve hattâ
ordu üzerinde icabı kadar otoritesi yoktu.
B u yüzden emrindeki kuvvetler arasında di­
siplinsizlikler görüldüğü olurdu. Esasen N â ­
dir hana karşı çekingen davranışı ona ve
kendisine güvenemeyişine sebeb de bu idi.
Hattâ Kars savaşım kazanıb rakibini, geri
attığı halde bu güvensizliği devam ediyordu.
Lâkin bu sefer düşmanı takib ve bir savaşta
büyük kuvvetlerini imha hususunda pek şid­
detli emirler aldığı için harekete geçmek zo-
rıuıda kalmıştı. Düşm an yakın mesafede idi.
B un a rağmen gerekli emniyet ve karakol
2482
tertibatı alınmamış, çekilmekte olan İran or­
dusundan anî bir zarar geleccği hiç düşü­
nülmemişti. Nadir hanın ise istihbaratı çok
kuvvetliydi. Seksenbito kişilik osmanlı ordu­
sunun öncü ve karakollarından m ahrum bir
şekilde ilerlediğini ve b u orduda disiplinin
d© bir hayli zayıflamış olduğunu öğrenerek
kendi yetmişbia kişilik ordusile Köprülü -
zade Abdullah Paşa’yı Boğa verd mevkiinde
birdenbire karşılayıp savaşa mecbur etti.
14 haziran 1735 tarihinde vuku bulan bu
savaşta osmanlı ordusu mağlûp oldu ve Şark
seraskeri Köprülü-zâde Abdullah Faşa, sa­
vaş meydanında sonuna kadar çarpıştıktan
sonra şehid düştü (Başbakanlık Arşivi, M ü ­
himine defterleri, C: 140, S: 422>. Bununla
beraber, Osmanlı kuvvetlerinin m ühim bir
kısmı Kars'a dönmeye muvaffak oldular.
Şark seraskerinin şehid olduğu duyulun­
ca, yerine Sivas valisi A h m e d Paşa vekâle­
ten verildi. Arkasından da b u m akam a eski
Bagdad vaüsi olub Nadir han burasını m u ­
hasara ettiği zaman onu oyalamak için barış
tekliflerini İstanbul’a bildirmiş ve bu yüz­
den de gezden düşerek Haleb ve sonra Rak-
ka valiliğine nakledilmiş bulunan İran sa­
vaşlarının tecrübeli kumandanı A h m ed Paşa
tâyin edildi,
Hekîm-oğ-Ju A li P aşa’m n a zli
.Evvelce mektup yazdığa A h m e d PaŞ&’dan
hiç bir cevap §ıkmaması üzerine. Nadir han
bu sefer doğruca Birinci M ahm ud'a ve sad-
rıâzam H e kim -oğlu Ali Paşa'ya mektublar
göndererek her ikisinin de hükümdarı Türk
soyundan olan iki devlet arasında barışın
kurulmasını istemiş ve Kerkük savaşında
esir düşen ordu kadısı AbdiiJkerim EfeisdFye
devlet tarafından b u hususta selâhıyet veri­
lirse, kendisinin kabule hazır bulunduğunu
bildirmişti. Barış için, Araş nehrinin sağ
kıyısındaki yerlerin İran’a terki şart koşulu­
yordu.
M üzm in bir hal alan İran savaşlarına bir
son vermek fikrinde bulunan sadrıâzam, bu
teklifleri birden red etmeyib ‘ müzakere yo-
luyle anlaşmaya varılabileceğini düşünerek
Nadir hana isteklerinin kabul olunabilece­
ğini ihsas eden bir mektub göndermişti. Lâ-
km , bu mektub, o zaman güney cephesi k u ­
mandanı KÖprülü-zâde Abdullah Paşa.’n m
eline geçmişti. Abdullah Paşa, barış isteyen
İran'ın aslında savaş gücünün tükenmiş ol­
duğunu hesaplayarak b u işi doğru bulmamış
ve mektubu doğruca hükümdara "öndermiş-
ti. Kendisi de, İran'dan alman yerlerin iade­
sinin dosTu olmadığım, daha evvel Kuzey
cephesi kum andanım da bulunmuş Oıan
Sadrıâzam Hekim-oğlu Ali Paşa’n m — İran
ahvaline vakıf bir zat olduğu halde— böyle
Uîkliîieri kabule yanaşmasının hatalı oldu­
ğunu bildirmişti. B u yüzden Ali Paşa gözden
düşmüş vaziyeti kritik hale gelmişti. Do ğu­ Nadir han’rn ban? teklifi
dan gelen yeni haberler üzerine Birinci ?':ıh-
m ud sadrıâzamı sevmiyen kızlar-ağa.s;n’tı da Kadir han, Arpaçayı zaferini kazanıp
tesiri altında kalarak bir divan günü m üza­ Osmanlı ordusunu Kars’a çekilmeye mecbur
kereler sona erince şeyhülislâmı huzuruna ettikten sonr3 Gence (9 temmuz), Tiflis (12
kabul çdib ayni meseleyi kendisîl-j görüş­ ağustos), Revan <3 ekim) ı da işgal etti. Bu
tükten sonra Revan köşkünde bekleyen He- suretle, İran’a iadesini istemiş olduğu bütün
kim-oğlu Ali Pa ja ’dsn silâhdar ağa vasıta- yerler eline geçmiş oluyor ve kendisi için
sile sadaret mührünü aldırdı. Pasa Midilli’de savaşa devamın lü2 ûrou kalmıyordu. Bunun
oturmaya m em ur edildiğinden hemen bir üzerine Gence valisi Ali Paşa vasıtasile Os­
çokiiri ile yala çıkarıldı (İZ temmuz 1735). manlI devletine kesin bir barış teklifinde bu­
Ayni zamanda Çavuşbaşı M eh m ed Ağa’ya üç lundu. Sonra da bunu teyid için kendi hazi­
tuğlu vezaret tevcih olunub sadâret kayma­ nedarı Mirza M uh am m ed ’i yeni $ark seras­
kamlığına tâyin edildi. keri A h m ed Paşa’ya gönderdi. Osmanlı dev­
leti de artık bu savaşa devamın faydasız ol­
Yeni sadrıâzam, icraatı ve azli duğunu anlamıştı. Yeniden kuvvetler hazırla­
yıp İran’a sevk etmek ve Nadir hanı yenmek
Eski Bağdat valisi A hm ed Paşa, kısa Ka­ hemen hemen imkânsız görülüyor, üstelik bu
m an evvel Haleb valiliğin« tâyin olunmuş ve sırada Rusya ile Osmanlı devleti arasında
Bağdad valiliği Köprülü-zâde Abdullah Pa- had hale gelen gerginlik, İran’la bir barışı
şa’n m maiyetinde bulunan Diyarbakır vali­ zarurî kılmış bulunuyordu. BÖylece, savaşın
si İsmail Paşa’ya verilmişti. İsmail Paşa’nıK başlamasından tam onüç yıl sonra barıya ka­
sarayda hamisi Kızlar Ağası Beşir Ağa îdi. rar verilerek Ali Paşa gerekli talimat ve 5e-
B u sefer sadâret makamı inhilâl edince, lâhiyct ile İran devletinin murahhası Mü'za
kimsenin akil ve hayaline gelmezken Beşir M u h a m m e t ’le birlikte Tiiiis' e gönderildi. Ali
A ğ a'm n tesirilc bu m akam a geçmek üzere
Isfanoul’s dâvet olundu. İstanbul’a 29 ey­
lülde vanb yeni vazifesine resmen başladı.
Sadaret kaymakamı M ehm ed Pasa, saJ-
rıâzamm İstanbul’a geüb fi’ler, işe başlama­
sı üzerine, Viüm kalesinin muhafazası şar­
tıyla Niğbolu’ya tayin edilip acele yola çı­
karıldı. B un a sebeb İsmail Paşa tarafından
istırkâb olunması ve saray tarafına öteden
beri yakınlığı bulunması dolayısıyla kendi­
sini atlatıp sadârete geçmeğe çalışmasından
korku İm asıydı. Kızlar ağası Beşir Ağa’m n
adartıı olan İsmail Paşa işe baslar başlamaî
onun da yardımıyla M ehm ed Paşayı böyle-
ce İstanbul'dan uzaklaştırdı. Vidin m uh a­
fızı Nunıan Paşa-zâde A hm ed Paşa İstan­
bul’a getirilerek Divân-ı hümâyûnda nişan­
cılık hizmetine verildi. İsmail Paşa iktidara
gelir gelmez bütün diğer büyük memuriyet­
lerde m ühim değişiklikler ve bu araca vali­
ler arasında yeni tâytn ve nakiller yaptı.
Bunlar aslında Beşir A ğ a ’m n tertib ve teşvi­
kiyle oluyordu. Kendisi sadâret makamında­
ki değişikliği fırsat bilerek foktan beri arzu
ettiği, lâkin Hekim -oğlu Ali Paşa’ya bir tür­
lü .yaptıramadığı değişiklikl eri bu suretle ta­
hakkuk ettirdi.

Fakai, .sadrâzam Gürcü İsmail Paşa, bu

mevkie kızlar ağası Beşir Ağa vasıtasile geç-
diği halde neticede onun fazla tahakkümüne
dayanamayıb ötekine berikine şikâyette bu­
lunduğu için rüşvete fazla mübtelâ olduğu
bahanesile azlelunarak Silâhdar M ehm ed
A ğ a ’ya vezaretie sadâret kaymakamlığı ve­
rildi (9 ocak 1736). Sadâret kaymakamı Di-
metokalı Silâhdar Seyid M ehm ed Paşa ise, İran şahı Afşarlt seyun dan Nadir'
onaltı gün sonra sadâret makamına asaleten (M a c a rc a «Tolnai Villagtörteneime» a d h
tâyin olundu. tarihten)

2483
 Taşa oraya vardığı zaman Kadir han Lczgi
kabilelerini te'dib ile meşgul olduğu için bir
müddet bekletildi. V e sonra M Oğan'daki or­
dugâha götürüldü.
Ali Paşa’ya verilen salâhiyete göre İran­
la Dördüncü M u r a d zamanında imzalanan
barış an dİ aşması aynen kabul edilecckti.
Yalnız, rusyanın osmanlı devletini o taraflar-
'dan tehdidine engel olmak için İran’ın bu
devletle akdettiği ittifakın feshini ve Nadir
hanın Sünnî müslümaniarla m eskun Dağıs­
tan’dan çekilmesi istenecekti. İran rusya ile
olan ittifakını daha evvel bozmuş ve rusları
uzaklaştırmış olduğu için birinci istek orta­
dan kalkıyordu. B u .çırada Nadir han bir bay­
ram günü M o g a n sahrasında topladığı um um î
bir mecliste henüz pek küçük yaşta bulunan
gah Üçüncü A bb as’ın vefat ettiğini bildire­
rek bundan, sonra İran tahtına Safevî hane­
danına m ensup hiç kimsenin geçirilemeyece­
ğine ve şiî mezhebinin terk edileceğine dair
u m u m i bir ahid aldıktan sonra kendisine
teklif edilen şahlığı kabul ettiğini ilân etti
(Mart 1736)
B a n ; müzakerelerinin başlaması
Ali Paşa, 1736 yılı M art ayında İran m u ­
rahhası ile M o g a n civarında barış m ü za ke­
relerine başladı. İlk anda. Dördüncü M urad
devrindeki sınırların esas olması hakkında
karşılıklı ve kolayca anlaşıldı. B u n d an son­
ra M irza A h m e d kendi şartlarını ileri sür­
dü. Bunların başında şiiliğİ terk etmiş olan
İranlIların rnensub bulunduğu Caferi m e z­
hebinin Osmanlı devleti tarafından Hanefî,
Şafii, Maliki ve Hanbeli mezheplerinden son­
ra beşinci mezhep olarak kabul ve K â b e ’de
b u m ezhep için de bir rükün te’sisi geliyor­
du. Sonra da îran hacılarından bac alınma­
ması ve hac emirlerinin ayrı ve kendilerin­
den olması, İstanbul ve İsfahan’da karşılıklı
şehbenderler bulundurulması, İstanbul’daki
şehbenderin kethüdasına buradaki İranlIları
hacca götürme müsaadesi verilmesi ve niha­
yet esirlerin karşılıklı olarak serbest bıra­
kılmaları isteniyordu.
Ali Paşa ise, yalnız hudutların tâyinine
selâhiyetli idi. B u yüzden bu isteklere cevap
verenıiyeceğini bildirdi. Nadir han, esasen
kendi şahlığını da Osm anlI devletine resmen
bildirmek ve tanıtmak arzusunda bulundu­
ğundan ayrıca b u maddeleri de görüşmek
üzere bir hey’et tertib edib İstanbul'a doğru
yola çıkardı. B u hey’et, İran devleti ricalin­
den Abdülbâki hanın başkanlığında olmak
üzere şahın imamı Reisül-ülema Ali Ekber
Molla ile ulemadan Sadr-ı memâlik unvanı-
nı haiz Mirza Ebül-Kasım’dan mürekkepti.
Serasker A h m e d Paşa, Nadir şahın barış
şartlarını' öğrenmiş olduğu için daha evvel
acele olarak İstanbul’a bildirmiş bulunuyor­
du. Birinci M a h m u d , ca’ferî mezhebinin be­
2434
şinci mezhep olarak kabulü ve buna ait te­
ferruat hariç olmak üzere ve Rusya ile İran
arasındaki ittifakın feshinin resmen ilânı
şartile ve diğer maddelerin bazı küçük tâ­
dillerle kabul edilebileceğini A h m e d Paşa’ya
hem en bildirdiğinden, Ali Paşa ile M irza Mu-
ham m ed nihai barış şekli üzerinde anlaş­
m a k üzere İstanbu’a hareket ettiler (Başba­
kanlık Arşivi, M ü h i m m e defterleri, C : 142,
S : 96).
N adir hanın gönderdiği hey’et ise, 1736
yılının T e m m u zu n u n ilk günlerinde İstan­
bul’a vardı. Reis ül-küttab İsmail Efendi ile
ivlehmed Ragıb ve Mustafa Efendiler, seter­
de bulunan ordudan getirildiler. Toplantılar
hemen başladı. Lâkin, ca’ferî mezhebi m ese­
lesi büyük münakaşaların çıkmasına sebeb
oldu. İranlIlar, b u m ezhebin de diğer dürt
m ezheb gibi doğru bir yol olduğunu kendi­
lerine göre ilmi delillerle isbata kalkıştılar.
Osmanlı murahhasları ise, b un u dinlemek
bile istemiyerek prensib noktasından ve usul
bakımından itiraz ediyor ve böyle mezheb-
d «ı bahsederek barış yapılmasının misali
bulunmadığını ileri sürüyorlardı. Esasen bu
konu, kendi ihtisasları dışında olduğundan
osmanlı hey ’eti bay.ı ûlema ile takviye olun­
du. S u n a rağm en münakaşalar daim a so­
nuçsuz kaldı. B u meselenin hallinin şimdi­
lik imkânsız bulunduğu, barışı da her iki ta­
rafın arzu ettiği göz önüne alınarak sekiz
toplantı sonunda Nadir şahın teklifleri aşa­
ğıdaki esaslar dahilinde formüle edilib iki
tarafça da kabul olundu (24 eylül 1736).
1 — İran hacccmîri, İran’Iı hacıları No-
cef ve Lahsa yoluyla götürecektir. Eğer, es­
kisi gibi Ş a m yoluyla götürecek olursa, hacc
cm iri ün varımı kullanamı ya çaktır.
2 — İranlIların ca’fcrî mezhebinde b u ­
lunmasının Osmanlı devletile bir ilgisi ve
b un un bir zararı olmadığı gibi, Osmanlı dev­
letini b un u beşinci m ezhep olarak tanımaya
ve K â ’bede b u m ezhep için bir rükün tesisi­
ne zorlamaya da lüzum yoktur. M am afih
bu m es’eleyi iki Osmanlı âlimi İran’a gide­
rek îran ûlemasile bir daha görüşüb konuşa­
caktır,
3 — İki devlet başkentlerinde birer şeh­
bender bulunacak ve bunlar üç yılda bir
değiştirilecektir.
4 —■İki taraflı esirler serbest bırakıla­
cak ve b un da n sonra Osmanlı memleketle­
rinde İran’lı esirlerin alınıb satılması yasak
edilecektir.
İranlılarm yeni istekleri ve Nadir Şah*a
gönderilen hey’et
İş, imza safhasına dökülünce, İran’lı
murahhaslar bilhassa birinci ve ikinci m a d ­
delerin Osm anlı uleması tarafından da kabul
ve imzası lâzım geldiğini ileri sürdüler. R u s ­
 ya seferjle meşgul bulunan devletten âzami
tavizleri koparmak niyetinde bulundukları
anlaşılıyordu. Osmanlı barış hey’eti b u işin
ancak Osmanlı ulemasının İran’ı ziyaretinden
sonra görüşülebileceği hususunda ısrarda b u ­
lundular. Hindistan seferine hasırlanmakta
bulunan Nadir Şah da barış için acele et­
mekte olduğundan İran hey’eti başkanı Ab-
dülbaki han. bu hususu kabule razı oldu.
A n c a k karşılığında Nadir şaha gidecek Os-
manlı elçisinin vezir dcrccesinde olmasını
kabul ettirdi.
C a ’feri mezhebi ve hacc emirliği rr.es’c-
lelerini görüşmek üzere İran’a gönderilecek
ilim hey’etine Abdullah Vassaf Efendi (son­
radan şeyhülislâm) ve fetva emini Hacı Ha-
lii Efendiler seçildiler. B ü y ü k elçiliğe ise
başimrahor Mustafa B e y vezaret verilerek
tâyin olundu. Böylece, hiç olmazsa eski vc
kıdemli vezirlerden birisi gönderilmemiş,
başimrahora. yani saray ahırlarının âmirine
vezaret verilib bu vazifeye m em u r edilmişti.
Birinci M a h m u d . bu suretle Nadir şahı
Iran hükümdarı olarak tanımış oldu. Mustafa
Paşa ile kendisine gönderdiği nâmede, her
hususda anlaşılmış olub ancak m ezheb m e ­
selesinin halledilemediği, çünkü Osmanlı
devletince ca’ferî mezhebinin beşinci m e z­
heb olarak kabulü ile Kâ'bede buna mahsus
bir rükün tesisinin Osmanlı ûlemasına göre
şer'i ve Osmanlı devlet adamlarına göre si­
yasî mahzurları bulunduğu bildirildi. Böyle­
ce, dam ad İbrahim Paşa tarafından lüzumsuz
yere açılmış ve onüç yıl sürmüş olan savaş­
lar sona ermiş ve İran ile yeniden bir barış
devri başlamış oldu. Ancak, ca’ferî mezhebi
mes'elesi halledilmiyerek ortada bir pürüz
şeklinde kalmıştı.
Nadir şah bundan sonra Osmanlı h ü k ü m ­
darına bir ccmile olmak üzere ruslarla ara­
larındaki silâhlı ihtilâfın barışa dönmesi için
tavassutta bulunm aya hazır olduğunu bildir­
m e k üzere 1738 yılında İstanbul’a bir elçi
hey’eti gönderdiği gibi, rusyaya da böyle bir
hey’et gönderdiğini haber verdi.
Halbuki Rusya, yalnız Fransa'nın barış
tavassutundan bahsedib İran’ın tavassutunu
hiç bahis konusu etm em ek suretile b u dev­
lete ve onun tavassutuna kat’iyyen eh e m m i­
yet vermediğini belli etmişti. Rusya ile İra­
nın aralarının açılmasını kendi menfaatle­
rine uygun gören Osmalı devleti, alâkasın­
1736- 1 7 3 9 O S M A N L I - R U S V E A V U S T U R Y A S A V A Ş L A R I
Rusya, K u ze y savaşını istediği gibi sona
erdirerek imzaladığı Niştat (Nystadt) barı-
şile (1721) Etonya, "Livonya, İngirya (İngrie)
ve Karolya (Karelia)’yı tamamen, Finlandi­
ya’yı kısmen ele geçirmiş ve daha m ühim
olarak kuzey A vrup a hakimiyetini İsveçlile­
rin elinden almıştı. Böylece, o taraftan emin
dan ötürü teşekkürlerini bildirmekle bera­
ber. b un u da Nadir şaha haber vermekten
geri kalmadı.
İstanbul olayları, eski padişahın vefatı
• Bayezid camii avlusunda muhtelif san’at
ehli esnafa ait dükkânların bir kısmında
m ekân tutmuş olan yağlıkçılar, mendil,
tülbend, havlu ve saire nev'inden sattık­
ları mallarına sipariş üzerine muhtelif resim­
ler nakşetmeyi âdet edinmişlerdi. B u hal,
yobazlar tarafından öteden beri hoş görül­
müyor, resim yapm anın ve bulundurmanın
haram olduğu ileri sürülerek bunların men'i
isteniyordu. B u san’at bilhassa lâle devrin­
de ilerlemiş, güzel eserler m eydana geti­
ren ressamlar yetişmişti. Bunlardan biri,
kadınların fazla rağbetini istismar ederek
dükkânını yavaş yavaş gizli vc gayri meşru
aşklar için bir vasıta haline getirmiş ve
kendisi dc sofuluğu ile tanınmış bir zatın
karısını baştan çıkarmıştı. B u iş m eydana
çıkınca bahane ittihaz edilerek ressamlığın
menedilmesi için vaki müracaatlar üzerine
İstanbul kadısı İlmî A h m e d Efendinin ver­
diği bir ilâmla hepsi kırk kişiden ibaret b u­
lunan ressamlar san’atlarından menedilip
dükkânları başkalarına kiralandı.
Para rayici karma karışık olduğundan
çıkan bir fermanla Zcr-i m ahbub altununa
Uçyüz akçe karşılığı olarak yüz on para,
Mısır zincirlisine keza yüz on para, Mısır
iıığralısına yüz beş para ve kuruşa kırk pa­
ra rayiç konarak hâzineye böyle ul’nacağı
bildirilip, bu şekilde tedavülü emredildi.
Birinci M a h m u d ’un emrile Topkapı-sara-
yının bazı yerleri tamir edildiği gibi bahçe­
leri yeniden tarh olundu. Ayrıca bir kasr ile
bir h a m a m inşa edildi.
Beş sene dokuz aydan beri hal’edilmiş
olarak sarayda m ahpus hayatı yaşayan eski
padişah Üçüncü A h m e d î tem m uz 1736 ta­
rihinde, altmış üç yaşında bulunduğu halde
vefat ederek cenazesi mutad törenle kaldı­
rılıp Yeni-cami türbesine defin olundu. K e n ­
disinin sarayda zehirlenerek öldürüldüğü
hakkında o zamanlar halk arasında çıknıı;
olan rivayetin aslı yoktur. Esasen bir müd-
dettenberi rahatsız bulunuyor vc ihtimamla
tedavi ediliyordu.
olunca gözünü yine güneye dikti. Evvelâ.
İran’daki karışık durum dan faydalanarak
evvelce gördüğümüz gibi 1724 yılında O s ­
manlIlarla anlaşıp kuzey Dağıstan ve Ha-
zer denizi sahillerinde bazı menfaatlar elde
etti. D a h a sonra da Nadir şahla anlaşarak
Hazer den ¡zile Sem erkand’e doğru nü fuzu­
 n u n yayılmasını sağladı. Deli Petro’n u n ölü­
m ü ile (1725) yerine geçenler; Birinci Ka-
terina (1725-27), İkinci Petro (1727-30) ve
A n n a hep ayni yolu takip etliler. Nitekim,
Rusya İran savaşlarının sonlarına doğru yor­
gun düşmüş bir halde bulunan Osmanlı im­
paratorluğunun b u halinden istifade iğin so­
n u savaşa ulaşacak olan bazı ihtilâflar çı-
karmıya başladı.
Lehistan krallığı ve Osmanlı devleti
Üçüncü A h m e d devri olayları sırasında
naklettiğimiz gibi, Lehistanda krallık ırsî de­
ğildi. Yageilon hanedanı söndükten sonra
Lehistan krallarını Diyet meclisi seçer ol­
m uştu (1572), B u, b ü y ü k ve küçük kişi-zâ-
deler ve büyük rütbeli m em u r arasından
seçilen üç yüzden fazla üyeli bir meclisti.
Kralın ise, oy birliği ile seçilmesi gerekiyor­
du. Üyelerden biri veto hakkını kullansa,
seçilmesine imkân kalmazdı.
Rusya Birinci Petro devrinden itibaren
Lehistan’ı kendi rıüfu2 sahası içine almak
için büyük gayretler sarfetmiştir. Nitekim,
Saksonya Rlektörii İkinci Ogüst’ün Lehistan
kralı oluşunda Deli Petro’nun büyük rolü
olmuş, b u suretle Lehistan tahtına Rusyanın
bir n ev’i vesayeti altında bulunacak bir kra­
lın çıkmasını temin etmişti. Osmanlı impa­
ratorluğu, Lehistan işlerine karşı daima has­
sastı. Eflak ve Boğdan sınırlarının, yani im­
paratorluğun en uzak seriıadlerîrıın emniyet
altında bulunması, ancak Lehistan'da kendi­
sine dost veya hiç olmazsa tarafsız bir kra­
l ı n bulunmasına ve bu ülkenin başka devlet-
Lehistan kralı Üçüncü A u g u ste
2436
lerin ve bilhassa R u s y a n m nüfuzu altında
olmamasına bağ'ı idi.
Ketekim, Rusya’nın Lehistan halikında­
ki emellerine m ü m k ü n olduğu kadar sed çe­
kebilmek için Prut barışile buna yapılan ek
andlaşmalaria R u sy a n m Lehistan işlerine'
m üdahale etmiyeceğine ve burada asker bu-
lundurmıyaeağma dair maddeler koydurm uş­
tu. Lâkin Rusya, bu husustaki emellerinden
vaz geçmiş değildi. İkinci Ogiist’ürı 1733 yı­
lında vefatile, buhran baş gösterdi. Toplanan
Diyet meclisi, Fransa ile Rusya ve Avustur­
ya’nın ileri sürdükleri iki nam zedden biri­
ni seçecekti. B u da, A vrup a politikasında
yeni bir gerginliğe sebeb oldu. N s m 2 edler-
den eski Lehistan krah Stanisİ2 v Leçinski,
Fransa kralının kayınpederi idi. B u yüzden
Fransa onu destekliyordu. Rusya ile A v u s ­
turya’nın nam zedi ise, İkinci Ogüst’ün oğlu
Üçüncü Ogüft.'tü. Lehistan halkı, Leçinski’ye
taraftardı. Kralı seçeceic olan Diyet meclisin­
de de Leçinski lehine kahir bir ekseriyet
hasıl oldu. Lâkin, Rusya, tam oybirliği b u ­
lunmadığını ileri sürüp b u seçimi tanımadı
ve kendi nam zedi olan Üçüncü Ogüst’ü zorla
Lehistan tahtına geçirmeye karar verdi, B u ­
n u n üzerine Lehistan ordularının yeni baş­
kum andanı K . Potoski durum u Osmanlı dev­
letine bildirerek Ruslar Prut barışma aykırı
şekilde Lehistan’a asker sokarlarsa Osmanlı
devletinin de Kırım hanına gerekli emri ve­
rip buna engel olunmasını istedi (22 eylül
1733). Osmanlı hükümeti Lehistan krallığı­
na' R u sya n m nam zed gösterdiği Üçüncü O-
güst’ün geçmesini kendi menfaatlarma aykı­
rı gördüğü için Avusturya devletine baş v u ­
rup Lehistan’ın iç-işlerine karışmamasını
istedi ise de, prens Ö jen Avusturyam n da
Üçüncü Ogüst’ün Lehistan krallığını uygun
gördüğünü bildirdi (S ocak 1734). Osmanlı
devleti, b u bahane ile barışı bozm ak isle­
miyordu. Ancak, b u konudaki diplomasi faa­
liyetlerine tesirli olmak ve her ihtimale kar­
şı hazır bulunm ak için Kırım hanı K aplan
Giray’a B uc a k (Besarabya) taraflarına gel­
mesi bildirildi (Başbakanlık Arşivi, N â m e
defterleri, C: 7, S: 359). Ruslar bu sırada
Lehistan’a kuvvet sevkederek Üçüncü Ogüst’ü
zorla tahta çıkardılar.
Lehistan krallığı meselesi, A v r u p a dev­
letleri arasında daha b ü yük bir tepki uyan­
dırmış bulunuyordu. Fransa, Leçinski’nin
krallığından asla vazgeçm ek niyetinde de­
ğildi. O n u n haklarını korum ak için sonunda,
silâhlı m üdahaleye karar verince, «Lehistan
veraseti savaşı» başlamış oldu.. Avusturya’ya
savaş açmaya karar veren Fransa, Osmanlı
devletini de — Prut barışını açıkça ihlâl et­
tiği için— Rusya ile savaşa teşvik etti. A n ­
cak, İngiltere ve Feleraenk’in tavassutu ile
esasen b una p ek hevesli bülunmıyan O s m a n ­
lI devleti işi savaşa kadar götürmedi. Y a l­
nız, Lehistan işlerine karıştığı ve buraya as­ ile geçmesine m ani olunacağının um u ld u ­
ker sevketüği için Rusya’yı protesto ile ik­ ğunu, aksi halde çariçenin kendi memleketi­
tifa etti. 1733-1735 yılları arasındaki savaşta ni korum ak zorunda kalacağım bildiriyordu.
Fransa rakiblerine üstün geldi ise de, Le- Ketekim, Kaplan Giray han Kırım ’dan
çinskfnin Lehistan liralı olmasının daimî bir Kafkasyaya kuvvet sevkederken Rusların
anlaşmazlık ve huzursuzluk konusu teşkil U kray na kumandanı Vasbah b un u şiddetle
edeceğini anladığından b u husus için aktedi- protesto etmiş ve Fetih Giray han K u b a n
len Viyana andlaşmasile (Ekim 1735) Ü ç ü n ­
cü Ogüst'ün krallığını, kabul etti. Leçinski
de bazı tavizler karşılığında krallık hakla­
rından vazgeçti. B u n d an sonra da Lehistan'da
kaynaşmalar bir zam an daha devam etti ise
de Avusturya vc Rusya Osmanlı devletile
meşgul olmayı daha kârlı buldular.

Kafkaslarda Osmanlı -Rus ihtilâfları

İran savaşlarının birinci safhasında bir

çok menfaatler elde etmiş olan Osmanlı dev­
leti, b u savaşların ikinci safhasında kazan ­
dıklarım yavaş yavaş kaybetme durum una
düşmüştü. Nadir Şah Bağdad'ı muhasara et­
tiği zam an devlet, Kırım han: K aplan Giraya
acele Kafkasya’ya yürüyüp İran’ı o cephe­
den tazyik etmesini bildirmişti. B u n u n üze­
rine Tatar, Nogay, Kıpçak ve Çerkezlerden
m ürekkep bir ordu, Kalgay Fetih Giray han
kumandasında bulunduğu halde ilerledi. Y o l­
da K abartay’I a n itaat altına aldı. K u b a n yo­
lu ile Dağıstan'a geçmek istediği zam an ise,
Rusya Kubaıı halkının kendi teb’ası ve Da-
ğıstamn kendine ait bîr yer olduğunu- ileri
sürüp buna itiraz etti. Fra n sa kralı On beşin cI Louîs
Halbuki daha evvel 1706 yılında Ruslar,
K u b a n ’ı Osmanlı hakimiyeti altında kabul
ettiklerinden bunların taarruzlarından dolayı
şikâyette bulunmuşlardı. O zamanlar O s ­
m anlI devleti de bu hususta tahkikat açmış­
tı (Başbakanlık Arşivi, Mühim ine defterleri,
C ; 155, S : 144). Osmanlı devleti K ap lan G i ­
raya Kırım kuvvetlerinin Kafkasya’ya geç­
mesini bildirdiği zam an sadrıâzam Hekim-
cğlu Ali Paşa, Rusya başvekiline bir mektup
yazarak hanın, Dağıstan hanı ile birlikte
Iran üzerine gideceklerini bildirmiş ve K ı ­
rım kuvvetlerinin geçişi sırasında Ruslar
tarafından bîr tecavüz olmazsa onlara da
hiç bir tecavüz hareketinde bulunmamaları­
nın emrolunduğunu haber vermiştir.
Rusya başvekili gönderdiği cevapta barış
ve dostluk teminatını tekrarlamakla beraber,
Osmanlı devletinin acele ile verilmiş b u k a ­
rarından çariçenin hayrette kaldığını, çünki
OsmanlIların kendi teb’aları farzettikleri
Dağıstan ahalisinin öted enberi Rusya reayası
olduklarını, îran devletinin bile bunun a k ­
sini hiç bir zam an iddia etmediğini, b u y ü z­
den devletin Dağıstan halkile alâkadar ol­
masının doğru bulunmadığını, aradaki an­
laşmalara göre Osmanlı devleti hududunun
Şirvan'dan oraya kadar uzanmadığım, bu
yüzden Kırım kuvvetlerinin Dağıstan yolu Fransa kraliçesi Marie- Leczinska

2487
taraflarına geldiği vakit Rus hudud kum an­
danı Lavaşev kendisine haber yollayarak
K u b a n taraflarının iîuslara ait olduğunu bil­
dirmiş ve buradan geçmemesini istemişti.
Fetih Giray H a n bunu dinlemek istemedi­
ğinden îîtıs kuvvetlerile yolu kesilmek isten­
miş, o da bunları yenip dağıtmıştı.
İstanbul'daki Rus orta elçisi Nepluef bu
durumu hemen protesto edip Kırım kuvvet­
lerinin Rusya hududunu ihlâl ettiklerini ile­
ri sürmüş, Rusya başvekilinden bu sıreda
yukarda bahsi geçen mektup gelmişti. Bfiy-
leee, hayli nazik ve gergin bir durum hasıl
oluyordu. Aslında Ruslar haksizdi. N e K e ­
ban'ın ne dc Dağıstanm bu devlete ait bu­
lunduğunu Osmanlı devleti daha evvel ka­
bul etmemiş bulunduğu gibi, hattâ Rusya hiç­
bir 2 am an resmen böyle bir iddiada bulun­
mamıştı. Ancak, devletin İran cephesinde
müşkil durumda bulunması Rusya ile yeni
bir savaş macerasına sürüklenmesine engel
teşkil etli;;: için, o zaman iddiaları resmen
kabul edilmemekle beraber, Fetih Giray H a ­
na geri dönuıesi bildirilmişti.
Rws çer'ıçesi Anna
Böylece, gerek Kafkasya ve gerekse L e ­
histan olayları sırasındaki tutumu, Osmanlı
devletinin Rusya ile bir savaşa girişmek
niyetinde bulunmadığını gösteriyordu.
Rusların hakikî niyetleri ve anî
hücumları
Halbuki, Rusya, tamamen başka fikirde
idi. İran savaşları sırasında yıpranmış ve
pek yorgun düşmüş bulunan Osmanlı devle­
tinin bu halinden istifade ile Ksradenize in­
m ek ve bu denizin kıyılarında kat:î olarak
yerleşmek istiyordu. Rusya, b u hususta A-
vusturya imparatorluğu ile daha 1726 yılında
anlaşmış ve hattâ gizli bir andlaşma imza­
2 IBS
lamıştı. Ancak, Osmanlı devletinin bir savaş
bahanesi yaratmaktan son derece çekinme­
si. Rusyam n işini bozuyordu. Kırım hanınm
ve Kalgayinm Kafkasya harekâtı sırasında
Rusya K u ba n ve Kabartsy bölgelerinin ve
hattâ Dsğıstamn kendine ait olduğunu ileri
sürdüğü halde Osmanlı devletî onunla silâhlı
bir çatışmaya düşm em ek için Kafkasya ha­
rekâtım durdurmuştu. Hâdisenin bu şekiide
kapanması kendilerini tatmin etmediğinden
ve yeni anlaşmazlıklar çıkarıp mutlaka bir
çıban başını koparmak arzusunda bulun­
duklarından, Huşlar bu bölgelerin kendilerine
aii olduğunu isbs.t etmek ve bu hususta
Osmanlı devletinin de tasdikini sağlamak
gayesile İstanbul’a Vişinyakov adlı bir elçi
gönderdiler. Müzakereler başlıyacağı sırada,
gerek bu gelen elçinin ve gerekse Rusların
İstanbul’daki daimî orta elçisi Nepluefin
Osmanlı devletinin içinde bulunduğu zayıf
vaziyeti çariçe A n n a ’ya bildirmeleri üzerine
Huşlar birdenbire Kırım ’a ve A zak kalesine
karşı taarruza geçtiler, Ruslar, kendileri ha­
rekete geçer geçmez Balkanlardaki ortodoks
tena m n hemen baş kaldıracaklarını u m u ­
yorlardı. Lâkin, bu ümitleri tahakkuk etme­
di. Çariçe Anna, (İvanovna) Osmanlı İm­
paratorluğu ile yapacağı bir savaşı tek ba­
sına kararlamamak ihtimaline karşı Avustur­
ya imparatoru Altıncı Şarl ile 1733 tarihin­
de yeni bir anlaşma yapmıştı. Buna göre,
Rusya OsmanlIlara taarruz edince, Avustur­
ya arabuluculuk bahanesile Osmanlı devletini
oyalayıp savaş hazırlıklarını tamamlamasına
engel olacak, sonra da kendisi Rusyamn müt­
tefiki sıfat ile savaşa girip Osmanlı kuvvet­
lerini iki cepheye bölmeye mecbur edecekti.
Bunun neticesi ise, Osmanlı devleti için
mağlûbiyetten başka bir şey olamazdı. So­
nunda Ruslar Kırım'ı ve A zak kalesini alıp
Karadeniz kıyılarına yerleşecekleri gibi, Bos-
na-Hersek tarafları da Avsturyalıların pa­
yına düşecekti. O zam an Lehistan krallığı
meselesi çıkınca bunun tatbikatı geri ¡çal­
mıştı.
Barışın devamı için son gayretler ve
savaş karan
Tecavüz haberi İstanbul’da duyulunca
Osmanlı devleti hemen savaşa girişmeyip
vaziyeti Rus maslahatgüzarından tahkik et­
m ek istedi. O , bunun tamamen uydurma
hat e r olduğunu bildirdi. Keyfiyet, Prut barışı
esaslarının bozulmamasını taahhüd eden Hol­
landa ve İngiltere elçilerinden sortılduysa da
onlar ademi malûmat beyan ettiler. Fakat
pek az sonra Rus başvekili Osterman’dan
gelen ve doğrudan doğruya veziriazama hi­
taben yasılan ültimatom mektubu vaziyeti
vuzuha kavuşturdu (mektubun taHhi 12 ni­
san 1736).
 Osferman mektubunda, iki devle î ara­ lI devletine verdikleri cevapta dostlan elan
sındaki siyasî münasebetlerin bir tarihçesini osmanlılaria rusya arasında bir savaş çıkma­
yaptıktan sonra, 1700 de Devlet-i âliyye ile sından çok müteessir olup ellerinden geldi­
Rusya arasında yapılan muahedeye riayet ği kadar ara bulmaya çalışacaklarını bildir­
edilmiyerek sebepsiz olarak Prut seferine diler. Venedik hükümeti ise sadece teessü­
meydan verildiğin; kayıd ediyor, sonra akie- rünü beyanla barışın avdeti halikındaki te­
dilen Prut muahedesinin Osmanlı devleti le- mennilerini bildirdi. Avusturya devleti, Rus­
hine olduğu halde hilâfına hareket edilerek ların yirmi yıldır OsmanlIlardan şikâyetçi
1713 den itibaren her sene nasıl Rus top- bulunduklarını ileri sürüp kendilerile anlaş­
raklarjna tecavüz edildiği anlatılıyor, bu m aya varılmadığı takdirde, avusturyalılann
arada İran olaylarına temasla, OsmaRlılar da savaşa katılacağını haber verdi. Halbuki
Kafkas hareketleri ile esasen Prut barışını Osmanlı devleti, avustürya dahil olmak üze­
ihlâl etmişlerdir: bundan böyle geçen bütün re, ara buluculuklarını istediği devletlere baş
olaylar: gözönütte alan çarlık hükümeti ke.l- vurduğu zaman rusların aradaki anlaşmaya
di özel müdafaasını düşünmekten ve gele­ aykırı olarak Lehistan işlerine karıştıklarını,
cekte teb'asını b u gibi tehlikelerden koru­ hiç bir tarafa tabi oimıyacakları iki tarafça
m ak gayesile kuvvetlerini Eâb-ı âliye tevcih da kabul edilmiş bulunan kazakların yurd-
ölmekten başka çare göremediğini yazıyor­ larile Ukrayna vc Pödolya’yı işgal ettikle­
du. Nihayet Rusya hükümetini haklı göste­ rini, yine ahidlere aykırı şekilde A za k kale­
recek şekilde uzun beyan vc mütalealarda sine sekiz saat mesafedeki harap bir kaleyi
bulunarak, OsmanlI hükümeti sulh İstiyorsa tamir ve tahkim ettiklerini, Osmanlı idare­
iki tarafın hududa göndereceği birer dileği­ sinde bulunan Ortodoks teb’a ile Gürcüleri
nin, iki devletin emniyet ve sükûnunu sağ- mütemadiyen kışkırttıklarını, rusyaya sığın­
Iıyacak yeni bir anlaşma yapmasını ve eğer mış olan eski Tiflis hanı Vahtan ile oğlunun
sulh istemiyorsa İstanbul'daki Rus elçisinin maiyetine Rus kuvvetleri verip Gürcistana
maiyeti ile salimen iadesini rica ediyordu gönderdiklerini, Xadir şahla Osmanlı devle­
(Başbakanlık Arşivi, Nâme-i hümâyûn def­ ti aleyhine anlaşmalar yaparak Şirvan böl-
terleri, C: 7, 5 : 480). Radrıâzam Silâhdar
Mehnıed Paşa ise Rusyanın barış veya sa­
vaktan hangisini seçerse Osmanlı devletinin
de onu tercih edeceğini cevaben bildirdi.
A yn i zamanda Avusturya, Hollanda, İngil­
tere devletlerine vaziyeti yazıp OsmanlIla­
rın aradaki barışa aykırı hiç bir davranışta
bulunmadıklarını, bilâkis Rusların Prut an­
laşmasını bir çok defalar İhiSI etmiş olduk­
larını ve şimdi de Osmanlı ülkelerine fi’ilcn
:ecRvi}zc geçtiklerini işaret etlikten sonra
ütedenberi dostluk ve barışa riayetten başka
düşüncesi bulunmayan Osmanlı devletini»
savaşa da barışa da hazır bulunduğunu ve
Ruslar barışa niyetli iseler dost devletlerin
arabuluculuğu ile şanına uygun hir barışa
razı olacağını haber verdi (Subhi Tarihi,
C; 2, V : 79-80). Diğer bazı devletlere bu ara­
da Fransa ve Venedik'e de mektuplar gön­
derip vaziyeti protesto eden ve bu devletle­
rin tavassutlarını isteyen Bâb-ı ali bütün
sulh arzularına rağmen birsz da Fransız el­
çisi Villeneuve’ün teşvikile nihayet padişa­
hın huzurunda yapılan bir toplantıda Rus-
yaya harp ilânına karar verdi (2 mayıs 1736).

Devletlerden gelen cevablar, Avustur­

ya’nın ve Fransa’nın görüşleri

H e r şeye rağmen barıştan ümidini kes-

m iyen Osmanlı devleti savaş hazırlıklarına
girişirken muhtelif devletlerden yaptığı m ü ­
racaatlara cevaplar gelmiye başlamıştı. B u n ­
lar tatmin cdiei olmaktan çok uzaktı.
İngiltere ve Felemenk devletleri, O sm an­ Avusturya imparatoru A ’ttıncı C harles

24S9
 gesinde faaliyete geçtiklerini uzun uzun izah
edip Osmanlı devletinin bütün bunlara rağ­
m en barışı koruduğunu, karşılığında ise hiç
bir haklı sebeb olmadığı halde nihayet rus-
larm osmanlj memleketlerine açıkça taarruz­
da bulunduklarını bildirmişti. B u arada yal­
nız Fransa devleti rusların anî taarruzların]
tamamen haksız bulup bu halin Osmanlı -
Fransız dostluğunu kuvvetlendireceğini bil­
dirdi. Dehisfan veraseti için avusturva ile
aralarındaki çatışma dol ay ısile, İransa aslın­
da Osmanlı devleti ile Avusturya ve mütte­
fiki Rusya arasında bir savaş çıkmasını ve
böylece Avusturya devletinin kendi arzuları­
nı kabul zorunda kalmssmı istiyordu.
A z a k ve Kırım'dan gelen haberler,
ilk hazırlıklar, ordunun hareketi
Rusların A z a k kalesine taarruzu 10 ni­
san 1736 tarihînde ve baskın seklinde olmuş­
tu. (Ilammer tarihinde; 1 mart. Vandal’da:
30 mart). Su s süvari birlikleri birdenbire
hüeunı ederek evvelâ kal’e civarile etrafını
yağm a edip buldukları müs? umanları öldür­
düler. Lassi adlı bir kumandanlarının emri
altındaki büyük bir rus ordusu da ertesi
günü kai’eyi karadan ve denizden sarıp taz­
yik elır.eye başladı.
Kırım hanından gelen bir mektubda n:s-
ların Kırım'a taarruz etmeleri üzerine Ur-
kapısı dışında karşılandıkları, öncü savaşları
kazanılmakla beraber düşmanın sayı üstün­
lüğü pek fazla olduğundan acele yardıma
ihtiyaçları bulunduğu bildiriliyordu. Köprü-
lü-zâde Tevki’i A h m c d Paşaya sadaret kay­
makamlığı tevcih olunduktan sonra Sadrı-
âzam Silâhdar M e h m e d Paşa scrdar-ı ekrem
olarak Davudpaşa sahrasında ordugâha çıktı.
Bütün kapıkulu ocaklarına sür’atle hazırlan-
maları vc en geç enbeş gün içinde hareket
edileceği bildirildi. Diğer taraftan Kırım'ın
müdafaası için Kefe kalesine sür'atle asker
sevkedildiği gibi, Trabzon valisi Y ahya Paşa
da Özi kalesinin muhafazasına m em u r edildi.
A yn i zamanda Bosna eyâletindeki kale ve
palankalarda bulunan yerli piyade ve süva­
rinin yirmide biriyle toplanacak ücrctli ve
gönüllülerin ve bütün Bosna tımar ve zeamet
erbabının beylerbeylerden Bekir Paşa k u ­
mandasında olarak sür'atle Isakçı'ya gidip
orduyu orada beklemeler: emrolundu. R u ­
meli valisiyle Vidin muhafızına da ayni m e ­
alde emirler gönderildi.
Nihayet noksanları m üm kün olduğu k a ­
dar giderilmiş olan Osmanlı ordusu, 16 h a ­
ziran 1736 tarihinde Davudpaşa sahrasından
hareket etti. M ü m k ü n olduğu kadar sür'at­
le ilerlemeye çalışılarak Edirne’ye .varıldı.
Burada on gün kadar kalınıp son noksan­
lar da tamamlandıktan sonra 13 temmuz 1736
2490
perşembe günü Edirne’den hareket edildi ve
yirmibeş gün sonra İsakçı'ya varıldı.
B un d an evvel Baba-dağ? seraskeri M e h ­
m ed Paşa, verilen emir üzerine, yanında
bulunan kuvvetlerle Kivim hanına acele
yardım için karşı taraf da Kartal sahasına
geçmişti. H e m e n hanla haberleşip harekete
geçmesi lâzım iken. Rusların o tarafta fazla
kalabalık bulunduklarını duyarak buna cesa­
ret edemediği haber alınınca serdar-ı ekrem
fena halde içerledi ise de, sefer zamanı daha
b ü y ü k bir ceza vermeyi doğru bulamayıp
sadece seraskerlikten azil ve Kefe kalesinin
muhafızlığına tayin etti. Baba-dağı serasker­
liği ise Bender muhafızı Şahin M e h m e d P a ­
şaya verilip M e h m e d Pasa’nın maiyetindeki
asker Ohri mutasarrıfı M a h m u d Paşanın k u ­
mandasında olarak oraya gönderildi.
B u sırada, A z a k kalesinin rusların eline
düştüğü haberi geldi. Dü şm an tarafından
baskın şeklinde muhasaraya alındığı için
içine vaktile muhafız koym aya vakit bulun­
mamış olduğu gibi, ruslarm taarruzuna uğ­
ramış bulunan Kırım hanı da b u yüzden
yardım gönderememişti. Düşm an, günde bir­
kaç bin m erm i atm ak suret:!e kaleyi müthiş
bir bombardıman altına alarak surlarını yer­
le bir etmişti, Böylece, içindekiler için da­
yan m ak imkânı kalmamış ve neticede, A zak
kalesi muhasaradan 96 gün senra vire (vere)
ile teslim olmuştu (13 tem m uz 1736).
Kırım olayları
Kırım h a m K ap lan Giray hanın, K u b a n
taraflarında hareketlerini bahane ederek,
Mareşal M ü n ih kumandasında eliibeş bin ki­
şilik bir rus ordusu Kırım’a tecavüzde b u ­
lunmuştu. Kırım hanı bunları Ur-kapısı dı­
şında karşılayarak savaşa tutuşmuş, lâkin
kendileri açıkta ve onlardan dert misli ka­
labalık bulunan düşman, arabalardan yapıl­
mış siperlerin arkasında bulunduğu için, ön­
cü savaşlarını kazandığı halde gerilemeye
m ecbur kalmış ve vaziyeti İstanbul’a bildirip
acele yardım istemişti. Baba-dağı seraskeri
M e h m e d Paşa, aldığı emre rağmen tered-
düdlerle vakit geçirip imdada gelmediğinden
ruslar ilerleyerek Ur-kapısından Kırım ’a gir­
diler. Kıt’a n m kilidi olan Ur-kalesi de elle­
rine geçince, Kırım ’ı rus istilâsından koru­
yacak bir engel kalmadı. Mareşal M ü nih bu­
raya onikibin muhafız koydu. Yirrnibirı ka­
dar askeri de Kılburtm kalesinin muhasara­
sına gönderdi. Yanında kalan yirmiüçbin ki­
şilik kuvvetle Kırım ’da ilerledi. Rastladığı
bütün m eskûn yerleri, köyleri vc kasabaları
insafsızca yakıp yıkıyor, halkı âdeta katliâm
ediyordu. Bahçe-saray, Akmescid ve Gözlcve
böylece harab oldu. Sahçe-sarayda ikibin ey
ile Selim Girayın kurm uş olduğu pek zen­
gin ve kıymetli kitaplık, bir cezvid kitaplığı
 ve Kırım hanlarına ait saraylar tamamen
yandı. Akm escid de aynı şekilde mahvoldu.
B u vahşi istilâ, bütün kültür ve saîl’at eser­
lerini, büyük emeklerle m eydana gelmiş m a ­
mureleri bir anda ortadan kaldırmıştı. M ü ­
nih bundan sonra m ü h im bir ticaret merkezi
olan " “ le y : ele geçirmek istedi ise de, b u ­ ne vakit gecikmiş olduğundan Özi ve Ben-
raya sevkedilmiş kuvvetlerin karşı durması
hattâ rus birliklerine sık sık sert baskınlar­
da bulunması yüzünden m uvaffak olamadı.
3 u sırada ordusunda hastalık çıkmıştı. Ü s­
telik Osmanlı serdar-ı ekreminin Bendere
doğru harekete geçtiğini haber alinea, çöle
çevirdiği Kırım’dan geri dönm ek zorunda
kaldı. Ruslar Kırım’da bulundukları sırada
Kırımlılar bir ân mücadeleyi terketmemişfer,
bir taraltan zahire vermemek, suları bozmak
veya kesmek nev’inden pasif mukavemetlerle
rus ordusunun yıpranmasına hattâ ordu­
da hastalık çıkmasına sebeb oldukları gibi,
bir taraftan da mütemadi gerilla savaşları
ile göz açtırmamışlardı M are; al M ü n ih ’in
Kılburun kalesi üzerine göndermiş olduğu
Leotiyef kumandasındaki kuvvetler, burasını
al m 15 bulunuyorlardı. Mareşalin ordusile ge­
ri dönmesi üzerine Leotiyei de kaleyi bo­
şaltıp yerle bir ettikten sonra çekildi. Keza.
M ü n ih de çekilirken Ur-kapısmın tahkimatını
tamamen tahrib etti.
Kırım hanının değişmesi, Kırım için
alınan tedbir
O zamana kadar düşm an ayağı değm e­sonra sadrazam orduda bulunan devlet ri­
miş olan Kırım’ın geçirdiği bu istilâ felâketi
halka çok ağır gelmişti. Herkes K ap lan G i­
ray hanı itham ediyor, sert ve kırıcı hare-
ketlerile kum andan ve mirzaları kendisin­
den soğuttuğunu, askerin hevesini kırdığını
ve rusJarm Ur-kapısmda b u yiizden durduru­
lamadığını ileri sürüyordu. K aplan Giray, bir
hayli de yaşlı idi. T a m b u sırada bir felç
geçirerek ata binip inecek hali de kalma­
yınca, istediği yerde oturmak şartile, han ­
lıktan azıl edilip Kalgay' Fetih Giray han
yerine tayin olundu.
B u vesile ile Kırım'ın ruslara karşı ar­
tık yalnız tatar süvarileri!« korunulamıya-
cağı m eydana çıkmış olduğundan Osmanlı
devleti askerînin de bu müdafaaya katılma­
sını sağlamak için bir Kırım seraskerliği ih­
das edildi. Buraya ilk tayin olunan serasker.
Kefe muhafızı Mebrned Paşadır. O n u n ve£a-
tile seraskerlik Ali Paşaya ve onun d a vefa-
tile Giritli N u m a n Paşaya teveflı olunmuştur,
Sadrıâzam ve etrafı
• . O sırada Osmanlı ordusu sınıra yaklaş-
■mış bulunuyordu. Silâlıdar Meiımed Paşa sa­
rayda yetişmiş, dünya ahvalinden bir hayli
■. habersiz bir zattı. Hele askeri bilgisi hiç yok­
249i-'
t
tu. B u yüzden gayet mütereddit davranıyor,
yanlış bir harekette bulunmaktan korkuyor­
du. Kendisini idare eden kethüdası Osm an
Halisa Efendi idi. Sadrıâzam bir müşavere
meclisi toplayarak ne yapılması içabedeceği-
ni ordu erkânına danıştı. İşin doğrusu, o se­
der kalelerine bir mikdar asker konulup geri
dönülmeliydi. O s m an Halisa Efendi ise, o
bölgede kışîanmasına taraftardı. B u suretle
ruslann kışın b u bölgeye taarruza cesaret
edemeyeceklerini, T u n a sahilindeki köy ve
kasabalar halkının da bu suretle tecavüzden
masun kalacaklarını ve Kırım hanının da
ordunun mevcudiyetine güvenerek kış ayla­
rında düşman memleketlerine akma çıkabi­
leceğini ileri sürüyordu. Mecliste kimse ona
mümanaata cesaret edemedi. Halbuki Özi ve
Bender kalelerine asker gonderilmeyip düş­
man sınırına y a k m bir yerde kışlaya çelfil-
m ek hatâ idi. Ordu nu n bu bölgede kışlama­
sı, b üyük bir zahire darlığı yaratacaktı. Bu
darlığın ilkbaharda yeniden toplanacak as­
keri de sıkıntıya düşürmek ihtimali vardı.
Bütün bunlar, arkadan arkaya söyleniyordu.
Lâkin O sm an Halisa Efendinin kulağına ka­
dar ulaştığından yeni bir müşavere meclisi
toplandı. B u sırada gelmiş olan Kirim hanı
Fetih Giray da sadaret kethüdasının tarafını
tutup ordunun b u bölgeden uzaklaşmasının
ruslar m Kırım’a yeniden taarruzlarına yo1
açabileceğini söylediği için nihayet buna kat’î
surette karar verildi.
B u n u n üzerine, Kırım hanını teşyiden
cali ve ümera ile birlikte Baha-dağında kış­
lamaya karar verdi. Esasen Kasım zamanı
gelmiş ve duracak hal de kalmamıştı. Tı­
marlı sipahiye ilkbaharda hazır bulunm ak
üzere yurdlarma dönme müsaadesi verildi.
Kapu-kulu süvarisine Kefe ve top arabacısı
ocaklarına İsakçı ve Baba-dağı, yeniçeri ve
cebecilere Kili, İsmail, K efe ve îbrail, eyâ­
let aslcerlerile ücretli lsvendlere Boğdan
kışlak olarak seçilmişti. O r d u d a bulunan top­
larla cephane ve Sair ağırlıklar îsakçı ka­
lesine kondu. Bir taraftan da sadrıâzam’a
erkân, v e ümera için Baba-dağmcîa bir çok
masraflara girilerek konaklar tamir edildi.
O s m a n Halisa Efendi uzutl zaraandar.be-
ri sadaret kethüdalığı m akam ında bulunarak
büyük nüfuz kazanmış ve hattâ vez.irlere ta­
hakküm edecek hale gelmiş olduğu için b u
sefer de, hatalı olmakla beraber, onun d ü ­
şünce ve karan galebe çalmıştı.
Karadeniz’deki olaylar
Kuşların taarruzu sırasında OsmanlI do­
nanması icabında yardım ve müdahalede b u ­
lunm ak üzere Canım-hoca M e h m e d Paşa k u ­
mandasında olarak Kırım sulgruıa gelmişti.
D o n an m a y a ruslarm eline düşen A za k ka­
lesini geri alma hizmeti verilmişti. Lâkin,
ruslar Kırım ’a taarruz edip güneye doğru
sür’atle ilerleyince. K aplan Giray h sn do­
nanm anın Kırım kıyılarından uzaklaşmama­
sını istemiş ve yine onun emrile donanm a­
dan asker ve top çıkartılarak kurulan bir
m üdafaa hattı sayesinde rujların bütün K ı­
rım’'! ele geçirmelerine engel olunmuştur.
K e fe taralından gelen gönüllülerle, İran’dan
dönen iki yeniçeri ortası da b u hareketlere
katılmışlardı. Bütün bu kuvvetler. Kırımlı­
larla birlikle kâh çete savaşları, kâh hücum
ve baskınlarda bulunarak ruslarm çekilme­
sine kadar orada kaldılar. O r d u kışlağa Çe­
kildiği zm a n ise derya kaptanına da o civar­
da kışlaması bildirildiği halde b u emri tut»
miyara k İstanbul’a döndüğü için padişah ta­
rafından azil ve Kütahyada ikâmete m em ur
edildi ve yerine Ali Kaptan tayin olundu.
Avusturya’nın sahte arabuluculuğu,
diplomatik faaliyetler
Avusturya devleti, Rusya ile araların­
daki anlaşmaya göre evvelce yazdığımız gi­
bi Osmanlı devletine saldırmaya kararlı idi.
A ncak, yine bu anlaşmaya göre Osmanlı
devletini bir müddet oyalayarak en uygun
anı bekliyecektl. Aslında Osmanlı ordusunu
sınırda hareketsiz bırakmak gavesile görü­
nüşte ise Rusya ile Osmanlı devletinin ara­
sını bularak barışın tekrar kurulması için
arabuluculuğa hazır olduğunu bildirdi. A-
vıısturya başvekili Osmanlı sadrıâzamma yaz­
Osm anh d o n a n m a s ı n d a sığ sularda kullanılan
kancabasiar
K ırım 'd a ruslara karşı savaşan hanlara y a r ­
dım e d en O sm a n lı don anm asının Lorî b u rnu
m u h are besini tasvir eden bir resim.
SAİİ
dığı bir mektupla b u hususta İstanbul’daki
elçileri T alm a n ’a salâhiyet verildiğini bildir­
di. Sadrıâzam, görüşmek üzere Avusturya el­
çisini Baöa-dağı ordugâhına davet etti. Tal-
raan. buraya gelerek 'O c a k 1737) Silâhdar
M e h m e d Paşaya Avusturya imparatoru A l ­
tıncı Şarl’m tekliflerini anlattı. İmparator,
h er zam anki gibi evvelâ ruslarm Osm anlIlar­
dan olan şikâyetlerini uzun uzun sayıp dökü­
yor, sonunda da avıısturyamn rusya ile te­
dafüi ve tecavüzi bir iltifata, bulunduğunu,
bun un hiç bir devlet aleyhine olmadığını,
lâkin rusya ile savaşta ve barışta beraber
olmayı tazam m un ettiğini, buna rağmen
avusturyam n OsmanlIlarla daimi bir barış
ve dostluk içinde yaşamayı arzu ettiğini bil­
diriyordu.
Müzakereler baş! adı. Sa d nâza m bu iş­
lerde de acemi olduğu için müzakerelere
O sm an Halisa Efendi hakim bulunuyordu.
İlk iş olarak Osmanlı devletinin de avustur-
y a ile barış halinde yaşam ak istediği temin
edildikten sonra, ruslaria anlaşmak için on­
ların A z a k kalesini boşaltmalarının şart ol­
duğu bildirildi. Talrnan, ruslarm burasını
savaşla aldıkları için geri verm ek istemedik­
lerini, Osmanlı devletinin de Azak'dan vaz­
geçmeni ekte ayak dirediğini belirttikten
sonra:
* — Ortalam a bir hal çaresi bulunması
için vaziyeti imparatora yazacağım« dedi.
Bütün maksadı m ü m k ü n olduğu kadar işi
uzatm ak ve barış yapılacağı kanaatim uyan­
dırarak Osm anlı devletinin savaş hazırlıkla­
rını durdurmaktı. O s m a n Halisa Efendi, avus-
turyalılarm iyi niyetine samimi alarak inan­
mış bulunuyordu. Böylece bir müddet daha
geçti. Nihayet, Avusturya imparatorunun ce­
vabı Talin an vasıtasile geldi. İmparator Os-
manlı devletinin şeref ve menfaatlerine ha­
lel gelmemesine itina edileceğini, ruslarm
ise barışı samimî olarak istediklerine kani
bulunduğunu, Avusturya dev-Ietile m eveud
dostluğun yenilenmesi ve uzatılması Osmanlı
devletine ait bir keyfiyet olmakla beraber
Rusya ile aralarındaki ittifak yüzünden bu
arabuluculuk diğer arabulueuîarmki gibi ol­
mayıp b u devletle barışta ve savaşta beraber
olmaları dolayısilc barışın yenilenmesine
m u h a k k a k yardımda bulunm ak istediğini,
bugüne kadar olan gecikmenin artık dikka­
te alınmıyarak şimdi durum u n r.ezaket kes-
betmesi dolayısile murahhasların h em en seçi­
lip gönderilmesinin doğru olacağını bildiri­
yordu.
Nîyemirov müzakereleri
Sadrıâzam, O s m a n Halisa Efendinin de
lesirile buna derhal taraftar olup olanı biteni
İstanbul'a yazdı. H ü k ü m d a r emri ile reis ül-
küttab Mustafa Efendi, baş-ruznamçeci Meh-
m ed E m n î Bey, sadaret mektupçusu M e h ­
m e d Ragıb Efendi ve silâhdarlar kâtibi Said
M e h m e d Efendi tam salâhiyetle murahhas'
seçilip keyfiyet imparatora bildirildi. M u ­
rahhaslar, Avusturya elçisi ile beraber N i ­
san ayının ortasında müzakerelerin yapılacak
olduğu Özi kalesine dört günlük mesafede­
ki K o d a k kasabasına doğru hareket ettiler
(1737). B u sırada, sefer zamanı yaklaşıp da­
ğılan asker de toplanmaya başladığı için
Baba-dağı kasabasının bunları »lam tyaçası
ve darlık olacağı anlaşıldığındn ordunun es­
kisi gibi İsakçı sahrasında toplanmasına ve
barış müzakerelerinin sonuçlarının burada
beklenmesine karar verildi.
Avusturya elçisile Osmanlı barış hey e ­
ti Bender’e vardıkları Kaman Talm an:
*— İmparator hazretlerinin Osmanlı
devletile dostluğu ve çariçe ile de akrabalığı
bulunduğu için işi iyi bir neticeye ulaştır­
m a k arzusundadır. A ncak, aralarında olan
ittifak gereğince Çariçe geçen sene yardım
istemiş, imprator da, barış için seçilen m u ­
rahhaslar 15 mayısa kadar bulu şamarlarsa
yardım göndermeyi va d etmiştir. Bizim, a za­
m a n a kadar K o d a k kasabasına varmamız
m ü m k ü n olamazsa, korkarım ki imparator
vadini yerine getirmek zorunda kalır. B u ­
n un için bu görüşmenin üç devletin de top­
raklarının dışında bulunan Lehistan’a ait
bir yerde hem en başlaması uygun olacaktır»
dedi.
Bunlar hep, Avusturya elçisinin vakit
kazanm ak için çevirdiği dolablardı. Üstelik
kendisini şahsen emniyet altına alm ak için
Osmanlı topraklarının dışında bulun m ak isti­
yordu. Osmanlı m urahhas hey’eti, böyle bir
karar vermeye selâhiyetleri bulunmadığını
bildirip serdar-: ekrem den bu hususta izin
istediler. Sonunda B u ğ nehrinin sağ kıyı­
sında Lehistana ait Niyemirov kasabası se­
çildi. Talm an ’ın birçok yeni oyalamalarından
sonra nihayet m üzakere yerine gelindi. L â ­
kin bu sefer Rus murahhasları olarak seçi­
len V aHnski ile Şabirov’un gelmemiş olduk­
ları görüldü. Sebebi Avusturya elçisinden
sorulunca:
• — Yerleri uzaktır, hasta olduklarını
duydum , ben de haber bekliyorum. B ug ü n
yarın gelirler* dedi. Böylece Bender’e varıl­
dıktan itibaren Talnıan, Osmanlı barış hey’e-
tini iki buçuk aya yakın bir m üddet oyala­
m aya m uvaffak olmuş bulunuyordu.
Tehlikeyi belirten kale kumandanları
ve O sm an Halisa Efendi
3 u sırada Bender seraskeri Muhsin-za­
ri^ Abdullah Paşadan bir mektub geldi. A b ­
dullah Paşa bunda gerçi barış müzakereleri
ceryan ediyorsa da, ötedenberi âdet olduğu
üzere andlaşmâ imzalanana kadar savaş ha­
2493
line riayetin icabeüeceğini, bunun için dc
tedarikli bulunm ak lâzmı geldiğini, halbuki
Bender kalesinde zahire ve m ühim m atın pek
az olduğunu, hattâ zahir« sıkıntısı çekilme­
ye başlandığını, bir düşman hücum una karşı
durm ak imkânlarından m a h r u m bulundukla­
rını bildirip top, cephane ve zahire istiyor­
du. O s m a n Halisa Efendinin bu hale canı
sıkılıp mektubu getiren adam a ağızdan;
*— Paşa hazretlerinin bir tarafa seferi
mi var?.. Eğer düşmandan korkuyorsa ya­
kında biz de o tarafa gelm ek üzereyiz, İs­
tediği topları beraber getiriri/.» cevabını ver­
di.
Arkasından Ö zi muhafızı Yahya Paşanın
çuhadarı geldi. Yah ya Paşa onunla gönder­
diği mektubda şöyle diyordu:
. — Rus ■sınırına gönderdiğim casuslar
dönerek devleti barış sözlerile kandırıp inan­
dıran düşmanın yüzb inden üstün bir ordu
ile K o d a k ’a geldiğini ve Ö zi suyunu geçe­
rek kaleyi muhasaraya hazırlandığını haber
verdiler. Kale ise, boş ve müdafaasızdır.
Dü ş m a n gelmeden evvel asker gönderilip
buranın tahkimi lâzımdır».
O s m a n Halisa Efendi onun çuhadarını
da şu şekilde azarladı:
«— Paşa hazretleri sevdaya kapılmış...
Biz de boş durmuyor, her tarafı görüp gö­
zetiyoruz. D ü ş m a n tarafından böyle kötü bir
niyet ihtimali olsa elbette yardım etmek
vazifemiz olurdu. Tatar taifesinin yalanlarına
inanıp kendilerine zahmet vermesinler. M e ­
sele hemen sona erm ek üzeredir. Yakında
geri dönm em iz kararlaştırılmıştır.
O s m a n Halisa Efendi, bununla da ikti­
fa elmiyerek vaktile ocaklardan kaydı silin­
miş olup tekrar alınmak şartile sefere gel­
miş bütün askeri terhis ettirdi.
S a d r â z a m ise, yavaş yavaş o nu n bu
hareketlerini tasvib etmez hale geldi ise de,
doğacak m es’uliyeti yalnız ona yüklem ek en-
dişesile âdeta işlere karışmaz olmuştu.
B u sırada Vidin muhafızı M e h m e d P a ­
şadan gelen bir haberde, hâlâ barış için ara­
buluculuğu eden avusturvahların sür’afle sa­
vaşa hazırlandıkları, birçok yere kuvvetler
yığdıkları, bundan raaksadları devleti oya­
layıp birden taarruza geçm ek olduğu ve avus-
turyalıların, yakında bir savaş olacağını ale­
nen söyledikleri, bir sınır kalesi olan Vidin’
de ise yeter derecede ne asker, ne de ¿ahire
bulunduğu, Niş kalesinin de b u halde oldu­
ğu, bu kalelere derhal gereken yardımda
bulunulması icabedeceği bildiriliyordu. L â ­
kin O s m a n Halisa Efendi buna da inanmı-
yarak:
«■
— AvusturyalIların ahdi bozmıyacak-
larma ben kefilim. Hemeıı Paşa hazretleri
kendi rahatlarında olsunlar ve bu arada dev­
let m alını boş yere ziyan olmaktan koru­
sunlar» cevabım gönderdi.
Rus taam m ı, Öz! kalesinin kaylı edil­
mesi, Eoğdan için alman tedbirler
Sadaret keihüdasile sınır kaleleri k u ­
mandanları arasında b u haberler gidip g e­
lirlien yti/.seksenbin kişilik bir Rus ordusu
Özi kalesine sekiz saat uzaklıkta bulunan
K o d a k mevkiinden Ö zi suyunu geçti. B u
kuvvetin yarısile Özi ve yarısüe Bender ka ■
leleri muhasara edilecekti. R u haber geldiği
zams:ı bile O s m a n Halisa Efendi aldırış et­
medi. Rusların sadece kendi hudutlarını m u ­
hafaza niyetinde bulunduklarım ileri sürdü.
L â k in sadrıâzam ve serdar-ı ekrem artık bu
kadarına taham m ül edemeyip hem en B e n ­
cier kalesinin tahkimini emretti. B u sırada
Mareşal M ü n ih kumandasındaki Rus ordusu
harekete geçmişti. A n c a k Bender'in süratte
ve İyi bir şekilde tahkim edilmiş olduğunu
haber aldıklarından o tarafa gitmekten var.
Seçip bütün kuvvetler ile Ö zi’ye yüklenmeğe
karar verdiler.
Özi muhafızı Y a h y a Paşa vaziyeti görün­
ce, ordu tarafından ümidini kesmiş bulun­
duğu iğin h em e n Bender muhafızı A b d u l­
lah Paşaya durum u bildirip ondan yardım
istedi. O da, artık serdar-ı ekrem e danışmaya
lüzum görmeden beş altı bin kişilik bir yar­
dımcı kuvvet gönderdi. Ancak, bu kuvvet
kaleye yaklaştığı sırada düşm an alayları da
ilerlemiş bulunduğu için hepsi geçid yerini
aşamadılar. Yarısı kadarı kaleye girdi ve ya­
rısı geri d ö n m e k zorunda kaldı. Özı kalesi­
nin müdafaası için en az otuz bin askere
ihtiyaç vardı. Y a h y a Paşanın yanında ise,
gelen yardımcılarla birlikte altı bin kişi
ancak mevcuttu. Bunlarsa, sadece şarampol-
ların müdafaasına yetebilirdi. D ü ş m a n b u sa­
yede kaleyi rahatça muhasara edip ağır şe­
kilde bombardımana başladı. Kaleye günde
binlerce m erm i ve humbara yağıyordu. Ü s­
telik düşm an suyu da kesmiş bulunmaktaydı.
Yiğit ve kahram an bir asker olan Yahya
Paşa, her şeye rağmen şiddetle karşı koyu­
yordu. Gönül alıcı ve cesaret verici sözlerile
müdafilerin menevî gücünü yükseltiyor, bu
sayede bütün hücumların püskürtülmesine
sebeb oluyordu. D üşm an , otuz bin kadar za ­
yiat vermişti. Bu arada atılan humbaralarm
tesirile esasen hem en tamamen ahşab bina­
lardan m ürekkep olan şehir tutuşup yanmı-
ya başlamıştı. Yangın kısa zamanda bütün
şehri sardı. Zahire ve m ühim m ata da sira­
yet etti. Ateş ve dum and an nefes alamıya-
cak bir hale gelmiş olan ve birkaç gündür
ağır bir susuzluk derdi çeken asker, nehre
yakın Su-kapısmdan çıkmak istedi ise de,
düşm an aynî yerden şiddetle hücum etti.
Bender'den gelen kuvvetler, b u hücum u kah­
ramanca karşılayıp geri attı. Y a h y a Paşanın
yanında bulunan bin kadar dilâverin hem en
hepsi şeb id olmuş, maiyetinde kara-kullukçu
2494
ve ağa n e v :inden yetmiş kişi kadar kalmıştı.
Su-kapısmdan çıktıkları sırada kalabalık bir
düşm an birliğinin h ü c um u na uğradılar, Y a h ­
ya Paşa, artık şahadet şerbetini içmek niye-
tile yalın kılıç düşm an üzerine h ü cum ettiy­
se de, kendini tanıdıklarından sarıp ön k a ­
dar adamile esir ettiler. A yn i zam anda Su-
kapısmdan tekrar hücum eden düşman, ka­
leye girerek zabdetmeye m uvaffak oldu (13
tem m uz 1737). Ancak, altı bin osmaııtı as­
kerinin gösterdikleri bu şiddet, Mareşal M ü ­
nih'in yüzünü yıldırmıştı. Bender tarafından
yardım gelirse ürkm üş olan askerinin da-
yanamıyacağmı hesaplayıp kaleye sekiz bin
muhafız ve bir k u m a n d a n bıraktı. Kendisi
A k s u ’yu geçip çekilmek maksadile nehir bo­
yunca ilerlemeye başladı, İkinci konakta b u ­
lunduğu sırada ise, B u c a k tatarlarının hücu­
m u n a uğradı. Birkaç saat süren savaş so­
n un da B u c a k tatarları biti kadar osmanlı esi­
rini kurtarıp düşm ana bir hayli zayiat ver­
dirdikten sonra çekildiler. M ü nih ise, askeri-
le beraber h em e n 511y u geçerek U kray na’ya
doğru gitti.
Düşmanın, Ö zi kalesini muhasara ettiği
haberinin gelişi O s m a n Kal İsa Efendiyi ser­
seme döndürdü, Sadrıâzam ancak o zam an
kethüdasının reyile hareket ettiği için hasıl
bir belâya uğradığını aniıyabildi. Artık enu
işlere karıştırmamaya karar verip acele bir
müvaşere meclisi topladı. İlli iş olarak Ö zi’ye
acele yardım edilmesine karar verildi. Özi
düşerse Bender'in d u r u m u da güçleşecekti.
O r d u n u n da o tarafa hareketi uygun görü­
lüp Kartal sahrasına geçilerek çadır kurul­
du. Lâkin, Bender muhafızının daha evvel
vaki müteaddit ısrarlarına rağm en O s m a n
Halisa Efendi ne b u kaleye, ne de menzil­
lere zahire göndermemiş bulunduğu için or­
d u n u n o tarafa doğru bir adım bile atacak
halde olmadığı anlaşıldı. İşte o zam an sad-
rıâzarcı Silâhdar M e h m e d Paşa ne yapaca­
ğını büsbütün şaşırıp kaldı. B u şaşkınlık ise,
kısa zam anda herkese siyaret etti. Ortalık
türlü rivayet ve dedi-kodularla çalkalanıyor,
orduda âdeta çözülme alâmetleri beliriyordu.
Herkesin şaşırıp kaldığı ve ne yapılaca­
ğını bilmediği bu anda nice seferlerde b u ­
lunmuş, tecrübe ve görgü sahibi, akıllı ve
soğuk kanlı bir kimse olan çavuşbaşı Hacı
Aiımed A ğ a kendisini paniğe kaptırmiyar ak
serdar-ı ekrem e zahiresizlikten yola çıkamı-
yan ordu yerine, B en de r seraskeri M u h sin -
zâde Abdullah Paşanın Ö zi’ye yardıma m e ­
m ur edilmesini tavsiye etti.
Sadrıâzam, bu tavsiye üzerine biraz fe-
rahlıyarak h em e n onu bu emri A b dullan
Paşaya tebliğe m e m u r edtp acele Bender'e
gönderdi. Lâkin, Hacı A h m e d A ğ a B e n d e r e
vardığı ¡¡aman Ö zi’nüı sukut ettiği haberi
geldi. B u n a rağm en kurtarmak ümidile bir
kısım kuvvet gönderildi ise de, bir şey elde
edilemedi.
Rusların b un da n sonra Bcğdan'a yürü­
mesi m ü m k ü n görüldüğünden voyvodaya se­
fer için çadırlı ordugâha çıkması emrolun-
dugu gibi, Öhri sancak beyi ^îehnjud Pasa
da Boğdan kalesini korumakla görevlendiril­
di. Hotin .muhafızı Kolçak İlyas Paşaya da,
kendi yerine bir vekil bırakjp askeri!e B u ğ ­
dan sınırlarını görîip gözetmesi ve bir düş­
m an hücum una karşı koruması bildirildi. E f ­
lâk taraflarının muhafazası ise, Alâiye ve
Beyşehri sancak beylerine verildi. Bir kısım
Bosna askerleri de kendilerine yardımcı ola­
rak ilâve olundu.

Rus'ların Kır;m 'a tekrar hücumu,

Avusturya’IılîMn savaşa girmesi
Lâkin, fena haberler üst üste geliyor­
du. Evvelâ general Lassi kumandasında bu­
lunan kırkbin rus askerinin tekrar Kırım'a
girdiği ve Akm escid'e kadar ilerleyerek her
yeri yeniden yakıp yıktıktan sonra geri dön­
düğü duyuldu. Arkasından, Osmanlı devle­
tini barış arabuluculuğu ile oyalamakta olan
Avusturya’nın taarruzu haberi yeldi.
Avusturya, Lotringen ve Zahcndorf adlı
generallerin kumandalarında yirmişer bin
kişilik iki orduyu Niş üzerine göndermişti
<12 tem m uz 1737). B u n d a n başka onar, on-
beşer bin kişilik kuvvetlerin muhtelif yer­
lerde tecavüzlere geçtiği haber alındığı gibi,
onbin zırhlı askerin Efiâk'e girmiş olduğu
da duyuldu. B u zırhlı askerler Bükreş’e doğ­
ru ilerleyince, V oyvoda şehri terkedip Yerkö-
yüne kaçmıştı. Diğer taraftan, R usçuk’dan
Vıdin’e kadar sınır boylarında olan bütün
kale ve palankaların muhafızları y a hücum a
uğradıklarını veya uğram ak üzere bulun­
duklarını bildirerek ordudan yardım istemeye
başladılar. A yn i zam anda yüzeHibin kişilik
bir Avusturya ordusunun Bosna’ya yürüdü­
ğü haber alındı.
B u sırada Vidin. muhafızı ivaz M eh m ed
Paşadan bir m ektup geldi. M e h m e d Paşa
bunda bir Avusturya ordusunun Yeni-paîan-
k a civarında T u n a nehrini aşıp Nişe doğru
yürüdüğünü, yolda Aleksaniç palankasını
alarak içinde bulunanların bir kısmını şehid,
bir kısmını esir ettiğini, sonra Niş kalesini
sardığını, kalede pek az muhafız bulunup
bunların da ancak bir iki günlük zahiresi
olduğunu, ne yeter derecede top ve cephane­
lerinin ve hattâ ne de kumandanlarının b u ­
lunduğunu, b u yüzden canlarını kurtarmak
için vire ile teslim olduklarını bildiriyor
(Ağustos 17375, oluzbin kadar düşmanın
Mareşal Kevelküller kumandasında olarak
Vidin’i muhasaraya hazırlandığını, geri k a ­
lan kısmının Bosna'ya doğru yola çıkmak
üzere olduğunu haber veriyor ve en az yir-
Sultan Birinci M a h m u d
(Holiandalılar tarafından z a m a n ı n d a yapılmış
bu resmi Am sfcerdam ’da R t jk s m u s e u m ’dadrr)
m ibin kişilik bir kuvvet gönderilmezse Vkîin
kalesinin de düşm an eline düşmeye m a h k û m
bulunduğunu ilâve ediyordu.
B u son haber, serdar-ı ekremi büsbütün
perişan etti. Vaktile bütün b u kale k u m a n ­
danları ısrarla asker, zahire ve m ühim m at
istemiş oldukları halde, O s m a n Halisa E fe n ­
di kendilerine yalnız alaylı haberler gönder­
mekle yetinmişi i Düşm anın nasıl stratejik
bir baskın hazırladığını ve kendisini barış
teranelerile oyalayıp orduyu meflûç ve kale­
leri müdafaasız halde bıraktığını şimdi anlı­
yordu. Halbuki, barış müzakerelerine rağ­
m en harp hali devam ettiği için bu kaleler
tahkim edilip baharda ordu T u n a 'n m karşı
kıyısına geçmiş olsa idi, şimdi Osmanlı d e v ­
leti d urum a h akim olacak ve belki düşm an
hakikaten barış istemek zorunda kalacaktı.
Serdar ve. kethüdası tam bir şaşkınlık
içinde ne yapacaklarını bilemiyorlar, kâh
Bender’e doğru yola çıkmaya, kâh geri d ö n ­
m eye yahut oldukları yerde kalmıya karar
veriyorlar, hiç bir işe yarar tedbir alamı­
yorlar, bir yere asker ve vardım gönderil­
miyorlardı. O r d u erkânı nihayet sadrıâzamı
çadırında ziyaret ederek arlık kethüdasından
vazgeçip durur?: u ken dilenle görüşerek bir
karar alınmasını istediler. B u n u n -üzerine
O.-man Haıisa Eienö.i'nin iş'.irâk et tirilmet! iği
bir mecliste her şeyden evvel Vidin’e yar-

24!) 5

Hurnbaracı Ahm ed P a?a (B c n n e v a l )
dımda bulunulması üzerinde durulup K a r a ­
m a n valisi M em iş Paçanın kendi kapısı hal­
kı ve toplanacak gönüllülerle bu içe m em u r
edilmesi ve beylerbeyilerdcn Toz M eh m ed
Paşanın da Niğbolu taraflarına gönderilmesi
kararlaştırıldı.
Sadrıâzamm azli ve Muhsin-zâde
Abdullah Paşa’nın icraatı
B ü ’. ün bu olayları duyan Birinci Malı-
m ud, fena halde özülmiis olmakla beraber
seğuk kanlılığını kaybetmemişti. İlk iş olarak
devletin bu suç durum a düşmesine sebeb
olan O s m an Ilalisa Efendinin derhal idamını
vg Silâbdar M e h m e d Paşanın sadrıâzumiık
ve serdar-ı ekremljktcn azledilip j'erine Bon-
der muhafızı Muhsin-zâde Abdullah Paga­
nın tayinini emretti. B u emri tebliğe memuı*
bulunan başimrahor A h m e d Ağa sür'atle y o ­
la çıkıp orduya geldi. K im seye bir şey söy­
lemeden yeniçeri ağası Abdullah Ağan*n ça­
dırına vardılar. Kendisinden sadaret m ührü
alman Silâhdar M e h m e d Paşa, yetıi vazifesi
olan Ağriboz muhafızlığına gitmek üzere he­
m en yola çıkarıldı. Muhsin-zâde Abdullah
Prşa gelinceye kadar sadaret ve seraskerlik
kaymakamlığına vezaret rütbesile tayin edil­
miş bulunan yeniçeri ağasına da merasimle
hil’at giydirileli. Çadırında m evkuf bulunan
O s m an Halisa Efendinin ise güneş battıktan
sonra boynu vurulup kesik başı İstanbul’a
gönderildi (6 ağustos 1737).
A h m e d Ağa, ertesi günü Bender’e doğru
yola çıktı, Oraya vardığı zam an Muhsin-
zâde Abdullah Paşa'ya memuriyetini tebliğ
edip sadaret m ührünü verdi. O da, eski Gefi-
cc muhafızı A nadolu valisi Ali Paşayı kendi
yerine 3 cnöer seraskerliğine tayin edip
sür’atle orduya geldi. H e m e n vaziyete h a ­
kim olarak en âcil yerlere yardımlar gönder­
2435
m eye başladı. K en d i maiyeti bcilükbaşıların-
dan Cevher Ağayı ücretli gönüllülerden m ü ­
rekkep bir kıt’a n m başında Eflâk’a yolladı.
Vidin’e yardım için de gerekli emirleri ver­
di. B u arada, rusların Kırım’a ikinci saldırışı
sırasında gereken tedbirleri almamış oldu­
ğu ileri sürülen Fetih Giray han azledilip
yerine Mengli G iray Kının hanı oldu.
Diğer taraftan, Birinci M a h m u d İstanbul’­
da bir müşavere meclisi toplayıp durum u
inceledi. Gelen haberlere göre, ordunun âde­
ta mefluç gibi kalınası ve düşmanın yer yer
hücum u üzerine Rum elide halk arasında b ü ­
yük bir galeyan h ü k ü m sürmeye başlamıştı.
Padişah, bundan istifade ile yeniden gönül­
lüler toplamayı ve bütün halkı vatan m ü d a ­
faasına çağırmayı düşünüyordu. B u n u n üze­
rine riknb kaym akam ı Köprülü-zâde A h m e d
Paşaya Rum eli valiliği tevcih olunarak Niş
kalesini kurtarmak için bir kısım askerle
Sofya tarafına gönderildi. Abdullah Paşa
geçtiği yerlerden de gönüllü toplayıp kuvve­
tini artırmaya çalışacaktı. Rikâb k a y m a ­
kamlığı ise, vezaret rütbesile onun kethüdası
E m in A ğay a verildi. İstanbul’da kalmış ne
kadar asker varsa, bin kadar saray bostan­
cısı ile beraber ayrıca Sofya ve Vidin tarfa-
larıtıa gönderildi.
Ban$ komedyasının sonu
Avusturya elçisi Talm an’m çevirdiği bir
çok entrikalar sonunda mütemadiyen geri
kalan barış müzakereleri, ancak sadnâzam
Silâhdar M e h m e d Paşanın azlinden on gün
sonra, 16 ağustos 1737 tarihinde Niyemirov’da
başlayabildi. Elçinin şeref sözüne ve y em in ­
lerle verdiği teminata rağmen b u sırada hem
ruslar, hem de avusturyalılar Osmanlı m e m ­
leketlerine çoktan taarruz etmiş ve bazı yer­
leri de almış bulunuyorlardı. Bununla bera­
ber, müzakereler devam etti. Üçüncü top­
lantıda, ruslar barış şartları olan şu beş tek­
lifi ileri sürdüler.
1 — Rusya ile Osmanlı devleti arasında
mevcut andlaşmalar incelenecek ve yeniden
tanzim edilecektir. 2 — Kırım ve K u b a n
kat’î surette Rusya’ya terkedilecektir. 3 —
Eflâk ve Boğdan voyvodalıkları Osmanlı ida­
resinden çıkarak Rusya'ya tâbi prenslikler
olacaktır. 4 — Rus gemileri Karadeniz ve
Çanakkale boğazlarından serbestçe girip çı­
kabileceklerdir. 5 — Gönderilen mektuplarda
ve andlaşmalarda Rus çarına imparator diye
hitap olunacaktır.
B u n d a n sonraki toplantılarda bu teklifler
şiddetli münakaşaların çıkmasına sebeb ol­
du. B u sırada Avusturya artık arabuluculuk
rolünü bir tarafa bırakarak bu sefer kendi
isteklerini ileriye sürdü. B u istekler de şun­
lardı:
 Ordu ve ıslâhat teşebbüsü, Humbaracı A h m e d Paşa, ilk teknik okul,
topraklı süvariler
(İlâve: 1 4 8 )
Savaş araç ve teknikleri, teşkilâtı
ve strateji metodları tamamen değişen
I avrupa. orduları karşısında, askerî, bir
: ıslahat, yapmadan artık uzun boylu da-
[ y a n m & n m ve zaferler kazanm anın ko­
lay olamıyacağı, ao [aşılmıştı. OsmanlI
ordusu, hiç bir yeniliği ve ıslahatı ka­
bul etmek istemediği gibi. bilhassa
kapıkulu ocaklarından murekkeb bu-
lunan daimi ordu, eski m untazam , di-
; sipllnli ve savaş gücü yüksek ordu da
değildi. Devşirme kanunları bozulmuş,
önüne gelen ocağa girmiş, talim ve ter­
biye bir tarafa bırakılmış, hülâsa mer­
kez ordusu insicamsız bir kala balak
haline gelmişti, Savaş Kamanı ücrctle
toplanan veya orduya kendiliğinden
gelen gönüllülerin lıah ise d aha ber­
battı. Ancak, baş kaldırmalarından kor­
kulduğu için kapıkulu ocaklarında hiç
bir ıslahat tatbik edilemiyor, yalnız
Arada kendi kanunlarına uygun şekilde
yapılan tensikat sayesinde en iş« yara­
m a z ve zararlı unsurlar ayıklanıyordu.
Bir aralık mevcud ocaklar dışında yeni
bir teşkilât kurulmasına teşebbüs olu­
narak iransadan gelen subaylar ve
mülıtcdi A hm ed Bey bununla vazife­
lendirildi .
Ahm ed Beyin asıl adı Claud Alex­
andre Compte de B o nn ov al'dır. 14 tem­
m u z 1675 tarihinde Coussae’da dol­
muştur. Fransız asilzadeleri ndendir.
Ruiıen maceraperest ve sergüzeştçi idi.
Asker olarak yetişmiş. İspanya veraset
savaşlarında şöhret kazanmış* lâkın
O n dördüncü Lul'nin saray nazırile a-
rası bozulduğundan kralın <3a gözün­
den düşerek ordudan ihraç edilmiştir.
B o nn oval b u n u n üzerin« Fransa'dan
kaçıb Avusturya devletinin hikmetine
girdi U 7 06 ). Prens Ö jen ’in başkum an­
danı bulunduğu orduda evvelâ Fran­
sa'ya sonra 17.16 yılında Fetervaradin-
de OsmanlIlara karşı savaştı. Belgrad
savaşında kum an dan olarak bulundu.
Gittikçe imparatorun gözüne girmesini
çekemiyen ye onu kendisine rakib gö­
ren Fren s O je n i n tesirile evvelâ- asil,
sonra mallar: müsadere olunarak hapis
edildi i 17-26). Üç sene hapiste kaldıktan
sonra Avusttiryayı terk etmesi şartile
istediği yere gitmesine m üsade olundu.
Bönnev&l evvelâ Venedik’e ve sonra
Bosna’ya geldi (1729), B u sırada elli
dört yaşında bulunuyordu. Gayesi, Os~
manii hizmetine girerek AvusturyalI-
Hardan intikam almaktı, B u maksatla
resmen ¿slâm. dinine girin A hm ed adını
★
1
aldı. İstanbul’a davet edildiği sırada
Patrona isyanı c:ktığı İçin şimdihk Gü- i
: mülcüne*de oturması emredildi
A hm ed Bey. bir m üddet sonra O s ­
manlI devletine baş vurarak Osmanlı ;
ordusunda hizmet istedi. Bıı sırada sad- i
n i z a m bulunan Topal O s m a n Paşa ken­
: disini İstanbul’a getfrib beylerbeyi, rüt­
besi vererek yeni bir lııımoaracı ocağı, i
teşkiline m em u r etti i I73lî. Böylece i
kendisi b u n d a n sonra daha 2iyadc
“Kumbaracı A hm ed Paşa'" diye tanın- |
: d.;. Osrnanh ordusunda esasen eski- j
den beri topçu ocağına bagiı bumbara*
cı ocağı mevcud dvı. Üç yüz. dişiden mü- ,
j rekeb olan humbaracılar ıımaıiı olub i
kalelerde hizmet ederlerdi. A hm ed P a ­
şa. Bosnadan üç yüz humbaracı geti­
rerek veni ocağı kurdu. Su bay olarak =
• da yine İslâm dinini kabul etmiş ü ç ;
İran siz himmet edeceklerdi. Yine Aiı-
\ med Paşanın teşebbüsü üzerine. Yirm i ;
! sekiz Çeiebi-zâde Said M e h m e d Efendi
i Faris'den dönerken humbaracı ocağın- :
da hizmet görmek üzere yirmi iki top-
! çu subayı getirmişti. Böylece, Osmanlı
ordusunun yenileşmesinde ilk y a d ım ı
Fransa yapmış oluyordu.
1734 senesinde Üsküdar'da Topta- ;
şm da — sonradan tımarhane olarak
kullanılan yer — iik defa olarak Hum-
; baralıane ve bununla birlikte Hendese-
j hane adlı bir okul açıldı, T ürk iyede
ilk defa yüksek teknik tedrisat yapan
müessese budur. Buraya, devlete daha
sadık olan Bostancı ocağından seçilen-'
ler alınmıştır. İki sene sonra da hünkâr '
imamı ve İbni Haldun mütercimi Piri-
; zade Mciımed Said Efendinin d elâ.]es­
tile hazırlanan bir kısım hendese alet- i
leri b u okulda kullanılmaya başlandı,
i Yenişehir m üftüsünün oğlu m atem a­
tikçi M ehm ed Baid Efendi de hendese
hocası seçildi.
H e ki m-oâlu Alı Paşanın sadareti
sırasında Humbaracı Alımed Paşanın
nuiuz-u artmış ve dış işlerile Avrupa
alıvaline dair vardığı raporlar vasıta-
sile devlet poîîtika.smda müessir olmuş­
tur. O n u n sadaretten uza kî aştırıl®ası
üzerine politika ile uğraşması mene- i
dilib yainız humbaracı ocağı ile m eş­
gul olması bildirildi. 1736 seferinde ı
Yeğen lîehmed Paşanın maiyetinde
bulundu. Lâkin bilgi ve tecrübelerin­
j den istifade edilmediği gibi, humba- j
: racılar m ödenmiyen maaşları dolayı- !
j sile serdar*ı e kremle aralarında çıkan j
2407 F. 9
 1 — Bosna ve Bihkc (Bihaçj Avustur­
y a’ya terkedilecektir. 2 — T un a üzerinde
Avusturya devletinin sınırları Bulgaristan' tarafını tutmasını
d an T u n a ’ya akan l.orn suyuna kadar geniş­
leyecek vc b öylece Vidin de bıı devletin top­
raklan içinde kals.caktır. 8 — Batıda O s ­
manlI hakimiyeti sınırı Dömbpviî'c kadar
geri alınarak Eilâk'jn b u kısımları da A v u s ­ leceğini izah etti. Fransa, Avusturya'nın da
turya’ya geçecektir. 4 — Osmanlı devleti, ya­
pılmasına sebeb olduğu savaş hazırlıkları kar­
şılığında 12 milyon altın tazminat Ödeyecek­
tir.
Osmanlı hey’eti, b u teklifler karşısında
hayretler içinde kalarak neticeyi serdar-ı yarak kabul edeceğini. ummaktaydı. Fran ­
ekreme bildirdiler. Bunların hepsi Osmanlı
devleti tarafından münakaşasız olarak red
edildiği için Osmanlı murahhasları geri dön­
düler (11 kasım 1737 - 17 rcccb 1150).
Fransa'nın Avusturya nezdindeki
teşebbüsü
Sadrıfizaın, Rusya v e Avusturya’nın ile­
ri sürdüğü haksız ve kabul edilmez şartlarla
birlikte müzakerelerin kesildiğini Avrupa
devletlerine bildirdi. B u arada yalnız Fran ­
sa başvekili kardinal Flöri, düşman ordula­
rına şiddetle mukabele edilmesini tavsiye et­
tikten sonra, kendisi b u is için Avusturya
imparatoruna baş vuracağını bildirdi.
i *— ?
j bir d i ün a kaça sonunda Kastamonu ya
; sürüldü. T e|en M ehm ed Paşanın az­
linden sonra ise, eski vazifesine döndü,
j vefatına kadar K aram an beylerbeyliği
payesile kumbaracı oeağının başında
: bulundu.
; B u sırada yine politika faaliyetle-
i rine karıştı. D ü ş m a n olduğıa Avusturya
j imparatorluğuna karşı bir Osmanlı -
j Fransız ittifakı kurmaya çok çalışmış-
j sa da, m uvafak olamamıştır.
A h m ed Paşa, yon zamanlarda Fran-
j s& kralı tarafından affedilmiş bulunu­
yordu. Fransa’ya dönmiye hazırlanır­
ken vefat etmiş ve Galata mevleviha-
nesine dcfnolunmuştur i 14 mart 1747).
A h m e d Paganın kurduğu maaşlı
humbaracı ocağına, tımarlı humba-
racalardan vefat edenlerin oğulları alın~
mıştı. Ocakta üç oda. her odada yüz
kişi vardı. Bunlar, oda başının emri al­
tında idiler. Ayrıca iki elli başı, üç otuz
başı, on onbaşı» bir çavuş, bir vekilharç,
bir tabib, bir ccrrah ve bir im am var­
dı, Kumbaracıların yevmiyesi sekiz ak­
çe idi.
A h m e d Paşanın vef&tile yerine m a ­
nevi ve bir rivayete göre gayri meşru
oğlu mtthtedi Miiano’lu Süleyman Bey
: humbaracı bağı olmuş ve o nu n da ve-
2498
Lehistan vetaseti meselesinde de Âvus*
turya’m n Rusya'ya yardım etmesini ve onun
gözden kaçırmamış olan
Fransa, hakikaten, avusturyaya baş vurarak,
rusyanm b u kadar kuvvetlenip büyümesine
yardım etmekle hatâya düştüğünü, bunun bü­
tün A vrup a kuvvetler muvazenesini bozabi­
R u sy a n m da malı tokatlarının uzun bir sa­
vaşa dayanamıyacağını biliyordu. Üstelik,
Lehistan, veraseti savaşlarında Fransa’nın dar­
besini yiyerek sarsılmış bulunan Avusturya
imparatorluğunun bu tavsiyeyi bir tehdid sa­
sa’nın bütün endişesi ise, Karadenize hakim
olacak rusyanm. Boğazlardan da serbest g e­
çiş müsaadesi aldıktan sonra Akdenize ra­
hatça çıkarak Fransa’nın Yakın-doğu ticare­
tini baltalaması, hattâ tamamen elinden al-*
maşıydı.
Lâkın, b u müracaatı Avusturya üze­
rinde um duğ u n un aksine biç bir tesir uyan­
dırmamış» Altıncı Şarl’î çariçe A n n a ile elele
b u işin sonuna kadar gitmek hususundaki
kararından vaz geçirememişti.
AvusturyalIların ilerlemesi, yerli hıris-
tîyanlarm faaliyeti, Yeni-pazar'ın kaybı
Niş kalesinin düşmesinden- sonra Avus-
f atın dan sonra bu müesseseyi çekemi-
yen yeniçerilerin baş kaldırmasından
korkularak ocak lağvedilmiştir.
Di^er taraftan. eskiden devletin
m ü h im bir savaş gücünü teşkil eden
topraklı süvari teşkilâtı, bıı tarihlerde
tamamen dejenere olmuş, istifade edi­
lemez hale gelmiş, dirlikler ehil olmı- |
yanların eline geçerek yiyim yeri vazı­
yetini almıştı. B u n u n üzerine Birinci
M a h m u d tahta çıktıktan bir az sonra
zeamet ve tımarlara ait yeni kanunlar
neşir ederek bu teşkilâtı ıslaha teşeb­
büs etti. Ancak, bu usulün devri geç­
miş bulunuyordu. Toprak, dirliği vc
topraklı süvari ai«temi artık -memleke­
tin zirai, ikdisadl ve ietimaî bünyesine
uymuyordu. B u yüzden yapılan ıs3aha t-
tan Hiç bir görünür fayda hasıl olmadı.
BlUfîyoffrafya: s u b h i ; Tarih. A h m ed
Refik; Tasavir-i rical. M eh m ed Arif;
Kumbaracı A h m e d Paşa. Ham m er; G O R ,
C : 8. Başbakanlık Arşivi; Tahvil def­
terleri. Tayyar-zâdc Ata; Enderun Ta- j
riht C : l. Albert Vandal; Le Fach» Bon-
-1
neval. Mir’at mühendisiıane-i berrl-i
hüm ayu n. C. Baysun; İslâm ansiklope­
disi. Kumbaracı A h m ed Paşa maddesi.
İ. H. Uzunçarşıiı; Osmanlı Tarihi;- C'.
IV. Kısım f -2. i. II. Uzunçarşılı; Kapı­
kulu ocakları II.
turya kuvvetleri bir engele uğramadan G ü ­
neye doğru inmişlerdi. Bunların bir kısmı
Şchirköy, bir kısmı ise Kosova istikametine
ilerlediler. O hri sancak beyi M e h m e d Paşa­
zade Haşan Bey, Kosova’ya yaklaşan kuvvet­
lere hücum edip sert bir savaş sonunda ağır
zayiat vererek çekilmelerine' sebe'o oldu. B u
hizmete karşılık kendisine beylerbeylik tev­
cih olundu. Avusturya devleti, OsmanlIlara
saldırmadan, çok evvel yerli hıristiyan teb’a-
yı cl altından kışkırtarak bîr savaş sırasında
ayaklanmalarını telkin etmişti. Nitekim,
avusturyalılar Nişi alıp güneye doğru iler­
lemeye başlayınca Vılçitrin (Vuçitrin) ve
Priştine bölgelerinin hıristiyan halkı baş kal­
dırıp onbin kişilik bir kuvvet teşkil ettiler.
Bunların ilk işi, müslümanların mallarını
yağma ederek kendilerini yerlerinden çıka­
rıp K u m a n o v a ve Üsküp taraflarına göçmeye
mecbur etmek oldu (Başbakanlık Arşivi,
Mühirnme defterleri, C: 142, S: 27S). Diğer
taraftan bir kısım Karadağlılarla hıristiyan
Arr.avutlar da Albay Lentulus kumandasın­
daki AvusturyalI kuvvetlerle birleşip Kal-
kandeletı ve Yeni-pazar taraflarının alınma­
sına iştirak ettiler. Üsküp tarafına da hücum
ettilerse de eli silâh tutan halk tarafından
püskürtüldüler. Ycni-pazar evvelâ dayan­
mış, lâkin sonra kısa zamanda vire ile teslim
olmuştu. B u yerin elden gidişi, Bosna valisi
Hekim-oğlu Ali Paşa’yı fena halde üzdü ve
endişeye şevketti. Ç ün kü b u kale Bosna’nın
âdeta kapısı idi. B u n u n düşmanın eline geç­
mesi vilâyeti tehlikeye düşürmüştü. Ycni-
pazarı vire ile teslim etmiş olan kadı naîbi ile
kale subayları, aradaki anlaşmaya göre Avus­
turyalIlar taralından sag ve salim Bosna -
Sarayına getirilmişlerdi. Hekim-oğlu A ii P a ­
şa onları getirenleri savdıktan sonra kaleyi
icabı kadar mukavemet etmeden teslim et­
tikleri için, kadı naibi dahil, hepsini idam
ettirdi. Hakikaten can korkusuna düşmeyip
biraz daha dayanmış olsalar idi kendisinin
göndermiş olduğu kuvvetler yetişecck ve ka­
le dc kurtulacaktı.
Avusturya’lıların ilk genilgılen ve
Niş’in istirdadı
Diğer tarafta Niş gibi Vidin’i de alma­
ya karar vermiş olan AvusturyalIlar, dokuz-
bin zırhlı askeri sekiz topla önden gönderip
asıl kuvvetlerle arkadan ilerlediler. Vidin’e
altı saat mesafede bulunan Bragova mevkii­
ne vardıklarını kale muhafızı İvaz M ehm ed
Paşa duyunca, hem en atlı serdengeçtilerle
bir kısım yaya vc atlı yeniçeriyi ve kendi
kapısı halkını, kethüdası Hüseyin Ağanın
kumandasında o tarafa gönderdi. Düşman,
Bragova’dan hareket ederek kaleye iyice
yaklaşıp Kctcnci köprüsü civarına vardığı
zam an Hüseyin Ağa, emrindeki kuvvetlerle
2499
yaiın klİıç hücum etti. Baskın şeklinde baş-
lıyan bu savaş sonunda oldukça ağır zayiat
veren düşman, çekilmek zorunda kaldı.
AvusturyalIlar bun un üzerine Vidin kalesi­
ni muhasaradan vazgeçip geri döndüler.
AvusturyalIların Niş kalesinde, topu to­
pu altıbin kadar muhafızları vardı. Vidin
muhafızı, Sofya’da bulunan Rumeli beyler­
beyi Köprülü-zâdc A h m e d Paşa’ya, A v u s ­
turyalIların çekilip gittiğini, büyük kuvvet­
lerinin ise Bosna cephesinde meşgul bulun­
duğunu, bunun için Niş kalesinin istirdadı­
na teşebbüs edilecek eti uygun zamanda bu­
lunulduğunu bildirdi. Üstelik kalenin kuvvet
ve tahkimatı hakkında casusları vasıtasile
elde etmiş olduğu bilgileri de verdi. Köprü-
lü-zâde A h m e d Paşa b u ikazı doğru bularak
oniki bin kişilik bir kuvvet ayırıp Sofya’dan
Niş’in muhasarası için gönderdi. Kale k u ­
mandanı avusturyalı Dokat düşmanın ken ­
disinden iki misli kalabalık olduğunu görün­
ce, mukavemet hususunda tereddüde düştü.
Çünki bu kuvvet, h em Sofya’dan hem d e Vi-
din’den daima takviye alabilirdi Kendisine
yardımda bulunacak avusturya ordusu ise
uzaktaydı. Üstelik zahiresi de azdı. O s m a n ­
lIların Niş’ı zor alacakları ve bütün A v u s ­
turyalI muhafızları kılıçtan geçirecekleri
muhakkaktı. Dokat, böyle düşünerek kaleyi
vire ile teslime karar verdi. Böylece, elden
kolay çıkmış olan Niş, kolaylıkla da geri
alınmış oldu (20 ekim 1737). Dokat ise, avus-
turya ordusuna döner dönm ez Niş kalesini
osmanhlara müdafaasız teslim ettiği için
idam olundu.
Köprülü-zâdc A h m e d Paşa, geri alınan
kaleyi ziyarete geldi. B u zafer, herkesi se­
vindirmiş, manevî gücü yükseltmişti. N iş ’i’n
kolayca elde edilmesine sebeb, yardım göre-
meyişi idi. Böylece, Vidin muhafızı İvaz
M e h m e d Paşanın tahmini doğru çıkmış, B o s ­
na’da meşgul bulunan AvusturyalIlar h aki­
katen buraya yardımda bulunamamışlardı.
Osmanlıîar Niş’i muhasara ettikleri sırada
Avusturya kum andanı Zehervdorf <îa Bosna
sınırında Oziçe kalesini muhasara altına al­
mıştı. Niş’in düşüşü üzerine Viyana’ya çağ­
rılıp Niş’e neden yardım etmediği hususun­
da sorguya çekildikten sonra tevkif ve h a p ­
sedildi. Niş muhafızlığı ise Birinci M a h m u d
tarafından Köpriilü-zâde A h m e d Paşaya tev­
cih olundu. Hüküm dar, gönderdiği bir hatt-ı
hümayunla asker ve kumandanların gayret­
lerini övdü.
Vidin tarafındaki yeni başarılar
AvusturyalIlar, Vidin kalesine de b üyü k
ehemmiyet veriyorlardı. A ncak, burasının
iyice tahkim edilmiş olduğunu büdiklerinden
küçük kuvvetlerle hücum u doğru b ulm a m ak­
ta idiler. Nitekim, kale muhafızı İvaz Meh-
m ed Paşa daha evvel olan hücumları kolay,
lıkla püskürtmüştü. B u n u n üzerine, Avustur­
ya'nın en muteber kumandanlarından olup
Altıncı Şar!’«) da damadı bulunan prens
Lotrirıgen kum ahdasm da kuvvetli ve kala­
balık bir ordu gönderildi ise de, Belgrad ve
Bosna cihetlerinde OsmanlIların kazandığı
zaferler üzerine geri çekiliş yolu kesilerek
esir düşmekten korkan prens, ordusile birlik­
te Macaristsna döndü. T im o k suyunun alt
tarafında Tuna'nın karşı kıyısında bulunan
bir kısım Avusturya birliklerinin tecavüzün­
den emin olmak için İvaz M e h m e d Paşa bu­
raya nehir yolu ile baskın seklinde bir kısım
kuvvet gönderip gemilere yüklü köprü leva­
zımını zaböederek karşıya geçme imkânları­
nı ortadan kaldırdı. A y n i zam anda K ara m an Bosna valisi Hekim-oğlu A li Paşa’ nın
valisi M em iş ve Karahisar sancak beyi Toz
M e h m e d Paşalar maiyetinde olarak ordu- ;
tv
dan yeniden imdat kuvvetleri geldiği için
bunlarla birlikte Vidin gazileri karşıya seç­
m e k için köprü inşa ettikleri sırada sekizbin
piyade ve on bölük süvari düşm an askerinin
h ü c um u na uğradılar. Altı saat kadar süren
savaş sonunda düşm an bozulup kaçtı. Bunlar
şiddetle takip olunup m ü h im kısmı öldürüldü
veya esir edildi. Asıl düşm an küvetleri ise,
karşı bir hücum a uğram ak korkıısile topla­
rını T u n a nehrine atıp çam gemilerine yüklü
cephane, hıımbara ve saireyi gemilerle bera­
ber yakarak kuzeye doğru çekildiler. Çadır-
larile ordu ağırlıkları OsmanlIların eline
geçti.
Avusturya kuvvetleri, Eflâk'a üç kere
h ü cum ettilerse de her defasında ağır m a ğ ­
lûbiyetlere uğrayarak Erdel’e çekilmek zo­
runda kaldılar.
Bosna ciheti olayları
Niycm irov’da başlıyan barış görüşmele­
ri sırasında açığa vurmuş oldukları gibi.
AvusturyalIların bu savaşta asıl hedefleri
Bosna vilâyeti ve ona bağlı yerleri elde et­
mekti. Niş ve Vidin kalelerine taarruzlarının
sebebi ise, sadece Pasarufça barışı ile elde
etmiş oldukları Belgrad’ı bir İıudud kalesi
olmaktan çıkarıp daimî emniyetini sağla­
maktı. Lâkin, asıl fütuhat sahası olarak Bos­
n a ’yı seçrtıiş bulunuyorlardı. Esasen B el­
grad ve kuzey Sırbistan ellerine geçtikten
sonra, daha kuzeyde kalmış olan Bosna’yı da
elde etmeyi bun un normal bir sonucu ola­
rak kabul etmekte idiler. Nitekim savaşın
başlamasile Niş ve Vidin cephesine kırkbin
kişi kadar sevkedildigi. halde, Bosna cephesi­
n e meşhur generallerden Hildeburg Hav-
zen kumandasında yüzelli bin kişilik bir
kuvvet gönderilmiş ve Hırvatistan prensi
Eslerîıazi de kendi birliklerile hizmete koş­
muştu. Uildeburg H a v zen ’in kumandasında­
ki ordunun seksen bin kadarı AvusturyalI,
kalanı Macar, Ulah ve Sırp’lardan m ürek­
kepti.
2500
Avusturya ordusunun ilk hedefi, Bsn-
valuka kalesiydi. B u maksatla kaleye sekiz
saat mesafede Sava nehri üzerinde k u rd uk ­
ları köprülerden geçerek Gradij-ka kalesi ci­
varında ordugâh kurdular. Hırvat prensi île
Varazdin kalesindeki AvusturyalIlar ise iki
ayrı birlik halinde ilerleyerek Bosna eyâleti
serhadindekî Pujin ve Çetin kalelerinin
önünde yer aldılar. Bunlardan m a ’da. Lika,
Karloviça ve Ösek kalelerinin generalleri de
yirmibin kadar AvusturyalI, Sırb ve M acar
askerlerinden m ürekkep bir kuvvetle Belgrad
batısındaki Z v o m ik kalesinin önünde top­
landılar.
düşman kumandanile görüşmesi
Bıı sırada ise. barış konuşmaları henüz
devam ediyordu. Bosna serhadleriııdeki kale
kum an dan larile memleket ileri gelenleri bu
hali görünce hem hayret, hem de endişe için­
de kaldılar. Çünki, düşmanın kötü bir niyeti
olmasa b üyük masrafları ieabettirecek bu
kadar kalabalık orduları harekete geçirme­
sine ve m ühim yerleri tutmasına lüzum b u ­
lunmazdı. B u n d an da, Avusturvanın Osmanlı
devletini barış manevralarile oyalayıp bir­
den harekete geçerek ağır bir darbe indir­
m e k istediği anlaşılıyordu. Burum üzerine
Bosna valisi Hekim-oğlu Ali Paşaya baş v u ­
rup endişelerini anlattılar. Hekim-oğlu Ali
Paşa onlara kendinin de ayni endişeler için­
de bulunduğunu ve bu yüzden durum u ser-
dar-ı ekrem e yazdığını, her halde yakında
aydınlatıcı cevap alınacağını söyledi. Biraz
sonra Osnıar) Halisa Efendinin tel kim İt- ve­
rilmiş olan cevap geldi. Lâkin, bu cevap ne
valiyi, ne de vilâyet halkı namına ona baş
vuranları tatmin etmedi. Hekim-oğlu Ali
Paşa bu sefer doğruca AvusturyalI k u m a n ­
dana haber gönderip Pasarofça barışının
henüz sona ermemiş ve arada düşmanlığı
gerektirecek bir hâdise de geçmemiş olduğu
halde, andlaşroaya aykırı şekilde sınır asa­
yişini ihlâl edecek böyle hareketlere neden
kalkıştıklarını, askerlerini Osm anlı sınırı ci­
varlarında niçin topladıklarını sordu. Aldığı
cevap:
■Bizim barışı bozucu ve dostluğa aykırı
bir halimiz yok. Gerçi, yakınınızdayız, am a
kendi sınırlarımızı koruyoruz» oldu. K u m a n ­
dana:
«H en ü z ortada bir düşmanınız yokken
vc yeni bir hadisenin vukuu duyulmamışken
mûtad’a aykırı şekilde b u kadar asker vc
savaş malzemesile sınır beklem ek neden
icab etli* diye sorulunca da:
•Aslını biz de bilmeyiz. Bize öyle tenbih
olundu. Pelro gü nü — Sen Fiyer yortusu—
gelince görürsünüz ve cevabını o zam an
alırsınız» karşılığını verdi.
 Bosna valisinin tedbirleri
Hakim-oglu A]j Paşa, bu cevabdan düş­
manın harıl hant savaşa hazırlandığım söy­
ledi ve nasıl hareket edilmesi iça bertiğine
dair düşüncelerini bildirmelerini istedi. O n ­
lar da işi aralarında müzakere edip bir saat
sonra verdikleri cevabda düşmanın vilâyet­
lerine hücum a hazırlandığında şüpheleri ol­
madığını, m ü h im işlerine daim a petro gü­
nünde kalkıştıklarını, b u hususta kendisin in
reyine tabi olacaklarını bildirdiler.
B u n u n üzerine Ali Paşa, sadrıSzam ile
kethüdası tarafından yeniden gönderilen üç
m ektubu ortaya koydu. Bunlarda, Avustur­
yalIların hududa tecavüzü vaki olsa bi'e m u ­
kabele edilmemesi, çü n k ü böyle bir hareke­
tin barış görüşmelerinin yarıda kalmasına
sebeb olabileceği yazılıydı. Bunları herkes
hayret ve ibretle dinledikten sonra Hekim -
oğlu Ali Paşa kendi düşüncesini açıkladı:
■— Biz, Allahın emri He cihada hazır
olalım. Vezirin emrine karşı gelmiş olmanın
cevabını vermek kolaydır».
Nihayet şöyle bir karar alındı: Bosna’
n m o'.uziki kazasından her birinde asker çı­
karmaya kadir bahadır iş-erlerini başbuğ se­
çip evvelce Rusya seferi için orduya giden
tımar ve zeamet sahihlerinin, Bosna’da bulu­
nan kardeşleri, oğulları ve kapılarında b u ­
lunanlar üzerine alay beyleri tayin edilerek
bütün vilâyet halkına kendilerinin ve çoluk
çocuklarının can, mal ve ırzlarını korumak Sultan Sirincİ M a h m u d .
üzere eli silâh tutanların Travnik sahrasın­ (B a tılı bir ressam a göre)
da toplanmaları ilân olunacak, serhadlerde-
ki bütün kale muhafızlarına da hem en sa­
vaşa girecek gibi uyanık ve hazırlıklı bulun­ Eski .İstroviça kalesi, üstün düşman kuvvet­
maları ve düşm an taarruz ederse şiddetle lerine on beş gündür dayanıyordu. T o p ate-
karşı koyup püskürtmeleri bildirilecekti. şile bîr çok yerleri yıkılmış, harap olmuş
olduğu halde müdafiler baş eğmek istemi­
yorlardı. Lâkin yavaş yavaş takatları tüken­
AvusturyalIların hücuma geçmesi meye ve düşm an ağır basmaya başlamıştı.
T a m b u sırada im dad kuvvetleri gelip yetiş­
Hekim-öğlu A H Paşa bir taraftan da za­ ti, D üşm an , hem en kale muhasarasını bıra­
hire ve m ühim m at tedariki ile m üdafaa sgva- kıp gelenleri karşıladı. Geçen savaş sonunda
şı için gerekli bütün tedbirleri tamamladığı AvusturyalIlar yenilip kaçm aya başladılar.
sırada Sen-Piyer yortusu gelip çattı. D ü ş ­ Osmanlı birlikleri bunları beş saatten fazla
m anda da derhal bir hareket görüldü. H e r kovalayıp bulduklarını ya öldürdüler, ya
taraftan sınırları aşarak ilerlemeye başladı­ esir ettiler. Bu savaş sonunda Osm an B e y -
lar. S tem m uz 1737 tarihinde Zvornik kalesi­ zâde Ali B e y şehid düştüğü gibi, topal gene­
nin civarındaki Pseoiça palankası anî düş­ ral diye anılan düşm an kum andanı da v u ru­
m a n taarruzuna uğradı, erkekleri öldürüldü. lup öldü.
K a d m ve çocukları esir edilip ne varsa yağ­ Hekim-oğlu Ali Paşa b u sırada icabında
maladıktan sonra palanka da yakıldı. Ali bu savaşa yardım -edebilmek için Travnik'
Paşa bunu haber alır almaz Zvornik kalesine den çıkmış bulunuyordu.. Za fer haberi üze­
yardımcı kuvvetler gönderdikten sonra ordu­ rine gazilere hil'siler, çelenkler ve bahşişler
sunu Travnik sahrasında topladı. B u sırada gönderdikten sonra Travnik’e dokuz saat
bir düşm an ordusunun Travnik’e otUKÜç saat meşaledeki Yayça’ya gelip ordugâh kurdu.
mesafedeki Eski-îstroviça (istrovica-i âtik)
kalesini sarıp tazyike başladığı haberi geldi. Düşmanın Banyaluka (Eanaluka ) yı
A li Paşa, çavuşlar kethüdası O s m a n Bey-zâde
muhasarası
A li Beyi beşbin kadar askerle hem en im da­
da gönderdi. Novi ve Bihke gazilerine de B u sırada Gradişka’da bulunan Hildc-
yolda kendisine katılmaları için emir verdi. bur» K a v zen ’in Banya-luka kalesi üzerine

2501
 kuvvetler gönderdi. Bunlar, düşmandan ev­
vel kaleye varıp yetiştiler. Kaledekiîer, düş­
manı beklem ek mi, yoksa çıkıp karşılamak
mı hususunda tereddüt ettiler. Nihayet be?
saat mesafeye kadar gelmiş olan düşmanın
üzerine varılmasına karar verildi. Sekizbin
kişi ayırıp kaleden çıktı. Bin kişi birine i
emniyet kademesi, iki bin kişi ikinci em n i­
yet kademesi olarak ayrılıp beş bin kişi de
arkadan gelmek üzere harekete geçtiler. İli:
çarpışma, düşmanın birinci öneülerile . oldu.
Bunlar, tam am en im ha edildi. İkinci öncü
kademeleri de ağır zayiatla geri çekilmek
zorunda kaldı. Osmanlı birlikleri b u n u n üze­
rine kaleye döndüler. Alınan esirler sorguya
çekilip düşman kuvvetinin bir hayli olduğu
««taşılıyordu. Vaziyet, Hekim-oğlu Ali P a ­
şaya bildirildi. O da, eski Zvortök muhafızı
; olup İstraviça'ya yardıma giden kuvvetler
arasında bulunan M e h m e d B e y k u m a n d a ­
sında yeniden bir kısım yardım kuvvetleri
gönderdi ise de, bunlar yetişemeden düşman
kaleyi muhasara altma almış bulunduğu için
içeriye giremediler. Ali Paşa, M e h m e d Beye
kalenin yukarılarında hir yerde düşmana
sezdirmeden sallar inşasile meşgul olmasını
bildirdi,
Bıı sırada Pujin ve Çetin kalelerinin
önünde yer almış bulunan Hırvat ve A v u s ­
turya kuvvetlerinin de harekete geçerek bu
kaleleri muhasara etmiş oldukları haberi
geldi. Böyiece durum, gittikçe ciddiyet ve
ehem miyet kesbediyordu. Nitekim, diğer düş­
m an topluluklarının da sağdan soldan hücu­
m a geçtiği duyulmaktaydı. Hayret ve endişe­
nin herkesi istilâ ettiği sırada soğuk kanlı­
lığını m uhafaza eden yalnız Hekim-oğlu Ali
Paşa idi. O n u n fikrine göre yapılacak en
doğru iş, en kalabalık ve kuvvetli düşman
birliği olup Zvornik'i muhasara etmiş bulu­
nan general Hildeburg H avzen kumandasın­
daki Avusturya ordusunu yenip saf dışı et­
mekti, Bosna eyâleti düşman istilâsından an­
cak böyle kurtulabilirdi. B u yüzden, k u v ­
vetlerini dağıtmadan harekete geçti. Ancak,
Banyaluka yolunun düşman tarafından tutul­
duğunu bildiği için kaleye üç saat mesafeye
kadar yaklaştıktan sonra birden kuzeye dö­
nüp M e h m e d B eye yaptırdığı sallarla suyun
karşı tarafına geçerek düşm an ordusuna doğ­
ru sür’atle ilerledi.
General H a v zen b üyük bir kuvvet ve
çok miktarda savaş malzemesile kalenin,
önüne gelmişti. H e m e n dört taraftan h e n ­
dekler kestirip tabyalar kurdu, toplarını yer­
leştirdi. Kalenin altında iki köprü yaptıra­
rak askerinin dörtte birini suyur. beri yaka­
sına geçirdi. Sonra, Banyalukg’yı şiddetle
döğm eye başladı. G ü n d e binsekiz yüzden
fazla m erm i ve hu m bara atılıyordu. Kalede
bulunan asker v e kale halkı ise kahramanca
dayanıyor, hücumları püskürtüyorlardı.
2502
B u sırada düşm an kum andanı kale m u ­
hafızına bir mektup göndererek kahram an­
lıklarını takdir etmekle beraber, aradaki kuv­
vet dengesizliği yüzünden yenilmelerinin ve
kalenin düşmesinin m ukadder olduğunu, Ali
P a fa 'n m da yollar kesildiği için yardıma gel­
mesinin imkânsız bulunduğunu, esasen yanın­
da ancak üçbin kadar asker kaldığını, A v u s ­
turya ordularının İse, Bosna'yı her taraftan
istilâya başladıklarını bildirdi ve kalede b u ­
lunanların can ve malları bağışlanmak şar-
tile teslim olmalarını teklif etti. Kale m u h a ­
fızları, burasını hepsi ölünceye kadar savun­
m a y a karar verip k ur’anın üstüne el basarak
ahd ve yemin etmişlerdi. D ü şm a n m ektubuna
top salvolarile cevap verilip tekliflerinin red­
dedildiği bu şekilde kendilerine anlatılmış
OİdU.
Banyaluka savaşı
Ali Paşa yola çıktığı zam an kale müda-
filerine m anevî güçlerini yükseltecek bir
mektup gönderip dayanmalarını ve kendisi­
nin de yetişmek üzere bulunduğunu bildir­
mişti. S u y u n karşı tarafına geçtikten sonra
düşmana sezdirmeden bir buçuk saatlik m e ­
safeye kadar gelerek geceyi orada geçirdi.
Ertesi (4 ağustos Pazar) günü, saat ikide
Hekim-oğlu Ali Paşa kendi kanı halkı ve
kapıkulu askerile m erkezde ve oiuziki kaza­
nın yarar dıîûverleri maiyetinde, eski Zvor-
nik muhafızı M e h m e d B ey bütün kale ınu-
hafızlarile sağ kanatta ve dört liva alay
beyleri zeamet ve timar erbabile sol kanat­
ta bulundukları halde düşm an ordusunun
üzerine yürüdü. Ali Paşa savaştan evvel as­
kerle konuşup büyüklerine baba, küçükleri­
ne oğul, kendi yaşındakilere kardeş diye hi-
tab ederek şu kısa nutku söylemişti:
*— B e n de bugün sizinle beraber cenabı
hakkın âciz bir kuluyum . îşte bugün din
uğruna kurban olacak vc padişahımız yoluna
can ve baş feda edecek gündür. D ü şm a n a
zafer bulmanın sebat ve şiddet ve zahmına
sabırla olageldiği tecrübe edilmiştir. G ö r e ­
yim sizi, din yoluna nasıl hizmet eder ve
padişah uğruna nasıl şecaat gösterirsiniz*
•S u b h i Tarihi, C: 2. V : 109).
Düşm an, Osmanlı orduslle böyle birden­
bire karşılaşacağını asla tahmin etmiyordu.
AvusturyalI k u m a n da n h em en suyun karşı
tarafındaki askeri köprülerden geçirip bir
taraftan da kuvvetlerini süratle savaş dü­
zenine soktu. Hekim-oğlu Ali Paşa ise, yere
inerek yüzünü toprağa sürüp zafer duasın­
da bulunduktan sonra tekrar atına bindi,
kılıcını kınından sıyırdı. A tm ı sağa sola
sonra ileriye doğru koşturup eski yerine
döndü. Nihayet Osmanlı ordusu tekbir ve
gülbank sesleri arasında düşmanın üzerine
hücum etti. İlk savaş, iki saat sürdü. Zayiat
vermekle beraber, düşm an dayanıyordu. L â ­
 kin, Osmanlı ordusu hücumları durm adan
tekrarlamakta idi, Büyleee, tam on saat sü­
ren m ua zza m bir m eydan savaşı sonunda
Avusturya ordusu ağır bir hezimete uğraya­
rak çekilmeye başladı. Lâkin, general Hav-
zen, askerinin çekilme ümidi olmasın diye
köprüleri kestirmiş bulunduğundan Osmar.lı
hücumları önünde d üşm an askeri nehre d ö ­
küldü. K im i boğuldu, kimi karşıya geçe­
bildi. Uğradıkları mağlûbiyet cidden kor­
kunçtu. Osmanlı ordusu bir imha m ey dan
savası yapmış, Avusturya ordusundan âdeta
eser kalmamıştı.
B u günün kahramanı ise, eski Zvornik
muhafızı M e h m e d Beydi. İlk hücum da atı
vurulunca, yedeğine binerek yine saldırdı.
Nihayet, o hayvan da vurulunca, yaya ola­
rak hücum etti. Birinci hücum dan sonra bir­
kaç yerinden yaralı olduğu, halde Kekim-oğ-
lu Âli Paşa’m n huzuruna çağrıldı. Paşa,
onun bütün kahramanlıklarını gözlerile gör­
müştü. B ü y ü k iltifatlarla h ü ’allar giydirip
basma kendi eliyle gazilik çelengini taktı.
M e h m e d B e y ise, yaralarını sardırır sardır­
m az bir ata atlayıp yine düşm ana hücum
etti.' Esasen Osmanlı ordusunda bugün bir
kahramanlık ve cesaret yarışı olmuş ve zafer
b u sayede kazanılmıştı.
Ordu, o gece dinlendi. Ertesi günü köp­
rüler tamir edildi. Askerin bir kısmı karşı­
ya geçerek kurtulabilen düşmanı takibe baş­
layıp yetişebildiklerinden m ukavem et göste­
renleri öldürdüler. Teslim olanları ise alıp
geri döndüler. B u zafer sonunda onîki top,
üç havan topu, ikibin üçyüz çerge ve çadır
onbeş bin varil barut, sayısız tüfenk, kılıç,
top mermisi ve hum bara, erzak ve eşya O s ­
m a n lI ordusunun eline geçti. Ö len ve esir
düşen düşm an sayısı ise, altmış binden fazla
idi (Ağustos 1737).
Avusturya’idarin paniğe uğraması
Uğradığı b u ağır mağlûbiyet üzerine
AvusturyalI kum a n da n Hildeburg Havzen
azledilerek yerine Prens Lotringen tayin
olundu. Diğer taraftan Fujin ve Çetin kale­
lerini muhasara etmiş olan Avusturya ve
Hırvat kuvvetleri, asıl ordunun Banyaluka
önünde im ha edildiğini duyunca fena halde
korkarak muhasarayı bırakıp kaçm aya k a ­
rar verdiler. Lâkin kaledekiler onların b u
halini sezmiş oldukları için birden huruç
hareketi le üzerlerine hü c um edip bozguna
uğrattılar. Herkese bir coşkunluk gelmiş, b ü ­
y ü k zafer manevî gücü yükseltmişti. Sava
nehri üzerindeki düşman palankaları birer
birer yağma ve tahrip edildi. Belgrad’a, Va-
radîn'e doğru akınlar yapıldı. Bütün bunların
neticesi olarak Karlofça barışından beri
Avusturya imparatorluğunun idaresi altında
bulunan Erdel ile Macaristan’da b u devlete
karşı çoktanberi esasen mevcud olan m u h a ­
2503
lefet ve hoşnutsuzluklar, yer yer baş kal­
dırmalar şeklinde ortaya çıkmaya başladı.
Hekim-oflu Ali Paşa ile Gazilerin
taltifi
Zafer haberi, İstanbul'da büyük bir se­
vinç yarattı. Bosna valisine samur kürk,
mücevherli kılıç ve beşbûı altın, mayetinde
bulunm uş olanlara da derecelerine göre he­
diye ve mükâfatlar gönderildi. Artık sefe­
rin ilk zamanlarındaki h ava ortadan kalk­
mış, herkes kat’î ve nihaî zafere inanmaya
başlamıştı.
Hekim-oğlu Ali. Paşa, çekilen b ü y ü k zah­
metlere ve elde edilen zafere rağ m en or­
dusunu terhis etmedi. Bosna eyâletini düş­
m a n istilâsından tamamen kurtarmış olmak­
la da yetinmiyerek kışı, Avusturya savaşı
dolayısile şımarmış vc el altından kışkırtı­
lıp devlete baş kaldırmış olan Karadağlıları
tenkil ile geçirerek bu bölgede emniyet ve
asayişi tesis etti.
Rus cephesi v e ordunun İstanbul’ a
hareketi
Avusturya ordusunun uğradığı ağır he­
zimet. Rusların da maneviyatını perişan edip
gözlerini yıldırmışti. Bir Osmanlı ordusu­
n u n üzerlerine gelmekte olduğunu da d u­
yunca, esasen harap halde bulunan Ö z i kale­
sinin kalan kısımlarını da tamamen tahrip
edip çekildiler. Kale de savaşsız OsmanlIlara
dönmüş oldu. Ruslar, Kırım ’a yeniden h ü ­
cum da bulunm ak istedilerse de, Kırım seras­
keri M e h m e d P a ş a ile K ırım Banı Mengli
Giray tarafından mağlûp edilerek şiddetle
geriye atıldılar. A z a k denizinde göstermek
istedikleri faaliyet ise, derya kaptanı Sü­
leyman Taşa kumandasındaki Osmanlı do­
nanması tarafından bertaraf edildi.
B u yılki savaş mevsimi geçmiş olduğu
için, Osmanlı ordusu İstanbul’a diinüş hazır­
lıklarına başladı (E k im sonu 1737) Vidin
muhafızı İvaz M e h m e d Paşa, Vidin v e Niş
cephesi için serasker tayin edildi. Vidin m u ­
hafızlığı ise, K a r a m a n valisi M em iş Paşaya
verildi. Rus cephesi seraskerliği Anadolu, va­
liliği ile birlikte Ali Paşa’ya tevcih olundu.
Ancak, kendisi gayet sert ve maiyetine kar­
şı fazla haşin olduğu için kısa zam anda bu
vazifeden alınarak Maraş valiliğine gönderil­
miş vc yerine, A nado lu valiliği ile Inebahtı
Muhafızı Giritli K u m a n Paşa getirilmiştir.
Ordu, 16 kasım. 1737 tarihinde Kartal sahra­
sından hareket etti ve Haeı-ağiu Pszarıııa
varıldığı zaman serasker İvaz M e h m e d P a ­
şadan İrşova (Orsova) ve Feth ül-islâm böl­
gelerinin de AvusturyalIlardan alındığı ha­
beri geldi.
 İvaz Paşa’nın kış faaliyeti
O r d u hareket ettikten sonra İvaz M e h ­
m ed Paşa ile yeni Vidin muhafız! M em iş P a ­
şa görüşerek bundan evvelki savaşlar sıra­
sında bozulup kaçan diişman askerinden bir
kısmının sığınmış ve sonra tahkim etmiş ol­
dukları Dem ir- kapm m kuzeyindeki Ada-i
Kebir kalesinin muhasarasına gitmeye karar
vermişlerdi. B u n u n üzerine İvaz M eh m ed
Paşanın kethüdası Hüseyin Ağa, Vidin m u ­
hafazasında bırakılıp yola çıkıldı. Düşm an
sınırına yakın Radofça mevkiine vardıkları
zam an bir kapıcı gelerek geçen hizmetlerin­
den dolayı kendisine ve maiyetinde bulunan­
lara hil’at ve hediyelerle padişahın hepsini
öğen bir hatt-ı hüm âyûn getirdi.
D ü şm a n , onların geldiğini duyunca Feth-
ül-:slûma beş saat mesafedeki Birzo palan­
kası adlı küçük kaleyi iki kat hendek ve $a-
rcmbollarla tahkim edip içine de bi** hayli
asker koydu. Asıl kuvvetleri ise buradan bir
buçuk saat mesafedeki Grabofça köyü civa­
rında bulunuyordu. Lâkin, bunlar. Osmanlı
birliklerin in yaklaştığını duyunca karşı dur­
m aya cesaret ederrıiyerck çekildiler. Birzo
palankası savaşla alındı. Sonra Feth ül-islâm
kalesine doğru gidildi. Burası ve bunun
karşı tarafında bulunan îrşova kalesi fethe­
dildi. Lâkin, kış bastırdığı için Ada-i Kebir
kalesinin muhasarasından vazgeçilerek ele
geçen iki düşman gemisinin topları alın­
dıktan sonra kendileri yakılıp geri dönüldü.
Fra nsa başvekili kardinal Fleury
25G4
Muhsin-zâde Abdullah Paşa’ nın azli ve
Yeğen Mehmed Paşa’ run sadâreti
Muhsin-zâde Abdullah _ Paşa, ordunun
başında bulunduğu halde İstanbul'a döner­
ken Edirne'de Kapıkulu ocaklarının maaşını
dağıttı. Sonra yoluna devam etti. H ü k ü m d a r
Birinci M a h m u d orduyu ve Sancağ-ı şerifi
Davudpaşa sahrasında karşıladı. Burada sad-
rıâzam ile buluşup görüştüler. Abdullah P a ­
şa, sefer hakkında icabeden izahatı padişaha
verdi, birlikte Topkapı-sarayma geldiler. A b ­
dullah Paşa Bâb üs-saade’de istirahat eder­
ken hiç ummadığı halde sadaret m ührü ken­
disinden alınıp rikâb kaym akam ı Yeğen
M e h m e d Paşaya verildi. B un a sebep padişah
üzerinde pek büyük nüfuz sahibi hale gele­
rek âdeta diktatör kesilen kızlar-ağası Beşir
Ağanın ötedenberi onu sevmeyişi idi. Sıkışık
zam anda sadaretine ses çıkarmamış, lâkin
tehlike atlatılınca Birinci M a h m u d ’u ikna
ederek kendisine yakınlık peyda etmiş olan
yeğen M e h m e d Paşanın sadaretini temin et­
mişti (.19 aralık 1737). Muhsin-zâde A b d u l­
lah Paşa ise, tayin edildiği Selanik valili­
ğine gitmek üzere hem en bir çektiriye ko­
nularak yola çıkarıldı.
Diplomatik olaylar, Fransa
başvekilinin mektubu
B u sırada Fransa başvekili Kardinal Fîö-
ri (Cardinal Fleury), eski sadrıazam Silâh-
dar M e h m e d Paşanın muhtelif devletlere ve
bu arada Fransaya da gönderdiği mektub
ve protestolarına verdiği 17 ekim 1737 tarihli
cevapta, O sm a nlIların Rusyaya savaş ilân
edince müttefiki sıfatile Avusturya'nın da
savaş açacağını evvelce bildirdiğini kaydet­
tikten sonra hâlen Avusturya devletinin barı­
şa mail bulunduğunu ve Osmanlı devleti
Fransanın tavassutunu hakikaten istiyorsa
bu hususun Rusya’ya da bildirileceğini, m u ­
rahhasların hem en Niyemirov’a gör.derilme-
>ini, üç devlet de kabul ederse Fransa’nın
arabuluculuğa hazır olup bu hususta İstan­
bul’daki Fransa elçisinin m urahhas tayin
olunduğunu, Fransanın barışı hararetle iste­
mesinin sebebinin ise devam ettiği takdirde
bu savaşa diğer hıristiyan devletlerinin de
dahil olacaklarının m u h ak k a k bulunduğunu,
halbuki Osmanlı devletinin rahat ve em ni­
yette bulunmasının Fransa'nın menfaati ica­
bı olduğunu bildirmiştir (Başbakanlık Arşi­
vi, N â m e defterleri, C : 7, S: 490). Osmanlı
devleti de Fransa’yı kendisine her 2am an
dost bilerek dış meselelerde onun arabulu­
culuğuna sık sık baş vurmuştur. Fransa baş­
vekili bu m ektubunda evvelâ Avusturya’nın
tecavüzünü haklı göstermeye çalışarak O s ­
m a n l I devleti Rusyaya savaş ilân edince
Avusturya’nın müttefiki sıfatile b u savaşa arabuluculuğuna taraftar olduğu ilâve edili­
gireceğini evvelce Osmanlı devletine haber yordu.
verdiğini ileri sürmekte, halbuki, evvelâ O s ­ Padişaiı huzurunda toplanan bir müşa­
m anlI devleti Rusyaya savaş ilân etmemîş, vere meclisinde: evvelâ kendisine itimadla
bilâkis onun fiilî tecavüzüne uğradığı halde ara buluculuğuna müracaat edilen Avustur-
iğin bir savaşa varmaması için Avusturya yanın oyalama siyaseti ile Bâb-ı âliyi uyu­
devletine baş vurmuş ve imparator Rtısyanın tup siilice düşmanla bir!eğerek sonra gerçek
müttefiki olduğunu o zam an ileriye sürerek d urum u nu birden ortaya koyması ve O s ­
barış olmazsa savaşa kendisinin de katılmak m a n lI devletini arkadan vurm ak istemesi
zorunda bulunduğunu beyanla, barış m ü ­ gibi hareketlerinin yanına bırakılmaması,
zakereleri başlamadan tecavüze geçmiş, son­ saniyen Pasarofça barısı ile kaybedilen Sır-
ra da Osmanlı devletinden bazı yerlerin bistaııla Kelgradi tekrar elde etme arzuları
Avusturya ve K u s y a y a terketmesini ve üste­ — çünkı buraları onların elinde kaldıkça
lik bir de 12 milyon altın tazminat ödem e­ Bosna eyâleti daimî bir tehdide m aruz kalı­
sini istemiştir. Fransa, bim!arı bildiği halde yor ve müdafaası güçleşiyordu — gibi iki se­
bilmemezliktetı geliyor, üstelik bir barış ol­ bebe dayanarak: bu savaşı OsmanlIlara karşı
mazsa diğer hıristiyan devletlerin de savaşa
ilk açan ve Osmanlı ülkelerine ilk hücum da
katılacağı tehdidini savuruyordu. Bunlardan
bulunan Rusya olduğu halde ilk hedef ve asıl
Fransa'nın sadece Osmanlı devletini A v r u ­
düşman olarak Avusturya seçildi. İlkbahar­
pa siyasi muvazenesinde kendi lehine bir
da asıl ordu kuvvetinin serdar-ı ekreın ku­
koz olarak kullanmak istediği ve Rusyanın
mandasında Avusturya üzerine gönderilmesi
Akdenize çıkmasını kendi ticareti için tehli­
ve o, aradan çıkıncaya kadar asıl kuvvetlerin
keli bulduğundan onun güneye yayılma po­
b u cephede teksif edilmesine, şimdilik Rus
litikasına karşı koym aya çalıştığı pek açık
cephesine yarar vezirlerden birinin tayinile
surette anlaşılmaktadır.
ve öyle idaresi karara bağlandı. Ç ü n k ü Avus-
turyayı ezip ayrı barışa m ecbur edince Rus-
y a m n hakkından gelinebilirdi. Kış mevsi­
Sadrıâzamtn devletlere mektubu ve minde. bütün hazırlıkların b un a göre tamam-
müşavere meclisinin, karart
Osmanlı devletinin iyi niyetlerinden ve.
kendilerine olan itimadl arından faydalana­
rak bunları kötüye kullanmış olan Avustur­
ya lIların hareket tarzı bir türlü unutulamı-
yordu. Yeni sadnâzam Ydğen M e h m e d P a ­
şa ilk icraatından olmak üzere Avrupanın
büyük devletlerine birer mektup gönderip
devletler ve hükümdarlar arasında akdolu-
nan andlaşmalarm iki taraflı olarak Allahın
adı anıimak suretile te’yîd olunduğunu, kar­
şılıklı itimadın, barış ve düzenin buna d a ­
yandığını, Osmanlı devletinin dc Pasarofça
barısına bu yüzden titizlikle riayet ettiğini,
sulh severliğini isbat için Rusya tecavüzde
bulunduğu halde Avusturya’nın arabulucu­
luğunu kabul ile bir anlaşma temin için m ü ­
zakere kapısını açtığını, halbuki Altıncı Sari’
ın bir imparatora değil bir düka’ya bile ya-
kışmıyacak şekilde Osmanlı devletini hiyle-
lerle kandırıp iyi niyetlerini istismar ederek
sonra birdenbire ahdi bozduğunu, Osmanlı
memleketlerine haksız ve sebepsiz yere teca­
vüzle bu kadar kan dökülmesine sebeb ol­
duğunu, Osmanlı devleti b u meselede baş-
tanberi su götürmez şekilde haklı olduğu
için bundan sonra bu hakkını kendi kuvve-
tile elde etmeye karar vermiş bulunduğunu,
bu yüzden imparatora yardıma kalkışacak
herkesin ahdi bozm a şeametinden hissesini Jozef Rakoei
alacağın: bildirdi. Yalnız, yine son bir iyi (Bu *at savaşlar sırasında önce cephede has­
niyet eseri gösteriliyor, harp mesuliyetinin talanmış ve sonra Kasım 1738 de Dcbruca’-
Rusya ve Avusturyaya. ait olduğu kabul edil­ da T un a kıyısındaki Çernavoda kasabasında
m e k şartüe ve Fransa da razı ise, onun vefat edince oraya defnedümijtîr)

2505
 lamp ilkbaharla birlikte ordunun hareketi
uygun görülmüştü.
Jozef Rakoçi ile yapılan anlaşma
Devlet bir taraftan da Erdel ve Maca-
ristanda Avusturya ya karsı başlayan fiilî m u ­
halefetten istifade etmek istiyordu. Vidin
muhafızı İvaz M e h m e d Pasa, kendisine de­
halet eden M acar büyüklerinin arzu ve is­
teklerini durmadan İstanbul’a bildirmekte
idi. Nihayet, onun da tavsiyesi üzerine, ba­
basının ölümünden sonra vaki davet üzeri­
ne Avrupadan gelen (Aralık 1736) ve Te-
kirdağında oturmakta olan Rakoçi Ferenc’in
oğlu Jozef Rakoçi İstanbul’a çağrılıp ona b ü ­
yük merasimle Erdel krallığı ve Macaristan
dukalığı tevcih olundu. Sonra, kendisile bu
sıfatla onbir maddelik bir andlaşma imza
edildi ve İstanbul’da birkaç gün misafirlik­
ten sonra Vidin’e yollandı (O cak 1738 -R a ­
m azan 1150).
Fransız ve diğer bazı devletler
elçilerinin gayreti
Fransa kralı Onbeşinci Lui, Avusturya
imparatoru Altıncı Şarl’e baş vurarak barış
arabuluculuğu için muvafakatim almış ve
keyfiyeti İstanbul’daki elçisi Marki de Vil-
növ (Marquis, de Villeneuve) e bildirmişti.
O da, 1738 yılı O cak ayında Osmanlı h ükü­
metine Avusturyamn Fasarofça andlaşması
esasları dahilinde olmak üzere Fransa’nın
barış tavassutunu kabul ettiğini ve kendisinin
de hükümet tarafından b u hususta murahhas
elçi tayin olunduğunu bildirdi. Biraz soğuk­
ça karşılanan bu müracaat üzerine, sadnâ-
zam Yeğen M e h m e d Paşa:
«— Osmanlı devleti savaş isteyenlere sa­
vaş ve barış isteyene barışla mukabele eder.
Ancak, geçen sene düşmanlarımızın hiylesi
yüzünden ağır sefer masraflarına uğradık.
Bun u n için, Avusturya ile barış olursa, ancak
Karlofça andlaşmasına göre olur. Ayrıca da,
Erdel ve Macaristanın Jozef Rakoçi’ye veril­
mesi şarttır» ccvabmı verdi.
Böylece Osmanlı devleti Pasarofça barışı
ile kaybettiği Sırbistan ve Belgrad, B anat
Küçük-Eflâk ve Temeşvar’ı geri istediği gi­
bi, Karlofça andlaşmasile elinden çıkan Er­
del vo Macaristan’ın yine kendi himayesin­
de bir kırallık haline gelmesini dc şart koşu­
yordu. Osmanlı devletini bir zamandır aşırı
taleblorile bunaltan düşmanlara karşı, bu
pek yerinde ve akıllıca bir darbe idi. Üste­
lik Rusya ile hangi şartlarla barış yapıla­
cağı ise hiç zikredilmemek suretile, b u dev­
letle anlaşma meselesi evvelâ Avusturyamn
bu şartları kabulüne bağlı bırakılıyordu.
Fransa elçisi, b u cevap karşısında bir
hayli şaşaladı:
2506
«■
— Benim ruhsatım ancak Pasarofça ba­
rışı esasına göredir. Eğer cidden barış isti­
yorsanız savaşı geri bırakın. Osmanlı devle­
tinin Fransa’nın ara buluculuğunu istemek­
ten maksadı şanına uygun bir anlaşmaya
varmaksa, bunu ancak Fransa kralı temin
edebilir» dedi.
Lâkin, Osmanlı sadrıâzamı savaşı geri
bırakmanın asla bahis konusu olamıyacağı-
n\ bildirerek bir anlaşmanın ancak Karlof­
ça esasları dahilinde olabileceğini kat’î şe­
kilde tekrarlayıp sözü kesti. Böylece, O s m a n ­
lI devletini barışa icbar için diğer hıristiyan
devletlerinin de savaşa katılacakları tehdi­
dini savuran Fransa, daha ilk adımda siyasî
bir muvaffakıyetsizlige ve hayal kırıklığına
uğramış oldu.
Diğer taraftan İngiltere ve Felemenk
hükümetleri de Osmaniı devletinin eski dost­
ları sıfatile Rusya için barış ara buluculu­
ğuna salâhiyeti! olduklarını bildirerek bir
müzakere yeri ve zamanı seçilmesi için Bâb-ı
âli’ye baş vurdularsa da kendilerine şimdilik
sadece teşekkür edildi.
Osmanlı devlet erkânına hâkim olan
fikir
Ç ünkü Osmanlı devletini tatmin edici
şartlar ileri sürmemişlerdi. Tıpkı bunun gi­
bi, Nadir şahın da Rusya ile barış tavassutu
kabul edilmemiştir. Osmanlı devleti kendisi­
ne güveniyor, son savaşlarda yendiği düş­
manlarının kuvvetini iyice ölçmüş bulunu­
yor, yeni savaşlarda bunları yine yenebile­
ceğini hesaplayarak eski zararlarını telâfi et­
m eden barışa yanaşmak istemiyordu. Rusya
ile Avusturyaya gelince, malî takatlarının
sonuna varmışlar, üstelik Osmanlı orduları­
nı kolay kolay yenemiyeceklerini anlamış­
lardı. Y en i mağlûbiyetlerle daha ağır şart­
lara katlanmaktan ise, eski isteklerinden vaz­
geçip b u işin içinden sıyrılmaya can atıyor­
lardı.
Osmanlı ülkesinde ise, halkın um um i
coşkunluğu ve zafere inancı devam ediyor,
her taraftan gönüllüler geliyordu. İntizam
ve disiplini pek yerinde olmamakla beraber,
ordu mevcudu kabarık bir yekûna varmıştı.
Bütün gönüllerde yatan ise, Pasarofça barı-
şile Avusturyaya geçmiş olan ve serhad ga­
zileri tarafından D a r ül-cihad (savaş yur­
du) diye anılan K anunî Sultan Süleyman
han yadigârı Belgrad'm- alınması idi.
B u arada, bazı bozguncular da zuhur et­
ti. Bunlar, İran savaşları hâzinede para bı­
rakmamışken böyle uzun seferlere katlan­
manın doğru olmadığını, düşman hazır barış
istemiş olduğuna göre daha fazla can ve mal
kaybına uğranılmadan Pasarofça esaslarına
göre olmak şartile bunun kabulünün yerinde
 olacağım ileri sürüyorlardı. Lâkin, düşm a­
nın za’fjn: hissetmiş ve bundan faydalanma­
yı kafasına yerleştirmiş olan Yeğen M e h ­
m ed Paja, buna hiç yanaşmıyordu. Haiti,
bu fikri müdafaa eden ulemadan birkaç ki­
şiyi sürgüne göndermekte tereddüt göster­
medi.
Ordunun sefere çıkışı ve Framartın
yeni tavassut teklifi
Osmanlı ordusu, M art 1738 basında İs­
tanbul'dan merasimle hareket etti. Kısan ba­
şına kadar Edirne'de kalınarak noksanlar ta­
mamlandı. B u sırada Fransa devleti dört
maddelik bir tavassut teklifi hazırlamıştı. Bu lunması şarttır. Çünkî, biz Belgrad’ı m uh asa­
teklif, Fransa elçisi tarafından elçilik kâtibi ra ettikten sonra, b u kaledeki diişman ikmâl
vasıtasile Edirne’ye sadrıâzama ulaştırıldı.
Dört maddelik teklif şu îdi:
1 — Özi ve Kılburun kaleleri hali hazır
d urumlar ¡'.e ve bütün mülhakatiîc Osmanlı
devletine iade olunacak vc çariçenin b u yer-
icrie alâkası kalmıyacak, 2 — A z a k kalesi
eski hududile Rusyanın olacak, 3 — Avustur­
ya imparatorluğu ile Osmanlı devleti ara­
sında Pasarofça andlaşması esasları dahilinde
barış imzalanacak, 4 — Avusturya devletile
Avusturya ve Rusya arasındaki sair ihtilaf­
lar için müzakereler yapılacak veya O s m a n ­
lI devleti bir hal çaresi teklif edecek.
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem elçilik kâ­
tibi ile evvelâ şifahen görüşüp bunların ilk
tekliflerden farksız olduğunu ve bu hailenle
kabul edilcmiyeeeklerini, babası Fransa'nın
da dostu olduğu için iki tarafa da intisabı
olan Jozef Rakoçiye Erdel krallığı ve M a ­
caristan dukalığının temini ve A z a k kalesi­
nin Ruslara verilin iyerek meselâ yıkılma
n ev’inden başka bir çare bulunması husus­
larına olsun çalışılmasını söyledi ve aynı
şeyleri Fransa elçisine de yazıp gönderdi
(H am m er, G-. O . R, C : 7, S: 307-S).
Edirne'den hareket eden ordu, Sofya’ya
ulaştı (Mayıs). Burada kısa bir mola veril­
dikten sonra Niş’e varıldı (Haziran ayının
başı). Y e sen M eh m c d Paşanın ilk hedefi
Belgrad'dı. Burs sı alınınca düşmanın bütün
şartları kabul ederek barış isteyeceğine
emindi.
Harb meclisinin karan
Niş sahrasında Osmanlı ordusu yirmi gün
kadar kaldı. B u suretle son savaş hazırlık­
ları tamamlandı. Sonra sadrıâzam bütün or­
du erkânını topladı. Yalnız Niş ve Vidin
seraskeri İvaz M e h m c d Paşa hazır değildi.
İlkbahar gelince Ada-i Kebir kalesinin m u ­
hasarasına gitmiş bulunuyordu. Sadrıâzam:
«— B u n d an sonraki hareket . taraimiz
hakkında bir ksrat vermenizi istiyorum. Ya-
2507
pılacnk üç şey var: Birisi, Belgrad muhasa­
rasına gitmek, öbürü yardım isteyen İvaz
M e h m e d Paşanın yardımına koşmak, üçüneü-
sü Temeşvar civarında dolaştığı duyulan ka­
labalık düşman ordusuna karşı harekete geç­
mek. Benim arzum Belgrad muhasarası­
dır. Lâkin, sız düşüncelerinizi esirgemeden
söyleyin» dedi.
Meclis balkı, meseleyi müzakere ettik­
ten sonra bu husustaki düşüncelerini şu şe­
kilde ifade ettiler:
*B e ii”ad’ın alınması lüzumlu bir iş ise
de, ordunun bu muhasarayı kolayca yapabil­
mesi için otuz kırk günlük hazır zahireye ih­
tiyaç vardır. B u zahirenin Belgrad önüne
nakli için de Ada-i Kebir kalesinin elde bu­
yollarımızı keserse çok güç durum a düşeriz».
Yeğen M eh m ed Paşa, bu düşünceyi doğru
bulduğu için ük önce İvaz M eh m ed Paşanın
yardımına gidilmesine karar verildi. Yalnız
bir kısım asker ayrılıp serdar-; ekremin
maiyeti ağalarından İsmail Ağa k um an da­
sında Semendire ve İhram taraflarında top­
lanmış bulundukları duyulan düşman kuv­
vetleri üzerine gönderilerek ordunun o ta­
raftan anî bir tehlike ile karşılaşması ön­
lendi.
Muhadiye (M akâdiye) savaşı
B u sırada İvaz M e h m e d Paşa bir ha­
berci göndererek Temeşvar taraflarındaki
büyük düşman ordusunun Ada-i Kebir kale­
sinin imdadına gelmeye hazırlandığını duy­
duğunu bildirip bu harekete engel olunması
için K aram an valisi Memiş. Kars beylerbeyi
Toz M e h m e d ve Tırhala sancakbeyi Murtaza
Paşaların bir kısım askerle Muhadiye kale­
sine gönderilmesini istedi,
Ordu, bunun üzerine hem en Niş’den ha­
reket etti. Lâkin, b u sırada yüz bin kişilik
bir düşm an ordusunun M uhadiye boğazına
kadar geldiğini ve yardımcı kuvvetlerden
evvel Ada-i Kebir’e yetineceğini öğrenen
İvaz Mehıned Paşa, kalenin muhasarasını
bırakıp yanındaki kuvvetlerle ve ılgarla o
tarafa seğirtti, M uhadiye palangaları muha-
fızlarile de birleşerck Şebeş kalesi civarında
Çıfte-tepelcr mevkiinde toplanmış olan düş­
manın üzerine h ü c um ettiler. Geçen savaş
sonunda zafer Osmanlı ordusunda kaldı, pek
çok top, cephane ve çeşitli ganimet aıalı ile
esir alındı. Düşm an, perişan bir halde kaça­
bildi. İvaz M e h m e d Paşa ise, Avusturya or­
dusunu takip etmiyerek Ada-i Kebir kalesi­
nin muhasarasına devam etmek üzere geri
döndü.
Semendre’nin aî-nması
Semendire üzerine gönderilen kuvvetler­
 den üç-dört yüî Sililik bir kısmı Vidinlİ Ali
Ağanın kumandasında olarak asıl kuvvetler­
den ayrılıp öncülük vazifesile ilerlemişti.
Sür'atle yol aian bu küçük birlik, birden­
bire Semendire kalesinin ününe vardı. Etra­
fını sardıktan sonra gayet çeneli bir zat olan
A!i A ğa kale kapısına gelip muhafızı çağırttı
ve:
— 0 tu2 bin kişilik bir kuvvet tahmininkaleye girmiş olduğunu gördü. Kaleden baş-
üstünde savaş âletleri ve vasıtalarile kalenizi
muhasaraya gelmektedir. A m a n dilemenizi
dinlemiyerek hepinizi kılıçtan geçirecekler.
Biz öncü küvetleriyiz. Eğer kaleyi bize tes­
lim ederseniz can ve malınız kurtulur. Kılı­
nıza halel gelmeden sizi memleketinize ulaş­
tırmayı taahhüt ederiz» ne v'inden sözlerle
cnu korkutup hem kandırarak kaleyi savaş­
sız teslime razı etti. Aslında zaptı kolay oî-
mıyan bu yer, böylece ele geçmiş oldu.
Ordudaki yağma olayı, İrşova’nm
kaybı
M uhadiye savaşında gaziler bir hayli
ganimet almış bulunuyordu. I.âkir., orduda
bulunan, bir kısım çapulcular, paylarına dü­
şenle kanaat etmeyerek öbür askerin aldı­
ğını da elde etmek için sözleştiler ve gece
vakti çadırlara hücum ettiler. Sonra, Vidin
tarafına doğru savuştular. O r d u halkı ise.
bunu düşmanın bir gece baskım sanarak pa­
niğe kapıldı. Bir kısım eşya ve ağırlıklar
toplanıp bir kısmı da terkediierek Feth ül-
islim tarafına doğru karma karışık ric’at
edildi. Haber, düşman hücum u şeklinde îr-
şova tarafına da ulaştığından orada bulu­
nan gaziler do geri çekildiği için artık Ada-i
Kebir’in muhasarasına imkân kalmadı. Hal­
buki, Beîgrad’m muhasarası burasının alın­
masına ba.fi; bulunuyordu. B u yüzden ser-
ösr-ı ekrem Yeğen M ehm ed Paşa bu haberi
kendisine gönderen İvaz M ehm ed Paşayı
Niş ve Vidin seraskerliğinden azil ile yerine
Rus cephesi eski seraskeri Ali Paşayı tayin
etti. Sadaret kethüdası M eh m ed A ğa da m a ­
iyetine verildi.
İvaz M eh m ed Paşa kumandasındaki kuv­
vetlerin bir gece içinde geri çekilmeleri,
düşmana büyük bir hayret vermişti. B u r u ,
evvelâ bir savaş hiylesi sandılar ve bir
müddet yerlerinden hareket etmediler. So ­
nunda Muhadiye boğazındaki palangalara
kadar ilerleyerek bunları bekleyen gazilere:
*— O r d u n m geri döndü, bir daha da b u ­
ralara gelmez, hemen siz de palangaları tes­
lim edip canınızı kurtarın» dediler, Ö bür­
leri ise, ordu tarafından hiç bir haber ala»
madıkları için tereddüde düştüler. Nihayet,
istedikleri altı gün mühlet sonunda da ne
bir haber ve ne de bir yardım alamadık­
lar! için palangaları verdiler. AvusturyalIlar
ise ilerleyerek boş buldukları İrşova kalesine
girdiler, ____ _ biteni serdar-ı ekreme bildirdi.
t5CS
îrşova’nın geri alınması ve A li
Paşa’nin mağlubiyeti
Serasker Ali Paşa, Toz M eh m ed ve Mur-
taza Paşaları önden gönderip kendisi de e m ­
rindeki kuvvetlerle yola çıkmıştı. T oz M e h ­
m ed Pasa İrşova’ya vardığı zaman düşmanın
lıyan bombardımana rağmen suyu aşarak
hücum için hazırlanırken düşman, OsmanlI
ordusunun geri gelmesinden korkarak kaçtı.
Bir kısmı M uhadiye boğazına, bir kısmı Ada-i
Kebir kalesine doğru gitti.
Ali Paşa İrşova’ya gelince kısa bir m o ­
la verdi. Sonra yine öncü kuvvetlerini Toz
M eh m ed Paşa kumandasında yola çıkarıp
kendisi de Muhadiye boğazına doğru hareket
etti. Düşm an eline geçen palangalar dört sa­
at ilerdeydi. B u mesafeyi Ali Pasa büyük bir
sür’atle katetti. Lâkin yollar bozuk ve taş­
lık olduğundan bütün asker ayni Sür'atle iler-
îeyemediği gibi, bazıları yollarını şaşırdı, bir
kısmı da çok yorgun düştü. Boy 1ere serasker
palangaların yanına vardığı zam an yanın­
da ancak dört-beş yüz kişi kalmıştı. Yapı­
lacak en doğru hareket, askerin geri kaîa-
nını burada beklemek iken, Att Paça son
derece aceleci bir zat olduğu halde ve İvaz
M e h m e d Paşanın muvaffakiyetlerini kıskan­
ması dolayısile zafere de pek susamış bulun-
lufu için hem en palangalara hücum emri
verdi. Serhadlerin gün görmüş alay beyle­
ri bu hareketin hatalı olduğunu ihtar etti­
lerse de dinletemediler. İlk palangaya hücum
edildi, düşman, arkadan yeni kuvvetlerin
de gelmekte olduğunu hissettiğinden karşı
koymayı faydasız bulup can ve mallarına
dokunulm am ak şartile teslim teklifinde b u ­
lundu. B u teklif kabul edildiği halde, su­
bayları geride kalmış olan bir kısım asker­
ler, aralarına karışmış çapulcuların sözüne
kanarak teslim olanları öldürüp mallarını
aldılar. Böyle alışılmamış bir hali gören öbür
palangalar ise teslim olmaktan vazgeçtiler
ve askerin üstüne ateş açtılar. İleride, M u ­
hadiye boğazındaki yamaçlarda birleşmiş
olan düşman birlikleri de bu ateşe katıldı.
Artık her türlü disiplinden çıkmış olan as­
kerin, bu ateş karşısında birdenbire yüzü
döndüğünden geldikleri tarafa doğru sür'atle
çekilmeye başladılar. Ali Paşa ile M eh m ed
kethüdanın b u çekilişi durdurmak için har­
cadıkları bütün emekler havaya giti. Niha­
yet, îrşova önlerine gelinip çadırlar kuruldu.
Lâkin, asker burada da durm ak istemiyerek
gece vakti Feth ül-islâm tarafına geçmeye
kalkıştıysa da, orada bulunan İvaz M eh m ed
Paşa Tuna nehri üzerindeki kayıkları kal­
dırtmak suretiyle buna engel oldu ve olan
 İvaz Mehmed P a ja ’nın tekrar
serdarlığa tâyini
Yeğen M ehm ed Paşa, o zaman eski se­
raskeri aîletmekle çok batalı bir harekette
bulunduğunu ve Ali Paşanın iş görecek bir
kimse olmadığını anladı. O rd u kadısı Es'ad
Efendi ile Eeis ül-küttab Mustafa Efendi
kendisine baş vurarak İvaz M eh m ed Paşayı
tekrar seraskerliğe getirmekten başka çare
bulunmadığını söylediler. Yeğen M ehm ed
Paşa, duygularilc değil, akliyle hareket eden
bir vezirdi. H e m e n eski seraskeri çağırttı.
Huzuruna kabul ile bir çok iltifatlarda b u­
lunduktan ve geçmiş hizmetlerini sitayişle
andıktan sonra vazifesinin iade edildiğini
bildirdi. Lâkin, İvaz M e h m e d Paşa askerin
bir kere disiplinden çıkmış olduğunu ileri
sürerek bunu kabul etmek istemedi. Serdar-ı
ekrem ise mütemadiyen ısrar ediyordu. Es’ad
Efendi, İvaz Meiımed Paşanın bu işi bir
türlü kabule yanaşmadığını görünce:
<— Halen serdar-t ekrerr. hazretlerinin
emirlerine uym ak hepimizin vazifesidir. B u
hususta biraz gevşekliğin sonunda ise piş­
manlık vardır. Eğer siz b u hususta ısrar
ederseniz ben. b u kıyafetimi terk ile ordu
seraskeri olarak karşıya geçeceğim!» dedi.
İvaz M ehm ed Paşa, bunun üzerine dargın­
lığı bir tarafa bırakarak seraskerlik iıil’atinî
giydi. Sonra Yeğen M e h m e d Paşadan yeni­
çeri ağasile ocağın kendi maiyetine verilme­
sini ve kumanda edeceği kuvvetlerin zahi-
resiz bırakılmamasını rica etti. Sadrıazam,
usul harici böyle bir isteği kabulde müte-
reddid kaldı. Çünki, şimdiye kadar olan se­
ferler sırasında yeniçeri ocağının ağalarile
birlikte serdar-ı ekremden ve SancaS-ı şe-
rifden ayrıldıkları ve nehirleri köprüsüz geç-
tikleri vaki olmamıştı. B u yüzden, ocağın
buna itirazı m üm kündü. Lâkin, ordu kadısı
Es’ad Efendi ile reis ül-küttab Mustafa
Efendi bu fikri müdafaa ederek fevkalâde
zamanlarda fevkalâde tedbirlere baş vur­
m anın gayet tabii olduğunu, ocağın da bun u
idrâk ederek emre itaat edcceğini söylediler.
Serdar-ı ekrem, mecliste hazır bulunan ye­
niçeri ağası Kasan A ğ ay a sorunca. Haşan
A ğ a da b u mütaleaya katıldı. Sonra, askerin
y an m a giderek subaylarının huzurunda mc-
seleyi onlara anlattı ve:
*— Gerçi şimdiye kadar misli olmıyan
bir işe m em u r olduk, ancak din ve devlete
hizmet, emir sahiplerine itaatle m üm kün
olur. Bun u n için hemen hazırlığınızı tamam­
layıp karşıya geçmeye başlayın» dedi. Asker,
gerek serdarla seraskerden ve gerekse ağa­
larından çekindikleri için hiç itiraz etme­
den ince donanma gemilerile T un a nehri­
nin karşı tarafına iki gün içinde geçtiler.
3508
Ada-i Kebir kalesinin alınması
Serasker, Dukagin mutasarrıfı M a h m u d
Paşayı öncü kuvvetleri kumandanı seçip e m ­
rinde olan diğer beyler ve paşalarla yola
çıktı. Evvelâ İrşovaya varıldı. Burada öncü
kumandanlığı T oz M ehm ed Paşaya verildi.
Lâkin düşman, pek yıldıkları İvaz M eh m ed
Paşanın serasker olarak üzerlerine geldiğini
duyunca, ilk öncü çarpışmalarından sonra
palankaları vermeye razı olarak çekilip git­
ti. Böylece. bu bölgede tehlike kalmayınca,
serasker asıl gayesi olan Ada-i Kebir kale­
sinin fethi ve böylece Bclgrad yolunun açıl­
ması plânını icraya koydu. B u kale, ayni za­
m anda Erdel ve Macaristanın kilidi demekti.
Ada-i Kebir, dikkatle muhasara olunarak iki
taraftan top ve humbara ateşi altına alındı.
Lâkin pek sağlam olan kale dayandığı gibi,
içindekiler günde bin, bin beşyüz m erm i ile
bombardımana karşılık veriyordu. Bunun
üzerine düşman gayretini kırmak için Toz
M eh m ed ve Murtaza Paşalar kumandasında
olarak, bir akın tertip edildi. B u akın, Te-
meşvar kalesine bir buçuk saat mesafeye
kadar olan bölgeyi kapsayarak dehşet saldı.
Paşalar, bir çok ganimet, esir ve zahire ile
orduya döndüler,
Ada-i Kebir kalesi, Tuna nehrinin orta­
sındaki küçük bir adada ve tam Demir-kapı
girdabı denilen sularm derin olduğu ve sert
olarak aktığı yerde idi. B undan evvelki m u ­
hasara kırk beş gün sürmüştü. B u sefer, yüz-
yirmi gün devam ettiği halde düşman tes­
lim olmak istemiyordu. B u n u n üzerine ka­
lenin topla ve humbara ateşile alınamıya-
cağı anlaşılarak büyük bir hücuma karar
verildi. H e m e n gemiler hazırlanmaya başlan­
dı. Kale, pek fazla döğülmüş, bir çok burç­
ları ve duvarları yerle bir olmuş, düşman
bu yüzden ateş ve mukavemet kabiliyetini
çok kaybetmişti. Yapılan bu hazırlıklara kar­
şı koyamıyacağmı ve Osmanlı askerinin suyu
A d a k a le (Ada-i K ebir) m n uzaktan görünüşü
aşmasına engel olamıyacagmı anlamış b u ­
lunduğundan arnan dileyerek kaleyi teslime
ra?.ı oldular.
B u ha bor. Birinci M a h m u d ’u pek m e m ­
nun etmiş olduğundan serdar-ı ekreme hil’at
ve kılıç gönderdi. Yeğen M e h m e d Paşa, alı­
nan bu kaleyi ziyaretten sonra ordu ile dön­
m eye karar verdi. Artık gelecek yıl ilk hedef
Belgrad olacaktı.
Diplomatik faaliyetler
Ordu, İstanbul’a döndükten sonra Fran ­
sa elçisi tekrar barış için arabuluculuk faa­
liyetine başladı. Yeğen M e h m e d Paşa daha
ccphede bulunduğu sırada Ö zi muhafızı iken
Ruslara esir düşen ve M oskova’ya götürül­
müş olan Yahya Paşa vasıtasilc Rusya baş­
vekili kendisine bir mektup gönderip Paşa-
roiça andlaşması esaslarına göre barışa dai­
m a hazır bulunduklarını, esasen b u savaşa
girişmekten maksatlarının memleket almak
değil, kendi emniyetlerini sağlamak olduğu­
n u ve arzu edilen yerde hem en müzakerele­
rin başlıyabilcceğini bildirmişti. Ordu, Fetb
ül-İslâm’a vardığı 2 anıan, Rus başvekilinden
yine bir mektup gelerek A z a k kalesinin yı-
kılmasma, Özi vc Kalburun kalelerinin O s ­
m a n l I devletinde kalmasında razı olunduğu
bildiriliyordu. Halbuki, A z a k kalesi ellerin­
de bulunmadıkça Kırımlıların taarruzların­
dan em in olamıyacaklarını ileri sürerek vak-
tile bu kalenin terki veya yıkılması husu­
sundaki tekliflerini kabul etmemişlerdi. O s ­
manlIlar ise, Niyemirov misalinden sonra,
Fransa’nın arabuluculuğu olmadan hiç bir
barış müzakeresi teklifini kabul etmiyecek-
îerini kat'i şekilde bildirdiler. Osmanlı dev­
leti istediği şartları kabul ettirmek için
Avusturya ve Rusyaya karşı Lehistan vera­
seti savaşını kazanmış ve kendilerine henüz
barış da imzalamamış bulunan Fransa’nın
b u iki devlet karşısındaki avantajlı duru­
m u n d a n faydalanmak istiyordu. R u ise, pek
akıllıca bir politika idi. Sadrıâzam Yeğen
M e h m e d Paşa, savaş sonunda elde edeceği
menfaatlerinden vazgeçerek barış yapmıya
taraftar değildi. Çünki. bu yıl Belgrad’ı da
alarak pek faydalı barış şartlarını düşm an­
larına dikte edebilecek hale gelmeyi ümit
ediyordu.
Fransa elçisile ilk yapılan görüşmelerde,
Iîusya ve Avusturya’nın hâlâ Pasarofça esas­
larından d em vurdukları anlaşıldığı için
bun dan bir netice alınıriadı. B u sefer F r an ­
sa elçisi Rusya ve Avusturya devletlerine
baş vurarak selâhiyetlerinin genişletilmesini
istedi. A y n i zamanda, İsveç’le Lehistan’ın
Osmanlı devletile ittifak için gizli müracaat­
ta bulundukları, ayrıca Prusya devletinin de
Osmanlı imparatorluğuna yardıma karar ver­
diği duyuldu. Netekim, b u sırada Prusya
devletine İstanbul'da m ukim elçi bulundur­
2510
m a müsaadesi ve Prusya'İl tüccarlara Ös-
manlı ülkesinde ticaret im kân ve serbestisi
verilmişti.
Bununla beraber, devlet ricalinin bir kıs­
mı barışa taraftardı. İki yıldır süren, savaş,
devleti yormuş bulunuyordu. İlkbaharda
cephelere yeniden ordular sevketmek külfe­
ti yerine hazır d üşm an talip olmuş iken iyi
şartlarla barış yapılmasını daha uygun b u ­
luyorlar ve Avusturya cephesinde Karlof-
ça esaslarına göre, yani Sırbistan’la Belgrad,
Temeşvar, K ü ç ü k -Eflâk ve Banat Osmanlı
devletinde kalm ak şartile barışın bir hayat
olduğunu ileri sürüyorlardı. A ncak, cephe­
den zaferle dönmüş bulunan serdar-ı ckre­
m in nüfuzu, bu ceryanül durum a hakim ha­
le gelmesine engel oluyordu.
Padişahın tereddütleri, Kırım hanının
barış taraftarlığı
Aslında Birinci M a h m u d da bu konuda
tereddütler içinde bulunuyordu. Barışın mı,
savaşın mı daha faydalı olacağına bir türlü
karar verememekteydi. Kendisi aslında ha­
miyetli bir zat olduğundan kazanılan zafer­
lerin tam meyvelerini idrak için biraz daha
day an m ak ve savaşı devam ettirmek düşün­
cesinde idi. A nc a k saraya kadar nüfuz eden
barış fikri, Beşir Ağa vasıtasile hükümdarı
da tesiri altına almaktaydı. Bir taraftan da,
vaki olacak bir mağlubiyetin şimdiye kadar
kazanılanların da elden çıkabileceği düşün­
cesi içini kemiriyordu. Nihayet kesin bir ka­
rar verebilmek için barış vc savaş işlerine
akimın erdiğine inandığı Kırım hanı Mengli
Giray*ı İstanbul’a davet edip bu husustaki
fikrini sordu.
Ruslarla devam eden- savaşın Kırım’ın
istilâya uğramasına vc ağır şekilde harap
olmasına sebeb olması yüzünden, Mengli
Giray b u savaşlardan bezmiş bulunuyordu.
Ruslar, Kırım’ı iki kere çiğneyip perişan
etmişlerdi. Köyler, kasabalar, şehirler yanıp
yıkılmış, mamureler harap olmuş, hayvanlar
sürülmüş veya öldürülmüş, bağlar ve bahçe­
ler çöle dönmüş, halkın bir kısmı katliâma
uğramış, fakirlik, hastalık ve sefalet ülkeyi
kaplamıştı. Mengli Giray, bütün bunların te­
siriyle barış fikrini m üdafaa ederek şunları
söyledi:
«— Devletler arasında zuhur eden sa­
vaşlar, daima barışla sona eregelmiştir. O s ­
m a n lI devleti bundan evvel bir çok defalar
mağlûp durum da iken bile barışı kabul et­
miştir. Allaha hamdolsun ki b u uğurlu yılda
iki düşm ana karşı birden galibiyet elde edil­
di. Şu halde, galip durum da iken barışı,
akıbeti meçhul bir savaşa değişmek doğru
değildir. Bilhassa Avusturya devleti u 2 un
müddetlenberi emsali geçmemiş şartlarla b a ­
rışa rağbet etmiş iken ve ne olursa olsun
İief Savaşın olduğu gibi, bu savaşın da so­ kendisini pek tutan orduya dayanarak h ü ­
n u n u tahmin ötmek m ü m k ü n değil iketı, tek­ kümdarı bile dinlemeyeceğini ileri sürüp
lif olunandan fazlasını elde etmek arzusu ile Birinci M ahtnud’u korkutmaya başladı.
bu fırsatın kaçırılmasını ve meselenin bu
Birinci M a h m u d , nihayet bütün telkin­
şekilde hallini din ve devlete faydalı müla­
lere ve hattâ Kırını hanının aleyhdeki beya­
haza ediyorum. Rusya'ya gelince, bunlar
nına rağmen, savaşın devlet için daha fay­
A z a k kalesini yıkmaya razı olurlarsa ne âlâ,
dalı oîcîuğu kanaatine varmıştı. Çünki, tek­
o halde tereddüde mahal yok. A ksi halde
lif edilen barış şartları, Osmanlı devleti R u s ­
yani A z a k kalesinin kendilerinde kalmasın­
ya ve Avusturyanın tecavüzlerine uğ ram a­
da ısrar ederlerse Kır; m m içinde bulunduğu
dan evvelki statüko idi. B u n a karşılık, d e v ­
güç d urum gözöntine alınarak buna da razı
let bunca sefer masraf ve fedakârlığına kat­
olmak Jâzım, Esasen A z a k bize kırk saat,
landıktan ve düşmanlarını sindirdikten son­
Rusya'ya ise sekiz saat mesafededir. Her
ra hiç bir menfaat elde etmeden buna razı
taarruzlarında bizim yardım yetiştirmemize
olmak hakikaten akıl kârı değildi. Lâkin, y a ­
imkân kalmadan burasını zaptetmişlerdir.
kınlarının mütemadi telkin ve tazyikleri al­
Üstelik kale hâlâ ellerinde olup zapt; hemen
tında kalarak sadrıâzamı azletmeye karar
hem en imkânsızdır. Karadenizin muhafazası
verdi. Ancak, onun yerine savaş islerinde
ve Rusların donanm a faaliyeti hususunda
onun kadar tecrübeli ve becerikli birisini ge­
A z a k kalesinin bizde veya onlarda olması çirmek de şarttı.
müsavidir. Donanm am ız kuvvetli oldukça
b una engel olmak m üm kün dür. A z a k kale­ K u rba n bayramının üçüncü günü sadrı-
sine mukabil T a m a « ve A çu kalelerile Yeni âzam Yeğen M eh m ed Paşa iie şeyhülislâm
kalenin tahkim edilmesi kâfidir. Ö zi ve Kıl- Seyid Mustafa Efendi âdet olduğu üzere sa­
burun Huşlarda kalsaydı, Kırım için ve dev­ raya dâvet olundular. Usulen Giilhane tara­
let için hal müşkil olurdu. B e n buraya gel­ fına gidilirken, sadrıâzam Hırka-i şerif eda­
m e d in Kınının ileri gelenleri ile de görüş­ sına götürülüp yarım saat kadar bekletildik­
tüm, B u şartlarla barışı herkes cana m in ­ ten sonra silâhdar ağa vasıtasile kendisin­
net biliyor. Kanaatıma göre, devlete fay­ den sadaret m ührü alındı ve bostancı basıya
dalı alan da budur». teslim edilerek Balıkhaneye indirildi. O r a ­
dan bir çektiriye bindirildi ve sürgün yeri
olan Sakız adasına gönderildi (22 mart 1739)
Y eğ en Mehmed Paşa’ nm sadâretten
azli
Yeğen M e h m e d Paşa. Kırım hailinin bu
fikirlerinden hoşlanmadı. O n u n A za k kale­
sinin ehemmiyetini anlamadığı ve savaştan
usanan Kırım halkını m e m n u n etmekten baş­
ka bir şey düşünmediği anlaşılıyordu. Barış
taraftarlarına karsı sert davranm aya başla­
dı. Bunlardan N u m a n Paşa, Selim Paşa ve H a ­
şan Paşanın veıaretierini geri slrruş, defter­
dar Atıf Efendiyi ise azlettirip sürgüne gön­
dermişti. Avusturya ile ancak Karlofça esas­
larına göre barış yapılacağını kat’î şekilde
ilân etmig bulunuyor ve b u kararından dön­
m eye asla niyetli görünmüyordu. B u kara­
rında da lıaklı ve isabetli idi. Lâkin, Birinci
M a h m u d durmadan onun aleyhine kışkırtı­
lıyor, devletin büyük bir fırsatı onun ısrar
ve inadı yüzünden kaçırmakta olduğu telkin
ediliyordu. Yeğen M e h m e d Paşa, savaş h a ­
zırlığın: m ükem m e l şekilde yapmış bulun­
duğ u için düşmanı yine yeneceğinden em in­
di. O n u n aleyhinde çalışanların ve barış ta­
raftarı olanların başında kızlarağası Beşir Yeni- kaie istihkâmlarının krokisi
A ğ a vardı. Sadrıâzas; bu yüzden ona çok kız­ (Asrın başında A z a k kalesinin ruslara terki
maktaydı- Hattâ bir gün ağzından: üzerine K e r ç boğazında ve Kırım yartm-ada-
»■— Ordu çıksın, onun da halikından sınm d o ğ u su n d a inşa edilen bu kale z a m a n l a
gelirim!» sözünü kaçırdı. B u saz, hem en ö n e m k a z a n a ra k sık sık tevsi edilmiştir. B u
ağaya yetiştirildi. O da, sadrıâzam aleyhinde­ krokinin üst kısm ında da yapılan bir ilâve
ki kampanyayı hızlandırarak kendisini her görülm ektedir. K rok inin aslı T o p k a p ı Sarayı
gün padişaha çekiştirmeye, hattâ onun şimdi m üzesindedir)

2511
 İvaz M e h m e d Paşa’n m sadâreti ve
o rd u n u n hareketi
B undan sonra derya kaptanı Süleyman
Paşa. yeniçeri ağası Haşan Ağa, defterdar
Yusuf Efendi, eski sadnâzam m kethüdası
M eh m ed Ağa. reis ül-küttab Mustafa Efendi,
diğer rical ve ocak ağaları padişahın huzuru­
na kabul edildiler. Birinci Malımud kendi­
lerine yalnız sadnâzam m azlolunduğunu, lâ­
kin seferden vazgeçilmedigi, diğerlerinin va­
zifelerinde kaldıklarını ve sadaret m akam ı­
na Vidin ve Niş seraskeri İvaz M ehm ed P a ­
şanın tayin olunduğunu bildirdi. Sadaret
kaymakamlığı ise Aydın valisi A h m e d Paşa­
ya verilmiş ve o gelinceye kadar kendisine
derya kaptanının vekâlet etmesi kararlaştırıl­
mıştı. Esasen sadaret kaymakamı iken Aydın
taraflarında türeyen eşkiya Sarıbey zadeyi
tepelemeye memıır edilmiş olan A h m e d P a ­
şa, dört gün sonra İstanbul'a gelerek vazife­
sine başladı. Bir tr.raftan da sefer zamanı
gelip çatmış olduğundan yeni sadnâzam m
İstanbula kadar gelip vakit kaybetmemesi
için sadaret kaymakamının orduyu yola çı­
karması ve İvaz M e h m e d Paşaya Edirne’de
teslim etmesi kararlaştırıldı. A h m e d Paşa, 10
nisan 3739 tarihinde İstanbul'dan büyük tö­
renle hareket ettL
Evvelce sadareti sırasında Yeğen M e h ­
m ed Paşa, İsveçlilerin Ruslara olan düşm an­
lıklarından istifade için İsveç kralına gizlice
ittifak teklif etmişti. İsveç devleti bu ittifakı
kabul etmiş, ancak OsmanlIların Rusya ile
ayrı barış yapmamayı taahhüt etmesini iste­
mişti. O r d u hareket ettikten sonra Onikinci
Şarl'm Osmanlı devletine olan borcuna kar­
şılık gönderilen onbin tüfeği bir İsveç kal­
y onu İstanbul'a getirmiş ve İsveç kralının
teklifi de Bâb-ı âliye bildirilmişti. Savaş za­
manı bu tüfekler pek işe yarayacağı için ge­
lişleri memnuniyet uyandırdı ise de ittifak
yapılmamış, mamafih bu hâdise İsveçlilerin
de Huşlara hücum edeceğine dair rivayetlerin
çıkmasına sebeb olmuştu.
Avusturya üzerine hareket karan
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem İvaz Men-
med Paşa orduyu Edirne’de teslim aldıktan
sonra Kırım, Bender ve Hotin gibi serhadle-
rin zahire ve mühimmat ihtiyaçları mesele­
sini halletti. Bun u n için Edirne’de yirmi beş
giin kadar kaldı. Sonra yola çıktı. Niyeti, Y e ­
ğen M e h m e d Paşanın plânını aynen tatbik
edip evvelâ Bclgrad’ı almaktı.
Sadrıâzam ve scrdar-ı ekrem İvaz Mch-
ıned Paşa, karar: Belgrad üzerine gitmek
olduğu halde, ordu Niş‘e varınca bir müşa­
vere meclisi toplayıp durum u danıştı. So­
nunda onlar da eski plânın tatbikini uygun
buldular. B u sırada İstanbul’a dönmüş bulu­
2512
nan sadaret kaym akam ı A h m e d Paşanın
himmetile Karadenize donanma çıkarıldığı
gibi, Anadoludan toplanan ücretli ve gönül­
lüler serhad kalelerine gönderildiler. Orduya,
ihtiyaçlarına yetecek kadar para toplandı.
Osmanlı ordusu, 13 temmuz 1739 tarihin­
de Niş’den hareket etti. Sadrıâzam ve ser-
dar-ı ekrem. evvelce Yeğen M e h m e d Paşa
tarafından vezareti alınanların ünvanlarım
iade ederk onları tekrar orduda görevlendir­
mişti. M orava suyu geçildikten sonra, R u m e ­
li beylerbeyi Ali Paşa yirmi bin kişilik bir
kuvvetle öncü olarak ordunun bir gün önün­
de ilerlemek vazifesini aldı. Diyarbakır va­
lisi ve İrşova seraskeri M eh m ed Paşa da
kendi kapısı halkı ile ona katılmaya m em ur
edildi.
Y e n id e n y a p ıla n m üşavere toplantısı
Ordu. 15 tem m uzda Senemdre’ye çeldi,
ö n c ü kuvvetleri ise, b u sırada Hisarcık m ev ­
kiine varmış bulunuyordu. Burası, Semend-
re ile Belgrad’ın tam yarı yolu idi. B u sıra­
da düşman, Osmanlı ordusunun ilerlemesi­
ne engel olmak için yarısı süvariden m ürek­
kep altmış bin kişilik bir ordu ile Hisarcık'
tan iki buçuk saat mesafeye kadar gelmiş ve
burada mevzi almış bulunuyordu. A y n i za­
m anda hafif donanması vasıtasile T u n a ’yı
kesmişti. Osmanlı ordusu, dikkatli davran­
mazsa bir kapana düşebilirdi. Serdar-ı ek­
rem. bu sırada bir tereddüt geçirdi. Bazı
kimseler yine barış ve anlaşma lâfını etme­
ye başladıklarından İvaz M eh m ed Paşa, ye­
niden bir müşavere meclisi toplamak zorun­
da kaldL B u mecliste reis ül-kütab Mustafa
Efendi, esasen padişahın emrinin M orava su­
yunun AvusturyalIlar tarafından sınır olarak
kabulü halinde barışa yanaşmak olduğunu
ve Yegcn M eh m ed Paşanın bunu kabul etm e­
diği için azledildiğini iddia ile zihinleri bu-
landırdıysa da yeniçeri ağası Haşan A ga :
«— Düşm anın maksadı Hisarcık boğazın­
daki bataklığı bizden evvel zaptedip ordu­
nun geçmesine engel olmaktır. Burası bir
kere ellerine geçerse, hakikaten ordunun iler,
iemesine imkân kalmaz. Çünki, başka geçid
yeri mevcut değildir. Ş u halde, bu cins te­
reddütleri bir tarafa bırakıp hemen bugün
hareket ederek burasını düşmandan evvel
tutmak lâzımdır» deyince, serdar-ı ekrem,
reis efendinin sözlerine aldırış etmiyerek,
bu fikri benimsedi. B u n u n üzerine öncü ku v ­
vetleri kumandanlığına tâyin edilen Ali P a ­
şa ile eski K aram an valisi Mem iş Paşa, ba­
taklıklara düşm andan evvel erişmek gayesile
hemen hareket ettiler. Yeniçeri ağası Haşan
A ğa da ocak halkına sabah erken Hisarcık
kasabasında bulunm ak üzere güneş batarken
yola çıkılacağını bildirdi.
 Hisarcık meydan savaşı
lîumeli Beylerbeyi Ali Paşa, kumandasın­
daki kuvvetler, sabahın besinde Hisarcık bo-
ağzmdaki bataklığa hakim tepelere yetişmiş
ve buralar; tutmuş bulunuyordu. 20 tens-
jnua Pazartesi günii bataklığı ele geçirmek
isteyen düşmanla ilk üncü savaşları olmuş,
lâkin tepelere hakim bulunan Ali Paşa b u ­
na m eydan vermemiştir. Ali Paşa, ayni la­
m anda düşman ordusunun miktarım ve al­
dığı savaş nizamını, toplarının sayısını ve
yerlerini öğrenip orduya bildiriyordu. E r ­
tesi günü, evvelâ Vidinli A li A ğ a k u m a n ­
dasında bulunan yeniçeri ocağı öncü ku v ­
vetleri geldi. A kşa m a doğru, seksoncubaşı
kumandasındaki yaya birlikleri ve yatsı vakti
ordunun kalan kısmı ulaştı. H e m e n sadırlar
kurulup metrisler kazıldı. 22 tem m uz Çar­
şamba günü sabahı saat üçbuçuk sularında
düşmanın otuz bin kadar zırhlı süvarisi ile
bir o kadar tüfenitli piyadesi Osmanlı ordu­
suna birdenbire taarruz ettiler. Maksatian
Osmanlıları gafil avlayıp kolay bir zafer el­
de etmekti. Lâkin, Ali Paşadan aldığı haber­
ler üzerine daima uyanık ve savaşa hazır
bulunan serdar-ı ekrero böyle bir tuzağa düş­
medi. Şiddetli top ve tüfenk ateşi, Osmanlı
karakollarını yerinden sökebildi ise de, asıl
ordu hemen savaşa girdi. Düşm an biicumu
durdurulur durdurulmaz, başta Rum eli bey­
lerbeyi Ali. Paşa olmak üzere orduda cesa­
ret ve şeeaatîerile tanınmış bulunan Tırhaia
sancakbeyi Deli Haşan Paşa, Delvine san­
cakbeyi Tahir Paşa, Sivas beylerbeyi Çeteci
Abdullah Paşa, Süleyman Bölükbaşı, Haşini
Bölükbaşı, Deli-Oğlan gibi yiğitler maiyetle­
rinde bulunan gazi ve dilâverlerle karşı h ü ­
cum a geçtiler. Yeniçeriler, yekpare bir küt­
le gibi yürüdü. Böylece, güneşin batışına ka­
dar on yedi saat devam eden büyiik ve
kanlı bir m eydan savaşı oldu. Yeniden yir­
mi bin kişilik bir takviye kuvveti almasına
rağmen, düştnan ordusu neticede mağlûp ol­
du. Y a r ah hariç, yalnız maktul sayısı oniki
biııîn üstündeydi
Dü şm a n kum andanı mareşal Vallis ka­
çabilmek için geceyi bekledi. Bir gece bir
gün yol yürmüş vc ertesi gece lüzumu k a ­
dar dinlenip uyumamış, üstelik ondan sonra
da on yedi saat durm adan döğüşmüş olan
Osmanlı ordusunun askerleri pek yorgun bir
halde bulunuyorlardı. B u yüzden düşman ta­
kip edilip tamamen imha edilemedi. H a l­
buki bilhassa bozgun halinde kaçan düşman
süvarisi, geçidin iki yanında kıstırılıp hepsi
birden ya öldürülür veya esir edilebilirdi
(H a m m er, G O R , C : 7, S: 28).
.Düşm andan onikibin kadar esir alın­
mıştı. Yedi sekiz bin de yaralısı vardı. Ka-
raffa, Larsno, Vittov, Hesen ve W alden ad­
lı namlı generalleri maktüller arasındaydı,
-Subaylarının ölü • sayısı üç yüzü aşıyordu.
2513
AvusturyalIların uğradığı b u 3ğır mağlûbi­
yeti herkes ahdi kırmanın şeametine ham le­
diyor ve şimdi ordunun manevi gücü büs­
bütün yükselmiş bulunuyordu.
B e lg rad ’tn muhasarası
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem İvaz Pa^a,
selefi Yeğen M eh m ed Paşanın programına
göre Belgrad kalesini almıya kat’î şekilde
karar vermiş bulunuyordu. Hisarcık'ta bo­
zulan düşman: uzun boylu takip edip askeri­
ni büsbütün yormamasmın ve vakit k ayb­
etmemesinin bir sebebi de bu idi. Zafer­
den sonra ise, ordusunu sekiz on saat ka­
dar dinlendirdikten sonra doğru Belgrad üze­
rine hareket etti. B u haber, askeri büsbü­
tün çoşturmuştu. Kaleye varılır varılmaz
muhasara tertibatı alındı. Kalenin varoşu
yakılıp içinde bulunanlar esir edildi.
Osmanlı ordusunun böyle birdenbire
çıka-gel işi ve kaleyi sür’atle sarışı, Belgrad
muhafızı Sakkov (Sehmettau) u îena halde
şaşırtmıştı. O , O sm arıUların Hisarcık’ta m ut­
laka yenileceğini um duğu içir, ne varoş hal­
kını .içeri almış, ne de m üdafaa tertibatını
tamamlamıştı. Burçların çoğundaki toplar
bile yerlerinde değildi. H e m e n líale kapı­
larını kapatıp köprüleri çektirdi. Belgrad
her şeye rağmen gayet sağlam ve mevkii
itibarile zaptı güç bir kaleydi. Cephanesi vc
zahiresi boldu. Onaltı bin seçme asker tara­
fından müdafaa olunuyordu.
Hisarcık galibiyetinden sonra barış ara­
bulucularının faaliyeti de birdenbire artmış­
tı. Bunların başında ise yine Fransa büyük
elçisi bulunuyordu. B ü y ü k elçi, orduya kadar
gelmiş ve Avusturya ile lîusyayı temsil eden
iki murahhas da getirmişti, Hisarcık’ta yeni­
len Avusturya kumandanı Vallis ile de iea-
öcûcn temaslarda bulunuldu. Sadrıâzam ve
serdar-ı ekrem İvaz M e h m e d Paşa Belgrad,
Temeşvar ve P. V ara d m in osmanlılara ia­
desinin barış müzakerelerine esas olmasında
ısrar ediyordu, Vallis, Temeşvar ve P. Vara-
din hususunda hiç bir fedakârlık bahis k o ­
nusu olaımyacajını ileri sürerek yalnız B e l­
grad üzerinde konuşmak istiyordu. Belgrad
müdafii Sakkov ise, kaleyi teslim etmeye as­
la niyeti olmadığını kesin şekilde bildirdi,
Serdar-ı ekrem de, kendileri galip geldikçe
Osmanlı memleketlerinden koca ülkeleri ko­
parıp alan düşmanların, yenildikleri zam an
hiç bir şey vermek istemediklerine kızarak
muhasaraya olanca gücü ile devam etti. A n ­
cak Sakkov da kuvvetle dayanıyordu. B ö y ­
lece, muhasara uzadı ve askere yavaş yavaş
bıkkınlık gelmiye başladı. B u sırada, Bosna
valisi Hekim-ojlu Ali Paşa, yirmi bin kişi­
lik bir kuvvetle imdada geldi. Kendisi saö-
rıâzam üten henüz çavuşbaşı bulunan İvaz
M e h m e d Paşa, eski efendisini iki saat rcıe-
F. 10
safeden karşılayıp büyük hürmet göstererek
rikâbmda yaya yürüdü.
V id in K u m a n d a n ı T oz M e hm ed
Paşa’n m id a m ı
Toz M e h m e d Paya bu savaşların başlan-
gıcındanberi bir çok yararlıklar göstermişti.
Lâkin, son defa öncü kumandanlığının ken­
disine değil de, Rumeli beylerbeyi Ali P a ­
şaya verilmiş olmasına fena halde kızmıştı.
Kendisi Vidin cephesi seraskeri olarak ordu­
ya erzak ve m ühim m at yetiştirmek üzere
Semendre taraflarına gönderildiği halde, bu
vazifeyi yerine getirmemiş ve Hisarcık’ta bu
yüzden sıkıntı çekilmişti. Bclgrad muhasara­
sı haşladığı zam an ayni suretle hareket etti.
Sadrıâzam b u eski gaza arkadaşını birden­
bire cezalandırmak istem iyerek nasihatçılar-
la yola getirmeyi umduysa da hiç fayda
vermedi. D u n u n üzerine b u hizmetten affe­
dilerek: maiyetine verilen onbin kadar as­
kerle Pançova tarafından istenen yardımı ye­
rine getirmesi emir olundu. Toz M eh m ed
Paşa, yine inadından dönmeyip b u vazifeyi
de reddederek yardım istiycnlerin güç duru­
m a düşmelerine sebeb olduğu için nihayet
seraskerlikten azlolundu ve donanma kapta­
nı vasıtasile idam edildi, yerine M em iş Paşa
tayin olundu.
M areşal V a llis ’in barış teklifi
Belgrad muhasarasının elli birinci gü­
nünde Avusturya ordusu başkumandanı m a ­
reşal Vallis, sadrıâzam ve serdar-ı ekreme
bir m ektup göndererk barış için imparatora
mektup yazdığını, cevap gelinceye kadar
mütareke yapılmasını bildirdi. Lâkin bunun
savaş hızını kesmek gayesini güden bir hiyle
olması m ü m k ü n görüldüğü için muhasara
gevşetilmedi. Yalnız, barış görüşmelerine
girişilebileceğini bildirdi. Bun u n üzerine or­
duda bulunan Fransa elçisi Viinüv (Marquis
de Villeneuve) ve AvusturyalI kum andan­
lardan Nayberg (Neipperg) ile kâtibi, Reis
ül-küttab Mustafa, O r d u kadısı Es’ad, Sada­
ret mektupçusu Ragıb (sonradan sadrıâzam
olan K oca Ragıb Paşa) Efendiler 23 ağustos
1739 tarihinde toplanıp ilk görüşmeyi yap­
tılar. Müteakip müzakerelere, Fransa elçisi­
nin isteği üzerine Bosna valisi Hekim-oğlu
Ali Paşa da katıldı.
Mareşal Vallis, Belgrad kalesinin daha
2
ia la dayanamıyarak OsmanlIların eline ge­
çeceğini kestirmiş bulunuyordu. İmparatora
yazdığı mektupta vaziyeti bildirip, Belgrad
düştükten sonra başlıyacak barış müzakere­
lerinde Osm anlIların bu sefer Temeşvar’ı da
kat’iyen isteyeceklerini, bunun için kale
düşmeden, terked ilerek Osmanlı sadrıâzamı-
2514
nın b u suretle tatmin edilmesinin doğru ola­
cağın ı ileri sürmüştü. Lâkin imparator, k u ­
zey Sırbistan ile Küçük-Eflâk verilse bile,
Belgrad’ın muhafazası fikrinde idî.
Müzakereler ve Belgrad barışı
Fakat müzakereler sırasında Osmanlılar
Belgrad'dan vazgeçmiyeccklerini kat’i şekil­
de ifade ettiler. Nayberg bunun üzerine yirmi
iki senedir ellerinde bulundurdukları Bel­
grad’: tahkim için AvusturyalIların biiyüb
masraf ve fedakârlıklarda bulunduklarını
ileri sürüp, nihayet tahkimatın yıkılması
şartile kaleyi teslime razı olabileceğini söy­
ledi. Hâlâ siperlerde bulunan sadrıâzam ve
scrdar-ı ekrem İvaz M e h m e d Paşa ise, Bel-
grad’ın olduğu gibi tesliminde şiddetle ısrar
ederek aksi halde barışa yanaşmıyacağını
bildirdi. Müzakereler bu noktada kalmak
üzere iken Fransa elçisi yeniden tavassutta
bulunarak ortalama bir hal şekli teklif etti.
B u n a göre Belgrad kalesi yirmiiki yıl evvel
OsmanlIlardan alınmış olduğu şekilde teslim
edilecekti. Ortalama teklifi, iki taraf da ka­
bul etti. B u n u n üzerine barış m ukaddema!ı
imzalanarak savaş haline son verildi (1 eylül
1739 -27 cumadelula 1152). A rad an birkaç
gün geçince Belgrad kalesi kumandanı, Es’ad,
Mustafa ve Ragıb Efendileri kalenin Çasar
kapısında karşılayarak görüşmelerde bulun­
du, kalenin teslim günü ve şekli • kararlaştı­
rıldı. Osmanlı askerine prens Aleksandr
(Prince Alexandre) sarayı tahsis olundu.
Rumeli beylerbeyi olan ve «riitbe-i sipahsâ-
lârî ile Bclgrad’ı teslim almıya m em ur b u ­
lunan A b d i Paşa-zâde Ali Paşa 7 eylül (3
cumadelahir) günü vazifesini yerine getirdi
ve iç-kaleye bayrağımız çekildi. Yine ayni
gün sonradan yapılan istihkâmların yıkılma­
sı ile alâkalı bir mukavele yapıldı. Bütün
bunlardan sonra 18 eylül 1739 (14 cum ade­
lahir 1152) da veziriazam İvaz M e h m e d Paşa
ile general Neipperg arasında, uzatılması ka­
bil, yirmiyedi sene için bir sulh muahedesi
imzalandı. Yirm i üç m adde ve bir bitişten
ibaret bulunan b u muahedenin esaslarına
göre Belgrad vc Böğürdelerı (Sabacz) kale­
leri eski tahkimatı ile Osmanhlara iade olu­
nacak tabya, cephanelik, kışla gibi yeni
tesisattan yıkılmalarında eskilerine bir za­
rarı olmıyanlar tahrip edilecek, yıkılaır.ıyan-
Iara mukabil de kaledeki toplarla cephane
ve zahire AvusturyalIlara verilecekti. Adg-i
Kebir, ve İrşova kaleleri de Osmanlı dev­
letine terkolunacaktı, Küçük-Eilâk keza O s ­
manlIlara verilecekti. Banat Avusturya’ya
kalıyor, T u n a ve Sava nehirleri iki devletin
hu dud un u teşkil ediyor, b u suretle Sırbistan,
tamamen Osmanlı devletine geçiyordu. Bosna
eyâletinin hududu ise, Karlofça andlasmasın-
dakî gibi olacaktı. Temesvar eyâleti Avustur­
ya’ya kalacak, esirler iade edilecek, yirmi
 yedi yıl süreli oİan bu andlaşma müddeti
yarısına vardığı zaman taraflarca arzu edi­
lirse uzatılabilecekti. Bir de, Fransa elçisinin
ricası Ü2 erine Belgrad'da kapusen rahipleri­
nin inşa ettikleri kilise yıkılmıyarak gelip
geçen Avusturya tüccarlarına bırakılacaktı.
Gidiş geliş, ticaret vesair hususiards, Fasa-
rofça barısının esasları kabul edilmişti.
B u andlaşmanm bir hususiyeti, Avustur-
yayı müttefiki olan Euslardan ayırması idi.
Osmanlı devleti, böylece Avusturya ile ayrı
bir barış yaptığı gibi, herhangi bir oyuna
gelmemek için bu andlaşmayı Fransa devleti­
nin zimanı (kefaleti) altına koyuyordu.
Netekim, imparator bunu tasdik etme­
den evvel Rusların bazı muvaffakiyetler elde
ederek evvelâ Hotin’i ele geçirdikleri ve
sonra Boğdan’ı işgal ve Ya ş şehrini zaptet­
tikleri haber alındı. O zam an Altıncı Şarl,
barış için acele ettiğine pişman oldu. Lâkın,
Fransa’nın kefaleti yüzünden andiaşmayı
tasdike mecbur kaldı. Aksi halde, Fransa'ya
karşı da ccphe alması gerekecekti. Lâkin,
kendi talimatına uyrmyarak Belgrad’ı O s ­
manlIlara veren Nayberg’i tevkif ve hapset­
tirdi.
R u s cephesi olayları
Ruslar, evvelce d e gördüğümü? gibi,
muhtelif teşebbüslerde müsait şartlarla bi­
ran evvel banş islemişler, hattâ A za k için
ileri sürülen mukabil Osmanlı teklifini bile
kabul etmeleri m ü m k ü n olduğu halde, sırf
müttefiki Avusturya OsmanlIlar karşısında
Pasarofça esaslarında ısrar ettiğinden, tek
KASu>vrc-^X. A V U S T U R Y A 7 M A=C A R'
§K 3 rt\
o s :y*X
HERSEK
A 8 R i O T .! n
____L ___ _______
Osm anlı - A v u stu ry a savaş sakaları ve muhtelif m u a h ed elere aöre iki devletin
gösteren
2515
taraflı bir barışla onu yaim z bırakmamak
gayesile reddetmişlerdi. Fakat Ruslar, bu
yeni 1739 savaş yılında Avusturyanın her
ne bahasına olursa olsun bir barış yapa­
rak kendisini terkedeeeğini anladılar ve ye­
ni bir yardımcı bularak b u n u önlemek iste­
diler. Neticede Lehistanla anlaşıp bu devle­
tin yol vermesini temin eden mareşal M ünih,
Hotin ve Bender’e ayni zam anda larruza
karar verdi (Mayıs 1739). Mareşalin k u m a n ­
dasında bulunan seksen bin kadar mevcutlu
Rus ordusu Sukovza mevküıde Turla (Din-
yester) nehrini astı (T e m m u z). Bunlardan
ayrılan yirmi bin kişilik bir kuvvet Hotin’e
doğru ilerledi (9 ağustos).
B u sırada Bender seraskeri bulunan Veli
Paşa ile Kolin muhaftzı Kolçak İlyas Paşa­
dan ve Boğdan voyvodasından alınan haber­
lerden Rusların bîr taarruz hareketine geçe­
cekleri daha evvelden hissedildiği için o ta­
raflara yeniden asker sevkedilmiş ve gayet
dikkatli bulunmaları hususu Bender seras-
kerile Hotin muhafızına, Akkermar. m u h a ­
fazasında bulunan eski Gence muhafızı ve
Maraş valisi Ali Paşaya, B ucak seraskeri İs­
lâm Giraya, Boğdan voyvodasına ayrı a y n
yazılmıştı.
Cephe kumandanı bulunan Bender seras­
keri Veli Paşa, evvelâ Hotin taraflarına ge­
len düşman kuvvetini bertaraf etmeyi düşü­
nerek bu maksatla askerile y an m a gelmesini
Ali Paşaya bildirdi. Lâkin, zafer ve şöhret
dünkünü haris bir kum andan olan Ali Paşa,
onu dinlemedi. Yanında bulunan bir kısım
bostancılar ve kendi maiyeti- halkı ile Ak-
W |
6 A H A T* *• T
KiiciİK
1
w
____ k jh cj fç a aâas
8AT7 SrtfJZf ( <699 J
•M f t M PâSJJOPCA, ¿¡¿JZS< ŞSK> ( -İ718J
ÜSKÜP I w ıa a &CJZ& s-flMZ i <739)
sınırlarını
harita
kerman’dan çıkıp düşman ordusunun büyük
kısmı üzerine yürüdü. Ruslaş, bu fırsatı ka-
çırmıyarak menzile girmelerini bekledikten
sonra evvelâ şiddetli bir top ateşile karşıla­
dılar, sonra hücum ettiler. Arada ölçüsüz
sayı farkı vardı. Ali Paşanın kuvvetleri bo­
zulup kaçtı ve serasker Veli Paşa k u m a n ­
dasındaki birlikleri üzerine giderek onla­
rın da dağılmalarına sebeb oldu. Herkes, ani
bir Rus baskınına uğramMığıtu sanıp ve
baş derdine düştü. Askerin kimi Hotin, kimi
Bender tarafına doğru çekildi (17 ağustos).
Rus ordusu, derhal ilerleyip Hotin kale­
sini kuşattı <19 ağustos), Kalede muhafız az
olduğu gibi, ordunun dağılıp çekilmesi mü-
dafi’lerin manevi kuvvetlerini sıfıra indirmiş
bulunuyordu. Kale muhafızı Kolçak İlyas
Paşa, çaresiz Ruslarla müzakereye girişip
Hotin i vire ile teslim etti. Lâkin düşman,
sözünden dönerek vireyi bozdu. Kalede bu­
lunanları çoluk çoeuklarile esir edip neleri
varsa ellerinden aldı (Eylül 1739 , bazı ta­
rihlerde 19 ağustos).
Hâdise haber alınınca, ilk olarak Ak-
kerman muhafızı Ali Paşa bütün bu hâdi­
selere sebeb olduğu için idam olundu. B e n ­
der seraskeri Veli Paşaya düşmanın, daha
L E H İÜ T A N
Ttrhtfo
Belgrad m uahed esin den sonra Osmanlı Devletinin Rusya ve A vu stu rya
(î. hi. Uzunçarsıîı’m n Osm anlı Tarihi’nd e n )
2516
fazla ilerlemesine engel olacak tedbirler alı­
nıp müdafaada kalınması bildirildi. Çünki
AvusturyalIların barışı kabul ettiklerini du­
yunca. Rusların da savaş harekâtına devam
etmeyip barış müzakerelerine yanaşacakları
tahmin ediliyordu. Lâkin bu sırada Huşlar
birdenbire B o ğ d a n a tecavüz ederek süratle
ilerleyip ülkenin merkezi olan Y a ş şehrini
aldılar (11 eylül). Buradan kaçmış olan voy­
voda Kigu gönderdiği bir mektupla Rusla­
rın İbrail. İsmail ve Kili taraflarım da zap­
tetmeğe hazırlandıklarım bildiriyor ve yar­
dım istiyordu-
Bun u n üzerine her şeyi düşman eline
geçmiş voyvodaya gerekli para yardımı ya­
pıldıktan sonra Bender seraskeri Veli Paşa
kumandasındaki beylerbeyilerden Atmaca
Paşa ile gönüllü ve levend başbuğlarından
bir kaçı Boğdan’da bulunan Sarı A h m c d
Paşaya yardıma gönderildiler. Bunlar, Rus­
ların daha fazla İlerlemesine engel olacak­
lardı. Bender seraskerine de gönüllü toplaya­
rak İbrail taraflarının muhafazasına gönder­
mesi bildirildi. Ayrıca, Tuna kıyılarındaki
halkın silâhlandırılıp oniki bin kişilik bir
birlik kurulması ve İbrail muhafızı M e h ­
m ed Paşanı» bunlara kum anda ederek Yaş’ı
kurtarmaya m em ur edilmesi bildirildi.
sınırlan
 Mareşal M ünih BoğÖan’da yerli halk ta­
rafından evvelâ bir kurlarıcı gibi karşılan­
mışsa da, Bûğıianiılann ona sevgisi kısa
2 amanda nefrete dönmüştü. Bun u n sebebi.
Şayet kibirli bir zat o'r.n Rus mareşalinin
boyar diye anılan Boğdr.n asilzade ve askerî
kumandanlarına çak fena muamelede bulun­
ması, ayni zamanda gayet haris olduğu için
kendilerini tazyik edip bir hayli de para sız-
dırmasi idi. Üstelik Yaş metropolidi hakkın­
da gerekii saygıyı göstermemesi, hattâ onu
istihfaf etmesi çok fena bir tesir yaratmıştı.
Rus askerleri ise, şehri talan etmişler, ev­
leri, kilise ve manastırları soymuşlardı. Boğ-
daniılar ancak o zaman kurtarıcı sandıkları
Rusların ne büyük bir belâ olduğunu artla-
dılar ve her tarafta pasif mukavemete baş­
ladılar.
Rusya ile barış
Ruslar, Hotin ve Y a ş kalelerini ele ge­
çirmiş olmakla beraber, kafi bir netice sİa-
mıyacaklarını anlamışlardı. Başlaması her ân
beklenen İsveç savaşı ihtimaline bir de Boğ-
dan ve Kflak mukavemetinin katılması R u s­
ları düşündürmeye başladığı bir sırada, Avus­
turya imparatoru Altıncı Sarl’ın Belgrad
andlaşmasını yapmış olduğu haberi geldi.
Ruslar, çaresiz kalarak esasen barış husu­
sundaki ısrarlarını tehdit derecesine yaklaş­
tırmış olan Fransa'ma arabuluculuğuna
Avusturya’nın da tazyiki katılınca sıılhe razı
oldu. Bunun üzerine Fransız elçisi Vilnüv
sadrıâzam ve serdar-ı efcrem İvaz M ehm ed
Paşaya baş vurup Rusya namına barış istedi.
Buna sadrıâzam da muvafakat edince, Vil-
növ yanında bulunan Rus murahhası Kay-
nini (Cagnoni) ile görüşüp anlaştı. Sonun­
da iki devlet arasında onbeş m adde ve bir
bitiş kısmından mürekkep olan barış and-
laşması imsalandı.
B u andlaşmar.m esas hükümleri şun­
lardı:
1 — A z a k kalesi tamamen yıkılarak 1700
yılında tayin edilen siniriyle her iki dev­
letin tasarrufundan çıkarılıp arada boş ve
fasıla olarak kalacak.
2 — OsmanlIlar, eski Rus hududu olan
Do n nehri üzerindeki Çerkaskı adasında ve
A z a k denizi yanında yeni bir kale yaptıra­
bileceklerdi
3 — Ruslar A zak deniziyle Karadeniz-
de ne savaş ve ne de ticaret gemisi bulun­
d u m ) ıyataklardı.
4 — Kırım tatarlarile Huşlara tâbi kazak
B A R IŞ D E V R İ O L A Y L A R I
İstanbul’a gelindikten sonra Kırım fca-
m Mengli Girayın vefatı haber alınıp bütün
Kırım âyan ve ricalinin de arzusu üzerine
2517
ve K a lm u k ’ların mücadelelerine son veri­
leceği gibi, Kırımlılar Rus topraklarına akın
yapıp şehir ve kasabaları varamayacaklardı.
5 — Kafkasya’nın kuzeyindeki b üyük ve
küçük Kabartay’lar hiç bir tarafa tâbi ol­
mayıp müstakil k alacak lar ve İki devlet ara­
sında fasıla teşkil edeceklerdi. Ne O s m a n ­
lIlar, ne Ruslar, ne de tatarlar bunların iş­
lerine karışmayacaklardı.
6 — Rus papazları K udü s ile diğer zi­
yaret yerlerine serbestçe varabileceklerdi.
Kendilerine vergi ve cizye teklif olummya-
caktı.
7 — İki devlet arasındaki ticaret, diğer
devletlerle olan anlaşmalar esası dahilinde
ccryan edecekti. Rusların Karadeniz ticare­
ti, Osmanlı îeb’asına ait gemilerle yapıla­
caktı.
8 — Ruslar, Hotîn ve Buğdan'ı terkedip
eski hudud!arına çekileceklerdi.
9 — Rus hükümdarına imparator diye
hitap edümesi hususunda iki devlet dosta­
ne anlaşmıya çalışacaklardı.
10 — Andlaşma imzalandıktan sonra en
geç üç ay içinde taraflarca tasdik edilip
Fransa elçisi vasıtssüe mübadele olunacaktı.
Rusya ile yapılan andlaşmamn taraflarca
tasdik ve mübadelesi daha sonra yine F r a n ­
sa elçisi vasıtasile 12 aralıkta olmuştur.
İstanbul’a dönüş
AvusturyalIlarla Belgrad anlaşması im ­
zalandıktan sonra ordu yola çıktı. Sekiz gün­
de Nîş’e gelinip burada çadırlar kuruldu.
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem hazır bulunan
bütün ordu erkânını, beylerbeyleri, yeniçeri
ocağile diğer kapıkulu ocakları ağalarım,
bütün devlet ricalini otağına davet etti. H ü ­
kümdar tarafından gönderilmiş hil’atler, çe-
lenkler ve ihsanlar merasimle sahihlerine
verildi. Ayni zamanda bütün bu savaşlarda
büyük yararlıklar göstermiş olan yeniçeri
ağası Haşan Ağaya vezaret tevcih edildiği
bildirildi.
Bütün ordu Niş sahrasında toplandığı
için zahire darlığı baş göstermek üzere İken,
İstanbul’a dönülmesi emri gelerek hareket
edildi. Ordu, hiç bir yerde durmadan yürü­
yerek Edirne’ye varmış, burada yaya aske­
rin maaşı verilmiş, diğerlerin inki yolda ve­
rilmek üzere tekrar hareket olunmuş, Çorlu’ ;
da hünkâr çuhadarı sadrıâzamı karşılayıp
hil’at giydirmiş, nihayet Silivri menzili de
geçilerek ordu Davudpaşa sahrasına varmıştı.
Kalgay, yani veliahd bulunan Selim G iray
hana, Kırım hanlığı tevcih edildi.
Sadrıâzam İstanbul’a gelmesile vaziie-
 Si sona eren sadaret kaymakamı A h m e d P a ­
şa b u sırada devlet makamlarının en güzi­
delerinden olan nişancılığa tayiıı olundu,
tsveçle yapılan ittifak
Osmanlı devleti ile İsveç krallığı 1737
yılı Ocak, ayında bir ticaret anlaşması imza­
lamışlardı OsmanlIlarla Rusya ve Avusturya
devletleri arasında savaş devam ederken,
İsveç ve Osmanlı devletleri müşterek düş­
manları olan Rusyaya karşı bir müdafaa it­
tifakı yapm ak arzusunu göstermişler ve ev­
velce yazdığımız gibi, Or.ikinei Şarl’m bor­
cu dolayısile olan, kısım hariç İsveç’in istedi­
ği bir şart dolayısile iş yarım kalmıştı. F a ­
kat o zaman İsveçlilerin, Oaikinci Şarl’m
borcunun son hesaplarını yapm ak üzere, İs­
tanbul’da bulunan Sinkler adlı subaylarını,.
dönüşünde Ruslar, sadr-âzamın krala gönder­
diği mektuptan başka, gizli muhabere ev­
rakı var sanarak Saksonya'da Nam burg şeh­
rinde öldürmüşlerdi. Bütün Avrupada nef­
retle karşılanan b u hâdise üzerine, Carice
A n n a katili tevkif ettirip Sibirya’ya gönder­
mişse de yapılan tahkikat; bu su-i kasdı
Stokholm’deki Rus elçisinin tertiplediğini
ortaya koymuştu. Zaten gergin olan Rus -
İsveç münasebetleri büsbütün bozulmuş, İs­
veç'in her ân harbe girmesi beklenmişti. F a ­
kat evvelce de işaret ettiğimiz gibi o zaman
bir Osmanlı-İsveç ittifakı olmadığı gibi her
şeye rağmen İsveçliler de savaşa girmem iş­
lerdi. A nc a k çıkarılan rivayetlerin herhalde
zaten yalnız kalan Rusların bir ân önce O s ­
manlIlarla barış yapmalarına tesiri olmuştur.
Belgrad barışından sonra Osmanlı -İs­
veç devletleri arasında b u hususta yeniden
görüşmeler yapılarak nihayet 4 ocak 1740
tarihinde bir müdafaa ittifakı akdedildi.
(Bazı kayıdlara göre; 22 aralık 1738). B u
andlaşm anm esası, her türlü tecavüzün önü­
ne geçilmesini derpiş ediyor ve tarafların
niuvafakaiile başka devletlerin de buna ka­
tılması m ü m kü n bulunuyordu. Aslında ken­
disine karşı hazırlanmış olduğu metninden
anlaşılmakla beraber, b u andlapnadan. R u s ­
ya devleti de resmen haberdar edilmiştir.
Sicilyateyn krallığı ile yapılan anlaşma. sefer sadaret kaym akam ı (sonradan sadrıâ-
Lehistan veraseti harpleri sonuna doğru
yeni bir devlet olarak teşekkül eden (1738)
Sicilyateyu (Sicilya ve Napoli) kralı D o n
Karlos tarafından İstanbul’a Finoketti adlı
bir temsilci geidi. Sadrıâzamla yapılan te­
maslar sonunda bu temsilci vasıtasile yir-
mibir maddelik bir ticaret anlaşması imza­
landı (7 nisan 1740). A yn i zat beş ay sonra
b u sefer elçi ünVanı ile İstanbul’a gelerek
kralın namesini teslim etmiştir.
2518
Fransa’ya verilen imtiyazlar
B u savaşta arabuluculuk işini gayretle
yapan ve kendi doğu ticaretini korumak için
dahi olsa Osmanlı devletinin tarafını tutan
Fransa, nihayet o sırada A vrup a’daki k u v ­
vetli durum una dayanarak Avusturya ve
Rusyayı OsmanlIlarla barışa mecbur etmişti
Birinci M a h m u d bundan fevkalâde mütehas­
sis olmuş ve Fransa’nın bîr kısım imtiyazla­
rım genişletmeyi kabul; etmiştir.
B un a göre, Fransa krallarının elçileri
öbür hıristiyan devletleri elcilerine nazaran
her hususta daha üstün ve imtiyazlı haklara
sahip olacaklar, Osuıanlı memleketlerinde
daha geniş konsolosluk teşkilâtı kurabile­
ceklerdi. Elçilik ve konsolosluk raemurlarile
bunların yanında çalışan kavas, hademe, ter­
cüman nev'inden hizmetliler, cizyeden muaf
tutulacaklardı. Osmanlı memleketlerinde b u ­
lunan kstolik papazları, hangi millete m e n ­
sup olurlarsa olsunlar, Fransa kralının him a­
yesinde bulunacaklar ve b u hususta öteden-
beri Fransa’ya verilen imtiyazlardan fayda­
lanacaklardı. K u d ü s ’teki mukaddes yerler ve
ziyaretgâhlar, Fransa tarafından idare edi-
lccek, bunların icabında tamirine engel oltm-
mıyaesktı (28 mayıs 1740).
Bir kısım mahallî mütegalliben*n
ezilmesi
U zu n harp yıllarında devleti meşgul
eden bir gaile de bu deyirde her tarafta
türeyen mütagnllibelerdi. A y a n adile anılan
b u zümre, delvete itaat perdesi altında bas­
kı yaparak halkı soyardı. Mahallî nüfuz ve
kuvvet sahibi olduklarından bilhassa seferler
sırasında bir gaile çıkarmamaları için devlet
bu vaziyetlerine uzun müddet göz yummak-
zorunda kalmıştı. Bunlardan Trabzon kaza­
larında olanlar ve âdeta derebeyi durum un­
da bulunanlar, ayrıca çeşitli rekabetler yü­
zünden aralarında mücadele eder ve hattâ
çarpışırlardı, b u bölgede yapılan mücadele
Cûk uzun sürmüş çok sonraları ancak H e ­
kim-oğlu. Ali Paşa Trabzon valiliği sırasın­
da bunları hem en tamamen sindirebilmiştir.
Aydın taraflarında ayanlık iddiasında bulu­
nan Sarıbey-oğlu ise, üzerine gönderilen H a k ­
ka valisi A h m e d Paşa’yı yenmişti (1738). B u
zam ) A h m e d Paşa kendisini tenkile m em ur
edilmiş, Alaşehir’e gelen Paşa, Önce yardım­
cıları tepelenmeden Sarıbey-oğlu ile İıaş edi-
lemiyeceğini anlıyarak evvelâ Birgi’ye bağlı
Bademiye bucağındaki K a r a Ali-oğlunu, ICc-
lez’de Geyik-oğlu Abdullah’ı ve A yd ınd a Bı­
yıklı Kadı-oğlu M usa ’yı bertaraf etmiş, son­
ra Honaz'a Sarıbey-oğu üzerine yürümüş, bu
hal karşısında tutunamayacağını anlayan mU-
tegallibe kaçıp saklanmışsa da sonradan ya­
kalanıp idam olunmuştur (Mayıs 1739).
 Birinci Maiumıd valilere sık sık ferman­
lar gönderip mahallî «yanla mücadele etme­
lerini ve bunların halka zulümde bulunm a­
larına engel olmalarını, bildirdi. Rusya -
Avusturya seferinden sonra neşrettiği adalet
fermanında b u nokta ürerinde bilhassa dur­
muştu.
İstanbul’da vuku balan hâdiseler
B u arada ordu İstanbul’a döndükten bir
müddet sonra ileri devlet memuriyetlerin­
de sadrıâzamm arzusu ile bir çok değişiklik­
ler yapıldı. Bilhassa savaş aleyhinde bulu­
nup Eelgrad ve K ü ç ü k Eflak alınmadan ve
A zak meselesi halledilmeden düşmanlarla
hem en barış yapılmasını istemiş ve b u hu­
susta gizli veya aşikâr faaliyette bulunmuş
olanların çoğu m enkûb oldu.
Bir kaç yılda» beri devam eden savaş­
lar yüzünden zahire darlığı baş göstermiş­
ken, o sene kışın pek şiddetli olup kara ve
deniz yollarının kapanması dolayısiic İstan­
bul’da yiyecek kıtlığı şiddetle hüküm sürme­
ye başladı. B u n u n uyandırdığı memnuniyet­
sizliği fırsat bilen bir kısım haşei'at ayakla­
nıp evvelâ Sipahi-pazarına hücum ederek
yağmaladılar. Sonra Bat-pazarma doğru y ü­
rüdüler. Yolda rastladıkları dükkânları ka­
patıp esnafı kendilerine katılmaya zorluyor­
lar, karşı gelenleri tehdid ediyor vc hattâ
yaralıyor ve öldürüyorlardı. Böylece, Beya-
zid camii avlusuna, kadar geldikleri sırada
bütün esnaf dükâıılarım kapatmış bulunu­
yorlardı.
Sadrıâzam İvaz Mehnıed Paşa o gün K â ­
ğıthane tarafında at gezintisine çıkmıştı. H â ­
diseyi duyan eski sadaret kaymakamı N i­
şancı A h m e d Paşa, durum u hemen sadrıâ-
zam a bildirmekle beraber fitnenin b üyüm e­
sine engel olmak için kendi maiyeti ile silâh­
lanıp o tarafa seğirtti. Yeniçeri-ağssı Haşan. •
Paşa da Ağa-kapısı halici! e koşup gelmişti.
Eşkıya ise, asker ocaklarını da ayağa kal­
dırmak için Et-meydsnma doğru yola çık­
mışlardı. Yeniçeri ocağı kulluk çorbacıların­
dan olup Bayeziü semtinin asayişini teminle
görevi; bulunan K a s a n Ağa, bu hâdiseye fe­
na halde sinirlenip bir sopa kaparak âsile­
rin yolunu kesmeye koştu. Bir taraftan da
oradaki kazancı esnafına:
*— Hâlâ ¡meşru padişaha karşı baş kal­
dıran bir kaç înel’unun asılsız ve esassız söz­
lerine kapılıp tıeden dükkânlarınızı kapatı­
yorsunuz, Allah'tan korkmayıp böyle fitne­
ler çıkaranların sonu daima hûısrşnöır. Bğcr
bana yardım ederseniz bunları tepelemek
pek kolaydır, diye bağırıp kendisi eşkıyaya
hücum etti. Esnaf da b u sözlerden gayrete
gelerek yardıma koştukları gibi birer tarafa
siner, kulluk neferleri de onlara katıldılar.
T a m bu sırada Nişancı Alımed Paja da gelip
2519
yetiştiğinden eşkıyaya am an verilmeyerek
yakalananlar orada, kaçanlar kovalanıp ya­
kalandıkları yerlerde tepelendiler. A y n i za­
manda hâdiseyi padışalıa bildirip eşkiyamn
tepelenmiş olduğunu da sadnâzama haber
verdiler. Padişah bu sırada Hünkâr iskelesi
koyunda M eh m ed Kmin Ağanın yalısında b u­
lunuyordu. H em en gemi ile Saray-burnuna
geçip sadrıâzamı da davet ederek mesele
hakkında izahat aldı. O nun e m rîle İvaz M e h ­
m ed Paşa ile yeniçeri-ağssı Haşan Paşa
şehirde kol gezerek haşaratın toplanma yer­
leri olan bazı hamamları basıp ele geçenler
am an verilmeden tepelendi. Yapılan tahki­
kat sor.unda hâdiseyi çıkaranların Patrona
Halil’in hemşehrileri oldukları ve hâlâ onun
intikamını almak sevdasında. bulundukları
anlaşılm ıştı.
Sadnâzamın azli
n e v a m eden seferler aolayısile bütün
memlekette hasıl olan darlık yüzünden, Ana-
doluda bir çok kimseler vergiden kurtulmak
için ziraati terkederek başka is tutmak ga­
yesi le şehirlere ve b u arada bilhassa İstan­
bul’a akın etmişlerdi. Başkentin nüfusu btı
yüzden, büsbütün artmış, bu da h em yiyecek
darlığına sebeb olmuş, hem dc asayişsizlik
doğurmuştu. Bm ıu önlemek için İstanbul,
Üsküdar ve Galata’daıı tâ Kavaklara kadar
olan yerlerde oturanlardan İstanbul’a geleli
on seneyi geçmemiş bulunanların derhal
yerlerine iadesi hakkında bir ferman sadır
oldu. Sadrıâzam ile yeniçeri-ağası Eedestan
civarındaki bir kaç hanı basıp böyle kim se­
lerden bulduklarını yakaladılar ve hem en
kayıklara koydurup İzmit’e ve oradan da
yurtlarına gönderdiler. Lâkin, halkın gözü
o kadar yılmıjtl ki, ertesi günü çarcıda çuha­
cı yahudilerdcn birisile ondan alacağını iste­
yen bir yeniçeri arasındaki ağız dalaşı sırasın­
da yahudinin ona -zorba» diye haykırması
Üzerine ortalık birbirine girdi. Bir kısım dü k­
kânlar kapandı. Kol gezen ycniçeri-ağa sının
müdahalesine vakit kalmadan zavallı yeniçe­
ri çarşı halkı tarafından boş yere linç edildi.
Kı?.lar-ağası Beşir Ağa, kendisine yaltak­
lanmak islemiyeîl sadrıâzamdan esasen m e m ­
nun değildi. H e m e n padişaha bütün b u n ­
lara onun idaresizliğinin ssbeb olduğuna fı­
sıldadı. Üstelik İstanbul’a geldiğinden beri
konağında iki kere yangın çıkmasının da
uğursuzluğuna delâlet edeceğini ileri sürüp
Birinci M ah m u d 'u n zihnini çeldi. Sadrıâzam
ise o giin, Yeni-bahçece Kambur-zâdc b a h ­
çesinde bulunuyordu. Nişancı A h m ed Paşa
da dâvetlisiydi. Birdenbire Hasekî-aga vası-
tasile saraya dâvet olundu. Oraya varınca
da Kapı-arasında bekletildi^ Biraz sonra si-
lâhdar ağa gelip kendisinden sadaret m ü h ­
rünü alıp şimdilik mevkuf bulunduğunu bil-
 İvaz M e h m e d Paşa, Kapı-arasmda .bîr
kaç gün tevkif edildikten sonra Cidde vali­
liğine tayin edilip hem en yola çıkarıldı.
Eski sadrıâzamuı yakın adamı olan ocak
başçavuşu Derviş M e h m e d A ğ a da bu sıra­
da görevinden azledilip İstanbul’a gelmekte
olan İran elçisine m ihm andar tayin olundu.
Âsilerin üzerine ilk yürümüş olan kulluk
çorbacısı Haşan A ğ a ile maiyetindeki kul­
luk neferleri de icabı gibi mükâfatlandırıl­
dılar,
Eski tfü±aatnçeci Canip Ali Efendi R u ­
meli beylerbeyi! iği pay esile Rusya ve D e f­
ler emini E m in M e h m e d Rey yine Rumeli
beylerbey iliği paye sile Avusturya devletleri
nezdinde elçi tayin edilip merasimle gön­
derildiler. A z sonra Avusturya imparatoru
Altıncı Şarl ile Rusya çariçesi Atina'nın vefat
ettikleri haberleri iist üste geldi (Ekim
1740),

Donanmanın avdeti, Avusturya

hududunun tesbiti
Dürt aydır A k d finizde, derya kaptanı
Süleyman Paganın kumandasında olarak d o ­
laşan ve korsan yuvalarını temizleyen do­
nanma, bu sırada kasım zamanı gelmiş ol­
duğundan İstanbul’a döndü. Kısa bir zaman
sonra, da Süleym an Paşa vefat ettiğinden
Yirm isektz Çslebî-zide Saïd îVtehmed Efen- derya kaptanlığı Elci Mustafa Paşaya verildi
d i'nin F r a n s a ’d a «Içit,iği z a m a n ı n d a y a p ı l m ı ş (O c a k 1741).
b i r r-acrnı Yeni Sadrıâzam da bir kısım ileri m e ­
murları değiştirdikten sonra Avusturya İle
Belgrad andlaşmasına göre hudud tayini işi­
ni ele alarak Avusturyanm ileri sürdüğü
dirdi (23 haziran I?'«]). B u . sırada Nişancı mesnedsiz iddia ve istekleri bertaraf etti.
A h m e d Paşa da saraya dâvci edilmişti. P a ­ Müzakereler sonunda Belgrad'dan Bosna’ya
dişah kendisini huz-uruna kabul edip bir çok varıncaya kadar yüz altmış saatlik m esa­
iltifatlarda bulundu ve sadarete tayin etti­ fedeki on bir adet kale, palanka, barkan ve
ğini bildirerek, m ührü teslim etti çardakla dokuz yüzden fazla kasaba ve köy

Efendinin eSçî sıfatı le Onbeştnoî Loui$ tarafından Versay sarayında kabulü

(9 ocak 1742)

2520
 OsmanlI devletinde kalmak üzere k a fi sınır
kesildi, Andlaşma nüshaları mübadele edi­
lirken AvusturyalIların Beigrad önünde im­
zalanan belgelere aykırı olarak yanlış bir
hudııd çizgisini esas almış olduklarına dikkat
etmemiş bulundukları için reis ül-küUab
Mustafa Efendi azledilip b u işd© kasti görü­
len Divan-ı hümâyun tercümanı Aİeksandr
ın Alay-köşkü önünde boynu vuruldu. He-is
ül-küttablığa, RagJb M eh m ed Efendi getiril­
di (Şubat 1741).
Fransasya. gönderilen elçi, Rusya ile
olan ihtilâfın halli
Bir müddet sonra Yirm i eciriz çelebi-zâde
Saîd M ehm ed Efendi Rumeli beylerbeyliği
payesile Paris’e muvakkat elçi olarak gönde­
rildi (Ağustos 174İ - Cumadelula 1154). K e n ­
disinin vazifesi, Birinci Mahmuri’un Fransa
Kralj Onbeşinei Lui'ye yazdığı mektubu tak­
dim etmek ve Fransa dışişleri idaresile tc~
maşlarda bulunmaktı. Birinci Mahm ur. bu
Y E N İ BİR İ R A N SEF ER İ
Memleketini, Osmanlı, Rus ve Afgan is­
tilâsından kurtarmış olan Nadir Şahın İran’
cîa büyük bir nüfuzu olduğu gibi, kendisi
halt arasında da çok seviliyordu. Osm an h
rievletiJe acele ve nokran bir barış anlaşması
yaptıktan sonra, gayesi olan Hindistan vc
Afganistan seferine çıkmıştı. Barı; anlaşma­
sının açık tarafı bilhassa C a ’feri mezhebinin
Osmsnlı devletince besinci mezheb olarak
tanınması ve Kabe'de bu mezhep sahipleri
için bir rükün yani ayrı bir nam az vert tah­
sisi meselesi idi. Bunun için de evvclcc yaz­
dığımı z gibi iki OsmanlI âliminin İran’a çe­
lerek İran ulemasile meseleyi tartışmalarına
karar verilmişti.
İşle. Nadir şah K an dehar muhasarasında
iken Osmanlı elçisi Mustafa Paşa b u iki O s­
manlI âlimi ile çıka-geldi. Geçen görüşme­
ler sonunda Nadir Şah C a ’ferî mezhebinin
kabulü ile İran hacılarının ayrı bir emirülhac
nezaretinde istedikleri yoldan hacca gidip
gelmelerinin serbestisi maddelerinde şiddetle
ısrar etti. Yapılan barış anlaşmasını ise hâlâ
tasdik etmemiş bulunuyordu. Bütün bunlar­
dan, kendisinin icabında OsmanlI devletile
yeniden savaşmayı göze almış bulunduğu
anlaşılmakta idi. B u sırada ise, Rusya ve
Avusturya savaşları devam etmekte bulun­
duğundan meselenin kesin şekilde halli dev­
letçe daha sonraya bırakıldı (1737).
Nadir şah, Kanüehar’dan sonra Kabil'i de
alarak bütün Afganistan’ı ele geçirmişti. Y u r ­
dunun emniyeti için bu bölgenin İran H âki­
miyetinde kalmasının icabedeceği kanaatin­
de idi. B un d an sonra Hindistan'a doğru iler­
l e d i . Kernal meydan savaşında Cîurkanlı or­
2521
mektubunda savaş boyunca Fran¡fanın O s ­
manlIları desteklemiş olmasından ve barış
hususundaki iehde arabuluculuğundan dola­
yı Fransa kralına teşekkür ediyor ve sonra
da Elaların imzaladıkları barış andlnşma-
s-ır.a rağmen A zak kalesini yıkıp buradan
çekilerek bölgeyi tarafsi2 hale getirmek me-
selesinde ayak sürüklediklerini ve bu taah­
hütlerini bir türlü ifa etmediklerini bildiri­
yor ve ar.dlaşma Fransam n zimanı altında
bulunduğundan bu devletin teşebbüste b u ­
lunmasını istiyordu.
Hakikaten Rusya ile barış imzalandığı
tosîde A za k kalesinin; yıkılması, esirlerin kar-*
şıîjkU serbest bırakılmaları ve Rus çarlarına
imparator ünvam verilmesi meselesi ortada
kalmış ve Rusya Azak*ın terkini, esirlerin
serbest bırakılması!© imparator unvanının
tasdiki şartlarına bağlı bırakmıştı. U zun gö­
rüşmeleri müteakip son gelen elçi ile bu h u ­
suslar da halledilerek kendisine sadnâzam
ve devlet erkânı tarafından ziyafct çekildi.
dusunu ağır bir hezimete uğrattı. Delhi'yi de
zabdedince Hindistan barış istemek zorunda
kaldı. B u savaşta büyük masraf ye fedakâr­
lıklara katlanan İran’ın h u dud u İndus n e h ­
rine kadar genişlemiş ve böyleee yeni top­
raklar elde etmişti.
Nadir şahın Dağıstan’a müdahalesi ve
yeni istekleri
Nadir şahın Hindistan seferi dört yıl
sürmüştür, Sonunda elde ettiği memleketleri
ve kazandığı zaferleri Osmanlı padişahına
bir nam e ile bildirmekten geri kalmadı (Ni-
>an 1741). Hindistan’dan döndükten sonra da
Dağıstan, beylerine bir ferman göndererek
kendisine tabi olmaiarını istedi. Buna bir
cevap alamayınca da Şamahi taraflarına doğ­
ru yürüdü (Nisn 1741). Lâkin pek şiddetli
bir mukavemetle karşılaştığı için arzusuna
erişemedi. Sünnî Dağıstanlüar, kendisine tabi
olmak istemiyorlar ve Osmanlı hü k üm d a­
rını halife- olarak tanıyorlardı. Hindistan se­
ferinden yorgun bir ordu ile dönmüş b u lu ­
nan Nadir şah, bu dağlık bölgede uzun sür­
mesi pek muhtemel olan yeni bir savaşa gi­
rişmeyi göze alamadı ve Osmanlı devletile
kozunu paylaşmcaya kadar buradaki hare­
kât: geri bırakmayı uygun buldu, İstanbula
bir elçi gönderdi. Şehre girerken Hacı hail
ismindeki b u elçinin maiyetinde üç bin kişi
ve on fil vardı (Nisan 1742). O n u n böyle
ihtişam satması pek hoş karşılanmamış, lâ­
kin kendisine karşı dostça davranılmıştı. M a ­
mafih İran elçisi Hacı han, huzura kabulün­
de şahıd olduğu haşmetten sersemlemiş, Sad-
r n z a m kendisine mükellef bir ziyafet çek­
miş, dostça sohbette bulunmuştu. Nihayet elçi
Nadir hanın isteklerini açıkladı. Bunlar,
dört m add e halinde toplanabilir;
1 — C a ’fcri mezhebinin besinci m ezheb
olarak Osmanlı devleti tarafından resmen
kabulü; 2 — C a ’ferî'lere Kâ'bcde bir rükün,
yani diğer dört m ezhebe olduğu gibi bir na­
m az yeri tahsisi; 3 — K â ’be örtüsünün birer
yıl m ünavebe ile kendi tarafından da yaptı­
rılması; 4 — İran teb’asına Osmanlı m em le­
ketlerinde ticaret serbestliği verilmesi.
Osmanlı devleti çetin bir savaştan galip,
lâkin yorgun çıkmıştı. B u yüzden Iran’ia sa­
vaşa hevesli bulunmuyordu. B u n a karşılık
Nadir şah Ca'feri mezhebi meselesinden vaz
geçmiyordu. Birinci M a h m u d 'u n ise bunu,
sünnî bir padişah ve İslâm halifesi olarak
kabulüne imkân yoktu. Esasen kendi kabul
etse bile O sm an !; ulemasının buna yanasmı-
yacakları muhakkaktı. Böyle bir hareket,
memlekette bir ihtilâl çıkmasına ve kendisi­
nin taç ve tahtını kaybetmesine bile sebeb
olabilirlerdi.
Hekîm-oglu Ali Paşa’nm ikinci defa
sadârete getirilmesi
Sadrıâzam A h m e d Pasa, elden geldiği
kadar hizmet ederek padişahı m e m n u n et­
mişse de, kızlar-ağası Beşir A ja n ın bazı ol-
mıyacak arzularını yerine getirmek ve d e v ­
leti onun vesayeti altında idare etmek iste­
mediği için onu m e m n u n edememişti. A j a ­
nın ise padişah üzerinde mutlak bir nüfuzu
vardı. Şehirde çıkan bir kaç yangın ve bir
kaç rüşvet töhmeti nihayet doğudan gelen
haberlerin tesiri ile, A h m e d Paşayı gözden
düşürdü (21 nisan 1742 Cumartesi günü). Bu
yüzden aziı olundu. O gün kendisi Kırım
hanını ziyarete gitmişti. Dönüşte konağına
yakın bir mesafeye geldiği sırada Bostancı
karakulakları tarafından karşılanıp saraya
dâvet edildi. Sadrıâzam, abdest tazelemek
için konağına uğradığı sırada tekrar acele
dâvet haberi geldiği için hem en saraya git­
ti. Soğuk çeşme kapısından girip doğru kız-
lar-ağasıııın odasına vardı. Ağa, bir şey belli
etmeden kendisini iltifatla karşıladı. Biraz
oturulduktan sonra, Beşir A ğa huzura gir­
m ek üzere ayrıldı. T a m o sırada Silâhdar-ağa
gelerek sadaret m ührün ü isteyip aldı. A h ­
m ed Paşa, bostancıbaşıya teslim edilerek B a ­
lıkhaneye indirildi. Derhal saray kapıları k a ­
patılarak derya kaptanı Mustafa Faşa balta­
cılar kethüdası vasıtasile tersaneden dâvet
edildi. Mustafa Paşa gelince kendisine sada­
ret kaymakamlığı tevcih olunup sadaret m a ­
kamı için o sırada A nado lu valisi bulunan
Hekim-oğlu A li Paşa acele İstanbul'a dâvet
olundu,
Hekim-oğlu Ali Paşa, beş günde İstan­
2522
bul’a gelerek yeni vazifesine başladı. Eski
sadrıâzamm bir kaç gü n muhasebesi görül­
dükten sonra Rodos’a sürüldü.
Padişah ve sadrıâzamm İran’a karşı
tedbirleri
Birinci M a h m u d , çıkacak bir ihtilâfta
kendisini ve Osmanlı devletini haklı göster­
m e k içiıı İstanbul ulemasından. Nadir şah,
ca’feri mezhebinin kabulü meselesinde İsrar
ettiği takdirde, devletin resmi mezhebi olan
Sünnî inanışına aykırı durum u dolayısıyle
kendisine savaş ilânının meşru bulunduğuna
dair 30 nisan 1742 -24 sefer 1155 tarihinde
fetvalar aldı (Başbakanlık Arşivi, Mühem-
rne defterleri, C: 148, S: 226, 243). Ayrıca
Beytüİmal arzuhalcisi M ünir ve İstanbul g ü m ­
rük nazırı Nazif Efendiler, bu isteğinin ye­
rine getirilmesine Osmanlı devleti tarafın­
dan im kân bulunmadığı hususunun Nadir
şaha izahı görevile, elçi oiarak İrana yola çı­
karıldılar.
Böylece doğu seferi meselesi tekrar or­
taya çıkma ihtimali üzerine tedbir olarak,
Osmanlı devleti eskiden olduğu gibi cepheyi
ikiye bölerek Irak yani güney cephesi k u ­
mandanlığına Bağdad valisi A h m e d Paşa ve
Kars, yani kuzey cephesi kumandanlığına
Diyarbakır valisi Köse Ali Paşa tayin edil­
diler (1742).
Diğer taraftan Ru sya’nın İran'la ittifak
ederek Osmanlı devletine h ü cum etmesi İhti­
mali belirdiği ve hattâ bazı Rus kuvvetleri­
nin Lehistan’da gizlice yığınak yaptıkları d u ­
yulduğu için, yiğitlik ve kahramanlığile şöh­
ret kazanmış olan Teke ve H a m id sancakları
mutasarrıfı Polad-zâde Çelik M c h m e d Paşaya
vezaret rütbesi tevcih olunup Rumelide as­
ker sürmeye m e m u r edildiği gibi, Edirne
bostancı bağısı Süleym an A ğay a da vezaret
verilerek Hotin muhafızlığına tayir. olundu.
İnebahtı muhafızı vezir M e h m e d Paşaya ise
Bender ve beylerbeylerden. Göle’li M e h m e d
Paşaya A k k e r m a n tevcih edildi. B u suretle
b u sınırlarda gereken tedbirler alınmış oldu.
Nadir şahın yeni tehditleri
N adir şah, evvelâ kendisi han yani vezir
rütbesinde buiunan bir elçi gönderdiği hal­
de, ona çok daha aşağı rütbeli elçiler gö n­
derilmiş olmasını protesto ettikten sonra tek­
liflerinde ısrar etti. Ruslarla hir ittifak y ap ­
mış olan N ad ir şah, b u istekleri kabul edil-
medikçe savaşacaktı. A z sonra B ağdad va­
lisi A h m e d Paşadan ulakla bir m ektub geldi.
A h m e d Paşa bunda 1742 yılı mayıs aymın
ilk günlerinde Nadir şah tarafından Nazar
A li han ve M irza Zek i adlı iki elçinin Bağ-
dad’a geldiklerini ve büyük hir ordu • topla­
mış bulunan şahın altmış bin kişilik bir k uv­
veti E rzu ru m tarafına gönderilip kendisinin
 de sayısız askerle K e r k ü k üzerinden Diyar- göre, İran şahı hazırlanan oyuna kar.miya­
bekire doğru yürümeyi' karar verdiğini, eğer ra k on bin kimilik bir kuvvetle Bağdad ta­
Osmanlı ordusunu yenerse Bağdad’ı savaşsız raflarına anî bir akın yaptırmış, İran ça­
teslim edeceğine dair A h m c d Paşadan senet pulcuları bütün mahsulü m ahvedip ortalığı
istediğini, böyle bir senet ver ilmediği tak­ yağma ve talan etmişlerdi.
dirde kaleyi hem en muhasara ettireceğini
bildirdiklerini yazıyordu. A h m e d Paşa, o ta-j^
raflarda uzun müddet memuriyet yapmış, <fj
tecrübe sahibi bir vezirdi. Gerek B sğ d ad 'm ’
içi ve gerekse civar halkının çoğu ise şii ol­
dukları için İran şahının gelişini dört gözle
bekliyorlardı. Yetıi iıasad ise henüz idrak
edilmemiş ve mahsul kaldırılıp kaleye naklo-
lunmamıştı. Şahın B ağdad ’ı muhasaraya gel­
diği duyulursa, çoğu 5İ1 olan köylünün der­
hal yüz çevirecekleri, bu yüzden yeni m a h ­
sulün dışarıda kalacağı ve kalede bir m u h a ­
saraya dayanacak zahire bulunmıyacağı m u ­
hakkaktı. A h m e d Pasa, bütün bunları düşü­
nerek elçileri tatlı dil ve güler yüzle oyalı-
yacağını, Meşhed-i Hiiseyn’i ziyaretlerinden
sonra saha gerekli cevabı vereceğini bildirdi­
ğini, lâkin elçilerin:
«— Biz ziyarete ve cevap almıya gel­
m edik. Şahımızın iradesi üzerine kalenin İstanbul'da Cerrahpaşa ile Koca Murtafapaşa
teslim senedini verirseniz ne âlâ, hem en dö­ arasında, kendi adfyie anılan semtte Hekim -
nüp gideriz» dediklerini, kendisinin de aşa­ oğlu Ali Paşa’nın camii ve sebili
ğıdan alarak:
«— Buraya kadar gelmişken ziyarete
varmamanız olma/-. B u zam an içinde de biz
isteneni hazırlarız!, deyip kendilerini ister
v. • ■\&i , v îefc' mm
istemez ziyarete gönderdiğini, dönüşlerinde
de şahın derhal kale muhasarasına kalkışa­
rak ır-Lişkil bir d urum m eydana getirmemesi
için i'tenen belgeyi hazırlayıp verdiğini, b u n ­
dan maksadının ise, İstanbul'dan kuvvet ve
yardım gelinceye kadar şahı oyalamak oldu­
ğunu bildiriyor ve bu sefere bizzat sadrıâ-
zarnm serdar-ı ekrem olarak çıkmasını tav­
siye ediyordu.

Topîatıan müşavere meclîsi, alman

karar ve tedbirler
B u n u n üzerine sadrıâzam ffekim-oğiu
Ali Ps ş a n m konağında yeniçeri ağası, derya
kaptanı, kazaskerler vesair devlet ricalinin
katıldığı bir müşavere meclisi toplandı. E v ­
vela reis üi-küttab M e h m e d Eagıta Efendi,
Nadir şahın Bağdad valisine gönderdiği m e k ­
tubu, -Bağdad valisinin b una verdiği cevabı
ve sadrâzam a yolladığı tahriratı okudu. He-
kim-og'.u A ’ i Paşa bundan sonra söze başla­
yıp bütün bu hâdiselerden İran’ın Osmanlı
devletine saldırmak niyetinde bulunduğu ne­
ticesinin çıkarılacağını söyleyerek b un a kar­
şı nasıl hareket edilmesi ieabettiği hakkında
lıazır bulunanların düşüncesini sordu. Neti­
cede savaş için tedarikli bulun m ak kararına
varıldı.
B u sırada Bağdad valisi A h m e d Paşadan
yeni bir mektub geldi. B u n d a verilen bilgiye

2523
 B u haber, İstanbulda heyecan yarattığı
gibi, bir çok zararlı dedikoduların çıkması­
na sebeb oldu. İran şahı Osmanlı devleti
hudutlarına tecavüzde bulunur bulunmaz he­
m en savaş ilânile ordunun hareket edece­
ğini büdirmiş olmakla beraber, şimdilik m a ­
hallî kuvvetlerle karşılık verileceği ve ordu­
nun doğu seferine çıkmasının bir daha yıla
terk olunduğu haberi yayılınca, bu dediko­
dular büsbütün arttı. İstanbul'da bulunan şa­
hın casusları ise, gizlice beyannameler ya­
yarak padişahın şah üzerine gitmeye korktu­
ğunu, her yerde galip şahın yenilmez bir k u v ­
vet olduğunu propaganda ediyorlardı. Bun u n
üzerine bu işi yapanların mutlaka aranıp ya­
kalanması, dedikodu yerleri olan kahvelerle,
berber dükkânlarında toplantıların yasak
edilmesi emredildi. B u emirler o kadar şid­
detle tatbik edildi ki, kendi halinde mesire
yerlerine giden halk bile bundan menolundu.
B u sırada sadrıâzamla araları açılan der­
ya kaptanı ve eski sadaret kaymakamı M u s ­
tafa Paşa azledilip H a n y a muhafazasına gön­
derilerek yerine Mısır valisi Yahya Paşa
tayin olundu (T e m m u z 1743).
Nadir’e karşı Safi’nin şah ilân
olunması
1730 yılında İran istilâsı sırasında ¡Safi
adlı birisi, Hüseyin şahın oğlu ve Safevi şeh­
zadesi olduğunu iddia ederek Osmanlı devle­
tine iltica etmişti. Kendisi o zaman ünce Se­
lanik'te oturmaya m e m u r edilmiş, sonra da
Rodos’a gönderilmişti. Şimdi İran iç savaş
meselesi meydana çıkınca, bu sözde şehzade
İstanbul’a getirtilerek Kadıköyünde bir ko­
nak verildi. Sonra meşru İran şahı ilân olu­
nup padişah («rafından bu sıfatla kabul edil­
di ve İzmit’te oturmasına karar verildi (T e m ­
m uz 1743).
Kerkük kalesinin kaybı
Bağdad etrafını vurmuş olan İranlIlar,
buradan K e rk ü k üzerine ilerleyip kalenin
dibinde ordugâh kurarak içinde bulunanla­
ra teslim olmalarım teklif ettiler. Buna kar­
şı kalede bulunanlar bir çıkış hareketile
İranlı çapulculara hücum ettiler ve kısa bir
savaş sonunda bir kısmını öldürüp bir kıs­
mını kaçırdılar. Nadir şah bu hâdiseyi haber
alınca yanında bulunan bir kaç yüz top ve
hum bara ile bizzat K e r k ü k üzerine yürüdü.
Kaleyi sıkı bir muhasara altma alarak döğ-
meye başladı. Müdafiler, bir kaç defa çıkış
hareketlerinde bulunup düşmana bir hayii
zarar verdilerse de. bombardımanın şidde­
tinden kale üç dört gün içinde harap oldu,
içerisi de tutuşup yandı. İranlılar. m ü d a ­
faa kuvvetlerine nazaran çok üstün sayıda
bulunduğu ve kalenin hiç bir taraftan yar­
dım görmesine imkân kalmadığı için O s ­
2524
manlI kuvvetleri nihayet K erkük’ü vire ile
teslim zorunda kaldılar (T em m u z 1743).
Fakat, İranlılar vire şartlarına riayet et­
meyip halkı soymaya ve esir etmeye başla­
dıklarından ahali ve asker dayanamıyarak
çapulcuların üzerine hücum ettiler. B u y ü z­
den bilhassa halktan bir çok ölenler oldu.
Hekim-oğlu Ali Paşa’nın azli, Haşan
Paşa’nm sadâreti
Bağdat valisi A h m e d Paşa kethüdası
M e h m e d Ağayı İstanbul'a gönderip bütün
bunları haber verdikten sonra şahın yüzbin
kişilik bir ordu ve pek çok topla hazır b u ­
lunduğunu, yerli halkm da kendisine itaat
ettiğini, b u kuvvetle Bağdad muhasarasına
mı kalkışacağını, yahut Musul, Diyarbckir,
Haleb ve K ak k a taraflarından birisine m i
saldıracağının belli olmadığını, yalnız ayrı
bir kuvvetle Basra’yı muhasara edeceğinin
anlaşıldığını, mahsul içeri alınmadan Bağdad
civ an vurulduğu için şehirde zahire darlığı
başladığını, Bağdad’a derhal yardımda bulu­
nulması icabettiğini bildirdi. Sadrıâzam da
sefer zamanı geçip kış mevsimi yaklaşmış ol­
makla beraber, kendisinin bizzat ordu ile o
taraflara gitmesinden başka çare bulun m a­
dığını düşünüyordu. Niyeti, kapıkulu askerile
İstanbul’dan çıkıp A nadolu’da uygun bir yer­
de kışlayarak diğer ordu kuvvetlerini de
orada toplamak ve ilkbaharda hem en hare­
kete geçmek, Nadir şahı bir m eydan sava­
şında yenip barış isteyecek durum a düşür­
mekti.
Hekim-oğlu Ali Paşa böyle düşünerek o
sırada E y û b ’de Valdo-snltan sarayında b u ­
lunan padişahı ziyaret edip fikrini izah et­
ti. Birinci M a h m u d ise, meselenin ertesi g ü ­
nü îopkapı-sarayında toplanacak bir m üşa­
vere meclisinde görüşülmesini emretti.
Kızlar ağası Beşir Ağa, sadrıâzamiarın
serdar-ı ekrem olarak sefere çıkmalarına
taraftar değildi. Onların savaş meydanların­
da kazandıkları zaferler vesilesile padişahın
güzüne girmelerini kendi nüfuzu için zararlı
görüyordu. H e m e n Birinci M a h m u d ’a Nadir
Şah’ın o taraflara hücum edeceği bir kaç
aydanberi bilindiği halde sadrıâzamm sadece
serdar-ı ekrem olmak ve ordunun başında
sefere gitmek gayesile icabeüen tedbirleri
almamış olduğunu ve b u günkü müşkil duru­
m a düşülmesine, hattâ K erkü k'ün elden gi­
dip Bağdad’m sıkışmasına sebeb olduğunu
fısıldadı. B u n a derhal inanan Birinci M a h ­
m u d sadrıâzamı azle karar verdi. O gün acele
Topkapı-sarayına döndü. Ertesi gün devlet
ricali ve ocak ağalan müşavere için saraya
davet olundular. Hepsi gelerek Arz-odasm-
da toplandıkları sırada Beşir A ğ a vasıtasile
sadaret m ührü Hekim-oğlu Ali Paşadan alı­
nıp kendisi bostaneıbaşı vasıtasile Balıkhane­
ye indirildi. A y n i zam anda yeniçeri-ağası
Haşan Faşa huzura davet edildi. Birinci Mah- m aya karar vermiş bulunuyordu. Nadir
muıi, sadaret m ührünü bizzat kendisine ve­ şah, kaleyi tamamen sarıp onıkj yerde k u r ­
rip huzurda hil'at siydirdi (23 eylül 1743), duğu tabyelerden 22 eylül günü şehri ağır
Eski sadnâzam ise Midilli’ye sürüldü. bir bombardıman altına aldı (Subhi Tarihi,
C-: 2, V ; 233). Lâkin müdafiler şiddetle ve
İliç fütur getirmeden dayanıyorlardı. Nadir
Savaşın ilâm, 3k icraat şah, bunun üzerine kaleye gelen suyu kes­
tirip onları bunaltmaya teşebbüs etti.
IIasan Paşaya m ühür verildikten' sonra
Kale, böylece bir hafta gece gündüz d ö ­
Arz-odasmda bekleyen devlet ricali huzura
vüldü. Atılan top ve humbara taneleri yet­
kabul edildi. 3 in n c i M ahraud daha evvel
miş bini bulmuştu. Nadir şah nihayet u m u ­
r v c e p h e s i n d e büyük hizmetleri görülen
m i bir hücum a karar verdi. B u maksatla
Hekim-oğlu Ali Paşa’nın böyle m ü h im bir
dört beş lâğım ve bin yedi yüz merdiven
zam anda azlolunduğunu izah etmek ve bu
hazırlatmıştı (4 ekime rastlayan 15 şaban.
suretle yeni dedikoduların önüne geçmek is­
Berat kandiliydi). Nadir şahın Dicle'yi aşan
tiyordu. B u n u n için eski sadrıâzamm m u t ­
askerleri ellerinde merdivenlerle kaieye h ü ­
laka serdar-ı ekrem olmak gayretile hatalı
c u m ettiler! A y n i zam anda lâğımlara ateş
şekiide hareket ettiğini ve neticede Nadir
verildi. Kale, son derece kritik bir ân geçi­
şahın K erkü k’ü almakla kalmayıp B s ğ d a d
riyordu, âdeta düşmek üıere idi. Tam b u sı­
Barsa ve M usulu da tetıdid edecek duruma
rada rüzgâr birdenbire yön değiştirip pat-
gelmesine sebcb olduğunu izah ettikten son­
lıyan iki lâğımın bütün ateş ve alevlerini
ra. bir aya kadar ordunun hareket edeceği­
hücum edenlerin üzerine döndürdü. K ale
ni söyleyerek hazırlanmalarını tenbih etti.
duvarlarının üzerine dayanan merdivenlere
Böylece Nadir saha, bilfiil savaş ilân olundu.
tırmanmış binlerce îrsnlı asker diri diri y a n ­
A yn i gün Safi sah da Erzurum a gönderildi
dı. Nadir şah buna rağmen hücum u d ur­
<23 eylül 1743). Yine bu toplantıda Nadir
durmadı. Kale m üdaf ileri Hüseyin Paşanın
şahı Kafkasya’da meşgul etmek için D a ­
teşvikiyle canlarım dişlerine takıp her n o k ­
ğıstan emirlerinden U sm i hana Dağıstan han ­
tada bütün gayretlerle karşı koyuyorlardı.
lığı ve Sürhay han-zâde M e h m e d H a n a da
Lâğım hâdisesinden sonra tam yedi saat p en ­
K ü m u k hanlığı beratları gönderilip İranlI­
çe pençeye bir mücadele cereyan etti. K o ­
lara karşı el ele mücadele etmeleri bildirildi.
nunda, bejf bine yakın ölü ve bu sayıdan
Erzurum ve Diyarbakır valilerine emirlerin­
fazla yaralı vermiş olan Nadir şah gerileme­
deki askeri savaşa hazır bir durum da bulun­
ye mecbur kaldı. Ertesi günü de, M usul
durarak düşman hangi tarafa hücum ederse,
önünden kalkıp Bağdad taraflarına doğru
o tarafa seğirtmeleri emrolundu..
çekildi. Böylece Osmanlı askerleri, kendile­
B u sırada Rodos'da sürgünde bulunan
rinden çok daiıa kalabalık olan düşmanı, se­
eski sadrıâzam A h m e d Paşaya, Erzu ru m ve
bat ve kahramanlıkları sayesinde yenmiş ol­
Diyarbakır valilerinin maiyetine m em ur
dular,
olup Girid’de kalmış olan askeri toplamak
Musul önünde düşmanın uğradığı ağır
ve sürmek vazifesile Rodos’dan İzmir’e ve
mağlûbiyet haberi İstanbulda büyük sevinç
oradan Rakka taraflarına gitmesi bildirildi.
yarattı. B u n u n üzerine ordunun hareketi
H assa Paşanın ilk şahsi icraatı, derya
şimdilik geri bırakıldı. Zira, hu yeniliş üze­
kaptaru Y ahya Paşayı Belgrad muhafızlığına
rine esasen Nadir şah da çekilip gitmiş, o
tayin edip acele yola çıkarması ve Belgrad
cephede Ösmanlı topraklarında düşman as­
muhafız; Pir Mustafa Paşaya derya kaptan­
keri kalmamıştı.
lığı tevcih ettirmesi oldu (Eylül 1743). S o n ­
Birinci M ah m u d, b u zaferi yeııi sadrıâ-
ra, Diyarbakır tarafı seraskeri Ali Paşa’ya
zam H aşan Paşanın uğurluluğuna vererek
yardım için acele yirmi yeniçeri ve bej ce­
bir samur kürk, iki hil’at, iki murassa kılıç
beci ortası gönderdi. Pir Mustafa Paşa, Sof­
ve yedi bin beş yüz kuruş ıhsat etti. K a l e ­
ya’y a kadar geldiği, sırada derya kaptanlığı
nin müdafaasında hizmeti geçen gazilere
Rum eli valisi Ahınea Paşaya tevcih oluna­
kozbekçisi Ali Ağa vasıtasile hil’at ve hedi­
rak acele İstanbul'a davet edildi. Mustafa
yeler gönderildi.
Paşaya ise, Rumeli valiliği verildi (Aralık
1743).
O s m anlı devletine İsveç ve Rusya’nın
Nadir’in Musul’u muhasarası teşekkürü
İstanbul'da azil ve tayinlerin olduğu b u Bir türlü halledilemiyen İsveç - R u s
Kiralarda Nadir şah, K e r k ü k önünden hare­ ihtilâfı nihayet 1741 de, bir harbe sebeb ol­
ket edip sür’atle M usul’a doğru ilerlemiş ve muştu, aradaki ittifaka göre de İsveç kralı
13 eylül 1743 tarihinde buraya varıp siperler padişaha n am e gönderip yardım istemişti.
kazdırarak kaleyi muhasara etmeye başi a - İranla gerginleşen durum u dikkate alan
rmştı. Musul muhafızı Abdülcelil-zâde H ü se­ Babı âli, İsveç’e mali yardımda bulunm uş
yin Paşa, düşmana sonuna kadar karşı -koy. ve padişahın krala gönderdiği nam ede de it-

İstanbul’u n zarif süslerinden, Birinci M a h m u d 'u n
tırdığı T o p h a n e çeşmesi (M e llin g ’den )
tiiaka sadık kalınacağı beyan edilmişti (Ş u­
bat 1742 - Zilhicce 1154). Başladığı savaşta
dahilî ayaklanmadan ötürü kısa zamanda
güç durum a düşen İsveç, Rusya karsısında
duramamıştı. Neticede, Osmanlı devletinin
harbe son verilmesi hakkında Rus hü kü m d a ­
rına yazdığı mektup ve bulunduğu sulh
tavassutu teşebbüsü üzerine iki devlet A b o
A za p *k a p ı çeşm e ve sebili
Padişahın annesi Saiiha Sultan tarafından
yaptırılmıştır (Bartlett’ten)
2526
(şimdiki Tarko) barışını yap ­
mışlardı (Ağustos 1743). İşte bu
günlerde İsveç ve Rıısyadan ba­
rışın imzalandığını bildiren na­
meler geldi. Bunlarda her iki
devlet ayrıca arabuluculuğun­
dan dolayı Padipaha ve Bâb-ı
âliye teşekkürde bulunuyorlardı.
Kırım hanının azli
G e n e bugünlerde Rusya el­
çisi Bâb-ı âliye baş vurarak K ı ­
rım hanının anölaşmn gereğin­
ce elindeki esirleri serbest bı­
rakması lâzım iken b un u yap ­
madığını, Osmanlı devleti tara­
fından m uayyen bölgelerden
tuz almalarına müsaade edilmiş
olan kazaklara hücum ile ara-
yap- balarım yakıp mallarını alarak
kendilerini de esir ettiğini bil­
dirdi. Devlet, İranda meşgul
olduğu için Ruslarla yeni bir
gaile çıkarmak istemiyordu. Üstelik bütün
bunlara sebeb olan Selâmet Giray han gev­
şek bir 2 dam olduğundan emrindeki mirza­
lara ve giraylara h akim olamıyor, bilhassa
Nogayların sağa sola tecavüzlerinin önüne
geçemiyordu. Bütün bu sebepler delayısile
azil olunarak yerine Kalgay bulunan Selim
Giray Kırım hanı tayin edildi (Kasımın so­
nu 1743). Eski hanın ise, Geliboludaki çift­
liğinde oturmasına m üsaade olundu.
Kuzey cephesi olayları, Kars
muhasarası
Ön ce Nadiri Kafkaslarda meşgul etmek
gayesile Çıldır valisi bulunan Yusuf Paşa,
Gürcistan üzerine yürüdü ise de K ah t pren­
si Tahm ars ile Ali hanın kuvvetlerine ye­
nilerek çekilmek zorunda kaldı (H a m m er,
G O R , C : 8, S : 56). Kışı güneyde geçiren N a ­
dir şah, sonra o taraftaki olayları dikkate
alarak kuzeye hareket edip 1744 yılı T e m ­
m uzun da K ars kalesinin önüne geldi.
Nadir şah, kaleyi muhasara ederek taz­
yike başladı. Burada da şiddetli bir m u k a ­
vemet gördü. Bir ayı daimî savaşlarla geçen
seksen günlük muhasaradan sonra ise, ordu­
su fena halde hırpalanmış olarak çekilmek
zorunda kaldı (Ekim 1744). B u n u n üzerine
Çeteci Abdullah Paşa kumandasında önsek«
bin kişilik bir kuvvet mahallî aşiret kuvvet-
lerile birleşerek İran’a müthiş bir akında
bulundular. Kars seraskeri eski sadrıâzam
A h m e d Paşaya İran şahı ilân edilen Mirza
Safi ile birlikte Erzurum 'dan K ars tarafına
hareket edip yeni şahın propagandasını yap­
m a k vazifesi verilmişti (Ekim 1744). O böl­
geye kadar gelen A h m e d Paşa, hastalandı-
 Birinci M a h m u d ’un imar, inşa ve sosyal hizmet faaliyetleri
(İlâve; 1 4 9 )
Birinci M a h m u d padişahlığı esna-
sında İstanbul un imarına ve birtakım
ihtiyarlarının giderilmesine önem ver-
mis, Üçüncü Ahrned zamanındaki Bo-
ğaziçi alemlerini canlandırmıştı. Bu
sayede Boğaziçi sahilleri yeniden griiael
yalılarla süslenmişti. Kendisi bilhassa
Beşiktaş'tan hoşlanır ve yadlarını he­
m en tam am en burada geçirirdi. Nete-
kira, bu maksaûia Bayıldım yokuşunda
ve Dolma-bahçede birer köşk inşa et­
tirmiştir.
Evvelki padişah Üçüncü A h m e d ’-
in Galata, Tophane. Fındıklı, K a b a ­
taş semtlerine çekilen su sıkıntısına
karşı Bahçe-köyünden şimdiki Taksim
mevkiine su getirib buradan bu semt­
lere dağıtma teşebbüsü, hal* olunduğu
için tamamlanamamıştı. Birinci Zvlah-
m u d > amcasının bu teşebbüsünü ikmal
etmiş ve “ Tophane meydanında adi-
mîl-misil hoş tarh sekiz musluklu çeş­
meyi padişahı enam Sultan M a h m u d
H a n bina ve tekmil ve Az ab-kapışma
Valide Sultanın bina ettiği kebire çeş­
m e ile abdest muslukları ve sebil ve
sadrı&zamın Kabataş nam. mahalde bi­
n a etliği iki. lüle]i çeşme ve kızlar-a£a-
ş r m n Fındıklı'da Yahya. Çelebi m a '
hailesinde ve Köprülü-zâde tevki’i Ah-
m ed Paşa’n m yine Fındıklı'da Kazgan-
cıbaşı mahallesine ve yeniçeri-ağası’-
n m Beyoğlunda Tepebaşı n am mahalle
bina eylediği Aynalı^çeşme ve defter­
dar Ali Paşanın Kasımpaşa’da Sel-ka-
pısına ve sadrı Anadolu efendinin yine
Kasımpaşada Karanlık mesci# kurtoü-
ne ve silâhdar Y akub AğaTm n Gala­
ta‘d a Kürekçi*kapışıma ve Valde ket­
hüdasının Tophanede Tom tom m ahal­
lesine ve Kel A h m ed Ağanın Beyoğlun-
da Agra mahallesine ve Beis İsmail E-
fendı'nin Kurşunlu m ahzene ve def­
terdar M ehm ed Efendi' nin K ul e-kapısı­
na vesair ricalin sair mahallelere bina
eyledikleri ceman 40 aded çeşmeye s u "
verilerek bütün bu semtlerin ihtiyacı
bol bol temin edilmiştir iŞemüani-zâde
Süleyman; Mîri-üt tevarîh, S : 432-4331.
Yukarıda su verilen çeşmeler arasm da
padişahın yaptırmış olduğu. Tophane­
de Kılıçali Paga cami’i yanındaki dört
cepheli büyük meydan çeşmesidir. Türk
rokoko stilinin en güzel örneklerinden
olan bu eserin banisi basen yanlış o-
larak Üçüncü. A hm ed gösterilmektedir.
Diğer taraftan evvelce açıldığını
gördüğümüz matbaanın faaliyeti za­
m anla kâğıda olan ihtiyacı artırmıştı.
★
J
| ! Kâğıd idhal malı idi. Paranın dışarıya
{ \ gitmesini istemi yen Birinci M a h m u d .
l ■ b u ihtiyacın dahilden tedariki çaresi­
nin görülmesini emretti. B u n u n üzeri­
ne Yalova'da bir k&£ıd fabrikasının
açılmasına karar verildi. Padişah bu
işe pek ehemmiyet veriyor, yapdıklarile
öğünmek adeti olmadığı halde:
“— B u cser-i hidivânem âlemde
; yadigâr kalsın" diyordu. Nihayet fabri-
j_ ka inşa edildi. Dışarıdan mütehassıs
! ustalar getirtildi ve burada avrupadaki
1 emsali ayarında m ükem m el kâğıt ya-
i pildi. Birinci M a h m u d ’u n b u teşeb­
büsü, Türk kültürüne yapdığı en bü-
| vük hizmetlerden birisidir.
Kendisinin iimî ve sosyal hareket­
lerde, hismeti vardır. Sarayın hazine
koğuşunda bulunan ve kendilerinden
istifade edüemiyen bir çok değerli ki­
tapları Ayasoiya camimin iyinde yap­
tırdığı kitaplığa koydurarak bunları ge­
nel istifadeye açtı. B u münasebetle bir
çok devlet adamları da h ü k ü m a ara ki-
tab hediyesinde bulundular. Bunlar* da
ayni yere konuldu. Böyleee burada dörfc-
bin eserden mürekkep bir kitaplık
meydana geldi. B u n u n gibi, enderun
halkı için îtevan köşkünde bir kitap­
lık tesis etti. Onların bu sayede kültür­
lerini ilerletmelerini arzu ediyordu.
Birinci M a h m u d 'u n bunlardan başka
kurduğu kitaplıkların biri Belgrad'da
biri Fatih camii yanındadır. Burada bir
de Buharîhane, yani yüksek hadis oku­
lu kurmuştur. Vefatından bir buçuk
ay kadar evvel de Gala* asar ayı acemi
l ocağında bir kitaplık kurdurarak sa­
raydan buraya pek değerli kitaplar
j göndermiştir.
Birinci M a h m u d . kendisinden sonra
padişah olan Üçüncü O s m an tarafın­
dan kendi adm a izafe ile " N ü m osma-
nî" adı konulmuş olan cami, medrese
vc kütüphaneyi ve şahsına m ahsus bir
türbe yaptırmıştır. Ancak vefatında
Üçüncü Osm an onu buraya değil, Yeni-
cami türbesine gömdürmüş ve burasını
kendisine saklamıştır.
Bibliyografya : î. H r Usunçarşılı; O s­
manlI Tarihi, c : IV, Kısım l ve 2. H ü ­
seyin Ayvansarayi; Hadikat-ül cevami,
K am m er: Histoir de î'fcmpire Ottoman.
M ü nir Aktepe; M a h m u d I, (İslâm An-
j siklopedisi, Cüz: 70-71). Zarif Orgun;
T ophane çeşmesi, Arkiiekt neşriyatm-
İ i dan No. 4-
2527
 ğm d an vazifeden affını îstemi§ ve bu talebi
kabul edilerek yerine yine eski sadrıâzam-
3ardan Yeğen M e h m e d Paşa tâyin olurun üş­
tür (Aralık 1744).

Hindistan’dan gelen elçi ve talebi

İran'la savaşlar devam ederken Hindis­
tan hükümdarlarından Nasirüddin M e h m e d
Şah ın, İstsnbuFa. Seyyid Ataullah adlı bir
elçisi geldi (25 eylül 1744-17 saban 1157). Bu
elçinin ifadesine ¡¿öre: Nadir han, Osmanlı
devletine karşı dostça olmıysn duygularını
O u rk a n h hükümdarı Ebiilfetih Nasirüddin
M e h m e d $ah ile imzaladığı barış anlaşması
sırasında izhar ederek b u devlete Osmanlı
İmparatorluğu ile diplomatik münasebetlerde
buluıimıyacsğuıa dair olan bir m addeyi ka­
bul ettirmişti. lîind hükümdarı. Nadir hanın
Hindistan'dan avdetinden bir müddet sonra
kendisini (Seyyid A ta uü a h ’ı), durum u O s ­
manlI padişahına aynen nakletmek üzere
buraya yollamıştı. H in dİ i elçinin padişaha
verdiği sanın m ektubunda dostlujun devamı
temenni edilmekte idi. B un d an sonra Seyyid
Atauilah yalnız padişaha söyleyebileceği şey­
ler olduğunu bildirmişse de bu kabul edil-
miyerek rapor halinde sunması istenmiştir.
O da: hükümdarının, Nadir şahın O s m an h
devletine karşı olan hazırlıklarını anlayınca
anlaşmaya rağmen istediği şeyleri vermedi­
ğini, kendisinin de yolda gelirken bizzat
İran'Iıların deniz faaliyetini gördüğünü, ni­
hayet Osmanlı devletinin Nadirle kafiyen
Sultan Birinci M a h m u t ! za m a n ı n d a yapılmış
İstanbul’u siisliyen diğer bazı güzel eserler­ barış yapmamasını, çünki o:ıun barışına gti-
den: Kuledibinc'e Bereket-zâde çeşmesi.
venilemiyeceğini ve b u n u Hindistan’da dene­
diklerini, Nadir şahın dıger düşünce ve ta­
savvurlarını yazarak verdi. Elçinin dönüşün­
de kendisine şah için verilen m ektuba hiçbir

Hekim-oğlü A[i P aşa çeşmesi. İs- O c l m a b e h ç e cam ii karşısında M e h m e d E m in

karşısındaki sette iken sahile mdiril- A ğ a çeşm e ve sebili. B u nefis eser geri ç eki­
miş ve bir çatı ilâve edilmiştir. lerek restore edilmiştir.

2528
 taahhüt yoktu. Y a n m a katılan ve Osmanlı
elçisi olan maliye tezkirecisi Salim M e h m e d
Efendiye verilen şaha ait nam ede de, hakikî
kudreti bilinmeyen Hind hükümdarına âdeta
Nadir’© saldırmaya dâvet ediliyormuş hissi­
ni veren bir ifade kullanılmıştı. Osmanlı
elçilik hey etinin Hindistan'a gidiş vc geliş
soyyahatîarı beş sene kadar sürmüştür.
Levendlerin ihaneti, Osmanlı ordusu­
nun Revan mağlûbiyeti
K ars seraskerliğine tayin edilen Yeğen
M e h m e d Paşa, yeni görevine başladıktan
sonra evvelâ 'kuvvetlerini tensik etti. İran'ın
Osmanlı ülkelerine saldırışından beri Çeteci
Abdullah Paşanın yaptığı akın müstesna dai­
m a m üdafaada kalınmış, buna rağmen her
defasında zafer elde edilmişti. Yeğen M e h ­
m ed Paşa, b u sefer bir taarruz hareketinde
bulunmaya karar verdi ve yanındaki ku v ­
vetlerle Erzurum'dan hareket etti (26 hazi­
ran 1745). Osmanlı ordusu 11 temmuzda Ya-
gorvat mevkiine vardı. Burası Revan (Eri­
van) 'ın biraz kuzeyinde idi. Yeğen M e h ­
m ed Paşanın maksadı, burada buiunan Nadir
şahm ordugâhını basmaktı.
Osmanlı ordusu, eski ananesin^ sadık
kalarak gelir gelmez durm adan taarruza
geçti. Nadir' şahm kuvvetleri gerilemek zo­
runda kaldılar. Yeğen M e h m e d Paşa ertesi
günü askerlerini siperlere soktu. İranlılar
da siperlerde idüer. Bundan sonra üç gün
şiddetli siper savaşları cereyan etli. O s m a n ­
lI kuvvetleri b u çeşit savaşta daha usta ve
tecrübeli idi. Toprak sürerek siperleri m ü ­
temadiyen ilerletiyor ve İranlIları git gide
sıkıştırıyorlardı. İranlılar nihayet, bir u m u ­
mî hücumla perişan olacak hale geldiler. K u ­
m andanlar toplanıp görüştü. Yeğen M e h m e d
Paşa ise çadırında hasta yatıyordu. Ücretle
toplanmış bir kısım askerin, bilhassa levend­
lerin k u m a n d a m Hacı Nasufı ile gönüllü as­
ker kumandanları seraskerin hastalığından
istifade ederek hücum un aleyhinde bulundu­
lar. Asker arasında manevi gücü bozucu de-
di-kodular alıp yürüdü. B u esnada Yeğen
Melımed Paşa vefat edince, levend ve gönül­
lüler savaşı bıraktılar. T a m kat’i zafer elde
edileceği zaman yapılan b u hareket, diğer
askerlerin de geri dönmesine sebeb oldu.
İranlılar bunun üzerine taarruza geçince,
Osmanlı ordusu daha fazla dayanamayarak
K ars’a döndü. Yirm i binden fazla zayiat ve­
rildiği halde hiç bir şey elde edilememiş ve
zafer kaçırılmıştı.
Eski serasker A h m e d Paşa, henüz Kars'
da bulunuyordu. H e m e n ordunun k um an da­
sını ele aldı, dağılan askeri topladı, bozulan
disiplini iade etti. Arkasından da yeniden
seraskerliğe tayin olundu.
B u muvaffakıyetsizliğe, altı aylık ücret­
2529
lerini peşin olarak aldıkları halde savaşmak
istemiyen levendler sebeb olmuşlardı.
Levendler ve haklarında verilen fetva
Vaiilerin maiyetlerinde ötedenberi le­
vend denilen halktan toptanmış ücretli asker­
ler bulunur ve onların kapı halkını teşkü
ederlerdi. San'atı askerlik ve savaş olan bu
levendler, çok zam an paşaları azil veya kat­
ledilince ortada kalırlar, yeni bir kapıya in­
tisap edomiyenleri eşkıyalığa başlarlardı. B u
teşkilat bir çok defalar kanu n dışı ilân ile
mensupları, uzun müddet şiddetle takib edi­
lip sindirilmişse de, İran savaşları sırasın­
da askere olan ihtiyaçtan yeniden itibar gö­
rerek, kalanları toplanıp ayrı birlikler ha­
linde cepheye gönderilmişlerdi. A ncak savaş­
larda bunlardan sadece zarar geleceği ve hiç
bir faydaları olamıyacağı bilhassa Revan ye­
nilgisinde bir kere daha anlaşıldığından B i­
rinci M a b m u d "canlarının heder ve malları­
nın helâl olduğuna» dair fetva alarak bütün
memlekette halkı levend ve subaylarile m ü ­
cadeleye dâvet etti (Başbakanlık Arşivi, Mü-
him m e defterleri, C : 152, S: 66 ). Bir taraf­
tan da Ilekim-oğlu Ali Paşaya bunları tenkil
vazifesini verdi. Böylece levendlerin büyük
bir kısmı temizlenmiş ve ocakları bir defa
daha ilga olunmuştur (Kasım 1745).
Nadir şahm barış isteği ve teklifleri
Osmanlı ordusunda hasıl o!an d u r u m
sayesinde pek büyük bir tehlikeden kurtul­
muş bulunan Nadir Şah Osmanlı devletile
baş edenıiyeceğini anlamıştı. Osmanlı ordu­
ları muhtelif cephelerden taarruza geçerlerse
b u n u durdurmasına imkân yoktu. Böylece
İran yeniden istilâya uğrayabilirdi. B u n u n
üzerine savaşa son vermek ve Irarım m e n ­
faatine olacak bir barış y ap m a k maksadilc
birisi kuzey cephesi kum andanı eski sadrıâ-
zam A h m e d Paşaya, öbürü güney cephesi
kumandanı Bağdad valisi A h m e d Paşaya ol­
m a k üzere iki mektub gönderdi. Bunda, kat’i
barış için ea’ferî mezhebinin Osmanlı devle­
tince beşinci m ezhep olarak kabulü vc Kâ-
bede ca’ferilere de bir rükün tahsisi mcıöte­
sinden vazgeçiyor, buna karşılık şah İsmaü
zamanında İran'a ait bulunmuş olan Bağdad,
Basra, Necef, Kerbelâ vc V a n taraflarının
kendisine terkini istiyordu.
Nadir şahın b u isteklerinin kabulüne
şüphesiz ki imkân yoktu. Osmanlı devleti­
nin galip durum da iken İran'a arazi terket-
mesi bahis konusu olamazdı. Beri taraftan
devlet, yeni savaş hazırlıklarını hızlandır­
mıştı. Esasen yavaş yavaş Nadir şahın öyle
pek korkulacak bir kuvvet olmadığı da a n ­
laşılmaya başlanmıştı. İran’a taarruz için
kuzey cephesine yeniden asker yığılmış, bir
taraftan da Kırım hanına bu taraflara onbin
F . 11
süvari göndermesi bildirilmişti. A yn i zam an­
da vaktile İran savaşlarında b üyük m uv a f­
fakiyetler elde etmiş olan eski sadrıâzsm
Hekim-oğlu Ali Paşa kuzey cephesi k u m a n ­
danlığına tayin edilmiş, kendisi gelinceye
kadar da A h m e d Paşa serasker kaym akam ı
olmuştu.
Nadir’den gelen elçi ve barış için yeni
istekleri
Nadir şah, Osmanlı devletinin İrana kafi
bir darbe indirmeye hazırlandığını hissedin­
ce, hem en barış müzakerelerine talib oldu.
Birinci M a h m u d esasen iki m üslüman dev­
let arasında geçen bu savaşlardan müteessir
oluyordu. Barış görüşmelerine m em u r edilen
İran elçisi Fetih-Ali han 9 ocak 1746 tari­
hinde İstanbul’a geldi ve M e h m e d Ragıb
Paşanın konağına misafir edildi. Nadir şa­
hın Birinci M a h m u d ’a ve vezirinin Osmanlı
sadrıâzamına göndermiş olduğu nameler alı­
nıp tercüme olundu. Nadir şah, evvelâ
ca'ferî m ezhebini bahis konusu ederek b u
teklife karşı koym ak lâzım gelmez iken, O s ­
manlI ulemasının beyhude yere ısrar edip
bu kadar kan dökülmesine sebeb olduklarını,
kendisi ısrar ederse yeniden kan dökülece­
ğinden b un da n vazgeçtiğini. Hacca siden
İranlIların dört m ezheb rükünlerinden her
hangi birinde n am az kılacaklarını bildiri­
yordu.
Nadir şah diğer bir namesinde ise, v a k ­
tile İran'a ait olmuş bulunan Irak ve Azer-
beycan'dan birisi İran’a tamamen terkolu-
nursa, diğerinin Osmanlı devleti elinde b u­
lunan yarısı üzerinde İran’ın bir daha hak
iddia' etmiyeceğini bildiriyor, ancak b u is­
teğin de kabul veya reddinin Osmanlı h ü ­
kümdarına bırakıldığını ilâve ediyordu.
B u mektuplardan, Nadir şahın iyice y u ­
muşadığı ve aslında barıştan başka bir şey
istemediği anlaşılmakta idi. B u n u n üzerine
kendisine cevap verilmesi kararlaştırılarak
Birinci M a h m u d adına bir n am e ya.zıldı. B u n ­
da, iki İslâm devleti arasında savaşa son
verm ek için Nadir şahm hem mezheb, hem de
arazi terki meselelerinde ısrar etmeyişi öğül-
dükten sonra Dördüncü M u ra d devrindeki
sınırlar esasına göre anlaşılabileceği bildiri­
liyordu.
B u nam eyi elçi sıfatile İran şahma gö­
türmeye m e m u r edilen Mustafa Nazif E fen ­
di, Fetih-Ali hanla beraber İran’a gitti. A y ­
ni zamanla İran itimadüddevle’sine yani ve­
zirine sadrıâzamm ve İran ulemasına şeyhü­
lislâmın mektuplarını da götürdü. Osmanlı
şeyhülislâmı bu mektubunda İslâm birlik ve
beraberliğinin zaruretinden bahis ediyordu.
Beşir A ğ & ’n m ölümü ve halefi,
jadnâzamın değişmesi
İranla barışın müzakereleri devam eder­
2530
ken, padişahın üzerinde mutlak bir nüfüi
sahibi olarak devlet idaresini âdeta elinde
tutan kızlar-ağası Hacı Beşir A ğ a vefat et­
mişti. Birinci M a h m u d , amcası Üçüncü Ah-
m e d ’in verdiği nisihatlara uyarak s a d r a zam ­
larına fazla itimat etmez, onlara yakasını
kaptırmamaya çalışır ve b u yüzden sık sık
azil ederdi. Fakat, buna karşılık. Beşir A ğ a ’
ya körü-köriine itimadı vardı. Beşir A ğ a ise,
m ünevver ve aklı başında bir adam olduğu
ve iyi niyetli, efendisine sadık bulunduğu
için Birinci M a h m u d ’u hiç bir tehlikeli ve
zararlı işe sürüklememiştir. A n c a k kendisin­
den başka nüfuzlu kimseye tahammül ede­
mediği için sivrilen sadnâzam larm azline
çalışır ve b una da m uvaffak olurdu. 3 hazi­
ran 1746 tarihinde vefat edince yerine h a ­
zine kethüdası Hafız Beşir (veya İpşir) A ğ a
tâyin olunmuştur. B u zat da, tıpkı selefi
ve adaşı gibi padişah üzerinde kısa za m an ­
da ayni nüfuzu tesis etmiştir. Lâkin, selefi
kadar akıllı ve dirayetli bir zat değildi. Ü s­
telik rüşvete düşkündü. Hazinedarı Süley­
m an, kethüdası A rn a v u d M e h m e d ve müsa-
hibi Köstendilli Haşan Efendi rüşvet vası­
taları idi.
9 ağustos 1746 Sali günü divanı m ütea­
kip sadrıâzam Seyyid Haşan Paşa konağına
döndükten sonra acele saraya dâvet edilip
gelince silâhdar ağa vasıtasile sadaret m ü h rü
alınarak kendisi Rodos’a sürgüne gönderildi.
Yerine ise, sadaret kethüdası Tiryaki M e h ­
m e d Paşa tâyin olundu. Haşan Pasa, İstan­
bul'un ihtiyaçlarını zamanında temin ede­
mediği bahanesiyle azil olunmuştu. Aslında
ise Birinci M a h m u d , her hal ve hareketini
pek beğendiği sadaret kethüdasını b u mevki-
ye getirmeyi evvelce kararlaştırmış, hattâ
sırf b u maksatla daha tersane emini bulun­
duğu sırada sadaret kcthüdalığına getirmişti.
İran’la sulh yapılması, padişahın
bunda sebat etmesi
İran şahı, gönderilen namelerdeki teklif­
leri uygun karşıladı. Esasen kendisinin İran'
daki vaziyeti de bu sırada sarsılmış bulun­
duğundan OsmanlIlarla bir ân evvel barış
için can atıyordu. Yanında yıllarca hizmet
etmiş en sadık vc yarar adamlarını öldürt­
müş, onlarm taraftarlarınca bir suikaste uğ­
ram ak korkusile de başkentte oturamaz ol­
muştu. Netekim, Osm anlı elçisini Tahran ile
Kazvin arasında K erden ordugâhında kabul
etmişti. Müzakereler, beş celsede sona erdi.
Anlaşm aya göre Dördüncü M u r a d zamanın­
daki sınırlar her iki tarafça kabul ediliyor­
du. B u n d a n m a ad a İran hacılarına ayrı bir
hacc emiri tayin edilecek, her iki devlet
merkezinde üç yılda bir değiştirilmek şar-
tile karşılıklı konsoloslar bulunacak vc esir­
ler serbest bırakılacaktı. Anlaşm a, 4 eylül
1746 tarihinde imzalandı ve Mustafa Nazif
Efendi geri döndü.
Bu n d an sonra andlaşmanın tasdikli nüs­
halarının mübadelesi için büyük elçiler tâ­
yin olundu. Evvelce İran’la bazı barış mükâ-
lemelerine m em u r edilen Kesriye’ü A h m e d
Efendiye vezaret rütbesiyle Sivas valiliği
verilip ağır hediyelerle İran’a gönderildi.
Lâkin, Osmanlı b üyük elçisi H e m ed a n 'a var­
dığı zam an Nadir şahın korktuğu suikaste
uğrayıp öldürüldüğü haberini aldı (T e m m u z
1447). A yn i zamanda İran’da taht kavgaları
başlamış olduğundan, b ü y ü k elçi A h m e d
Paşa Bağdad’a döndü. İran tahtı ise, müte­
m adiyen elden ele geçiyordu. B ağdad ve E r ­
zurum valileri b u sırada merkeze yazdıkları
mektuplarda İran’da çıkan kargaşalıklar y ü ­
zünden ordunun tamamen dağılmış vc m u ­
kavemet edecek bir kuvvet kalmamış oldu­
ğunu ve bir serasker tayin olunursa bütün
memleketin kolayca işgal edilebileceğini bil­
dirmişlerse de, esasen m üslüm an bir dev­
letle savaşı hiç bir zam an arzu etmemiş olan
Birinci M a h m u d , b u n u reddederek Nadir
şahla yapılan barış andlaşmasına sadık kal­
mayı tercih etmiştir. Keza, Hindistan ve A f ­
ganistan'ın İran’a müşterek olan taarruz
lıakkmdaki teklifleri de nc Birinci M a h m u d
ve ne de sonradan Üçüncü Mustafa tarafın­
dan kabul edilmiştir.

DEVRİN SON O L A Y L A R I

İran’la yapılan barış, Osmanlı devletini imparatorluğun zayıf kalmasını arzu etti­
yeniden sulh .ve sükûn devrine kavuştur­ ğinden İspanya ile Prusya’nın, buna m u k a ­
muştur. Bütün b u seferler esasen devleti bil, Hollanda, İngiltere ve Husya ise impa-
çok yormuş bulunuyordu. Birinci M a h m u d ’un ratoriçenin müttefiki idiler.
yeni savaş maceralarına girişmemesinin bir Sekiz sene devam eden (1740-1748) ve
sebebi de b u idi. Aix-la-Chapelle barışı ile sona erecek (E k im
174Ş) b u savaşlar esnasında Osmanlı ülkesin­
de, Avrupadan gelmekte olan muhtelif eşya­
nın gelmemesi yüzünden, sıkıntı başlamıştı.
Safi’nin tâbi olduğu muamele
Karalardaki savaşlardan başka bilhassa Ak-
denizde İngiliz ve Fransız donanmaları ara­
Sözde Safevi şehzadesi olup İran savaş­
sında cereyan eden çarpışmaların yarattığı
ları sırasında politik gayelerle kendisine
d urum üzerine âtıl kalan ticari nakliyat
şahlık verilen Safi, Osmanlı -İran barışı
bütün imparatorluğa iktisaden pek tesirli ol­
olunca bu barış andlaşmasında kendi hak­
makta, buhran yaratmakta idi. B u n u n üzerine
ları korunmamış olduğunu ileri sürüp ser­
Birinci M a h m u d b u ekonomik buhranı önle­
keşlik ve huysuzluklara başladığı için m ai­
m e k için harbi barışa çevirmek gayesile sa­
yeti ile birlikte tevkif edilip evvelâ Kara-
vaşan devletlerin arasını bulm a teşebbüsüne
hisar vc burası icabı kadar m ahfuz bulun­
madığı için nakledildiği Sam sun kalesinde
ve yino mültecilerden M irza Salim do zararlı
faaliyetleri görülerek To kad ’da tevkif olu­
nup Sinop kalesinde hapsedildiler (İzzî tari­
hi, C : 1, V : 113). Şehzade Safi, bir müddet
sonra Sa m su n ’dan Rodos adasına nakledildi.

Avrupa’daki olaylar, Osmanlı devleti

ve Avusturya

Osmanlı devleti doğuda İran ile meşgul

bulunduğu sıralarda, evvelce yazdığımız
Avusturya imparatoru Altıncı Şarl’ın vefatı
vc yerine kızı Mari-Terez (Marie-Therese) in
geçmesi üzerine başiıyan Avusturya veraseti
harpleri bütün şiddetile devam ediyordu.
Eski bir anlaşmaya dayanarak imparatorluk
tahtında hak iddia edenlerin Mari-Terez'e
karşı cephe almaları ve fırsattan istifade ile
krallığını genişletmek isteyen Prusya kralı
İkinci (Büyük) Frederik’in de ona hücum u
b u harbin başlamasına sebeb olmuştu. Son-
radan savaşa katılan devletlerden Fransa, bu Avusturya imparatoriçesi M a r ie T h é rè se

253x
 Birinci MaJımud zamanındaki veziriazam lar
(İlâve: 1 5 0 )
SİLÂH9AR MEHMED PAŞA
İstanbulludur. Hantal Haffaf adlı,
birisinin oğludur. Gençliğinde saraya
intisab ederek kilcr-odası çavuşu oldu..
Sonra lıas-odaya alınarak kiler kctiıü-
dahğı verildi. 1724 yılında silâhdarlığa
yükseldi. 1727 yılında kubbe veziri ol­
du. Sonra Ayşe Sultanla evlenûirilib
Erzurum vilâyeti arpalık olarak tevcih
edildi. Patrona Halil isyanı sırasında
azil ve katledilen D a m a d Nevşehirli İb­
rahim Paşanın yerine sadrıâzam oldu
il ekim 1730;. Birinci Mahrnud culûs
edince evvelâ mevkiini m uhafaza et­
tiyse de. bir kaç ay geçince azledildi
<22 ocak 1731). Sadaret müddeti yüz
gün kadardır. Azlinden sonra Haleb
valiliği. 1733 dc Sayda valiliği verildi.
1735 de Bağdad. ertesi yıl tekrar Haleb
valisi olub 1737 yılında vefat etmiştir.
Zekî, sadık ve gayretli bir verirdi.
KABAKLLAK İB R A H İM P A $ A
Karalıisarlıdır. evvelâ Kemalılı
M e h m e d Ağanın hazinedarı Haşan Çe-
lebi’ye, sonra Cagal-oglu kethüdası K a d ­
ri Efendiye intisab etti. Sonra da Köp-
rülü-zâde Fazıl Mustafa Paşanın yanı­
na çuhadar ve divan kâtibi olarak gir­
di. O n u n şelıadetınde kardeşi Ali Paşa­
ya hazine kâtibliğı ile intisab etti. O-
n u n da vefatından sonra Çorlulu Ali
Paşa zam anında devlet hizmetine gire­
rek baş mukataacı vc piyade mukabele­
cisi oldu. Silâhdaı* (şehid) Ali Paşanın
sadaretinde 1715 tarihinde Bosna bey­
lerbeyi olduysa da kısa zam an d a rütbe­
si kendi rızasile ref edilib eski velini­
metinin oğlu Köprülü-zâde N u m a n Pa­
şaya kethüda tayin edildi. O n u n ölümü
üzerine Köprülü-zâde Abdullah Paşaya
kcthüdalık etmiştir. D a h a sonra Mısır
valisi eski veziriâzam Nişancı iTevkii)
M eh m ed Paşanın hükümetten ricası
üzerine o n u n kethüdalığmı yaptı. Paşa
hac’da vefat edince İstanbul’a çeldi.
1730 yılında Birinci M a h m u d 'u n culû-
sun da kapıcılar kethüdası, aynı yıl ve-
zarctle Haleb valisi ve bir ay sonra da
sadrıâzam oldu (22 ocak 1731). Sadare­
tinde şahsi düşmanlarının vc vaktile
kırgın olduklarının hakkından çelmeye
başladı. Yeniden çıkan iki hadiseyi sür’-
atle basdırmıya m uvaffak oldu. B u n ­
dan sonra da bir çok kimselerin yeni­
den izlini ve sürgüne gönderilmesini
istemesi üzerine azledilip, A g n ’ooz m u ­
hafızlığına gönderildi f 10 eylül 1731).
■
—^
Ertesi yıl Bosna valisi oldıı. Kısa za­
m a n sonra ahalinin şikâyeti üzerine ve-
zareti ref edilib (1732) R e s m o d a ika­
; mete m em u r edilmiş, bir müddet sonra
Resm o valiliği verilmiş ve 1742 yılında
idam olunmuştur. Fevkalade yakışıklı
olmakla marufdur.
j
TOPAL O S M A N PA SA
Kendisine Morali denir ise de as­
len Konyalıdır. İstanbul’a gelerek ba 2 i
hemşehrilerinin tavassut ile Kozbekcisi,
sonra terfi edib pandol başı oldu. 1715
tarihinde Darnad (Şehid) Ali Paşanın
himayeslle beylerbeyi. Tırhala m uta­
sarrıfı ve sonra vezaretle Mora seraskeri
olmuştur. 17x7 yılında Bosna, sonra
İnebaiıtı valisi, 1720 yılında Rumeli
valisi. 1727 tarihinde tekrar Bosna, ayni
yıl Vidin valisi ve İran seraskeri Oldu.
10 eylıll 1731 tarihinde sadaret m üh rü
verildi. Birinci M a h m u d . Hekim-oğlu
Ali Paşayı b u mevkie getirmeyi arzu et­
tiğinden İran'la yapılan barışın tatmin
edici olmayışı bahanesıle 12 mart 1732
tarihinde azledilib Trabzon valiliğine
tayin olundu. Ertesi yıl Erzurum ve
sonra Tiflis valiliği ile İran seraskeri
oldu. 1733 yılında savaş sırasında has-
talanıb m ide illetinden vefat etti. T e d ­
birli ve iyi bir devlet adamı, cesur bir
kum andandı.
HEKÎM - OGLU ALİ PAŞA
Hekimbaşı Venedikli m ühtedi N u h
Efendinin oğlu olub 4 haziran 3689 yı­
lında dolmuştur. Tahkiki imkansız a-
n an evi bir saray rivayetine göre İkinci
M ustafa devrinde çırak çıkarılan bir
cariye N u h Efendiye nikâh edilmiş, lâ­
kin bir m üddet sonra hamile bulun­
duğu anlaşılmış, bununla beraber sa­
ray âdet ve kanunlarına göre saraydan
ayrılan cariyeleıin sonradan hamile
bulundukları fark edilse bile çocukları
tanınmadığından o da N u h Efendinin
oğlu sayılmıştır. Hatta bu yüzden B i­
rinci M a h m u d 'u n ona çok itibar ettiği
ve bir defasında h u zu ru n a girdiği za­
m a n ağzından:
• B uy u run birader” sözlerini ka­
çırdığı da söylenir.
Ali Ali adını taşıyan Hckim-oğlu-
n u n tahsiline çok itina edilmiş. Üçüncü
A h m e d zam anında saraya hassa sılâh-
şörü olarak alınmış, kısa zam an sonra
2532

i k&pjeıbsşı olmuştur. Zekâsı, terbiyesi
| ve zerafcli ile hükümdflrrn güzüne ;r:r-
diii için kendisine rakib olur körku-
sile Silâhdar Ali Ağcı iPaşa) tarafm-
dan '/Ale voyvodalığı verilerek 1713 ta-
i rihinde saraydan çıkarıldı. Altı yıl son-
r ra şad rıâaam Nevşehirli D a m a d İbra-
h im Paşanın himayef;iîe ve beylerbeyi
i rütbesile T ü rkm en Ağası, 1722 de Ada-
■ na valisi oldu. B u .şırada mütegallibeleri
j te’dib ve aşiretleri nb-r-m altına alarak
; ilk şöhretini yaptı, iki yu sonra ıialeb
valisi ve ayni sene Serasker Köprûlü-
! zâde Abdullah Paşa maiyetinde şark
İ seferine m em u r olö«. Te br izin m u h asa ­
ra ve zabtında gösterdiği yararlık dola-
ı yısile vezaret rütbesi verildi. Bir kaç
j îîün sonra Anadolu beylerbeyi ve 1726
tem m uzu nd a şark seraskeri ve Tebriz
muhafızı oldu. 1728 v u m d a Şehrizor.
ayni yıl Sivas, ertesi yıl Diyarbakır va-.
liliğî. verildi. 1730 da tekrar şark seras­
keri olarak ertesi yıî Tahm asb şaha
' karşı Tebriz zaferini kazandı. 12 mart
] 1732 de sadaret verildi. Sadaretinin ib-
tidasından itibaren, devlet işlerine mü-
dfehelcsinden ötürü, geç inemedi ği Be-
i şir A£a onun İran seferi serdar-1 «krem-
liğini önledi. Hekim-oğlu Ali Paçanın
lüzumsuz yere uzayan İran savaşlarına
j son vermek istemesi ve Nadir hanın
müsaid şartlı barış teklifini, yaklaşan
R u s harbi tehlikesini de dikkate ala-
• .rak, uygun karşılaması üzerine yine Be-
i şir Abanın tesiriic sadaretten 12 tem-
] m u z 17^5 tarihinde azlolunub Midilli’-
ye sürüldü. Ertesi yıl Bosna valisi oldu.
B u sırada başlıyan Avusturya seferinde
I büyük yararlıkları görüldü (1737). Üç
i yıl sonra. Mısır valisi, 1741 de Anadolu •
valisi ve bir yıl sonra da ikinci defa
! sadnâzam oldu (21 nisan 1742). Ktzlar-
agası Beşir Ağanın haksız tezvirleri yü­
zünden 23 eylül 1743 de azîedilib ikinci
İ defa Midilli’ye sürüldü. 1744 de yeni­
den Bosna, ertesi yıl H a leb, ayni yıl
i Anadolu valiliği ile Kars seraskeri oldu.
■ Tiryaki M eh m ed Paşa sadaretinde onu
| şahsi düşmanlığı y üzünden birkaç kere
; idama teşebbüs- ettiyse de, kadirşinas
bir zat olan Birinci M a h m u d buna- mey-
dan vermedi. 1746 da Trabzon valisi
olub sekiz yıl bu vazifede kaldı. Sonra
Anadolu beylerbeyi oldu ise de daha
Trabzon'dan hareket etmeden Üçüncü
O s m an tarafından sadarete getirildi <15
şubat 1755). Lâkin b u sefer ancak elli
sün sadaretde kaldı ve Üçüncü O s m a n ’­
la bir türlü uyuşam adıfm dan azledilfb
Kıbrıs’a gönderildi. Azlinin hakiki se­
bebi. padişahın arzusuna rağmen şeh­
zade M e h m e d l bertaraf etme teklifini
| reddidir. Kıbrısta halk tarafından par­
lak şekilde karşılandı, b ü tü n konsolos­
lar ziyaretine geldiler. B u menkübiyeti
kısa sürerek aynı yıl Mislt valiliğine
tayin edildi. Ertesi yıl Anadolu- beyler­
beyi oldu ve 14 ağustos 1758 tarihinde
—> 1
Kütahyada bir rivayete göre hizmetkâr­
ları tarafından zehirlenerek ve oğlunun \
kaydına Köre mesane İlletinden vefat j
ettiğinde 69 yaşında bulunuyordu. E v ­
velâ muvakkaten Kütahyada defnedil- i
di. Sonra vasiyeti üzerine na'şı İstan- ,!
, bula getiri !ib cam ii nin türbesine gsö- [
i müldü, Â ’im. cömert, zarif; lâkin ayni i
i Kamanda son derece sert ve amansız
çok kan dökücü idi. Ciddi ve dürüst o-
lub maiyetinde bulunanların kusurla- !
rmı kolay affetmez ve bilhassa halka I
zu lüm etmelerine m eydan vermezdi. !
Âli adile şiirler yazardı. O tu z yıllık ve-
zaretinde başta, padişah olmak üzere ,
herkesin hürmetini kazanrmş, şeref j
ve haysiyetini m uh afa za etmiş bir dev- i
letliydi. istanbulda, Davutpaşa civarın­
da, adile anılan büyük e&m ri, sebili,,
kütüphanesi, türbe ve zaviyesi vardır. î
j İSM AİL PAŞA
\ Aslen gürcüdür ve Türk Şaban :
i Ağanın kölesi olub, yeniçeri ocağında
\ | yetişti. Nevşehirli Dam ad İbrahim Pa­
\ şa zam anında üç yıl ocak m u h 2 irlifin- j
1 de bulundu. Patrona isyanında asilere
j katılmıyarak gizlendi. V a k ’adan sonra
\ seksoncubaşı, Pehlivan Halil Ağanın az- j
: İ li üzerine, kul-kethüdası ve nihayet ye- i
niçeri-ağası oldu. Hekim-oğlu Ali Paşa
; ; zam anında vezaret verildi, hâkin, sadrı-
j | âzam olmak için bazı dolablar çevirdi- i
i’ ¿¡Ti hissedildiğinden Rumeli valiliği ile
\ i Istanbuldan uzaklaşdırıldı (2G tem m uz '
i 1732). 3ilahare memuriyeti İnebahtı
i muhafızlığına tahvil edildi. D a h a sonra \
! ; Trabzon valiliği ile İran seraskeri Kftp- I
İ rülü-z&de Abdulalı Paşanın maiyetinde
j m e m u r edildi. 1734 de Diyarbakır, ayni i
yıl Bağdad valisi oldu. Hekim-oglu Ali i
j Paşnın birinci sadaretinden azlinde kız- *
lar-a£ası Beşir Abanın tesirile sadaret
verildi (12 t em m u z 1735). B u m akam a i
preçer geçmez k ü p ü n ü doldurmak için
rüşvet kapılarını açması ve hareketle­
rinde müstakil kalmak istemesi onu
j himaye eden kızlar-ağasım da aleyhine
j döndürdü. 24 aralık 1735 tarihinde az­
ledilerek Sakız'a sürüldü, sonra Rodos’a
gönderildi. 1737 tarihinde Hanya mu- :
( hafızı olmuş ve ertesi yıl orada vefat
etmiştir. Fazla zalim ve merhametsiz, j
kan dökücü, rüşvete düşkün cahil bîr
adamdı. Ö lü m ü n de yetmiş yaşlarında j
bulunuyordu. Tepebaşm da K am er h a ­
tun camiinin yanında sonradan yola gi- i
den bir çeşme yaptırmıştı. j
S E Y Y İ D S İ L Â H D A R M E H M E D PASA
Dim etoka’lıdır. Enderundan yeti­
şerek peşkir-ağasz, çuhadar ve 1733 ta­
rihinde silâhdar oldu. İsmail Paşanın
azli üzerine evvela vezaretle sadaret
2533
 kaymakamı ve 9 ocak 1736 tarihinde
j
asaleten sadrıâzam oldu. Kendisi yal­
nız saray hizmetlerinde bul u n u b vali­
lik kumandanlık çibi İşlerin acemisi idi.
ı Rusya ve Avusturya seferine rastlayan
sadareti sırasında bütün idareyi sada-
| ret kethüdası O sm an Hansa Efendiye
bırakmıştı. Ancak bu zat Avusturya
elçisi tarafından kandırıldığından savaş
hazırlıkları ihmal edilmiş, Osmanlı
devleti pek müşkül durum da kalmıştı.
Neticede O sm an H alışa Efendi idam.
3 Sllâlıdar M ehm ed Paşada sadaret den
azledildi (6 ağustos 1737). Evvelce Di-
rinci Malımud kendisine O sm an Halisa
Efendinin tavsiyelerini dinlemesini söy­
lediği için M ehm ed Paşa idamdan kur-
\ tuimuştur.
Silâhdar M ehm ed Paşa, asi inden
sonra Ağrı boz muhafızı. 1742 de Hanya
valisi, ayni yıl tekrar Ağnboz muhafıza
olmuş, 1744 de Selanik sancağına tayin
edilmiştir. Ertesi yıl Özi valisi ve sonra
Hanya muhafızı, 174-6 da ikinci kere
j Özi valisi oldu. 1747 de Semendre san­
cağı ile Belgrad muhafızlığı verildi. Er­
tesi yıl İne bahtı muhafızlığına, 1750 de
Selanik mutasarrıflığına, ertesi yıl Cid­
de muhafızlığına tayin olundu. 1759
yılında bu vazifede iken vefat etti. B u ­
lunduğu vazifelerde adalet ve dürüst­
lüğü ne tanınmış, itidal sahibi bir
vezirdi. Üsküdardakl Arakiyecî mesci­
dini yeniden yaptırmış ve minber ilâve
ettirmiştir.
M UHSİN- ZÂDE A B D U L L A H PAŞA
Kaiebli tüccarlardan Muhsin Çele­
binin oğludur. Darbhane emini bulu­
nan agabeysi M ehm ed Efendi baş def­
terdar olunca o n u n vasi tasile darbha-
nede vaşsife aldı., £>onr& yükselib darb-
iıane emini oldu. “Edirne vak’&sı" sıra-
sm da ihtilalciler tarafından başdefter-
darlığa getirildi (23 ağustos 170S). H a ­
dise yatışınca tekrar darbhane emini,
beş ay sonra başmuhasebeci oldu. Bir
kabahat m d an dolayı küçük ruzname-
elliğe indirildi. Oradan açıkta kaldı,
Sonra Üçüncü defa darbhane eminliği-
[ ne getirildi, Kayın pederi Çorîulu Ali
Paşa sadrıâsam olunca kendisini &ada-
ret kethüdahgına tayin etti. Dört yıl
sonra kayın pederi sadaretten azil o-
Iunca o da a,Kİedilih Başbakikulluğu ve­
rildi (17101. Dam at (Şehit) Ali paşanın
sadaretinde Mısır'da devlete kafa tutan
K ay tas Beyin katline m em ur edilerek
b u vazifeyi muvaffakiyetle b açardı.
1715 yılında Mora defterdarı, ertesi yü
Rumeli beylerbeyliği ile Mora seraskeri»
ayni yıl inebahtı muhafızı oldu. B u
son vazifeyi arzu etmediğinden rütbesi
ve paşalık unvanı alınarak İstanbul'a
getirilib kapıcılar kethüdalığı verildi,
1717 yılında Avusturya seferinde ikinci
defa sadaret kethüdası, ayni yıl sadrı-
âzam olan Nişancı M eh m ed Paşanın ye­
rine Uişanc! oldu. Sadaret kaymakamı
D a m ad Nevşehirli İbrahim Paşanın t&v-
si,vesile aynı yıl vezaret verilib Vidln
! Muhafızlığına Gönderildi. 17X8 yılında
: Edirne'ye davet edilerek evvelâ yeniçe-
5 • ri ağalığına ve sonra Rumeli valiliğine
tayin edildi. 172ı yılında Bosna valisi
Topal O sm an Paça ile becayiş edildiler.
B u vazifede altı sene kaldıktan sonra
\ tekrar Rumeli valisi oldu. .
Patrona vakasından sonra İstanbU-
la davet edilib tekrar yeni çer i-ağası ol­
du. B u sırada çıkan yeni bir fitnede
tedbirsizliği görülerek azledilıb Adana
valiliğine gönderildi vc aynı sam anda
Anadolunun teftişi ve eşkıyadan temiz­
lenmesi görevi verildi. Adana'dan son­
ra Haleb ve S ayda valiliklerinde b u ­
1 lundu. 1732 yılında üçüncü defa olarak
Bosna ve 1736 yılında da üçüncü defa
olarak Rumeli valisi oldu. Ayni yıl B en ­
der seraskerliği verildi ve fi ağustos
173t yılında azledilen Sılâhdar M ehm ed
Paşanın yerine sadaret mevkiine geti­
rildi. Ordu ile İstanbula- dönünce- kıl­
lar-ağası Beşir Ağanın tesirile azil edil­
di i 19 aralık 1737).
Muhsin-zâde Abdullah Paşa azlin­
den sonra Seİânlk mutasarrıflığına gön­
derilmiş, ertesi yıl İncbahtı ve 1739 yı­
lında dördüncü defa olarak Bosna va­
lisi, 1741 yılında Ö zi valisi, daha sonra
Bender muhafazası şartile Karam an
valisi. 1743 yılında Vidiıı muhafızı, 1745
yılında dördüncü defa olarak Rumeli
valisi olmuş, ertesi yıl emekliliğini is­
temiş, emekli olarak evvelâ Varna, son­
ra Dimetoka’da ikamete m em ur edilmiş­
tir. Lâkin, gayet enerjik bir zat oldu­
ğundan ve emekli olunca eski itibarını
kay ıh etmeye taham m ül edemediğinden
! ayni yıl tekrar vazife isteyerek oğlu
; vezir Muhsin-zâde M ehm ed Paşanın
< yerine Bender muhafızı olmuş, lâkin
mansabına varamadan bu yere Kırım
hanının ricasile Belgrad muhafızı Nu-
m an Paşa tayin olunduğundan kendi­
sine Tirhala arpalığı tevcih olunmuş­
j tur.
Muhsin-zâde Abdullah Paşa 1748
yılında beşinci defa olarak Bosna valisi
| olmuş ve 1749 yılı Nisan ayında vilâyet
j merkezi olan Travniîcde vefat etmiştir.
Doksan yaşını aşmış bulunuyordu.
O k u m u ş yazmış, orta derecedc m u k ­
j tedir, itidal sahibi ve dürüst bir vezir­
'■ di. Askeri işlerden ziyade devlet m u a ­
melelerine ve malî işlere vâkıftı. Vidin
ve Bosna'da cami. TırhaJa'da mütead-
I did çeşmeler yaptırmıştır.
|
yeGen m eh m ed paşa
j
■ Darbhane ve Tersane emini oluü
| 1697 yılında idam edilen Alâîyeli GUI
2534
I I
¡ Y u suf Efendinin, kız kardeşinin o£lu
olduğu için Yeğen adiyle tanınan Meh-
İ rrtGci Paşa, emini iki erde ve nazırlıklarda
j bulunduktan sonra 1736 seferinde sa-
! daret kaymakamı Köprülü-sâde A hm ed
j Paşaya kethüda olmuş,, paşası sefere
m em ur edilince, onun yerine veza retle
sadaret kaym akam lığına tayin ediîmiş-
j tir. Muhsin-zâde Abdullah Paşa azleaı-
UncG Beşir Ağanın da sevkile sadaret
i verildi (19 aralık 1737). Ertesi yıl, de-
* vam eden seferi zaferle sona erdirmek
için bizzat serdar-ı ekrem olarak cep-
! tıeye harekat etti* bir çok muvaffakiyet-
{ ier kazandı. Barış şartları hakkm daki
■ kendi görüşünde ısrar ve Beşir Ağa ile
mücadelede sarf ettiği bir söz Yeğçn
; M ehm ed Paşanın azline sebeb oldu (22
j mart 1739)* Yeğen Melımed Faşa önce
! Sakıx/a sürüldü. 1740 yılında Girid va­
liliğine, 1742 yılmcia Ağriboz muftafıı?-
■ Iıgma ve ayni yıl Bosna valiliğine tayin
olundu. 1744 yılında Anadolu valiliği
| ile Kars cephesi seraskerliği verildi. R e­
van savaşı sırasında hastalanarak ve-
\ fal etti.
Yeğen M ehm ed Paşa uzağı gö-
¡ rür. akıllı ve dirayetli bir devlet adamı
ve muktedir bir kumandandı. Vakur,
ciddi ve gayet dürüsttü. Rüşvetle şid-
j rîetie mücadele etmesi, tufeyli saray
¡ muhitinin düşmanlığını kazanmasına
sebeb olmuştur.
İVAZ M E O M E D PAŞA
İlk fetihler sırasında Rum eli’de
yerleşmiş bir Türk ailcsindencilr. Sır­
bistan’da Yagodina’da doğmuştur. B a ­
basının adı Nasrullah’dır. Yeğen Meh-
rrıed Paşanın dayısı Gül Y u suf Efen­
dinin hizmetinde yetişmiştir. Efendisi­
nin idamından sonra onun akrabasın­
dan Ebubekir Paşaya kethüda olmuş­
tur. 1730 da güm rük eminliğine tayin
edilmiş, sonra başbakikulluğu, 1732 yı­
lınca Hekim-oğlu Ali Paşanın sadare­
tinde çavuşbaşılık verilmiştir. 1735 de
Hekim-oğlu Ali Paşanın azlinde veza-
retle sadaret kaymakamı, bir ay sonra
Vidin muhafızı oldu. B u sırada Avus^
turyahlamı üstün küvetlerine karşı ka­
zandığı muvaffakiyetlerle şöhret kazan»
mı§, Vidin seraskeri olmuş, pek değerli
hizmetler vucuda getirmiştir. Yeğen
M ehm ed Paşa sadaretten azledilince
■sadaret m ü h rü _ kendisine gönderildi
122 mart 1739)- İvazi M ehm ed Paşa, se­
lefinin programını aynen tatbik ile
Belgrad kalesini almıştır. B u n d an son^
ra Fasarofça barışı ile kaybedilen Bel-
! jjrad’la Sırbistanm tamamını/ ve K ü ç ü k
i Eflaki devlete kapandıran barış andlaş-
i . masını temin etmiştir.
İvaz M eh m ed Paşa, aslında hiç bir
sebeb yokken sık sık çıkan yangınlar
J uğursuzluğuna hamledilerek ve şehir­
2525
deki asayişsizlikle meşgul olmadığı ile-' ,•
ri sürülerek 2 3 haziran 1740 tarihinde j
KZil ile malı müsadere ve kendisi Cidde
valiliğine tayin olunmuş, lâkin ricası !
; içerm e Hanya muhafız lığına, beş ay -
| sonra, Selânik’e ve 1741 yılında Bosna i
| valiliğine gönderilmiştir. 1742 yılında :
J Girzd valiliğine, ertesi yıl înebahtı m u ­
hafızlığına tayin olunmuş ve ayni yıl •
burada vefat ettiğinde altmış yaşların- j
da bulunuyordu. Cesur ve muktedir bir j
asker, iyi bir devlet adamı, ciddi, n a ­
muslu, kadirşinas ve iyilik bilir bir ve- j
zirdi. 1
NİŞANCI tH A CI i A H M E D PA Ş A
Alâiyeli Cafer Ağanın oğlu olub i
Foça’da doğmuştur. Amcası Cidde vali- j
si Ebuöekir Paşaya kethüda olmuş, son- i
I rt*, İstanbul’a gelerek saraya intisab e~ j
• dib başimrahotiuğa kadar yükselmiştir.
, 1737 yılında orduya girib sadaret müh- i
j rünü Silâhdar M ehm ed Paşadan alarak i
I Bender seraskeri Muhsin-zâde Abdullah j
Pahaya götürmeye ve O sm an HaJisa K- !
fendfyi idama m em ur oldu ve bu *vazî- j
feyi muvaffakiyetle başarıb çöze Erirdi. j
17.39 yılında vezaı-et rütbesile A y d m ’a i
fTönderilib bu ülkeyi eşkıyadan temiz- |
lemeye m em ur edildi, 2 2 mart- 1739 yı- i
İmda sadaret kaymakamı olarak Istan- j
buî'a çağrıldı. Seferden sonra ivaz Meh- j
med Paşa İstanbul’a dönünce, A h m e d ;
Paşaya nişancılık ve sadrı âzamin azli ■ J
üaerine 23 haziran 1740 tarihinde sada­
ret mührü, verildi- LâkinT rüşvet ve irti­
kâba dadanması, devlet işlerini ihmal
edib şahsi- düşmanlar ile uğraşması gibi i
halleri kendisini pek seven Birinci
M & h m u d 'u n gölünden düşmesine sebeb
oldu. 21 nisan 1742 tarihinde azledilib i
muhasebesi görülerek bü tün serveti mü- I
kadere olundu. İdam edilccek iken, ye- ;
■ rine sadrı&zam olan Hekîm-oğlu Ali Pa- }
şanın ricasile Rodos’a sürgün edildi.
1743 yılında Rakka’ya, üç ay sonra Say-
da valiliğine tayin olundu. Ertesi yıl
Anadolu valiliği ile Sars cephesi seras­
kerliği verildi. Kars önünde Nadir Ş&-
hin kuvvetlerini yenib çekilmeye mec- I
bur etti. B un d an sonra Haleb valiliği I
verildiyse de kendisinden sonra Kars
seraskeri olan Yeğen M eh m ed Paşan m
vefatı üzerine yeniden s e r a s k e r . oldu.
1745 senesinde Haleb valiliğine gönde­
rildi. 1747 yılında Diyarbakır valiliği,
aynı yıl Bağdad valiliği, ayni yıl İçel
mutasarrıflığı ve 1748 yılında Mısır
valiliği verildi. 1750 yılında. Adana, 1752
yılanda tekrar Haleb valisi oiub dört
ay sonra burada vefat etmiştir.
“Hacırr ve 44Şehlâ” lak abları le anılan
A hm ed Taşa, orta derecede bir devlet
adamı idi. Rüşvete mail, hasis, tamah-
kar, ve hiylekârdı. Tatlı sözlü ve güler

yüzlü oluşu yabancı elçiler üzerinde iyi
' tesirler bırakmıştır.
Hayrat olarak Hubyar m a h ailesinde
■ bir mektebi, İstanbul’u n çeşitli semtle­
rinde dört çeşmesî vardır. Al-paz&rın-
J d akı mescidine minber koydurub c u m a
namazı kılınmasını sağlamıştır- Üskü-
| dardaki Bandır malı tekkesi camiini de
; adeta yeniden yaptırmıştır. Kendisi de­
ğerli bir hattat olub sülüs ve ta’lik ya­
zılarda ve bilhassa Dlvani’de çolc ma-
| hirdi.
H E K t M - O & L U ALt PAŞA
(İkinci defa)
SE Y Y İD H A SA N PAŞA
1 Kerküklü firarî Haşan Paşanın oğ­
Reşadiye kazasına bağlı Kabalı kö­
yünde doğmuştur. Çarda kİı-zâde M e h ­
m ed Abdullah Abanın okludur. Genç
i yaşında İstanbul’a gelerek yeniçeri oca­
ğına girmiş, usu n seferlerde bulunmuş,
j nihayet i 705 de kul-kel-hüdası olıays-
İ tur. Bir ara a^iedilib memleketine sür­
gün edildi ise de sonra affedil ib e>ki
I vazifesi verildi. 1 7 3 2 de yeniçeri-ağası
oldu. Hisracık savaşındaki yararlığı üze­
rine vezareı rütbesi aldı. 23 eylül 1743
de Hekiın-oğlu Ali Paşanın ikinci' sa­
daretinden aslinde sadrıützam oldu, is-
tan bulun ihtiyaçlarım temin edemediği
i töhmetile az ıedilib Rodos'a sürürün e-
I dildi (9 ağustos 1746 ).
Seyyid Haşan Paşa, ertesi yıî İç-el
; mutasarrıfı, ayni yıl Diyarbakır valisi
| olmuş. 1748 yılında orada vefat etmiş-
I tir. Cömert, yum uşak huylu, saf, iyilik
sever, dürüst ve sadık bir devlet adamı
İdi. Yalnız, cahildi. Bayezid’de şimdi
Türkiyat Enstitüsünün bulunduğu meş-
] hur Hasar. Paşa medresesile meseid. se­
bil. çeşme, mekteh ve Haşan Paşa Hanı
diye anılıb b ug ü n yola giden han ve
dükkânları yaptırmıştır, Belgrad'da ca-
1 mi ve mektebi vardır.
TİRYAKİ HAŞAN" PAŞA
Ayvaz Odabaşı adlı bir yeniçerinin
! oğlu olub İstanbul'da doğmuştur^ O da
: ocağa girmiş ve okuyub yazarak yazıcı
- ve sonra öeakbası yazıcısı olmuştur.
] Sadikane ve namusluca hizmetlerinden
j dolayı süvari mukabelecisi, 1738 de mev-
kufatcı ve Eelgrad barışından sonra sı­
nırları tesbit edecek heyete m em ur,
1741 ve 1745 yıllarında iki kere yeniçeri
■ efendisi, sonra tersane emini, 1746 yı­
lında sadaret kethüdası ve ayı^i yıl
sadrıâzam oldu (9 ağustos) . Evvelce
* y um uşak huylu ve dürüst olarak tanın-
3 mış iken, bu m evkre geçince hiddet ve
t şiddet gösterib tamahkârlığa ve mal
2
toplamıy* başladı. B u yü den güzden
» i
1 —^
1 düşerek azledildi (24 ağustos 1747). Ay-
I ni zam anda vezirliği alınıp malı müsa-
; dere olundu ve Rodos'a kale-bend ola-
f rak gönderildi. O yılın kasımında İç-el
mutasarrıfı, 1748 yılında Bağdad valisi
[ oldu. B u mansıbı zabtetmeden Cidde’ye
j tayin edildi. Lâkin, b u memuriyete git-
| m ediğin den vezirliği almıb emekliye
| sevk edilerek R esma’da ikamete; m em ur
| edildi. 1751 yılında orada vefat ettiğin-
I de yetmiş yaşlarındaydı. İdari ve bil­
hassa malî işlerde mahir, lâkin haris,
hiddetine mağlub. garazkâr ve paraya
düşükün bir vezirdi.
S E Y Y İ D A B D U L L A H PAŞ A
ludur. sarayda yetişerek kapıcılar ket­
hüdası ve baş-imralıor olmuştur. 1745
| yılında veza retle Kıbrıs valisi, İ747 de
1 Aydın muhassılı olmuş. Tiryaki M e h ­
m ed paşanın azli üzerine sadaret veril­
miştir <24 ağustos 1747). B u mevki’de
3 ocak 1750 tarihine kadar kalarak lıu-
dud kalelerile vilâyet ve sancakların
idaresinde görülen ihmali dolayısile az-
lolunmuş ve Rodos kalesinde hap­
se m a h k û m edilmiştir. Ayni yıl K a ­
raman valiliğine tayin olunmuş, lâkin
memuriyet mahalline gitmeden Mfsır
valiliği verilmiştir- 1753 yılında Kaleb,
ı750 yılında Rakka, ertesi yıl Diyarba­
kır. 1758 yılında tekrar Haleh valisi o-
I larak bu m em ur iye ü n d e iken. 1761 yı­
lında- vefat etti. Y u m u ş a k huylu, insaf­
lı, cömert ve maarif severdi. İdaresin­
den herkes m e m n u n kalmıştır İstan­
bul’da Tavşan Taşında bir mektebi ve
çeşmesi vardır.
DtYÎTDAlt M E H M E D EMİN* PA Ş A
Do n a n m a kaptanlarından Aşçı-zâde
M ehm ed Paşanın oğludur. İyi bir tahsil
görerek Nevşehirli D a m a d İbrahim Pa­
şaya intisab edib Divit d arlık hizmetin­
de bulunmuştur. Sonra Divan-ı h ü m â ­
yun kâtibi ve İbrahim Paşanın kethü­
dası M eh m ed Paşaya dam ad oldu. Pat­
rona Halil isyanında efendilerinin ida­
mı üzerine bir m üddet açıkta kaldı.
Sonra maliye hizmetine girerek 1743 de
defter emini, ayni yıl yeniçeri efendisi,
1747 yılında tersane emini, 1749 da sa­
daret kethüdası ve nihayet Seyyid A b ­
dullah Paşa yerine sadrı&zam oldu (3
ocak 1750).
Yaradılışta haşin ve sert olduğu i-
çin maiyetini ve devlet ricalini gücen­
dirir, bu h&î de işlerin iyi gitmemesine
sebebiyet verirdi. Şehirde sık sık çıkan
yangınlar ihmal ve dikkatsizliğine ve­
rilerek bu bahane ile 1 t em m uz 1752
f î tarihinde azledildi.
2536
 girişti. Böyleee muharip devletlerin başvekil­
lerine birer mektup gönderilerek padişahın
harbe son verilmesi için tavassud edebileceği
bildirildi (1745). Seyyid Hasar. Paşanın sa­
daretinde hazırlanan tavassud mektubları
Avusturya, Hollanda, İngiliz, İsveç, Rus ve
Sicilyateyn devletlerinin İstanbul’daki elçile­
rine verildi. Diğer taraftan Fransa ile Prus­
ya devletleri, tstanbuldaki Fransız büyük el­
çisi Kastellan (Casteilsne) vasıtasile ve
Hum boraeı A h m e d Paşa'nın da çalışmalarile,
Osmanlı devletini kendi taraflarına kazan­
m a k istediler. Hattâ Fransa. Devlet-i aliyye-
yi Avusturya aleyhine harbe girmeye teş­
vikte bulunduğu gibi s İti maddelik bir ittifak
dahi teklif etti. Şeyhülislâm Hayati-zâde
M e h m e d Em in Efendi ile Ilumbaracı A h m e d
Paşa, Fransız siyasetinin bu husustaki en
kuvvetli mürevviciydiler. Avusturya ile
Prusya arasında yapılan Dresden sulhu
(T e m m u z 1746), teklif edilen ittifaka lüzum
bırakmadı. A z sonra da Mari-Terez’in mu-
sirren ricası üzerine Osmanlt devleti, onun
babasının yaptığı küçüklüğün tamamen ak­
sine hareket ederek. Belgrad muahedesini
temdid etti (T e m m u z 1747 - Reeeb 1160).
İlerde, Avusturya veraseti harplerinin sonu­
na doğru. Bâb-ı âli, Mari-Terez ve kocası
Fransuva (François) ya birer nâme ile orta
elçi Hatti Hacı Mustafa Efendiyi gönderip
(O c ak 1748 - M uh a rrem 1161) aradaki dost­
luğu ayrıca teyid edecektir. Prusya devleti
ise OsmanlIları kazanm ak için yeni yeni te­
şebbüslerde bulunarak Aix-la-Chapelle sul­
hundan sonra da bunları tekrarladı.
Sadâret makamında değişmeler
24 ağustos 1747 Perşembe günü sadnâ-
zam Tiryaki M e h m e d Paşa azledilerek m al­
ları müsadere edilip Rodos adasında kale-
bendliğe m a h k û m oldu. Azlin sebebi, sadrı-
âzam olduktan sonra her işi bir tarafa bıra­
kıp küpünü doldurmaya çalışması ve kötü
muameleleri ile âlemi kendisinden nefret et-
tirmesiydi. Birinci M a h m u d . saraydan yetiş­
m e olup hâlen Aydın muhassılı bulunan Sey-
Azlinden sonra evvelâ Resmo'ûa
ikamete m em u r edilmiş. 1753 cie Mısır
geçimsiz ve kalb kırıcı idi. Azline sebeb
: valiliği verilmiş, Kahire’ye girdiği ı?ün
vefat etmiştir. Bilcrüi ve tedbirli lâkin
I olan yangınları. kı.zlar-a£ası Beşir Aba­
nın tavsiyesile hakaretine uğradığın­
dan kendisine düşm an kesilen yeniçeri
ağasının çıkardığı rivayet edilmiştir.
Boğaziçinae Küçüksu kasrını yaptırıb
Birinci M a h m u d ’a hediye etmiştir. İs­
tanbul’da bun dan m âda iki çeşmesi ve
bir sebili vardır.
________________________________________________ —»
yid Abdullah Paşaya daha evvel haber gön­
dermiş. o da gizlicc bir gün evvel İstanbul’a
varmış bulunuyordu. Sadaret m akam ı k en ­
disine tevcih edildi. B u m a k a m d a 3 ocak 1750
tarihîne kadar kaldıktan sonra icraatı beğe-
rcilmediğinden, bilhassa hudud kalelerini ih­
mal ettiği bahanesile azledilip Rodosa sü­
rüldü.
Sadaret m üh rü ise sadaret kethüdası Di-
vitdar M e h m e d E m in Paşaya verildi. Meb-
m ed E m in Paşa, gayet sert ve haşin bir zat
olduğundan icraatı kimseyi m e m n u n etmedi.
B u yüzden gerek maiyeti ve gerekse devlet
ricali işleri âdeta sabote ederek muvaffaki-
yetsizliğe uğramasına sebeb oldular. Ayni
zamanda kızlar-ağast Hafız Beşir A ğ a ile ara­
sı yoktu. Beşir Ağa, azlini padişaha tavsiye
ettiyse de sertliğine rağmen bilgili, tedbirli
ve namuslu olduğu için Birinci M a h m u d
kendisine nasihatin iktifa etti. Lâkin Beşir
Ağa, sadrıâzamm hakaretine uğramış olduğu
için kendisine düşm an kesilmiş olan yeni-
çeri-ağasile birlik oldu ve o vasıta ile şehir­
de bir çok yangınlar çıkartıp M e h m e d E m in
Paşanın uğursuzluğunu ileri sürmeye ve
böyle giderse uğursuzluğunun kendisine de
sirayet edeceğini hüküm dara telkine başladı.
B u n u n üzerine 1 temmuz 1752 tarihinde
sadrıâzam azlolunup Beşir Ağanın yetiştir­
mesi başimrahor Bahir Mustafa Paşa sada­
ret mevkiine tayin edildi.
Hafız Beşir (îbşir) A ğ a ’nın sonu
Bahir Mustafa Paşa, b u m akam a gelir
gelmez kızlar-ağasma cephe aldı. O n u n bir
çok fenalıklarını biliyor ve :
. — B en gerçi ağarım çırağıyım. Am a.
vezaret şanı seleflerimden ziyade tevazu ve
zillete manidir. Seleflerim gibi olsam azil ve
tenkil hazır ve fitne ihtim?li var. Padişahın
ağaya muhabbeti var diye yaptığı halleri
kimse padişaha arzedemez. Fitne zuhur eder­
se padişaha ve devlete mazarrat olur. Fitne
olmasa dahi bu derece rüşvet ile devlet ni­
zamı bozulur* diyordu. Bütün azil ve tayin­
ler Beşir Ağanın arzusuna göre olduğundan
KİİSK B A H İ R M U S T A F A PAŞA
tÜçüncü O s m a n ’ın veziriâzamları ilâve-
sindedir)
Uiljlij rtürafya : Çelebi-zâde Asım; T a ­
rih. Su bh i: Tarihi. İzzi: Tarih. Dilâver-
zâde Ömer: Hadikatül-Vüzera zeyli. H ü ­
seyin Ayvansaravlı: Hadikatül-Cevami. •
; Tayyar-zâüe Ata: Knderun tarihi. M e h ­
m ed Süreyya; Sicili* i Osmanî. Şemsi
Molla: Esmarüt-tavarih. İslâm Ansiklo­
i pedisi. Hanımer; Histoir de I'Empire |
Ottoman. İ. H. Uzıınçarşılı; Osmanlı
i Tarihi. C : IV, kısım 2.
2537
bunu bilen devlet ricali kendisinden gayet
çekinirler vc elini, eteğini öperlerdi. Çarşam­
ba günleri aslında H a rem ey n evkafı işleri
için toplanan Ağa-divanı, zamanla s a d r â ­
zamların divanından daha kalabalık ve daha
ihtişamlı bir hale gelmişti. Hafız Besir A f a.
rüşvetler yolu ile elde ettiği paralarla Bi­
rinci M a h m u d ’a hediyeler takdim eder. P a ­
dişahın ona olan itim ad vc teveccühü dola-
yısile de kimse kendisinin ve adamlarının
ortalığı soyduğunu hüküm dara söylemeye
cessiret edemezdi. Kendisi şahsen sofu ve
perirıizkâr olmakla beraber, rüşvet vasıtası
olan adamları vakitlerini sefahatle geçirir­
lerdi.
Hafız Besir A ğ a , kendisine bas eğmiyen
ve devlet işlerinde müstakil olmak hevesini
gücen sadrâzamları derhal azlettirir, m uvaf­
fak olamazsa şehirde üst üste yangınlar çı­
kartıp . uğursuzluğunu ileri sürerek padişahı
ürkütür vc yine azlettir irdi. Fakat onun
yangın çıkarmakta yejıiçeri-ağasmı vasıta
etmesi ve adamlarının türlü kepazeliklerinin
devamına bu suretle kendilerinin âlet edil­
mesi nihayet ocağa ağır gelmiş vs fitneye
kadar varacak dedi-kodular padişahın da k u ­
lağına gelmiş olduğundan Birinci M a h m u d ’ıın
açtırdığı tahkikat sonunda her şey meydan?,
çıktığı için Beşir A ğ a azledilip sürgün için
gemi hazırlanmış ve adamları derhal katlo-
Iunmuştu. Sadrıâzam bulunan Bahir Mustafa
Paşa, padişahın hiddeti geçince ağayı affe­
Birinci M ah m u d (1730- 1754) zamanındaki hükümdarlar
(ilâve: 15 1 )
Avusturya t Altıncı ŞarI —* — 174Qk
Mari-Terez ikocacı Birinci Fransuva
ile) l?40 — -» .
Bulıara hanları : Ebüîfeyz —» —
1747* A bd ülm üm in H a n 1747 — 1751,
İklnei Ubeydullah H a n 1701 — 1753
(B u n d a n sonra Mengitler soyundan ve­
zirler saltanatı gasbetmişlerdir).
F&s : Mcvlây Abdullah -=> — —> .
Fransa : Onbeşinci Lui —► — —*. .
Hindistan : N&sîrüdc'.in M ehm ed
1748, A h m e d gah i748 — 1754.
İKi Sicilya: Üçüncü ŞarI 1738 —
İngiltere : İkinci Jorj —* — —* ■
İran : İkinci Tahm ash — 1732.
Üçüncü Abfcas 1732 — 1736, Nadir Şah
2538
deceğini, onun da bu sefer kendinden inti­
k a m sim aya kalkışacağım bildiğinden ağa
idam olunmazsa ocağm ayaklanacağını B i­
rinci M a h m u d 'a arzetti. B u n u n üzerine veri­
len bir emirle bostancıbaşı, Hafız Beşir A ğ a ­
yı saraydan alarak Kız-kulesine götürüp ora­
da boğdurdu (11 tem m uz 3752).
Birinci M a h m u d ’ırn vefatı ve bir rivayet
Birinci M a h m u d , Bahir Mustafa P a ş a ­
nın sadaretinden sonra iki yıl kadar yaşa­
mıştır. Son zamanlarda halsiz vo keyifsizdi.
Bir mide rahatsızlığından ızdırab çektiği an­
laşılmaktadır. Beş gün süren şiddetli sancı­
lar kendisini takatsiz düşürmüş olduğundan
13 aralık 1754 günü, bütün saltanatı boyunca
hiç terk etmediği ve rahatsız bulunduğu za­
manlarda bile çıktığı cuma namazı için y e ­
rinden kalkmaması icabetliğini hekimbaşı söy­
lediği halde onu dinlemedi, M &ktûl kızlar-
ağası Hafız Beşir A ğ a ’nın, D emir kapı yakı­
nında yaptırmış olduğu camie çıkmaya karar
verip hiç kimseyi dinleıniyerek b u arzusu­
n u yerine getirdi- Nam azdan sonra silâhdar
ağa ile maiyetinde bulunanların yardımile
güçlükle ata bindirildi. Lâkin, saraya gire­
m eden Demir-kapıda at sırtında vefat etti.
B u sırada altmış yaşlarında bulunuyordu.
B u münasebetle devrimize kadar gelen,
lâkin tevsiki imkânsız bulunan an’anevî ve
enteresan bir saray rivayetini nakledelim:
tAfşarlı) 1736 — 1747. İbrahim Şah ,
1748, Adilşah 1748. Şah ruh 1748 — -> .
K erim H a n tzend. soyu) 1750 — -*• *
İspanya : B«ş?inci Filip —j- — 1746,
Dördüncü Ferdin and 1746 — —* ,
İsveç : Birinci Frederik — 1751.
Ailolf Fretierik 1751 -
— ,
Lehistan : İkinci Frederik Ogüst
—> —- 1733, Ü çüncü Frederik Ogüst
1733 — .
Papalık : Onikinci Klcm an —> —
1740, Ondordüncü Ben ua 1740 -s- —> .
Prusya : Birinci Frad erik Giyom
— 1740, İkinci (Büyük) Frederik
1740 » .
Rusya : A n n a 1730 — 1740, Altıncı
İvan 1740 — 1741, Eîizabet 1741 — —>
 B u rivayete göre, Birinci M a h m u d öl­
memiş, sadece kan boğması dolayısüe derin
bir baygınlığa, yâni komaya düşmüştü. B u
yüzden diri diri gömülmüş bulunuyordu. Ne-
tekim, türbede o gece sabaha kadar K u r'a n
okumakla mükellef bulunan türbedar, biraz
sonra mezardan boğuk feryatlar duyarak
vaziyeti anlamış, hem en gece yarısı saraya
koşup kapıyı açtırarak içeri girmiş ve m e ­
sul kimselere vaziyeti anlatmıştı. A n c a k tah­
ta yeni bir hüküm dar çıkmış ve padişahlığı
resmen ilân edilmişti. Şu halde, yapacak bir
Sey yoktu. Birinci M a h m u d , ölmeden gömül­
düğü mezarında acı tali’inc terkolunmuş ve
türbedar saraydan bir daha çıkmamış, ne ol­
duğunu ise bir daha kimse öğrenememişti.
Birinci M a h m u d ’un şahsiyeti
Birinci M a h m u d , yeniliğe ve ıslâhata ta-
rafdar, açık fikirli ve iyi kalbi i bir h ü k ü m ­
dardı. M usikide gayet, mahir olup bir çok
kıymetli eserler bestelemişti. Kendisi ayrıca
sarayda bulunan istidadlı carjyelerc musiki
öğretirdi. Bunlar arasında adları ve eserleri
maalesef devrimize kadar gelmemiş değerli
bestekârlar yetiştiğini biliyoruz. Devrin m eş­
hur musiki üstadı ve bestekârlarımızın h a ­
yatı hakkındaki Atrab ül-âsar adlı eserin
sahibi şeyhülislâm Es'ac Efendi, bestelerini
evvelâ hüküm dara sunardı. Bir gün yine
yeni bir eserini Birinci M a h m u d ’a okumuş,
o da eller ile dizlerine vurarak tempo tut­
muştu. Lâkin halk arasında:
«— Padişahla şeyhülislâm karşılıklı sai­
kı söylerlermiş» nevinden bir söylenti riva­
yeti üzerine Es'ad Efendiyi azle mecbur
kaldı. A y n i zamanda üstad bir satranççı idi.
Kendisini kimse yenemezdi. Bunlardan m a ’da
m ü h ür kazımakta çok usta idi. K a n taşı üze­
rine kazıdığı mühürler çok değerli idi. B u n ­
ları el altından gizlice satarak alnının te­
2539
rite kazandığı b u parayı sadaka olarak da­
ğıtırdı.
B ü y ü k bir zevki de, yazın mehtaplı ge­
celerinde Boğaziçinde kayıkla dolaşmaktı.
B ü y ü k üzüntüsü de hiç çocuğu olmayışı idi.
Hattâ rahatsız bulunduğu son zamanlarında:
«— İki şeyden kâm alamadım. Biri evlâd
ve biri mehtap» demişti. Kendisi şiire dc
meraklı olup Sebkatî takma adile güzel şiir­
ler yazmış, bunların bir kısmı besteien-
miştir.
Birinci M a h m u d , ayni zamanda, gayet
tu'.umlu bir padişahtı. Üçüncü A h m e d ’derı
dolu aldığı hâzineyi, onun tavsiyesini tuta­
rak, sarfetmemişti. Devrinde uzun seferler
ve masraflar olduğu halde, vefatında iç ve
dış hazine eskisinden de dolu bulunuyordu.
Bun a tasarruf ve tutumundan başka, hazine
ve maliye işlerini daimî surette kontrolü al­
tında bulundurmak sayesinde m uvaffak ol­
muştu. Otuz beş yaşlarında ya'ni olgun ça­
ğında padişah olduğu için devlet işlerini
çabuk kavramıştı. Hâdiseleri dikkatle takip
ve bütün meseleleri prensip olarak danışma
meclislerine havale eder, sadrıâzamiarına da
ayni tavsiyede bulunurdu. Danışm a meclis­
leri icabında huzurunda toplanır, kendisi de
müzakerelere katılırdı. Ciddî, vakur, azim
vc sobat sahibi idi. M ü h im v e sıkışık zam an­
larda bile telâşlanmaz, soğukkanlılığını m u­
hafaza ederdi. İstanbul’dan hiç dışarı çıkma­
mış, lâkin' muktedir kum andanlar seçmeyi
bilerek cephelerde daim a zaferler kazanıl­
masını sağlamıştır. Kadirşinas bir zat oldu­
ğundan kendisinden hizmet umulanları ha­
tâları yüzünden kıyasıya cezalandırmaz, kı­
sa zam anda affederek yine vazife verirdi.
K a n dökücüiüğü sevmez, p ek m ccbur kalma­
dıkça idam kararı vermezdi. Vekarile her­
kese hürmet telkin eder, kendisini h e m sev­
dirir, h e m saydırırdı.
 - wt É L — ■——
Üçüncü O s m a n ftn tuğrası

ÜÇÜNCÜ OSMAN

Padişahın cülusu ve ilk icraatı, sadaret m a k a m ın d ak i devamlı değişm eler, İstanbul y a n g ın ­

ları *— Mısır, B a ğ d a d , G a r b ocakları v e B o ğ d an ile Eflak’ın d u r u m u — Ş e h za d e M e h m e d in
ö lü m ü meselesi, K o c a Ragıp P a şa ’m n sadarete getirilişi, Ü ç ü n c ü O s m a n ’ın ö lü m ü .

Birinci M a h m u d ’un ................... üçıîNCt' o r m a n ''s dönüp devlet erkânına

vefatı üzerine sadrıâ- İ vazifelerinde bırakıl-
zam Bahir Mustafa P a ­ Babası : ikinci Mustafa | dıklarmı bildirip hil’-
şa ile diğer devlet er­ Annesi : Şehsuvar Sultan I atler giydirildi.
kânına ace-Ie haber Doğduğu tarihi: 2 ocak 1G90 Y en i hüküm dar
gönderildi. Kısa za­ Padişah olduğu tarih: 13 aralık 1754 İ bun dan sonra ilk iş
m anda hepsi sarayda | olarak eski sarayda
Ölüm ü : 29/30 ekim 1757
toplandılar. Tahtın vâ­ I bulunan ve oğlunun
Bilinen zevceleri : Leylâ Sultan, Zerkî
risi büyük şehzâde, : cülûsile valde sultan-
Sultan.
Üçüncü O s m a n adile I ijk mevkiini kazanmış
Çocukları : (Y o k i I Olan annesi Şehsuvar
hüküm dar ilân olundu.
Evvelâ sadrıâzam, son­ I sultanı mütad mera-
★
ra ulema, devlet erkâ­ | simle Topkapı sarayına
nı ve ocaklı bi’at etti­ Veziriazamları : Köse Bahir Mustafa I getirtti. 22 ocak 1755 de
ler. B u tören nihayete paşa —* — 15 şubat 1755, azil. Hekim- I Eyüp Sultanda mera-
erdikten sonra eski h ü ­ oglu Ali Paşa (üçüncü kere)) 15 şubat İ simle kılıç kuşandı.
kümdarın cenaze me- 5 — 18 mayıs 1755, azil. Naili Abdullah Yen i bir hüküm-
| Paşa 18 mayıs — 24 ağustos 1755, azil. I dar tahta çıktığı za-
rasimiyle meşgul olun­
| Bıyıklı Ali Paşa »4 ağustos — 25 ekim
du. | m a n mukataa, tımar ve
= 1755. as*il ve idam. Yirmisekiz Çelebi-
Cülûsun üçüncü § 2 âde Sal d M eh m ed Paşa 25 ekim 1755 I zeamet vesair vazifele-
günü sadrıâzam ile şey­ | — • 1 nisan 1750. azil. Köse Bahir Mus- I rin beratları yenilenir
hülislâm yeni h ü k ü m ­ | tflfa Paşa (ikinci kere) 1 nisan 175(5 — I ve bu münasebetle
darın huzuruna dâvet | 1 1 ocak 1757, azil. Koca Rajrjıb Paşa 12 | bunların sahiblerinden
edildiler. Yeniden hâk- | ocak 1757 -- i cülûsiye vergisi almır-
edilcn m ührünü Ü çün­ I dı. K azine para ile do-
........ ............................ lu 0i(jqğu için yeni h ü ­
cü Osm an, Bahir M u s ­ %ITltllIUHMIlllUIIIKMIlItlIlttUtlItlItlIltMinillillllHIIKİllllimiiIllUl
tafa Pasa’ya bizzat verip, kendisini m akam ın­ küm dar b u vergiyi affettiği gibi, emekliler
da ibka etti. O n a ve şeyhülislâma kürkler dahil olmak şartile bütün devlet ricaline ve
giydirilerek vazifelerine devam etmeleri bil­ askere derecelerine göre cülus bahşişleri da­
dirildi. Sadrıâzam da, oradan Bâb-ı âliye ğıttı. Kendisi pek cömert bir kimse olmamak-

2540
 la beraber, hazînenin tamamen dolu bulunu­ valisi bulunurken tayin edilmiş olduğu A n a ­
şu ve ayrıca muhtemelen herkesin üstünde dolu valiliğine hareket etmek üzere idi. K e n ­
ilk anda iyi bir tesir bırakmak isteyişi onu disi henüz Trabzon'dan ayrılmadan haseki-
böyle davranmıya sevketmişti. ağa yetişip sadaret müjdesini verdi. Yeni
Üçüncü Osmanın kılıç kuşandığı günün sadrıâzam hem en yola çıkarak m ü m k ü n b u­
gecesinde Suitan-hamamı'ndan yangın çıka­ lunan cıı kısa zamanda İstanbul'a vardı. P a ­
rak rüzgârın gittikçe artıp M a h m u d -paşa dişahın huzuruna çıkıp samur kürk giyerek
çarşısile ham am ı ve civarındaki evler yan- görevine başladı. Kendisine sadaret m üjde­
mış, onsekiz saat süren bu yangın Tarakçı sini getirmiş olan Bostancılar hasekisine bos-
ve Kaşıkçıları da silip süpürdükten sonra tancıbaşılık verdi. Sadaret kaym akam ı eski
Acı-çeşrr.eye kadar da­ yeniçeri-ağası Musta­
yanıp nihayet sönmüs- fa Paşa ise, sadrıâza-
t'ü. B u hal ise halk m m arzusu ile Trab­
arasında yeni h üküm ­ zon valiliğine tayin
darın uğurlu gelmedi­ edilip uzaklaştırıldı.
ği hakkında dedi-ko- B u sırada bir gün
duların çıkmasına se­
güneş battıktan sonra
beb olmuştu. Bir ri­
Ayvansaray'da yangın
vayete göre, padişahın
çıkarak ortalığı kül
cülus bahşişini gayet
etmesi yeniden bir ta­
geniş tutmasının hik­
kım dedi-kodularm
meti. bu kötü tesiri
tekrar alevlenmesine
ortadan kaldırmak ve
sebeb oldu. Üçüncü
unutturmaktı.
O sm an bu hallerden
fevkalâde rahatsız olu­
Bahir Mustafa Pa- yor ve haî'cdilmck en­
şa’nın azli, Hekim- dişesinden kurtulmak
için öbür şehzadeleri
oğlu Ali Paşa’nın öldürmeyi tasarlıyor­
sadâreti du. Hekim-oğlu Ali
Paşa b u seferki vazi­
Bu senenin kış fesinden hiç m em n u n
mevsimi (1754- 1755) değildi. Kendisi, ev­
erken ve pek şiddetli velki sadaretleri sıra­
olarak birdenbire bas­ sında kanuna göre iş­
tırmış, miithiş soğuklar lerinde müstakil bu­
ortalığı kasıp kavur- lunmaya alışmıştı. Y e ­
muştu. O kadar ki, H a ­ ni hükümdarın ise,
liç donarak Sütlüce’- kimseye ve bu arada
den Defterdar iskele­ ona da itimadı yoktu.
sine yaya geçildi. B u yüzden sadrıâza-
Edirne'de yağan kar mını m ü h im devlet iş­
Üçüncü O s m a n
ise yirmi karıştan faz­ lerine hiç karıştırms-
(Av rup alı bir ressamındır. Aslı To p kap ı
la idi. Çoktan beri yıp kendisine yakınlık
Sarayı NIüzesindedir)
görülmemiş olan ve peyda etmiş olan si-
aylarca süren b u Şid­ lâhdar Bıyıklı Ali
detli kış ve onun getirdiği ızd iraplar da yine A ö a 'n m reyile hareket ettiği gibi, günlük iş­
yeni hükümdarın uğurlu gelmediğine ham- lerinde dc bazı adamlarını sadrıâzamla bir­
lolunuyordu. B u dedi-kodular, saray muhitine likte iş görmeye m em ur etmişti. Hekim-oğlu
kadar yayılıp herkes kabahati sadrıâzama A H Paşa, padişaha bir kaç kere münasip şe­
buimıya ve: kilde mesuliyeti kendi üzerinde olan h ü k ü ­
«— Bir müdebbir vezir gerek» demeye met makamının ortaklık kabul etmiyeceğini,
başladı. Üçüncü O sm an ise, elli dört yıldır
bıı usulsüzlüğe son verilmesini anlatmak is­
m ahpus bulunduğu saraydaki dairesinde en
tediyse de. Üçüncü O sm an bildiğinden şaş­
çok Hekim-oğlu Ali Paşanın adını duym uş­
madı. Sadrıâzam, buııuıı üzerine sağda sol­
tu. Hem en, Bahir Mustafa Paşayı azledip,
da söylenmeye ve b u durum u ağır şekilde
Yeniçeri-ağası Mustafa Ağayı sadaret kay­
tenkide başlamıştı. B u fevkalâde dürüst a d a m ­
m akam ı tayin ederek m ührü A nado lu valisi
bulunan Hekim-oğlu Ali Paşaya gönderdi dan hiç hoşlanmayan dejenere saray-nıuhiti,
(15 şubat 1755). Bahir Mustafa Paşa ise B a ­ onun haklı tenkidlerini derhal padişaha ye­
lıkhaneye indirilip bir gece orada kaldıktan tiştirdiler. Üçüncü Osman, o sırada Beşik­
sonra Midilli'ye sürüldü. taş sarayında bulunuyordu. H e m e n sadrıâza-
Hekimoğlu Ali Paşa o sırada Trabzon mı çağırıp b u hallerinden dolayı şiddetle

2541

Sultan Ü ç üncü O s m a n ’ ın bir istidada görülen
hatt-ı h ü m â y û n u (Solda, en baş tak i iki
satrrcık)
azarladı. O da, soğukkanlılığını bozmadan
hüküm et işlerinin tamamen sadrıâzanılara
bırakılması icabedeeeğıni tekrarladı. Ü çün ­
cü O sm an , gerek onu ve gereKse sadaret
m a k am ım küçümsemek için hiddetle;
«— Ben, şimdi seni azleder ve hamallar
kethüdası Ali ustayı vezir edinirim» diye
bağırdı. Veziriazam, sükûnet ve vekarls:
«— Evet, yaparsınız. Lâkin o, ham a’ Ali
Pa ja olur; Hekim-oğlu Ali Paşa olamaz»
karşılığını verdi.
Üçüncü O sm an buna rağmen onu azlet­
medi. Çiinkı şehzadeler meselesinde kullan­
m a k istiyordu. Bir müddet sonra yine çağır­
tıp halkın beyhude dedi-kodul arına sebeb
olduğu için Üçüncü Ahıned’in büyük şehza­
desi M ehm ed'i öldürmesini teklif etti. He-
kim-oğlu Aii Paça, buna asla yanaşmak iste­
mediğinden padişah kendisine:
«— H a in , diye bağırdı. O da:
«— Hainliği katilliğe tercih ederim, kar­
şılığı verdiği için derhal azledildi (18 m a ­
yıs 1755). H e m e n Kız-kulesine hapsolunması
emredildi. Üçüncü O sm an , onu idama karar
vermiş, Hekım-cğlu Ali Paşa da butlu his­
setmişti. B u n a rağmen vekarını hiç bozm a­
dı. Devlete çeyrek asırdan fazla bir zanıan
vezir olarak, unutulmaz hizmetler vücuda ge­
2542
tirmişti. Artık kendisini vazifesini tamamla­
mış addediyordu. Kıllar-ağasının odasından
alınıp götürülürken Üçüncü O sm an’ın pen­
cereden baktığını görünce, yine ayni vekarla
eğilip selâmlayarak veda etti. H ü k ü m d ar bu
hsîe şaştı ve gayri ihtiyarî:
«— N e garip adamdır... böyle vakitte
bile biperva istifini bozmayıp cesurâne te-
kâpu eyler. N e korkmaz, gayyur adamdır»
dedi.
H u zuru nda bulunan musahibi:
«— Pasa kulunuz eski vezirdir, vezarel
âdetlerini ve kaidelerini bilir» diye karşılık
verdi.
M âzûl sadrıâzam Kız-kulesine gönderil­
diği sırada padişahın annesi Şehsuvar sultan
oğluna haber gönderip şefaatte bulunduğu
için idamından vazgeçilerek sürgünle iktifa
olunmuştur.
Nailî Mustafa Paşa’m n sadâreti
ve azli
Ilckiın-oğlu Ali Paşa’nın azli üzerine sa­
daret m akam ı başdefterdar Nailî Abdullah
Efendiye tevcih olundu. Eski sadrâzamın
kethüdası Veliyüddin Efendi de azledilip
muhasebesi görüldükten sonra îtesmo’ya sü­
rüldü (Vasıf tarihi, C: 1, S: 4S). A y n i za­
m anda padişahın akıl hocası silâhdar Bıyıklı
Ali A ğay a vezaretle nişancılık verilip D i ­
van -ı hüm ayuna m e m u r edildi. Böyleee, yeni
sadrıâzaıııın da bütün muamelâtını kontrol
altında bulundurabilecekti.
Üçüncü Osm anıc, tali’i yangından açıl­
mıştı. B u hâdiselerden hem en sonra Kadırga
limanı çarşısından yangın çıkıp etrafa yayı­
larak bir taraftan Peykhane, bir taraftan
Dizdariye camii civarına kadar dayandı. O n
altı saat süren b u yangında sayısız ev, dük­
kân ve konak yanıp kiil oldu. Padişah ise,
yangınların sebebini süs ve ziynete olan
aşırı ve yaygın düşkünlüğe yüklemek isteye­
rek vezirlerden başkasının kabaralı kesme ve
gaşiye kullanmalarını, kadınların İse şeffaf
yaşmak ve b ü y ü k yakalı renk renk ferace­
lerle dolaşmalarını yasak edip eski usul fe­
race giymelerini emretti. O n u n bu icraatı
yobaz ve müteassıp güruhunu pek m e m n u n
etti. H üküm darın da esasen istediği b u idi.
Yeni sadrıâzam Nailî Mustafa Pasa, pa­
dişahın türlü kaprislerine ancak öoksando-
kuz gün dayanabildi. Esasen kendisi sadrıâ-
zam olduğu gün kısa zam anda azledilip ye­
rini padişahın muteber adamı Bıyıklı Ali
Paşaya bırakacağını hissetmiş ve kendi sa­
dareti için yakınlarına şaka şeklinde:
«— Hülle valci* oldu» demişti (Vasıf ta­
rihi, C: 1, S: 48). 24 ağustos 1755 günü azle­
dilerek Sakız adaşımı sürülüp sadaret m ü h ­
rü nişancı Bıyıklı Ali Paşaya verildi.
 Bıyıklı Ali Psça’nin sadâret devri
B u sırada tali’: yangınlardan açılmış olan
Üçüncü O sm an devrinin yeni bir faciası vu­
kua geldi. Nailî Mustafa Paşanın azlinden
otuz beş gün sonra Hoca-paşa civarında De-
mir-kapı yakınında gece yarısından sonra
yangın çıktı. Rüzgâr şiddetle estiği için der­
hal yayıldı. Bir taraftan Bahçe-kapısma ka­
dar sağ ve solunu süpürüp ilerledi. Su ru aşa­
rak Yeşil-kiremitli cami'i yaktı. Bir taraftan
da Paşa-kapısını, yani Bâb-ı âliyi, terziler
imalâthanesini yakarak DivanyoJundan yürü­
dü. Mehterhane ve Uefterhaneyi yalayıp yut­
tu. üçüncü kol, Mahmutpaşaya çıkıp Ç u h a ­
cılar hanını ve dördüncü kol Ayasofya çar­
şısını Soğuk-çeşme kapısına kadar tamamen
harabeye döndürdü. B u yangın, tam otuzallı
saat sürmüş pek çok mal ve hattâ can kay­
bına sebeb olmuş, nice insanlar evsiz bark­
sız kaldığı gibi, en m ühim devlet daireleri,
kıymetli devlet evrakile birlikte yanıp kül
olmuştur. Yen i Paşa-kapısı yapılıncaya ka­
dar sadrıûzamm Kadırga’daki Esm a sultan
sarayında oturup hükümet işlerini oradan
idare etmesi emrolundu. B u yangın sırasın­
da gerekli tedbirleri zamanında almamış ol­
m akla itham edilen yenjçeri-ağası azledile­
Suitan Ü çüncü Osm an
rek Manisa'da ikamete m e m u r edildi.
(Kapıdağlı serisinden)
Üçüncü Osm an, küçük büyük devlet m e­
murlarını dama-taşı gibi durmadan değişti­
riyor, b u h em lüzumsuz masraflara sebeb azil olunarak îstanköy adasına sürüldü. A z ­
oluyor, hem de devlet işleri düzgün gitmi­ linin hiç bir sebebi yoktu. Sadece, Ü çüncü
yordu. Tahta çıkışından beri bir yıl içinde Osm anın akima öyle esmiş bulunuyordu. Ne-
üçüncü sadrıâzamı olan Bıyıklı Ali Paşa, bu tekim, bir kabahati de görülmediği için m ü ­
m a k am a geçmek için türlü dolaplar çevir­ sadereye uğramamıştı. Sadâret kaymakamlığı
miş, öbür sadrıâ «¡anılan yalan ve dedikodu­ yeniçcri-ağası İbrahim Ağaya verildi. B ü ­
larla hükümdarın gözünden düşürmüştü. Ü s­ tün devlet ricali, sadâret kendilerine verilir
telik haris olduğu kadar mürtekibdi. Sadaret diye ecel terleri döküyorlardı. Çünki, bu
mevkiine geçer geçmez el altından rüşvet­ m akam a gelenin uzun boylu tutunamıyacağı,
ler almaya, haksız iktisablarda bulunmaya kısa zaıtıan sonra azledilip derece derece
başladı. Üçüncü Osm an, bütün bunları öğ­ sürgün, müsadere veya idam cezasına uğra­
rendi. Esasen asabi mizaçlı ve hiddetine m ağ­ yacağı anlaşılmış bulunuyordu. B u yüzden,
lûptu. Sadrıâzamı sorgu suale çekmeden der­ sadâret m ührünün eski sadrıâzam ve hâlen
hal azledip kapı-arasına gönderdi ve orada M ora muhassılı Bahir Mustafa Paşaya gön­
idam ettirdi (25 ekim 1755). Bir rivayete derildiği duyulunca, çoklarının yüreğine b a ­
göre Ali Paşa şehzade M e h m e d ’in katline yağı su serpildi.
âlet olmayı reddettiği için bu akıbete uğra­ iler m ühim hâdiseden sonra bir yangın
mıştı. çıkması şartmış gibi, bu sefer de Cibali-ka-
pısımn sol tarafındaki yahudi evleri tutuşup
Said M eh m ed Paşa’nın sadâreti ve oradaki dükkân ve evleri yaktıktan sonra
kaleden içeri atlıyarak şiddetli poyrazın te-
azli, Bahir Mustafa Paşa’m n ikinci sirile birkaç kola ayrıldı. Bir taraftan Un-
sadâreti kapanı taraflarına yürüyüp Süleymaniye
semtini tâ Kaptanpaşa ham m ına kadar y a k ­
Yerine, sadâret kethüdası Yirmisekiz tı. Bir taraftan Vefa meydanına varıp Şeh-
Çelebi-zâde Said M e h m e d Efendi sadrıâ2 am ”zade camii cıvarile cski-odaları kül ettikten
oldu. Üçüncü Osm an, Bıyıklı Ali Paşayı sonra Lânga Yeni-kapısma kadar ilerleyerek
idam ettirdikten iki saat sonra, hiddeti ge­ sağ ve solu ve sur dışından deniz kıyısına k a ­
çince nedamet getirmişse de, yapılacak bir dar olan yerleri mahvetti. Bir kol da Zey rek’
şey kalmamıştı. ten Saraçhaneyi, Avret-pazarını tâ Davud-
Said M e h m e d Paşa, bütün dirayet ve is­ paşaya kadar, nihayet dördüncü kol Fatih,
tikametine rağmen, sadaret mevkiinde beş Suitan Selim semtlerini, Ali Paşa çarşısını
'-ay bile kalamadan l nisan 1756 tarihinde Aya-kapısma kadar tamamen mahvedip mu-

2543
azzûm bir felâket halinde halkın üzerine
yüklendi. Bu, Üçüncü O sm an devri seri yan­
gınlarının cn müthiş ve en korkuncudur.
Yangın, kırksekiz saat devam etmiş, nice
hânümanlart söndürmüş, hesapsız mal ve
can kaybına sebeb olmuştur.
Le vend7lere karşı yeni bir hareket
Çavuşbaşı iken vezaretle Maraş valisi
olan Abdurrahm an Paşa, memuriyet yerine
giderken yollarda serseriyane gezip halka
musallat olan levendlerir. bakiyesini topla­
yıp kapı?: halkına katmıştı. Bundan m a k ­
sadı. hem halkı zararlarından kurtarmak,
nem de onları icabında diğer eşkiyaya karşı
kullanmak suretile iki şer kuvvetini çarpış­
tırarak ortadan kaldırmaktı. Maraş’a vardığı
zam an Bek taşlı ve Kılıçlı aşiretlerinin bir
müddettenberi şekavete başladığım duyeiu.
Evvelâ kabile reislerini davetle kendilerine
icabeden nasihatlarda bulunduysa da. çok
geçmeden eski hallerine devam ettiklerini
öğrendi. Maiyetindeki kuvvetler, bu iki k a ­
bileyi tenkil edecek derecede değildi. B u ­
nun üzerine, her iki aşirete baş vurup başka
bir aşireti tenkile gidcceğini söyleyerek yar­
dım istedi. Onlar da en ileri gelenlerden yüz
kadar kimseyi gönderdiler. Abdurrahm an
Paşa, bunları bir anda tepeliyerek bin kadar
süvari ile bölgelerini basıp tuttuklarını te­
mizledi. Halkı soymak suretile elde ettikleri
mal ve eşyayı bularak sahiplerine geri ver­
di. İstanbul’daki son yangın sırasında bir­
çok çapulcu m eydan alıp can derdine düş­
müş halkın mal ve eşyasını kaçırmışlardı.
Bunları gizlice İstanbul’dan çıkararak Ana-
dolunun muhtelif şehirlerinde satmıya te­
şebbüs ettilerse de, alman tedbirler sayesin-
Eski İstanbul'un büyük
2544
dc hemen hepsi ele geçerek sahiplerine iade
olundular.
Mısır ve Bağdad eyâletinin vaziyeti
Mısır aa çoktanöeri muhtelif sebepler­
den ve diş gailelerden dolayı devletin oto­
ritesi kaybolmuştu, her şeyde Çerkez beyle­
rinin nüfuzu hâkimdi. Defterdarlık, hacc
emirliği ve Belediye reisliği iSeyhül-belec’
lik) bunların elinde bulunurdu. B u beyler,
evvelce kısaca yazdığımız gibi iki rakip parti
halinde idiler ve birbirlerile silâhlı çarpış­
maya kadar varan mücadelelerde bulunuyor­
lardı. Tarihlerin naklettiğine göre; Yavuz
Sultan Selim Mısır’ı fethettiği zam an kendi
kuvvctlcrile çarpışmayıp bir tarafa çekil­
meyi uygun bulmuş olan Em ir Sadıın’un bu
hareketini beğenerek kendisine iltifatta b u ­
lunmuş, sonra da âlim ve fazilet sahibi bir
zat olduğunu anlayıp takdir etmişti. Sadu n ’
un Kasım ve Zülfikar adlı silâhşörlükte
mahir iki oğlu vardı. Yavu z bir gün Kasım ’
m maiyetine Mısır, Zülfikar'ın maiyetine
Osmanlı askeri verip bir harb oyunu yap ­
tırmış, lâkin asker coştuğundan iş az kalsın
ciddiye binm ek üzereyken güçlükle ayrıl­
mışlardı.
İşte o günden itibaren Mısır halkı O s ­
manlIlara taraftar olan .fıkariye veya zül-
fikarlı* ve aleyhtar olan «kasımiye veya
kasınılı* adlı iki rakip kısma ayrılmış. Fı-
kariye'nin bayrakları beyaz, kasımıye’nin ise
kırınızı idi. Valiler daima bu iki tarafı idare
etmiye çalışırlardı. Bunda muvaffak olurlar­
sa tutunurlar, aksine bir hâdiseye sebeb
olurlarsa aziedilirlerdi. Valilerden bazıları
tek tarafı tutarak öbür tarafı eğer ve duru­
m a hâkim olurdu. Bazen de beyler valiyi
yangınlarından biri
 istemeyip memleketten çıkarırlardı. Böyle
zamanlarda devlet ısrar etmeyip başkasını
gönderir. Bazen de merkezden kudretli vali­
ler gönderip p ek ileriye giden beyleri silâh
kuvvetiyle te'dib ederdi.
Diğer taraftan devletin Bağdsd vilâyeti
ile de rabıtası gevşemiş, K e m e d a a fatihi H a ­
şan Paşa-zâde A h m e d Paşa yirmi yıl türen
valiliği yüzünden buranın âdeta hükümdarı
olmuş, azlinden sonra gönderilen valilere
karşı onun yetiştirmelerinin gösterdikleri
m ukavem et yüzünden valilik sonunda A h ­
m ed Paşanm kethüdası Süleyman A ğay a ve-
zarctle verilmiş, daha sonra da valiliğe onun
yetiştirdiği kölelerden biri tayin olunmuş,
Bağdad ve Basra’da böylece âdeta gürcü kö­
lemenler idaresi kurulmuş ve bunlar bu de­
virde nüfuzlarını M usul’a kadar yaymış b u ­
lunuyorlardı.
Garb ocaklarının durumu
Onsekizinci yüzyılın başında Cezair’üe
devletin valilerinin yanında dayıların nüfu­
zu devam ediyor ve asıl hâkimiyet h&lâ on­
ların elinde bulunuyordu. Dayıların belli bir
nıeelis tarafından seçilmesi lâzımken, za­
manla mütegallibe haline gelmişler, kuvvet
İtimde ise dayılık onda kalmıştı. Bunların
aslında meclisle ve vali ile müştereken iş
görmeleri icabederker. ikisini de hiçe sayar
olmuşlar ve bunların nüfuzlarını sıfıra indir­
mişlerdi. Üstelik ocağın m uazzam deniz
kuvveti İnhitata yüz tutmuş bulunuyordu.
Bu idare tarzının mahzurları görülerek
üçüncü A h m e d devrinde, 1.711 tarihinde da­
yılık ve valilik birleştirilmiş, bir ara ayrıl­
mışsa da bu hal çok sürmiyerek yine birleş­
miş ve böyle devam etmiştir.
Tunus'da ise, eskiden beri vali ve dayı­
dan başka bir de Vataıl sancağının beyi ida­
reyi müşterek olarak ellerinde tutarlardı.
Zam anla valilerin burada da nüfuzlar; ılı­
mamış. idareye dayılarla vatan beyleri hâ­
kim olarak zam an zaman aralarında çekiş-
inişlerdir. Onsekizinci yüzyıl ortalarında ise,
durum değişerek nüfuz valilerle vatan bey­
lerinin eline geçmiş, buna karşılık dayıların
ehemmiyeti kalmamıştır. D a h a sonra ise v a ­
tan beyliği ile valilik ayni şahısta birleşmiş
ve bunlar Tunus’da tamamen hakim hale gei-
mışlerd ir.
Trablus G a rb ’da da vali ve dayı bulu­
nurdu. Fakat durum a hâkim olanlar dayılar­
dı. 1711 yılından itibaren dayılık Karamanlı
A h m e d Beyin eline geçmişti. A h m e d Bey,
kendisile arası açık olan valiyi öldürtüp
m erkezden hâdiseyi tahkike gelen derya kap­
tanı Canım Koca M eh m ed Paşayı da karaya
çıkartmıyarak geriye gönderdi. Bütün daya­
nalı, kendisini seven halk idi. JVetekim bu
sayede O imanlı idaresine taraftar olanları
bertaraf edip istiklâlini ilân etti ve -Emirül-
m ü m inin. unvanını aldı. Lâkin, sonra devlete
baş vurup sadakatini bildirerek valiliği elde
etti. B u mevkide 1745 yılma kadar kaldı.
Ölüm ün den sonra yerine oğlu M eh m ed P a ­
şa geçti. B u zat, donanmanın kuvvetlenme­
sine çok hizmetlerde bulundu. İngiltere ile
bir ticaret muahedesi yaptı. İngiltere devleti
bu muahedeyi, müstakil bir hükümetle ya­
pılmış gibi resmen tasdik etti. M eh m ed Pa­
şa 1753 yılında vefat edince yerine oğlu Ali
Paşa geçmiş ve boyleûe dayılık ve valilik
Karam an ailesine inhisar eder olmuştur.
Garb ocakları zamanla aralarında ittifak­
lar ve yabançı devletlerle çeşitli anlaşmalar
yapar olmuş ve âdeta müstakil gibi bir hale
gelmişlerdi. Buna sebep ise, uzun süren
vaşlar dolayısile Osmanlı devletinin uzak
eyaletlerle meşgul olamamış bulunmasıydı.
Boğdan ve Eflak’ın dui'um-j
Karlofça barışından sonra bir müddet
için Boğdan’da, Osmanlı devleti idaresine
karşı herhangi bir değişiklik hissedilmemiştir.
Ancak, voyvodalığa eskiden beri komşu olan
ve kudretli devrinde bu bölgede nüfuz ve
himayesini tesis etmek gayesinde bulunan
Lehistan krallığının, daha onsekizinci yüzyıl
başlarında kuvvetçe önemini kaybetmesi,
d urum u değiştirdi. Gittikçe kudreti artan
Rus çarlığının nüfuzu Boğdana hem de pek
kolayca yerleşmeye başladı.
Hus çarlığına bu imkânı hazııiıyan şey,
kudretli oluşundan başka mezhep itibariie bu
bölge halkı gibi ortodoks bulunuşudur. R u s ­
ların bu mezhebin hamiliğini ileri sürmeleri,
ajanlarının Boğdan’da kolayca çalışmalarını
ve propagandalarım yapmalarını temiıı et­
mekte, dolayısile de, Osmanlı devletine karşı
voyvodalıkta tehlikeli bir hava yaratılması
sağlanmaktaydı.
Eflak’a gelince; Karlofça barışı ile M a c a ­
ristan'dan başka Erdel’i ele geçiren Avustur­
ya devleti, pek uzun bir hudutla komşu ol­
duğu b u yerde nüfuzunu kolayca yaymıya
muvaffak oldu. Pasarofça barışı ile kazandığı
K üçük Eflak'ı sonra kaybetmesi onun Eflak-
taki nüfuzunu azaltmadı.
Belgrad barışının akdi müzakereleri es­
nasında E uslar, Boğdan üzerinde bazı em el­
lerini açıkça göstermişler ve batta onların
b u istekleri Eflak bölgesinde nüfuzlarını y a y ­
m a k ve tesis etmek yolunda olan Avusturya'
yi hayrete düşürmüştü. B u görüşmelerle bs-
rışın aktinde Avusturya rielemeleri. Huşların
belli olatı bu isteklerine karsı, işgal edilen
yerlerden hudut kesilmesini teklif ettilerse
de, galip durum da olan Osmanlı devletî d e ­
legeleri bu teklifi şiddetle reddetmişlerdi.
Fakat, bu suretle vaki istek ve tekliflerden
her iki devletin Boğdan ve Eflak üzerindeki
25-İ5 F . 12
 Üçüncü Osm an zamanındaki veziriazamlar
(İlâve: 1 5 2 )
K Ö S E B A H İ R M U S T A F A PASA
Sofu A bdurrahm an Paşanın oğlu­
dur.. Babası. Çorlulu Alı Paşanın ket-
j hüdahğınd&n yeti şifo vezir olmuştu
| Bahir Mustafâ Paşa çok iyi bir tahsil
gördü. Nevşehirli D a m ad İbrahim Pa­
şanın zamanında ve onun tavassutu ile
saraya intisab edıb hassa ail&hşörü oldu.
Gayet becerikli olduğundan kapıcı-ba-
şılığa yükseltildi. 1747 yılında ikinci
imralıorluk, 1749 da- baş-imr&horluk
tevcih edildi, Kendisini sarayda kızlar-
ağası Hafız Beşir Ağa himaye etmekte
idi. B u sayede, D i vitdar M e h m e d Em in
Pa$ar>ın azli üzerine 1 t em m uz 1752
tarihinde sadarete getirildi. Hafız Beşir
Ağanın gayri tabi'i nufuzu ile m üca­
delesinde m uvaffak olarak İşlerinde
■ müstakil kaldı. Birinci M a h m u d , o nu n
b u sadareti zamanında vefat ederek ye­
rine ü çün cü O s m an padişah olmuştur
(13 aralık 1754). Yeni, padişah, m üte­
reddice kararsız, yakinlerinin tesiri al­
tında bulunuyordu. Kısa zamanda. B a ­
hir Mustafa Paşa azledilerek Midilli*»
j ye sürgün edildi (15 şubat 1755).
B u n d a n sonra. Bahir Mustafa Pa­
şanın evvelâ, vev.aveti iade edüib M ora
muhassılıgma tayin edilmiş. 1 nisan
1756 tarihinae Yirmi-sekiz Çelebi-zâde
Said M eh m ed Paşanın yerine tekrar
sadrıâzam olmuştur. B u sadareti sıra­
sında Üçüncü O s m a n ’ın emrüe. Üçiineû
Ahm ed'in büyük oğlu Şehzade Mch-
m e d l n sarayda öldürülmesine alet al­
ması yüzden halk arasında alıb yürü­
yen dedi-kodulai’ üzerine sadaretten az-
ledilib Rodos adasına gönderilmiş, ifa
ettiği bu hizmet karşılığı olarak müsa­
dereye uğramamıştır (12 ocak 1757).
Bahir Mustafa Paşa 1757 yılı Ağus­
tos ayında A gribiz muhafızlığına, on
ay sonra Mısır valiliğine tayin edilmiş,
1761 de azlolunarak Cidde valiliği ve­
rilmişse de gitmek istemiyerek Mısır’da
kalmış. 1762 de Hiüeb valiliğine tayin
olununca, idam dan korku b yine gitme­
miş, lâkin kçndisir.e teminatı havi bir
ferman gönderilmişi b u n u n üzerine me-
| muriyet yerine gitmiştir.
Bahir Mustafa Paşa-, 1 kasım 1763
tarihinde üçüncü defa sadaret R a k a ­
mına geçmiştir. Ayîli zam anda Üçüncü
M ustafam n kızı Şah Sultana namzed
olmuştur. B u sadareti 3û mart 1765 ta-
i rihine kadar sürdükten sonra aalolun-
muştur. B u n a sebeb, sadnâzamiarm
haası olan Kıbrıs varidatına. 2 am yap­
tırıp bazı hoşnutsuzluk ve karışıkhk-
—>
2546
—>
lara sebeb olması, üstelik Istanbuidan
ve taşradan olmıyacak bahanelerle ağır
para cezalan toplıyarak bunları bir ta­
kım binalarını inşasına harcaması îdi.
H ü k ü m d ar bunları haber alıb kendisini
ikaz edince, te'vil yollu cevablarJa h a ­
kikati gizlemiş. azlini müteakib saray-
da birkaç g ü n sorguya çekildikten son­
ra Midilli adasına sürülmüş, lâkin ya­
ğan şikâyetler üzerine gönderilen bir
Bostancı hasekisi ile idamı emrolun-
m uş ve kesik baş* îst&ntoula getirilib
ibret taşında teşhir edildikten sonra
Otakcılarda yapdırmjş olduğu Nakşi­
bendi dergâhına gömülmüştür.
O k u m u ş yazmış, şair, -zeki, cesur,
lâkin zaif karakterli ve hiyîekârdı, pa­
raya çok düşkündü. Otakeılarda yuka­
rıda baiısi geçen Nakşibendi dergâhını
yaptırmış, yanan bir kısım mescidleri
tamir ettirmiş, Yeraltı-camii mevkiin-
deki Emevî ordusu ile İstanbula gelen
Esiıab’dan üç zatm k&brini meydana
çıkartarak burasım cami haline koy­
muştur.
HEK tM - OĞ LIJ ALt PAŞA
(Üçüncü defa. Evvelce Bilinci M a h ­
mudem veziriâzamlan. arasında yazıl­
mıştır) .
KAİLİ A B D U L L A H PAŞA
İstanbul'da Davud-paşada doğmuş­
tur. Babasının adi Hacı Halil Ağadır.
Tahsilini tamamladıktan sonra 1713 yı­
lında Divan-ı lıümayun kalemine gir­
miş ve Yeni-kapı mevlevihanesi şej^hi
A h m e d Efendinin kıssını almıştır. K a ­
lemde derece derecc yüksel ib 1730 yı­
lında beyilkel kalemi kesedarı (evrak
m üd ürü ) oldu. 1736 yıhnda ordu ile
Baba-dağmda bulunurken beylikeiLik
verildi. İran seferi sırasında İstanbul’­
da rikâbbeyîikçisi olarak kaldı. "Sonra
teşrifatçılık tevcih edildi. Karışmış olan
teşrifat işlerini düzene koyduktan son­
ra bu vazife de uhdesinde kalmak şar-
tile 1745 yılında tekrar beylikcilige ta­
yin edildi. 1747 yılında R&gıb M eh m ed
Efendi yerine reisül-kütt&b, 1754 yılın­
da. ba§defterdar ve İS mayıs 17E5 tari­
hinde sadrıâzam oldu. B u sadareti üç
aydan bir az fazla sürmüş ve h ü k ü m ­
dar bu mevkie Silâhdar Bıyıklı Ali
Paşayı getirmek istediğinden azlolunub
Sakız adasına sürülmüştür (24 ağustos
 1755). Ayni yıl Girit valilifci, 1758 de
Cidde valiliği verilmiş, Mekke'ye hare­
ket etti£i sırada rahatsız)anıb vefat et­
mişi ir. Na'şi. M ekke’ye götürülmüş ve
Hazret-î Hadice (R.A.) türbesi civarına
Gömülmüştür. Kendisi eser sahibi ule­
m a d a n bir zattı. Ayr.i zam anda iyi bir
şairdi, divanı vardır. Dürüst, dindar,
fazilet ve sadakat sahibi idi. Gayet ça­
lışkan olub hiç boş durmamakla ma'*
ruftu.
K I Y I K L I ALİ PA SA
İstanbul'un fakir bir aüesindendir.
Yetim kalmış ve Ayasoîya evkafı kâti­
bi M ehm ed Efendi vara.fir.dan himaye
olunmuştu. 80 n derece yakışıklı ve gü­
zel sesli idi. B u sayede saraya intisab
eüib kiler-odasma alınmış ve kızlar-
ağast ilacı Boşır Ağaya müezzin olmuş­
tu. O n u n Birinci Maîımud’a ricası üze­
rine has-cdaya alınarak müezzin ba-
şıl'.k verilmiş, sonra ytikseiib sil&hdar
olmuştur. Üçüncü Osmanın üzerinde
n u fu z sahibi idi Devlet işlerini bu sa­
yede saraydan idare ederek sadrıâzam-
larm n ü fu zu n u ortadan kaldırmıştı.
Hek;rr.-oğlu A H Paşa azledilince. Üçün­
cü O sm an sadareti kendisine vermek
is'.ediyse de matruş olduğu için b u m a ­
kam a Nailî Abdullah Paşayı getirib ona
da vezaretle nişcncılık ve üç ay sonra
da Nailî Abduiiah Paşayı azledib sad-
rıâzamîık verdi <24 a£ustcs 1755). Sa ­
dareti pek kısa sürmüş ve 25 ekimde
azlolunub kapı-arasına hapis edilerek
orada öldürülmüştür. Padişahın kendi­
sine büyük teveccühü bulunduğu hal­
de. bu kadar sere bir muameleye uğra­
masının sebebini izah güçtür. Gerçi
bir çok kaynaklar b un u üçüncü O lm a ­
nın hiç tahammül edemediği rüşvet ve
irtikâba başlaması veya seleflerinin az-
; line yalan ve iftira'aria sebeb olduğu*
i n u n anlaşılması gibi sebeblere dayan-
I dır-Iirsa da, hükümdarın, şehzadelerin
katli hakk*r.daki arzusuna uym ak iste­
meyişi dahr. m ü h im bir sebeb olabilir.
Bıyıklı Ali Paşa !ri yarı, fevkalade
güzel, Rüler yüziü ve sevimli idi. Sadrı-
âzam olduk:an sonra gayet kibirlenmiş,
herkesi aşa.Cı görmeye başlamıştı. R üş­
vete mübteiâ ve garazkâr olduğunda
! kaynaklar müttefikıir. Yalnız Vasıf tari­
hi iyi yola sevk edildiği takdirde kendi­
sinden ısilfacie olunacak bir kimse oldu­
ğunu kaydeder, üçüncü Osman, onu i-
dam ettirdiğine iki saat sonra pişman
olmuşsa da iş işden geçmiş bulunuyor­
du. B u pişman oluşda idam sebebinin
rüşvet, irtikâb, yalan vc iftira gribi hak­
li ve akla uygun şeyler olmayıb tama­
m en hissî bir mesele olduğunu anlat­
maktadır.
Y İ R M İ S E K İZ ÇRLEBİ-ZÂDE
SA tO M fcU M E D T A S A
Üçüncü A hm ed devrinde elçilikle
2547
Pransaya gönderilmiş olan Yirmİsekiz
çelebi M e h m e d Efendinin oğludur.
M ükem m el tahsil gördükten sonra dev­
let hizmetine intisab etmiş ve sadaret
mektubı kalemi hülefasından bulun­
duğu sırada e!çi olan babasına kethüda
tayin edilerek birlikte Paris’e gitmiştir.
Dönüşde süvari kâtibi oldu. Birinci
M a h m u d culûs edince saUanai. değişik­
liğini bildirmek üzere Şıkk-ı sâlis def­
terdarı rütbesile Petersburg’a eönderil-
di. 1732 de b u sefer fevkalade elçi ola­
rak Rusya vc İsveç’e gitti. Rusya ile
Avusturya elçisinin de iştirakile Niye-
mirov’da yapılan müzakerelerde O s m a n ­
lI heyetine dahil oldu. 1739 yılında
Avusturya devleti ile imzalanan Bel-
grad anlaşmasına göre yeni sınırların
tesbitine m em ur edilerek iki sene ora­
larda vazife gördü. 1741 yılında Rumeli
beylerbeyliği payesile Paris'e elçi_ gön­
derildi. 1742 yılı Ekim ayında İstan­
bul’a dönüb Aralık ayında nişancı ol­
du. 1744 do Mısır’da çıkan bası ihtilâf­
ları yerinde tetkike m em u r edildi. E r­
tesi yıl. defter emini, 10 ağustos 1746
tarihinde sadaret kethüdası tayin o-
lundu. Lâkin, sert vc haşin yaradılışlı
olan sadrıâzam Tiryaki M eh m ed Paşa
ile geçinemiyerek ertesi yıl kendi ar­
zusu ile yine defter emini oldu. 1748
senesinde ikinci kere olarak nişancılık
tevcih edildi. 1750 yılında Divit dar M e h ­
m ed E m in Paşa sadarete geçince tek­
rar sadaret kethüda) iğin a getirildi. İki
buçuk ay sonra azil ile Hicaz’a gitmesi
emredildiyse de. Gelibolu’ya varınca
orada kalması bildirildi. Azline görü-
niişdc hiç bir sebeb yoksa da. bu yıl­
larda sadnâzamlarm üst üste sadaret
kelhüdalığmdan gelmeleri dolayısile
M eh m ed Em in Paşanın hışmına uğra­
mış olması m üm kündür. Mam afih, bi- |
raz- sonra fermanla İstanbul’a davet e-
dilib üçüncü defa olarak nişancılık ve
rildi. 1752 yılında, bu vazifeden ayrılıb I
ayni yıl içinde dördüncü defa olarak
nişancı olmuş, bir müddet sonra açık-
da kalmış, 1755 yılında baş-muhasebeci,
ayni yıl üçüncü defa olarak sadaret
kethüdası olmuştur. 25 ekim 1755 tari­
hinde sadrıâzam Bıyıklı Ali Paşanın az­
li ve katli üzerine sadaret kendisine .
verildi. O n u n sadareti üç aydan fazla
sürmedi. 1 nisan 1756 tarihinde azil o-
lunub İstanköy adasına sürüldü. îdam
edilmiyecegine eroin olması için, sür­
gün emrini ifaya bizzat kendi oğlu
Mesud Bey m em ur edilmişti.
Said M ehm ed Paşa. bir müddet
sonra Ilanya muhafızlığına, 1757 yılın­
da Mısır valiliğine, 1759 yılında A dana
valiliğine, 17G0 tarihinde Karam an va­
liliğine tayin olundu. Nihayet 1761 ta­
rihinde Maraş valisi olmuş ve ayni yıl
E kim ayında bu vazifede vefat etmiştir.
Son derece değerli, bilgili, dünya ve
—^

Yirmisekrz ÇcCebi-zâtfe M ehm ed Sairi
(S a d n â za m iken)
ihtirasları m eydana çıkmıştı Zamanla da g e­
rek Avusturya’nın ve gerekse Husya’n m ar­
tan ve iler] iyen nüfuzları bu iki voyvodakkU;
çatışmaya başladı.
Diğer taraftan Osnıanlı devletinin gittik­
çe artan zafiyeti b u bölgelere karşı aldığı ted­
birleri tesirsiz kıldığından voyvodalar da hal­
kın temayülüne göre gâh Avusturya, gâh R u s­
y a tarafına meyleden iki yüzlü bir siyaset
takîb ettiler.
Osmanlı devleti aşağı yukarı bu bölge­
lerde huzursuzluğun başlarından itibaren bir­
takım tedbirler simayı düşündü. H e r iki b e y ­
liğe, daima kendisine ihanet etmij; yerli bey-
—>
memleket ahvaline vakıf, ikna kabili­
yeti kuvvetli, müteşebbis, çalışkan, na­
muslu. tecrübeli bir deviet adamı idi.
Babasile ^ittiii Fransa’dan dönüşünde
ı Müteferrika İbrahim Efendi ile Türkçe
kitab basan ilk matbaayı kuranlardan­
dır. Fransızca Ye litince bilirdi. Tıb
müfredatına dair meşhur bir eseri var-
İ dır, Eyulı Nlşancasında bir lıamam, Sa-
ı nyerde bir tekke. Y u şa tepesinde bir
mescid yaptırmıştır.
K Ö S E R'.HÎIÎ M r s T V F * .
i İ k in c i defa)
lerin yerine, merkezden, devlete daha sadık
olacaklarını düşündüğü Divan-ı hüm âyûn ter­
cümanlığında bulunan Fenerli rum beylerini,
voyvoda tayin etti. Fakat yapılan bu değişik­
lik beklenilen neticeyi hiçbir zam an temin
edemedi. Çünkü, Fenerli rum beyleri, B o ğ ­
dan ve Eflak halkı tarafından hiç hir zaman
itibaı- görmediler ve bir mültezimden farksız
sayıldıklarından kat’iyyen sevilmediler.
H e r ne kadar Osmanlı devleti, voyvoda­
lıklarda bir itibar sağlamak için bu beylerin
üç senede bir değiştirilmesini ve güzel hiz­
m et edenlerinin beylik müddetlerinin tem ­
didini kabul etmişse de bu vaziyet tatbikatta
m ü m k ü n olmamıştır. Ç ü n k ü merkezdeki sık
sık tebeddüller dolayısile devlet ricali de ar­
ka arkaya değişiyor ve her değişmede yeni iş
başına gelenler aşırı derecede menfaatlerini
düşünerek, voyvodaları, küçük ve pek eh e m ­
miyetsiz bahanelerle veya tahkiksiz ihbarlar­
la azlediyorlardı. Boşalan mevkii birçok şey­
ler vererek elde eden yeni beyler de sarfet-
tiklerini bir aıı evvel kazanm ak için voyvo­
dalıklarında h em e n arka arkaya saldıkları
vergilerden ötürü pek acınacak ve fakir düş­
m üş olan halk onlardan nefret ediyordu.
H e r iki voyvodalık halkını Osmanlı ida­
resinden soğutan önemli diğer bir husus ta,
bu beylikler bölgesi etrafındaki kale m u h a ­
Paşa fızlarının, murabahacılarla türlü hile yaparak
R u m e n kızlarını alıp satan maldovateı Cmol-
dovarıcı) ve B uc a k tatarlarının ve diğer bazı
yağmacıların k a nu n dışı hareketleridir.
Bütün bunlardan başka, mazûl ve m ansub
vezir, beylerbeyi ve sair gelib giden bazı
nüfuzlu memurların ana yolu bırakarak pek
kalabalık ve bıçkın maiyetlerile Boğdan ve­
ya Eflak'dan geçerek, buruların halkım, k en ­
dilerini beslemeğe m ecbur etmeleri gibi, buna
benzer daha bir takım uygunsuz ve haksız
hareketlerde bulunmaları vaziyeti büsbütün
Çlğrından çıkarmaktaydı.
Her ne kadar Râb-ı âli, Boğdan ve Ef-
lak'da yapılan kötülükleri haber aldıkça b u n ­
ların mcnedilmesi için arka-arkaya fermanlar
göndermişse de, bizzat merkezdeki istikrar-
KOCA Ü A G I B F A t jA
'
i tüçüncü Mustafa'nın veziriazamları
ilâvesi rtdedirî
Bibliyografya : Sublıi: Tarüı. İzzi; T a ­
rih. Vasıf; Tarih. Şamdsnİ-zâde Süley- j
m a n ; Müri üt-tavaritı. Dîlâver-Tâde Çi­
mer: H a d ika tü M 'ü zer a zeyil. Hüseyin j
Ayvansa rayi: Hadlkatiil-eevsmi. M eh- i
i m ed Süreyya; Sicilli Osmanl. Tayyar- i
z&de Ata; Enderutı Tarihi. Ham m er;
Hisloire de î’empirf* Ottoman.
2048
 sizlik ona otoritesini kaybettirmiş olduğun­
dan bu fermanları kimse dinlememiş, haksız­
lık ve yağmalar sürüp gitmiştir.
İste yukardan beri ancak başlıcalarından
bir kısmını yazdığımız haller de Boğdan ve
Eflak halkını, yalnız dış düşmanlarına karşı
değil, içte bizzat memurlarına bile kuvvet ve
kudret sahibi olamıyan, emrin: dinletemiyen
Osmanlı devleti idaresinden soğuyup uzakla­
şarak, kendilerini daha iyi himaye edecek,
bu hallerden kurtaracak bir kuvvetli devlet
ve koruyucu aramaya sevketmekteydi.
Bütün bu vaziyetler karşısında evvelce
işaret ettiğimiz veçhile, Fenerli m m beyle­
rinden olan voyvodalar da. bölgelerinde n ü ­
fuzu ve kudreti arlan devlete meyletmişler,
hatta bazan, muhtelif bahislerde gördüğümüz
gibi, Osmanlı devletine ihanet ederek düş­
manlara casusluk etmişler, onlarla işbirliği
yaparak devlete ihanette bulunmuşlardır.

Şehzade M e h m e d ’in ö lü m ü
Bahir Mustafa Paşanın ikinci sadâretinde
Üçüncü Ahm ed'in büyük şehzadesi M ehm ed .
kırk iki yaşlarında bulunduğu halde vefat
etmişti. B u ölümün vebadan olduğu ilân edil­
diği ve hakikaten şehirde dc veba salgını
bulunduğu halde, şehzadenin ölümü bazı
dedi-kodularm çıkmasına sebeb olmuştu.
D a h a evvel Hekim-oğlu Ali Paşanın azli do-
layısile de b u şehzade ile ilgili dedikodular
çıkmış ve hâdise henüz unutulmamıştı. Ş eh­
zadenin cenazesi mutad merasimle kaldırıl­
mış, saraydan babasının gömülü bulunduğu
türbeye götürülürken halktan pek çok kimse
b u törene katılmış vc b u sırada herkes
teessürünü açıkça izhar etmişti. B u olay
sadrıâzamın azlini hazırlayan sebeblerden
birini teşkil etti. Hâdise üçüncü. Osmanı fe­
na halde sinirlendirmişti. Hakikaten şehzade
M e h m e d onun vasıtasile boğdurulmuş, böy-
lece Hekim-oğlu Ali Paşanın nefretle reddet­
tiği işi. Bahir Mustafa Paşa hükümdarın ıs­
rar ve tehdidlerine sonunda baş eğerek ve
selefinin akıbetine uğramaktan korkarak
kabul zorunda kalmıştı. Çünki Bıyıklı Ali
Paşanın da idamının hakiki sebebinin bu
olduğuna dair de bir rivayet mevcuttu. B u ­
na göre, saraydan yetişmiş olan Ali Paşa
küçüklüğünü bildiği şehzadeye kıymayı red­
dederek hükümdarın gazabına uğramış ve
Hekim-oğlu Ali Paşaya olduğu gibi, kendisi­
ni kurtaracak biri zuhur etmediğinden cel-
lâd elinde ean vermişti. Netekim, va k’anüvıs
Vasıf Efendi (C : 1, S: 74), Üçüncü O s m a n ’ın
hususiyetlerinden bahsederken, sözü Ali P a ­
şanın öldürülmesine getirerek -idam sebebi­
nin rüşvet alıcılığına veyahut başka bir
m ânaya dayandığı rivayet olunur» cümlesini
kullanmıştır.
Şehzade M e h m e d ’in tahta lâyık, uysal.
Su ltan Birinci M a h m u d tarafından başlatılıp
Üçiincü O s m a n ’ın ikmal ettirmesinden dolayı
«Nur-ı O s m a n i y e « adı verilen cami
mütevazı, yakışıklı ve iyi karakterli olduğu
ve Üçüncü O s m a n ’a nazaran çok yüksek m e ­
ziyetlere sahip bulunduğu, o devir k a y n ak ­
larının incelenmesinden anlaşılmaktadır.
Esasen, Üçüncü O s m a n bütün b u meziyetle­
rinden dolayı onu çekemez ve kendisine ra­
kip gördüğünden diş bilerdi.
Bahir Mustafa Paşa’nın ?zlî
Üçüncü Osm an, bu sırada, S a m valisi vc
H a c emiri Azem-zâde Esad Paşayı, kızlar-
agas: Ebu-Kui A h m c d Ağanın tesirile azle
karar vermişti. Bir gün sadrıâzam Bahir
Mustafa Paşayı çağırttı ve böyle m üh im bir
vilâyete pek değerli bir vali tayin etmek
istediğini söyleyerek birisini tavsiye etmesi*
ni istedi. O sırada Ragıp M e h m e d Paşanın
büyük şöhreti vardı. Devİet kademelerinden
ve bilhassa hariciye işlerinden yetişmiş, d ü n ­
ya ve memleket ahvaline vakıf pek değerli
bir vezirdi. O güne kadar verilen vazifeleri
b üyük bir muvaffakiyetle başarmıştı. Na­
musu, dürüstlüğü ve dirayeti ile tanınmıştı.
Bahir Mustafa Paşa, kendisine rakip gördü­
ğü için onu böyle bir işe sarıp meşgul et­

2545
 m eye can atıyordu- B u yüzden padişaha ha­
raretle tavsiye etti. Üçüncü O s m a n :
«— Ragıp Paşa b u işin uhdesinden ge­
lebilir mi?» diye sorunca da :
s— Baştan, beri bugüne kadar gelen ve­
zirlerin hiç biri onun derecesinde kemal sa­
hibi olamamıştır. Akılda, olgunlukta, zekâ ve
tedbirde zamanın biriciğidir» cevabını verdi.
Padişah b u n u n üzerine :
<— O halde var, Ş a m eyâletini tevcih
et» dediyse de, sadrıâzam gittikten sonra
onun söyledikleri kendisini yeni bir karara
şevketti ve « M a d e m ki b u kadar akıllı ve
değerli bir zatmış, niçin sadarette kullan-
mıyayım?» düşüncesile hareket ederek he­
m e n bostancı hasekilerinden birisini sadâret
miijdesile gizlice Ragıp M e h m e d Paşanın
vali olarak bulunduğu Haleb’e gönderdi. 12
ocak 1757 salı günü Sadrıâzam Bahir M u s ­
tafa Paşa henüz divandan dönmüşken padi­
şahın daveti tebliğ edilerek saraya geldi.
Enderunda, kızlar-ağasımn odasında emir
beklerken sadaret m ührü alınarak kendisi
Balıkhaneye indirildi. Bir gece orada kal­
dıktan sonra, selefi gibi o da müsadere b e­
lâsına uğramadan Rodos adasına sürgün edil­
di. Adı tarihimize K o c a Ragıp Paşa olarak
geçmiş bulunan yeni sadrıâzam Ragıp Meh-
m e d Paşa İstanbul’a gelinceye kadar da sa­
dâret kaymakamlığına kapıcılar kethüdası
Ali Ağa, vezaret rütbesile tayin olundu.
K oca R agıb Paşa’ nm sadâreti
Koca Ragıp Paşa, 20 ocak günü İstan­
bul’a vardı. Âdet ve an’aneye göre Üskü­
dar’da M e h m e d Paşa köşkünde çekilen ziya­
fetten sonra şeyhülislâmla birlikte padişahın
huzuruna kabul edildi.
Yeni sadrıâzam, vazifesine başlar baş­
lamaz birlikte iş göreceği ekibi seçti B u
yüzden hem en yeni azil ve tâyinler oldu. E v ­
Üçüncü Osm an (1754- 1757) zamanındaki hükümdarlar
(İlâve: 1 5 3 )
Avusturya : Mari Terc 2 —» ---> .
Fas : Mevlây Abdullah -> — 1757.
Fransa : Onbeşinci Lui —► — —» .
Hindistan : İzzüddin Alemgir 1754 —
—> *
İki Sicilya : Ü çüncü ŞarI —» ---> .
İngiltere : İkinci Jorj -> — .
İran : Şahruh (Afşarlı) —> ---* . K e­
2550
velâ, Şeyhülislâm Dürrı-zâde Mustafa E fen­
di azledilerek Gelibolu’da ikamete m em u r
oldu. Yerine eski şeyhülislâm Damad-zâde
FeyzuIIah Efendi tâyin edildi. B u n u n gibi,
sadaret kethüdası M e h m e d E m in Ağa-zâde
Hüseyin A ğ a, kapıcılar kethüdası iskemleci
Mustafa A ğa, Reis ül-küttab A v n i Efendi az­
ledilerek sadaret kethüdalığı baş ruznamçcci
Y u suf Efendiye, kapıcılar kethüdalığı H aşan
Paşa dam adı A b d i A ğ ay a ve reis ül-küttab’
lık darphane nazırı Ebubekir Efendiye tev­
cih olundu. Eski başmuhasebeci Subhi M e h ­
m e d Efendi darbhane nazırı, sadaret kay­
m akam ı Ali Paşa Halep valisi. Sadeddin P a ­
şa Mısır valisi oldular. K eza, defterdar Mc-
miş Efendi de azledilerek yeri, eski defter­
dar H a C 2 A h m e d Efendiye, baş ruznamçeci-
lik de Halim i Mustafa Efendiye verildi.
Kızlar-ağasımn Koca Ragıb Paşa ile
mücadelesi
Birinci M a h m u d , nasıl kızlar-ağası Hacı
ve Hafız Beşir Ağaların tesirine kapılmışsa,
Üçüncü O s m a n da kızlar-ağası Ebu-Kuf A h ­
m ed Ağanın tesirinde idi. A h m e d Ağa, gelip
geçen sadrazam lara benzemîyen K o c a Ragıp
Paşaya diş geçiremiyeceğini anlıyarak azlet­
tirip yerine kendisile anlaştığı deryakaptanı
K e l A h m e d Paşa-zâde Ali Paşayı getirmek
istemişse de, buna muvaffak olamamıştı
Padişahın rahatsızlığı artınca bu fırsattan
faydalanarak sadriâzamı saraya dâvet etti­
rip elinden m ü h rü almak için baltacılar
kethüdasını gönderdi. Lâkin, vaziyeti öğre­
nen ağa yazıcısı İbrahim Efendi, daha evvel
davranarak K o c a Ragıp Paşaya gizlice bir
tezkere gönderip d u r u m u haber verdi ve
padişahın sabaha çıkamıyacak halde oldu­
ğunu bildirerek o zam ana kadar gizlenme­
sini tavsiye etti. Sadrıâzam b un un üzerine
rim H a n (Zend Soyu) -» — —> .
İspanya : Dördüncü Ferdinand —> — —
İsveç : Adolf Frederik —> — —* .
Lehistan : Ü çüncü Frederik Ogüst —>
Papalık : Ondördüncü B en u a —* — —*• .
Prusya : İkinci Frederik —» — —> .
Rusya : Elizabet —» — .
Paga-kapısından ayrılarak bütün gün tebdil
gezmiş, baltacılar kethüdası Bâb-ı âliye bir
kaç kere gelmişse de onu bulamamıştı. Sad-
rıâzam, ancak akşama Bâb-ı âliye dönmüş,
sonra da padişahın ölüm haberi gelmişti
(Vasıf tarihi, C : 1, S: 77).
Üçüncü O sm an ’Im ölümü ve şahsiyeti
Bir müddettir şirpençeden rahatsız b u ­
lunan ü çün cü O sm an , yapılan tedavilere
rağm en 30 ekim 1757 Pazar günü yatsıdan
sonra vefat etti. Üçüncü O sm an bütün ha­
yatı sarayda kapalı ve mahpus olarak geç­
tiği için gayet sinirJi ve çabuk kızıcıydı.
Mütereddid ve kararsızdı. Kimseye itimad
etmezdi. İltifat vc tcveccühiine güvenile-
mezdi. Buluttan n em kapar, her şeyden şüp­
helenir, yakınlarının çok tesiri altında ka­
lırdı. Görülmemiş derecede aceleci idi. Y a ­
pılması zam ana muhtaç şeyleri kendisine
izaha imkân yoktu. H e r şeyin h em en olma­
sını, her emrinin o anda yerine getirilme­
sini isterdi. Gayet mütecessis olduğu için her
şeyi öğrenmek isterdi.
Ağabeysi Birinci M a h m u d ’u n aksine,
musikiden nefret ederdi. B u yüzden saray­
da yetişmiş ne kadar musikişinas varsa hep ­
sini derhal uzaklaştırmıştı. Kadınlara karşı
da nefreti vardı. Onları, hattâ görmeye bile
tahammül edemediğinden, kendisinin şehir­
de dolaşma günleri onların sokağa çıkmala­
rını yasak etmişti. Sarayda da gezerken ca-
riyelerle karşılaşmak istemediği için ayak-
k aplarm m altına gümüşten çiviler koydur­
2551
muştu. Bunların çıkardığı sesi duyan saray
kadınları kaçışıp gizlenirlerdi. Bütün b u n ­
lara sebeb, belki de şeklen gayet çirkin ol­
ması ve onların içten içe alaylarına hedef
olma korkusuydu. Hakikaten kendisi son dc-
rece şişman ve hantal, bir om uzu aşağıda
biri yukarıda, çıkık karınlı ve sakil görünüş­
lüydü, güçlükle yürürdü. H u h e n de basit,
güzel san’atlardan anlamaz, cahil ve kaba
saba bir adamcağızdı. Tebdil gezmeye pek
meraklı olup b u sırada sokak satıcılarından
aldığı muhallebi, börek, gözleme, kebab, leb­
lebi gibi şeyleri at sırtında yiyerek dola­
şırdı. Saray mensuplarından bazıları onun
tedbil gezeceğini hissederek geçeceği yerler­
de bekler ve ona duyuracak şekilde meziyet­
lerinden bahsedip öğerek ihsanına nail olur­
lardı. M am afih gayet hasis olduğundan alt­
mış akçeden fazla ihsanda bulunmaz, fev ka­
lâdeden y ü z akçe verirdi.
Üçüncü O sm an devri, İstanbul halkı
için felâketli bir devir olmuştur. Üst üste
çıkan yangınlar yüzünden şehrin dörtte üçü
yanmış, Haliç’i donduracak kadar bir kış ve
veba salgını olmuştur. Kadınların süslü gez­
memeleri, mesire yerlerine gitmemeleri ne­
vinden emirleri bazı mutaassıp yobazlan
m e m n u n etmişse de, halk umumiyetle ken ­
disini hiç sevmemişti.
Zamanındaki yapılar, Birinci M a h m u d
devrinde başlanıp kendisinin tamamladığı
Nur-ı Osm aniye camii ile, Midilli adasın­
daki Sığ n limanının kale ve feneri ve bir
de bugün de m evcud bulunan Ahırkapı fe­
neridir.

Padişahın cülusu ve ilk icraatı — A v r u p a olayları karsısında O sm a n lI devleti, Lehistan tacı
meselesi — OsmanlI - R us savaşının başlaması. Kırım ahvali, o r d u n u n d u r u m u , ilk savaşlar —
Rusların A k d e n i z cephesini açmaları, M o ra i?y.~nf ve Ç e ş m e denİ 2 faciası
m uhtelif barış teşebbüsleri, Mısır ve S u riye olayları, padişahın vefatı.
Ü çüncü O s m a n ’ın
ölüm haberinin sadrı-
âzama bildirilmesi üze­
rine K o c a Ragıp Paşa,
yanında şeyhülislâm,
diğer ulema, derya
kaptanı ve ocak ağala­
rı bulunduğu halde sa­
baha karşı saraya ge­
lip sünnet odasında
toplandılar. B u sırada
Üçüncü A h m e d ’in b ü ­
y ü k şehzadesi Mustafa,
sağında kızlar-agası
E b u K u f A h m e d Ağa,
solunda Siîâhdar İbra­
him B e y bulundukları
ve koltuklarına girmiş
oldukları halde Sün*
net-odasına çıkageldi.
Hazır bulunanlar, k e n ­
disini saygı ile selâm­
ladılar. O da selâmla­
rına:
<— Sabahlar hayır
ola* diye karşılık ver­
di. Evvelâ sadnâzam
ayak öptü. O n u şey*
hülislâm, kaptanpaşa,
ulema, yen içer ¡-ağası,
sipah ve siîâhdar ağa­
ları takip ettiler. H e ­
m e n sadnâzam ile şey­
hülislâma ve derya
kaptanına samur kürk­
ler ve diğerlerine de-
ÜÇÜNCÜ MUSTAFA
K ırım ’ın kaybı,
................ ÜÇÜNCÜ M U S T A F A rccelerine göre hil’at-
ler giydirildi. O s m a n ­
Babası : Üçüncü A h m e d E lI imparatorluğunBiı
Annesi : Mihrimalı Sultan E yeni hükümdarı Ü ç ü n ­
Do£du£u tarih : 28 ocak 1717 \ cü Mustafa, b u bi'at
törenini müteakip Hır-
Padişah olduğu tarill : 30 skini 1757 E
ka-i şerif odasına gi­
Ölü m ü : 21 ocak 1774 =
derek duada bulundu.
Bilinen zevceleri : Adilşah. Aynülha- |
Sonra, B a b üs-saade’-
yat, Peîıitııe. Gülnar, Mihrişah sultanlar. E
Çocukları : M ehm eü. Selim (padişah ; nin önüne kurulan tah­
olmuştur). Beyhan (Mustafa Paşa ile = ta oturup güneşin do~
evlenmiştir). Esma. Fatma. Hadice. Ha- | ğuşu ile beraber sara­
dice (Seyyia A h m ed Paşa ile evlenmiş- = ya Selen öbür devlet
tir). Şah (sırasile Kfise Balı ir Mustafa, E ricalinin bi’ailerini k a ­
M ehm ed Kmin vc Nişancı Seyyid Mus- E bul etti.
tafa Paşalarla evlenmiştir). Patma. 2 B i’at töreni sona
Mihrlşah, Mitırimah, Hibetullah (Ham- i erdikten sonra Üçüncü
za Paşaya r.amzcd). i
Mustafa enderuna dö n­
dü. B u sırada toplar
atılıyor, münadiler hal­
E Veziriazamları: Koca Raiîib Paşa —. jj kın topluca bulunduğu
E — 7 nisan 1783, vefat. Nişane: H a m s a İ yarlerde Üçüncü M u s*
I H a m id Paşa 8 nisan 1 kasım 1763. = tafa’nın padişahlığını
i azil. Köse Bahir Mustafa Paşa (üçüncü E ilân ediyor, her tarafa
E kere) 1 kasım 1763 — 30 nisan 1765, E buyrultular gönderilip
E azil ve taam Muhsin-zâd e Melımed Pa- E
durum bildiriliyordu.
E şa 30 nisan 1765 — 7 ağustos 1768, azil. |
: Siîâhdar Mahir H a m za Paşa 7 ağustos § Bir taraftan da Üçüncü
i — 20 ekim 1768. azil- Yaglıkcı-zâde Ha- | O s m a n ’ın cenazesi nıu-
E cı M e h m e t E m in Pasa 20 ekim 1768 — E tad törenle kaldırılıp
r 12 ağustos 1769. idam. Moldovancı Ali = şeyhülislâm efendi ta­
E Paşa 16 ağustos • 12 aralık 1769, azil. E rafından namazı kılın­
E İvaz-zade Halil Paşa 12 aralık 1769 — | dıktan sonra Yeni-ea-
E 25 ekim 1770. azil. Siîâhdar M eh m ed | m i türbesine, ağabeysi
t Paşa 25 ekim. 1770 - — 11 aralık 1771, E
Birinci Mahtmıd’un y a ­
E azil. Muhsin-zâde Mehıııea Paşa (ikinci Ş
n m a gömüldü. Sadrıâ-
I kere) II aralık 1771 — —> . :
zam. şeyhülislâm, Ana-
2552
dolu ve Rumeli kazaskerleri, deryakaptanı, maksatla küçük evkaf muhasebecisi A h m e d
nakibül eşraf ve İstanbul kadısı bu töreni Resmî Efendi Avustııryaya, eski çavuşlar
müteakip Bâb-ı âliye geldiler. K a n u n üzere kâtibi Şehdî O s m an Efendi Rusya’ya ve Üm-
kürkler ve hil’atler giydirildikten sonra her­ ni B ey kethüdası M eh m ed A ga Lehistan’a
kes yerli yerine dağıldı. elçi payesile gönderildiler.
Yeni padişah namına- kazılan m ühür
kendisine verilmek üzere dâvet edilen Koca H ac yolu vc Haremeyn mukataalan
Ragıp Paşa, şeyhilislâm Feyzullah Efendi
ile birlikte saraya gittiler. Üçüncü M usta­
meselesi
fa onları huzuruna kabul ederek sadaret alâ­ Üçüncü Osm am n kızlar-ağası Ebu-Kûf
meti olarak yeni m ü h ­ A h m e d Ağa, evvelce
rünü bizzat kendi eli- de yazdığımız gibi pa­
le Koca Ragıp Paşaya dişah üzerindeki tesiri
teslim etti. Bundan sayesinde büyük nüfuz
sonra merasimle Bâb-ı sahibi idi. Fevkalâde
âliye dönüldü. haris ve paraya düş­
8 kasım 1757 günü kün bir kimse olduğu
yeni hüküm dar büyük için bu nüfuzunu rüş­
alayla E y ü b Sultana vetle ve haksız mal
gelerek an'anevi tören­ edinm ek suretile ser­
le kılıç kusandı. B u vetini artırmak uğrun­
vesile ile de İstanbul da kullanmaktan çe­
halkı kendisini yakın­ kinmemişti. Bü tü n dev­
dan gördü. Gidişte let ricalini âdeta ha­
Şehzadebaşından ge­ raca bağlamıştı. M e v ­
çerken eski-odala ra ki ve memuriyetlerini
uğrıyan Üçüncü M u s ­ m uhafaza etmek isti-
tafa altmış birinci ce­ yenler, ağa hazretle­
maat ortası odabaşısı- rine avuç dolusu rüş­
nm sunduğu şerbeti vet vermek zorunda
içip tası altınla dol­ bulunuyorlardı.
durarak iade etmek B u sırada, yıllardır
suretile kadîm âdeti valiliği ile lıacc
yerine getirmiş, yine emiri bulunan ve hacı
yolda ceddi Fatih Sul­ kafileleri ile Sûrre’nin
tan M ehm ed Hanın M ekk e'y e emniyet için­
türbesini ziyaretle d u ­ de varmasını temin
ada bulunmuştu. eden Azam-zâde Esad
Üçüncü Mustafa Paşa’ya da kancasını
da, beratlardan alman takmıştı. Paşa, onun
cülüsiye vergisini af­ gönlünü hoş etmeye
fettiğini ilân etti. Azil çalışırsa da, E sad P a ­
Ü ç ü n c ü M u stafa
olunan kızlar -ağası şa verdikçe, durm adan
(Av rup aîı bir ressamındır. Aslı To p k a p ı
Ebu- Kûf A h m e d Ağa daha fazlasını istemiş,
saray: m ü zes in d edir )
yerine başmüsahip Be- o da ni
şir A ğa tâyin olundu­ mayıp parayı kesince,
ğu gibi, silâhdar İbrahim B ey de emekliye A h m e d Ağa. bunun üzerine kendisini derhal
sevkolunup yeri yeni hükümdarın yakınla­ azlettirmişti. B u m a kam a B ahir Mustafa P a ­
rından peşkir-ağası Harrıza A ğay a verildi. şa tarafından tavsiye olunan Ragıp M e h m e d
K o c a Ragıp Pasa, Üçüncü Osm an'ın ölüm Pasa’ya sonradan sadaret verildiği için Sam
gününde kendisini azlettirip sadaret m a k a ­ valiliğine de ağanın mütesellimlik hizmetin­
mına geçmek hususunda eski kızlar-ağasile de kullana geldiği Mefckî-zâde Hüseyin Ağa,
işbirliği etmiş bulunan deryakaptanı K el vezaretle tâyin olunmuştu.
A h m e d Paşa-zâde Ali Paşayı da azlettirip B u hale sinirlenen Esad Paşa, zamanla
mallarının müsaderesinden sonra İstanköy’e tanışıklık peyda ettiği çöl eşkıyasına el al­
sürgüne yolladı. Dcryakaptanlığı ise Kara- tından haber gönderip o yıl geçecek olan
bağlı vezir Süleyman Paşaya tevcih olundu. hace kafilesini soymaya teşvik etti. B u , on­
Kılıç kuşanma töreninin ertesi günü cu- ların arayıp bulamadığı bir fırsattı. H e m e n
lûs bahşişi çıkarak bütün istihkak sahiple­ geçen kafileye hücum ettiler, sûrre'ye el
rine ve asker ocaklarının emeklilerine d a ­ sürmedilerse de, hacı namzedlerini soyup
ğıtıldı. Üçüncü Mustafa, tahta geçtiğini y a ­ soğana çevirdiler.
bancı devletlere resmen bildirdiği gibi, bu İşte bu sırada Üçüncü Mustafa tahta

2553

H a c c a giden bir kafile
geçmiş bulunuyordu, Culûsundars sonra Sul­
tan Alımed camiinde nıevlüd alayı oldu, iler
sene b u rnevlûd sırasında müjdeci bası ile
müjdeciler, hacı; kafilesinin salimen Mek-
keye vardıkları haberim getirirlerdi. Tabii,
kafile soyulmuş olduğu için bu haber gel­
medi. Padişah, buna çok üzüldü. H e m e n tah­
kikat açtırıp d u ru m u öğrendi. Kendisine
rüşvet vermedisi için Şam valisini azletti­
rerek b u hâdiselere sebeb olan ve evvelce
azledilip sürgünde bulunan eski kızlar-ağası
Ebu- Kûf A h m e d Ağanın derhal idamını ve
kellesinin İstanbul'a gönderilmesini emretti.
B u emir yerine getirilerek eski ağanı» ke­
sik başı Orta-kapıda ibret tasında teşhir
olundu.
Padişahın ba meseleye verdiği cnem
ve alman tedbirler
Üçüncü Mustafa, hacc yolunun mutlaka
emniyet altına alınmasını istiyordu. B u n u n
için kendi huzurunda basta sadnâzam olmak
üzere şeyhülislâm Feyzullab Efendi, Rumeli
kazaskeri Çelebi-zâde Asım İsmail Efendi,
eski Rumeli kazaskeri A bdürrahim Efendi,
eski A nado lu kazaskeri Veliyüddin Efendi,
İstanbul kadısı ve nakibül-eşraf Şerif M e h -
m ed Molla Efendi, yeniçeri-ağası, seköanba-
şı, kul-kethüdası, defterdardan mürekkep bir
danışma meclisi topladı. H ü k ü m d a r söze baş-
lıyarak haec kafilesinin uğradığı tecavüzü
izah edip buna sebeb olanın idam edildiğini
söyledikten sonra bu yolun emniyet altın­
da bulunması için icabeden tedbirler h a k ­
kında ha/.ır bulunanların düşüncelerini sor­
du. Sonunda, Çeteci Abdullah Paşanın hscc
emirliğine tâyin edilerek kendisine gerekli
bütün yetkilerin verilmesi kararlaştırıldı.
Ü çüncü Mustafa sonunda:
«— Ecdadımın halkın asayişi, m em leke­
tin emniyeti ve bilhassa H arem eyn (M ek k e
ve M edine) işleri için gece ve gündüz ça­
2554
lıştıkları m alûm u m dur. Eeytül-
ınaü korama, Allahın emaneti
olan m ülkü himaye -uğrunda
ve halka ait islerin görülmesi
için ieabederse şu parm ağım ­
daki altın yüzüğü bile paraya
harcamaya hazırını!»
B u n d a n sonra Harem ey n
mukataaları, yani kıziarağala-
r m m nezaretinde olan ■M e k ­
ke ve M edine hizmetlerine ait
vakıf gelir kaynaklarının m a k ­
tu ve ücret karşılığında iltiza­
m a verilmeleri işi tetkik edil­
di. B u mukataaları iltizam
eden kimselerin vakfa ödedik­
lerinin çok fazlasını elde et­
m ek gayesile halka tazyiklerde bulunup
âdeta soyup soğana çevirdikleri, bunların
devlete ait mukataalar gibi kayıdlarmm
m untazam v e gelirlerinin belli olmadığı, bu
yüzden b ü y ü k suiistimallere yol açtığı, her
yıl çok miktarda gelirin birkaç kişi arasında
paylaşılarak yağm aya uğradığı anlaşıldı- B u ­
n u n üzerine, bu m ukataalarm diğer devlet
mukataaları gibi b un da n sonra defterdarlar
tarafından isteklilerine peşin para ile satılıp
hasıl olan gelirin devlet hâzinesine alınarak
masrafının d a mâliyenin nezaretile yapılma­
sına, çoğu yazıcı makullerinde, baltacılarda
ve ağa çuhadarlarında bulunan mukataa ve
tevliyetlerin bunlardan alınarak isteklilerine
peşin para ile satılmasına karar verildi. B u n ­
lardan maada, kızlar-ağalarma haznedar-
başıya ve silâhdar-ağalsra verilmiş olan
hasların , ilga olunarak b u gelir kaynakları­
nın da defterdarlar vasıtasi’-e iltizama veril­
mesi usulü kabul edildi.
B u, hakikaten m ü h im ıslahattan biridir.
Ç o k zengin olan H a rem ey n evkafının geliri,
H a c : Beşir Ağanın kızlar-ağalığından beri
ağalara ve yardakçılarına bir yıyim yer:
haline gelmiş, bilhassa b u maksatla kurulan
vakıfların yıllık gelirleri kayıd edilmiyerek
meçhul kalmış olduğundan bu hal mesulle­
rinin tesbiti imkânsız b ü yü k yolsuzlukların
alıp yürümesine sebeb olmuştu. B u n d a n m a a ­
da, haremin ve enderunun ileri gelenlerine
kanu n! gelirlerinden ayrı haslardan verile­
rek hazine zarara sokulmuştu.
Diğer taraftan lıace kafilesinin soyulma­
sına ön ayak olan Azeri!-zâde Esad Paşa,
vezareti ref edilerek Resm C’da oturmaya
m e m u r edilmiş ve A nkara'ya vardığı zam an
verilen emir üzerine idam olunmuştur.
B u icraattan sonra Üçüncü Mustafa,
hemşiresi Saliha sultanı K oca Ragıp Paşa ile
evlendirdi. B u münasebetle parlak bir d ü ­
ğün töreni yapıldı.
 A V R U P A O L A Y L A R I V E O SM A N LI DEVLETİ

B u devirde A v r u p a siyasî kuvvetler devletinin bîr çok ithal mallarından m ah rum

muvazenesinde b üyük buhran ve değişiklik­
ler bas göstermiştir. Fransa, İngiltere ile bir
ittifak akteden eski müttefiki Prusya'yı terk
ederek düşmanı Avusturya ile bir ittifak
akdetmiş. Rusya ve Prusya ile ittifak eden
İngiltere’yi bırakıp yine Avusturya ile a n ­
laşmıştı (1756). Böylece, taraflar arasında
b üyü k değişiklikler oldu. Evvelce Avusturya
veraseti savaşlarına son verdiğini yazdığımız
Aix-la-Chapelle barışı hiç kimseyi tatmin
etmemiş, ancak yeni savaşların tohumunu
atmıştı. Ketekim, yeni ittifaklar aktedilir
edilmez, Prusya kralı İkinci Frederik’in S a k ­
sonya’ya hücum u ile «yedi sene m uharebe­
si* diye meşhur olan savaş başlamış oldu.
Aix-la-Chapelle barışından sonra A v ru p a ’da
mevcut ittifakların cephe değiştirip sekiz
yıl sonra yeni bir savaşın çıkmasının başlıca
sebebi şunlardır:
kalması, ticarî güçlüklere uğraması ve neti­
cede tıpkı Avusturya veraseti savaşlarında
olduğu gibi iktisadi sıkıntılara düşmesi so­
nucunu doğurmuştur. İki devlet arasındaki
kara savaşları ise, Fransa’nın İngiltere kral­
larına ait bulunan Hanover eyâletine te-
cavüzlerile burada ve K o n bölgesinde cere­
yan etmiştir. İlk zamanlar İngilizlere karşı
parlak bir zafer kazanıp ordularını esir eden
Fransızlar, silâhlarından m a h rum bu esir or­
dun un birdenbire isyan etmesile durum aley­
hine dönmüş, sonunda Haııover eyâletini terk
etmek zorunda kalmışlardır.

1 — İngiltere, kuvvetli donanması saye­

sinde sömürge siyasetini geliştirip bu sırada
Fransa’nın elinde bulunan bir kısım detıiz
aşırı sömürgelere göz dikmiş, üstelik yakırı-
dogu deniz ticaretinde b u devletin karşısına
yeni ve kuvvetli bir rakip olarak dikilmişti.
Fransa bu suretle, hem geniş gelir kaynak­
ları haline gelmekte olan sömürgelerini, h em
de kendisi için hayati ehemmiyet taşıyan
deniz ticaretini kaybedebilirdi. Üstelik vera­
set savaşlarında müttefiki bulunduğu Prus­
ya, İngiltere ile anlaşınca b u tehlike büsbü­
tün büyü-müş oldu. Fransa bu yüzden Prus­
ya'dan ayrılıp yeni bir kuvvet muvazenesi
k u r m a k için Avusturya ile ittifak etmişti.
2 — Avusturya imparatoriçesi M ari Te-
rez, Prusya’ya terketmek zorunda kalmış ol­
d uğ u Silezya’dan bir türlü vazgeçemiyor, ye­
ni bir savaşla b un u geri almayı umuyordu.
3 u yüzden, Fransa’nın ittifakını büyük bir
istekle kabul etmişti.
3 — Rusya, İngiltere’nin müttefiki idi.
Lâkin, Silezya'yı almış olan Prusya'nın do-
ğu-avrupaya doğru ilerlemesinden ve Lehis­
tan’ı kendisinden daha evvel ele geçirmesin­
Sultan Ü çüncü M u s ta fa
den korkuyordu. B u yüzden Ingiltere Prus­
(Aslı To p ka p t sarayı müzesincäedir-)
ya He ittifak edince, o da İngiltere’den ay­
rılıp Avusturya -Fransa birliğine katılmayı
milli menfaatlerine uy g un bulmuş ve bu O n beşinci L u i’niıı gevşek hareketi y ü­
yüzden Avusturya imparatorluğu ile bir itti­ zünden. denizlerdeki savaşlar da. İngiltere’nin
fak yapmıştı. lehinde neticelendi. Nihayet, iki devlet ara­
sında 1763 yılı Şubatında Paris barış and-
Yedi sene savaşları ve sonuçları laşması imzalandı. Fransa, böylece K a n a d a
ve Hindistan gibi iki b ü yü k sömürgeyi în-
Fransa ile İngiltere arasında geçen sa­ giltereye terk zorunda kaldı.
vaşların ağırlık noktası, daim a denizler Prusya kralları 1756 daki Vaythal and-
olmuştur. B u , Hindistan ve K a n a d a sömür­ laşmasile İngiltere’ye ait bulunan H a n o v er ’i
geleri için geçen bir mücadele idi. Denizler­ muhafazayı üzerlerine almış olduklarından
deki savaş, Akdenize sirayetle kalmamış Fransa ile Prusya arasındaki savaşlar da b u ­
zam an zam an Osmanlı devleti kara suların­ rada geçmiştir. Prusya kralı İkinci Frede-
da ceryan etmişti. Bütün bunlar Osmanlı rik, Fransa ve Avusturya ittifakından ırıaa-

2555
da, Rusya, İsveç ve Lehistan m da kendine Avusturya kuvvetleri Prag'ı muhasaradan
karşı onlarla gizlice anlaştıklarını sezerek kurtardılar. Altmış bin kişilik Prusya ordu­
hazırlıklarını tamamlayıp hepsinin birden su, Avusturya kum andanı D a c n ’u n kuvvet­
kendisine taarruza geçmelerine engel olmak lerine yedi kere h ü cum etti ise de her defa­
için Saksonya'ya birdenbire hücum etti. Böv- sında püskürtülüp geri atıldı. İkinci Frede­
!ece AvusturyalIlarla savaş, Saksonya, B o ­ rik savaş meydanında enbin ölü ve elli dört
hem ya ve Silezya topraklarında geçti. F ran ­ ton bırakarak ricata m ecbur kaldı. A yn i za­
sa,_ bu savaşlar sırasında müttefiki Avustur­ m anda Prag'dan çıkan prens K ari k u m a n ­
ya’ya elinden geldiği kadar yardımda b u ­ dasındaki yirmi bos bin piyade ve üç bin
lundu. İkinci Frederik, evvelâ galip geldiyse süvariden m ürekkep Avusturya ordusu
de sonra yenildi. 18 haziran 1757 tarihinde Vaysenburg savaşında bir Prusya ordusunu
mağlûbiyete uğrattı. Prusya, b u suretle m üş­
kül bir durum a düşünce. Osmanlı devletine
baş vurarak savaşın devamını istiyorsa ken-
disile ittifak aktedip harbe katılmasını, yok
eğer devletier arasında bir barış arzu edi­
yorsa, her iki taraf nezdinde tavassutta b u ­
lunmasını istemiştir. Osm anlı devletile bu
hususta görüşmeler ceryan ederken, A v u s ­
turya ve Fransa kumandanlarının zafer
nesesile gaflete dalmalarından istifade eden
Prusya kralı, bir ay içinde kendisinden iki
misli kalabalık olan düşmanlarını üst üste
iki kere ağır mağlûbiyetlere uğratmıştır.
Prusya'yı en fazla müşkilâta düşüren.
Rusların taarruzu idi. İki düşm an arasında
kalmak ve kuvvetlerini ikiye bölmek durum u
hasıl oluyordu. İkinci Frederik Fransa ve
Avusturya ile uğraşırken, Rus taarruzu in­
kişaf ediyor ve Rus orduları Berlin’e doğru
ilerliyorlardı.
Eğer çariçe Elizabet ölerek (1762) yerine
geçen Üçüncü Petro bu taarruzu durdurup
İkinci Frederik ile bir barış andlaşması ve
ittifak aktetmemis olsaydı, Prusya'nın m a h ­
volması işten değildi. Üçüncü Petro’nun böy­
le davranmasına sebeb, İkinci Frederik’e
olan hayranlığı idi.
B u yeni çar Birinci Petro’nun kızı Ar.-
na'nın oğlu idi. Babası, Ilolstein dükasıydı.
T am a m en A lm an terbiyesile ve protestan
olarak yetişmiş. 1742 de Petersburg'a geti­
rilip ortodoks mezhebine sokulmuştu. Karısı
Sofya. Anlıalt dükasının kızıydı. O da orto­
doks mezhebine sokulup Katerina adını al­
mıştı
A ncak Üçüncü Petro, 1763 yılı Şubat
ayında hal’ edilip verine karısı İkinci K a ­
terina ünvanile çariçe oldu. Çariçe, İkinci
Frederik ile olan ittifakı derhal bozmuş, ta­
rafsızlığı tercih ederek savaşa katılmamış­
tı. Diğer taraftan, Fransa ile İngiltere'nin
Paris andlaşmasmı imzalamasından sonra,
yedi sene harpleri tavsamış bulunuyordu.
Neticede Avusturya ile Prusya da Hubcrts-
burg barışını yapmışlardır. Buna göre,
Avusturya Silezya’nın Prusya’da kalmasını
kabul ediyordu.

Osmanlı devletine yapılan ittifak

teklifleri
Çar Ü ç üncü Petro B u yedi yıl savaşında Fransa, Avustur-

2556
yıa ve Rusya'nın taarruzuna uğrayan Prus­
ya, kendisine bir müttefik arayarak gizlice
ünce işaret ettiğimiz gibi Osmanlı impara­
torluğuna teklifte bulundu. Bilhassa Osmanlı
devletinin Avusturya ve Rusya’ya hücumu
ııu istiyordu. Halbuki arada Belgrad sulhu
vardı ve b u n u bozmayı icabetlirecek bir hal
mevcut değildi. K oca Kasıp Pasa, hemen
ileri devlet ricalile m a h rem müzakerelerde
bulundu. Neticede Bâb-ı âli Prusya ile ittifak
teklifini derhal red etmiyerek A v r u p a ’da
icabında kendi tarafını tutacak dost bir dev­
leti kırmamayı uygun buldu. Şartların tadili
ve bir anlaşma zemini bulunması için Prus­
ya'nın müttefiki olan İngiltere’nin İstanbul'
daki elçisinin ara buluculuğu istendi ise de.
İngiltere bu ittifakın m ü m k ü n olamıyacağı
kanaatında bulunduğunu bildirdi. Bunun
üzerine Prusya’ya şimdilik bir dostluk ve
ticarct andlaşmasmın imzası teklif edilerek
ittifak meselesinin halli daha sonraya bıra­
kıldı. Prusya devleti b u n u kabul ettiğinden
1761 yılı T e m m u z ayında iki devlet arasın­
da bir ticaret anlaşması imzalandı. Prusya
kralı, ittifak andlaşmasmın da pek yakında
imzalanacağını zannettiğinden müşterek bir
hareket plânı hazırlıyarak b u n u Osmanlı
devletine göndermiş ve İlkbaharda Macaris­
tan» girecek Osmanlı ordusunun daha sonra
ne yapması lâzım geldiğini izah edip kendisi
de ayni zam anda taarruza geçeceğini bildir­
mişti <Aralık 1761). Lâkin, ittifak aktedil- Çarîçe İkinci K aterîna
m em iş olduğu için tabii O s m a n ’ : devleti hiç
bir suretle harekete geçmedi. life kat’i bir cevap verm eden Rusya'da bu
Evvelce de yazdığımız gibi Rusya ça­ sefer Üçüncü Petro'nun karısı Kateritıa tara­
riçesi Elizabet'in vefatından sonra yerine ge­ fından hal’ ve katli ile kendisinin çariçeliğc
çen üçüncü Petro'nun Elizabet’in aksine ola­ geçişi şeklindeki iktidar değişikliği olmuştu.
rak Prusya ile hemen barışması d u ru m u bir­ Üçüncü Petro’nun taahhütleri de b u su­
denbire değiştirdi. İkindi Frcderik, Osmanlı retle ortadan kalkmış olduğu içitı Prus­
devletine bir daha müracaatla d üşm an sayı­ ya’nın plânı akim kaldı. Gerçi Prusya, bu
sının bire indiğini bildirip Avusturya’ya taahhüdün Petro'nun şahsı tarafından değil,
karşı hem en harekete geçilmesini istedi. B a ­ Rusya devleti tarafından yapılmış olduğunu
rış taraftarı olan sadrıâzamın ise, devleti ye­ ileri sürdü ise de, Osmanlı devleti ayni taah-
ni maceralara atmaya hiç de niyeti yoktu. hüdlerin çariçe Katerina tarafından tekrar-
Prusya’ya cevap olarak, O s m a n ­
lI devleti Avusturya’ya taarruz
ederse, Rusya’nın da b u devlete V " . --- ■ ■- "■ • ' :” f
h em en yardım edeceği bildirildi.
Prusya elçisi, Bâb-ı âliye baş
vuı’Up Rusya’nın Avusturya'ya
yardımının hiç bir suretle ba­
his konusu olmadığını, buntı
çarın kat’i' şekilde taahhüd etti­
ğini, hattâ Macaristan'daki O s ­
m anlI harekâtına Rusya'nın 1ta-
rışmıyacağma dair bir anlaşma
yapılacağını, iki devletin hücu­
m u n a dayanamıyacak olan A v u s ­
turya’nın elinden Erdel ve M a ­
caristan alınarak Osmanlı dev­
letine geri verileceğini bildirdi.
Lâkin, Osmanlı devleti b u tek- K aterin a’ m n sariçeliğe seçilisi

2557

Prusya kralı Büyük Frederik
lanmasmı bir ittifak isin şart koşmuştu. K o ­
ca Ragıp Paşa, dış işlerinde b üyük tecrübe
sahibiydi. A vrup a muvazenesinin bîr b u h ­
ran geçirdiğini anlıyor, devletlerin sık sık
müttefik ve bununla beraber politika değiş­
tirdiğini görerek, b u m uvazene kat’î şekilde
kurulm adan Osmanlı devletinin durum u h a k ­
kında bir karar vermek istemiyordu. Filha­
kika, Prusya ile Rusya arasındaki yakınlık
ve ittifak bile tam am en sun’î idi. Sağlam
temellere dayanmıyor ve devamlı olacak gibi
görünmüyordu. Osmanlı devleti böyle bir d u ­
rum karşısında kendisine neler getireceğini
bilmediği bir savaşa girerek menfaatlerini
ve hattâ bekasım A v r u p a devletlerinin m ü ­
temadiyen değişen politikalarına bağlıyamaz-
dı. A m a , Rusya devleti yeniden kat’i bir
taahhüdde bulunur ve bunu yazılı bir a n ­
laşma ile te’yid ederse, Osmanlı devleti o
zam an Prusya ile, Avusturya’ya karşı bir
ittifak yapabilirdi. Sadrıâzam, bütüıı bu h u ­
susları Prusya kralına bildirdi. Böyleee, it­
tifak ne kabul, ne de red ediliyordu.
Koca Ragıp Paşa’nm ittifak hususunda
lâyihası ve Prusya müzakerelerinin
yankısı
K oca Ragıp Paşa, Ü çüncü Mustafa’ya
verdiği bir lâyihada da, aslında müslüman
bir devletin hıristiyan bir devletle ittifakı­
nın caiz olmadığını, ancak memleket m e n ­
faatleri ve zaruretler icabı padişahların böy­
le kararlar verebileceğini, netekim İsveç'le
de vaktile ittifak yapıldığı gibi, Rusya ve
Avusturya ile ahidnameler teati edildiğini,
2558
binaenaleyh devlet için teminatlı ve faydalı
bir hal alır almaz böyle bir m uahedenin
imzalanmasının m ü m k ü n bulunduğunu izah
etti.
Prusya ile bütün b u müzakereler gayet
gizli olarak cereyan edip hattâ bir çok dev­
let ricalinden bile gizlendiği halde, haberler
az çok sızdı. Bilhassa, padişahın Edirne’ye
gitmeye hazırlandığı hakkındaki rivayetler,
Avusturya’nın müttefiki bulunan Fransa’yı
telâşa düşürerek elçisi Bâb-ı âliye müracaat
etti. Ragıp Paşa ise Fransa elçisine, Osmanlı
devletinin Fransa ile an’anevi şekilde dost
bulunduğunu ve b u n u bozm ak istemediğini
bildirip b u hususta sözlü ve yazılı teminat
verdi. Üçüncü Mustafa’yı Edirne’ye götür­
m e k isteyişinin sebebi ise, kat’î bir d urum
hasıl oluncaya kadar Prusya’ya ümidler ve­
rip oyalamak ve b u suretle vakit k a zan m a k ­
tı. Netekim, vaziyeti kendi sadaretinin so­
nuna kadar böyle idare etmiştir. Rusya’nın
bir türlü istenen teminatı vermemesi ise,
ittifakın tahakkukuna engel olmuştu.
Ragıp Paşanın 7 nisan 1763 tarihinde v e ­
fatı üzerine sadaret m akam ına geçen Nişan­
cı K a m id K a m z a Paşa, b u tereddüdlü hale
sen vermeyi doğru bularak sadaretin haf­
tasında b u ittifakın yapılamıyaeağını Prusya
elçisine kat’î şekilde bildirdi Kendisi padi­
şaha verdiği bir takrirde böyle bir ittifa­
kın siyasî mahzurlarım saymış ve bilhassa
Osmanlı devleti bir kere savaşa girdikten
sonra A vrup a devletlerinin aralarındaki ihti­
lâfları hallederek hep birden OsmanlIlara
karşı cephe almalarının m ü m k ü n b ulundu­
ğunu, hu nu n ise devletin bekasını bile teh­
likeye düşüreceğini ve aralarmda anlaşıp
Osmanlı devletini taksim etmeye karar ver-
miyeeeklerinin hiç bir suretle teminat altın­
da olmadığını bildirerek Prusya’ya az çok
meyyal olan Üçüncü Mustafa’yı da ikna et­
mişti.
Lehistan tacı mes’elesi ve Osmanlı
devleti
Lehistan veraseti meselesinde V iy ana--
daki ilk anlaşmayı müteakip huzura ulaşıla­
mamış ancak üç sene sonra yine V iy ana’da
yapılan ikinci anlaşma (Kasım 1738) ila
uzun bir sükûnet devresine girilebilmişti.
Yedi sene savaşlarının sonlarına doğru
Lehistan kralı Üçüncü Ogüst ağır şekilde
hastalanmış ve hayatından üm id kesilmiş
bulunuyordu. İşte, İkinci Katerina’nın, Pru s­
ya ile ittifakı bozmakla beraber savaşa tek­
rar girmeyip tarafsızlığın; m uhafaza etmesi­
ne sebeb buydu. Lehistan kralının vefatile
ortaya çıkacak yeni meseleler için k u v ­
vetli ve hazırlıklı bulunm ak ve Lehistan
hakkındaki R u s emellerinin tahakkukuna
çalışma imkânlarını aram ak istiyordu. Y en i
kralın seçilmesinde cn ziyade Rusya roi oy- b u n u n aksi bir hale de m ey dan veriimiye-
nıyacağı için namzedler İkine: Katerina'ya coktî. Ayrıca, Rusya Osmanlı devletinin vc
müracaata başladılar. Prusya başka bir devletin taarruzuna uğrar­
larsa, birbirlerine savaşa hem en katılmak
Diğer taraftan Prusya, Avusturya'dan
suretile fiilen yardımda bulunacaklardı.
aldığı Silezya'dan sonra Lehistan'la daha
fazla sınır komşusu haline gelmişti. Artık
b u memleket işlerine Ruşya kadar sür’atli
ve tesirli müdahalelerde bulunabilir ve o Ka­
m an, R u sy a n m bu ülkedeki nüiuzu. ve ileri­
ye ait emelleri de tehlikeye düşebilirdi. İkin­
ci Frerîerik'in doğuya doğru yayılma politi­
kasından kolayca vazgeçemiyeeeği m ey d a n ­
daydı. Çünki, devletin sınırlarını büyültmek
için diğer istikametlerde, yani batı vc güne­
ye doğru yayılmasına imkân yoktu. Bütün
bunları düşünen Katerina hiç olmazsa m ü m ­
k ü n olanı elde edebilmek gayesile Prusya
devletile anlaşmaya karar verip Üçüncü Pet-
ro’n u n irm.alamış ve kendisinin iptal etmiş
olduğu ittifakı yeniden canlandırdı. Savaştan
galip, lâkin g 2 yet yorgun çıkmış olan Prusya,
doğuya ait emellerini m ü m k ü n se savaşsız
elde etmek istiyor, lâkin Avusturya ile Rus-
yanın birlik olarak b u n u önlemelerinden çc-
Idr.iyordu. B u n u n için, R usyanm ittifak tek­
lifini b ü y ü k bir memnuniyetle feabul etti
Sekiz yıl süreli olan b u tecavüzî vc tedafüi
ittifakın gizli bir maddesine göre. Lehistsn
krallarının yerli prensler arasında olmak şar-
tile serbestçe seçilmesine engel olunmıyacak, Lehistan kratı Stanislav Ponyatovsk;

Lehistan'da Kralın seçimi ve taç giyişi (Pozen müzesinden)

2559
 Fransa ve Avusturya, bu ittifakın A v r u ­
pa kuvvet muvazenesini yeniden bozacağını
ileri sürüp Rusya’yı Prusya’dan ayırmak iste­
dilerse de, muvaffak olamadılar. Zira, onlar,
Lehistan tahtına mutlaka katolik ve yabancı
bir kralın çıkmasını istiyorlardı. Katcrirıa
ise, daha kolaylıkla tesiri altına alabileceği
yerli bir prense taraftardı.
Nihayet, Üçüncü Ogüst vefat etti (1763).
O zam an Katerina, Lehistan tahtına yerli
prenslerden kendi âşığı Stanislav Ponya-
tovski’yi nam zed göstererek Rus elçisi va-
sıtasile Diyet meclisine tazyikte bulunmaya
başladı.
B u namzedliğin ilânı, Fransa ile A v u s ­
turya'da büyük hayal kırıklığı yarattı. Böy-
Icce, Lehistan’ın istikbali kararıyor ve aç
gözlü Rusya'ya lokma haline geliyordu.
Fransa, Osmanlı devletine müracaat ederek
Rusya'nın andlaşmalara aykırı şekilde L e ­
histan işlerine karıştığını ileri siirdü. Rusya
da aksini iddia ediyor, ve Lehistan kralının
tam am en serbest olarak seçileceğini, Fransa
ve Avusturya’nın bu işe müdahalelerine lü­
zu m bulunmadığını bildiriyordu. Osmanlı
devleti bu seçimin andlaşmalara uygun şe­
kilde ceryan edeceğini ummaktaysa da R u s­
ya, aksine Lehistan üzerindeki baskısını ar­
tırarak, bu, müdahaleleri, ancak seçimin
tarafsız şekilde olmasını temin gayreti şeklin­
de te’vii etmekte idi. Nihayet bu müdaha-
To p k a p ı sarayı Orta-kapısı önünde
içlere son verm ek ve Diyet meclisini Rus
baskısından kurtarmak için L eh asilzadele­
rinden Radzivil vc taraftarları silâha sarıldı­
lar. B u ise, gayet hatalı bir hareket ve Ka-
terina’nın arayıp bulamadığı bir fırsattı.
Serbest seçime mâni olmak isteyen Radzi-
vil’i te'dib bahanesile Rus kuvvetleri Lehıs-
ta.na girip Varşova’ya ilerledi. B u n a karşı­
lık Lehistan başkumandanı Prusya’ya ve ay­
rıca başta Osmanlı devleti olmak üzere
Avusturya, Fransa ve Saksonya’ya baş v u ­
rarak Rus askerinin geri çekilmesini istedi.
Osmanlı devleti, kesin bir karar veremiyor­
du. Avusturya ve Prusya elçileri Bâb-ı âliye
baş vurup L e h başkumandanının kendisini
kral seçtirmek için bu m anevraya müracaat
ettiğini ileri sürdüler. R u s taraftarları da
Rusya elçisi vasıtasile gönderdikleri bir
mektupla durum dan m e m n u n bulunduklarını
bildirdiler. Osm anlı devleti sonunda iki ta­
rafa da. müdahaleyi icabettirecek hareket­
lerden vazgeçip aralarında anlaşmalarını bil­
dirdi. Rusya'dan da kuvvetlerini geri çekme­
sini istedi. Rusya buna karşılık sukûnu temin
bahanesile iierliyen askerini Varşova’ya sok­
tu. B u şartlar içinde 7 eylül 1704 tarihinde
yapılan seçimi, İkinci Katerina’nın namzedi
Ponyatovski kazanarak Lehistan kralı oldu.
Böylece bu memlekette Rus nüfuzu kat’i şe­
kilde yerleşti. B u Lehistan için bir durulma
Ü çüncü M u sta fa’nın bir bayram atayı
 ve sükûnetin değil, yeni yeni karışıklıklar
ve huzursuzlukların başlangıcı idi.

Padişah ve sadnâzamları

ü ç ü n cü Mustafa, Lehistan’ı er-geç ilhak

kararında olduğunu hissettiği Rusya ile si­
lâhlı bir hesaplaşmayı yedi yıl savaşlarından
itibaren cidden arzu ediyordu. Hâzinenin
dolu, halkın ve ordunun manevi gücünün
yüksek olmasına güveniyordu. Lâkin, sad-
rıâzam K oea Ragıp Paşa, savaşa aleyhtardı.
Buna sebep, devletin iç bünyesini ve kudret
derecesini iyice bilmesiydi. Hakikaten geniş
ülkelere sahip bu büyük devlet, dış görünü­
şündeki azameti derecesinde kudretli değildi.
Artık batılı devletlere, onların yeni ususllere
göre tensik edilmiş ordularına karşı zaferler
kazanacak halde bulunmuyordu. Kaybedile­
cek bir savaş ise, devleti bir daha telâfisi
m ü m k ü n olamıyacak kayıplara uğratabilirdi.
B u n u n için Osmanlı devleti bir savaş m a ­
cerasına atılmadan evvel, askerî gücünü ten­
sik ve ordusunu yeni harp usûl ve ihtiyaç­
larına göre ıslah zorundaydı. Üçüncü M us­
tafa ise, Rusya'nın doğu A vrup a'ya . doğru
yayılıp devleti kuzey-batı taraflarından da
sarmasından endişelenmekte idi.
Ragıp Paşaya:
«— Eğer para bahis konusu ise, Edir-
ne-kapısından Rusçuk’a kadar iki tarafa al­
tın dizerim» diyordu. Ragıp Paşanın ona ver­
diği cevap ise şu idi:
«— Osmanlı devleti, eskidenberi yaptığı
Ahm ed R esm î Efen di
savaşlarla düşmanlarına bir savaş arslanı
olduğunu göstermiştir. Lâkin, şimdi tırnak­
ları aşınmış bulunuyor. Bir savaş sırasında Muharrem. 1177). Gayet debdebeli ve göste­
b u hali meydana çıkarsa d urum güç olur. rişli bir surette gitmesi için hâzineden e m a ­
H u bir tarafa, sınır kaleleri ihmal edilmiş, net olarak alınan bazı eşyayı da hamil b u
gerektiği şekilde tahkim olun­
mamıştı. Halbuki Rusya’nın K ı ­
rım’da da gözü bulunduğu, sı­
nırlarımızda daimi bir faaliyet
halinde olduğu biliniyordu.
Diğ er ' taraftan, devlet otuz
yıldır savaşmamış bulunduğun­
dan eski seferlerde tecrübe sa­
hibi olmuş, savaş meydanların­
dan yetişmiş kumandanlar da
mevcut değildi. Eskileri ölüp
gitmiş, yerleri boş kalmıştı.

A h m e d Resmî Efendi’nin
Prusya sefareti
K o c a Ragıp Paşanın ölü­
m ünden sonra padişah dış poli­
tika işlerinde serbest kaldı.
Anadolu muhasebecisi, A h m e d
Resmî Efendiyi orta elçi paye-
sile Prusya Kralı İkinci Fre-
, derik’e gönderdi (T e m m u z 1763- Osm an lı sefaret heyetinin Berlin’e girişi

2561 F . 13

Üçüncü Mustafa’nın elçisi A hm ed Resmî
Efendi ile Büyük Frederik’e yolladığı nâme’nîn
başta rafı
zatın esas vazifesi Prusya kralının hâlâ itti­
faka taraftar olup olmadığını anlamaktı. P a ­
dişahı bu harekete. sevkeden şey değişen
siyasî d urum karşısında 1739 da yapılan
Belsrad muahedelerinin zamanının artık dol­
m a k üzere bulunuşu, dulayısile, Lehistan
işinden ötürü Rusya ve Avusturya devlet-
ierile harbi önleyen ahdi bir engelin kalma-
masıydı. Prusya kralı anlaşmaya yine m ü ­
sait davranmışsa da gerek Berlin’de gerekse
sonra İstanbul’da ceryan eden müzakereler­
de, Prusya’nın bu ittifaka, Rusya ile Avustur­
ya'yı da alrnak hususundaki isteğinde ısrarı
ve nihayet Lehistan işindeki tutumu da her
hangi bir anlaşmayı akim bıraktı.
Sadâret makamında değişmeler
Diğer taraftan Koca Ragın Paşadan son­
ra sadaret makamına geçen Nişancı I-famza
Ham id Pasa dış işlerde ayni onun politika­
sını takip etmek*e hattâ o, daha da çekin­
gendi. Hareketlerindeki b u teenni ise, reha­
vetine hamlolunarak yedi ay sonra daha
Prusya ile devam eden müzakereler sıra­
sında azledilip Bahir Mustafa Pasa üçüncü
defa sadrıâzam oldu (1 kasım 1763). Eski
sadnâzam ise, sürgüne günderilmiycrek Kan-
diye muhafızlığı tevcih olundu- Üstelik pa­
dişah onun bütün borçlarını ödemek su-
rotile gönlünü sldı. Bahir Mustafa Paşa, b u
üçüncü sadaretinde kaldığı müddetçe, dış
işlerinde teleflerinin politikasından ayrıl­
madı. Bazı suiistimalleri ileri sürülerek 30
nisan 1765 tarihinde azil ve biraz sonra idam
olundu. Yerine Muhsin-zâde M e h m e d Paşa
tâyin edildi. O n u n zamanında Rus tahrik­
leri arttığı gibi Lehistan’da yeni olaylar
cereyan etmekteydi.
2562
Lehistan olaylarının yeni safhası
Evvelce Ponyatovskiyi Lehistan kralı
yaptıran çariçe bununla iktifa etmek niye­
tinde değildi. Çünki o, burasını tamamen il­
hak dâvasındaydı. Netekim, ilk olarak kral
seçiminden bir müddet sonra Lehistan'a şu
üç ağır teklifte bulundu:
1 — Rus hududlarının düzeltilmesi için
bir kısım Lehistan topraklarının Rusya’ya
terki; 2 — ■Lehistan'ın Rusya ile tecavüz! ve
tedafüi bir ittifak akti; 3 — Lehistan'da y a ­
şayan ortodokslara katoliklerle eşit hak ve
imtiyazlar verilmesi.
Lehistan hükümeti, kabulünü m üm kü n
göremediği b u üç teklifi reddetti. Evvelâ,
hiç bir bahane ile toprak terkine yanaşm ak
istemiyordu. Şimdilik hiç bir savaşa giril­
mesi düşünülmediği için, onlara mahsus bak
ve imtiyazların daha aşağı görülen diğer
mezhep mensuplarına verilmesi ise, bahis
konusu olamazdı. Üstelik ortodoks lehliler,
kendilerini âdeta Rus teb’ası sayıyorlar, L e ­
histan’dan ziyade b u devlete yakınlık duyu­
yorlardı.
Rusya, bunun üzerine ortodoks m ezhe­
bindeki Lehistanlıları himaye edeceğini bil­
dirdi. Protestan Lehlliere de protestan dev-
letelcre baş vurmalarını tavsiye etti. Prusya,
bu işi derhal üzerine aldı.
3ütün b u haller, Lehistan halkının duy­
gularında büyük tepkiler yarattı. O zam an­
lar b u memlekette iki parti vardı: Vatan­
perverler vc Reformcular. Vatanperverler,
az çok muhafazakârdı, mevcud kanunların ve
bilhassa Diyet meclisi kanununun değişme­
sine aleyhtardılar. Reformcular ise, ıslahat
taraftarıydılar. Bunlar, Diyet meclisinde kral
seçimi usulünün ve bilhassa her üyeye ta­
nınmış bulunan veto hakkının memlekette
daima karışıklıklar çıkmasına ve yabancı
müdahalesine sebeb olduğunu ileri sürerek
bir değişiklik istiyorlar ve kralın belli bir
çoğunlukta seçilebilmesinin teminine çalışı­
yorlardı. H e r iki parti, kstoliklerin imtiyazı,
Rusya ve Rus nüfuzu düşmanlığı ve çariçe­
nin adamı olan ve memleketin başına bir
çok dertler açm ak istidadında bulunan yeni
krala aleyhtarlık konularında ise birleşiyor»
lardL
Kusya, teklif ettiği üç isteğinin reddi
üzerine, bunları kabul edecek yeni bir Diyet
meclisi seçtirmek için Lehistan’a asker sevk
etti. Neticede Rusya elçisinin de faaliyeti
sonunda istenen şekilde yeni bir Diyet m ec­
lisi seçildi. B u meclis, Rusya ile Prusya’nın
tekliflerini, kabul etti. Böyloce Lehistan'da
katoliklerle ortodoks ve protestanlar ayni
haklara sahip oldular.
Lâkin, bu kararları L eh milleti tanıma*
dı, yer yer birlikler kurup mukavemete baş-
 İadı. Bütılârm en mühımmi Pranski’nin baş­
kanlığında olarak Macaristan sıfırları yakı­
nında kurulmuş ulan Bar konfederasyonu idi.
Bunların gayesi, Rusları vatanlarından çı­
karmak ve hain ssjüfiiklsrı kralı kovmaktı.
Bulla karşı Rusların teşvikile çoğu küyiü
olan oriodokilar da birlikler kurarak öbürle-
rile çarpışmaya başladılar. Boylcec, Lehis­
tan'da bir mezhep kavgası başlamış oldu.
H ay dam ak diye anılan ortodoks birlikleri,
çeteler kurup katolik halka taarruzda bulu­
nuyorlar, bil" çok bölgelerde katliâmlar yapı­
yorlardı. Husya, bu fırsatı kaçtrmıyarak kra­
lı, Diyel meclisini ve kanunları korumak ba-
hanesüe Lehistan’a yeniden kuvvet şevketti.
B u kuvvet, ilk olarak Bar konfederasyonunu
dağıttı. Huşlar kaçanları şiddetle takip edip
OsmanlIlara sığınanları Osmanlı devletinin
sınırlarını ihlâl ederek yakaladılar ve öldür­
düler. B u arada, tecavüzde bulundukları
Kırım’ın Balta şehrinde müslüman halktan
da bazılarını öldürmekten çekinmediler. İş­
te, bütün bu hâdiseler yeni bir Osmanlı-Eus
savaşının sebeplerini hazırladı.

1 7 6 8 - 1 7 7 4 O S M A N L I -R U S SAVAŞLARI

Osmanlı devleti, Belgrad andlagrr.asile telkinlerle bir sefere âdeta ikna etmiş b u­
elde ettiklerini muhafaza için batı devletle- lundukları gibi, şehirde lâkırdı kabadayıları
rile o îamandanberi kat’i bir barış ve ta­ ve lûf ebeleri kahvelerde toplaşarak:
rafsızlık politikası takip ediyor ve bundan '« — Sefer ilân edilip ordu T un a suyuna
ayrılmaya niyetli bulunmuyordu. B u yüz­ doğru yürümeye görsün. Moskof hem en L e ­
den ne Avusturya veraseti savaşları, ne Y e ­ histan'ı bırakıp kaçar» nevinden safsatalar­
di sene savaşları sırasında bu politikayı terk la halkı durm adan kışkırtıyorlardı. TabiS,
edip yeni maceralara girmek istememişti. bunların hiç biri bir seferin ağır müşkilâtmı
Rusya, bütün bunlardan Osmanlı devletinin bilmeyen, devletin hakiki durum undan, or­
ne olursa olsun fi’ilen bir tecavüze uğrama­ dunun halinden habersiz bulunan kahvehane
dan bir savaşı asla, göze alamıyacağı kanaa- kahramanları idi.
tma varmış ve b u yüzden aradaki sarih an­
laşmalara rağmen, Lehistan’a asker sevkedip
bu memleketin iç işlerine karışmaktan çe­
kinmemiş ve Bâb-ı âlinin şiddetli protesto­
larıma hiç aldırmamıştı. B u hal, halk ara­
sında büyük bir hiddet yaratmış ve padişahı
da kızdırmış olmakla beraber, Bâb-ı âli yi­
ne barış politikasına bağlı kalmış ve mese­
leleri müzakere yolu ile halle çalışmıştı.
Fakat son hâdiseler, bilhassa Rusların
Osmanlı hududunu pervasızca ihlâlleri her
nev’i sabrı taşıracak mahiyette idi. Bar kon­
federasyonundan Osmanlı ülkesine sığınan­
lar Bâb-ı âliye müracaatla kendilerine yar­
dım edilip Ruslaruı Lehistan’dan çıkarılma­
sı temin edilirse, Podolya eyâletinin O sm an ­
lIlara terkedileceğini bildirdikleri gibi, Fran­
sa elçisi de İstanbul’da Rusya’ya karşı bîr
sav:® propagandası kampanyası açmış bulu­
nuyordu.

Muhsİn-zâde’nin sadâretten azli

Muhsin-zâde M eh m ed Faşa, babası Muh-

sin-zSde Abdullah Paşanın maiyetinde olarak
seferlerde bulunmuş, Rumelide vazife almış,
Ö zi valiliği etmişti. Serhad ve ordu ahvaline
en fazla vukufu olan bir vezirdi. Esasen
Üçüncü Mustafa’nın kendisine sadareti tev>
cih etmesinin tek sebebi de b u idi. G ü n ü n
birinde nasıl olsa başlıyaeak R u s harbinde
o ahvalde vakıf birinin iş başında bulunm a­
sını istemişti. Fakat Muhsin-zâde bir savaşa
taraftar değildi. O rdu ve sefer ahvalinden
^tamamen habersiz hir takım cahil müsahip-
ler, padişah: bir ' müddetten beri yaptıkları
Sultan Üçüncü Mustafa
(Kapidağlı serisinden)
Bar konfederasyonunun dağıtılıp idare­
cilerinden bir kısmının OsmanlIlara sığınışı
ve Rus kuvvetlerinin âsi saydıkları Lehlileri
takip bahanesile Osmanlı sınırını ihlâlleri,
Balta'mn tecavüze uğraması, Muhsin-zâdo
M e h m e d Paşanın, sadaretinin aşağı yukarı

2563
üçüncü yılı sırasında olmuştur. B u hâdise,
Kuşlara savaş ilânı için Osmanlı devletine
meşru' bir hak ve fırsat vermiş oluyordu.
Lâkin sadrıâzamm, şiddetle bun un aleyhin­
de bulunması azline sebeb oldu.
K en d i azil macerası»!, müverrih Vasıf
Efendiye bizzat şöyle anlatmıştır:
*— Rusların Lehistana girişi padişahı
telâşlandırmış ve etrafında bulunanlar bazı
miitalcalarla onun telâşını körüklemişlerdi.
B a n a h em en sefer açm ak ve akıbeti meçhul,
tehlike ihtimali m evcud savaş fitnesini
uyandırmak sözlerini etmeye başladıkça, or­
dun un ihmal edilmiş durum unu, serhadlerin
asiıer ve zahireden m a h r u m b u lm u ş u n u ile­
ri sürdüm ve düşmanı müzakerelerle oyalı-
yarak yavaş yavaş noksanları tamamladık­
tan sonra kuvvetli bulunup icabederse o za­
m a n savaşa başlanır. Çünki, serhadlerin ah­
valini bilirini. O rd u T u n a ’ya varm adan düş­
m a n o taraflara hücum eder. K âfi asker de
bulunmadığından bir felâketin zuhuru m u ­
hakkaktır dedim. Lâkin, b u sadıkane söz­
lerim dinlenmedi».
Vasıf Efendi kendisine moskof tehlikesi­
nin gittikçe büyüdüğü, R u sya m n Osmanlı
devleti hakkındaki kötü niyetleri, Lehistan
ve Kırım’a dair b üyük Fetro’n un vasiyeti
malûm, iken düşm ana vakit kazandırmanın
doğru olup olmadığını sorunca da:
«■
— Evet, Rusların niyeti m alum dur. L â ­
kin düşman barışı bozm a töhmetini bize
yüklem ek için birden harekete geçmıyerek
türlü sebeb ve bahaneler arayacktır. B u
da, bir sene sürer. Biz de bu müddet içinde
seriıadlere yeter derecede asker, 2 ahire ve
harp levazımı yığarız, Böylece ordu varın­
caya kadar d ay an m a k kabil olur» cevabını
verdi (Vasıf tarihi C : 1, S: 255).
Sulh taraftarları içinde sadrıâzama en
fazla destek olan şeyhülislâm Veliyüddin
Efendi id t B u sırada onun vefatile Muîısin-
zâde M e h m e d Paşa düşüncelerini savunmada
b üyük bir yardımcıdan m a h r u m kalmış ol­
du. Y en i şeyhülislâm Pirî-zâde Sahib Molla
ise, savaş taraftarlarının başında geliyordu.
H ü k ü m d ara tesir ederek sadrıâzamı korkak­
lıkla itlıam etti. Birlikte sarayda bulunduk­
ları bir gün silâhdar ağa sadaret m ührünü
Muhsin-zâde^ M e h m e d Paşadan aldı (ağus­
tos 17G8). Üçücü Mustafa, A nadolu valisi
silâhdar M a h ir H a m z a Paşayı sadarete tayin
edip silâhdar ağayı bumı bildiren bir hatt-ı
hüm yunla K ütahya’ya gönderdi. Eski sad-
rıâiam ise, müsadereye uğramadan Bozca-
adaya sürüldü.
Silâhdar Mahir H a m za Paşa’nın
sadâreti
Silâhdar M ahir H a m z a Paşa, İstanbul’a
gelip huzurda hil’at giyerek m ührü aldıktan
2564
sonra ilk önce o devirde dışişleri bakanı d e­
m e k olan reis ül-küttab Yenişehirli O s m a n
E fendi’yi körü körüne barış taraftarı olmak
töhmeti ile azlettirip b u m akam ı tersane
emini Rccai Efendiye verdi.
Nihayet 4 ekim 1768 tarihinde devlet ri­
cali padişahın huzurunda toplandı. D u r u m
görüşüldü, sonunda, Osmanlı devletinin ara­
daki ahidlere aykırı bir davranışta bulun­
madığı halde Rusların:
1 — Lehistanm iç işlerine karışmak,
2 — Lehistan’a asker sevk etmek, S — Lehis­
tan’a zorla kral tayin etmek, 4 — R u s m ü ­
dahalelerine karşı ko y an L eh vatansever­
lerini tenkil etmek, 5 — Osmanlı toprakla­
rına sığman L e h vatanseverlerini takip baha-
nesile sınırı tecavüz etmek, 6 — Kırım’a te­
cavüz ederek m üslüm an halkı öldürmek, 7 - —
Özi ve B u ğ nehirleri arasındaki bölgede k a ­
le yapm ak, 8 — Lehlilerin m ezhep mesele­
sine karışmak. 9 — Boğdanlıları, Karadağlı­
ları ve Gürcüleri Osm anlı devleti aleyhine
isyana teşvik etmek gibi sulhu bir çok kere­
ler su götürmez şekilde ihlâl ettikleri tesbit
edildi. B u n a göre R u s y a ’ya derhal savaş
açılması gerekiyordu. Ancak, sadrıâzaımn
yeni işe başlamış olması öolayısile R u s elçi­
sinin Bâb-ı âliye çağrılarak b u hususlara
dair bir ültimatom verilmesi ve alınacak ce­
vaba göre hareket olunması kararlaştırıldı.
Rus elçisi ile yapılan görüşme ve sefer
kararı
M ahir H a m z a Paşa b un un üzerine erte­
si günü B u s elçisi Aleksiye Obreskov’u ça­
ğırıp R u s y a m n Lehistanm iç işlerine karış­
maktan derhal vazgeçerek askerlerini geri
çekmesini ve ahidlere aykırı davranışlardan
vazgeçmesini, bunlara riayet edeceğine dair
Prusya, İngiltere, İsveç ve Dan im arka dev­
letlerini kefil göstermesini, aksi halde Rusla­
rın barışı bozm uş oldukları kabul edilerek
ona göre hareket olunacağı bildirildi (Ham-
mer; G O R , C : 8, S: $13). Elçi:
«— B en im salâhiyetlerim m ahduddur.
B u meselelere eevap verem em . Bana, iki ay
mühlet verin. Devletime yazayım, alacağım
cevabı arzederim, Sefer hususunu ise siz b i­
lirsiniz» dedi.
R u s elçisi ayrıca askerlerinin Kırım’a
taarruz etmiş olduğunu kabul ediyor ve ev­
velce kendisine tevdi edilen bir ültimatoma
verdiği yazılı cevapta Lehistan’a giren, k u v ­
vetlerinin yedi bin kişiden ibaret bulundu­
ğunu ' iddia ettiği halele, şimdi b un un yirmi
bin kişilik bir kuvvet olduğunu itirafla,
maksatlarının sadece bu memlekette taarru­
za ağrıyan v e çariçeden yardım istiyen Orto­
doksların ' himayesini ve kral seçiminin ser­
bestçe yapılmasını teminden ibaret b ulun­
d uğun u ileri sürüyordu.
 O n u n bu karışık ifadelerinden maksadı­
nın sadece devleti oyalayıp vakit kazanm ak
olduğu anlaşıldığından, Rusyada bulunan Os-
manlı teb’a ve tüccarlarının salimen yurda
dönmelerini temin maksadilc elçi onyedi ki­
şilik maiyetilc tevkif edilerek Yedi-kuleye
gönderildi. B u n d a n sonra, devlet erkânı h ü ­
kümdarın huzurunda yeniden toplanıp İlk­
baharda Rusya üzerine sefer açılması karar­
laştırıldı (Başbakanlık Arşivi, M ü h im m e def­
terleri (C : 166, S: 70).
B u arada rehavetile meşhur M aksu d G i­
ray, savaşta iş görcmiycceği düşüncesile az-
lolunarak yerine Burgaz'da ikamete m em u r
bulunan eski Kırım hanı Kırım Giray tayin
olundu.
Sadâret makamındaki değişiklik
Sadrıâzamın hal ve tavırlarında bir ga­
rabet sezildiğinden yapılan soruşturma neti­
cesinde daha Mısır valisi bulunduğu sırada
şuurunda biraz bozukluk hasıl olduğu, yakın
adamlarının b u n u belli otmiyerek kendisini
idare ettikleri, simdi sefer heyecan ile bu h a ­
linin büsbütün arttığı anlaşılarak Rusya ile
savaşa karar verildikten dokuz gün sonra 20
ekim 1768 tarihinde azledildi ve müsadereye
uğramadan H a n y a muhafızlığına gönderildi.
Sadaret m akam ı ise. Nişancı Yağlıkçı-zâde
Hacı M e h m e d E m in Paşaya verildi.
Sadrıâ zam ın elçi k ab u lü
Savaş kararı, İstanbul halkı arasında b ü ­
y ü k bir sevinç yaratmıştı. Rusların ne za-
m andanberi takındıkları tecavüzî hal, L eh is­
tan’da yaptıkları zulümler b ü yü k infial y a ­
ratmıştı. Herkes, b u savaşın mutlaka k aza­
nılacağını sanıyor, barış taraftarları vatan
hainliği ile itham ediliyordu.
O devir hâdiselerini yaşamış olan ve bu
savaş sonundaki barış görüşmelerinde m u ­
rahhas olarak bulunan devlet ricalinden
Resmî A h m e d Efendi diyor ki:
«— Düşm anın burnunu her zam an yere
sürtüp haddini bildirmek müslümanlara va-
cibdir diye itikad eden yadigârlar, hareket
olmayınca bereket olmaz, b u memleketler
kılıçla alınmıştır. İslâm padişahının bahtı
ulu, ricali pişkin, kılıcı keskindir. D ü n y a d a
dindar, bahadır, Aristo gibi tedbirli bir v e ­
zir ve boş vakit namazını cemaatle kılan
onikibin seçkin asker tedarik ettikten sonra
Kızıl elmaya kadar gitmeye ne minnet var
diye tumturaklı sözlerle cehaletlerini ortaya
koyan ve sandalya üzerinde Haınzanâm e a n ­
latan, pehlivanlar gibi boş lâflar edip Kızıl
elma semtini Boğ dan’dan gelen al yanak el­
m a gibi yenir bir şey sanan safdiller, otuz
yıldan beri sulh ve mütareke süregeldiği
için eski harpleri görmüş süz bilir sdam kal­
madıktan m a ’da, m evcud olanlar da sakalı
değirmende ağartmış, tecrübeden nasipsiz,
(Aslı Topkapı saray: m ü zesind edir)
2565
 işin sonunu düşünmekten behresi olmayıp
gün bugündür demeye alisini} kurnazlar se­
feri gezmeye gitmek gibi zannederek:
i— N e güçlük var? M eyd a nd a düşman
yok, muhasara edilecek kale yok:, ü ç ayda
gider, üç ayda geliriz, memuriyet alır, iler­
leriz. Allaha hamdolsun, asker çok, hazîne
çok, bir m ahzur yok» diye yelkenlenip p a ­
dişahı da kışkırttılar. Muhsin-zâde M e h m e d
Paşa asker ve zahire işlerini tecrübe etmiş,
moskoflarm asker kullanma usullerine vâkif
olmuş bir vezir olduğu için b u hareketi u y ­
gun görmediğin d en azledilip yerine Aydın
valisi Ksır.za Paşa gibi rabıtasız bir adamın
;e!jnesi, sonra fimin Paşa gibi yeni zuhur
etmiş bir kimsenin serdar olması bu seferin
kötü başlangıç alâmetler indendir. Neiekim,
asanda hasta olduğu içi*' E m in Pusanın
Edirne’ye vardığı gün ayağı şişmeye başla­
mış, zahire işine gereken nizam verilmeden
yüz bin asker yola çıkarılmış, yeri Köğü
fark etmez Tabir A ğa adlı bir mecnun bu
işe m e m u r edilmiş, düşm an m eydanda yok­
ken, kale muhasarası vehmi ile mutaddan
fazla kırk elli kadar balyemez götürülüp
toplan çeken mandaların aşlıktan ölmesine
ve toplana da boş yere ötede beride kay­
bolmasına sebeb olunmuştur (Resmî A h m e d
Efendi; Hülâsatü!-İtibar, S: 3, 9).
Muhsin-zâda M e h m e d Paşa, Ruslarla sa­
vaşılacaksa, hiç olmazsa düşmanın bir m ü d ­
det oyalanıp harbe hazırlanmak icabede-
ceğini evvelce haklı olarak ileri sürmüştü.
Halbuki, ortada lıiç bir hazırlık bulunmadığı
halde, düşm ana savaş ilân edilmişti. Gerçi
Eusyanın da hiç bir hazırlığı yoksa da, ba­
hara kadar ordusunu tamamlıyacağı m u h a k ­
kaktı. Halbuki asıl hüner, düşmanı avutup
hazırlıksız bırakarak gereken noksanları ta­
mamlamaktı. B u yüzden, b u savaş ilânı ta­
m a m en mevsimsiz ve hatalı bir hareketti.
İngiltere’nin banş aracılığı teklifi
Savaş hali resmen, ilân edilince, İngil­
tere hükümeti harekete geçip muhasamat
fi'len başlamadan iki tarafı uzaklaştırmak
için arabuluculuğu teklif etti. Üçüncü Corc,
Osmanlı hükümdarına bir mektup gönderip
Rusların Osmanlı topraklarına tecavüz ede­
rek m eydana getirmiş oldukları zararları
tazmin ettirmeyi tekeffül ettiğini bildirip
barışın bozulmamasını istedi (12 kasım 1768).
Üçüncü Mustafa iki ay sonra verdiği cevap­
ta arabuluculuğu teklifinden dolay: İngilte­
re kralına teşekkür ettikten sonra Rusların
aradaki barışa riayet etmiyerek ahde aykırı
şekilde hududlar civarında kaleler yaptıkla­
rını, asker yığdıklarını, Lehistan krallığına
kral hanedanına mensup olmıyan birisini
seçtirmek için b u memleketin serbestliğini
İhlâl ile asker soktuklarını, andlaşmaya ay­
2566
kırı olan bu hale itiraz edilmesine rağmen
askeri kuvvetleri geri çekmediklerini, bu
yetmediği gibi sınır şehri olan Balta’ya taar­
ruz edip bin kadar kadın ve erkek müslü-
manı öldürdüklerini, bu yüzden dolay: şer’an
savaşa karar verildiğinden fetvaya aykırı
hareket edemiyeceğini bildirdi (Başbakanlık
Arşivi, N â m e defterleri, C : 8, S: 553-60).
Üçüncü Mustafa, savaşa kat’î şekilde ka­
rar verdiği için İngiltere devletinin tavas­
sutunu kabul etmemişti. Osmanlı hükümdarı,
Prusya ile Avusturya'nın bu seferde taraf­
sız kalacaklarını umuyordu.
Sefer arifesinde Kırım’ın ahvali
Rusların Kırım üzerindeki emelleri daha
1736-39 seferinde belli olmuş Kırım o zam an
Rus kuvvetleri tarafından bir kaç defa işgal
edilmişti. Rusların gerçek niyetlerini anlı-
yan Osmanlı devleti, akından başka bir şey
bilmiyen ve bilhassa tüfek ve topla teçhiz
edilmiş m untazam ¡birlikler karşısında dai­
m a âciz kalan Kırım kuvvetlerinin yurdla-
rını Ruslsra karşı koruyamadıklarını anla­
mış bulunduğundan, burada da Osmanlı k u v ­
vetlerinin bulunmasını lüzumlu görerek da­
ha o zaman bir Kırım seraskerliği ihdas et­
mişti. B u seraskerler K e f e ’de otururlardı.
Diğer taraftan Kırım'ın kuzeyde giriş yeri
olan Prekop geçidindeki U r (Or)-kapısı si­
perler kazılmak suretile tahkim edilmişti.
17B8 seferi başladığı zam an Silâhdar İbrahim
Paşa Kırım seraskeri ünvanile kuzey-doğu
cephesi kumandanlığına tayin edilmiş bulun­
maktaydı.
Kırım İlanları ise yine 1736-39 savaşla­
rında Ruslar tarafından tamamen harap edi­
len başkentleri Bahçe-Saray şehrini terkede-
rek tehlike anında Bender’e sığınabilmek
gaycsile b u kaleye y a k m bulunan Kavşanda
ikamet etmekte idiler. Rusların, 1736-1739
seferinde Kırım’d a yaptıkları tahrip ve katl-i
anılar, halk üzerinde büyük bir nefret uy a n ­
dırmıştı. B u hal, unutulmamış olduğu için
Kırımlılar Ruslara düşmandı. Lâkin, otuz
yıldır süren barış hali b u memlekette eski
savaş ve akın gücünü adamakıllı azaltmış,
Harraâde ve Mirzalar zevk ve safaya dalmış­
lardı. Huşların emeli burasını mutlaka almak
idi ise de, kendilerinden nefret eden Kfl'im
halkının mukavemeti ile karşılaşacaklarını
ve onları sindirip idare etmenin kolay olmı-
yacağını biliyorlardı. B u yüzden, başka bir
yol tutturdular- El altından istiklâl fikirle­
rini yaymaya ve Kırımlıları OsmanlIlardan
ayırıp müstakil bir devlet kurm aya teşvike
başladılar. Buradan bir kere Osmanlı idaresi
çekildikten sonra ise, Kırım’ı Rusyaya ilhak
etmek mesele bile değildi, Ruslar, b u pro­
paganda ile Kırımın ileri gelen bazı simala­
rını elde etmişler ve sureti haktan görünüp
taraftar kazanmışlardı. Mütemadiyen O s m a n ­
lIların kendilerini aşağı gördüklerini, Giray
larmı haklı haksız azledip sürgünlere gön­
derdiklerini, süvari kuvvetlerini savaşlarda
kendi menfaatleri için kullandıkları halde
talerlerin nimetlerinden onları daima m a h ­
r u m bıraktıklarını Kırımlılara telkin ediyor­
lardı. B u telkinlerin zamanla hakikaten tesi­
ri görülmüş ve Kırımın h e m aristokrat ta­
bakasında, h em halkta Osmanlüara karşı bir
nefret uyanmıştı.
Kırım hanının akını
Ruflara savaş ilân edilmesi üzerine, 31
ocak 1769 tarihinde Kırım hanı Kırım Giray,
Huşların Balta şehrine tecavüzlerinin intika­
mını almak için yüzbine yakın bir süvari
kuvvetile Kırım’dan hareket ederek karsı
çıkan R u s kuvvetlerini ve kazak süvarilerini
mağlûp ettikten sonra güney Rusyaya üç
koldan girip geniş bölgeleri yağma ve tahrip
etti. Yüze yakın köy ve kasaba yakılıp yı­
kıldı. Sayısız esir, hayvan ve mal elde edil­
di. Kırım Giray Han, b u hareketiyle Rus
dostlarına ve istiklâl taraftarlarına da sıkı
bir göz dağı verdikten sonra Kırım’a döndü.
B u akın karsısında dehşete düşen İkinci
Katerina, Kırım Girayla hiç bir suretle baş
edemiyeceğini anladığından Siropulo adlı
bir rum hekimini para ile elde ederek bu
kahram an akıncıyı zehirletmek suretile Öl­
dürttü.
2567
O rdunun hareketi
20 mart 1709 Salı günü, sefer dölayısile
serdar-ı ekrem Unvanını almış olan M e h m e d
E m in Paşa, şeyhülislâm, kazaskerler, vezirler
ve diğer devlet ricali saraya davet d u n d u ­
lar. Sadrıâzam ve şeyhülislâm huzura kabul
olundular, ikisine de samur kürkler giydi­
rildikten sonra M e h m e d Em in Paşanın beline
murassa kılıç kuşatıldı ve törenle Sancag-ı
şerif teslim edildi. Altına m ü kem m el donan­
mış bir s t çekildi. Sonra m uazzam alayla
Topkapı sarayından çıkılıp Davudpaşa sah­
rasına gelindi. Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem
burada kendisi için kurulan otağa indi. Bir
hafta sonra yeniçeri ocağı ve ertesi günü
diğer kapıkulu ocakları geldiler. 27 m,art-
Salı günü hüküm dar da hizzat Davudpaşa
sahrasına geldi. A n ’ancvi veda ziyafetinden
sonra Üçüncü Mustafa, Ulehmed Em in P a ­
şaya son tavsiyelerini söyleyip orduyu u ğ u r ­
ladı ve sarayına döndü. Ordu ayni gün mu-
tad törenle hareket etti. Sadaret k a y m a k a m ­
lığı deryakaptam M e h m e d Paşaya verilmiş,
derya kaptanlığına ise, deniz ümerasından
İbrahim Bey, beylerbeylikle tayin olunmuş­
tu. O r d u n u n hareketinden sonra yeni deıya-
kaptaııına kısa, /am an da donanmayı hazırla­
dığına mükâfat olarak ve/aret verildi.
Kırım Girayın ölüm haberi, ordu Silivri’
ye vardığı zaman geldi ve b üyük bir ü zü n ­
tü yarattı. Yerine Selâmet Giray-zâde (üçün­
cül Devlet Giray Kırını hanı tayin d u n d u .
 O r d u Edirne’ye vardığı zaman müslü-
m a n kılığına girmiş bazı düşm an hekimleri­
nin scr<iar-ı ekremi ve diğer ordu ileri ge­
lenlerini zehirletmek için fırsat bekledikleri
duyularak yapılan sıkı bir araştırma sonun­
da suçlarını itiraf ettikleri için idam edildi­
ler. B u sırada serdar-ı e k r e m M eh m ed E m in
Paşanın ayakları şişmeye başladığı için ze­
hirlenmiş olmaktan fena halde endişe etti.
Lâkin, kısa bir tedaviyi müteakip yola çık­
m aya mecbur kaldı.
O r d u sefere hareket etmeden evve! çe­
şitli sebeblerle kapıkulu ocaklarından ihraç
olunanların kayıtları tashih edilmiş ve pek
çok da gönüllü gelmiş olduğu için askerin
m evcudu fazla idi. A ncak, tam bir disiplin
ve intizam yoktu.
Rus’ların durumu ve tertiblerî
Hâlâ yüz yıl evvelki usule göre altı ay
evvelinden seferin ilân edilmiş olması, K u ş ­
lara hazırlanmak için geniş bir zam an bı-
rakımti. Yoksa Rusya, stratejik bir baskın
halinde hazırlıksız yakalanmış olsa idi, kolay­
lıkla dize gelebilirdi. Lâkin İkinci Katerina,
kendisine bırakılan b u geniş zaman içinde
geceyi gündüze katıp dört ordu hazırladı.
Bunlar:
1 — Prens Aleksandr Mihayiloviç Gal-
çin kumandasında altmış bin kişilik bir or­
d u Podolya’da toplandı. B u ordu m evcudu­
nun dokuz binini kazaklar teşkil ediyordu.
2 — K on t Peter Aleksandreviç Roman-
zov - (Pierre -Alexanrîrovitch Roumiantsov)
kumandasında altmış bin kişilik bir ordu Özi
ile A za k arasındaki hududları muhafaza ede­
cek ve Belgrad andlaşmasile yıkılmış olan
A z a k kalesile Taganrok kalesini yeniden y a ­ şa yetişip düşmana hücum etli. Beş saat sü­
pacaktı. B u ordu m evcudunun on binini ka­
zaklar ve yirmi binini Kalmuklar teşkil edi­
yordu.
8 — General Vaym ars kumandasındakihaber B abadağm a varmış olan orduya ge­
on bin kişilik bir ordu, Lehistan’da L e h va­
tanseverlerinin ve bilhassa Bar konfederas­
yonunun her hangi bir hareketine engel ola­
caktı.
4 — General Totleben kumandasındakiSerdarın tereddütleri, Leh vatanper­
Dadyan, Goril, Karthli, İmirethi gürcü prens­
lerinin askerlerinden mürekkep birlikler.
Bunlar icabında Kafkaslardan inip doğu Ana-
doluya hücum edeceklerdi.
Bütün bunlardan m a ’da, Balkanlardaki
ortodoks teb'a da Osmanlı devleti aleyhine
kışkırtılıyor, Karadağa Rus subayları ve sa­
vaş malzemesi gönderiliyor, M ora halkı ayak-
landırılmaya çalışılıyordu.
Hotin olayı
Rusya, hazırlıklarını tamamlar tamamla­
m az ordularını harekete geçirdi. B u sırada
serdar-ı ekrem M eh m ed Em in Paşa k u m a n ­
2568
dasındaki Osmanlı ordusu henüz T un a neh­
rine varamamıştı. Lâkin, ordunun yaklaş­
makta olduğu haberi serhadlerde büyük bir
sevk ve sevinç yarattı. B u arada Hotin ka­
lesinde bulunan altı bin kadar muhafız ve
yam ak kale kumandanı Hüseyin Paşaya baş
vurarak akın için izin istediler. Hüseyin P a ­
şa kendilerine, vazifelerinin sadece kaleyi
muhafaza ve gerekliğinde müdafaa olduğunu
bildirerek buna izin vermedi. Üstelik akın
etmek istedikleri L e h topraklarının Osmanlı
devleti tarafından him aye edilen ve uğrunda
silâha sarılınmış ve bu sefer açılmış olan
yerler olduğunu kendilerine izaha çalıştı.
Kendisine serdar-ı ekrem tarafından bir emir
verilmedikçe esasen böyle bir izinde bulun­
m aya selâhiyeti olmadığını da söyledi. Lâkin,
asker bir türlü lâf anlamıyordu. Nihayet,
muhafız paşanın üzerine birdenbire saldıra­
rak şehid ettiler. Karşı koyan bir kısirn su­
bayları da öldürdüler. Sonra da etrafı vur-
mıya çıktılar. B u haber orduya varır var­
m az Ahıskalı Haşan Paşa Hotin muhafızlığına
tayin edilip acele gönderildi.
B u sırada Hotin kalesinde olanları d u ­
yan prens Galçin, yanına otuz bin asker
alarak Turla suyunu geçip Hotin üzerine
geldi. Kale varoşunda bulunan kuvvetler,
Rus ordusiyle üç gün süren şiddetli savaşlar
yaptıktan sonra bir kısmı kaleye girip bir
kısmı Boğdan tarafına doğru çekildi. D ü ş ­
man. bunun üzerine Hotin’in pek m âm ur
olan varoşunu ateşe vererek tamamen yaktı.
Sonra kaleyi muhasara etti. Lâkin, u m m a ­
dığı derecede şiddetli bir mukavemetle kar­
şılaştı. Nihayet bir şey elde edemiycceğini
anlıyarak çekilmek üzere iken yardıma gön­
derilen Teke mutasarrıfı Abaza M eh m ed P a ­
ren boğaz boğaza bir savaş sonunda prens
Galçin ağır bir mağlûbiyete uğrıyarak çe­
kilmek zorunda kaldı (1 mayıs 1769). B u
lince büyük bir sevinç uyandırdı ve bu m ü ­
nasebetle top şenliği yapıldı.
verlerinin ordugâha gelmeleri
Nihayet 1769 yılı Mayısında Osmanlı or­
dusu İsakçı’ya varabildi. Hâlâ rahatsız bulu-
han serdar-ı ekrem, ordu ileri gelenlerini
bir danışma meclisi halinde topladı ve kendi­
lerine:
«— Benim seferle ülfetim yoktur. Özi
ve Hotin’den hangi tarafa hareket olunmak
münasip ise tereddütsüz söyleyin!» dedi.
O n u n bu haii, büyük hayal kırıklığı yarattı.
Böylece serdar-ı ekrem, yani başkumandan
seçilmiş olan zatın savaş işlerinden habersiz
bir kimse olduğu m eydana çıkıyordu. B u n u
alenen söylemesi ise, um um î bir hayret do-
 ğuröu. Kendisi esasen Edime'denberi müte­
madiyen rahatsız bulunduğu için günlük iş­
lerle de meşgul olmuyordu. B u arada bil­
hassa zahire işleri ihmal edilmişti. Ordu nu n
geçeceği ve konacağı yerlerde gerekli zahi­
reyi hazır bulundurmakla vazifeli olan Tahir
Ağa, hu işin kafiyen ehli olmadığı için pek
kalabalık olan ordunun yakında yiyecek
darlığı da çekeceği anlaşılıyor, lâkin askerin
şevkini kırmamak döşüncesile bol bul za­
hire dağıtmaya devam ediyordu.
Danışma meclisinde geçen tereddütlü
müzakerelerden sotıra Özi ile Hotin arasın­
da bulunduğu ve buradan her iki tarafa yar­
dım etmek m ü m k ü n olacağı için Bender’c
doğru gidilmeye karar verildi ve böylece
ordu tekrar hareket etti.
O r d u henüz İsakçıda bulunurken Bar
konfederasyonu’n u n başkanı olup OsmanlI
ülkesine sığınmış olan ve b u sırada Bender'
do oturan Pntoski. orduya gelip sadrcâzsmın
huzuruna çıJtmjş ve andlaşmalara aykırı şe­
kilde olarak Rus tecavüzüne ve askerî işgali­
ne uğrayan Lehistan’ın kurtarılması ve hür­
riyetinin iadesi için Osmanlı devletinin fi'ilen
harekete geçmiş olmasından dolayı milleti
namına teşekkürlerini sunmuştu. Serdar-ı
ekrem M eh m ed Em in Paşa ise, Hotin üzeri­
ne gelmiş olan ve yenilerek çekilen düşman
ordusunda pek çok da Lehli bulunduğunun
haber alındığım söyleyerek OsmanlI devleti­
nin sadece Lehistan’ın hürriyet ve istiklâli
için giriştiği b u mücadelede H ü r Lehlilerin
mümessili olan kendisini de bazı fedakârlık-
!arm beklediğini, bunların başlıca!arının akı­
na çıkacak Osmanlı birliklerine yardım ve
zahire tedariki olduğunu, ayrıca Rusların
tarafını tutmuş elan bir kısım Lehlileri ken­
disine çevirmeye çalışması gerektiğini bil­
dirdi.
O rdu T un a'jı geçip de Han-tepesi m ev ­
kiine geldiği zaman, yeniden tereddütler b e ­
lirdiği için serdar-ı ekrem danışma meclisini
bir daha toplayıp bundan sonra yapılacak
harekât hakkında görüştü. Lehistan'ın halen
Rus işgali altında bulunduğu ve bir kısım
Lehlilerin de Ruslarla birlik olup düşman
ordusunda vazife aldıkları bahis konusu edil­
diğinden bunlara dayamiarak seferin Lehis­
tan üzerine yapılması kararlaştırıldı. B u ka­
rar, orduda bulunan yabancı ve tarafsız dev­
let ■diplomatlarına da bildirilip muvaîakat-
rarı alındı. Sonra Potoski ile yanında bulu­
nan Boyarları çağrılıp hizmet vaktinin gelip
çattığı, Lehistan’a girecek olan ordu için za­
hire yetitirilmesi ve Ruslara muhalif bulu­
nan Lehlilere haber gönderilip müşterek düş­
m ana karşı harekete geçmelerinin temin
olunması kendilerine tebliğ oliındu. O rdunun
da Bcnder'e doğru yola devamına karar ve-
Tildi.
2569
Boğdan voyvodasının ihaneti, çekilen
erzak sıkıntısı
B u sırada Boğdan voyvodası Kalim aki
Ligor’a Boğdaîı’dan ordu için zahire topla­
ması emrolunöuğu ve gerekli para da gön­
derilmiş bulunduğu halde, b u vazifesini ih­
mal ederek yeter derecede zahire tedarik
etmediği anlaşılıp azil ve hapsedildi. Ya p ı­
lan tahkikattan kendisinin Ruslara taraftar
olduğu için böyle davrandığı meydana çıktı.
Ligor, bunu inkâr ettiyse de yalan söylediği
bilhas-sa düşmandan alınan esirlerin ifade­
sinden ve yüzleştir ilmelerinden anlaşıldığı
için kendisi İstanbul’a gönderildi. Buraya
varınca da kafası kesilmek suretile idam
olundu.
O r d u n u n Han-tepesinden hareketinden
sonra büyük güçlükler başladı. Çiinlti daha
ileriye doğru menzil teşkilâtı yapılmamış,
yollarda zahire hazırlanmamıştı. B u yüzden
zahireyi arabalarla vc ordu ile birlikte ta­
şımak gerekiyordu. B u ise, Resmî Ahmerî
Efendinin ifade sile, seyir yerine yemek tası
ile yem ek götürmek gibi bir şeydi (Hülâsa-
tül-itibar, S: 20). Çünki, yollarda gerekli za ­
hirenin tedarik edilememesi, orduda mcveud
zahirenin harcanmasına ve varılan yerlerde
zahiresiz kalınmasına sebeb olacaktı. Ncte-
ivlın, öyle de oldu. Bender civarındaki Yassı-
tepeye \’arıldığı zaman ahali;
*— Burada zahire yok, neden geldiniz?»
diye orduya âdeta istiskal gösterdiler.
Halbuki, b u sefer dolayısile Bender def­
terdarlığına tayin edilmiş olan cizye m u h a ­
sebecisi A h m ed Efendiye, oraya varınca za­
hire salın alıp ambarlara doldurması ve h a ­
zır bulundurması vazifesi ve b u maksatla d a
bir hayli para verilmişti. Kırım haili Devlet
Giraya da o bölgeden zahire toplayıp B c n ­
der'e sevketmesi bildirilmiş, o da oğlu K a p ­
lan Girayı bu işe m em ur etmişti. A h m e d
Efendi ü en de re geldiği zam an Bucak tatar­
ları sürdükleri zahireyi oraya getirmiş b u ­
lunuyorlardı. Bunlar, m evcud rayice göre or­
d u için satın alınacaktı. Lâkin, çok zahire
geldiği için, rayicin altında satılıyordu. B e n ­
der defterdarı A h m e d fcfendi, fiatlarıa daha
da düşeceğini hesaplayarak devlet hazînesini
koruma zihniyelile m ubayaa yapmadı. B u ­
n u n üzerine Bucak tatarları Ee elinde zahire
bulunan diğer kimseler:
«— D e m e k ki ordunun ihtiyacı yok...
zahire satın alınmıyacak!- diyerek mallarını
yükleyip gittiler. B u hal, Bender'de kısa z a ­
m a n sonra yiyecek sıkıntısı m eydana getire­
cek derecede bir zahire darlığına sebcb oldu.
T a m b u sırada ordu da çıkagelince, d u ­
ru m bir felâket halini aldı. N e insanların,
ne de hayvanların yiyeceği vardı. Han-tepe-
sinden beri yiyecek sıkıntısı çekmeye baş-
 Kanal açma teşebbüsleri ve bazı eserlerin iman
(İlâve: 1 5 4 )
OsmanlI deı^leti siyasi ve iktisadi
! sebebLer yüzünden, bazı yerlerde «aman
zam an kanal açma teşebbüslerinde b u ­
lunmuştur. Bunların bir kısmını evvel-
ki cildterimizde kaydettik. Şimdi ele
alacağımız Sabanca gölü — İzmit kör­
fezi birleştirme kanalıdır. Ancak bu
arada evcice yazdığımız akim kalan
Sakarya nehri —■Sabanca gölü — İzmit
körfezini birleşdirme kanal teşebbüsü
1634 (Hicrî 1064) de tekrar ele alınarak
I-Iinai-o£lu adlı bir mühendise keşifleri
yaptırılmış fakat bazı köy, çiftlik ve
meralara çok zarar vereceği beyaniyle
vazgeçilmiş olduğunu da kaydedelim.
Birinci Malımud devrinde (1730 —
1754), bilhassa İstanbul'un pek sıkışan
ekonomik d u ru m u n u düzenlemek sa­
yesiyle. yalnız Sabanca gölü — İzmit
, körfezi birleştirme kanalı açılması, bu-
j raların mahsûllerinin böylece kolaylık-
t la İstanbul’a nakli düşünüldü. Yine ke-
| şifler yapıldı, fakat oraların âyan ve eş-
! rafından bazılarının basiretsizliği ve
aşırı, menfaat p erekti iği dol ayısiyle yine
bir netice atmamadı.
fîtı son teşebbüs, yine onsekizinci
| yüzyılda, Üçüncü Mustafa tarafından
tekrar ele alındı, üa na l açılması husu­
suna dair verilen fermanda, eğer gö­
lün suyu körfeze akıtılmazsa o zaman
Sakarya nelırinin Sabanca gölü İle
birleştirilmesi yoluna gidilmesi yazılıy­
dı. İşin hem en keşfine başlandı. Koca­
eli sancağı mutasarrıfı Seyyid Mustafa
paşa ile İzmit. Sabanca ve Adapazarı
naibierine ve bu işi takibe m em ur olan
mübaşirle İzmit yeniçeri subayına ve
Sabanca yeniçeri serdarına fermanlar
yazıldı (Haziran 1759). Keşfine sadrı-
âzam kethühadsı Şubhi-zâde Abdullah
Kfendinin başkanlığında reisül-küttab
Abdullah Abdi Efendi, Cebeci başı Mus-
1 tafa Aga ve mühendislikte mahareti
olan müderrislerden Giridli A hm ed E-
fendi ve işten anlıyan diğer kimseler-
! den miirekkeb bir heyet gönderildi.
B u defa gerçek olarak faaliyete geçil­
miş bir hayli de hafriyat yapılmıştı.
Kış mevsimi işi aksattığından çalışma
geçici olarak durduruldu. Ancak bu sı­
rada yine dedi-kodularm başlaması, bil­
hassa o tarafta arazi ve emlâk sahibi
olanların menfi faaliyetlerinin üstün
gelmesi işin devamına, engel oldu* do­
layisiyle teşebbüsü de akim bıraktı.
* Başbakanlık Arşivi M ü h isime defterle­
Fatih Sultan M ehm ed'in İstanbul'­
da yaptırdığı câmî ve etrafındaki kül-
2570
★
;
1 üye. ilk şeklini iki yüz elli yıldan biraz
; fazla bir zam an m uh afaza ettikten ¡son­
i ra, şehrin birçok binalarını yerle-bir
j I eden 1754 zelzelesinde b u m âbed de
harab olmuştur. A ncak bu zelzelenin
tahribatı kısa zam an d a tamir edilebil-
mişdir. Lâkin, 1766 yılındaki büyük
zelzelede kubbesi, türbe kısmı ve m ü ş ­
temilâtı ağır hasara uğradı. Bunun
! üzerine Üçüncü Mustafa, mâbedin ye­
niden inşasını emretti. O zam an sakat­
lanmış olan duvarlar, zemine tadar in­
dirildi ve m âbedin b ug ü nk ü şekliyle
inşasına başlandı. 1771 yılında sona e-
j ren inşa faaliyeti sonunda bina kıble
istikametine doğru yarım kubbe boyu
kadar büyütüldü. 20 metre çapındaki
büyük kubbe, dört fil ayağı ve dört ya­
rım kubbeye dayandırılarak ağırlığının
m un tazam an dağılması temin edildi.
B u yarım kubbeler aynı zam anda bina­
nın um u m î görünüşüne bir yükseklik
ifadesi vermektedir.
Yeni binanın içi takriben 46X48
metre eb’adıudadır. K u bb en in en yük­
sek noktası zem inden 45 metredir- Mi*
nareieri de binaya göre yükseltiüb iki­
şer şerefeli olarak inşa edilmiştir. B u
arada c&mte ait müştemilât ve bilhas­
sa Fatih’in türbesi-de onarılmıştır. Câ-
mi avlusunu 22 kubbeli ve üç kapılı bir
revak manzumesi çevirmektedir. Bina
tarafındaki kapıların üstündeki’çiniler,
bu sanatın onbeşir.ci yüzyıldan devri­
mize kadar gelen en kıymetli örnekle­
rindendir. Keza, iç-avlu kapısiyle b ü ­
yük kapının motifleri de Fatih devrin­
den kalmadır. 1771 yılında câmie gü­
ney tarafından bitişik bir kütübhane
binası ilâve olunmuştur. Hatirenin kıb­
le duvarı bitişiğinde yapılan bazı bina­
lar, meselâ Nakşıdil Valide Sultan
Mektebi, türbesi ve sebilleri çok sonra
1817 yılma, doğru yapılmıştır. K ül üye­
nin güney tarafındaki Akdeniz medre­
seleriyle darüşşifa, kervansaray, ilk ya­
pılan kütübhane ve saireden b ugü n e-
ser kalmamıştır.
İstanbulda, Laleli semtindeki cami
ve sebil validesi adına olarak Üçüncü
Mustafa tarafından yaptırılmıştır.
Bibliyografya : i. k . U zu n çarşılı; M ar­
mara ve Karadcnizin birleştirilmesi
hakkında. (Belleten C : IV, Sayı: 14-15h
ri C : 161, S: 133-134 Bekir Sıtkı S a y ­
kal: Mustafa m , İslâm. Ansiklopedisi,
„ C ü z: 87. î, H„ Uzunçargılı: OsmanlI Ta-
^ rihi. C ' IV, kısım 1-
İsyan ve Bender’de bol zahireye kavuşm ak
ümidile buna katlanan şimdi ise kara bor-
aadaıı beş misli iiatla un ve arpa tedariki zo­
runda kalan ordu balkı, büyük bir hayal kı­
rıklığına uğramış Oldu. Y er yer dedikodular
alıp yürüdü, Nerdeyse bir fitne kopm ak üze­
reydi. Scrdar-ı ekrem, askeri yatıştırmak
için bu hale sebeb olmuş bulunan Bender
defterdarı Ahmet! Efendiyi derhal azil ve
hapis etti. Diğer taraftan askerî hizmetle
alâkası yokken gönüllü adile orduya katıl­
mış olan bir sürü çapulcu etrafa dağılıp halkı
rahatsız etmeye başladılar. H e m en etrafa
emirler verilerek bunların yollarının kesilip
orduya Keri gönderilmesi bildirildi. A y n i za­
m anda Kili ve Akkerm an bölgelerine Ben-
> v.J'l itz.f
M >\*i>»t v",î/ !î*y ^^: >
der’e acele arabalarla zahire yollanması için V U'J. <- - S 1• J. .J :: yi-w ¿¿i i ->"VV t
emirler yağdırıldı. Eöylece orduya biraz çe­ '%>■>L>>' 'i «£'*" i'-
îs.-iy
ki düzen verm ek ve ihtiyaçlarını gidermek ■i .. i s-/ -y- •<: : Ş j ; ^ ... {
için Bender’de yirmiyedi gün oturuldu. L â ­
kin, mevcut zahirenin B en der e celb edil­
' 'Z r Z ^ ■ '‘t * * î- ..-'i v / ’"•*
mesi. bu sefer de serhad bölgelerinde kıtlı­ V.».
ı■- i^ <tr
' Ş g^/-'/■; Vs
rij » , - j -> *. ,>-■.‘ T
- “'■£
.şrü *.<#
ğın zuhuruna sebeb olmuş, bu da ileride bir
çok güçlükler doğurmuştur. (Vasıf tarihi, C: V 3 rft- ^ W V »a ‘/ "\ 'i ^ iiii¿V
2, S: 13-14).
V.. : ' - •'* -

+ 0 ,1 ,, 1‘ v A .-»y

-.¡is: ^ ■
f-1 '■ J «ti . :S ' '
i;
■■ ¿Ss*4Îis_

Sabanca goîö - İzmît körfezi kanalı ile ifgili

olarak alınan kararsn M ü h im m e defterindeki
kaydı (Baş ve son taraftarını aldığımız bu
kaydır» defteri Başbakanlık Arşivindedir)

Sadnâzsjmrî icraatı

Sarinâzam ve seröar-i ekrem Mefcmed

iri ve Ü çüncü Mustafa'ntn türbesiyle
sebili
E m in Paşa, seîeı- ahvaline vukufu dolayısilc
fikrini almak için Kırım hanını orduya d a ­
vet etti. Devlet Giray han hem en geldi. T o p ­
lanan danışma meclisindc düşmanın A k s u
tarafından hücum edocci'i kabui edfdi ve
Bogdarjlıların bir kısmının Ruslara taraftar
olup bir kısmının da kaçmaya hazırlandığı
gözöıiüne almarak bu memleketin merkezi
olan Y a ş kasabasının muhafazası için mukte­
dir bir kum a n da n tayinine karar verildi. B u ­
nun üzerine Besıder seraskeri Moidovarıcı
Ali Paşa, hu vazifesinden azil edilip Yaş mu-
hafızlığına tayin edildi. Sedrıâzam, ayni za­
m a n Sa kendisine rak'-p ficmügü Ali Paşa­
yı bu suret":e ikinci derecede bir vazife ile
ordudan uzaklaştırmış oldu. Rusların A k s u
boyundaki kaleleri tahkim ve bazı yeni m ü s ­
tahkem yerler inşa ettiği ve buraları düş­
m a n elinde bulundukça ordunun ileriye doğ­
ru hareketinin tehlikeli olduğu gözönüne

2571.
 alınarak K e l A h m e d Paşs-zâde Ali Paşa A k ­
su seraskerliğine tayin ve b u kaleleri düş­
m andan almaya m em u r edildi. Ali Paşa, za-
hiresizlik yüzünden çileden çıkmış ve disip­
linden m ahrum hale selmiş, üstelik savaşta
tecrübesiz bulunan bu askerle bir muvaffa­
kiyet elde edemiyeccğini kestirip bu vazi­
feden istifa, etmek istediyse de, sadaret ket­
hüdası ile defterdar kendisini ikna ettiler.
Kırım hanı da, kırkbin kadar süvarile bu
bölgeyi vurup zayıf düşürmek vazifesini ka­
bul etti. Askere bir türlü hakim olamıyan
ve bu yüzden disiplinin gittikçe bozulması­
na sebeb oian yeniçeri ağası bu arada azil
olunup Dimetoka’ya sürülerek ağalık kul
kethüdası Süleyman A ğay a verildi.
Rus’ların Hotin’i tekrar muhasarası
Prens Galçin’in, Hotin önünde yenile­
rek çekilmesi, İkinci Katerina’yı telâşa d ü ­
şürmüştü. Kendisine derhal gönderdiği bir
emirle bu mağlûbiyeti telâfi etmesini bildir­
di. Prens Galçin, b un un üzerine ordusile
Turla suyunu bir daha aşarak Hotin kalesini
muhasara için hareket etti. B u n u duyan o
cephenin seraskeri Abaza M e h m e d Paşa düş­
m andan evvel nehrin karşı tarafına geçerek
Rus ordusuna saldırdı ise de, sahte bir ric’at
hareketinde bulunan düşmanın b u manevra­
sına aldanıp fazla ilerlediği için her tarafın­
dan sarıldı. B u n a rağmen, teslim oimak iste-
miyeıı Osmanlı ordusu şiddetle savaştı. Bir
kısmı muhasarayı yararak Hotin'e dönebildi.
Lâkin, kırk kadar tap ve bütün ağırlıklar
terkedilmişti. Galçin, sür’atle ilcrloyip Turla
suyunu geçti, Hotin’i muhasara altına aldı
ve şiddetle sıkıştırmaya başladı.
B u haber orduya gelince, Y a ş muhafızı
Moldovancı Ali Paşa ile yanında bulunan
Kırım hanı, Hotin kalesini kurtarmaya m e ­
m u r edildiler.
B u sırada Hotin kalesi, düşmanın bütün
hücumlarına dayanmakla idi. Yiğit bir as­
ker olan kale muhafızı Haşan Paşa ile Hotin
cephesi seraskeri A ba za M ehm ed Paşa, on-
bin k a d a ' muhafızla kaleye kapanmışlardı.
Düşm an, kaleye yarım saat mesafede met­
risler yapmış ve toplarını tabye etmişti. M e h ­
m ed Paşa, Galçin'e karşı yenilip toplarını ve
ağırlıklarını terkederek çekilmiş olduğu için
kale b u cihetten zayıftı. A n c a k düşman, bir
savaş hiylesi sanarak bunlara el sürmeden
ilerlemişti. B u n u n üzerine muhasaranın er­
tesi günü ordu ağası seksoncubaşı Abdullah
A ğ a üçbin dilâverle kaleden çıkarak bu m e v ­
kie kadar gelip top ve ağırlıkları buldular
ve hepsini noksansız şekilde kaleye nakle
m uvaffak oldular.
Moldovancı Ali Paşa, Hotin’e gelecek
yardımcı kuvvetlerin yolunu kesm ek için
hazırlanan siperlerdeki düşmanı mağlûp edip
2572
geri atarak ilerledi. Prens Galçin, b u suret­
le iki ateş arasında kalacağını anladığından
kale;, i muhasaradan vazgeçip çekilmeye k a ­
rar verdiyse de, Osmanlı ordusu yetiştiğin­
den bozgun bir halde ve büyük zayiat ve­
rerek güç hal ile kaçabildi (17 tem m uz
1769). Kalenin müdafaası sırasında muhafızı
bulunan Haşan Paşa bir m erm i isabelile şe­
hit düştüğünden cephe kum an danı. A baza
M eh m ed Haşa, kale kumandanlığına tayin,
edildi.
Sadâret makamında değişme
Bender’in zahire am barlan ise b u sırada
tamamen boşalmış ve açlık baş göstermiş
bulunuyordu. Askerden her gün iki üç bin
kişi firar ediyor ve ordu m evcudu sür’atle
eriyordu. Nihayet buradan kalkılıp İbrail
ve İsakçı taraflarından daha kolay zahire
getirilmesi m ü m k ü n bir yer olan Han-te-
pesi mevkiine göçfilmeye karar verildi. B u ­
radan icabında Hotin’c de daha tesirli şekil­
de yardım edilebileceği düşünülüyordu. B u ­
n un üzerine Bender seraskerliğine K e l Ah-
roed Paşa zade Ali Paşa tayin olundu. L â k in
kendisi, zahire yokluğu ve askerin perişan­
lığı sebebile bu vazifeyi kat'iyen kabul et­
mem ekte ayak dirediyse de, sadrıâzam ota­
ğında âdeta zorla hil’at giydirildi. O r d u
hemen Bender’den ayrılıp Han-tepesine doğ­
ru yola çıktı.
M e h m e d E m in Paşa, aslında reis ül-küt-
tablık, nişancılık gibi devlet hizmetlerinden
yetişme, askerlikten ve ordu sevk ve idare­
sinden tamamen habersiz bir devletliydi. B u
yüzden ordu ile hareket ettiği zam an bir
ordu için mutlak ihtiyaç bulunan menzil teş­
kilâtını ve zahire işlerini iyi organize ede­
memiş, orduyu disiplin altında tutamamiş,
savaş işlerinde bilgisizliğinin m eydana çık­
ması asker ve kum andanlar arasında itiba­
rının kırılmasına sebeb olmuş, üstelik Edir­
ne’den itibaren hastalanışı, en m ü h im işlerin
onun bunun elinde kalmasına sebeb olmuş­
tu. B u n a r8 ğmen, orduyu bin türlü güçlük­
lerle nihayet Bonder’o kadar getirebilmişti.
Bütün ümidi, böyle kalabalık bir ordunun
gelişi üzerine Rusların savaşmıyarak Lehis­
tan’dan. çekilmeye razı olacaklarıydı. Esa­
sen İstanbul’dan ayrıldığından beri • sulh
her zaman için hazırdır, deyip duruyordu.
Lâkin, bun un tam am en aksi zuhur etmiş, üs­
telik b üyük bir zahire sıkıtısı ve b u n u n da
doğurduğu acı neticeler, gittikçe artan has­
talığına ilâve olarak onu canından bezecek
hale getirmişti. Ayrıca, bu çığırından çıkmış
ordu ile düşmanı yenm enin imkânsız bulun­
duğunu ve bir m eydan savasında mağlûbi­
yetin m ukadder olduğunu da kestiriyordu.
B u n u n için, serdar-ı ekremlikton çekilmenin
çarelerini aramakta idi.
 B u sırada, Moldovancı Aİi Paşanın Ho- büyük bir kahramanlıkla döğüşiîp düşmanâ.
tin önünde kazandığı zafer haberi İstanbul’a bir hayli zayiat verdirdikten sonra teker te­
geldi. Serdar-ı ekrem M e h m e d E m in Paşa­ ker şehid düştüler (17 cylûl 1769).
nın hiç bir muvaffakiyete erişemediği gibi,
acemice hareketlerile orduyu müşkil duru­ Ruslar, b u hücum a dikkatle hazırlandık­
m a soktuğu ve bu görevden ayrılmaya can ları halde, Osmaniı kuvvetlerinin hepsini
attığı da duyulduğundan daha büyük bir fe­ imha edememiler, üstelik kendileri de h e ­
lâkete sebeb olmasına m eydan verilmemek m e n hem en eşit kayba uğramışlardı.
için Üçüncü Mustafa onu azle ve yerine Ali
B u savaş sırasında Ruslar Hotin kalesini
Paşayı tayine karar vererek bu işe ikinci
de uzaktan topla döğüp hırpalamışlardı. Sad-
imrahor Feyzi Beyi m em u r etti. Feyzi Boy
rıâzam ve serdar-ı ekrem, Han-tepcsindeki
12 ağustos 1769 tarihinde Han-tepesine gelip orduya dönm ek istiyordu. B u n u n için Hoiiıı
yeniçeri ağası Süleyman A ğ ay a sadaret kay­
kalesine bir miktar muhafız vc bir k u m a n ­
makamlığı hil’atini giydirdikten sonra M e h ­
dan bırakmak lâzımdı. Lâkin açlıktan ve so­
m ed E m in Paşadan sadaret m ührünü aldı. ğuktan yılgın hale gelmiş olduğu için kimse
Doğru Moldovancı Ali Paşaya götürüp tes­ kalmıya razı değildi. Kale, üst üste m uh asa­
lim etti <16 ağustos 176S). Yağlıkçı-zâde ra ve bombardımanlar sonunda harap olmuş,
M e h m e d Em in Pasa ise. Dimctoka’ya sürgün müdafaası hemen hemen imkânsız hale
edildi. Lâkin, İstanbul'dan gönderilen sil&h- gelmişti. B u yüzden, muhafaza ödevi veri­
dar M e h m e d E m in Ağa vasıtasile gelen emir lenler, kalenin, bir kapısından girip ö b ü ­
üzerine Edirne’ye vardığı zam an idam olundu. ründen çıkarak dağılıyorlardı. B u hal Mol-
dovancı Ali Paşayı çok müteessir etti. Çün-
ki, kaleyi olduğu gibi terketmekten başka
Turla bozgunu ve Hotin kalesinin çare kalmıyordu. Serdar-ı ekrem:
bırakılması
«— Eğer benden sonra gelecekler için
âdet olmıyacağını bilsem, bizzat kendim
Prens Galçin'i mağlûp etmiş olan Mol-
maiyetimle kalenin muhafazasına gayret ve
dovancı Ali Paşa, sadaret ve serdar-ı ekrem-
Allahın takdir ettiği ne ise görüp canımı
lik kendiline tevcih edildikten sonra, Turla
padişah uğruna feda ederim» diyerek a ğ­
(Dinyester) nehrinin karşı tarafında Po-
lamış ve çaresiz kale kapılarını açık bıra­
dolya’da toplanmış olan düşman ordusunun
karak Han-tepesine gelmiş (28 eylül), ora­
üzerine gidip Galçin’i bir m eydan savaşında
dan ordu ile Isabçı’ya gitmiş ve sonra kışla­
nihaî mağlûbiyete uğratmaya karar verdi.
m a k üzere Babadağına hareket etmiştir.
E u yapılmazsa, kış bastırıp Osmanlı ordusu
mecburen çekilince, buradaki kuvvetlerin Prens Galçin’in beklenen muvaffakiyet­
yeniden Hotin’e saldıracakları şüphesizdi. leri elde edememesi İkinci Katerina’yı kız­
B u n u n üzerine Turla suyu üzerinde köprü dırdığından kendisini azledip yerine U kray ­
kurarak bir kısım kuvvetlerini karşıya geçi­ n a ’daki kuvvetlerin kum andanı Rom anzov’u
rip düşm ana hücum etti. Rus birlikleri, b ü ­ tâyin etti. OsmanlIların çekilmesi üzerine
y ü k sarsıntı geçirdiyse de, tamamen yenil­ Rus kuvvetleri ilerleyerek boş buldukları
mediler. Sonra da karşı hücum a geçtiler. B u Hotin kalesini topları vc ccphanesile ele g e ­
sırada sonbahar mevsimi gelmiş, yağm ur ve çirdikleri (21 eylül) gibi, Eflak ve Boğdan’ı
soğuklar başlamıştı. Fazla yağmurlardan Turla da kolaylıkla istilâ edip Tuna kıyısına doğru
suyu birdenbire kabarıp köprüleri götürdü. ilerlediler. Bun u n neticesinde B en de r ve Ö zi
B u yüzden karşıya geçmiş olan askere de kaleleri muhafızı K e l A h m c d Paşa-zâde Ali
yardım imkânı kalmadı. Ruslar, d u rum u gö­ Paşa, bu tehlikeyi gidermek için Bender civa-
rünce, şiddetle hü c um ettiler. Esasen, sular
kabarıp köprüleri götürmemiş bile olsa, Rus­
lar bunları atmaya karar vermişler ve bu­
nun için içi yanıcı ve patlayıcı maddelerle
doldurulmuş, dört tarafına yerleştirilen dört
dolu ve kurulu tabanca vasıtasile bir yere
dokunur d oku nm az infilâk etmesi temin edil­
miş tahta sandıklar hazırlamışlardı. Sandık­
ları suyun akıtısiie köprülere doğru gönde­
recek ve bunları bu suretle tahrip ettikten
sonra hücum a geçeceklerdi. Sandıklardan bir
tanesinin OsmanlIların eline geçmesi üzeri­
ne mesele anlaşılmıştı (Vasıf tarihi, C : 2, S:
29). Şimdi tabiat onlara yardım etmişti. O s ­
manlI kuvvetlerinden süvari olanlar Bender
tarafına doğru çekildiler. Piyadelerden bir
Tsısmı kayıklarla Tarlayı aştı, aşamıyanlar ise İbraii kasabası

2573
rina kadar gelmiş elan Rus-Leh birleşik or­
dusunun üzerine bir kısım kuvvetler gönde­
rip ilerleyişlerini durdurm aya m uvaffak ol­
duktan sen . a, Kırım hanının kuvvetlerile bir-
leşip h ü c u m a geçerek yirmi bin kişilik düş­
m a n ordusunu bozdular (.Vasıf tarihi, C : 2
S: 39). Eöylece, Bender muvakkaten, tehli­
keden kurtulmuş oldu. Lâkin. Kel A h m e d
Paşa-zâde Ali Paşanın bir müddet sonra ve­
fatı. o tarafları değerli bir kum andandan
m a h rum bıraktı.
Boğdan olayları
Rusların Roğdan'ı işgal edip Yaş kasaba­
sını ele geçirmeleri K aias ve İbrail taraflarını
da tehlikeye düşürmüştü. B u n u n üzerine
R a k ka valisi M e h m e d Paşa, Boğdan serasker­
liğine tayin edilip gönderildi. Lâkin, m aiye­
tine m em u r edilen paşalar kendisine katıl­
madıkları için yanındaki pek az kuvvetle
Ruslarla ve onlarla birleşmiş olan Boğdanlı-
larla savaşmak zorunda kaldı. Neticede, Prut
suyundan güçlükle geriye aşıp kurtulabildi.
B o ğ da n m merkezi oian Y a ş kasabasını işgal
eden Rus generali Boyar Kantakuzen, voy­
voda Koslarıtiıı Mavrckordato’y u esir almış,
Boğdanlılar da Osmanlı devlelile alâkalarını
kestiklerini ilân ve çariçeye sadakat yeminin­
de bulunmuşlardı. B un d an sonra Boğdan’öa
ve Rusların igali altında bulunan yerlerdeki
müdafaasız sivil m üslüm an halk katl-i âm
edilmişti. Osmanlı devleti b un un üzerine m i­
sillemede bulunacağını ilân etti.
Ruslar, yukarda yazdığımız Rakka valisi
M e h m e d Paşanın çekilişinden sonra Kalas’a
doğru inmişler ve buradan orduları için za­
hire tedarikine başlamışlardı. İbrail muhafızı
A bd i Paşa, yanına İşkodralı Mustafa Boy Ee
Dağıstanlı Ali Beyi, maiyetlerindeki kuvvet­
lerle birlikle alarak Rusiara hücum edip ge­
ri atmak suretiie Kalas kasabasını kurtardı.
B u n u n üzerine kcndisiıie Boğdan seraskerliği
verildi. B u sırada Eflak’ın istilâsına başlamış
olan Ruslar buradaki voyvodayı da esir ve
hapis ettikten (K asım 1769) sonra ilerlemeye
çalıştılar.
Sadâret makamında değişme, Rus’ların
kış faaliyeti, K ınm hanının azli
Moldovancı Ali Paşanın Turla savaşları­
nı kaybedip Hotin kalesini top ve cephanesile
düşm ana bıraktığı duyulduğundan 12 aralık
17G9 tarihinde azledilip yerine İvaz M e h ­
m ed Paşa-zâde Halil Paşa layin olundu (Baş­
bakanlık Arşivi, mühimnıe defterleri, C : 168,
S: 3).
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Halil Paşa,
doğru Baba-dağına gelip orduyu ilkbahar
için sefere hazırlamaya başladı. Ruslar, kış
aylarında Boğdan’dan Eflak’a doğru ileri h a ­
2574
reketlerine d ev a m ettiler. Onları önlem ek
isteyen Boğdan seraskeri A b d i Paşa, Fokşan’
da toplanan düşm an kuvvetlerinin Yergöğü-
ne hücum edeceklerini öğrendiğinden o tara­
fa hareket etti. Hakikaten Ruslar buraya
saldırdılarsa d a m uvaffak olamıyarak etrafı
ateşe verip Eükreş’e doğru çekilip oraya yer­
leştiler (Şubat 1770). Diğer taraftan Turla
savaşı sırasında kendisine düşen vazifeyi ifa
etmemiş olmakla itham edilen Kırım h a m
Devlet Giray da azil edilerek hanlık K ap lan
Giray ’a verildi (Şubat 1770). Y en i han, or­
duya gelip sordar-ı ekremle görüştü. Boğ-
d an ’ı kurtarmak vazifesini kabul etmekle b e ­
raber ordusunda top bulunmadığını ve aske­
rinin top kullanmayı bilmediğini söyleyerek
b u bakım dan yardım istedi. B u n u n üzerine
İsmail kalesi muhafızı M e h m e d ve Ç orum
mutasarrıfı Haşan Paşalarla Dağıstanlı Ali
B e y kumandasında bir kısım kuvvetlerin
kendisine yardımı kararlatırıldı. K ap lan G i ­
ray han. bun dan sonra Bucak'taki ordusuna
döndü.
Kırım hanı ve A b d i Paşa’m n mağlû­
biyeti, Larga (Kartal) savaşı
Bucak’a gelen Kırım ham , Prut nehrini
aşıp doğruca Boğdan’a girmeyi tasarlamıştı.
Ancak, R u s kum andanı Rom anzof b u m e v ­
simde pek coşkun olan nehrin geçid veren
bölgesini topçu kuvvetilc kapattığından, K a p ­
lan Giray b u n d a n vazgeçip Rusların yığmak
ve tahkimatı p ek m ük em m e l olduğu için
Osmanlı ve Kırım kuvvetlerinin, hücum la­
rından bir netice alamadı. B u n u n üzeri­
ne, ordudan yardım istedi. B u yardım yapıl­
dığı gibi, o sırada emrindeki kuvvetlerle
Y a ş üzerine gitmeye hazırlanan Boğdan ser.
raskeri A b d i Paşaya da Kırım hanına yar­
dıma gitmesi bildirildi. A b d i Paşa, Prut su­
y u n u aşarak düşm anla ilk çarpışmayı y ap ­
tıktan sonra H a n ordusunun yanında k o n ­
du. D ü şm a n kum andanı Rom anzov bu iki
kuvvetin birleşmesi sonunda güç bir d u r u ­
m a düşeceğini düşünüp bir gece Falçi geçi­
dini aştı ve evvelâ Kırım hanının, sonra A b ­
di Paşanın kuvvetlerine baskın şeklinde bir
taarruzda bulundu. B u kuvvetler gafil a v ­
landıkları için bozuldular. Kırım hanı E e
A b d i Paşa d u r u m u serdar-ı ekrem e bildire­
rek bizzat yardıma gelmesini istediler. D a h a
evvel orduda yapılan danışma sonunda y e ­
niçeri ağası Kapı-kıran M e h m e d Ağanızı y a ­
ya kuvvetlerile Larga (Kartal) sahrasına g e­
çip K aplan Giray ve A b d i Paşa kuvvetlerile
birleşmesine karar verilmişti. M e h m e d A ğ a,
bu kuvvetlerle T u n a nehrini aşıp ilerlerken,
Kan-tepesinde Osmanlı kuvvetlerinin bozul­
duğu haberi geldi ve bozgun asker döküntü­
leri göründü. A yni zam an d a d a K a p la n G i ­
ray ile A bd i Paşanın serdar-ı ekremi bizzat
 savaşa dâvet eden mektupları orduya var­
mıştı. Halil Paşa, bun un üzerine bütün ordu
ile T u n a ’yı geçip Larga sahrasında kendisi­
ni bekliyen yeniçeri ağasile birleşti. R u s or­
dusu ise, çekilen Kırım askerini takip edi­
yordu. Osmanlı ordusunun geldiğinden ha-
berhsizdi. Huşlar Prut suyunun T u n a ’y a dö­
küldüğü yere vardıkları zam an karşılarında
yüz bin kişilik bir ordu görünce güç d urum da
kaldılar. K aplan Giray ise, fırsatı kaçırma­
yıp düşmanın sol kanat gerisine doğru sar­
karak çekiliş yolunu kapadı. Osmanlı ordu­
su derhal hücum etse, yanında sadece onse-
kiz bin kişi bulunan Rom anzov, aynen B i­
rinci Petro’n un düştüğü kapana kısılıp m a h ­
volurdu. A n c a k Halil Paşa, düşm an kuvvet­
lerini daha fazla tahmin etmiş ve âdeta kor­
kaklık denecek derecede ihtiyatlı davranıp
hem en üç kat siperler kazdırmsştı. Savaş,
bun dan sonra başladı. Beş saat süren çarpış­
malar sonunda Ruslar mağlûp oldular. L â ­
kin, çekiliş yolları kapalı idi. Rom anzov, ta­
m a m e n mahvolmaktansa tekrar savaş için
h ücum a geçmeye karar verip m ü k e m m e l ta­
lim gürmüş ve yeni usullere göre yetiştiril­
miş, harbeli tüfeklerle teçhiz olunmuş piya­
desini taarruza kaldırdı. H e r türlü savaş ni­
zamından ve disiplininden m ahrum bulu­
nan Osmanlı ordusu, b u R u s tarruzuna da­
yanam ayarak bozuldu. Siperlere dönen as­
ker, burada da tutunamadığından çekiliş kı­
sa zam anda korkunç bir hezimet ve ağır bir
mağlûbiyet halini aldı. O tu z binden fazla as­
ker şehid düşmüş, yüz kırk üç top ve büyük
fedakârlıklarla tedarik edilmiş yedibin araba
zahire düşm an eline geçmişti. Ellerinde kırk
bin kişilik bir kuvvet bulunan K ap lan G i ­
ray ile A b d i Paşa ise, son anda bile pek
faydalı olacak bir müdahalede bulunmadan,
güzleri yılmış halde Özi’ye kadar kaçmışlar­
dı (1 ağustos 1770).
Bu yenilginin sebebleri
Ağır neticeler doğurmuş olan b u m a ğ ­
lûbiyetin sebeplerine gelince: evvelâ sadrıâ-
zam ve serdar-ı ekrem Ilalil Paşanın T u n a
üzerine köprü kurm adan b üyük bir ordu ile
karşıya geçmesi hatâ idi. Tecrübelere rağmen
bir mağlûbiyete uğranıldığı takdirde bunun
tehlikeli sonuçları düşünülememişti. Sonra,
ordunun bütün erzak ve ağırlıklarının L a r ­
ga sahrasına geçirilmesi ikinci hatâ idi. A n ­
cak Halil Paşa, Hotin’i mutlaka kurtarmak
için İstanbul’dan kat’: emir almış bulunu­
yordu. Larga savaşında düşmanı yendikten
A K D E N İ Z V E M O R A CEPHESİNİN A Ç IL M A SI
Ruslar, daha 1765 yılından itibaren Mo-
ra’da geniş bir propaganda faaliyeti' ile or-
2575
sonra hem en hareket olunacağını düşünerek
zahire ve ağırlığı da karşıya geçirmişti. D ü ş ­
m an. ilk anda fena bir durum a düştüğü h a l­
de hücum edilmemişti. Serdar-ı ekremin
böyle yapmasına sebeb, askere asla güvene-
memesiydi, bunda biraz da haklıydı. H e r
türlü disiplinden m ah rum bulunan ordu her
ân dağılıp bozguna uğramaya namzetti. H a ­
lil Paşa, b u yüzden çok ihtiyatlı davranm ak
lüzum unu hissediyordu. Mağlûbiyetin başlıca
rebsblerinden birisi de Rus kuvvetlerinin y e ­
ni tarzda yetiştirilmiş, buna karşılık Ofm anlı
ordusunun o güne göre pek iptidaî bir d ü ­
zende bulunması idi.
Bender, İsmail, Kili, İbraii ve Akker-
m an’ın ksybı, sadâret makaramda
değişme
Ruslar, kazandıkları b u zafer üzerine üç
aydır abluka ve muhasarada bulunan B e n ­
der kalesine hücum ettiler. K alede veba sal­
gını çıktığından pek çok asker ve bu arada
k u m a n da n bulunan M e h m e d Paşa da öl­
müştü. Elde kalan kuvvet, kaleyi m üdafaa­
ya kâfi gelmediğinden Bender Rusların eli­
ne düştü (Vasıf tarihi, C : 2, S : 107). B u n u
müteakip, İsmaü, K ü i, İbrail, A kk e rm an k a ­
leleri do düşerek T u n a ’nın sol kıyısı tam a ­
m e n d üşm an işgaline uğradı.
B u haber üzerine Halil Paşa azil olunup
sadaret ve serdar-ı ekremlik Bosna valisi
SUâhdar M e h m e d Paşaya verildi (25 e k im
1770). Y e n i serdar-ı ekrem. hasıl olan d u r u ­
m a göre kış ordugâhının Baba-dağmdan d a ­
ha gerideki Hacı-oğlu Pazarı mevkiine alın­
masına ve K ap lan Giray yerine tayin olunan
Selim G iray ’m da Baba-dağı ile Tulca ara­
sında kışlamasına karar vermiş bulunuyor­
du. Lâkin, İstanbul’d an gelen şiddetli em ir ­
ler, Baba-dağı kışlağının bırakılmamasını bil­
diriyordu. D ü ş m a n kuvvetleri T u n a ’yı aş­
mış olduğundan b u n u n bir felâkete sebeb
olabileceğini İstanbul’a yazan silâhdar M e h ­
m e d Paşa, derdini bir türlü anlatamadı. B u ­
n u n üzerine ömrü sarayda geçmiş padişaha
d u r u m u izah için sadaret mektupçusu Ab-
dürrezzak Efendi İstanbul’a gönderildi. H u ­
zurda yapılan bir toplantıda padişah, kışlak
geri alınırsa halk da muhaceret eder diye­
rek kendi fikrinde İsrar etti. Abdürrezzak
Efendi b u halin bile sonradan bir felâket
vu kuu nda düşm an önünde muhaceretten e h ­
ven olduğunu ileri sürdü. Ü çüncü Mustafa
ise, buna sadece sükûtla karşılık veidi.
todoks teb’ayı Osmanlı devleti aleyhine sis-
temli şekilde kışkırtmaya başlamışlardı. Ha-
cı M u ra d sahte adı altında gizlenen T ü r k ­
çe, Arapça ve Farsçaya m ükem m el şe­
kilde vâkıf bir K us casusu güney M o r a ’da
Koron körfezinin doğu bölgesinde oturan
M anyot (Manyalı) lar arasmda dolaşarak hep­
sini devlet aleyhine çevirmişti. Manyotlar.
Girid savaşları sırasında da Osmanlı gemile­
rine taarruz etmişler, savaştan sonra ise V e ­
nediklilerden umdukları yardımı göremiye-
rek İkinci Bavezid devrinden beri nail ol­
dukları cizye muafiyetinden vazgeçmek şar-
tilc Osmanlı devletine baş efip aifoiunmus­
lardı. B u sefer, isyan ettikleri takdirde, R u s­
lar kendilerine derhal yardımda bulunacak­
larını vaad etmekteydiler. Onlar da buna
kanmış bulunuyorlardı. Son savaş sırasında
da aslen MakedonyalI olup Rusya’da yetişmiş
ve topçu kumandanlığına kadar yükselmiş
olan Papaz-oğlu Mavromihali, M ora'ya gön­
derildi. Yanında bir çok inciler, haçlar ve
İkinci Katerina’n m resimleri vardı. M av r o ­
mihali, M o ra ’da geniş surette faaliyette b u ­
lunup bilhassa papazları elde etti. Sonra
M anyot’larla temas edip her tarafa gönderi­
len propagandacılar vasıtasıyle M ora köyle­
rinde isyan hazırlıklarına hız verdirdi. H e p ­
sine, Rus donanmasının yalcında gelerek ken ­
dilerini OsmanlIların tahakkümünden kurta­
racağını vaad ediyordu.
Rus Baltık filosunun hareketi
Rusların ise, Karadeniz'de gemi bulun-
duram am alarm a karşılık Baltık denizinde
kuvvetli bir filoları vardı. B u filoya mensup
onyedi kalyon, dört firkateyn ve bir kısım
nakliye gemisi 1769 yılında Kronştad lima­
nından amiral Spiridof kumandasında olarak
hareket etti. Amiralin muavini ve akıl ho­
casının asker m evcudu bin iki yüz kişilik
Rus kum andanı Aleksi O rlo f
2576
bir taburdu. Gemiciİer arasında bir çok da
ru m vardı.
İngiltere, yedi sene savaşlarından beri
Rusya ile dosttu. Üstelik Kuşlar, İngiliz tüc­
carlarına büyük imtiyazlar tanımışlardı. B u
yüzden R u s filosu, uğradığı İngiliz limanla­
rında halkıtı büyük tezahüratile karşılanı­
yordu. Hattâ donanm anın bir çok personel
eksiği, İngilizler tarafından tamamlandı.
B u filonun Cebelitarık’a doğru hareke­
tinden sonra, on gem iden mürekkep ikinci
bir R u s filosu da yola çıkıp evvelâ İngilte-
reye uğramış, onun d a noksanları tam am ­
landıktan m a ad a bir çok İngiliz subayları bu
filoya katılmışlar ve bu filo da İngiliz am i­
rali Elfinston kum andayı ele alıp Cebelita-
rık'a doğru hareket etmişti.
Fransa’nın telâşı ve ihban
Fransa hükümeti, iki R u s filosunun İn-
gilterenin yardımilc vc İngiliz denizcilerinin
kumandasında olarak Akdenize geldiğini d u ­
yunca telâşlandı. Zira Fransızlar, Akdenizi
kendi nüfuz bölgeleri sayıyorlar ve ortado-
ğu ticaretini bu sayede elde tutuyorlardı.
Rusların Karadenizde savaş ve ticaret ge­
mileri bulunduramamaları için Belgrad barı­
şı sırasında b u yüzden kuvvetle O s m a n ’ı
devletinin tarafını tutmuşlar ve böylece Rus-
yayı sıcak denizlerden uzaklaştımuşlardı.
Şimdi Rus Baltık filolarının Akdenize gel­
mekte olması onları b u bakımdan endişeye
düşürmüştü. D u r u m u h em e n Osm anlı devle­
tine bildirdiler. Lâkin Osmanlı devlet ricali,
böyle bir şeye kat’iyyen ihtimal vermiyordu.
Zira, M o ra ’da olup bitenlerden ve bütün hal­
kın isyana hazırlandığından haberleri yoktu.
Böylece de R u s donanmasının ikmal üslerin­
den m a h r u m bulunacağı Akdenize gelebilece­
ğine inanamıyorlardı. Fransa’nın verdiği bu
haberi asılsız bir mugalâta sayıp üstünde
durmadılar. Lâkin, Cezayir beylerbeyinin,
patrona (Osmanlı donanmasında miri kal­
yonların ikinci kaptanı) Cezayirli H a ş a n b e ­
ye gönderdiği ve onun da sadaret kaymaka-
m m a gönderdiği bir mektupta, yirmi yedi
parçadan mürekkep bir R u s donanmasının
M inorka adasındaki Port M a h o n ’a geldiğini
bildirmesinden sonradır ki, Fransızların id­
dialarının doğru olduğu anlaşılmaya baş­
landı.
Rus filosunun Koron’u muhasarası,
M ora isyanı
Hakikaten, Akdenize gelen her iki filo
R u s generali Aleksi Orlof’un kumandasında
birleşmişti. Gemilerdeki askerlerin k u m a n d a ­
sı ise, b u n u n kardeşi Tcodor Orlof’a tevdi
olunmuştu. Ruslar deniz savaşlarından do­
nan m a sevk ve idaresinde acemi oldukları
için, filolarındaki îngilizier on­
lara akıl öğretiyor, böyloce do­
n an m a fi’len onların emrinde
bulunuyordu.

Aleksi Orlof, M ora isyanı

başlamadan evvel Çanakkale
boğazım kapatıp Osmanlı do­
nanmasının Akdcnize çıkma­
sına engel olmayı, sonra Adalar
(Ege) denizindeki m ü h im bazı
adaları ele geçirmeyi düşünü­
yordu. Ç ü n ki aksi halde, Mora-
lılara gerekli yardımı sonuna
kadar yapam az ve onları yüz
üstü bırakmaya m ecbur kalırdı.
Rus donanması b u maksatla
Adalar denizine doğru ilerler­
ken kopan bir ûrtına yüzünden
beş parça R u s gemisi M a n y a ’
daki Mavromihali-oğlu limanına Mora ve Manyot'ların bölgesi
iltica zorunda kaldı. M an yo t’Iar
ise b un u bir isyan işareti sanıp h em en baş ahali katledildi. K ü ç ü k çocuklar insanlığa
kaldırdılar. Arkasından h em e n hem en bütün vakışmıyan bir vahşet ruhile minarelerden
M ora ayaklandı. Ruslar, yardım için çaresiz atılıp öldürüldüler. Megarid’de Bomaras,
karaya asker çıkardılar. Bir taraftan K oro n Akartıani’de Hıristos, Misolonki’d e Palamas,
don anm a tarafından muhasara edildi. Rus Parm ad a Trahas, Beosyada Kalpozas asîlerin
askerî üniforması giymiş rumlar, b u m u h a ­ sergerdeleriydi. Kum lara ait gemilerde R u s
saraya karadan katıldılar. B u R u s donan­ bayrakları dalgalanıyordu. Zanta’dan iki
ması, K o ro n ’u muhasaraya başladığı za m a n ­ bin, Kefalonya'dan üç bin rum. M o r a ’ya geç­
dır ki Osmanlj devleti ancak uykudan uya- mişler, asîlere katılmışlardı. T ü r k ve müslü-
nabilmişti. Böylece de beş yıldır hazırlanan m a n ahali, iıer yerde canavarca katl-î â m
kanlı oyunun birinci perdesi açılmış oldu. ediliyor, köyler yakılıyor, kasabalar tahrip
M o r a ’da Barkof adlı bir rusun. ve rus ediliyordu. Kaçabilen Türk ve m üslüm an
subaylarının kumandasındaki rumlardan halk ise, M o r s ’nın merkezi Tripoliçe’ye sığın­
m ürekkep birlikler Mizistre (İsparta) kale­ maktaydılar. B us ve Manyot'Iar, kendilerine
sine h ü c um ettiler. Şehir yağm a ile bütün katılan asîlerle birlikte buras'a yürüdülerse de

R u s filosu K o ro n m u h asa ras ın da (Ch oiseul Gouffier’den)

2577 F. 14
 de. M ora seraskeri eski sadrıâzam Muhsin-
zâde M e h m e d Paşs süratle ilerleyip Tripoli-
çe'ye daha evvel girdi. Etrafta hem en müiia-
faa tertibatı aldırdı. Selanik, ÜTgün, Bar ta­
raflarından gelecek yardımları beklemeye
vakit bulunmadığından bu hususta yerli aya­
na. baş vurdu. Bunların hepsi hem on bütün
kuvvetlerile seraskerin emrine girdiler. B öy­
lece, on bin kişilik bir kuvvet toplandı. G e ­
len düşman kuvvetleri ise, iki misli kalaba­
lıktı. İlk çarpışmada ruslar ve asiler üç bin
maktul verip çekilmek zorunda kaldılar.
Dört yüz rusdan hiç biri kurtulamadığı gibi,
birlikte getirdikleri toplar da OsmanlIların
eline geçti (19 nisarı 3770). Mağlûbiyet üze­
rine bu kuvvetler dağıldıysa da, asîler başka
yerlerde faaliyetlerine devam ediyorlardı,
T ü rk ve müslüman kail-i âm ı her yerde d e­
v a m etmekte idi- A rk a d y a ’da şeref gözü üze­
rine teslim olan Türkler, evlere doldurulup
diri diri yakılmışlardı. Fatras kalesi ise bü­
tün hücumlara dayanmış, susuzluktan düş­
m e k üzere iken İnebahtıdan geletı yardımcı
kuvvetler vasıtasile kurtarılmıştı. Euııdan
sonra beş biıı kişilik bir Osmanlı kuvveti
aralaruıda Gastar. (Gastmıi) un da bulundu-
Patras kaiesi
Ortsekizinoi yüzyılda bir O sm an lı kalyonu
2578
ğu bir tasım kasabaİan geri aldı. B u n u n üze­
rine asîler yavaş yavaş akıbetlerini düşün­
meye, bir kısmı dağılıp gizlenmeye başladılar.
Navarfn’in düşmesi ve diğer hâdiseler
Koro n muhasarası netice vermediğinden
prens Dolgoruçki adlı Rus kumandanının
emrindeki çoğu M an yo t’iardan mürekkep
kuvvetler burasını bırakıp Navarin’e hücum
etmişlerdi. Kurası alındıktan sonradır ki ayni
kuvvetler Leontari üzerine yürüdüler. B u
m ev M d ek i Osmanlı kuvvetleri pek azdı. Bir
müddet dayandıktan sonra yardım alam am ak
y üzünden hayatları bağışlanmak şartile tes­
lime razı oldular. Prens b u n u kabul ettiği
ve Fransa konsolosu da kefil olduğu halde
M anyot’lar bütün OsmanlIları öldürüp şehri
de yaktılar. Sonra, ruslar ve asîler tarafın­
dan M o d o n muhasara edildi. Kalede ancak
sekizyüz muhafız vardı. D ü ş m a n kuvveti ise
otuz bini buluyordu. Lâkin, M od o n bütün
hücumlara kahram anca dayandı. M ora seras­
keri Muhsin -zide M elım ed Paşa buraya ace­
le yedi bin kişilik yardımcı kuvvet gönderdi.
Kaleden çıkan üç yüz fedaî ile birlikte b u
kuvvetler, otuz biıı kişilik düşm an kuvve­
tini ağır bir hezimete uğrattı. Rusların çoğu
katledildi. Asîler de b üyü k kayba uğradılar.
Sa ğ kalanlar selâmeti topları bırakıp kaç­
makta buldular.
Osmanlı donanmasının hareketi
Gafil saray ricali, Baltık denizile A k ­
deniz arasında irtibat bulunmadığını ileri
sürerek R u s donanmasının gelemiyeceğini
iddia edecek kadar cahildiler. Onlar R u s fi­
losunun Akdenize Adriyatik denizi yolu île
gelmiş olduklarını sandıklarından geçişlerine
müsaade edildiği için V en ed ik elçisi resmen
çağrılmış ve azarlanmıştı. M ora ateşler için­
d e kalınca hazırlıkları ancak ikmâl edile­
bilen donanm anın çıkarılmasına karar ve­
rildi. Derya kaptanı Hiisameddin Paşa k u ­
mandasındaki on kalyon, bir baştarde, on
iki çektiri ve firkateynden ve nakliye ge­
milerinden m ürekkep bir Osmanlı donanm a­
sı 8 mayjs 1770 tarihinde İstanbul’dan tö­
renle hareket etti. A z sonra da Çanakkale
boğazından çıkıp M o r a sularına dü m en tar­
dı. Yolda Rodos sancakbeyi Cafer Bey yedi
gemisile donanm aya katıldı. M ora sularında
Benefşe (M enekşe = Moneıiıvasia — Napoli
di Malvasia) önlerine gelindiği zam an Üzer­
lerine gönderilen İngiliz amirali Elfinston
kumandasındaki R u s ikinci Baltık filosiic
karşılaşıldı. Yapılan ilk çarpışmada Osmanlı
donanması çekilmek zorunda kaldı. Amiral
Elfinston, Hüsam eddin Faşa’yı Anapoli’ye k a ­
d ar takip etti. 28 mayıs 1770 tarihinde bura­
da cereyan eden savaşı b u Sefer Rus donan.-
ması kaybetti. I.ikln, Hüsam cddin Paşa -düş­ isyanını tamamen bastırmış, ve M ora fatihi
manı takip etmediğinden kat’i bir sonuç da unvanını almıştı.
alınamadı.
Koyun adaları deniz savaşı
M era’da son durum Ruslar, Mara'yı terkeUikten sonra Os-
Aleksi Orlof, M ora'da daha fazla kala- manlı dotıanmasilc kozlarını paylaşmak ga­
mıyacağını anlsımşü. Ruslar gelmeden evvel yesine bu donanmanın peşine düştüler. B u
kendilerine M ora ’da yüz bin silâhlı asker sırada Fire, Ağriboz gibi uğradıkları yerler­
bulacakları söylenmişti. R u s kumandanı, kan ­ de r u m halkını yeniden isyana kışkırttılarsa
dırılmış olduklarım anlıyordu. Elindeki Rus da, kimse b u sefer aldırış etmedi. Çülıki,
kuvvetler ile bir şey yapmasına d a imkân asîlerin uğradığı hezimet m eydanda olduğa
yoktu. Asîler sadece nizamsız bir çapulcu gibi, ruslsnn en sıkışık zamanlarda onları
alayından ibarettiler. Mutısin-zâde M c h m e d lerke ilikleri görülmüştü.
Paşa onlara karşı şiddetli bir tenkil hareke­ B u şırada Osmanlı donanmasının Midilli
tine girişmişti. Bımîar, her tarafta yenilip taraflarında bulunduğu duyulmuştu, Aleksi
temizleniyor-, namlı sergerdeler birer ikişer Orlof, İstanbul'dan yeni bir yardım alma­
ele geçerek idam ediliyordu. Huşlardan artık dan Hüsam eddin Paşa ile kozunu paylaşmak
hiç bîr yardım gördükleri yoktu. OsmanlI için acele ediyordu. P e k az sonra da iki do­
idaresinde rahat, mes'ud ve kaygısız yasar­ n anm a, Sakız adası kuzey doğusundaki K o ­
ken onlar tarafından kışkırtılıp devletlerine y un adaları önünde karşüaştılar (6 tem m uz
isyan etmişler, şimdi ise devlet ordularına 1770). Öğle vakti idi. Savaşın idaresi kendi­
kar?; yalnız bırakılmışlardı. Y ü z yıllar boyu sine bırakılmış olan Rus amirali Spiridof,
bu ülkede, bir arada yaşadıkları ve hiç bir en b üyük kalyonunu Osmanlı donanmasının
kötülüklerini ¿örmedikleri sivil müslüman. sağ kanadına doğru sürdü. O n u , Cezayirli
halka saldırıp vahşice katl-i âm etmenin Haşan Bey, kâpudans (yelkenli gemiler filo
köylerini, kasabalarını yıkmalarının cezasını kumandanlığı) kalyonu ile karşıladı. Sert
çekme zamanı yaklaştıkça, faydasız pişman­ ve isabetli lop ateşile bülün armalarını in­
lıklarla kıvranmaya başlamışlardı. Bir kıs­ dirdi, dümenini parçaladı. Düşm an kalyonu,
mı, Venediklilere ait adalara sığınmak im ­ kum an dadan çıkınca suların akıntısına kapı­
kânını buldular. Bazıları Navarin’in karşısın­ lıp Hasarı Beyin gemisi üzerine düştü. O da
daki çıplak kayalıklardan m ü ­
rekkep Sfakteri adasına çıkıp
orada mahvoldular. Kalenin
önüne kadar gelenler Aleksi
O rlc f'a:
«— Bizi Osmanlı esaretin­
den kurtarmak vaadile isyana
kışkırttınız. Bundan vazgeçtik,
hiç olmazsa canımızı kurtarın.
Başka bir şey istemiyoruz» di­
ye yalvardılsrsa da içeriye alm-
mıyarak Osmanlılar tarafından
öldürülmelerine seyirci kalındı.
Bütün bu hâdiseler, romlarla
ruslarm arasını açıyordu, Or-
loi nihayet Navarin’i de terke-
dip gitti (7 haziran 1770). İkin­
ci Katerina’ya gönderdiği bir
mektupta rumların korkak ve
metanetten m ahrum bulunduk­
larını yazmıştı. Aldığı cevapta
Katerina:
«— Aloraklar m adem kİ si­
zin gösterdiğiniz cesaret ve kah­
ramanlığı, sebat ve metaneti
gösteremediler, m a dem ki esa­
ret zincirinden kurtulmayı iste­
mediler; onları kendi hallerine
bıraktığınıza iyi ettiniz» diyor­
du.
Ruslar gittikten sonra Muh-
sin-zSde Mehrrıcd Paşa, son ka­
lan asileri de tepeleyip M ora K o y l. r. adaiarı den iz savası terakîsi

2579
 rampa ederek yanındaki gazilerle K us kalyo­
nuna atladı. Çarpışmada otuzüç osmanlı, bir
gemi dolusu rusu sindirdi, Cezayirli Haşan
Bey yaralanıp kendi kalyonuna döndüğü sı­
rada düşman gemisinin cephaneliği tutuşarak
yanmıya başladı. Yangın, osmanlı kalyonuna
da sirayet ettiği için Gazı Haşan B ey yaralı
haiile denize aUadı. Bir tahta parçasına tu­
tunup yüzerek sahili buldu ve kurtarıldı.
Yanan düşman kalyonunda bulunan Aleksi
Orlnf ile kardeşi Tcodor. kalyon kaptanı bir
kaç subay ve cn kadar askerden başka k im ­
se kurtulamadı. Kalyonlar birbirine bağlı
olarak yanmakta bulunduklarıdan gerek Os­
manlI ve gerekse rus gemileri, kendileri de
tutuşup yan m am ak için acıidılar. Böylece,
iki kalyonun çarpışmasından ibaret kalan bu
savaş, sadece iki saat kadar sürmüş olciu.
Çeşme’de Osmanlt donanmasının
yakılması
A k ş a m karanlığı basınca Rodos sancak­
beyi Cafer Bey kendi yedi gemisile Çeşme
limanına girdi. Donanmanın öbür gemileri
de onu takip edip hepsi burada demirlediler.
Halbuki, bu aslında gayet hatâlı bir hare­
ketti. Lim a n b u donanma için dar olup ge­
milerin bütün manevra kabiliyetlerini orta­
dan kaldırıyordu. Cezayirli Haşan Boy, der­
ya kaptanı Hüsameddin Paşa'ya durum u izah
etti. B u vaziyette gemilerin borda bordaya
ve üst üste yığılmış halde limanda durması­
nın çok tehlikeli olduğunu söyledi. Lâkin
sözünü geçiremedi. D erya kaptanı limanın
ağzına ve Ç em e kalesi ile sahil arasına top­
lar koydurduğunu, düşm an donanmasının
yaklaşmasına bu suretle engel olmanın m ü m ­
kü n bulunduğunu iddia etti. B u iddiası, Cek
de yanlış değildi. Ancak, her şeye rağmen
limandaki durum, her zaman için çok teh­
likeli idi. Fakat, Hüsaraetldin Paşa da, k u ­
K o y u n adalar: deniz savaşın: gösteren b u resmin
2580
mandasındaki askere ve gemicilere güvene-
miyerdu. Bunlar, öteden beriden toplanmış,
maaşa tamah ederek gelmiş, asıl mesleği as­
kerlik ve gemicilik olmayan ipsiz sapsız
kimselerdi. Düşmanla bir deniş m eydan sa­
vaşında bir iş görmelerine imkân yoktu. O
zaman mağlûbiyet gelip çatardı. İşte Hüsa-
m eddin Paşanın limandan çıkmamasının vc
korkaklık derecesinde ihtiyatlı davranarak
düşmanla m ü m k ü n olduğu kadar karşılaş­
m a m a k istemesiîıin sebebi de bu idi.
Rus kum andanı Aleksi Orlof ise, o ak­
şam bir harp meclisi toplayıp durum u gö­
rüştü. Kendisi:
<•— Adalar denizi’ne hâkim olmak için
Osmanlı donanmasını yenm ek değil m a h ­
vetmek lâzımdır!- diyordu. Nihayet, b u do­
nanmanın Çeşme limanına girmiş olmasın­
dan istifadeye karar verdi İngiliz amirali
Ellinston, bir plân hazırladı ve Greig de
bunun tatbikini üzerine aldı. Şöyle ki; rus
filosundan dört kalyon, iki firkateyn bir
humbara gemisi ertesi günü akşam karanlığı
bastıktan sonra Çeşme limanının ağzına ge­
lerek bombardımana başladılar. Limanı koru­
m a k üzere ağıza yakın demirlemiş olan dört
Osmanlı kalyonu, bursa karşılık veriyordu.
Top ateşi, ortalığı dum ana doğmuştu. Esa­
sen Ingiliz amirali Elfinston’un da plânı bu
idi. Dört rus ateş gemisi bu dumanların ara­
sında iierliyerek Çeşme limanına girdi. B u
sırada limanın ağzındaki diişman gemileri
toplariyle hum bara ve tutuşturulmuş yağlı
paçavraları osmanlı gemilerine atmağa baş­
ladılar. L im an a giren ateş gemilerinden yal­
nız bir tanesi vazifesini yapabildi. B u n a da
bir İngiliz subayı kum anda ediyordu, Rus
ateş gemisini bir Osmanlı kalyonuna kendi
eliyle bağladı. B u sırada yüzü, saçları ve el­
leri yandı. Kendisini o halde denize atarak
yüze yüze R u s donanmasına erişmeğe m u ­
vaffak oldu. Osmanlı kalyonu tutuşunca,
aslı D en iz m üzesin d e d ir (Ressamı H ü snü }
 îçinde bulunsalar kendilerini
denire attılar. Lâkin yangın sı­
kışık bir halde duran donan­
manın diğer gemilerine de si­
rayet ederek kısa zamanda kor­
kunç bir facia halini aldı. On-
dürt kalyon, altı firkateyn ve
elli s det çeşitli gemiden m ürek­
kep Osmanlı donanması tam a­
m en yanıp mahvoldu. însan
kaybı ise, dokuz bine yakındı
(7 tem muz 1770). Yalnız deıya
kaptanı Hüsameddin Paşa baş-
tardesi (.kumanda gemisi) ile
kaçarak Sakız adasına gelebildi.
Osmanlı donanmasını m a h­
veden b u hâdise, Kuşları pek
sevindirdi, onları âdeta sevinç­
ten çileden çıkardı. Çariçe K a ­
tarina Petersburg civarında Ç e^m e b a s k ın ın ı gösteren k ro k i
Tsarskolsclo sarayı meydanın­
da büyük bir zafer takı yaptırdı. Aleksi tü ve matem yarattı. Üçüncü MasSala derya
Orlof’a ise, bir m eydan savacı kazanmış gi­ kaptanı Hüsamettin Paşa'yı derhal azledip
bi «Tchesmeııski- (Çeşme galibi) unvanını yerine Kodoş sancakbeyi Cafer B e y ’i tayin
verdi. Subay ve erlere dağıtılmak üzere etti. A kdeniz’de Osmanlı deniz kuvveti kal­
üstünde *Ben de oradaydım* yazılı madal­ mamış, Çanakkale boğazı Ve İstanbul yolu
yalar bastırdı, Böylece maların istediği ol­ düşmana açılmıştı. H e m e n Venediklilerden
muş, Adalar denizine hâkim durum a geç­ birkaç gemi satm alınmak istendiyse de,
mişlerdi. Aleksi Orloi, ilk iş olarak kaptan Venedik razı olmadı. B u n u n üzerine tersa­
paşa baştardesini ele geçirmek için Sakiî'a nede bulunan altı eski kalyonla dört C eza ­
gitti. Lâkin, kaleden açılan şiddetli top ateşi yir gemisi, birkaç brigantin (kürekle y ü rü ­
yüzünden çekilmek sorunda kaldı. yen orta b oy savaş gemisi), sajdan soldan
tedarik edilen bazı gemilerle beraber, gere­
Bâb-ı âli’nün ilk tedbirleri kirse Boğazdan düşm an gemisini engellemek

a
Acı haber, İstanbul’da büyük bir üzün- için hem en Çanakkale’ye gönderildiler. İz­

Ç e şm e 'd e O sm anlt donanm asının Ruslar tarafından yakılışı (Y a b an cı bir ressama çoı*e)

2581
 Çeşme baskınını tasvir eden bu fesim de Deniz
m ir'de bulunan Cezayirli K asan Bcy'e de
beylerbeylik verilip Çanakkale muhafızlığı­
n a tayin olundu.
Rus filosunun yeîii hareketleri
İngiliz amirali Elfüıston b u zaferden fay­
dalanıp İstanbul'a kadar gidilmesini vc bu
şehrin bombardımanı suretiyle OsmanlIların
barışa m ecbur edilmesini teklif ettiyse de
Itus kum andanı b u n u tehlikeli gördü. Boğaz
geçildikten sonra kendilerini nasıl bir sür­
B askından sonra Ç e ş m e limanı ve
m .üzesi rtdedir (Ressamı Hüsnü)
prizin beklediğini kestirmek imkânsız oldu­
ğu için Boğaz civarında bir üs elde edip Ç a ­
nakkale’den geçişi durdurmayı ve büylece
İstanbul’u iktisadi darh ja düştirmsği daha
uygun buldu. B u maksatla Linini adası işgal
edildi. A d a halkının hepsi kaleye sığınmış­
lardı. Burada, ruslara karşı üç aydan fazla
bir m üddet kahram anca karşı koyup kaleyi
vermediler. Am iral Elfinston ise Ç anakka­
le'nin aşılabileceğini isbat için kendi filosu
ile içeri girdi. LSkin, kendisini ruslar takip
etmediğinden geri döııdü. B u sırada O s m a n h
devletinin hizmetinde bulunan Baron dö Tot,
batık gem ilerim iz (CSıoiseuI G o u f f ie r d e n î
2582
 devletten aldığı emir üzerine
Çanakkale’ye gelip gerekli m ü ­
dafaa tedbirleri aldı. Lim ni'de
yerleşen düşman ise. Boğazı
kontrol ile oraya bir hücum
hazırlığı yapıyordu. Fakat Os­
manlIlar da alm an b u tedbir­
ler özerine Çanakkale’yi geçe-
miyeceğini anlayarak bundan
vazgeçti.

Linini adası savaşları

L im n i müdafileri, düşm a­
nın bütün hücum larım püskürt­
müşlerdi. Ruslar, b u n u n üzeri­
ne kaleyi pek sıkı bir abluka­
ya alarak içindekilerin açlık ve
susuzluktan teslim olmasını
beklemeğe banladılar. Ç a na kka ­
Sa kız adası limanı ve kalesinden bir görünüş
le’ye gelmiş olan Cezayirli H a ­
( Z a m a n ı n d a yapılmış bir resim)
sarı Paşa, L im n i’ye h em e n yar­
dımı düşündü ise de, K u s gem i.
leriııin boğaz önlerinde mütemadi keşif do- aksi halde d ay an m a k imkânı kalmadığı b u ­
laşmaları buna engel oluyordu. B u sırada diriliyordu. Halbuki, Lim n i elden giderse,
kaleden üst üste yardım talepleri geliyor, diğer adalar da tehlikeye düşerdi. Cezayirli

-Ç a n a k k a le boğazının um um î m anzarası vc Rus gem ileri (M o c u r s et usages dc Turcs)

2533
 ..........— ■ ^ r~ —
K a p t a n Ce.’ ayir; i H a şa n B e y (P a sa )
gençlik resmi
(Eski bir gra v ürde n)
Haşan Paşa durum u İstanbul’a bildirdi. So n ­
ra da vaziyet çok nazik olduğundan hareke­
tini çılgınlık sayanların itirazına rağmen ve
gelecek yardımı beklemeden güvendiği bin
yi;- seçkin sskerl küçük nakliye gemilerine
ve kayıklara bindirdi. Kendisi de baslarında
olduğu halde bunlar gece karanlığından isti­
fade ederek denize açıldı ve gizlice yaklaş­
tıkları Linini adasının arka tarafında 6 ekim
1770 sabahı karaya ayak basmaya m u v a f­
fa k oldular. B u kuvvet hemen, henüz düş­
m em iş olan kaleye doğru ilerledi. K u ş ­
lara verilen şaşırtmaca haber, OsmanlIların
oniki bin kişilik bir kuvvetle geldiği sek­
linde idi. D a h a Cezayirli, Haşan Paşa kaleye
yaklaşırken, bir baskına uğramak korkusu
ile ruslar muhasarayı kaldırdılar ve gemile­
rine döndüler. H aşan Pasa, onlar çekilirken
h ü c um edip bir kısmını bozmuş ve birkaç
da toplar-,nı almıştı. B u başarılı hareket
üzerine kendisine altın çelenk; vezirlik ve
S A V A Ş L A R IN D E V A M I, R U S L A R IN
Evvelce de kaydettiğimiz gibi sadnâiam
sillhdar M c h m e d Pa^a’nın bütün İsrarlarına
rağm en Baba-dağt’nda kışlayıp daha gerilere
çekilmemesi kendisine k a fi şekilde bildiril­
mişti. Ruslar ise ikinci defa Yergöğü üzeri­
ne yürüyüp b u sefer almağa m uvaffak ol­
dular. Bir taraftan da İsakçı ve Tolcu (Tul-
ca) taraflarını tehdit ediyorlardı. Askerde
yılgınlık başlamıştı. Firarlar gittikçe artıyor
ve bun un ününe geçmek kabil olamıyordu.
Esasen ordu disiplinden tamamen çıkmış
durumdaydı. İstanbul’dan ise, ilkbaharda Tu-
na’n m geçilip düşman tarafından raptedilen
~ gazi ünvanı verildi Biraz sonra da derya
kaptanı oldu (1770 ekim sonları).
Aleksi Orlof, kale önünden ayrıldıktan
sonra adanın güneyindeki M ondros limanına
gittiyse de kaleden çıkanlarla birleşmiş olan
Haşan Paşa’n m kuvvetleri daha evvel yetiş­
miş oldukları için buradan da çekildi. Kus
kumandanları arasında yapılan görüşmeler
sonunda donanm anın Adalar denizinde kış­
lanmasın» karar verildiğinden Paros adası­
na gidildi. B u sırada R u s ve İngiliz k u m a n ­
danları arasında Çeşm e zaferini paylaşama-
m a k yüzünden bir gerginlik basıl olmuştu.
Paros adasına vardıktan sonra İngiliz k u ­
mandanı ve subayları donanm adan ayrıldı­
lar.
İlk barış t e ş e b b ü s ü
OsmanlI devleti, daha Turla bozgunun­
dan beri barış çarelerini aramağa başlamıştı.
İngiltere bu savaşta Rusların tarafını tut­
in tuğu ve onlara yardım ettiği için bu. dev­
letle dostluğa son verilmiş, buna mukabil
ara-buluculuk için başvuran Prusya ve
Avusturya’nın teklifleri kabul edilmişti. S o ­
nunda, Avusturya maslahatgüzarı Thugut b u
işi benimseyip temaslara başladı ve Prusya
elçisinin haberi olmasın diye her gece yeri
değiştirilen müzakerelere girişildi. R u s baş­
kum andanı mareşal R o m anzov ise, Larga’da
Osmanlı ordusunu yendikten ve Benzer de
Rusların eline geçtikten sonra Petro Y u v a n
adlı Türkçe bilen bir Rus yarbayını henüz
azledilmemiş bulunan serdar-ı ekrem Halil
Paşaya, gönderip kendilerinin T un a ’yı geç­
m eden barış yapılmasının Osm anlI devietinin
menfaatine uygun olacağını bildirmişti (13
eylül 1770). lîaiil Paşa, b u teklifi hem en İs­
tanbul’a yazdı. Lâkin, Thugut ile yapılan
müzakerelerin kısa K a m a n d a sona ereceği
umulduğundan kendisine:
*— Mareşale dostane mektup yazınız. O
işe, burada biz nizam veririz» cevabı gön­
derildi. Bfiylcce, düşmanın barış tekliflerinin
bile ne olduğu öğrenilemedi ve neticede O s ­
manlI devleti dc zararlı çıktı.
K IR IM I tSTİLÂSI
kalelerin geri alınması için üst üste emirler
yağmakta idi. Sadrıâzarı ve serdar-ı ekrem,
h e m ilkbaharda çaresiz girişilecek harp ha­
reketleri için bir d ayanak noktası olması,
hem de Baba-dağı ordugâhının o taraftan
gelecek düşm ana karşı korunması için Tol­
cu kenarında bir tabya yaptırdı. İçine kırka
yakın top, topçu ve muhafız koydurdu. C e ­
saretleri artan ve askerin yılgın hale gelmiş
olduğunu sezen Ruslar, İsmail tarafından Tu-
ııayı aşıp buraya hücum ettiler. Yanlarında
ancak üç dört top bulunduğu halde m u h a ­
fızları kaçırarak tabjrayı ele geçirdiler. B u
2584
 Baron de Tott ve askeri ıslahat teşebbüsü
(İlâve: 1 5 5 )
Üçüncü Mustafa Batı usulünde ip
lahata bütün samimiyetiyle taraftardı
Avrupa'nın birçok sahalarda ileri git­
miş olduğunu anlamıştı. B u ıslahâta
ise. ordudan başlamak istiyordu. O n u n
bu hususundaki bütün arzusuna rağ­
m en özlediği ıslâhat maalesef tahakkuk
edememiştir. Yalnız askeri ıslahat c ü m ­
lesinden olarak “ Sürat topçuları” de­
nilen yeni bir sınıf kurmağa muvaffak
olmuştur.
Osmaniı topçuluğu, onbeşinci yüz­
yıldan itibaren sür’atle yükselmeğe
başlamış ve on altıncı yüzyılda en yük­
sek seviyesine ulaşmış vc dünya ordu-
larma örnek hale gelmişti. Lâkin, aynı
yüzyılın sonlarından başlıyarak b u sa­
hada bir duraklama vc hattâ gerileme
devri açıldı. İlk defa Haçova meydan
savaşında ( 1596) düşmanın daha kud­
retli. daha u zu n menzilli toplar kullan­
dığı görülmüş, zaferden sonra bunlar
eıe geçirilerek batılı top mühendisleri­
nin b u alanda kaydettiği yenilikler ve
ilerlemeler incelenmişti. B u n a gağmen.
onyedinci yü 2 yılm sonlarında Batı bizi
topçulukta g«ride bırakmış bulun u­
yordu. Onsekizincj yüzyılda Osmanlı
ordusunda hâlâ eski usul devam eder­
ken. Avrupa ordularında daha seri ateş­
li, u z u n menzilli, b un a karşılık daha
hafif ve nakli kolay toplar vazife Gör­
meğe başlamıştı. İşte Üçüncü Mustafa,
askeri ıslahatı düşünürken, hiçbir ye­
niliği kabul etmesine imkân bulunmı-.
yan Yeniçeri ocağım bir tarafa bıraka­
rak topçuluk sahasında batı tarzında
bir teşkilât kurmayı kararlaştırdı. B u ­
n u n için de Fransa kralı tarafından
vazifelendirilen Baror. dc Tott’tan isti­
fadeye karar verdi.
Fransa devleti daha evvel. Huşların
Karadeniz ile Akdeniz’e inmek için ta-
kib etikleri yolu ve gayretleri görerek,
bu bölgedeki imtiyazlı ekonomik çıkar­
larının muhafazası, dolayısiyle rusların
ilerleyişini engellemek gayesiylel O s ­
m a n l I ordusunda geniş bir ıslahat yap­
mayı elçisi Saint-Priest vasıtasiyîe Bab-
-ı âliye teklif etmiş fakat, bu davetsiz
ıslahattan ve gönderilecek heyetten
şüphelenilerek reddedilmişti. Fransa
sonradan aynı gayeye hizmet maksa-
diyle hem asker hem diplomat olan
Baron de Tott'u vazifelendirmek su­
retiyle isteğinde muvaffak olmuştu-
Baron de Tott (Françoisî u n baba­
sı. Rakoçi isyanından sonra Fransaya
sığınmış macarlardandı. Franaada 1730
de Chamigny'de dünyaya gelen Tott
ı —^
tahsilini tamamladıktan az sonra, Baş­
vekil Flcuri'nin tavsiyesi üzerine, Fran-
j sa elçisi Vergenne ile İstanbul’a gönde­
rildi <17Ö7J. İstanbul'da geçirdiği on
• senede hem tetkiklerde h e m de bazı
önemli hizmetlerde bulunmuştur. 1767
de Fransa o nu temsilcisi olarak Kırım
hanının y an m a yolladı. İşte burada b u­
i lunurken Üçüncü Mustafa tarafından
çağrılarak ıslahat hareketine ve diğer
l bazı vazifelere m em ur edilmiştir (17C9).
Osmanlı devleti hizmetinden ayrıldık-
! tan U77Í;) sonra Fransaya giden Tott
1 orada general oldu. B ü y ü k ’ ihtilâl ve
] ‘ inkılâbda Fransadan hicret ederek
(1790) baba-yurdu Macaristana sığındı
ve orada öldü (1793). Yazdığı ve üç
cild ha?*nde neşrettiği hâtıralar: O s ­
m a n l I tarihinin b u devri için iyi bir
kaynaktır.
Yukarda kısaca hal tercümesini
kaydettiğimiz ve tarihlerimizin Tot-Bey
-zâde diye andıkları bu zatın gayretiyle
Ormanlı ordusunda “sür’at topçuları”
denilen sınıf kuruldu. B u teşkilât biz­
de batı örneklerine göre kurulanların
birincisidir. Üçüncü Mustafa, ölüm ün­
den biraz evvel, ocak 1774 tarihinde ıs­
dar ettiği bir fermanla bu yeni askeri
ocağın kurulmasını resmen emretnjişti.
Sür’at topçuları başlangıcda iki
yüz elli kişiden ibaretti. Bunlar, yeşil-
caket ve mavi şalvar giyerlerdi. Yeni
tarzda yetışdirilmeleri için Fransadan
Obcr; adlı bir topçu çavuşuyla bir mik-
dar topçu getirtilmişti. Bir taraftan
da. öküzlerle çekilen ve taşınması son
derccc güç olan ağır toplar yerine, yeni
ve beygirle çekilen hafif toplar döktü­
rüldü Top arabalarının şekli değişti­
rildi. Bunlar iyi başarılar eafîladı. Lâ­
kin, Üçüncü Mustafa’dan sonra bu iş­
leri devam ettiren Karavezir Mehrr.ed
Paşa’m n ölümü üzerine sür’at topçu­
ları teşkilâtı kaldırıldı. Diğer taraftan
1768-74 savaşlarında rus donanmasına
karşı Çanakkale istihkâmları ve topçu
m üdafaa tertibatı Baron de Tott’u n
gayretleri ile kuvvetlendirildi.
O rd u n u n teknik elem anlarım ye­
tiştirilmesi için daha Ragib Paşa’m n
sadareti zamanında Karaağaç’da kuru­
lan ve Üsküdar humbarahanesi talebe­
lerinin toplanmasiyle açılan okul iyi
netice vermemişti. Yine R u s harbi sı­
rasında Baron de Tott’un tavsiyesi ile
; Haliçte bir Hendcschanc kuruldu. Bu
i ! arada teşkiline karar verilen Riyaziye
mektebi Tott’un hocaları arasında bu-
2585
 tabya, ordudan gönderilen kuvvetlerle
güçlükle geri alınabildi. O r du nu n karşıya
geçmesini temin için kars ve denizde» gelen
ince donanm a ise Tolcu ile İsmail arasında
düşman tarafından yakıldı. Yanmıyanlar da
zaptedildi.
Tuicı (Esk i bir tarihten)
B u sırada M ora isyanını bastırmış olan
eski sadrıâzam Muhsin-zâde M e h m e d Paşa
Viüin seraskerliğine tayin edildi. Düşünülen
harekât plânı şu idi. Serdar-ı ekrem İsakgı’
( —»
lunfiuğ-,: Avrupai tarzda mühenaisha-
jıenln nüvesi oldu.
Osmanlı bahriyesinin pek geri du-
i rum da kalması buı-ada da ıslahatı ienb
et'.iriyordu. Baron de Totte tersane-
; 1er ve donanma ile ilgilendi, kendi
nezaretinde yeni gemiler öe inşa et'
tirdi. Baron de T o t f u n hatıratında.
! Üçüncü Mustafa'nın lıer sahada yeni-
i lige ve ıslahata pek arzulu bulunüu-
ve dan Tunayı geçip ilerleyecek, ayni zam anda
Vidin seraskeri Eflak üzerinden taarruza ge­
çecekti. Muhsin-zâde M e h m e d Pasa b u m a k ­
satla Vidin’den karşıya geçip Ksiafat’ı zapt­
etmiş, oradan Rusçuk seraskeri İzzet A h m e d
Pa';e tarafından geri alınmış olan Yergöğü’
ye kadar ilerlemişti, Lâkin, m a iyetindeki
asker savaşa hiç de hevesli görünmüyordu.
Aslında yaya olan yeniçeriler bile icabında
kolayca kaçm ak için atlara binmişlerdi. H a l­
buki, bir savaş için daha fazla piyadeye ih­
tiyaç vardı. K u m a n d a ettiği askere bir türlü
güvenemiyen Muhsin-zâde M e h m e d Pasa, bir
miktar yaya tedariki için civara adamlar gön­
dermişti. Yeniçeriler ise, Yergöğü önünde u-
zu n müddet kalmaktan sıkılıp ordu ağasına
h ücum ettilerse de, ondan şu tevabi aldılar:
«— Şimdiye kadar burada kalmamışa, se­
beb, yaya asker tedarikidir. Siz yeniçerisi­
niz, ocağınız yaya askeri ocağıdır. Atlarınızı
bırakıp kanun üzere piyade olmayı kabul
ederseniz, h em e n hareket ederiz*.
Serasker, sonunda kendisi Yergöğü’de
kalıp askeri İzzed A h m e d Paşa k u m a n d a ­
sında olarak ileri göndermeğe karar verdi.
Yanına da Hacı A h m e d Paşa’yı testti. B u
kuvvet, Bükreş’i kurtarmağa m e m u r edil­
mişti. Lâkin iki kum a n da n arasında anlaş­
mazlıklar çıkması, piyadenin azlığı ve aske­
rin yılgınlığı yüzünden bu kuvvetler büyük
bir mağlûbiyete uğradılar. Atlıları K u l e ve
Vidin, yayaları Yergöğü taraflarına kaçtılar.
Muhsin-zâde M e h m e d Paşa da çaresiz R u s ­
çuk tarafına geçmeğe m ecbur kaldı.
Asıl felâket ise, b un da n sonra gelip çat­
tı. Kuşlar, Baba-dağı ordugâhının zayıf oldu­
ğunu, askerlerden bir kısmının kaçıp bir
kısmının m uvakkaten dağıldıklarını öğren­
mişlerdi. B u n u n üzerine dört bin kişilik ka­
dar bir kuvvet Tolcu üzerine yürüdü. B u ­
rasını kolaylıkla aldıktan sonra yıldırım fri­
ziyle Baba-dağı ordugâhını bastı. Serdar-ı
ekremin yanında işe yarar ancak ikibin kişi
vardı. T a m mânâsiyle gafil avlanmıştı. A n ­
cak Sar.eağ-ı şerifi alıp her şeyi olduğu gibi
bırakarak maiyetindeki bes-on kişi ile kaçtı.
Ruslar, ordugâhı gönüllerince yağmaladıktan
sonra fazla ihtiyatlı davranıp, daha doğrusu
Osmanlı kuvvetlerinin b u derece perişan bir
i ” *■
gıınu, hattâ o sırada, devam etmekde
bulunan savaştan sonra Süveyş kana­
' lını açtırmayı bile tasarladığını kayde­
der.
! _____,_________ _______ !
Bibliyografya : î. H- UzunçarşUı; Os- !
1 manii Tarihi C : IV, Kısım 1 . î. H .
Ussun çarşılı; Kapıkulu Ocakları II. B e ­
kir Sıtkı Baykal; Mustafa III. İslâm i
- Ansiklopedisi,, cüz: 97. Baran de Tott; i
| Memoircs sur les Turcs et les Tartar es. •
 halde olduklarını kestiremediklerinden geri kullanılan hayvanlarını alıp gelmişler, as­
döndüler. Eğer ilerlemiş olsalardı, kendile­ keri öylece yüz-üstü bırakmağa çekinmemiş­
rine engel olabilecek bir kuvvet hem en he­ lerdi (Başbakanlık Arşivi, N â m e defterleri
m en nıevcud değildi (Kasını 177)). C : 9. S: 158). Böylece Kırım da Silâhdar İb­
rahim Paşa'ya karşıt clarak bir cephe kurul­
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem dört gün
muş ve bazı mirzalarla hanzâdeler Ruslerla
yol aldıktan sor.ra Hacı-oğiu-Pazarı'na varıp
görüşüp anlaşmışlar, hattâ yazılı belgeler te­
burasını ordu karargâhı haline getirdi. B ö y ­
ati etmişlerdi.
lece, Üçüncü Mustafa'nın Baba-dağı’n m k a ­
Silâhdar İbrahim Paşa, b una rağmen yıl­
rargâh olması hususunda anlamadan ve din­
m adan çalışıyordu. Ordudan ve m erkezden
lemeden ısrarı, acı neticesini vermiş olu­
hiçbir yardım göremediği için namus v e şe­
yordu. B u n a rağmen, Baba-dağı ordugâhını
refine tevdi ediien vazifeyi yerine getirmek
savaşsız terkettiği için silâhdar M e h m e d P a ­
ve yurdu düşman tehlikesinden korum ak ga­
şa sadaret ve serdar-ı ekremlikten azledilip
yesiyle bütün değerli eşyasını — parmağın­
onun yerine Muhsin-zâde M e h m e d Paşa tayin
daki yüzüğü dâhil olmak üzere — satmış,
edildi (11 aralık 1771). Yen i sadrıâzam ve
böyiece askerîn maaşını verip sızlanmaları­
serdar-ı ekrem. H&cı-cğlu-Pazarı’nı bile or­
nı önledikten sonra düşmanın yaklaşmakta
du karargâhı olarak düşm ana pek yakın bul­
olduğu Ur-kapısına doğru yola çıkmıştı. B u
duğundan Ş u m n u ’ya nakletti.
sırada, Ruslarla tam mânasiyle anlaşmış b u ­
lunan bir kısım mirzalar, Selim Giray’a baş­
K ın m ’ın kaybedilmesi vurup:
•— İşte Moskoflu otuz bin ker.di askeri
Kuşlar prens Dolruki’yi bir ordu ile K ı ­ altmış bin Nogay iie geiiyor. İki yıldır R u s ­
rım’a göndermişlerdi. Dolruki Kırım seras­ larla muharebe olup n am hep O s m a n h d a ka­
keri Silâhdar İbrahim Pa şa'n m kırk bin as­ lıyor. Biz bu defa kendi başımıza kâfire
kerle müdafaa ettiği Ur-kapı’ya hü c um etti. hücum edip nam alalım» diyerek cnu k a n ­
Ç ü n k ü Kırıma girmek için buranın alınma­ dırdılar. Kırım Hanı, bunun üzerine seras­
sından başka çare yoktu. Neticede mağlûp kerin gelişini beklemeden ilerleyip Rusiarla
olarak çekildi (1770). savaşa başladı. Lâkin tatar süvarileri her
zamanki gibi top ve tüfenk ateşine dayana­
Rusların hücumlarını tekrarlıyacakları
m uh ak k a k olduğu için serasker Silâhdar İb­
rahim Paşa ordudan bir kısım harp levazı­
mı ile bunları nakil için araba istedi. Çünkü,
R u s pro pa.?a n d asiyle zehirlenmiş ve istiklâl
vadiyle zihinleri bulandırılmış olan Kırım­
lılar, ordu ihtiyacı için lâzım olan arabaları
vermedikleri gibi:
«— Bize Osmanlı askerinin lüzum u yok­
tur» diye seraskeri istiskal etmişlerdi. Si­
lâhdar İbrahim Paşa’ya merkezden de iste­
diği yardım yapılmadı. Yalnız, ordu ile bir­
likte Baba-dağmda kışlamakta bulunan K ı ­
rım hanı Selim Giray’a Kırım ’a gitmesi em-
rolundu. Rus propagandası ise, bilhassa han-
zâdc ve mirzaları hedef tutarak durm adan
işliyor ve onlara:
• — Siz eskiden müstakil bir devlet iken,
bir müddettenberi Osmanlı devletinin h ü k ­
m ü altına girdiniz. OsmanlIlar ise hakkınız­
da türlü türlü hakaretlerde bulunduktan
m aada, hanlarınızı kendi valileri gibi azil ve
tayin ediyorlar. Siz, Osmanlı devleti ile bi­
zim m uharebemize karışmıyarak bir tarafa
çekilin. Zaferden sonra biz sizi serbest ve
m uaf ettiririz, başlı başına bir devlet olur­
sunuz. Mahkûmiyetin zillet ve hakaretini
niçin çekeceksiniz? Rusya devleti sizin her
birinize yılda şu kadar atiye ve ihsan ver­
m eği taahhiid eder» diye telkinde bulunu­
yordu. Kırım’ın cahil halkı bu sözlere kan­
dığından Osmaniı birlikleri Ruslarla, onların
memleketlerini istilâdan kurtarmak için dö-
ğüşürken zahire, top ve cephane naklinde K ırım ’ın batı bölgelerinden

2587
 mayıp bozuldular ve Tir (O r ) geçidinden
altı saat mesafedeki Tuzîa’ya kadar çekildi­
ler. K uzeyden Kırım'a girilecek tek nokta
olan Ur-kapısı, Osmanlı topçusu taralından
fedakârca müdafaa edildiği için Rusların b u ­
rasını aşmaları imkânsızdı. Ancak, düşman
tarafından elde edilmiş mirzaların adamları
kale kapılarını açtılar. Düşm an da kolaylıkla
içeri girip Kırım yarımadasına, yine Kırım­
lıların yardımı ve elbirliğiyle ayak basmış
oldu (9 temmuz 1771).
Selim Giray, yurdunun sür’atle istilâ
edilmekte olduğunu görerek hayret ve tees­
sür içinde kaldı: Yanındaki kuvvetler dağı­
lıp gitmişti. K im se düşmana karşı koymak
istemiyordu. Kırım hanı, kandırıldığını ve
Asilzadelerle mirzaların Ruslarla birlik oldu­
ğunu, halkın da onları tuttuğunu o zamsn
anladı. Yanında sadece şahsî maiyeti bulun­
duğu halde evvelâ Bağçe-saray’a oradan K a ­
radağ'a ve bir müddet crada kaldıktan sonra
kaçıp bir gemi ile İstanbul’a geldi. Kendisini
Padişah namına ziyaret eden rikâp nlşancj-
sı O sm an Efendiye durum u anlatıp Kırım
ülkesinin maalesef artık kaybedilmiş olduğu­
nu söyledi.
Rus!ar ise, Kefe’ye sadece dört saat m e ­
safede bulunan Tarnan kalesini de deniz yo­
luyla getirdikleri kuvvetlerle zaptetmişlerd i.
Kırım'da büyük bir kargaşalık lıüküm sür­
mekte idi. H a n kaçmış, seraskerden haber
alınmaz olmuş, ortada bir baş kalmamıştı.
Hüküm et ıneveud değildi. Eski Rus istilâsını
ve o sırada vaki olan yağma, tahrip ve katl-i
âmları hatırlıysn halk, köyünü, kasabasını,
evittı, barkını, bağını, bağçesini bırakarak
akuı-akın güneye doğru göçüyor, sahili b u ­
lanlar ele geçirdikleri vasıtalarla Anadolu
Kıyılarına can atmağa çalışıyorlardı. Bu n u
yapamıyanlar ise, Karadağ'da saklanıyorlardı.
Kandırılmış mirzaların dışında, halktan pek
szı Rusların gelişini i<3«ni$l.i. B u sırada,
A zak denizinin ağzındaki Yeni kalenin m u ­
hafızlığına tayin edilen Abaza M eh m ed Pasa
buraya vardığı zaman Kırım’ın Rus istilâ-
sına düştüğünü görüp kalede tutunmanın
ve düşmana karşı koymanın tamamen im ­
kânsız bulunduğunu anlayarak gemi ile Si­
nob’a döndüyse, de vazifesini terkettiği baha­
nesiyle boş yere idam olundu. Bu da dev­
letin Kırım'da olup bitenlerden hâlâ tama­
m en haberli olmadığını gösteriyordu.
Ruslar, Kırım’ı işgal edince, kendisiyle
daha evvel anlaşmış oldukları Sahib Giray'ı
Kırım hanı ilân etmişler, o da Ur-kapısırı
Ruslara açmış olan kardeşi Şahin Giray’ı
kalgay seçmişti. Kırım seraskeri Siîâhdar İb­
rahim Paşa ise, Rus işgali başlayınca, aynı
zamanda muhafızı bulunduğu K efe’ye çeki­
lip burasını Huşlara karşı müdafaaya hazır­
lamağa başladı. Yanında on bin asker var­
2538
dı. Bunlarla Ruslara dayanması ve kaleyi
vermemesi m üm kündü . B u sırada Şahin G i ­
ray kalabalık Kırım süvarisiyle K efe’ye gel­
di ve Siîâhdar İbrahim Pasa ya kendilerinin
Ruslarla anlaşmış olduğunu, Kırımın artık
müstakil bir devlet olacağını, buna göre ken­
disinin O smani ı askeriyle birlikte K e fe y i
derhal terkedip gitmesi gerektiğini, aksi
halde Kırım süvarilerinin Osmanlı askeri­
ne hücum edeceğini kat’î şekilde söyledi. B u
haber üzerine asker arasında. bir perişanlık
ve çözülme hâsıl oldu. Kayıklara binip ka­
leden ayrılmağa başladılar. Siîâhdar İbrahim
Paşa, Şahin Giray’ın bu sözleri karşısında
hayretinden donup kalmıştı. Bununla bera­
ber, kendisi için yapacak bir şey yoktu. O
da kaleyi terketti. MaamaiîYı, yanında kalan
bir kısım askerle savaşa devam a karar ver­
mişti. Köylece, kendi şahsî maiyeti ile ka­
lıncaya kadar Ruslarla uğraştaysa da, niha­
yet esir düşüp Petersburg’a götürüldü (T e m ­
m uz 1771).
Osmanlı devleti ise İVfaksud Giray’ı artık
Kîrım ülkesi elde bulunmadığı için sadece
Tatar hanı ünvaniyle Selim Giray yerine
tayin- etmiş, o da yanında bir kısım m aiye­
tiyle Rusçuk’a gidip orada ikamet etmiştir.
Ruslar, hareketlerine devamla bun­
dan sonra Kırımın işgalini sür’atie tam am ­
ladılar, Kefe'yi müteakip Kcrç, Yeni-kale ve
sair müstahkem yerler ellerine geçti. Kalgay
Şahin Giray, yanında bir kısım hanzâde ve
mirzalarla Petersburg’a gitti. Huşlar, Kırım
hey’etine barıştan sonra Kırım’ın iç-işlericde
müstakil olmakla beraber, evvelce OsmanlI­
lara tâbi ve onların himayesinde bulunduğu
gibi. Rusya’ya tâbi ve onun himayesinde
bulunmasını teklif edip buna, dair hazırlanan
belgelerini imzalamalarını istediler. İhanetin
mücessem timsali olan Şahin Giray, buna
hemen razı olup istenen imzayı verdi. Han-
zâde ve mirzalar ise b u durum u kabule ya­
naşmadılar. Onlar, Kırım'ın, tamamen m üs­
takil bîr devlet olacağını umuyorlardı. A l ­
datıldıklarını ancak şimdi anlayarak hayal
kırıklığı içinde Kırım’a döndüler ve mese­
leyi halka anlattılar. H a lk rus idaresini asla
istemiyordu. Vaktiyle Osmanlı hâkimiyetin­
den kurtulmak için faaliyet gösterenler bile
şimdi pişman olmuştu. Ahalinin bir kısmı
silâhlanıp bölük-bölük dağlara Çıktı. Fakat
ne yazılı ki, artık yapacak şey kalmamış,
memleket tamamen Rus işgaline uğramış bu­
lunuyordu. Şahin Giray, rtıâhud hâdiseden
sonra Petersburg’dan ayrılıp Kırım’a doğru
gelirken halkın bu şekilde ayaklandığını
duyarak kendisini öldürmelerinden korktu.
Kırım’a giremedi Hattâ ağabeysi Sahib G i ­
rayla bile görüşemevip Baltova kalesinde
kaldı.
Avusturya'nın telâşı ve Osmanlı devleti
ile ittifakı

Rusya’nın 1770 yılında beklenmedik bir

şekilde başarılar elde etmesi Avusturya'yı
telâşa düşürmüştü. Eflak ve Boğdan’ın Rus
işgaline uğraması Tuna nehrini yalnız kendi
hayat sahası addeden ve böylece Karade­
niz'e çıkmayı tasarlayan Avusturya’yı m u ­
kabil bir tedbire şevketti Herhangi bir sa­
vaş için hazırlık yapmamış olmasına rağmen
b u devlet OsmanlIlarla gizli bir ittifak akdi
için hem en müzakere teşebbüsünde bulundu.
N e icede iki devlet Avusturya'nın önce dip­
lomasi yolu ile, eğer böyle temin edilemezse
savaşla, Rusları girdikleri yerlerden çıkarma­ Kerç kalesi ve limanı
sı, buna mukabil de Osmanlı devletinin ona
para ve K ü çü k Eflak’ı vermesi esasları üze­ m ada Prusya kralığı Pom eranya ve Bran-
rine bir ittifak yaptılar (T em m u z 1771). A n ­ denburg’u elde edecekti. Litvanya dükalığı
cak Avusturya’nın gereği gibi bir müdahalede ise, Rusya’nın payına düşüyordu. Avusturya,
bulunmaktan ziyade Prusya ve Rusya ile L e ­ bilhassa Eflak ve Boğdan’ı kendi menfaat
histan’ın taksimi meselesiyle uğranmayı tercih sahası içinde saydığından b u yerlerin R u s ­
etmesi ve Rusyanın bazı faaliyeti bu ittifak­ ya'nın eline geçmesini istemiyordu. B u yüz­
tan beklenen neticeyi sağlamamıştır. Çünkü, den, son savaşta Rusların buraları, işgali ü ze­
İstanbul’daki İngiliz Elçisi Lord Murray rine ona karşı Osmanlı devletiyle bir ittifak
b u Avusturya -Osmanlı ittifakını tasdikten andlaşması bile yapmıştı. Fransa ise, O s m a n ­
evvel ele geçirip Rusya ve Prusya’ya bildir­ lI devletini şiddetle kışkırttığı bu savaşın
d i Öğrendiği şeyden fevkalâde telâşa düşen neticesini beklemekteydi. Neticede Prusya’
Prusya, müttefiki Rusya’ya verdiği para yü­ nın gayretleri ile İkinci Katerina. kuvvet
zünden zaten sıkıntı içinde id i Bir de bu. dengesini kendi tarafına çevirmek için L e ­
ittifak dolayısiyle Avusturyamn müttefikine histan paylaşmasına Avusturya’yı da sokm a­
karşı açılması muhtemel her
hangi bir yeni savaşa girmek is­
temiyordu. H e m e n Lehistan’ın
taksimi işini ortaya sürerek h a ­
vayı değiştirdi Avusturya’yı
kendi tarafına kazanarak müt­
tefiki Rusya’yı OsmanlIlarla bir
barışa sevketmeye çalıştı.

Lehistan’la ilk taksimi

ve Rusya
Rusya’nın Lehistan’ı zam an
zam an işgal ederek alabildiğine
genişleme politikası takip etme­
si başta Fransa olmak üzere
Avusturya ve İsveç gibi bazı
devletleri endişeye sevketmek-
teydi Fakat, ayrı sebebler yü­
zünden buna hiç birisi m ü d ah a ­
le edemiyordu. İngiltere, Rusya
ile dosttu. Çariçe verdiği imti­
yazlar karşılığında bu devlet­
ten gördüğü malî yardim saye­
sinde genişleme ve kuvvetlen­
me siyasetini yürütebilmişti.
Prusya ise, evvelce de yazdığı­
mız gibi Rusya’nın müttefiki
bulunuyordu. Lehistan’ın ara­
larında taksimi hususunda gizli
anlaşmaları vardı. B u paylaş-

2589
 ğa karar verdi. Böylece, Rusya-Prusya-Avus­
turya arasında Petersburg’da bir anlaşmaya
vanıdı. B u n a göre paylaşmada Gaiiçya ile
Zips kontluğu bölgeleri, iki buçuk milyon­
luk rrüfusiyle Avusturya'nın olacaktı (T e m ­
m u z i772).
Anlaşm adan sonra bu üç devletin k u v ­
vetleri Varşova'ya girdiler. Kralı ve Diyet
mcclisini taksim anlaşmasını tasdike zorladı­
lar. Meclis bir yıl kadar dayandıktan sonra
b u anlaşmayı tasdik zorunda kaldı. Prusya
bu taksim işleri için daha görüşmeler d e ­
vam ederken Avusturya ile bir olup Rusya’
yı Osmanlılarla bir ân evvel barış yapmıya
ikna etmiştir. İç hâdiselerin de yarattığı, sı­
kışık durum dan ötürü Bâb-ı âlinin sulha şid­
detle ihtiyacı vardı.
Rusların ikinci barış teşebbüsü
Üçüncü Mustafa’nın, sadareti Muhsin-
zâde M e h m e d Paşa’ya tevcihine sebeb, pek
özlediği barışa kavuşabilmek ümidi idi. Muh-
sinzâde daha evvel sadrıâzam bulunurken
b u savaşa taraftar olmamış, hele en a?, bir
yıl hazırlık yapılmadan hissi ve fevrî karar­
larla savaş ilânını hiç doğru bulmamış ve
bu yüzden savaş taraftarlarının tesiriyle
azlolunmuştu. Padişah, sonunda onun haklı
olduğunu p ek acı şekilde anlamış bulunu­
yordu. Simdi, barışa taraftar olan birisini sa­
daret mevkiine geçirerek b u işin içinden
m ü m k ü n olduğu kudax az zararla sıyrıl­
m ağa çalışmak istiyordu. Zira, Avusturya
ve Prusyanın teşvik ve tavassuüariyle ikinci
■Lehistan’ın Rusya', P r u s y a v e A v u s t u r y a devletleri ara*-
sıncian ilk taksimini tasvir eden bu resim de Lehistan
kralı sallanan tacını tutmaktadır
( L e m i r e ’in z a m a n ı n d a yaptığı gra v ü rd e n )
2590
Katerina’n m barış teklifini hâvi bir n âm e
gelmiş bulunuyordu. Ruslar, Lehistan m ese­
lesini gönüllerince halletmiş ve Kırım ’ı da
almış olduklarından gayelerine varmış bulu­
nuyorlar ve savaşın devamını lüzumsuz gö­
rerek kazançlarını bir barış andlaşmasile
sağlama bağlamak istiyorlardı.
Osmanlı devleti, barış için ara-buluculu-
ğu teklif eden Avusturya ve Prusya m u r a h ­
haslarının da müzakerelerde bulunmasını ar­
zu ediyordu. A vusturya murahhası yanına
C an ım hoca M e h m e d Paşa-zâde Mustafa B e y
ile Divan-ı h üm ây û n memurlarından Hacı
Mustafa Efendi verilerek Rusların A kdeniz’­
deki d o n a n m a karargâhları Paros adasına,
Prusya murahhası ise Divan-ı h üm ayu n m e ­
murlarından A bd ü ik crim ve Dürrî Efendiler
ve Divan tercümanı iskerlet Beyle birlikte
T u n a cephesindeki R u s karargâhı Yergö-
gü’ne gönderildiler. B u mevkilerde yapı­
lan müzakereler neticesinde evvelâ Yergöğü’
nde bir mütareke imzalanıp savaş haline
son verildi (30 mayıs 1772). A z sonra deniz
hareketlerini durduran Paros adası m üta­
rekesi de tamamlandı (T e m m u z 1772).
B u savaşta ilk barış teşebbüsü evvelce
kaydettiğimiz gibi R u s başkumandanı Ro-
m anzov tarafından yazılan bir mektupla
gelmişti. İkinci barış teşebbüsü de, İkinci
Katerina’nın bir mektubuyla, yine Rusya’
dan geliyordu. B u son mektup, imzasız ve
mühürsüz bir belgeydi. B u n a sebeb savası
kışkırtmış olan Fransızların eline geçtiği
takdirde işi karıştırmalarına engel olmaktı
(H a m m er, G O R , C : 8, S : 378).
Fokşani müzakereleri
Osmanlı devleti barış görüş­
meleri için birinci m urahhas
olarak eski reis ül-küttap O s ­
m a n Efendi’yi, ikinci m urahhas
olarak da gayet cerbezeli bir
zat olan ve kendisine İstanbul
kadılığı pâyesi verilen. Ayasof-
ya vâizi Yasinci-zâde O s m a n
.Efendi’yi tayin etmişti. Rusya
ise, kont Gregori Orlof ile va k ­
tiyle İstanbul’da uzun müddet
elçilik etmiş olan ve o sırada
Yedi-kulede m ahpus bulunan
Aleksi Obreşkov’u seçmişti. B a ­
rış müzakeresi, Eflak’ın Boğdan
sınırına yakın Fokşani kasaba­
sında başladı (19 ağustos 1772).
Avusturya devletinin İstanbul
elçisi olup Türkçe ve Arapçaya
vukufu ile m eşhur bulunan 2 e-
gedin arabulucu sıfatiyle m ü ­
zakerelerde hazır bulunuyor­
lardı. Lâkin, R u s murahhasları
bunu İcabuİ etmiyecekicrini, müzakerelerin iki
devlet arasında doğrudan doğruya geçmesini
istediler. Maksatları, taleplerini hiç bir m ü ­
dahaleye m eydan kalm adan kabul ettirmek­
ti. B u n d an snra Gregari Orlof, Kırım’ın O s ­
manlI devletinden ayrılarak müstakil olma­
sı kabul edilmedikçe, barış görüşmelerinin
yapılamıyacagını açıkladı. B u hususta uza­
yan münakaşa ve müzakereler sonunda ni­
hayet Ruslar bütün tekliflerini bildirdiler.
Yedi m addede toplanabilecek olan bu tek­
lifler şunlardı:
1 — Savası Osmanlı devleti açtığı için
Rusya'nın harp masraflarını ödeyecektir. 2 —
Kırım müstakil bir devlet olacaktır. 3 —
Yeni-kale ile Kerç limanı Ruslara terkolu- Yergöğü ve kalesi
nacaktır. 4 — Kılburun kalesi Osmanlılar t
rafından yıktırılacaktır. 5 — Rusyaya sifeı- âunu bildirdi (Resm i A h m e d Efendi; Hülâ-
nan Boğdan voyvodası veraset hakkı tanına­ satül-itibar, S: 56). Serdar-ı ekrem, barış gö­
rak voyvoda olacaktır. 6 — R u s ticaret ge­ rüşmelerinin y a n d a kalmasına çok üzülmüş­
mileri Karadenizle Akdenizde serbestçe do­ tü. Ç ü n k ü ordunun halini biliyor, yeniden
laşacaktır. 7 — Gürcü esirlerinin alım satımı savaşı imkânsız görüyor, barışı son kurtuluş
yasak edilecektir. çaresi olarak kabul ediyordu. Nitekim, rnüza-
Yasinci-zâde O s m a n Efendi Kırım ’ın is­
tiklâli konusunda Orlof ile uzun bir m ü n a ­
kaşaya girişti. R u s y a n m b u meseledeki m a k ­
sadı gayet açıktı. Sonunda bu yeri ilhak
edecekleri muhakkaktı. B u n u n için istiklâl
m es’elesinin kabulüne Osmanlı delegelerince
yanaşılmadı. Lâkin Ruslar bu hususta kat’î
şekilde ısrar ediyorlardı. Nihayet, Osmanlı
murahhaslarının b u meseledeki son görüşle­
rini yazılı olarak bildirmelerini istediler.
O s m a n Efendi’nin teklif ettiği şekil şu oldu:
Kırım halkı, bütün işlerinde serbest ve
müstakil olacaklardı. Yalnız han ile kadıların
tayini Osmanlı hükümdarı tarafından yapı­
lacaktı.

Barış görüşmelerinin kesilmesi ve

devamı için çalışmalar
O s m a n Efendinin teklifine karşı b u sefer
kont Gregori Orlof, hanların ve kadüarın
padişah tarafından tayini ile istiklâl fikrinin
telif cdilemiyeceğini ileri sürdü. Osmanlı
h ey ’etinin ise daha fazla bir salâhiyeti b u ­
lunmadığından bir ay süren müzakereler
yarıda, kalarak murahhaslar geriye döndüler.
Orlof aslında Osmanlı devletinin içinde b u ­
lunduğu halden istifade ile savaşa devam
edilmesine taraftardı. O s m a n Efendi ise, d ev ­
letin Kırım gibi koca bir ülkesinin elden
çıkmasına razı olamıyordu. Müzakerelerin
b u şekilde kesilmesi üzerine sa drıâzam ve
serdar-ı ekrem Muhsin-zâdc M e h m e d Paşa
Rus kumandanı R o m a nzo v’a bir m ektup y a ­
zıp Orlof ile O sm an Efendi'den «İki fodul- Ü ç ü n c ü M ustafa'nın Ruslar’la savaşa sa n v e r­
densizler» diye bahsederek b u hayırlı i$ ol­ m e k üzere F o k şa n i’de toplanan m ü z a k e r e
m a k üzere iken geri bıraktıklarını, doğru y o ­ h e y ’etindeki m u rahh asım ıza gönderdiği bu*
lun ise müzakereyi uzatıp iki taraftan y e ­ yülerin, düşm an m urahhaslarının geçeceği
niden başka murahhaslar tayini ile m ü za ke­ yola gö m ülm e si için yolladığı e m i r n a m e
relerin devamı ve barışın kurulması oldu- (Top ka p ı sarayı m ü zes in d en )

2591

O rlo f k a rd e ş ie rd e n G re g o ri
kerelerin kesildiği dııyulur-duyulmaz orduda
yeniden firarlar bağlamıştı. M ektubu Roman-
zov’a götürülecek olan Vasil Efendi ssdnâza-
mın çadırından çıkınca dışarıda sadaret ket­
hüdası Resmî A h m e d Efendi ile kendisini bir
kenara, çekerek ne olursa olsun mütarekeyi
uzatmanın çaresine bakmasını, kazanılacak
on günlük müddetin bile faydalı olacağını
söylemişti (Vasıf Tarihi, C : 2, S: 226). Gre-
iîori Orlof’un aksine, kazanılanları kâfi gö­
ren ve bunları elde tutmak için barışa taraf­
tar bulunan Ror.ıanzov, ssdrıâzamöan gelen
mütarekenin uzatılması teklifini kabul etti.
B u n u n üzerine reis-ül-küttab Abdürrezzak
Bahir Efendi murahhas seçildi. Y a n m a baş-
muhasebeci Süleyman Penab Efendi ile silâh-
dar kâtibi Ataullah B e y verildiler. Bejlikçi,
K ayri ve Vasıf Efendiler de beraber bulu­
nacaklardı. H e y ’et görüşme yeri olan B ü k ­
reş'e gitti (Kasım 1772).
E ükreş gGS-öçmeleri
Bükreş’te yeniden başlıyan müzakereler­
de Bâb-ı âli murahhasları, b u savaşa O s ­
man! ı devletinin değil, bil'akis aradaki and-
iaşmaları bozmak suretiyle Rusya’nın sebeb
olduğu ileri sürülerek evvelâ tazminat m a d ­
desini bertaraf ettiler. Sonra, Rusların öbür
teklifleri görüşülmeğe başlandı. Bunlar pek
az farkla evvelkilere benziyen şeyler olup
sekiz m addede toplanmıştı:
I — Kırım müstakil olacak vc b u is­
tiklâle Rusya Karnin bulunacak. 2 — K ere ve
Yen:-kale Ru sya’y a terk olunacak. 3 — Rus
gemileri Karadeniz ve A kd en iz’de serbestçe
dolaşacak. 4 — Kırım’daki müstahkem yer­
2592
ler tatarlara verilecek. 5 — Müİteci Boğdan
voyvodasına veraset hakkı tanınarak voyvo­
dalık verilecek, o d a üç yılda bir, yıllık ge­
lirine eşit bir vergi ödeyecek. 6 — Rusya’nın
İstanbul’da daimî bir elçisi bulunacak. 7 —
Kılburur. Ru sya’ya terkolunacak. 8 — Rus
hükümdarlarına imparator ünvanile hitap
edilip ortodoks tab’a üzerinde kendisine bir
himaye hakkı tanınacak.
B u n u n üzerine Abdürrezzak Bahir E fen ­
di ile Obreşkov arasında çetin bir müzakere
vc münakaşa başladı. E n m ü h im m es’ele, K ı ­
rım istiklâliydi. Osmanlı murahhası buna
şiddetle itiraz ediyor, Rus murahhası ise bu
hususun Kırımlılara vâdedilmiş olduğunu ile­
ri sürerek geri dönülemeyeceğini iddia edi­
yordu. Obreşkov, Rusya'nın Akdenizde elin­
d e tuttuğu adaları terkedeceğinı bildirip a n ­
cak buna karşılık Osmanlılarca tatarların
himayesinden vazgeçilmesini istedi. O sm an
Efendi, b u hususta kötü bir niyeti yoksa,
Rusya'nın Kırım ’ın istiklâli için neden -bu
kadar ı s r a r ettiğini sordu. Rus murahhası, şu
cevabı verdi:
-— Tatarlar sizin himayenizde oldukça
size arka verip bizi her zam an rahatsız edi­
yor ve Osmanlı devletiyle aramızın açılma­
sına sebeb oluyorlar. B u n u n size de, bize de
zararı var. Kırım’a tamaımız var derseniz,
Kırım halen bizim işgalimizde bulunduğu
halde ferketieceğiz. Ç ü n k ü terketmezsek hem
sizinle sulh m ü m k ü n cer;il. h em de kırk elli
bin asker gönderip kaleleri m uhafazaya m u h ­
tacız. B u ise, bizim işimize gelmez» (Resmi
A h m e d Efendi, HülSsatül-itibar, S: 57).
Nihayet, Kırım hanlarına Hanlık beraa-
tinin Osmanlı hükümdarları tarafından gön­
derilmesi, hutbelerde halife olarak Osmanlı
padişahlarının adlarının anılması ve Kırım
kadılarına şeyhülislâm tarafından şer’; işler
görme izni verilmesi şartiyle, tatarların, öbür
işlerinde müstakil olmaları şekli üzerinde
anlaşıldı. Ancak, K erç ve Yenj-kale’nin terki
ile K us gemilerine Karadeniz ve Akdenizdc
serbest dolaşma hakkı verilmesi hususunda
Osmanlı murahhas h ey ’eti salahiyetli olmadı­
ğını bildirip b u cihetlerin sadrıâzam ve şer­
riar-i ekrem ’e danışılacağı söylendi. Ruslar
da bunu kabul ettiler. B u n d an sonra da E f ­
lak ve Boğdan halkı hakkında um u m î ai ilâ­
nı, Gürcistan’dan alm an yerlerin Osmanlı
devletine geri verilmesi, buna kar§Lİık küçük
ve büyük K abartay’m Rusya’ya terki, Kırım
hanlarının serbest seçimle başa gelmeleri
konularında anlaşmaya varıldı.
Sadrıâzamırı tereddütleri, barışın
yapılamaması
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem, tam sa­
lâhiyetti ve hüküm darın mutlak vekili ol­
duğu için anlaşma hâsıl olan b u maddeler
I
Üçüncü Mustafa zamanındaki veziriazamlar
(İlâve: 1 5 6 )
K O C A E A G I P PAŞA
A d ı Osm snli tarihine K o c a Ragib
Paşa olarak gecrnsş bulunan. Ragıb
M eh m ed , İ698 yılında İstanbul’da dol­
muştur. Babası. Def terilan e kâtiblerin-
den Mustafa şevki Efendi'd îr. M ü k c m 7
mel bîr tahsil gördükten sonra, baba­
sının dairesine intisab etmiştir. M e m u ­
riyeti sırasında devrin tanınmış kimse­
lerinden ders okuyarak bilgisini büsbü­
tün ilerletti.
1723 yılında- kendisi İran'dan zap-
; tedilen yerlerin tahririyle görevlendi-
i Hldi.. Sonra İran’la barış görüşmcleri-
I ne m em u r edilen hey "ete dâhil büyük
I ruznamçeci Mustafa Efendi'n in nrı&iye-
• tine verildi. O r d u d a mektubeuluk ve
ordu reistil-küttablıgı vazifelerinde
bulundu. R evan ve Tiflis bölgelerinin,
j tahrirîni yaptı. Bir ara Revan defter­
darlığında ve İran seraskeri Hekim-oğ-
lu Ali Paşanın --maiyetinde m ü h im m e
kâtipliğinde ve defter emini vekâle­
tinde kullanıldı.
Ragıb M ehm ed Efendi, 1728 yılın­
da İstanbul'a dönerek cizye muhasebe­
cisi olmuştur. Ertesi yılT Bagdad valisi
ve İran seraskeri A h m e d Paşa’n m m ai­
yetine reisül-küttab vekili ve defter
emini vekili olarak tayin edildi. B u es­
nada raptedilen He m eda n bölgesinin
| tahririni yaptı. 1730 yılında., süvari mu»
kabeleciligi payesiyle Bağdad defter-
! darlığı verildi. 3733 de İstanbul'a dön-
; dü. Ertesi yıl maliye tezkerecisi oldu.
Bağdad Valisi A h m ed Paşa 1735 yı­
lında Erzurum cebhesi seraskerliğine
tayin olununca, Ragıb M eh m ed Efen-
] di’vi ordu defterdarı ve reisül-küttab
vekili olarak y an m a ^ aldı. Sagıb M e h ­
met Rfendi, aynı yıl İstanbul’a dönm üş
ve Kasım ayında ikinci kere cizye m u ­
hasebecisi olmuştur. Ertesi yıl ise, aynı
memuriyetle ordu île beraber R u s sefe­
rine hareket etti. Ancak, bu sırada İran
elçileri geldiği için kendileriyle görüş­
m ek üzere İstanbul’a çağırıldı. B u m ü ­
zakereler sırasında gösterdiği m uvaffa­
kiyet, zekâ ve kabiliyet üzerine 1737
yılında sadaret m ektubeusu oldu. B u
sıfatla ve- reisül-küttab Mustafa Efen­
dinin başkanlığındaki dört kişilik he­
yete dâhil olarak Avusturya imparator­
luğunun Rusya ile Osmanlı devleti a-
rasmda barışın kurulması için ara-bu-
luculuğu teklif etmesi üzerine Niycmi-
rov’a gidib müzakerelere iştirak etti.
1739 yılında Belgrad barışı müzakere
hey’etine yine sadaret mektubcusu ola­
2593
rak mem ur edildi. 174-1 vihnda ise. Mus-
! tafa Efendi’nin yerine reisül-küttab ol-
: du. Belgrad müzakerelerinde gösterdiği
! basiret ve meharet, ara-buluculugu ya- j
pan Fransa elçisiyle görüşmeleri sıra-
j sıhda devlet menfaatlerini korum ak
hususunda sarfettigi gayret ve elde et- ş
tiği muvafakiyet: dolayısiyle büyük bir
î şöhret sahibi oldu. İtibar ve hürm et j
) kazandı. •
R?.fjıb M eh m ed Efendiye, reisül-küt-
tab bulunurken 1744- yılında Birinci
M a h m u d tarafından taltifen vezaretle j
! Mısır v a li l i ğ i verildi. B u memuriyeti üç i
İ yıl sürmüştür. B u sırada Mısırda bazı
i karışıkİ: kİar çıktı. Kahire halkı o n a j
başvurub bir kısım ümeranın evlerine ;
lıücüm için kendilerine buyrultu, yani
yazılı emir vermesini istediler. K oca !
Ragıb Paşa, hu isteği reddetti. Kendi- İ
sini ölümle lehdid. hattâ üstüne h ü ­
c u m ettikleri halde buna razı olmadı.
Nihayet :
;
”— Y a bu buyrultuyu ver, ya va-
lilîkdcn çekil“ diye ısrar etmeleri üze­
j
rine KahireTden gizlice ayrılıb îskende- \
İ riye’ye geldi ve durum u İstanbul’a ha- j
ber verdi. Kendisine, hizmetlerinden j
daima m e m n u n kalındığı iltifatlı bir
ifade ile cevaben bildirildikten sonra,
halefi Aiımed Paşa’nın İskenderiye’ye
gelmesini müteakib kendisinin de h e ­
m en hareket edib İstan köy, Sakız ve =
Midilli adalarından hangisinde dilerse
oturması ve keyfiyeti haber vermesi
isteniyordu. Ragıb Paşa esasen Mısır’­
dan m e m n u n değildi. A h m ed Paşa ge­
lince hem en hareket etti. Rodos’a var- i
] nığı zam an kendisine nişancılık verü- j
i mesi kararlaştırılmış ise d«, sadrı&zam I
bulunan Seyyid M eh m ed Paşa sonra \
sadaret de verilir endişesiyle 1748 yılı
; aralık ayında onu Aydın muhassıllığma
| tayin ettirdi. 1750 ekiminde S ayda va-
I İtliğine, ertesi, yıl ise Ra k ka valiliğine
î nakledildi, 1 7 5 5 yunda Haleb valiliği
ı verildi.
Şam. valisi ve Haccemiri Azem~z&de
) Esat Paşa azledilmişti. S ad nazara Köse
j Bahir Mustafa P a ş a kendine rakib gör­
düğü Ragıb P a ş a 1nın İstanbul’a geime-
i sine mâni olmak gayesiyle onu Ş am
; vailijgine tayin ettirmek isterken padi­
şah Bahir M ustafa Paş&’yt azlederek
I sadaret m ü h r ü n ü Koca Ragıb Paşa’ya
! gönderdi, i 12 ocak 1707J. İdareyi ele al­
dıktan bir m üddet sonra, kızlar-agası
E b u K u f A h m e d A ga 'nm h ü kü m d ar ü- I
i zerinde büyük nüfus sahibi olduğunu, j
F . 15
 -^
satirıâzam dâhil* bütün memurları key­
fince azü ve nasbettirdiğini, buna kar­
şılık kendilerinden büyük rüşvetler al­
dığını,: avenesiyle beraber' ortalığı, hara­
ca kestiğini gördü. O atınla sonu- ne o-
lursa osun mücadeleye başladı. A£a.
padişaha başvurub Rûgıb Paşayı azlet­
tirmek istediyse de, bu seicr muvaffak
olamadı. E bu K u f ’un onun elinden
m ührü, dolayısiyle sadareti, almak için
hazırladığı lertib yazıcı İbrahim Efen­
di'r. in paşaya ihbarı ve Üçüncü Qs-
m &m ın vefat etmesi ürerine akim kal-
dı. Yeni hüküm dar Üçüncü Mustafa,
Koca K-agıb Paşa’yı yerinde bırakdı. O
da E b u K u f A h m ed Aga'yı azlcttirib
Badasa sürdürmüş, A hm ed Ağa Çanak­
kale’ye vardığı sırada arkasından gön­
derilen bir emirle rüşvet Ibtilâsı yüzün­
den Şam valisi’m azlettirib haoc kafi­
lesinin çöl eşkıyası tarafından soyul­
masına sebeb olduğu bahanesiyle kat-
lolunub cezasını bulmuştur. Koca Ra-
çıb Paşa bundan «sonra kızl&r-ağa&îyle
birleşib dalavereler çeviren d orya kap-
üanı Aii Paşa’yı şehzadeliğinden beri
yeni padişaha yakınlık peyda eden ve
b u n d a n istifade ile devlet işlerine ka­
rışmağa yeltenen Üçüncü Mustafa'nın
yazı hocası, Eyub ve Galata kadılıkla­
rında bulunmuş, kâtib-zâdc Refi Efen-
di'yi ve .hükümdarın bazı bu gibi ya­
kınlarını birer bahane ile uzaklaştırdı.
Kendisine ihbarda bulunan kızlar-ağa-
Si yazıcısı İbrahim Efendi ise. yaptığı
hizmete karşılık um duğu mükâfatı gö-
remiyerek b u vazifesinden azlolundu.
B u n a sebeb ise, Sadn&zam ın:
11— Devlete ait sırları bana ifşa
den. başkasına da eder“ diye düşün ¿ne­
siydi. Maamaffh, onu büsbütün orta-
yerde bu-t-kmayıb mâliyenin ileri hiz­
metlerinden olan mevkuf atçılığa ta­
yin. etTti. Maksadı saray muhitinden u-
zaklaştırmaktı. B u sayede, saray m e n ­
suplarından ayni şekilde devlet ve h ü ­
küm et işlerine burunlarını sokmak is­
teyenleri sindirmiş ve rahatça iş gör­
meğe muvaffak olmuştur.
Koca Gagıp Paşa, 1758 yılı mart
ayında Üçüncü Mustafa’nın dul kızkar-
deşi Saliha Sultanla evlenerek padişa­
ha dam ad olmuştur. Son zamanlarda
yakalandığı prostat süratle ilerlediği
ve kendisini iş göremeceyecek hale ge­
tirdiği için Nişancı H â m id H a m za P^sa
23 mart 1763 tarihinde işlere bakm ak
üzere kaym akam tayin edilmiş, îâkin
K o c a Ragıb Paşa iyileşen*iyerek 7 ni­
san 1763 tarihinde vefat etmiştir. Ö l­
düğü zam an yirmiüç bin kurusa y ak m
borcu çıkmıştır.
Koca Bagıb Paşa âlim, fadıl. dü-
rüst. namuslu, ileriyi görür, rüşvet ve
ırtik&bdan uzak, kanaatkâr, çalışkan
bir devlet adamıydı. Padişahın büyük
itimadını kazanmış» bu sayede kendi
->
j barış politikasını yürüterek Üçüncü
Mustafa’nın arzusuna rağmen Rusya ile
savaşa girmemiştir. Sonradan vukua ge­
len hadiseler onun b u hususta ne ka­
dar doğru düşündüğünü ve ne derece
haklı olduğunu ortaya koymuştur. K e n ­
disi askerî bir kum an dan değildi ;_lâkin
devleti bir k um an dana ihtiyaç kaimı-
İ yacak şekilde idare etmiştir. Dış mese­
lelere ve bilhassa Avrupa politikasına
büyük nüfuzu vardı. Yabancı elçiler,
k e n d i m e h e m hürmet, h em dc itiznad
; ederlerdi.
Koca Ragıb Paşa, iyi bir hattat ve
mükem m el bir şairdi- Türkçe, farsea ve
arabea şiir yazardı. Türlü ilim ve fen­
lerden bahseden arabca “Sefine tür-ra-
gib“ üç dilde şiirleri, nesirleri, resmi ve
grayr-î resmî bazı yasılan ihtiva eden.
“Mecmua-i Fu&gıb1 ”' tanınmış iki eseridir.
B u n d a n m aada “ Aruz” ilmine dair bir
f eseri, Sünnî ve Şiî mezheblerinin ara­
sını bulmağa çalışan “ Tahkik ve Ted-
kik" adlı bir etüdü vardır. Abdürrezak
Semerkandi’n m - ‘Matlaus-sadeyn** ismi­
ni taşıyan İran Moğolları tarihine ait
eseriyle Mirîıond’u n ‘'Ravzatus-safa”
isimli eserini Türkçeye tercümeye baş­
lamış, lâkin bitirememiştir. ömrünce
topladığı pek değerli kitabiarmı halkm
hizmetine tahsis etmeği düşünüb L&le-
li'dc bir küîübhane. b u n u n iki tarafı­
na iki sebil, içine bir çeşme ve ayrıca
bir de mekteb yaptırıb vakfetmiştir.
1742 üe İran'la savaş başlamadan
evvel Ragıb Paşa’n m mezheb ihtilâfları
ve harbe sebeb oluşları hakkında bir
görüşünü ifade eden şöyle bir olay var­
e-
dır: Caferi mezhebinin kabuliyle b ü ­
tün ihtilâfların ortadan kalkması h u ­
susunda Nadir şah durm adan ısrarlar­
da bulunduğu sırada bir taraftan Os­
manlI uleması, bîr taraftan devlet er­
kânı hüküm darın emriyle, top lan ıb m e ­
seleyi müzakere etmişlerdi. O zam an
herkes kabulün şiddetle aleyhinde bu­
lunmuştu. Yalnız İran elçisiyle mü-
kâlemeye m em u r ediletı M ehm ed Ragıb
Efendi bir mecliste :
H a k olan mc&hch dört olduğu
halde padişahımızın h ü k m ü geçdiği
yerlerde kendileri Hanefi oldukları için
diğer mezheblerden olanların dâvalar:
Hanefî mezhebine göre görülür ve h ü ­
k ü m b una göre verilir. B u n u n için
■eri mezhebi tasdik olunsa bile. O sm an ­
lI memleketlerinde yine Hanefi mezhe^
bi c»ri olur. B u tasdik» lâfdan ibaret­
tir. Sırf b u n u n için otuz yıldır Anadolu
harab ve binlerce m üslüm an telef olub
hazine harcanmıştır. K u r u bir sözle
böyle zaruretlere şer’in müsaadesi var­
;
dır.»
Mütalaasiyle iki devlet arasında
süre-gelen ihtilâfı kökünden hal için
Caferi mezhebinin tasdikini savun muş-
sada> o zamanlar hüküm dar kadar ve
—*
2594
 hatta bazân óndan çok nüfuz sahibi
olan kızlar-ağası Beşir Ağa:
Bir ¿aba bu sö2 ü ağzına alma
İ ben lıaya ita bulundukça dört mezhebe
I beşincisini ilâve ettirmem” diyerek
j Mfeh&ted. Bagıb Efendi’yi paylamış ve
susturmuştu.
j H ÂM ÎD IIA M ZA PA ŞA
İstanbul'da i700 yjiinda Çatal-çeş-
m e ’de dolmuştur. Babası K&yseri’nin
Develihisar kazasından A h m ed Ağa adlı ■
bir tüccardır. Tahsilini tamamladıktan
sonra sadaret mektubî kalemine girdi.
Kendisini o sırada sadaret mektubcusu
bulunan Stagıb M eh m ed Efendi (Koca
Ragib Paşa) himaye edib yetiştirdi. Ra-
gıh M ehm ed Efendi 1741 yılında reisül-
küttab olunca, onun yerine sadaret
mektubouiuğuna yükseldi. B u makam- -
da 1735 yılına kadar kalarak reistil-küt-
I t ab Kâmil A h m e d Elendi sadaret ket-
hüdalığma getirilince, o da reisül-küt-
tab ve aynı yıl sadaret kethüdası oldu.
1.756 yılında azledilerek defter emaneti
verildi.
Koca Ragıb Paşa sadrıâzam olduğu
vakit Hâm id H a m za Efendi’yi sadaret
kethudalığına tayin etti. 21 nisan 1759
yılında b u vazifeden azledildi. Bir sene
sonra büyük rııznamçeci, dört ay sonra
da çayuşbaşı oldu. Aynı yıl, üçüncü
defa olarak sadaret kethüdalığı verildi
<3ü ağustos 1760J. B u m a k m da bir sene
hizmet gördükten sonra azledilmiş, lâ­
kin hâmisi Koca Ragib Paşa taralından
nişancılığa tayin ettirilmiştir. Aynı va­
zifede bulunurken 16 ekim 1762 tari­
hinde veearet verilerek Selanik has ol­
m a k üzere tevcih olundu. 23 mart 1763
tarihinde. Koca Ragib Paşa’ya sadaret
kaymakamı oldu. Sadrıâzamm vefatı
üzerine dc 7 nisan 1763 tarihinde asa­
leten sadaret m akam ına getirildi.
Hâm id Ham za Paşa, fazla tereddüt­
lü ve vehimîi olduğu için iç ve dış işle­
re alt meselelerde çabuk karar veremi­
yor, bu da o m ü h im devirde başta ge­
len işlerin sürüncemede kalmasına se­
beb oluyordu. Yanız Prusya’nın teklif
ettiği. Koca Ragıb Paşa*nm ortada bı­
raktığı ittifakı kat'i şekilde reddederek
bu işi kapamıştır i24 nisan 176 S). Ü-
çüıicii Mustafa, onu sevmekle beraber
devleti idare ı.arzmtvm m e m n u n kalma­
dığı için yedi ay sonra azletti. Malları
müsadere olunmayıb üstelik borçları
padişah tarafından ödenerek Girit va­
liliğine gönderildi. Burada 6 mart 1767
tarihine kadar kaldıktan sonra Mora
znufr8.ssılı> ertesi yıl H any a niotassari.fi,
aynı yıl tekrar Girid valisi oldu. 1770
yılında Cidde vc Habeş valiliğine gön­
derildi ve hace sırasında vefat ederek
M ekke’de gömüldü. B u sırada yetmiş
yaşlarında bulunuyordu.
H am id H a m za Paşa, devlet işlerinde
2595
yetişmiş değerli, namuslu ve faziletli
bir zattı. Sadarette tutunam am asm a
sebeb, Koca Ragib Paşa gibi pek m u k ­
tedir bir zattan sonra bu m ak am a gel­
mesi ve onun yerini dolduramamışıdır.
Her çeşid yazıda mahir, kudretli, bir
hattat olmakla şöhret kazanmıştır.
M UHSÎN- ZÂDE M E H M E D PAŞA
Osmanlı sadrazamlarından Mufı-
sin-zâde Abdullah Paşa‘n m oğludur,
İstanbul'da Molla Gürani mahallesinde
doğmuştur. Saraya almıb yetişerek ka-
pıcıbaşt oldu. Babasının sadareti sıra­
sında kapıcılar ketfıüdalı£ı ve 1738 yı­
lında vesaretie Mara§ valiliği verildi.
D a h a sonra înebahtı ve B ender m u h a ­
fızı olmuş, 1747 yıimda babası Bender
muhafızlığına tayin edilince tekrar Ma-
raş valiliği verilmiştir. Aynı y u M art
ayında Adana valiliği ile eşkıya tefti- :
sine m em ur oldu. 1749 da Hotin, sonra j
Özi valiliğinde, yine Hotin. Ağrıboz ve
înebabtı, muhafızlıklarında bulunm uş,
1756 yılında Rumeli beylerbeyiliği ve
Vidin muhafıslığı, aynı yıl E kim ayın­
da tekrar özi valiliği verilmiştir. 1758
yılında Haleb valiliğine tayin edilmiş
memuriyeti başına gitmeden Üçüncü
Mustafa’nın kız kardeşi E sm a Sultanla
evlendirilmiş, sonra Diyarbckir valiliği
verilmişse de buraya da gitmeden A n a ­
dolu valiliğine tayin edilmiştir, 1760
yılında Hersek sancağı da katılmak su­
retiyle Bosna valiliği tevcilı edilmiş iki i
yıl sonra telerar Rumeli, bir yıl sonra
da yine Bosna valisi, aynı yıl üçüncü
defa olarak Rumeli valisi ve 30 nisan
1765 te sadrıâzam omuştur. Sadareti­
min üçüncü yılında başlamak üsere o-
lan Husya savaşma taraftar olmadığı
ve hazırlıksın bir savaşın devleti felâ­
kete sürükleyeceğini kesdirib buna kar­
şı koyduğu için 7 ağustos 1768 tarihin­
de azleeülib malı müsadere edilmeden
Bozca-adâda ikamete m em ur olmuş,
Gelibolu’ya vardığı zam an burada otur­
masına müsaade edilmesini rica etti­
ğinden bu isteği evvelâ kabul edilmiş­
se de sonra usule aykırı görülerek R o ­
dos adasına- gönderilmiştir- Bir yıl son­
ra Anopoli muhafızlığına tayin olun- .
muş, b u sırada Rusların kışkırtmasiyle
patlayan Mora ihtilâlini muvaffakiyet­
le bastırmış, 1771 yılında Rumeli'den
Rus ceblıesine asker sevkına m em u r j
edilmiş ve sonra Yergöğü muhafızlığı
ile Vidin seraskerliğine, Silâhdar Meh-
m ed Paşa’n m azledilmesiyle açılan Sa ­
daret m akam ına 11 aralık 1771 tarihin- ■;
de ikinci defa olarak tayin edilmiştir
(İ. H. U 2 nnçarşılı; Osmanlı Tarihi, C :
IV Kısım 2. S : 403 ve 418 de tayini ta­
rihi 28 kasım 1771 -20 şaban 1185 dir).
Muhsm-zâde M eh m ed Paşa* bu ikin­
ci sadaretinde devleti büyük bir felâket j
í içinde bulmuş, bütün gayretleriyle du- ,
rum u düzeltmece çalışmış, zamanında
ruslarla başlayan sulh görüşmelerinin
varılan neticelerini mesuliyetten çeki­
nerek İstanbul’a bildirmişti. Bunlar
orada, kabul ed ilmedi ¿inden savaş de~
v a m edib sonunda daha ağır maddeleri
ihtiva eden Kaynarca andlaşması. İmza­
lanmıştır. B u sırada hasta bulunan sad-
rıâzam tahtırevanla İstanbul'a getiri­
lirken 4 ağustos 1774 tarihinde Kari-
nâbad kasabasında vefat edib evvelâ
Edirne’de Eski cami hatiresine gömül­
m üş, sonra zevcesinin ricası üzerine
n ’aşı İstanbul’a naklolunub E yüb tür­
besinin kapısının yanında defnediimiş-
tir.
O tu z yıl vezirlik etmiş olan Muh-
sin-zâcle, bilgili, tecrübeli bir devlet
adamı ve iyi bir askerî kumandandı.
Vekarı, temkini, memleket ve avrupa
ahvaline vukufu ile tanınmıştı, Vefa­
tında yetmiş yaşlarında bulunuyordu.
İstanbul’da Hocapaşa semtinde bir han
yaptırmıştır,
S İLÂ H D A 11 M A H İ R HAMZA PA ŞA
Kayserı’nin Develi-Karahisar kaza­
sının zengin bir eşraf ailesine m ensub .
M e h m e d Ağa adlı bir zatın oğludur,
1727 yılında doğmuştur. O n altı yaşla­
rında bulunduğu sırada İstanbul’a gel-
di. Topkapı sarayına intisab ederek hel­
vahane hademesi arasına alındı - Bir
yıl sonunda kiler odasına geçti. Böylece
tahsil ve terbiyesini Enderun odaların­
d a tamamlayıb nihayet iıaa-odaya alındı.
Burada peşkir ağalığına kadar yükseldi.
Üçüncü M ustafa’nın cülusunda ise ö-
bür dereceleri aüayıb birdenbire sü&h-
dar oldu. Bir m üddet sonrada padişa­
hın ila kızı Kibetullah Sultan’la nam-
zedlikleri ilân edildi, 18 haziran 1759
yıhnüa vezaret verilib dış hizmete çıktı
ve Mora muhaşsjlhgına tayin edildi, iki
yıl sonra Rumeli valisi, ertesi yıl A n a ­
dolu valisi oldu. B u sırada ise nam zea
bulunduğu sultan vefat etti.
H a m s a Mâlı ir Paşamın 1762 tari­
hinde Özi valisi, aynı yıl Hotin m u h a ­
fızı, ertesi yıl Vidin muhafızı ve 1764
de tekrar Hotin mııb&fısn olmuştur.
1765 yılında azledilib vezareti alınarak
Dlmetoka'ya sürülmüş, rakibi sadrıâ-
zam Bâhir Mustafa Faşa’nın azli üze­
rine affedilerek Selanik sancağına, 1766
yılında Mısır valiliğine, ertesi yıl Haleb
valiliğine, 1768 yılında Aydın muhassıî-
lığma tayin edilmiş ve 7 ağustos 17G8
tarihinde sadaret m akam ına getirilmiş­
tir.
H a m z a M ahir Paşa’n m daha Mısır
valisi iken yerli beylerin .hayatına k&s-
detmelerinden korkma sonunda aklî
muvazenesinde bir bozukluk başlamış,
lâkin adamları b u n u büyük dikkatle
gizlemişler ve durum u idare etmişlerdi.
Sadareti ise pek m ü h im bir devreye
rastlamıştı. R u s?a savaşma taraftar oî-
mıyan Muhsin-zâde M eh m ed Paşa’nın
yerine hu savaşı açması için kendisi
tayin edilmiş bulunuyordu. Rusyaya
i savaş ilânını müteakib gayr-i tabiî hali
ve aklı muvazenesinin bozukluğu anla­
şıldığından 20 ekim 1768 tarihinde az­
ledil ib Gelibolu'ya gönderildi ve 30 ni­
san 1771 tarihinde orada vefat etti.
Kendisi ilim ve fazilet ' sahibiydi.
Cömertliği ve el açıklığı ise müsriflik
derecesizdeydi. B u lu n d u ğ u vazifelerde­
ki âdilâne idaresinden herkes m e m n u n
kalmıştır. Halkı görüb gözetir, kimse­
nin zulme ve haksızlığa uğramasına
m eydan vermemeğe çalışırdı.
YA6r.IKCI-Z.iDE
E M İ N M E H M E D FAŞ A
İstanbul’da 1723 yılında doğmuş­
tur. Babası m eşhur zenginlerden Hind
f elçisi Yağlıkçı Hacı Y u s u f Ağadır. T a h ­
silini tamamladıktan sonra babasiyle
birlikde u z u n ticaret seferleri yapmış,
bu arada Kâbeyi üe ziyaret edib hacı
olmuştur. Trabzonlu Salim Efendi 1744
yılında Hindistan'a elçi olarak gittiği
zam an Y u s u f Ağa’da maiyetine verilmiş
ve o da oğlunu beraberine almsştu. Sis­
lim. Etendi yolda vefat ettiğinden elçi­
j lik ödevini Y u s u f Ağa yerine setirmiş
ve baöa-ogtıl altı yıl sonra İstanbul’a
dönmüşlerdir. Etnin M eh m ed Efendi,
buntıan sonra sadaret raektubî kale­
m ine alınmış. 1758 yılında başhalife,
176L yılında, sadaret m sktubcusu, 1764
yılında reisül-küttab olmuştur. B u m e ­
muriyetleri sırasında işlere vukufu, ka­
leminin kuvveti ve cerbezesiyle şöhret
kazanmış vc Bâhir Mustafa Paşa bu
meziyetleri y üzünden kendisini himaye
etmiştir. A z zam an da hüküm darın da
gözüne girdiğinden 1765 yılında veza-
retle nişancılık verilmiş, üç yıl sonra
da Üçüncü Mustafa'nın kızı Şah Sul-
tan'la namzedliği ilân edilmiş, aynı
zam anda Haleb eyâleti has olarak tev­
cih edilmiş ve nihayet, 7 ağustos 1768
tarihinde sadaret kaymakamlığına ve
20 ekim 1768 tarihinde Hanına Mahir
Püştt’nın iş başından uzaklaşdırılması
üzerine sadaret m akam ına getiri im içtir.
E m in M e h m e d Paşa, ayrıl zam anda
serdar-ı ekrem olarak çıktığı R u s sefe­
rinde, olaylar sırasında anlatıldığı gibi,
tam bir başarısızlığa uğrayarak 12 ağus­
tos 1769 tarihinde azleüilib malları m ü ­
sadere oiımub önce Dim etoka’ya sürül­
müş. sonra Edirne’ye vardığı zam an 1-
d am edilmiştir.
Gayet vakur, devlet muamelâtına
son derece vakıf, her işte Kılı kırk yarar
yaradılışlı, bilgili, lâkin fazla gururluy­
du. B u yüzden, kimsenin düşüncelerine
ehemmiyet vermezdi. Hiç tecrübe sahibi
olmadığı sefer işlerinde b u r n u n u n doğ­
rusuna gitmek, aklı erenlerin değil ken­
2596
 di maiyetinde .bulunanların tesiri al­
tında kalmak yüzünden felâkete uğra-
ı mıştı. Gülşen-i hayal adlı bir eser!
vardır. Üsküdar’daki Dedeler mescidine
bir m imber koydurmuştur.
M O L D O V A N C I ALt PA Ş A
Kastamonu'ya bağlı Daday kazası­
nın Sorkun köyünde dolmuştur. İstan­
bul'a gelerek Bostancı ocağına intisab
etti. Burada bazı hizmetleriyle göze
girdi. Koca Ragıb Paşa sadaretinin ilk
günlerinde İstanbul’daki uygunsuz ka­
dınları Bursa’ya sürmeğe m em ur edil­
miş, lâkin onları burada satmış olduğu
için kendisine Moldavya’da beyaz ka­
dın kaçakçılarına verilen “ moldovancı”
lâkabı takılmıştır. Üçüncü Mustafa’nın
cülüsunda tebdil hasekisi ve karakul­
lukçu olduysa da, yukarda bahsettiği­
m iz hâdise dolayısiyle ve bazı halleri
hoşa gitmediğinden Koca Ragıb Paşa
i tarafından Filibe nazırlığı ile İstanbul’­
dan uzaklaştırıldı. Lâkin, bir m üddet
sonra saraydaki dostları sayesinde tek­
rar Bostancı ocağına döndü ve hizm e­
tine devam ederek 1760 tarihinde bos­
tancı başı oldu- İki yıl sonra vezaretle
Rumeli valiliği ve 1763 tarihinde Bosna
valiliği verildiyse de 1764 yılında azlo-
lundu.
1766 tarihinden itibaren sıra ile D i­
yarbakır, Anadolu, K on y a ve A d a n a va­
lisi oldu. B u son vazifede iken 1768 yı­
lında Baba-dağı seraskerliğine tayin e-
dildi. Aynı yıl Bender seraskeri olmuş,
lâkin serdar-ı ekrem Em in M eh m ed Pa­
şa kendisini azledib evvelâ Y a ş m u ­
hafızı sonra Hotin seraskeri tayin et­
miştir. B u vazifede bulunduğu sırada
Ruslara karşı kazandığı zafer üzerine
rakibi Yağlıkcı-zâde E m in M e h m e d Pa-
şa’nm . yerine sadnâzam ve serdar-ı ek­
rem oldu (16 ağustos 1769). Rusların
tekrar h ü c u m u üzerine yenildiği için
12 aralık 1760 tarihinde azledilib veza-
reti alınarak emeklilikle Gelibolu'da o-
turmağa m em ur edildi. 1770 yılında ve-
zareti iade edilib Seddülbahir m u h afa ­
zası ve Boğaz seraskerliği verildi. Mol-
aovancı Ali Paşa, yaşı ilerlediğinden
1772 yıında emekliye ayrılıb Tekirda-
ğrnda oturmağa m em u r edilerek bir
yıl sonrada orada vefat etti.
Fazla okur-yazar olamamakla bera­
ber. çok cesur ve gayretli, eli-açık bir
devletliydi.
tV A Z P A Ş A -Z Â D E H A L İL P A Ş A
Sadrıâzam ivaz M eh m ed Paşa’m n
oğludur. 1724 yılında. İstanbul’da doğ­
du. Bir m üddet tahsil gördükten sonra
devlet hizmetine girerek kapıcıbaşı ve
sonra sıra ile ikinci imrahor, birinci
imrahor ve çavuşbaşı oldu. 17G8 yılın­
da sadaret kethudalığı vekâleti, ertesi
2597
1 yıl vezaretle Rum eli valiliği verildi ve
Silistre tarafına gönderildi. Lâkin k en ­
disi oraya varmadan Moldovancı Ali
Paşa Ruslara yenilib azlolunduğundan
sadaret m ü h rü Halil Paşa’ya verlidi (12
aralık 1769 J ve Baba-dağı ordugâhına
gönderildi.
İvaz Paşa-zâöe Halil Paşa, Kartal
(Larga) mağlûbiyeti üzerine 25 ekim
1770 yılında azledilib vezaretf alınarak
Filibe’de oturmağa m em u r edilmiş Cİ.
n. Uzunçarşılı; OsmanlI Tarihi, C. IV-2,
S : 412 de azli 20 aralık 1770 — 2 ram a­
zan 1184 dür) lâkin malları müsadere
olunmamıştır. Üç yıl sonra vezareti ia­
de edilmiş ve Ağrıboz muhafızlığı ve­
rilmiştir. 1775 yılında Bosna valisi ol­
m uş. lâkin aynı yıl Selânik sancağı ile
memuriyetinden uzaklaştırılmış ve son­
ar azledilmiştir. 1777 yılında Sivas va­
liliğine tayin olunmuş ve vazifesi ba­
şına giderken Nallıhan’d a vefat etmiş-
dir. i
Kendisi vezaret verilinceye kadar
Boğazdaki yalısında zevk ve safalar i- -
çinde yaşamış, ziyafetlere ve eğlencelere
düşkün, kendisini iflâsa sürükliyeçek
kadar müsrif ve cli-açık bir zattı. Öl­
düğü zam an borç içinde bulunuyordu.
StL Â H D A R M EH M ED P A ŞA
OsmanlI deniz ordusu k u m a n d a n ­
larından Riyale (mîrî kalyonların ü-
çüncü kaptanı) K a v u n A h m e d B ey ’in
oğludur. 18 eylül 1710 yılında İstan­
bul’da doğmuştur. E nd eru n ’da hizm et
gören ağabeyisinin tavassutiyle helva­
hane ocağına alındı. 1731 tarihinde ki-
ler-odasına geçmiş, ertesi yıl rikâb ç u ­
hadarı olmuş. 1741 yılında ise has-
odaya alınmıştır. 1743 yılında peşkir
ağası. Üçüncü O s m a n ’ın cülüsunda ri-
kâbdar, arkasından çuhadar ve iki b u ­
çuk ay kadar sonra da silâhdar olm uş­
tur. Lâkin, padişahın mütereddid ve
hiddetli mizacı yüzünden kendisine
I hizmet etmek h e m güç, h e m de tehli­
keliydi. M eh m ed Ağa, 1756 yılında ve­
zaretle Tırahala mutasarrıflığına çıka­
rak bu müşkül durum d an kurtulmuş-
tur.
üçüncü Mustafa cülûs edince, şeh­
zadeliğinde kendisine hizmet etmiş
olan M eh m ed Paşa'yı hemşiresine ni-
kâhlayıb Özi valiliğine tayin etmiş, son­
ra İstanbul’a getirmiş, Özi valiliğini
başkasına vererek M eh m ed Paşa’ya zen ­
gin haslar tayin edib başkentte otur­
masına müsaade etmiştir. Kendisine
1759 yılında Rum eli valiliği, 1761 yı­
lında Anadolu valiliği, 1763 yılında
A y d m muhassıllığı verilib İstanbul’a
davet olunmuş, 1764 yılında tekrar
Anadolu valisi, sonra Selanik mutasar­
rıfı, Maraş valisi. Özü valisi ve 1767 yı­
lında Hersek sancağı da katılmak şar-
tiyle Bosna valisi olmuştur. B u son va- |

Eski Bü kreşten bîr görünüş
üzerinden hattâ bazı ufak-tefek tadilleri kz.-
bul ettirip barışı imzalayabilirdi. Ancak, pa­
dişahın dünya ahvalinden, düşmanın d u r u ­
m u n d a n ve devletin imkânlarından habersiz
olduğunu bildiği için tereddüd etti. Üçüncü
Mustafa’nın etrafını almış câhil müsahiblcrin
onu bu vesile ile kendi aleyhlerine kışkırtıp
zifesinde dört sene muvaffakiyetle ça­
lışmış. b u sırada çıkan Karadağ isya­
nını basdırmış ve Larga mağlubiyeti
üzerine azledilen İvaz Paşa-zâde Halil
paşa’nın yerine 25 ekim 1770 tarihinde
s a dn âza m ve serdarı ekrem olmuştur
(İ. H . Uzunçarşılı: Osmanlı Tarihi. C :
IV-2. S- 112 ye göre 20 aralık — 2 ra­
m a zan 1184 olması lâzım). Lâkin, ordu­
n u n perişan ve askerin yıldın durum u
dolayısiylc hiçbir başarı gösteremedi.
Baba-dağı mağlûbiyetinden sonra 11
aralık 1771 de azledildi (İ. H . Uzun-
ç&rşılı: Osmanlı Tarihi, C : IV-2, S : 403
ve 418 e göre azli 28 kasım 1771 — 20
şaban 1185 dir), vezareti alındı. Bozgun
sırasında eşyasının ve parasının hemen-
hepsi esasen yağma edilmiş olduğu için
kalanı müsadere edilmiyerek kendisine
bırakıldı ve Gelibolu’da ikamete m e­
m u r oldu. Ertesi yıl vezaretle Ağrıboz
muhafızlığı verildi. B u vazifesine git­
m eden Trabzon valiliğine tayin olun­
du. 1774 yılında Selânik mutasarrıfı,
ertesi yıl tekrar Bosna valisi. 1776 yı­
lında Selânik mutasarrıflığıyle Bender
muhafızı, iki yıl sonra üçüncü defa
Bosna valisi olub tekrar Selânik muta-
sarrılığma gönderilmiş, 1780 tarihinde
üçüncü kere Anadolu valiliği. 1782 yı­
lında Eruzurum valiliği verilmiş, b u ­
rada bozulmuş olan asayişi iade etmiş­
se de aralan açık bulunan sadnâzam
Yeğen M eh m ed Pa$a*nin ısrariyle azil
ve malları müsadere edilib Niğde’ye sü­
rülmüş ve idam : için gerekli tertibat
alındığı, sırada sadrıâzamm azli ile ca­
nını kurtarmıştır. Aynı zam an d a veza­
reti ibka edilerek Fas muhafızlığı ve-
tohmet altında bırakmalarından korkarak
du ru m u İstanbul’a yazdı. Üstelik b u husus­
taki şahsi mütaleasmı da aynı sebcblerden
dolayı bildirmedi. İstanbul’da padişshın h u ­
zurunda toplanan mecliste mes'ele müzakere
edildi. Burada hazır bulunan ve m urahhas­
lıktan azli dolayısiyle kırgın olan Yasinci-
zâde O s m a n Efendi:
«— Biz M oskofluyu gözümüzle gördük.
Nabızlarını tuttuk. Dimağlarının ne derece­
d e fesatta olduğunu anladık: B u sulhun aslı
yoktur. Bunların maksadı hiyle ile iğfaldir*
sözleriyle padişahı tereddüde şevketti. D ü n ­
yadan habersiz kazasker efendiler de onun
tarafını tuttular. Bilhassa K erç ve Yeni-kale’
nin terkiyle Kırım ’a bu derece serbestlik ve­
rilmesinin dine ve şeriate uym ıyaca&nı ileri
sürdüler. O r d u n u n bir savaşa değil, bir yürü­
yüşe bile taham m ülü kalmadığından habersiz
bulunan b u hoca efendiler:
«— B u şart ile sulh olmaz, elbette Alla­
hın gayreti zuhur eder. Moskofluya iyi bir
kılinç oynanır, sonunda istediğimiz veçhile
I -t
| rilmişse de ihtiyarlığını ileri siirüb bu
hizmeti istememiş, b u n u n üzerine Res­
m e sancağı ve arkasından Boğaz-hisarı
! muhafızlığı verilmiştir. Aynı yıl Cidde
; sancağı tevcih edilib yola çıkanmış,
Sakız’a geldiği za m an Mısır valiliği.
1785 yılında Hanya mutasarrıflığı, er­
tesi yıl G in d valiliği verilib 1788 yılın­
da Z a n diye de vefat etmiştir.
Silâhdar M e h m e d Paşa vakur, so-
ğuk-kanlı, merasim ve teşrifata çok
bağlı, lâkin zam anında lâtifeyi sever,
boğazına vc her türlü rahatına düşkün
olmakla beraber disiplinci ve icraatın­
da m uvaffak olan, doğruluk ve adalet-
den ayrılmadığı için halkı m e m n u n e-
den. faal ve imarcı bir zat ve bilhassa
m ükem m el bir idareciydi. Her gittiği
yerde kendisine bir köşk yaptırır, aynı
zam anda câmi. medrese, imaret n e v in ­
den binaları tamir ettirirdi.
M U R S ÎN ’-ZÂDE M E H M E D PAŞ A
fİkinci defa)
Bibliyografya : Vasıf; Tarih. Şamdanî-
zâde Süleym an; Mürlüt-tcvarih. Şam-
danî-zâde Süleym an: Takvimüt-tevarih.
Dilâver-zâde Ömer, Kadikatül-vüzera
zeyli. Hüseyin Ayvansarayı; Hadikatül-
cevami. Tayyar-zâde Atâ: Enderun T a ­
rihi. M e h m e d Süreyya; Sicilli Osmanî.
Müstakim-zâde Süleym an; Tuhfetül-
hattatin. Resmî A h m e d Efendi; Sefine-i
rüesa. Resmî A h m ed Efendi; Hülâsa-
tül-itibar. H a m m er : Histoire de l’Em-
pire Ottomane. Başbakanlık Arşivi, Mü-
h im m e defterleri. İ. H . Uzunçarşılı; Os­
manlI Tarihi. C : IV, kısım 2.
2538
sulh oluruz» diyorlardı. İçlerinden yalnız
şeyhülişlâm Mirza-zâde M e h m e d Said Efen­
di bütün bunların boş sözler olduğunu bili­
yor, lâkin düşüncesini söylemeğe cesaret
edemiyordu.
Bütün b u müzakerelerden sonra, .barış
şartları uy g un görülmiyerek reddolundu.
ü çün cü Mustafa, bir m üslüm an ülkesi olan
Kırım'ı Rusların eline düşürecek olan şart­
l a n kabule cesaret edememişti.
Barış şartlarının Osmanlılarca reddiyle
ikinci mütarekenin ve ondan sonra verilen
müddetin sona ermesi üzerine Ruslar T un a
boylarında, Kırım’da, Gürcistan’da ve Akde-
nizde savaş hareketlerine başladılar (Mart
1773). A n c a k dış düşmanla başlayan savaşlara
geçm eden önce devleti başka yönden ve yıl-
lardanberi deva m eden dahilî iki hareketi
gözden geçirelim.
Akdeniz’deki Rus donanmasının Mısır
ve Suriye isyanlarına karışması
Çeşm e savaşından sonra L im n i’de bir
şey elde edemiyerek Paros adasına çekilen
Aleksi Orlof, ertesi yıl ilkbaharda faaliyete
geçerek Ağriboz, Midilli ve Rodos adalarını
almağa teşebbüs etti (1771), fakat başarama­
dı. B u n u n üzerine bütün Osmanlt kıyıları­
nın abluka altında bulunduğu ilân olundu.
M e v c u d donanmalariyîe Rusların b u ablu­
kayı Akdenizde tam am en tatbiklerine im ­
kân yoktu. Bununla beraber. Adalar denizi
ticaretini kısmen felce uğrattılar. Fakat Rus
donanmasının Mısır ve Suriye’deki istiklâl
Sevdalısı âsiler tarafından dâvet edilmiş ol­
ması devletin başına daha b ü y ü k bir gaile
açtı.
Devlet dışta Rusya gibi büytik bir düş­
m anla meşgul bulunduğu sırada Mısır’d a ve
Suriye'de başlayan bir takım hareketler
sür’atle gelişmiş hattâ kendini buraların sul­
tanı ilân edenler çıkmıştı.
Mısır hâdiseleri
Mısır’ın gerçek idaresi merkezden gön­
derilen valilerden ziyade evvelce yazdığımız
iki grubun elinde idi. Mısır'da b u grublann
mücadelesi devam ederken, İbrahim K ethüda
adlı nüfuzlu bir zatın köleliğinden yetişme
Bulutkapan A li B e y yavaş-yavaş sivrildi.
Bütün rakiblerini sindirerek Mısır’a hâkim
oldu. Zam anla ileri gelenleri öldürüp malla­
rım müsadere etti. Son O s m anlı-Rus sava­
şını d a fırsat bilip Osmanlı devletinden ta­
m a m e n ayrılmağa karar verdi (1768). B u
harekete başlayınca. Bulutkapan’in k u m a n ­
danlarından Ebüzzeheb M u h a m m e d ilk önce
Hicaz'ın iskelelerinden Y e n b u ’y u aldı ve bu
bölgeye hâkim oldu. Sonra da M e k k e Emiri
sahte bir fermanla azledilip yerine başkası
2599
tayin edildi. Nihayet Cidde gümrüğü ile pa­
dişahların şahsî geliri olan Mısır hâzinesini
kendisine tahsis eden Bulutkapan A li Bey
yeni M e k k e Em iri tarafından «Sultan til-
mısır velbahreyn» yani Mısır, A k v e Kızıl
denizler sultanı ilân edildi (1770). B ir taraf­
tan savaşın devam ından ötürü devletin, ken­
disiyle uğraşamaması, diğer taraftan A kd en iz’e
R u s donanmasının gelişi Bulutkapanm cür’e-
tini artıran âmiller olmuştu. Nihayet Rusların
teşvikile M ora halkının ayaklanması, O s ­
m a n lI donanmasının Çeşm e'de imha edilmesi
Bulutkapan Ali B c y ’e yeni ümidler verdi,
Suriye’nin işgaline teşebbüs etti. O n u n bu
taarruzunu önlemek isteyen Osmanlı devle­
tinin Suriye valisi, yine b u sırada A k k â 'd a
isyan ile istiklâlini ilân eden Tabir Ö m e r ’in
Bulutkapan ile anlaşmasından dolayı m u v a f­
fak olamadı. Ebuzzeheb’in kuvvetleri Filistin
ve Suriye’yi işgalle Ş a m ’a kadar geldiler
(1771). Diğer taraftan daha önce Bulutkapan
Ali bey de Tahir Ö m er gibi Aleksi O r l o f a
başvurup kendisine askeri yardımda bulun­
ması ricasiyle Akdcnizdeki Rus kuvvetleri
kumandanının emrindeki donanmayı Mısır’a
çağırmıştı. Aleksi Orlof ise, herhangi bir
yardımda bulunması için evvelâ Ali B e y ’in
İkinci Katerina’nın. himayesini kabulü icabe-
deceğini ileri sürdü. Bulutkapan A li Bey,
b un un üzerine m es’eleyi görüşmek üzere
bir adamını gönderdiyse dc, Orlof’un yanında
bulunan bazı r u m ve yahudiler, onun kat’iy-
yen itimada şayan bir kimse olmadığım izah
ederek R u s kumandanının gözünü açtılar. O
d a donanmayı Mısır sularına götürmekten
vaz geçti. Lâkin, gerek Bulutkapan Ali B e y e
ve gerekse Suriye’deki asî Tahir Ö m e r ’e ica­
bında yardımda bulunabilmek için don an ­
masının, Kıbrıs sularında bulunan kısmını
icabettikçe Akkâ, H ayfa ve İskenderiye ta­
raflarına yolladı. Zam anla gerek Bulutkapan
Ali B ey e gerekse Tahir Ö m e r ’e Suriye'deki
Eski K a h ir e ’den fair g ö r ü n ü ;
 hareketlerde yardımda bulunan Rus filosu­
nun Beyrut’u bombardımandan sonra karaya
çıkardığı asker geri atıldı (22 haziran 1772).
Böylece Rusların âsiler tarafından dâvet
edilişi gaileyi daha da artırmıştı.
Bulutkapan Ali Bey, Şam ’dan sonra
Kaleb üzerine gidilmesini kuvvetlerine bil­
dirmişti. Lâkin, b u taraftaki en m ühim ku­
mandanı ve en itimad ettiği adamı Ebuzze-
heb M u h a m m e d Bey. kendisine haber ver­
meden Kahire’ye döndü. Bulutkapan Ali Bey,
bundan kuşkulanarak bir gece M u h a m m ed
B ey i evinde bastırdıysa da, M uham m ed Bey
kaçıp kurtuldu. Bun u n üzerine Ali Bey, İs­
mail B c y ’in kumandasında kuvvetler gönde­
rip onu yakalatmaya teşebbüs etti. Lâkin, b u
kuvvetler M u h a m m e d Bey'le bir olup bu
sefer Ali Beyin üzerine yürüdüler. Kasimiye’
li2er de onlarla birlik olunca Ali Bey Akkâ-
ya kaçmak zorunda kaldı. Bulutkapanın M ı­
sır’daki muhalifleri ise, Osmanlı devletine
durıunu bildirip sadakatlerini de arzettiler.
Bundan sonra Bulutkapan Aii Bey, yeniden
kuvvet toplayıp âsî Tahir Ö m er’le birle§ti.
Rus donanmasını da yardıma çağırdı. L â ­
kin, Ebuzzeheb M u h a m m e d Bey üzerine ge­
len bu kuvvetleri Salihiye’de yenerek onu
yaralı bir halde esir aldı (Nisan 1773). Bulut­
kapan Ali Bey bir müddet sonra öldü. B u
Ölümünün yaraların m tesiriyle vâki olduğu
veya Ebuzzeheb M u h a m m e d taralından ze-
hirlettirildiği hakkında çeşitli rivayetler
mevcuttur. Hâdisenin aldığı son çekil üzeri­
ne O sm a n h devleti Halil Paşa’yı Mısır vali­
lisine tayin edip göndermiş ve mes’ele de
böylecc kapanmıştır.
Suriye’deki âsi
Suriye'deki âsi Tahir Ömer, Dürzi beyi
Rus'ların işgal etm ek istediği devirlerde
2600
olan Beni Şibah ailesinin nüfuzu altında b u ­
lunan Safed’e yine onlar tarafından kay­
m akam tayin edilmiş, M edine’den gelme bi­
rinin torunudur. Tahir Ö m er, Osmanlı devle­
tinin zaafından istifade iîe nüfuzunu geniş­
letmiş, A k k â ’yı kendisine merkez yapmıştı.
Gayeleri bir olduğundan Mısır’daki Bulut­
kapan Ali B e y ’le de kolayca anlaşıp mütte­
fiki olmuştu. Rus filosunun Beyrut ve Suri­
ye sahili harekâtına onun davetleri sebebi­
yet verdi. Bulutkapan’ın mağlûbiyetinden
sonra da Tahir Ö m e r yine Ruslar sayesinde
devleti uğraştırmaya devam etti. Üzerine
gönderilen devlet kuvvetlerini ve Dürzi aşi­
retlerini yendiyse de sonunda işin kötüye va­
racağını görerek padişaha itaatini bildirdiğin­
den affedildi. Eski borçlarını ödemek, her yıl
maktu varidatı m untazaman göndermek şar-
tiyle de Sayda eyâleti kendisine verildi
(1774). Böylece bir zam an için Ber-uşşam
meselesi denilen hâdise kapanmış oldu.
Rus donanmasının son faaliyetleri
Rus donanması kendi kendisine gittik­
çe yıpranıyor, takattan düşüyordu. Askerle­
rin bir kısmı hasta, gemiler tamire muhtaç­
tı. Fakat Osmanlı devleti de bunlara kar'
şı bir donanm a çıkartamıyordu. Ruslar B o d ­
rum kalesini de bombalayıp asker ihracın­
da bulundularsa da buradan da çekilmek zo­
runda kaldılar (1773). fstanköy adasına yap­
tıkları h ü cum da b u şekilde neticelendi
(1773). Amiral Spiridof ise Sisam adasına
karşı giriştiği hareketten boş döndü (1773).
Nihayet ruslar kıyılardan uzak mesafede bu­
lunan bir kısım Sporad adalarını ele geçire­
bildiler. Çariçe Katerina buraya hemen aslı
Morali rum olan bir generali vali tayin etti.
B u d urum kat’l barışa kadar
böyle sürüp gitmiş, andlaşma
imzalandığı sırada Taşöz ada­
sında bulunan rus filosu da
Baltık denizine dönmüştür.
Barı? şartlarının reddinden
sonraki Tuna boyu
savlaşlan
Barışın tasdiki için veri­
len müddetin hitamında ilk
olarak Rusçuk'a iki koldan
hücum eden Romanzov k u v ­
vetleri OsmanlIlar tarafından
mağlûp edilip geri atıldı. O s ­
manlIlar binden fazla esirle
üç top ve birçok nehir nakliye
gemisi elde ettiler. B u arada
çekilme sırasında rus askerle­
rinin m ü h im kısmı T u n a ’da
boğuldu. Böylece, bu taarruz­
Beyrut limanı ları akim kalmış oldu.
 Mareşal Romanzov, b u deia Balye boğa­ nın vefat ederek yerine Birinci Abdülhamid'
zından T u n s’yJ geçip Siiistre üzerine yürüdü. in Osmanlı tahtına geçtiği haberi geldi
Kaleyi muhasara ederek yanında bulunan (O cak 1774).
yetmiş beş kadar top ve havar.la dövmeğe
bşaladı. OsmanlIlar bir çıkış hareketi yapa­ Üçüncü Mustafa’nın ölümü ve şahsiyeti
rak altı saat kadar ruslarla boğaz-boğaza
dögüşüp asır zayiat verdirdiler. Lâkin, sayı­ Rusya savaşının fenaya gitmesi ve üst-
ları çok az olduğu için geri döndüler. îki
üste uğranılan mağlubiyetler, bu savaşa bü­
saat sonra sekiz bin piyade ve beş yüz sü­ y ü k ümidlerle giren Üçüncü Mustafa’yı yeis
vari yeniden düşman üzerine hücum etti. B u
ve kedere düşürmüştü. Kendisinde evvelâ
seferki savaş daha amansız oldu. Euşlar, bir
kalb yetersizliğine bağlı bir nefes darlığı
saat kadar dayanabilip sekiz bin ölü, bin ya­
hâsıl oldu. Sonra bir nüzulle yatağa serildi.
ralı verip oniki top terkederek perişan bir
Yapılan tedavilerle biraz iyileşir gibi olun­
halde çekildiler. Siiistre muhasarasında m a ­ ca, serdar-l ekrem ve seraskerlerin bir iş
reşal’» yardım etmek üzere İsmail tarafından
görmedikleri bahanesiyle bizzat sefere git­
gelmiş bulunan general Vesm an (Veissmann)
m eğe kalkıştıysa da, hekimler müsaade et­
burada uğradıkları hezimetten sonra ordusu
mediler. Cepheden gelen kötü haberler üze­
ile tekrar İsmail istikametinde çekilirken, bu
rine hastalığı arttı. Vefalı yaklaştığı sıra­
şehrin yardımına m em ur edilmiş bulunan
larda, kendisinden sonra tahta namzet bulu­
Karasu seraskeri K u m a n Paşa’nın Küçük
nan kardeşi yerine, kendi oğlunun geçirilme­
Kaynarca mevkiindeki kuvvetleri ile karşı­
si arzusunu izhar ederek:
laştı. Yapılan çarpışmada Osmanlı kuvvetleri
*— Abdülham id’i bırakın, Selim'i iciâs
bozguna uğradı. {Takat, Rus generali de bir
edin. O büyük bir padişah olacaktır» diye
çek askcrile birlikte maktul düştü (21 tem­
vasiyette bulundu. B u şehzadesi doğacağı
m uz 1773).
sırada müneccîmbaşı Y a k ub Efendi kapının
Siiistre yenilgisi ve bir generalinin ölü­ dışında elinde saatle beklemiş, lâkin şehzade
m ü Rus mareşalini san derece şaşırtmıştı. astroloji bilgisine göre en uygun vakitten
Çünkü o, osmanlt askerinin bütün savaş gü­ beş dakika evvel doğmuş, Y a k ub Efendi bu­
cünü kaybettiğini, artık döğüşmek istemeyip nun üzerine saati ilerletip padişaha oğlunun
gözünün yalnız kaçmakta olduğunu sanı­ «Cihangir-i binazir* olacağını haber vermiş­
yordu. ti. Astrolojiye gayet inanan Üçüncü Mustafa,
Bu sırada Rus kumandanlarından prens buna da bütün kalbiyle inanmış, şehzade Se-
Dolgcruki de Hırsova’dajı T u n a ’yı geçmiş, lim’in (sonradan Üçüncü Selim) tahsil ve
general U n s a m ise Tolcu’dan yürüyüp B a ­ terbiyesine çok itina etmişti.
badağ'ını işgal ettikten sonra Karasu üzeri­ Üçüncü Mustafa 21 ocak 1774 tarihinde
ne doğru ilerlemişti. Mareşal Rom anzov ise, hydropisie’nin de katıîmasiyle ağırlaşan ra­
Siiistre mağlûbiyetini örtmek için bu kale­ hatsızlığı sonunda vefat etti. Üçüncü O sm an ’
nin batısındaki Totrakan’a hücum edip ?.ap- ın yerine OsmanlI imparatorluğu tahtına çık­
letmışti (H am m er; G O R . C : 3, S: 436). mış olan Üçüncü Mustafa, o sırada kırk yaş­
Rus kuvvetleri, kısa bir zaman sonra larında bulunuyordu. Yirm i sekiz yıl saray­
Hacı-oğlu. Pazarı’na varıp burasını yaktılar. da mahpus vc kapalı kalmıştı. Zam anında­
(Ekim Î773 - Şaban 1167i. Varna’ya hücum ki hâdiseler yüzünden halk pek soğuduğu ve
eden düşman ise, müdafilere denizden do­ esasen hiç sevmemiş olduğu Üçüncü Os­
nanmanın da ateşe iştirakiyle ağır bir m ağ­ m a n ’dan sonra Üçüncü Mustafa'nın padişah
lûbiyete uğrayıp pek çok ölü ve yirmi kadar oluşunu sevinçle karşıl&mtşU. Kendisi saray­
top bırakarak çekildi. da mahpus hayatı yaşarken, amcası Üçüncü
Sadrıâzam ve serdar-ı ek-
rem Muhsîn-zâde M chm e d
Paşa ise, ordusunda taarruz
kudreti görmediğinden Şuttınu
ordugâhını iyice tahkim ede­
rek burada kalmayı tercih et­
mişti. T a m b u sırada Rusçuk
seraskerliğine tayin olunan
derya kaptanı Cezayirli Gazi
Haşan Paşa yanında bir hayli
kuvvetle çıkageldi. E u hal
herkese cesaret vererek ordu­
nun manevi gücünü birdenbire
yükseltti. A z sonra da altı yıl­
dır devam eden b u savaşı
açmış olan Üçüncü Mustafa’­

2601
 O s m an ’ın şehzadeler hakkında iyi niyetleri
bulunmadığını bildiği için zehirleyip öldürül­
mekten kurtulmak gayesile bazı ilâçlar kul­
lanmış vc bir kısım zehirlere kendisini ted-
ricen alıştırmağa çalışmıştı. Yüzünün renk­
siz oluşu ve sıhhatsiz görünüşü buna ham-
iecilirdi. Devlet işleriyle uğraşmayı ve b u
hususta direktifler vermeği severdi.
Üçüncü Mustafa tasarrufu çok sever, her
türlü israftan kaçınırdı. Esasen uzun m ü d ­
dettir savaş olmamış, hâzineyi dolu almıştı.
Üstelik kendisinin de masrafları kısması ve
gelirlerin artmasına çalışması, hâzineyi pek
uzun müddettenberi vaki olmamış derecede
dolu hale getirmişti.
İlim, sanat, marifet ve fazilet sahipleri­
ni daima himaye ederdi. H e r şeyi öğrenme­
ğe hevesli, her şeyi incelemeği seven çalış­
kan bir hükümdardı. E n büyük merakı ast­
roloji idi. Yıldızlara bakarak ve bazı hesap­
lar yaparak istikbalin anlaşılabileceğine çok
inanmıştı. Hayatta muvaffak olanların b u
sayede yükseldiğine kanı bulunduğu için o
sırada A vrup a’da yıldızı parlamağa başlayan
birinci derecede devletler arasına giren
Prusya’ya elçilikle gönderdiği Resmî A h m e d
Efendi’ye, kraldan üç kuvvetli müneccim
(astrolog) istemesini tenbih etmişti. Büy ük
Frederik’den şu cevabı almıştı:
*— B en im kullandığım üç müneccimi
tavsiye edeceğim. Bunlardan birincisi tarih­
ten ve geçen tecrübelerden istifade. İkincisi
iyi talim görmüş ve yetiştirilmiş kuvvetli bir
ordu ve üçüncüsü de dolu bir devlet hâzine­
sidir».
Lâkin Üçüncü Mustafa bu cevaba rağ­
m en itiyadından vazgeçmemiştir. Sarayı b u
U çürcü Mustafa (1757- 1774) zamanındaki hükümdarlar
(îlâve: 1 5 7 )
Avusturya : Mari Terez —t — —► .
Fas : Mevlây M u h a m m e d 1757 — --y .
Fransa : Onbeşjnci Lui —» — 1774, On-
altıncı LUİ 1774 — -> .
Hindistan : tzzüddin —► — 1750, Celâ-
lüddin Şâiıâlem 1759 — . — 1768,
İki Sicilya : Üçüncü Şarl — 1759,
Dördüncü Ferdin an d 1769 — .
İngiltere : İkinci Jorj — 1760, Üçün­
cü Jorj 1760 — —» .
İran : Şahruh (Afşarlı) ---- . K e ­
rim Han <2end soyu) —* — —> .
ispanya : Dördüncü perdinand — Petro 1762,
. —»
2602
yüzden hindli, magripli kâhin, remilci, si­
hirbaz gibi sahtekârlarla dolmuştu. Padişah
büyük memurların tayini, donanmanın çık­
ması. savaş veya barış k a r a n nev’itıden m ü ­
him işlerin daim a astroloji ilmine göre uy­
gun saatlerde yapılmasını ister, buna çok
dikkat ederdi. Lâkin, b u ilme göre hesap­
layıp açtırdığı Rus savaşı aleyhimize neti­
celenerek devlet büyük kayıplara uğradığı
gibi dolu olan hazine, hattâ iç hazine bile
saltanatının sonlarında sefer masrafları uğ­
runa tamamen boşalıp tam-takır kalmıştı.
Bütün ömrünün saray dört duvarları arasın­
d a geçmesi onu dünya ve memleket ahvalin­
den oldukça habersiz bırakmış, Ragıp Paşa’
nın vefatından sonra tesiri altında kaldığı
cahil ve işe aklı erm ez yakınlarının tesiriyle
yanlış kararlar vererek memleketin ağır bir
felâkete sürüklenmesine sebeb olmuştur.
Üçüncü Mustafa aslında açık fikirli bir h ü ­
kümdardı. Memlekette, bilhassa orduda A v ­
rupa usulü ıslahata taraftardı. Maalesef bun­
da yaptığı hamle icabı kadar muvaffak ola­
mamıştır.
Kendisi, saltanatının son zamanlarında
üst-üste uğranılan mağlûbiyetler yüzünden
üzüntü ve ıstırap çekmiş, bilhassa adamsız­
lıktan şikâyet ederek devlet işlerinin ehil
olmıyanlar elinde kalmış olmasından yanıp
yakınmıştır.
★
Padişahlığı zamanında, sonradan açtığı
Rusya harbinden dolayı memlekette başlıyan
sıkıntı ve buhrana rağmen, Sultan Mustafa
evvelce başladığı hayır vc imar işlerini müm-
1759, Üçüncü Şarl 1759 --- » .
İsveç : Adolf Frederik — 1771, Ü-
çüncü Güstav 1 7 7 1 ---> .
Lehistan : Üçüncü Frederik Ogüst
Stanislas Ogüst 1764 —
1768 (Lehistan işgale ve sonra ilk
taksime uftrar).
Papalık : Ondördüncü Klem an —
1774-
Prusya : İkinci Frederik -> — .
Rusya : Elizabet —» — 1762. Üçüncü
İkinci Katerina 1762
 îrtln olduğu kadar ihmal etmemeye çalışmış­
tır. Kendisi barjş devrinde yaptırdığı birkaç
cami ve diğer eserlerden başka, çeşitli se-
beblerden harab hale gelen ata yadigârları­
m a ihyasına, savaşın yarattığı herttirlü güç­
lük ve sıkıntılar sırasında da d eva m ederek
onların da tamamlanmasında m uvaffak ol­
muştur. Şfiyleki; 1757-1760 seneleri arasında
validesi Emine Mihrişaiı üe ağabeysi şehzade
Süleyman ruhları için Üsküdarda inşa ettir­
diği A y a zm a cami’İnden sonra (Topkapı-sa-
rayı Arşivi, İnşaat defteri, S : 3137), 1761 de
Kadıkö.vünde (Hadikat-ül Cevam i, C: 2, S:
256), 1763 te Paşa-bahçesinde (Hüseyin A y ­
van- sarayı; Hadikat ül Cevami, C : 2, S: 155)
ki camileri inşa ettirmiştir. Yine b u J763 se­
nesinde, 1759 da başlattığı ve kemerlerle tije
ayrılmış geniş bir bina (Çarşı) üstüne yap­
tırmakta olduğu Lâleli camii ile etrafındaki
medrese, imaret, türbe ve sebilini d e ikmale
m uvaffak olmuştur. Soğuk-Kuyudaki — Gül-
hane parkının giriş kapısı karşısında— Zey-
neb Sultan cami'i de zamanında tamamlan­
mıştır (1769).
N e garibdir ki bütün b u camiler onları
yaptıran padişahın adı ile değil de bulunduk­
ları semtlere göre isim almışlar ve şöhret
kazanmışlardır. B u n d an ötürü padişahın ken­
2GGS
disinin de, yaptırdığı camileri kastederek;
Birini suya, birini kadıya, birini veliye kap­
tırdık, dediği rivayet olunur.
Üçüncü Mustafa, Mayıs 1766 da (Zilhicce
1173), îstanbulds vu k u bulan zelzeleden ha-
rnp olgu Davud-paja kasnnı, Kapalıçarşıyı;
Surları, Baruthaneyi, Saraçhaneyi, Yeniçeri
odalarını, Tophaneyi, Kuskulesini sonraları
başlıyan savaşa rağmen derhal onarttığı gibi
b üyük hasara uğrjyan camileri ihya etmiş,
bu me,yanda 151 numaralı ilâvemizde bah­
settiğimiz Fatih eami’inia yeniden binasına
iiç sene 11 ayda 1245 kese akçe ve 13 guruş
sarfetmişür.
Padişahın bu imar ve inşa yolundaki fa­
aliyetlerine devrinin ricalinin de katılması
B arok mimarisinde hatırı sayılır eserlerin
meydana gelmesini sağlamıştır.
Üçüncü Mustafa devrinde birkaç kerre
hassa başmimarlığı vazifesine getirilen Meh~
m ed Tali ir Ağarım bütün b u imar işlerinde
doğrudan doğruya veya dolayısile hissedar
olduğunu ve bu zatın Barok mimarisinde
memleket havasına göre yenilikler getirdiği­
ni de unutm am ak lâzımdır (Doğan K u b a n ;
Türk B a rok Mimarisi, Lâleli cami'i. S: 30).
Üçüncü. Mustafa, Lâleli eami’i yanında
bulunan türbesinde gömülüdür.
 Birinci Abdülharmct’in tuğrası

BİRİNCİ ABDÜLHAMİD

Padişahın eülûsu, Rusların barış teklifi, Kolluca yenilgesi vo Küçük Kaynarca barışı —
Avusturyamn Bukovina’yı siması, Kırım ’ın vaziyeti, Suriye hâdiseleri, Aynalı-kavak ienkth-
nâmesî — Osmanlı -Iran savaşı — Rusların Kırım’ı ilhakı, Mısır olayları — Osmanlı -Rus
ve Avusturya savaşları, İsveç’in Rusya’ya savaş açması ve Osmanlı [ara ittifak teklifi, Özı
kalesinin kaybı, padişahın ölümü.

Müteveffa padişah
•i5, rı m u t t u tın BİRİNCİ A B D Ü U IA M İD
" " ’"""j gerekse İstanbul’da bu-
III. Mustafa'nın oğlu 1 limanlar düşmanın hâ-
Babası : üçüncü Ahm eü
şehzade Selim hakkın­ ! lâ yenilip ordularının
da ettiği vasiyete rağ­ A n n e s i: Rabia Sultan | ağır bir hezimete uğ-
m en, hanedanın en Doğduğu tarih : 20 mart 1725 ! satılabileceğini sanı­
yaşlı erkeği olan B i­ Padişah olduğu tarih : 21 ocak 1774 yorlar ve bundan son­
rinci Abdülhamid, O s ­ Ölüm ü : 6-7 nisan 17Î39 ra gelecek parlak bir
manlI tahtına oturtu­ Bilinen zevceler! : Ayşe Seniyeperver, barış umuyorlardı. B u
larak kendisine biat Fatma Şebsefa, Hüm&ş&h» HÜkhetee^a, yüzden serdar-ı ekre-
olundu. Ertesi günü. Binnaz, Hadice, Nakşidil. R u hşah Sul­ m e mütemadiyen düş­
Üçüncü Mustafa’nın ce­ tanlar. m ana taarruz emri ve­
nazesi mutad törenle Çocukları: Abdullah, Abdurrahim. Ab* rilmekteydi.
kaldırılıp türbesine dülâîdz, A hm ed Alemşah, M a h m u d (pa­
Muhsin-zâde M e h ­
defnedildi. dişah olmuştur), M ehm ed, Ayşe, Aynı-
m ed Paşa ise, düşm a­
şah, Süleyman, Sel İra, Nusrat M ehm ed,
Birinci A bdülha­ Mustafa (padişah olmuştur). Murad, nı yenmenin imkânsız
m id cülûs edince sad- Fatma, Esma (Kiiçük Hüseyin Paşa ile bulunduğunu biliyor ve
rıâzam ve serdar-ı ek- evlenmiştir). Esma, Emine, Dürrüşfih« yakında taarruzunu
rem Muhsin-zâde Meh- var (Ahm ed Nazif Efendi ile evlenmiş­ um duğu R u s ordusuna
m ed paşa’y a bir fer­ tir), Hadice. Zekiye, Saliha, Rabia (2 karşı koyabilmek için,
tane), Melekş&h, Hibetullah (Alâüddin
m a n göndererek vazi­ Ş um n u ordugâhını tah­
Paşa ile evlenmiştir).
fesinde ibka edildiğini kim e çalışıyordu. İste
bildirdi. Kendisi baba­ b u sırada Rus başku­
sının ölümünden beri mandanı Rom anzov ta­
kırk üç yıldır sarayda İ Veziriazamları : Muhsîn-zâde M eh m ed E rafından gönderilmiş
mahpus kalmış olduğu E Paşa —> — 4 ağustos 1774, vefat. İzzet £
bir subay kendisini
E M ehm ed Paşa 10 ağustos 1774 — G tem- |
isin dünya ve m em le­ Peid-mareşal namına
= m uz 1.775, m ih Derviş M ehm ed paşa =
ket meseleleri hakkın­ | 6 tem m uz 1775 — 5 ocak 1777* azil- E ziyaret etti ve yine
da doğru-dürüst bir E Darendeli M ehm ed Paşa 5 ocak 1777 — § onun adına olarak ev­
düşüncesi yoktu. B u E İ eylül 1773, azil. Kalafat M eh m ed Pa- = velâ eski hükümdarın
hususta bütün bilgisi, = şa 1 eylül 1778 — 2 1 ağustos İ77S, azil. §
vefatı dolsyısiyle t&zi-
= Silâhöar Seyyid (Karavezir) M ehm ed =
okumuş olduğu Osman- yet ve yenisinin eülûsu
| Paşa 21 a&ustos 1779 — 19 şubat 178 l, |
lı kroniklerinin dar sı­ münasebetiyle tebrik­
s • |
nırı içindeydi. Gerek o, 1^ı:ui[rıi[iiıitllt(ii}injıtMici:ııi{ııi(icıU(tTîitMit(tııısıri!EtMilEiMctıtEtuö: lerini sundu. Sonra Ho-
 ihanzov’un iki iaraf delegeleri arasında lof’ların kendi aleyhine bazı dolaplar çevir­
Bükreş'te kararlaştırılan esaslar içinde barışa mekte olduklarını haber almıştı.
hazır bulunduğunu, uyuşulamıyan hususlar AvusturyalIlar, Lehistan’ın taksiminden
isin ise yeniden müzakerelerle işin hallinin paylarını almış olmakla beraber, bu ülkenin
kalan kısmiyle Litvanya b üyük dukalığının.
m ü m k ü n olduğuna inandığını iki taraflı insaf
ve hakseverliğin her gfiçlügü yenm eye yete­ Kırım ile kuzey Karadeniz kıyılarını, G ü r­
ceğini ve kendisine böyle bir barış için salâ­ cistan’ın^ Eflâk ve Boğdan’m ve sair bazı
hiyet verildiğinden hazırlanacak andiaşmarm yerlerin uzun müddet Rusya işgalinde kal­
hem en imzalanacağını bildirdi. masından endişe duymağa ve bu devletin
. . —]OW kuşkulanmağa başlamış­
Rusya’yı sulh tekli­ lardı. Prusya, Rusya’­
nın müttefiki bulundu­
fine sevkeden iç ve ğu için, Avusturya,
dış âmiller aralarındaki 1771 itti­
fakına göre Osmanlı
Hakikatte, b u uzun devletine yardıma kal­
savaş, Rusya'yı da yor­ kışırsa, onun da Rus­
muş ve mal! takatleri­ ya'ya fiilen yardım
ni tüketmiş bulunuyor­ edeceği muhakkaktı.
du. Ağır vergi ve tek­ Bu yüzden, vaktiyle
liflerle e2 iien halk gay- Fransa’nın ihtsrma al­
riroemntmdu. îiihayet, dırış etnıiycrek Rusya-
D o n kabakları arasın­ yı desteklemesinin ve
da bir isyan patladı. onun Avrupa kuvvetler
Müverrih Vasıla göre muvazenesinde mevki
(C : 2, S: 228): Puga- almasına önayak olmuş
cev adlı bir ele-başı; bulunan Avusturya,
Çarlık, çariçenin Ü çün­ şimdi b u devletin pek
cü Petro’dan olan oğ­ hızlı yayılma politikası
lu Birinci Pol’un hakkı ve kendi menfaat saha­
olduğu halde annesinin larına pervasızca el
meşru olmıyarak hü ­ uzatması karşısında,
kümdarlığı ele geçir­ onun Prusya ile olan
miş olduğu ve bu hak­ ittifakı yüzünden ha­
kın Birinci Pol’e iade­ reketsiz kalmağa m a h ­
si icabedeceği bahane­ k ûm bulunm ak .sure­
siyle, Batı eserlerine tiyle hatâsının cezasına
göre ise Pugaçev adlı çaresiz katlanıyordu.
eski bir kazak olan bu Lehistan, hakkmda-
zat doğrudan doğruya ki emelleri tahakkuk
Üçüncü Petro olduğu­ etmiş olan Prusya da
n u iddia ederek, aslın­ Sultan Birinci A h d ü ih a m id artık doğu Avrupa'da
da artık sefer masraf­ (Aslî Topkapı Sarayı M tazesindedir) istikrarlı bir durum un
ları için fedakârlıkta hâsıl olmasını kendi
bulunm ak istemiyea halkın bu isteklerine ter­ menfaatlerine uygun gördüğünden Rusya ile
cüman olarak ortaya atılmıştı. Asiler K azsn Osmanlı devleti arasında barışın bir a n ev­
ve Yayık bölgesinde, Orcnburg hariç bazı
vel kurulmasını istiyordu. Zira Rusya ile
kaleleri zaptedip pek çok silâh ve cephane
ele geçirmişler, mahpusları serbest bırakmak Osmanlı devleti arasında imzalanacak barış
vc her tarafa beyannameler yaym ak suretiyle andlaşmasiyle Lehistan'da hâsıl olan fiili du­
sayılarını ve taraftarlarını artırmışlardı. Rus­ rum u OsmanlIlara da kabul ettirip b u m e ­
ya devletî bu isyanı seleyi büylece kökün­
güçlükle bastîrabiimiş- den halletmeği ümid
se de, ortalık için-için etmekteydi.
kaynamakta devam ivefat. İzset M ehm ed Paşa iikinci de- =
ediyordu. Üstelik R o ­ i fa i 20 şubat 1781 — 25 ağustos 1782, |
Osmanlı devleti ri­
m anzo v, bir atı evvel : aEiL Yeğen Snyyid M ehm ed Paşa 25 l
Petersburg’a dönmek
Iağustos — Sİ aralık 1782, asil. Halit S caline hâkim olan
: KSm id Paşa 31 aralık 1782 — 31 mart §
arzusundaydı. Zira Ç a ­ j 1785. azil ve idam. Şahin Ali Paşa 31 j fikir, barışın reddi
riçenin etrafını almış imart J78S — 2-1 Ocak 1786. azıl. Koça |
olan ve bu sayede b ü ­ : Yusuf Pûşa 25 ocak 173G — —> . = Osmanlı devleti,
y ü k nüfuz kazanan Or- ^ılıni!iıı(Hiıllılıı:ııiıMııııulluum<Mmımmım)>m;:![itfiımfi;ıttt*^ savaşı tamamen kay-

2605
betznek üzere bulunuyordu. B u ise, Rusya
için d 2 ha avantajlı bir durum hâsıl edebilir­
di. Lâkin, Osmanlı sarayı tom bir gaflet için­
deydi, Bunlar: bir türlü idrak edemiyordu.
Hattâ Prusya- elçisi, Bih-L âli’ye başvurarak,
Kılburun istihkâmlarının yık'ınlöıası par­
tiyle Rusya’nın, barışı kabulünün m üm kün
bulunduğunu bildirdiği -ve başta saörıâzam
almak üzere aklı başında devlet ricali buna
hararetle taraftar oldukları halde, bu hususa
dair kendisine takdim edilen lâyihayı Birin­
ci Abdülhamid, üzerine «zannederim b u gibi
tekliflere cevap vermeğe bile lüzum yoktur.
Kaldı ki, buna ne cevap verilebilir» nev’in-
den bir mütalea yazarak iade etmişti. Rus­
y a’da çıkan iç kargaşalıklar bilhassa ulemâyı
ümide düşürmüş, bekledikleri gayretullah»
m zuhur ettiği zannına kapılarak -düşmana
üç koldan hücum » parolası dillerde dolaş­
mış bulunuyordu. Padişaha da mütemadi
telkinlerde buiunarak bilhassa Kerç ve Ye-
ni-kale gibi yerlerin düşmana, terkiyle ya­
pılacak bir barışın islâmiyete aykırı düşece­
ğini, Rusya’nın, büyük zaaf ve güçlükler
içinde bulunduğunu, ordularının bir taarru­
za dayanacak hali kalmadığını ileri sürerek
h em en taarruza geçişmesini tavsiye ediyor­
lar, kendileri skolâstik bilginin m abdud gö­
rüşüyle yetişmiş, dünya ve yurd ahvalinden
hakikaten habersiz, lıele orduların idaresi ve
savaş işlerinin tamamen câhili oldukları ve
memleketin top-yekûn imkânlarının b u işi
başaramıyacak belde bulunduğu, millî güe'ün
ise çok aşılmış olduğu hususunu hiç anla­
madıkları halde boylarından büyük, bilgi
ve ihtisaslarının dışında meselelere karış­
maktan hiç perva etmiyorlardı. Sadrıâzam
ve serdar-ı ekrem Muhsin-zâde M e h m e d P a ­
şa, Rus başkumandanının mükerrer rr.üra-
caallerîne ve bütün ısrarlarına rağmen İstan­
bul'dan aldığı pek kat’î emirler üzerine ba­
rış müzakerelerine yanaşmıyarak 'üç kol­
dan hücum * hazırlığına başladı. Böylece, pek
b üyük bir hatâya düşülmüş ve ııisbeten m ü ­
sait bir barış için zuhur eden son fırsat da
kaçırılmış oldu.
Kozluca bozgunu
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Muhsin-zâ-
de M e h m e d Paşa, ilk olarak Tl'lak ve Boğ-
dan’m düşman istilâsından kurtarılmasını
düşündü. B u maksatla Silistre kenarından
Tuna üzerine köprti kurdurdu. Şumnu'datı
hareket eden bir miktar asker, Hacı-oğlu
Pazarına seçerek Kırsovayı istilâ ettiler. B u ­
na itarşılık Ruslar bir koldan Rusçuk'tı, bir
koldan Silistre’yi muhasara ederek Hacı-oğlu
Pazarına doğru ilerlediler. Serdar-ı ekrem
şahsen Ş u m n u ordugâhında kalmağı doğru
bulup yeniçeri ağası Yeğen M e h m e d Paşa’yı
yardımcı kuvvetlerle Hacı-oğlu pazarı tara­
2606
fına gönderdi. B u kuvvetler Varna'nın bati­
sındaki Kozluca mevkiine vardıkları zaman,
düşm an Hacı-oğlu Pazarım ahtus ve böylece
Ş um n u ordugâhı tehlikeye düşmüş bulunu­
yordu, B u sırada kuzeyden düşman öncüleri
belirmiş olduğundan Yeğ en M e h m e d Paşa
bir kısım kuvvet syırıp Abdullah Paşa’m n
kumandasında bunların üzerine gönderdi.
Maksadı, Rusların daha güneye sarkmalarına
engel olmaktı. Abduliah Paşa, görünüşe al­
danıp düşm an askerlerini daha, az zanne­
derek ihtiyatsızca ilerledi vc b u suretle
düşmanın pususuna düşüp bir derede sarıl­
dı. Askerinin çoğu açlıktan, susuzluktan ve
bir taraftan da dolu gibi yağan düşm an m er­
milerinin tesiriyle şehid oldu. Kurtulabilen­
ler perişan bir halde Kozluca’ya döndüler.
B u geliş, henüz savaşa girmemiş oian Koz-
luca'daki diğer askerin m ânevi gücünü fena,
halde sarstı. A yn ı zam anda elli kadar topla
ilerleyen düşm an kuvvetleri birdenbire K o z­
luca önünde belirince serasker Yeğ en M e h ­
m e d Paşa ile birlikte bütün asker topları,
cephaneyi, zahireyi ve ordu ağırlıklarını bı­
rakarak kaçtılar.
R u s ordusu, ise, Ş u m n u üzerine doğru
ilerlemeğe devam etti. Yeni-pazar'a vardık­
ları zam an kendilerini durdurm ak için D a ­
ğıstanlı Ali Paşa kumandasında, bir miktar
topla bir bayii asker gönderildiyse de, bir
saat kadar süren çarpışma sonunda Ali Pa-
şa’m n kumandasındaki her türlü disiplinden
m ahrum derme-çatma, ordu, ağırlıklarını
yağmalayıp Edirne’ye doğru kaçtılar.
Yeğen M e h m e d Paşa ve Dağıstanlı Ali
Paşa kumandasında Ş u m n u ’dan iki ordu gön­
dermiş olan sadrıâzam ve serdar-ı ekrem
Mulısin-zâde- M eh m ed Paşanın yanında pek
az asker kalmış bulunuyordu. B u yüzden bir
savunma savaşından başka yapacak bir şey
yoktu. B u sırada şiddetle yağm aya başlayan
yağmurlar, düşmanın ileri hareketini biraz
aksattıysa da, Ruslar nihayet Şumr.u önünde
göründüler. Ş u m n u tabyelerinde ve diğer
tahkimatında mevzilenen Osmanlı kuvvetleri
arasıra çıkışlarda da bulunm ak suretiyle 10
gün kadar dayanıp düşmanın hücumlarını
geri atmıya m uvaffak oldu. Fskst b u duru­
m u n böylece devamı her bakımdan imkân­
sızdı. çünkü buradaki m üdai ilerin pıiktarı
12 binden fazla değildi.
Diğer taraftan başka bir düşman ordusu
Hezargrad (Razgrad) üzerine yürüyüp bura­
sını müdafaa ile görevli Çatalcalı Ali Paşayı
çekilmeğe m ecbur bıraktığı gibi, Arapkirli
İbrahim Paşa kumandasında olarak Silistre’yi
kurtarmağa gelen yardımcı kuvvetler de ye­
nildiler. Balkan muhafızı Yusuf Paşa da
baskına uğrayıp askeri dağılmış, bir kısmı
kethüdasiyle birlikte Ruslara esir düşmüştü.
İstanbul'dan yardıma gönderilen Kırım H ani
ile İspanakçı Mustafa Faşa Edirne ve Kari-
nâbSd’dfl ayak sürüyüp daha ileri geçemi-
yorlardı. Arapkirli İbrahim Paşa, bozulduk­
tan sonra sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Muh-
sin-zâde Mehrr.ed Paşaya gönderdiği bir
mektupta;
«Şimdiden sonra sizin orada durmanız
uygun delildir. Çünkü Balkanlarda tutuna­
cak yer kalmamıştır. Bîr tedarik görün, di­
yerek çekilmesini tavsiye ediyordu. Halbuki,
Ş u m n u ordugâhı m evcud kuvvetlerle yarıl­
ması imkânsız bir muhasaraya düşmüştü.
Serdar-ı ekrem ise, ağır hastaydı.
Serdar-ı ekrem in barış isteği, Küçük
Kaynarca müzakereleri
Osmanlı devletinin ve silâhlı kuvvetleri­
nin içinde bulunduğu bu ağır ve hattâ teh­
likeli durum, bir barışı zaruri kılmakta idi.
Kazakların bir tiirlü Ör.Icnemiyen muhale­
fetleri, ordularında sahasını gittikçe genişle­
ten veba salgım, içinde bulundukları ağır
mali durum yüzünden Ruslar da esasen ba­
rışa can atıyorlardı. Zira, son askerî m uvaf­
fakiyetleri için nihai takatlerini -harcamış
durumdaydılar. B u yüzden Romanzov, Mus-
sin-zâde M e h m e d Paşanın kendi mektubuna
cevaben yazdığı barış teklifini kabul etti.
B u n u n üzerine sadaret kethüdası Resmî
A h m e d Efendi nişancılık payesiyle birinci
murahhas tayin edilerek Şum nu’nun m u h a ­
saraya düşmesinden on iki gün sonra, yani
T u n a b o y u n d a Ruslarla 1768-1774 muharebe-
Eerin in sahasını gösteren harita
2S&7
İS temmuz 1774 tarihinde ordugâhtan yola
çıktılar. Silistre’ye dürt saat uzaklıkta bu­
lunan Balya boğaz: civarındaki K ü ç ü k K a y ­
narca kasabasına geldüer. Mareşal Homar.-
zov’un karargâhı burada bulunuyordu. O n u n
barış müzakereleri için K ü ç ü k Kaynarca’yı
seçmesinin bir sebebi de geçen seneki sa­
vaşlarda generallerinden Vesm an CVVeiss^
m ann) ın burada maktul düşmesinin hâtıra­
sını tebcil için idi. Ruslar tarafından m u ­
rahhas olarak general Rcppin seçilmişti.
Düşm an başkumandanı, daha evvel akdolu-
nanların hiçbirisinin fayda vermediğini ileri
sürerek mütareke teklifini reddetti. Bun u n
üzerine hemen barış görüşmeleri başladı.
Yedi saat süren müzakereler sonunda B ü k ­
reş’te kararlaştırılan son esaslar dahilinde
barış andlaşması hazırlandı. Bazı kaynakların
kaydına göre; Osmanlı murahhaslarından
İbrahim M ü nib Efendi, öğle yemeğinden
sonraki görüşmeler sırasında eskilerin «dir­
sek keyfi* dediği tarzda hafif .bir şekerle­
m eye dalmıştı. Görüşmeler nihayete ermek
üzereyken birdenbire uyanıp herkesin ken-
dişine baktığını gördü. Sanki müzakereleri
takip etmiş intibaını vermek için birden­
bire:
«— Gel gelelim tazminat meselesine» de­
yiverdi. Halbuki, son Bükreş gürü sinelerinde
bu mesele bertaraf edilmişti. Lâkin, böyle
Osmanlı delegesi tarafından ortaya atılışım
Ruslar fırsat bildiler ve Resmî Ahm ed Eîen-
di'nin bütün müdafaalarına rağmen bundan
kat’iyyen vazgeçmiyeceklerini, icabında gö­
rüşmeleri bu noktada kesmeğe hazır bulun­
duklarını bildirdiler. A hm ed Resmi Efendi
ise «her ne bahasına olursa olsun barış, ta­
limatını almış bulunduğundan Rusların iste­
ğine başeğmek zorunda kaldı. Böylece, İbra­
him M u m a Efendinin dirsek keyfi, devlete
4,8 milyon rubleye maloldu.
Feld-mareşal Romainov’un emriyle ge­
neral RepBin anlaşmayı imzalamayı dört
gün sonraya bıraktı. Bunun sebebi ise, 21
tesnmuz gününün. Birinci Petro’nUn Prut
mağlûbiyetine rastlamasıydı. Rusya, bu su­
retle alnına sürülmüş olan lekeyi temizleye­
ceğini umuyordu.
Küçük Kaynarca barışının esasları
Yirmisekiz maddeden ibaret olan K a y ­
narca andlaşmasımn belli-başlı şartları şun­
lardı:
1 — Kırım hanlariyle Bucak, Kuban,
Ycdisan ve Yedicikül tatarları siyasi bakım­
dan tamamen istiklâle sahib olup yalnız müs-
lüman olanları ditıf işlerinde hilâfet m aka­
mına bağlı olacaktı. Hanlarını kendileri ser­
bestçe seçeceklerdi. B u seçime ne Osmanlı
devleti, ne de Rusya karışacaktı. Ruslar, iş­
gal ettikleri yerleri tahliye edeceklerdi.
2 — Kerç, Yeni-kale, Kılburun ve Özi
(Dinyeper) ile Aksu <Bug) nehirleri arasın­
daki hâli arazi Rusya’ya terkedilecek, bun­
dan sonra A ksu iki devlet arasında hudud
olacaktı.
3 — Halen Rus işgali altında bulunan
Bessrabya, Eflak, Boğdan, Gürcistan ve A k ­
deniz adaları Osmanlı devletine iade edile­
cekti,
4 — Bulgaristan’da bulunan Rus ordusu,
bir ay içinde T un a ’n m sağ kıyısından sol
kıyısına çekilecekti.
5 — Rusya’ya ortodoksları himaye hakkı
tanınacaktı.
6 — Rus ticaret gemileri Karadeniz ve
Akdeniz boğazlarından serbestçe geçebile­
ceklerdi.
7 — İngiltere ve Fransa’ya verilen kapi­
tülâsyonlar, Rusya için de aynen tanınacak,
Rusya İstanbul’da daimî elçi bulunduracak,
Osmanlı şehir ve kasabalarından uygun gör­
düğü yerlerde konsoloshane açabilecekti.
2608
8 — Azak, kale ve bölgesiyle büyük ve
küçük Kabartay tamamen ve kat’i olarak Rus-
lara kalacaktı.
9 — Her iki devlet Yıududlarmda kale
inşasında serbest bulunacaklardı,
10 — Osmanlı devleti, Prusyanın Garb
ocaklarıyle ticarî münasebetlere girişmesine
delâlet edecekti.
11 — Rus hükümdarlarına Padişah (İm­
parator) ünvaniyie hitab edilecekti.
12 — Osmanlı devleti harp tazminatı
olarak Rusyaya üç yılda ve üç eşit taksitle
on beş bin kese akçe, yani yedi buçuk mil­
yon kuruş (dört buçuk milyon ruble) öde­
yecekti
Eflak ve Boğdan’m kendisine iadesine
karjilık Osmanlı devleti de şu hususları ay­
rıca taahhüd ediyordu:
1 — Eflak ve Boğdan’da genel af ilân
edilecek, bekaya vergiler istenmiyecek, iki
sene vergi ahnmıyaeak, iki sene sonunda ise
Eflak Ve Boğdan’lılar yalnız cizye Ue rikâ-
biye ve ıydiye vereceklerdi. B u da m üm kün
olduğu kadar az olacaktı. Cizye, rikâbiye ve
ıydiye dâhil Eflak vergisi 879 kese, Boğdan
vergisi ise 341 kese olacaktı.
2 — Eflak vc Boğdatılıîarın din işlerine.
<iski kiliselerini tamir vc yenilerini inşa et­
melerine karışılmıyacaktı. Papazları imtiyaz­
lı olacaktı.
3 — Manastırlara ve şahıslara ait olup
ellerinden haksız şekilde alınmış bulunan
yerler eski sahiplerine iade edilecekti.
4 — Memleketi terkedip gitmek isteyen­
lere karışılrmyacak ve CU hususta bir yıl m e ­
hil tanınacaktı.
5 — Eflak ve Boğden’ın devlet nezdin-
deki müslüman kapı kethüdaları ilga edilerek
ortodoks mezhebinde birer maslahatgüzar
bulundurmalarına müsaade edilecek ve bun­
lar milletlerarası hukuka göre her türlü
taarruzdan masun bulunacakdır.
6 — Lü zum unda Eflak ve Boğdan voy­
vodalıklarına ait işler, iki devlet arasında
görüşülecek ve bu hususlar hakkında Rusya’
tim Osmanlı devletine vaki olacak müraca­
atları dikkat nazarına alınacaktı.
Böylece, Eflak ve Boğdan’da sözde O s ­
manlI devletinin yüksek hâkimiyeti tanını­
yorsa da, muhtariyetten çok istiklâle yakın
bîr şekil hâsıl oluyordu. Maamafih, m uahe­
denin en ağır hükmü, Kırım’dan tamamen
vazgeçilmesiydi. Sözde bu memleket istiklâ­
line kavuşuyor, hakikatte ise bu, sadece
Rusıar tarafından yutulmanın mukaddemesi-
ni teşkil ediyordu. Rusların ortodoksların
hâmisi sıfatım alması ise, bundan sonra tür­
lü bahanelerle iç işlerimize burunlarını sok­
malarına ve devletin hükümranlık haklarına
tecavüz etmelerine yol açmıştır.
 B A R IŞ D E V R İ O L A Y L A R I
Beş yıl ve dokuz ay sürmüş olan bu
seferden alman en büyük ders, bundan son­
ra d erme-çatm a, savaş bilgisi ve disiplinden
m ahrum ordularla değil Avrupa devletleri­
nin, onların yarı derecesinde bile talimli ol-
mıyan Rusyanm ordularile bile savaşılamıya-
cağı hakikati idi. Üstelik; düşmanlarımız da
zaafımızı anlamış bulunuyordu. B u yüzden
artık biz savaş açmasak bile, onların aça­
rak müdafaa gücünden mahrum, imparator­
luğu bertaraf etmek istiyecekleri m uhak­
kaktı. Devletin bekası bundan sonra sadece
Avrupa’nın kuvvet ve menfaat dengesine
bağlı kalıyordu.
Ordunun dönüşü ve sadnâzamin vefatı
Barış andlaşması imzalandıktan sonra
Şum nu’y u sarmış bulunan Rus kuvvetleri
Bcğdan’a doğru çekildiler. Hastalığı devam
eden ve hattâ biraz daha ağırlaşan Muhsin-
z M e h m e d Paşa, ordunun İstanbul'a dön­
m ek üzere hareketini emretti. Şumııu’da ise,
Dağıstanlı Ali Paşayı muhafız olarak bıra­
kıyordu. Sadrıâzam ve serdar-ı e krem, ağır
L M A N Y A İMPARATORL UÇ J
t-JkreJ
‘/iAoJ'S ,
Küçük K aynarca barışından
(İ. H . Uzunçarşılı'ntn
barış şartlarının altında âdeta ezilmiş, bu
isç sıhhatini büsbütün sarsmıştı. Ata değil,
arabaya bile binemediği için tahtırevanla ta­
şmıyordu. Nihayet Karinâbâd’a vardığı za­
man» 4 ağustos 1774 tarihinde vefat etti.
Yerine sadaret kaymakamı bulunan İzzet
M ehm ed Paşa tayin edildi (10 ağustos 1774).
Avusturya’nın Bukovina’yı alması
Yukarıda bahsettiğimiz gibi, bu sefer sı*
ra&ında Avusturya İmparatorluğu, Bâb-ı âli
ile 1771 yılında gizli bir ittifak andlaşması
imzalamıştı.
Bu andlaşmanm, Osmanl: hükümdarı
Üçüncü Mustafa tarafından tasdikine karşı­
lık, imparator kendisi fiili bir müdahalede
bulunursa Prusya’nın da müttefiki Rusya le-*
hinde müdahalede bulunmasından çekinip
tarafından olacak tasdik işini savsaklamıştı.
1772 Tem m uzunda Petersburg’da Rusya,
Avusturya ve Prusya, Lehistan’ı paylaşmak
hususunda anlaştıktan sonra ise, Avusturya
Osmanlı devleti ile olan ittifak andlaşması-
nı tasdikten büsbütün vazgeçmiş bulunuyor-
ttırım
r.eazj
sonra Osm anlı - R us sınırlarını gösteren Harita
Osmanlı Tarihi’nden)
2609 F . 16
 du. B u n a rağm en 1773 yılında İstanbul elçisi
Thugut vasıtasiyle - — kendisi hiçbir taah­
hüdünü yerine getirmediği ve hattâ andlaş-
rnayı tasdik etmediği halde — Osm sniı dev­
letinin içinde bulunduğu zayii d urum d a n
faydalanmak için andlaşmada Avusturya'ya
verilmesi derpiş olunan yerlerin kısmen ol­
sun terkini istediği gibi Eoğdan’da olup
Petersburg anlaşmasiyie kendi payına düşen
Galiçya yolu üzerinde bulunan yerleri ve
Prut nehri kıyısındaki Bukovina’yı fiilen
işgal etti (Kasım ).
O zam an Bâb-ı âlice Avusturya'nın ne
isteği kabul edilmiş ve fakat ne de yaratmış
olduğu fiili durunla m üdahale olunabilmişti.
Nihayet, b u işin görüşülmesi iğin Küçük.
K aynarca barışından sonra Osmanlı devleti
tarafından eski İstanbul Kadısı A h m e d E fen ­
di ile reis ül-kilttab Raif İsmail B e y m u ­
rahhas seçildiler. Onlarla Avusturya elçisi
Thugut arasında geçen müzakereler sonunda
8 mayıs 1775 tarihinde bir m ukaddem e, dört
m add e v e bir hatimeden ibaret bir analaş-
m a imzalandı. İstanbul’da imr.aLanan b u and-
laşmaya göre; Avusturya devletinin, Lehis­
tan’dan aldığı Galiçya He Lodomirya’nın ir­
tibatım sağlamak için Suceava, Cimpulung,
Bukovina ve Cernauti bölgesi Avusturya’ya
tcrkoiundu. Fakat Avusturya devleti bura­
lara kai’e inşa etmiyecek buna karşılık O s ­
m anlI devleti Eflak ve Bo ğdan’ın İmpara­
torluğa ait bölgelere taarruzda bulunmaları­
n a engel olacaktı (Başbakanlık Arşivi, N a m e
defterleri, C : 9, S : 57). B u andlaşmaya, düş­
m a n a arazi terkini tazammum ettiği için ev­
velâ Osm anlı uleması itiraz ettiyse de sad-
rıâzam İzzet M e h m e d Paşa aldırış etmedi.
Nitekim kendi.ülkelerinden bir kısım arazi­
nin Avusturya’ya verilmesini Boğdaıı voyvo­
dası olup Osmanlı-Rus seferi sırasında dev­
lete ihanette bulunm uş ve boyarların bütün
itirazlarına rağmen K ü ç ü k Kaynarca barış
andlaşma müzakereleri sırasında Rusya ve
Avusturya’nın ısrariyle tekrar voyvodalık
m akam ına getirilmiş olan Gregor K ig a ile
Boğdan boyarları kabul etmiyeceklerini bil­
dirdikleri ve hattâ Bâb-j âliye Ru sya’nın
himayesine iltica tehdidini savurmuş olduk­
ları halde b u n a da aldırış edilmedi.
Kırım’daki ©Uylar ve Osmanlı
devletine gelen Hey’et
K ü ç ü k Kaynarca muahedesinden sonra
artık müstakil bir devlet sayılan Kırım’da
ilk hanlığa Kırımlılar tarafından Sahib G i ­
ray seçilmişti Kendisi esasen Osmanlı dev­
letinin tayin ettiği son Kırım hanı Selim
Giray’ın R u s istilâsı üzerine hanlığı terke-
derek İstanbul’a gelişinden sonra Kırımlı-
larca han vekili kabul edilmişti. Osmanlı
devleti, R u m eli bölgesinde kalan tatarlara
2610
M a k s u d G iray’ı sadece «Tatar H a m . iinva-
nıyle tayin ve R u scuk’da ikamete m em u r et­
mişti.
K ırım ’daki Sahib Giray, kendisine kal- •
gay olarak kardeşi Şahin Giray'ı seçti. K ı ­
rımlılar ise, d urum d a n m e m n u n değillerdi.
Osmanlı devletinin himayesinden çıkmış ol­
m a k suretiyle yalnız ve yardımcısız kalmış
bulunuyorlardı. B u n u n üzerine ileri gelen
ulemâ ve mirzalardan m ürekkep bir hey’et
İstanbul’a gelip Bâb-ı âli’ye müracaatla k e n ­
dilerine verilen ve millî bekalarına malol-
bması
u m uhtem el bulunan böyle bir istiklâli
arzu etmediklerini söyliyerek Hanların m y i­
n e Osmanlı padişahı tarafından tayin edilme­
sini, kendilerine hanlık berâtı ve teşrifat v e ­
rilmesini, hutbe ve sikkenin de Osmanlı h ü ­
kümdarları adma. olmasını istediler.
H e n ü z iki tarafın hükümdarları tara­
fından tasdikli nüshaları teati edilmemiş
bulunan K ü ç ü k K ay n a rc a muahedesi, gerçi
böyle bir şeye imkân vermiyorsa da, Kırım ­
lıların istekleri üzerine bu andlaşmalarm bir
maddesinden istifade edilmesi düşünüldü.
A ndlaşm ada Kırımlıları *umur-i mezhebiye-
leriııin Halife olan Osm anlı padişahları ta­
rafından görülmesi» n e dair bir h ü k ü m var­
dı. B u n a göre H anlar seçildikçe kendilerine
berât ve teşrifat gönderilmesi, hutbelerde
Halifenin a d m m anılması v e paralarda yine
Halifenin isminin bulunması, Kırım’daki k a ­
dılara şer’i hükümleri icra içitı Hâlife tara­
fından m üsaade verilmesi m ü m k ü n olabüir-
di. D u r u m , b u hususta o sırada tam salâ­
hiyet sahibi olan Feid-mareşal R e m an zo v’a
bildirildi. R o m anzov b u n u derhal kabuİ etti.
Zira b u meselenin ileride ihtilâflara sebeb
olacağını kestirmişti. Böyle ihtilâflar ise
Rusya için her za m an m üdahale bahaneleri
yaratacaktı. Osmanlı ricali işin inceliğini se-
zemediklerinden Feld-mareşalin razı olması
üzerine Kırım h ey ’etinin arzusu yerine ge­
tirilmiş, Sahib GIray'a berat ve teşrifat gön­
derildiği gibi, hutbe ve sikkenin. Birinci
Abdülhanıit nam ına olacağı bildirilmiştir
(Başbakanlık Arşivi, N â m e defterleri, C : 9,
S : 38). Gönderilen teşrifat ise bîr samur
hil’at, bir murassa kılmç, bir pırlan tali tir-
kes, bir sam ur kalpak, iki çifte sorguç ve
üç bin altındı.
Kırım 'dan tekrar hey’ et gelmesi
Eski Kırım Hanlarından Devlet Giray
K e fc ’de bulunuyordu. Kırım halkının istik­
lâl istemeyip eskisi gibi Osmanlı devletine
bağlı kalmayı arzu ettiklerini bildiği için on­
ların b u temayüllerini mütemadiyen kışkır­
tıyor ve istiklâl meselesinde Rusiara müsait
davranmış ve hele kardeşi Şahin Giray ta­
m a m e n rus menfaatlerinin âleti haline gel­
miş olan Sahib Giray’ı başlarından atmağa
teşvik ediyordu. Kırımlılar, İstanbul’dan
berat ve teşrifat gelmesinden çok m e m n u n
olmuşlarsa da, az evvel yazdığımız sebebler
dolayısiyle hanlarından yüz çevirmişlerdi.
Nihayet Kırım halkı, Sahib Giray’ı basların­
dan atıp kendilerine, ülkelerini yine O s m a n ­
lI devletine bağlamayı ve Kerç, Yeni-kale
ve Kılburım kalesini rusîardar) geri almayı
vaadeden Devlet Giray'ı hanlığa seçtiler
(1775). Rusya ilerde kendisine de Kanlık
işlerine müdahale fırsatı verecek olan bu
hâdiseye de hiç sesini çıkarmadı. Eski han
Sahib Giray, bîr gemi ile İstanbul'a geldiği
gibi, yeni kalgay ŞehbaK Giray da bir K ı­
rım hey’etinin basında biraz sonra aynı yere
çıkageldi. B u hey’et, Osmanlı hükümetine
başvurup istiklâli asla kabul etmiyeceiçleri­
ni, Kerç, Yeni-kale ve Kılburun geri alına­
rak eski d urum teessüs etmezse Kırım ’ı top­
tan terke karar verdiklerini ileri sürdüler ve
Osmanlı memleketi dâhilinde kendilerine
başka bir iskân sahası gösterilmesini ivedi­
ler.
Onların b u taleblerinm. yarine getirilme­
sine, K ü ç ü k Kaynarca andlaşmasının asık
hükümlerine göre asla imkânı yoktu. Lâkin,
isteklerinin birden ve toptan reddi de doğru
görülmediğinden meselenin müzakeresi yeni
Rus elçisinin İstanbul’a gelişine kaçlar geri
bırakıldı. Yeni hana yani Devlet G ir a y a da
berât ve teşrifat gönderildi.
Sadaret makamındaki değişiklik
■İstanbul'a son gelen Kırım hey’etine
D o lm a’n ahçe’de bir ziyafet verilmişti. O gün
vâki olan görüşmelerden sonra şeyhülislâm
İbrahim Beyefendi, sadrıâzam İzzet M e h m e d
D o im abahçe sarayının onsekîıinci yüzyıl sonlarındaki
2611
Paşadan kendi emektarlarından birisi için
bir m u kata a iltizamı rica etti. İzzet M e h ­
m ed Pasa cevaben, teklif edilen mikdarı az
bularak fazlasiyle talibi olduğunu söylerken
şeyhülislâm fena halde hiddetlendi, nezaket
ve âdâba uymıyacak şekilde çadırdan çıka­
rak gitti. İkisinden birisinin mutlaka alzini
icabettircn bir d urum hâsıl oldu. Lâkin,
şeyhülislâm ağır bastı. Sadrıâzamm kayını
Celebi İsmail A ğ a ’n m bazı irtikâbları d uyul­
m uş ve buna rağmen İzzet M e h m e d Paşa
tarafından him aye edilmiş olduğu d a ileri
sürülerek m ühür kendisinden alınıp sadaret
kethüdası Derviş M e h m e d A ğ a ’ya verildi
(6 tem m uz 1775). İzzet M e h m e d Paganın
ehemmiyetli bir kusur ve kabahati bulun­
madığı için müsadere belâsına uğramadan
Aydın muhassıllığt tevcih edilerek ertesi g ü ­
nü bir çektiri ile yola çıkarıldı. A nc a k, b u
hâdiseye sebeb olması hükümdarın hoşuna
gitmediğinden az sonra şeyhülislâm da azle­
dilip yerine Salih-zâde M e h m e d E m in E f e n ­
di tayin edildi.
B u sırada bir kısım İspanyol donanması­
nın G a r b ocaklarından Cezayire gelip karaya
ssker çıkardıkları, buraya yaptıkları h ü c u m ,
larm FaslIların da yardımı ile Cezayirliler
tarafından piiskürtüldüğü ve müstevlinin de­
nize döküldüğü haberi geldi (1775),
Suriye (Ber-uşşam) daki hâdisenin
sonu
Mısır’da vaziyete hâkim olduğunu evvel­
ce naklettiğimiz Ebuzzeheb M u h a m m e d B ey
Suriye’deki Tahir Ö m e r ’in itaatinin görünüş­
ten ibaret olduğunu ve onun daima isyan
için fırsat gözlediğini ileri sürerek tedibi için
durum u ( d ’O h o s s o n ’dan)
Bâb-ı âliden müsaade aldı. Halbuki kendisi­
nin de niyeti, iyice kuvvetlendikten sonra
başkaldırıp Mısır v e Suriyede istiklâlini ilân
etmekti. Ebuzzehebin üzerine gönderdiği k u v ­
vetlere karsı duramıyan Tahir Ö m e r Gazze-
dekı çöl arapianna iltica etti- Hizmetine kar­
şılık Mısır ve Suriye valilikleri kayd-ı hayat
şartiyle kendisine verilen M u h a m m c d Bey,
A k k â ’da aniden vefat ettiğinden Tahir Ö m er
B e y geri döndü, artık istediği gibi harekete
başladı. B u sefer, onun tenkili derya kaptanı
Cezayirli G azi Haşan Paşaya havale edildi.
Gazi Haşan Paşa donanm a ile gelip A k k â ’yı
denizden ve karadan muhasara etti. Miidafî-
Ierin bir kısmı devlete sadık olduklarını
bildirdikleri için kaçmağa teşebbüs eden
Tahir Ö m e r de b u sırada vurularak öldüğü
için bu gaile de ortadan böyloce kalktı
(1775). Sayda eyâlet: Cezzar A h m e d Paşaya
verildi.
Levendlerın imhası ve Suriye
üşşam) deki yeni hâdise
U zu n savaş yıllarında zaruretten dolayı,
defalarca ilga edilen, levend ocağına yine
itibar edilmişti. K ü ç ü k Kaynarca barışından
sonra, önce kendilerine dokunulmamıştı. F a ­
kat kısa zamanda gitgide işi azıtmışlar ve
Anadolu’da p ek çoğalmış bulunan b u Ievend-
ler şekâvete başladıklarından ocaklarının il­
gası ve kendilerinin izalesi için şiddetli emir­
ler verilip her tarafta üzerlerine hücum edi­
lerek temizlendiler. B u suretle A nadolu hal­
kı bunların şerrinden kurtuldu. B u badire­
den sıyrılan levendlerin bir kısmı Sayda va­
lisi Cezzar A h m e d Paşanın yanına sığınarak
onun büsbütün kuvvetlenmesine sebeb oldu­
lar. Bir kısmı da, Şam valisi Azem-zâde Meh-
m ed Paşaya kapılandılar (1778).
Yukarda bahsettiğimiz gibi Tahir Ö m er
Akkâ 'da vurulmuştu. Oğlu Tahir b u hâ­
diseden az sonra başkaldırdı. O n u da tenkile
derya kaptanı Cezayirli Gazi Haşan Paşa
m e m u r edildi. Gazi Haşan Paşa, donanma
ile geldiği zam an Ali Tahir iç taraflara doğ-
Akkâ kalesinin eski vaziyeti (J u a n n i n )
hı çekilmiş bulunuyordu. Derya kaptanı b u ­
nun üzerine Sayda ve Şam valilerine âsinin
tenkili için emir verdi. Cezzar A h m e d Paşa.
Ali Tahir’in kuvvetlerini mağlûp ettiyse de,
kendisini yakalayamadı ve Gazi Haşan P a ­
şaya Ş am valisi Azem-zâde M e h m e d P a ­
şanın himayesinin buna sebeb olduğunu bil­
dirdi. M e h m e d Paşa, b u töhmetten kurtulmak
için Ali Tahir’i hiyle ile ele geçirerek öl­
dürdü.
Cezzar A h m e d Paşa’nın bazı hareket­
leri, Hicaz’ın Vahhabîlerce tehdid
edilmesi
Diğer taraftan Cezzar A h m e d Paşanın
Lü b n a n Dürzilerinin reisi Em ir Yusuf’la da
arası yoktu. Y a n m a kapılanan levendlerle
Beyrut üzerine yürüdü. Em ir Y u suf bunu
duyarak bir kısım karşı kuvvetler gönder­
diyse de, bunlar Ievendlere yenildiler. D ü r ­
(Ber- zi reisi bunun üzerine Gazi Haşan Paşaya
şikâyette bulundu ve «Cezzar A h m e d Paşa
Devlet hakkını ona vermediğimiz için bize
düşmandır» dedi. G azi Haşan Paşa esasen
Sayda valiliğine kendisine sorulmadan tayin
edildiği için Cezzar’a kızgındı. H e m e n bir
gemi ile Sa y da ’ya geldi. Kendisini karşılayan
A h m e d Paşaya tehdid ve hakaretlerde bulu­
narak eyâleti h u d u d u dışında hiçbir şeye
müdahale etmemesini bildirdi. Lâkin Cezzar
A h m e d Paşa bu öm re riayet etmediğinden
Gazi Haşan Paşa onu azlettirmek niyetiyle
İstanbul’a döndü. Halbuki Cezzar’ın İstan­
bul’da saray muhitinde hâmileri vardı. B u
sayede azilden kurtulduğu gibi, A k k â kale­
sini iyice tamir ettirip yanındaki levendler
sayesinde yerinden atılamaz hale geldikten
sonra Beyrut ve Cebel-i Lü bnan işlerine el
atarak oradaki şeyh ve «mirleri birbirine
düşürmek suretiyle arada büyük vurgunlar
ve servetler elde etmeye başladı.
Y ine b u sıralarda, 1730 da teessüs eden
bir mezhep, Vahhabilik artık ilk teşekkül
yeri olan Necid bölgesinden taşarak yayıl­
m a y a başladığından onun esaslarını kabul
eden geniş bir kitle doğrudan doğruya bil­
hassa M e k k e ve M edine’yi tehdid etmektey­
di. Lâkin, biraz ilerde ayrı bir bahis halinde
yazacağımız K erim H a n gailesi ve İran sa­
vaşları yüzünden Osmatılı devleti kendisine
haber verilen b u tehlikeli işle icabı gibi
meşgul olamamıştır (1777).
Şeyhülislâm ve sadnâzamın
tebdili
Şeyhülislâm Sallh-zâde M eh m ed Em in
Efendi, fazla yaşlılığı dolayısiyle maiyeti
halkını zaptedememiş ve bu yüzden dile
düşmüş olduğu için azledilip birkaç gün son­
ra Bursa’ya sürüldü ve bir ay sonra orada
vefat etti. Sadaret kethüdası Mustafa Efendi
2612
 de azledilerek yer: kapıcıbaşı Darendeli Meh-
med Efendiye verildi. Mustafa Efendinin az­
line sebeb, bazı hafif ve uygunsuz halleriy­
di. Bunların sadrıâzam Derviş M e h m e d P a ­
şaya da sirayeti görüldüğünden E ocak 1777
tarihinde o da azledilip Gelibolu’da ikamete
m em u r oldu ve sadaret m ührü yeni kethüda
Ûarenöeli Mehmet! Efendiye verildi. Gerek
Mustafa Efendinin ve gerekse Derviş M e l: -
m ed Paşanın azillerinde ve Darendeli Meh-
m e d Paşanın sadarete getirilişinde, Birinci
Abdülham id’in büyük itimadını kazanmış
olan ve buna da cidden lâyık bulunan . K a ­
ra silâhdar» namiyie meşhur Seyyid M e h m e d
Efendinin pek büyük tesiri olmuştu.

Rusların Kırım’a müdahaleleri, Os-

manlı devletinin savaş hazırlığı

Ruslar Kırım'da durmadan faaliyet r ö s -

teriyorlar, b üyük paralar dökerek taraftar­
larını çoğaltmağa çalışıyorlardı. Böylece elde
ettikleri kimseler vasıtasiyle Devlet Giray
H a n idaresinden şikâyetçiler peyda ve bu
bahane iie Kırıma asker şevketliler. D e v ­
let Giray H an. İstanbul’a kaçm ak zorunda
kaldı. Yerine Kırım hanlığına İkinci Katerı-
n s ’n m yaverliği ile taltif edilmiş olarak
Şahin Giray getirildi (1777). T a m a m e n Rus
örf ve âdetlerini kabul etmiş ve ruslaşmış
olan Şahin Giray, Kırım halk: tarafından
nefretle karşılandı. Rus üniforması giymesi,
bununla dolaşması, rus âdetlerine göre ya­
şaması ve bilhassa askere aldığı gençlere
rus askerî kıyafeti ve şapkayı giydirmeğe
kalkışması, halkı çileden çıkarıyor, yer yer
vâki muhalefetler ise ruslar tarafından kan ­
lı bir şekilde bastırılıyordu. Nihayet Şahin
Giray, Petersburg’a uydurma bir hey’et
gönderip Çariçenin yardımını talep etti.
İkinci Kateı-ina ise kendilerini himaye ede­
ceğini bu hey’ct üyelerine bildirdi.
Osmanlı devleti, rusların Kırım'a m ü d a ­
halelerini şiddetle protesto ederek savaş h a ­
zırlığına başladı. Rusya da hem en mukabil
hazırlığa girişti. 2 ocak 1778 tarihinde Bâb-ı
âli’de toplanan bir komisyon olayları gözden
geçirerek rusların K ü ç ü k Kaynarca andlaş-
masını açıkça ihlâl etmiş oldukları sonucuna
vardı. B u n u n üzerine Kırım seraskerliğine
Canik muhassılı Hacı Ali Paşa tayin edildi
ve emrine her birinde binden fazla asker
bulunan yedi kalyon verilip ilk emirde ha­
rekete geçecek şekilde hazır bulunması bil'
dirildi. A y n i zamanda Rumeli valisi, İsmail
seraskerliğine tayin edilerek Rum eli’den o
tarafa asker şevkine dair emirler verildi.
Diğer taraftan Han-zâdelerden Bahadır ve
/ıraIstı Giraylar, çerkes, abaza ve tatarlar­
dan mürekkep kuvvetlerle Kafkasya’dan K ı ­
rım'a girdiler. Kırım ulemâsı tarafından
Sultan Birinci A bdUliıam id
(Kaptdağlt sepisinden)
küfrüne fetva verilen Şahin Giray ise, ha­
yatını emniyette görerniyerek kaçtı ve Ye-
ni-kale’deki ruslara sığındı. B u sıralarda ise,
Şahin Giray için berat ve teşrifat istı'yen
talar ve ruslardan m ürekkep bir hey’et İs­
tanbul’a gelmişti. Lâkin, onların bu arzulan
Bâh-t âlice reddedildi. Zira Osmanlı devleti,
Şahin Giray ’1 esasen han olarak tanıra amıştı.
O n u n yerine Kırım halkıüm çok sevdiği ve
tuttuğu SeUrn G iray’ı han olarak Kırım’a
gönderdi. Lâkin, ruslar Şahin Giray'ı m eş­
ru han olarak tanımakta devam ettiklerin­
den böylece ortada iki han lıâsıl oldu,
R u s’ların K ırım ’a tekrar m üdahalesi,
B âb-ı â îin in savaş k a rzrı
İki taraf, kendi hanlarının kabulünde
ısrar ettikleri sırada, Kırım tatarları Sshin
Giray’ı koruyan ruslara h ü c u m edip -bir kıs­
mını öldürdüler. Bu, rusların nc zamandır
aradıkları bir fırsattı. H e m e n Kırım’a .asker
şevkettiler. Selim Giray kuvvetleriyle karşı
koyduysa da mağlup olarak Kırımı terke
mecbur kaldı. Canikli Hacı Ali Paşa b u sı­
rada emrindeki yedi kalyonla Avlita (Sivas­
topol) önlerine gelmişti. Lâkin, taarruz emri
almadığından müdahalede bulunmuyordu.
S uslar da Osm an Uların Kırım ’a asker çıkar­
malarına sebeb olacak bir hareketten, kaçın­
maktaydılar. Yalnız Şahin G iray Hacı Ali
Paşaya gönderdiği bir haberle K ü ç ü k K a y ­
narca andlaşmasını hatırlatarak donanmanın
çekilmesini istedi. B u sırada devlet, seras­
kere Avlita limanını işgal etmesini bildirdi.
Lâkin Hacı Ali Paşa, liman müstahkem, ol­
madığı için eldeki askerle işgalini başarmak
kabilse de aynı sebepten dolayı ruslara karşı
müdafaasının imkânsız olduğunu, hele kış
bastırınca donanmanın güç bir duruma dü­
şeceğini, burada tutunmak için en az elli bin
kişilik kuvvete ihtiyaç bulunduğunu bildirdi.
B u n u n üzerine donanm anın Sinop limanına
dönmesi emrolundu. Hacı Ali Paşaya da K ı ­
rıma yapılacak bir çıkarma için hazırlıklar­
da bulunulması yazılıp ilâve olarak Trabzon
ve E rzu ru m vilâyetleri tevcih edildi.
Osmanlı devleti, birdenbire savaşa gir­
m ek istemiyerek kısı diplomatik faaliyetlerle
geçirdiyse de bun dan hiçbir netice alınama­
dı. B u n u n üzerine 1778 Nisanında savaşa
karar vererek G a zi Haşan Paşa kum anda­
sında kırk kadar gemiden mürekkep donan­
m ayı Karadeniz# çıkardı Hacı Ali Paşa, yi­
n e Kırım seraskeriydi. D o n an m a Sam sun'a
gelip seraskerle yanındaki askerleri de ala­
rak 9 ağustos 1778 tarihinde hareket etti.
Lâkin, hü c um için kat’i emir almadıkların­
dan Kırım'daki bir R u s generaline ve do­
n a n m a kum andanına gemilerine su almak
için Kırım’a uğnyacaklarını bildirdilerse de,
onlardan gelirlerse top ateşiyle karşılana­
cakları cevabını aldılar. Serasker ve derya
kaptanı d u r u m u hem en İstanbul'a bildirip
kesin bir emir istediler. A n c a k Ağustos son­
ları gelmiş bulunduğu için donanmanın K a ­
ratenizde daha fazla kalması tehlikeli ola­
cağından kat’i bir karar verilemiyordu. N i ­
hayet, uzun görüşmelerden sonra Hacı Ali
Paşaya, ruslarm K ü ç ü k Kaynarca andlaşma-
sına göre Kırım’da asker bulıınduramıyacak-
lan, onlar girdikleri için Osmanlı askerinin
Ons«k izinci yüzyıl ¡kinci yarısında A y n a li » K a v a k
2614
de bu memlekete girebileceği, ruslar karşı
koyarlarsa barışı kendilerini bozmuş ola­
cakları bildirilip vakit kaybetmeden Kırım’a
gitmeleri emredildi.
Sadâret makamındaki değişme,
Aynah-kavak tenkihnâmesi
Rusya ile vaziyetin pek nazik olduğu bir
zamanda, daha yaz sonunda sadnâzam Da~
rendeli M e h m e d Paşa pek değerli bir zat ol­
makla beraber, padişahın yakını bulunan
K ara silâhdar M e h m e d A ğ a ile geçineme-
diğinden, daha doğrusu bütün işleri onun
arzusuna göre yürütmeği reddettiğinden az-
Iolunarak sadaret m ührü yeniçeri ağası K a ­
lafat M e h m e d A ğ a y a verildi <1 eylül 1773).
Diğer taraftan, Avusturya devleti doğru­
dan doğruya Rusya ile OsmanlIlar arasında
yapılacak bir anlaşmanın sonunda, Ruslarm
Boğdan işlerine burunlarını sokmaya başlı-
yacaklarını sezerek, sırf b u işi önlemek ve
baltalamak için harcadığı gayretlere, bilhas­
sa Şahin Giray’m hanlığının kabul edilme­
mesi için Osm anlı devletini çok sıkıştırma­
sına rağmen, neticede arabulucu Fransa m u ­
vaffak olduğundan onun teşvikiyle ruslarla
OsmanlIlar arasında başlıyan müzakereler
savaş hareketini geri bıraktı. Müzakereler
için, İstanbul’da Haliç tersanesi sırtlarındaki
Aynalı-kavak köşkü seçilmişti. Burad a K ü ­
çük K aynarca andlaşmas: yeniden gözden ge­
çirilip 1779 yılı O c a k ayında karşılıklı an­
laşmalara varıldı. Böylece, bu andlaşmanın
m ü h im maddeleri izah ve bazıları tadil edi­
lerek ihtilâf sebebler; giderildi. Tarihimize
Aynalı-kavak tenkihnâmesi adiyle geçen do­
kuz maddelik b u yeni anlaşmanın esas h ü­
kümleri şunlardı:
köşkü (Ch oiseu le G c u ffie r’d e n )
 1 — Kırım’ın iç iğlerine ve hanların ic­
raatına iki taraf da kat’iyyen karışmıyacaklı,
2 —■Kırım halkı tarafından seçilen han­
lara Osmanlı hükümdarları Halife saatiyle
berat ve teşrifat göndereceklerdi. Beratın
yazılışı için kabul edilen sekil, kelime ve
hattâ harflerinde bile e « küçük değişiklik
yapılmadan m uhafaza edilecekti.
3 — Hanlık hakiki surette m ünhal olun­
ca yeni ¡sekilecek hana berat ve teşrifat gön­
derilmesine engel olunmıyaeaktı.
4 — Osmanlı devleti, K ü ç ü k Kaynarca n m M ora ahalisine ait maddeleri tahakkuk
muahedesiyle de kabul ettiği gibi. Tatarlar
üzerinde hiçbir hak vc hâkimiyet iddiasında
bulunmıyacak ve bundan sonra andlaşmada
bulunmıyan yeni bir d urum hâsıl olursa iki
devlet aralarında dostça görüşüp bir karara
varacaklardı.
5 — Rusya, üç ay yirmi gün içinde b ü ­
tün Kırım’ı boşaltacaktı.
5 — Şahin Giray Kırım hanı olarak k a ­
bul edilip kendisine berat ve teşrifat gönde­
rilecek ve hanlığı kaydı hayat ile olacaktı.
7 — A ksu ile Dinyester arasında bulu­lunmuş bulunuyordu. Ayrıca Rusya, Eflak
nup ötedenberi Ö zi eyâletine ait bulunan ve
K ü ç ü k Kaynarca andlaşmasiyle Kırım’a ter- sokmuş okuyorlardı.
O S M A N L I -İ R A N
Osmanlı devleti kuzeyde Kırım mesele­
sinden rusya ile savaşacak hale gelmişken
doğuda da bir savaşla meşguldü. Şöyle ki;
Nadir şalım 1747 y;1ınds katlinden sonra
İranda büyük karışıklıklar başgöstermiş, N a ­
dir Şahın birader-zadeleri birbirleriyle ve
Nadir Ş ahm düşmaıılarıyle savaşmışlar, ne­
ticede İran’ın çeşitli kimselerin hâkimiyeti
altında olarak parçalanmasına sebeb olmuş­
lardı. B u sırada Safevî hanedanından H ü ­
seyin Şalım torunu İsmail Şah, Zen d aşireti
reisi K e rim Hanın yardımiyle İsfahan’ı zap­
tedip şahlığını ilân (1751) ettiyse de. K e ­
rim han, Şah vekili ünvaniyle idareyi alıp
yavaş yavaş bütün İran’a hâkim oldu (1753).
B atan sancağındaki hâdise ve
Bağdad valisi
Osmanlı-İran sınırında bulunan Baban
sancağı, yurdluk ve ocaklık seklinde, Baban
hanedanının elinde bulunuyordu. B u sırada
Baban sancağı mutasarrıfı bulunan b u aile­
den M a h m c d Paşa ile kardeşi K ö y sancağı
mutasarrıfı A h m e d Paşanın arası açılmış,
M e h m e d Paşa da kardeşinin üzerine yürüyüp
yakalayarak hapsetmişti. Kendisinin aynı
akıbete uğrıyaeagmdan korkan en küçük
kardeşleri M a h m u d Paşa b u hâdise üzerine
kaçıp b u sancakların, idareten bağlı bulun­
duğu Bağdad valisi Ö m e r Paşa’ya iltica etti.
2615
kedilen Özikırı adlı ara2 i, Osmanlı devletine
iade olunacaktı.
8 — îbrail, Bender ve Hotin’öe bulunan
hıristivan tebaanın Bclgrad andlaşmasiyle el­
lerinden alınan mülkleri eski sahihlerine ve
kilise emlâki kiliselere iade olunacak, bura­
larda rus işgali sırasında ellerine geçen bel­
gelere göre mülkleri geri verilenlerin m ü lk­
leri kendilerinde kalacaktı.
3 — Ticaret gemilerinin seyir ve seferi
serbest olacak, K ü ç ü k Kaynarca andlaşması-
edecekti.
E u aııdlaşmanın tasdikli nüshaları iki ay
sonra mübadele olunmuş ve b u tarihten iki
ay sonra da Şahin Giray’a berat vc teşrifat
gönderilmiştir.
B u tenkihnâme ile, evvelce kati şekilde
reddedilmiş olan Şahin Giray’ın Kırım h a n ­
lığı. hem de ömrünce sürmek şartiyle kabul
ediliyordu. Yalnız, Kırım hanlarına Osmanlı
hükümdarı tarafından berat ve teşrifat
gönderilmesi kafileşmişti. Aym zam anca
Kırım’ın Kutlar tarafından tahliyesi temin
ve Boğdan'la M o r a meselelerine burunlarım
SAVAŞI
Evvelki, İran harpleri öolayısiyle kendi­
sinden pek çok defalar bahsettiğimiz B a ğ ­
dad valisi Haşan Paşa-zâde A h m e d Paşanın
vefatını müteakip yerine yetiştirdiği köleler­
den Süleym an (Paşa) ıun geçtiğini Ü çüncü
O s m a n devrinin olayları arasında yazmıştık.
Bir m üddet sonra Bağdad valisi Kölem en S ü ­
leym an Paşa ölünce b u sefer onun köleleri
olan yedi kethüdasından A li Paşa yerine
geçmiş, lâkin öbür kethüdaların rekabetine
m aruz kalarak Öldürülmüş ve yerine de
Ö m er Kethüda (Ö m e r Paşa) vali olmuştu.
B ö y ’.ece evvelce de işaret ettiğimiz gibi Bag-
dad’m Kölem en ocağı devam edip gitmek--
teyüi.
Ö m e r Paşa, Bağdad vilâyetini çek iyi
idare ettiyse de. 1772 yılında çıkan vehâ sal­
gını şehri harabeye döndürdü. Fakat za m a n ­
la Ö m er Paşanın etrafında işe yarar adam kal­
mayınca isleri eskisi gibi yürütememeğe baş­
ladı. Diğer taraftan M e h m e d Paşanın esasen
vali Ö m e r Paşa ile arası yoktu. B u son h â ­
diseden sonra, onu büsbütün dinlemez, em ir­
lere itaat etmez oldu. Güvendiği ise, K e r im
Handı. Ö m e r Paşa, b u n u n üzerine M e h m e d
Paşayı azledip yerine M ahm ud. Paşayı tayin
etti. Validen yardım alan M a h m u d Paşa k a ­
labalık bir kuvvetle üzerine yürüyünce, Meh-
m e d Paşa kaçtı, İrana sığındı. M a h m u d P a ­
şa Sancağın merkezi olan K a r a C uvalan’a
(Süleymaniye) girdi. Kardeşi A h m e d Paşayı
hapisten çıkartıp mutasarrıflığı kendi iste­
ğiyle ona terketti.
K erim Han, Bağdat valisine bir mektup
gönderip kendisine sığınmış olan M ehm ed
Paşanın affiyle vazifesinde ipkasını istediyse
de, Ö m er Paşa bunu reddetti. K erim H a n
da, M e h m e d Paşaya bir kısım kuvvetler verip
Kara Cuvalan'a gönderdi. Lâkin, A h m e d
Paşa b u kuvvetleri yenip kaçırdığı gibi, K e ­
rim Han'ın yeğeni Ali M urad H a n da bu
savaşta esir düştü (1774).
Basra’n ın muhasarası ve teslim oluşu
Kerim H a n b u hale fena haîde içerliyc-
rck Doğu-Anadolu’y u yağma ettirmek üzere
yirmi bin kişilik bir kuvvet gönderdiği gibi,
kardeşi Sadık Hanı da yirmi bin kişilik di­
ğer bir kuvvetle yollayıp 1775 yılı Mart
ayında Basrayı muhasara ettirdi (Başbakan­
lık Arşivi, Nâm e defterleri, C : 9, S: 90).
B u sırada eyâletinde zuhur eden Babalı
Hanedanı ve Kerim H a n ’ın Basra’yı m uh a ­
sarası meseleleri, Ö m er Paşanın düşmanlan
tarafından Bâb-ı âliye bunlara onun idaresiz-
Eskî B a ğ da d'da n bir görünüş
Eski B a ğ d a d 'd a bir k ah vehane
261S
liginin sebeb olduğu hatâlar şeklinde jurnal
edildi. Bâb-ı âlice Bağdad’daki kölemen oca­
ğı b u bahaneden istifade suretiyle kaldırıl­
m a k istendiğinden Ispanakçı Mustafa Paça
hemen oraya gönderildi. Bağdad’a gelir gel­
m ez Ö m e r Paşayı idam eden Mustafa ?sşa,
Q,nun mallarını müsadere ettiği gibi, şehrin
¿enginlerini de soymağa başladı.
Diğer taraftan mütesellim Süleyman Ağa
israfından İranlIlara karşı müdafaa ediloc
Basra kalesi, on altı ay kadar dayandıktan
sonra, hiçbir yardim görmediğinden teslim
oldu. B u uzun muhasara sırasında Ö m er P a ­
şanın yerine yukarda yazdığımız gibi İspa­
naktı Mustafa Paşanın Eağdad’a tayini vu-
kubulmuş, sade Kerim H a n ’ın onu anlaşma
sözleriyle avutması Basra’nın yardımsız kal­
masına sebeb olmuştu. Neticede Basra'nın
düşmesi üzerine Mustafa Paşa’nın yerine K ü ­
tahya valisi Abdullah Paşa tayin edildi, fa­
kat o da bir iş göremedi. Neticede tekrar
kölemenlerden Abdullah Kethüda (Paşa) ya
Bağdad ve Basra eyâletleri vezaretle tevcih
olundu. K e r k ü k ve Sehrizor da yine kölemen­
lerden Haşan Paşaya verildi.
İran’a savaş açılması, ordunun harekâtı
Basra’nın K erim H a n kuvvetleri tara­
fından zaptiyle, müdafaasını yapan Süleyman
Ağanın ve bazı ileri gelenlerin esir edilip
Şiraz’a götürülmesi üzerine Osmanlı devleti
İran'a savaş ilân etmişti (1776).
B u sefere serasker seçilen yeni Bağdad
valisi Abdullah Paşa, gayet ağır davranıyor,
bir türlü harekete geçemiyordu. B un u n üze­
rine Haşan Paşa doğruca merkeze başvurup
gerekli müsaadeyi aldıktan sonra Musul cep­
hesinden İrana karşı taarruza geçti. Devlete
dehalet edip affedilerek Baban sancağı yine
kendisine verilen M e h m e d Paşa ile kardeşi
A h m e d Paşayı sancakları kuvvetleriyle ö n ­
den gönderdi. A h m e d Paşa, İran’a ilticayı
tercih etti. M eh m ed paşa ise Bana’daki Sadık
H a n kuvvetlerini bir savaş sonunda yendi.
Haşan Paşa, kendisine tekrar yardımcı k u v ­
vetler gönderince bu sefer de Hüsrev Han
kumandasındaki yirmi, bin kişilik düşman
kuvvetlerinin üzerine yürüyüp onları da
mağlûp etti (Mayıs 1777). Abdullah Paşa ise,
İran sınırına pek az bir kuvvet göndermiş­
ti. B u sırada İranlı kum andan Keib-i Ali
Ha n şiddetli bir karşı taarruza geçti. M e h ­
m ed Paşa, b u sefer çekilmeğe mecbur kaldı.
Kendisinden evvel savaşa kalkıştığı için K a ­
san Paşaya kızgın bulunan Bağdad valisi
Abdullah Paşa, hiçbir yardımda bulunmadı­
ğından Kelb-i Ali H a n ’ın kuvvetleri Osmanlı
sınırını aşıp yağm a ve tahripten sonra geri
döndüler. B u sırada B aban hanedanının iki
rakip kardeşi arasında yeniden kavga koptu.
Sonunda kardeşi M e h m e d Paşayı yenen A h ­
m ed Paşa devlete dehalet ettiği için affolu­
 narak Baban ve K ö y sancakları kendisine kının. bir kısmı yerlerini yurdlerım bırakıp
verildi. B u suretle mesele kapanmış oldu. göç zorunda kaldılar. B u ise devlet gelirinin
A yn j zamanda Bağdat valisi Abdullah Pasa azalmasına sebebolöu. Gazi Haşan Paşa bu­
da vefat ettiğinden yerine Haşan Paşa tayin nun üzerine Mora’ya gelerek işe el koydu ve
edildi. Lâkin o da türeyen rakipleri ile m ü ­ Arnsvudlara, alacaklarını, toplamak üzere
cadele yüzünden Basra'nın istirdadı işiyle itimad etlikleri adamlarını bırakıp yuroları-
meşgul olamadı. Nihayet Baban-zâde Ahıned na dönmelerini bildirdi. Onlar ise bunu
Paşadan yardım istedi. Ahtneö Paşa yola çık­ kat’iyyen kabul etmediklerinden üzerlerine
madan, kendisi uzaklaştığı sırada taraftarla­ kuvvet gönderip çarpışma sonunda bir beş-
rınca kurtarılmasından korktuğu için ttıab- yüz kadarını öldürdü. Öbürleri dağılıp kaç­
pus bulunan kardeşi M eh m ed Paşanın gözle­ tılar (2i iemmuz 1779). Gazi Haşan Paşanın
rine mil çektirdi; lâkın A h m e d Paşa Bağ- b u muvaffakiyeti erinden rakipleri, h ü kü m ­
dad’a varmadan vefat ettiğinden sancak öbür darı M ora’yı ondan başkasının idare edemi-
kardeşi M ah m u d paşaya verildi. M a h m u d P a ­ yeceğinc ikna ettiklerinden bir fermanla M o ­
şa, sür’atle Bağdad’a yetişip muhaliflerini ra valiliğine tayin ettirdiler. Lâkin, kısa bir
tepelemekte Haşan Paşaya yardımda bu] undu. zaman sunra M ora eyâleti de uhdesinde kal­
m a k üzere derya kaptanlığı yine Gazi Haşan
Paşaya verildi.
Kerim Han’ın son hareketleri,
Basra’nın istirdadı Sadâret makamında değişme ve
Kerîm H a n ise, Osmanlı devletiyle tek tâyinler
başına er-geç başa çıkamıyacağını anladığı
için o sırada Kırım meselesi yüzünden O s ­ Aynalı-kavak tenkihnâmesi kendi zam a­
nında imzalanmış bulunan Kalafat M eh m ed
manlIlarla ihtilâf halinde bulunan Rusya’ya
Paşa b u mevkide 21 ağustos 1779 tarihine
başvurup bir ittifak teklif etti Rusya bunu
kadar kalarak azledildi. Kendisi sadrıâzam
müsait karşıladı. İmzalanan ittifak anlaşma­
Olmadan evvel sckbanbaşılığı vc yeniçeri
sına göre, K er im H a n doğudan, Rus orduları
ağalığı zamanında gayet başarı göstermiş
Rumeliden birlikte taarruza geçeceklerdi
olduğu için sadaretinden çok şey umuluyor­
(1778). Kerim Hanın 2 mart 1779 yılında ve­
du. Lâkin, uğranılan mağlûbiyetten ve imza­
fat etmesi yüzünden, Osmanlı devleti için,
lanmak zorunda kalınan K ü ç ü k Kaynarca
pek tehlikeli olan bu ittifak fiilî şekilde ta-
andlaşmasmdan sonra devletin bünyesi ağır
haJtkuk edemedi. K erim H a n ’ın vefatıyla ai­
şekilde sarsılmış olduğu için böyle mes ul bir
lesi efradı arasında taht kavgaları başladı.
Bagdad valisi Haşan Paşa, bunu fırsat bile­
rek, Basra’yı kurtarmağı düşündü. İranlIla­
rın Basra valisi M ehm ed Ali Han, bir m üd ­
det evvel Osmanlı devletine sadık kalmış
olan Müntefik aşiretiyle yaptığı savaşı kay­
betmiş ve kaçmış bulunuyordu. Haşan Paşa,
adamlarından N u m a n Efendiyi hemen müte­
sellim sıfatiyle Basra’ya gönderdi. Burasını
İrajılılara karşı uzun müddet fedakârca m ü ­
dafaa ettikten sonra yardım görmediğinden
esir düşmüş olan Süleyman Ağa, Kerim. H a n ’
m ölümü üzerine serbest kalarak geri dön­
düğü için Basra vilâyeti vezaret rütbesiyle
devlet tarafından kendisine tevcih olundu
(1778). B u Süleyman Paşa, dafca sonra Bağ-
dad valisi olarak bütün Irak bölgesini uzun
müddet sızılıısız idare etmiştir.

Amavudlarm Mora’daki hareketleri ve

Haşin Paşa tarafından ezilmeleri
Evvelce Suriye’deki âsilere karşı başa­
rılı hareketlerini gördüğümüz G azi Haşan
Paşanın bir hizmeti de M ora’da devlete kafa
tutan ve valileri dinlemez olan Arnavttdian
sindirmesidir. B u bölgeye yavaş yavaş sızan
Arnavuölar, ağır faizlerle borç vererek köy­
lüyü kendilerine zebun etmişler, bu sayede
nüfuz Kazanmışlardı. B u yüzden. M ora hal­ İra« şahı Zend soyundan K erim Han

2617
 m aKam da m uvaffak olmak kolay değildi.
Üstelik sadareti sırasında üst üste zuhur
eden yangınlar sonunda İstanbul’un hemen
h em en dörtte biri yandığı için aleyhinde pek-
çok dedi-kodular alıp yürümüştü. Bunlardan
m aada, kendisi okur-ya^ar olmadığından
hükümdarla sadrıâzam arasında kalması gn-
reken bazı m a h rem yazışmalar şüyu bulm uş­
tu. Bütün bu sebepler bir araya gelince, sa­
daret m ührü kendisinden alınıp padişahın
mutemedi K ar a silâhdar M eh m ed A ğay a v e ­
rildi. Kalafat M e h m e d Paşa ise Bozcaada’da
oturmağa m em u r edildi. Yen i sadrıâzam, bu
m a k am a geçtikten sonra K a r a vezir M e h ­
m e d Pasa diye şöhret kazanmıştır. Hünkârın
onu saderete geçirmesinin cn büyük sebebi,
düşündüğü bazı ıslahatı tatbik mevkiine ko y ­
maktı.
A Y N A L I -K A V A K T E N K İ H N Â M E S İ N D E N
Osmanlı devletinin mağlûp olarak çık­
tığı son savam kendisini Rusya'nın güneye
doğru yayılma politikasını engellemek gaye­
siyle Fransa kışkırtmıştı. Fransa ötedenberi
doğu A kd en iz ticareti için Rusya'yı kendisine
en m ü h im rakip görüyor ve b u devletin sı­
cak denizlere inmesine mâni olmağa çalışı­
yordu. Fakat K ü ç ü k Kaynarca andlaşması,
Rus gemilerine Boğazlardan serbestçe geçme
hakkını tanımıştı. B u sefer Fransa, yeni bir
savaşta kendi menfaatlerinin büsbütün ihlâl
edileceği endişesiyle Rusya ile Osmanlılar
arasında Kırım meselesinden çıkan ihtilâfın
barış yeliyle halli için tavassutta, bulunmuş
ve bun un üzerine yukarda yazdığımız Ay-
nalı-kavak ten kihnâmesi hazırlanmıştı.
Avusturya ile Rusya arasındaki gergin­
liğin Osmanlı devletine karşı bir ittifa­
ka dönmeri, Fransa ve diğer devlet­
lerin tutumu
Avusturya'nın Aynalı-kavak tenkihnâ-
mesinden önce bir anlaşmaya varılmasını ön­
lem ek için Osmanlı devleti nezdinde göster­
diği faaliyet yüzünden Rusya, bu devlete kız­
gın bulunuyordu. D a h a 1778 yılında Bavye-
ra kralının tahtına bir vâris bırakmadan
vefatı üzerine çıkan ihtilâfta bu kızgınlığını
Avusturya’ya belli etti. Bavyeralıların bir
kısmı Prusya’ya, bir kısmı Avusturya'ya baş­
vurup b u devletere katılmak istediler, A v u s ­
turya, b u fırsatı kaçırmak istemiyordu. F a ­
kat R u sya’nın teşvikiyle Prusya ortaya atıl­
dı. Rusya, Osmanlı devletiyle Kırım mesele­
sinden bir savaş doğması ihtimaline karşı
Lehistan’da bulundurduğu üç ordudan biri­
sini Avusturya hu duduna gönderip Bavyera’
yı işgalden vazgeçmez ve bu hususta Prusya
2618
H e r yeni nakil v e tayinlerde vallier pek
kalabalık olan maiyetleri halkiyle bir yerden
bir yere .giderken geçtikleri yerlerde halk
b üyük sıkıntılar çektiği gibi, yeni valilerin
gelişi o bölge halkına her zam an için yeni
bazı külfetler yüklerdi. K ar a vezir, b un u
gözömine alarak o seneki yıllık tevcihatta
büyük değişiklikler yapmadı; hattâ buna,
bütün sadareti sırasında itina etti. Yalni 2 ,
merkez teşkilâtındaki kalemleri ıslah ederek
değersiz memurları seçerek değerlileriyle
değiştirdi. B u arada reisülküttab Abdürrezzak
Bahir Efendiye vezaret verdirip seçkin dev­
let ricalinden Halil Hanı id Efendiyi onun ye­
rine tayin etti. Nişancı Mustafa Paşayı ise
öz kardeşi olduğu halde azledip b u m a k a ­
m a kendisinden çok daha hizmet um ulan
Hacı Mustafa Efendiyi getirdi.
SONRAKİ DEV R E
ile anlaşmazsa savaş ilân edeceğini b u dev­
lete bildirdi. B u sırada Aynalı-kavak anlaş­
masının imzalanması, Avusturya'nın bir Rus-
Osmanlı savaşı ümidini de suya düşürdüğün­
den Fransa ve İngiltere’nin tavassutiyle Te-
şen şehrinde anlaşma müzakerelerine razı
oldu. Sonunda Bavyera’n m küçük bir kısmiy­
le yetinmek zorunda kaldı. Bü y ü k parçayı
ise, Prusya almıştı (1779).
Aralarında b u ihtilâf da halledildikten
sonra, Ru sya ile Avusturya arasında bir ya­
kınlaşma başladı. B u n a sebeb ise, İkinci Ka-
teriııa'nın Prusya taraftarı olan devlet ada­
mı Po temkin’in tesirinden, Avusturya taraf­
tarı olan F a n in in tesirine geçmiş -bulunma­
sıydı. Panîn, Osmanlı devletinin de tıpkı L e ­
histan gibi paylaşılmasına taraftardı. B u
paylaşma ise, onun düşüncesine göre O s m a n ­
lI devletiyle h u d u d komşusu, olan Rusya ve
Avusturya arasında olabilirdi. B u n u n üzeri­
ne Avusturya imparatoru Jozef ile Rusya
çariçesi İkinci Katerina arasında 1780 yılın­
d a Petersburg’da bir görüşme ve anlaşma
oldu.
İngiltere ve Fransa. Rusya ve Avustur­
y a arasındaki b u anlaşmadan endişe duy u­
yorlardı. İngiltere, gerçi artık Rusya'yı des­
teklemekten vazgeçmiş ise de, savaştan m a ğ ­
lûp ve yargım çıktığı için kımıldanacak hali
yoktu. Bir m üddet sonra Rusya Kırım’ı tama­
m en ilhak ettiği zam an, Fransa buna geçici
gözle baktığını beyan etmiş, lâkin sonunda
b u politikasından vazgeçerek b u sefer Os-
manlı devletini b u ilhakı tanımağa v e karşı
k o y m am ağ a teşvik etmiştir. Avusturya im pa­
ratoru. Jozef, Rusya ile Osmanlı devleti ara­
sında bir savaş çıkarsa, kendisinin Eflak ve
B o ğ d a n ’ı işgal edeceğini söyleyip ona d a M ı ­
sır’ı işgali teklif ve tavsiye etmek suretiyle
Fransa’yı kendi taraflarına çekmiş, b u cazip
 teklifle başı dönen Fransa da, paylaşmaya
katılmaya İngiltere’yi de ikna’a çalışmış ise
d e muvaffak olamamıştır.
Fransa -Ingiltere harbi ve silâhlı
tarafsızlık
Yu kard a Rusya ve Osmanlı devleti ara­
sında savaşa giden had haldeki ihtilâfın bir
an evvel sulhun halline gayret eden ve
neticede m uvaffak olarak Aynalı-kavak ten-
kihnâmesinüı yapılmasını sağlıyan Fransa’yı
buna sevkeden âmillerden biri de doğrudan
doğruya bizzat kendisini meşgul eden bir sa­
vaştı. Ç ü n k ü Fransa b u tavassut hareketiyle
bir taraftan da Rusya’ya yaranıp İngiltere
ile aralarında çıkan savaşta onun tarafsızlı­
ğını temine çalışmıştı.
İngiltere’nin Fransa’ya 1778 yılında harb
ilâniyle başlıyan b u savaşın sebebi, İngiltere'ye
karşı istiklâl için ayaklanmış bulunan A m e ­
rikalılara Fransa’nın her çeşit savaş malze­
mesiyle subay göndererek yardımda bulun-
masıydı. Fransa, müttefiki Ispanya’yı da b u
savaşa sürükledi. İngiltere, Fransa’yı iktisadi
darlığa süşürmek için denizden abluka altı­
na almış bulunuyordu. B u sırada Rusya li­
manlarından zahire ve kereste yüklemiş b u ­
lunan. bir kısım. Hollanda, Dan im arka ve İs­
veç gemileri, bunları Fransa’ya götürdükleri
iddıasiyle İngiliz donanması taralından tev­
kif olundular. B u hal, Rusyanın ticari m e n ­
faatini ihlâl ettiğinden onun da teşvikiyle b u
devletler, İngiltere’ye karşı silâhlı tarafsız­
lık ilân ettiler ve b un da n sonra İngiltere
tarafsızlıklarını tekrar ihlâl edip ticaretleri­
n e engel olmağa kalkışırsa silâhla karşı ko­
yacaklarını bildirdiler (1780). Ertesi yıl, Por­
tekiz, Prusya ve Avusturya devletleri de bu
birliğe katıldılar. Rusya, b u ittifaka resmen
girmemişti. Fakat İngiltere onun b u işteki
ehemmiyetli rolünü biliyordu. B u yüzden
Petersburg elçisi vasıtasiyle Şimal devletle­
rini kendisine karşı teşvik ve himayeden
vazgeçirmek hususunda İkinci Katerına’yı
ikna için Potemkiıî’den tavassutta bulunma-
sjnı istedi. Fransa elçisi b u n u haber alınca
daha evvel davranıp Fotem kiu’in rakibi Rus
başvekili P a nin ’e başvurdu. Fakat bütün
bunlar Çariçe’nin kararlarına tesirli olmadı.
İngiltere ile Fransa arasındaki savaş, beş
yıl sürdükten sonra Am erika'nın istiklâli
üzerine 1733 yılında imzalanan Versay and­
laşmasiyle sona ermiştir. İspanya d a sava­
şın galiplerinden biri olarak b u andlaşmaya
katılmıştır.
Osmanlı devletinin savaş hazırlığı,
Ruslarla olan bazı yeni ihtilâflar
Rusya, bir taraftan da Kafkasya’da faa­
liyette bulunuyordu. Evvelâ Gürcü prensle-
2619
rir.der. olup Osm anlı himayesinde bulunan
Ereğli (Ilerakli) Hanı, b ü yü k rüşvet v e he­
diyelerle kendi himayesine geçmeğe ikna
etti. A ynı şekilde Mengireli prensini de
kandırdığından Osmanlı devleti Kafkasya’da
da ruslarla geniş bir hat üzerinde doğrudan
doğruya sınır komşusu oldu.
Küçük Kaynarca andlaşması Ruslara
Boğazlardan serbestçe geçiş ve her türlü
nakliyat hakkı vermişti. O nlar da, Karadeniz
sahillerinden zahire satın alarak A kd en iz li­
manlarına göiüriip satmağa başladılar. Bu
ise, İstanbul’da yiyecek darlığı istidadını do­
ğurdu. K a r a vezir, Fransa elçisinin tavassu-
tiyle Ruslara, b u m üsaadenin ancak kendi
zahireleri hakkında olduğunu kabul ettirerek
işi önledi.
B u n d a n sonra, yeni bir güçlük daha çık­
tı. Ruslan K ü ç ük Kaynarca andlaşmasının
bir maddesine dayanarak Eflak ve Boğdan'
da konsolosluk açm ak istediler. Osmanlı
devleti b un a itiraz etti ve andlaşm,adaki
«amme-i mevaai» ( = bütün yerler) tabiri­
nin, Fransa ve İngiltere’nin konsolosluk aç­
tığı yerler mânasına geldiğini ileri sürdü.
Eflak ve Bcğdan’ın idare tarzı ise, bu and­
laşmada ayrı bir bölüm olarak mevcuttu ve
burada b u memleketlerde konsolosluklar açı­
labileceğine dair bir m adde m ev cud değildi.
R u sya elçisi, bunlara karşı verecek, ce­
vap bulamadtysa da, ikinci Katerina kendi­
sine kat’î bir talimat göndererek bu m ese­
leden asla vazgeçmemesini bildirdiği için İs­
rarda bulundu. Nihayet yine Fransa’nın ara­
buluculuğu sayesinde Silistre’de bir Rus
konsolosluğu açılmasına karer verilerek m e ­
sele böylece ortalama şekilde halledildi (C e v ­
det Tarihi, C: 2, S: 144-145).
M eh m e d İzzet Paşa’nın ikinci sadâreti
Sadrıâzam silâhdar M e h m e d Paşa, İS şu­
bat 1781 tarihinde vefat etti. Aynı gün B i­
rinci A bdülham id’in oğlu şehzade M e h m e d
de çiçek hastalığından vefat ettiği için pa­
dişah çok müteessir oldu. Sadaret k a y m a k a m ­
lığına derya kaptanı Cezayirli G ail H a ş an
Paşa tayin edildi K a r a vezir son günlerin­
de fazlaca hasta olup tedavisine m em u r edi­
len tabibler iyileşmesinin imkânsız b u lu n d u ­
ğunu vc birkaç günlük ömrü kaldığını H ü n ­
kâra haber vermişlerdi. Birinci Abdülham id
bun un üzerine vezirlerin en yaşlısı eski sad-
rıâzam ve o sırada Erzurum valisi bulunan
İzzet M e h m e d Paşayı tekrar b u m a k a m a
getirmeğe karar vererek haber gönderm ek
üîere iken silâhdar M e h m e d Paşanın vefatı
üzerine sür’atle İstanbul’a getirtti ve sadaret
m ührün ü teslim etti. İzzet M e h m e d Faşa,
vazifeye başladıktan sonra ilk iş olarak eski
sadnâzam ın adamı olup liyakati sayesinde
Hünkârın da gözüne girmiş bulunan sadaret
 kethüdası Halil H a m id Efendiyi azlederek
yalı veya konağından hangisinde isterse ora-
da oturmasını bildirdi. Bun u n gibi bir m ü d ­
det sonra yine eski âadrıâzamın kardeşi olan
ve padişahın yakını bulunan silâhdar Ha;il
Ağa da azledilerek evinde oturmağa m em ur
oldu.
Yegen M ehm ed Paşa’nın sadâreti
Lâkin, İzzet M e h m e d Paşanın bu halleri
Hünkârın hoşuna gitmiyordu. Üstelik üzerine
ihtiyarlık rehaveti çökmüş bir zattı. A kr a ­
basına fazla yüz vermesi de birçok dedi-ko-
dulara sebeb olduğundan 25 ağustos 1782 ta­
rihinde azledilerek sadaret makamına R u ­
meli valisi Yeğen M e h m e d Paşa getirildi.
Sadaret kethüdalı&ına da yine Halil H a m id
Efendi tayin olundu. İzzet M eh m ed Paşa­
nın ise malları müsadere olunup kendisi F i­
libe’ye sürüldü. Sadareti zamanında birer
ay fasıla ile vukubulan iki yangın büyük
tahribata sebeb olmuştu.
İspanya ile yapılan siyasî ve ticarî
andlaşmalar
B u sırada İspanya tahtında Burborı ha­
nedanından D o n Karlos bulunuyordu. K e n ­
disi daha evvel Üçüncü ŞarI ünvaniyle Si-
cilyatevn (Napoli ve Sicilya) kralı idi. İs­
panya ile OsmanlIlar arasında ticaret andlaş-
ması bulunmadığı için D o n Karlos, İspanya
tah'm a geçince OsmanlI devletiyle siyasî ve
ficari andlaşmaları aktetmeği arzu ederek
müracaatte bulunm uşta B u istek, Bâb-ı âli­
ce de uygun görülerek andlnşmanın birçok
maddeleri hazırlanmışken, Sadrıâzajn bulu­
nan K o c a Ragıp Paşanın vofatiyle mesele ol­
duğu gibi kalmıştı. Tspanya kralı 1779 da İs­
tanbul’a gönderdiği elçisi Polini vasıtasiyle
müracaatini tekrarladı. Osmanlı devleti, şim­
dilik bilhassa böyle siyasi bir andlaşmaya
yanaşmak niyetinde değildi- Ç ün kü bunun
kendisine bir faydası olmıyacağı gibi, bu
andlaşmalar gereğince Garb ocaklarının İs­
panya gemilerine taarruzunu menetmesi icab
ediyor, halbuki devlet buna muktedir bulun­
muyordu. İspanya da gücendirilmek isten­
mediğinden, teklifler hemen reddedilmiye-
rek müzakereler üç yıl kadar sürüncemede
bıraktldı. Nihayet. Rusya ve bilhassa A v u s ­
turya ile bir ihtilâfa düşüldüğü takdirde İs-
panya'nın o tarafı tutmasından çekinilip bu
devletle beş maddelik bir tarafsızlık andlaş-
masiyle yirmi bir maddelik bir ticaret an­
laşması imzalandı (14 eylül 1782).
Tarafsızlık andlaşmasının şartları şun­
lardı:
î — İspanya krallığı, İslâm memleketle­
rinden Fas ve Y e m e n hâkimlerinden başka
bir devletle savaşa tutuşursa, Osmanlı dev­
2620
leti kat’î şekilde tarafsız kalacak, keza O s ­
m a n lI devleti Ispanya'nın ah idlerle bağlı
bulunduğu Fransa ve Sicilyateyn devletlerin­
den başka bir devletle savaşa girişirse, Is-
par.y? kat’î şekilde tarafsızlığını muhafaza
edecekti.
2 — İki devlet arasında akdedilen anlaş­
manın b u hü km ün den Cezayir, Tun us ve
Trablus ocakları beyleri ve halkı haberdar
edilecek, b u ocaklar yabancı devletlerle an­
laşmalar akdinde serbest bulunduklarından
kendileriyle İspanya ile anlaşmalarının Os-
nrıanlı devletini m e m n u n edeceği hususunun
bildirilmesi İspanya elçisi tarafından istid’a
edildiği takdirde her birine b u mealde ayrı
ayrı emirler gönderilecekti.
3 — Ispanya’da bulunan müslüman esir­
ler hakkında vaktiyle Sicüyateyn kralliğiy­
le yapılan anlaşma tatbik edilecek, yani
bunlar serbest bırakılacaktı.
4 — İspanya devleti. Malta ve Ceneviz
korsanlarının Osmanlı devleti sularında za­
rarlı faaliyetlerine m ü m k ü n olduğu kadar
engel olacaktı.
5 — İki devletle alâkalı ve iki tarafa
faydalı maddeler gerektiğinde müzakere
olunup bu andlaşmaya eklenebilecekti (C ev­
det Tarihi, C : 2, S: 200).
Halil Ham id Paşa’nın sadâreti
Yeğen M e h m e d Paşa da büyük ümidlerlc
sadaret makamına getirildiği halde kendi-
sinden beklenen hizmetleri ifa edememişti.
Üstelik son derece kindar bir zattı. Vaktiyle
küçük bir meseleden gücenmiş olduğu k im ­
selerden b u vesile ile intikam almağa kalkış­
m a k sevdasına düştü. B u yüzden devletin
bir çok emektarlan kendisinden incindiler.
B u ise, ciddcn küçük bir hareketti. Ayrıca
mizaha fazla mail olduğu için devrinde bir­
çok aşağılık kimseler kendisine sokulup yüz
bularak şımardılar. Nihayet, onda aradığını
bulamamış olan Birinci Abdülham id, 31 A r a ­
lık 1782 tarihinde sadaretten azlederek ye­
rine sadaret keilıüdası Halil H am id Efcndi’yi
tayin, etti. Esasen kara vezir ölümünden ev­
vel do Hünkâra onu tavsiye etmiş, lâkin
Birinci Abdülham id yaşının pek genç olma­
sından dolayı tereddüt etmişti. Halil H am id
Efendi (Paşa) sadrazam olduğu zam an he­
nüz kırk sekiz yaşındaydı. Bulunduğu bütün
hizmetlerde fevkalâde muvaffak olmuştu.
Açık fikirli ve ıslahat taraftarı olmakla meş­
hurdu. Dış işlerine ve A vrup a ahvaline gayet
vâkıftı. Rusya ile Avusturya'nın Osmanlı
devletine karşı bir ittifak yapmalarının ne
büyük bir tehlike teşkil ettiğini anlıyor ve
bunun Osmanlı devletini er-geç bir savaşa
sünikliyeceğini hesaplıyordu. Bun u n için de
hazırlıklı bulunmayı derhal ön plâna aldı.
H e m e n hudud kalelerini tamire, asker vc sa­
vaş malzemesi ile takviyeye girişti. Sonra
vaktiyle devletin en değerli askerî gücü
olup zamanla teşkilâtı bozulan topraklı sü­
variyi ıslah, içiıı yeni bir kanun hazırlatıp
neşretti. Ayııı 2 amslıda Yeniçeri ocağını ele
aldı. Askerlikle alâkası olmadığı halde za­
manla sadece ücret alırtak için ocağa girmiş
olan yabancıları ayıklıyacak hükümler va­
zetti (Enverî Tarihi V. 289). A ynı zamanda
Huabaracı, lâğımcı ocaklarını ve donanma
ile tersane işlerini yeniden ele alarak ısla­
hına çalıştı.
Rusların Kırım’a müdahalesi
Kırım'a istiklâl verilmesinde Rusların
ısrarı, Osmanlı devletinin tamamen alâkasını
kestikten sonra b u ülkeyi kendi memleket­
lerine katmak içindi. B u n u Osmanlı devleti
dç biliyordu. N e çare ki uğradığı ağır aske­
rî mağlubiyet üzerine K üçük K aynarca ba­
rışını imzalayarak bu memleketin kendi hâ­
kimiyetinden çıkmasını kabul zorunda kal­
mıştı. Rusiarm ise ayrıca Kırım halkının
büyük nefretini kazanmış bulunan Şahin
Giray’m hanlığında ayak diremelerinin se­
bebi, yeni huzursuzlukların ve hâdiselerin
çıkmasına yo! açmayı temindi. B u suretle
kendilerine de müdahale fırsat ve bahanesi
2 uhur etmiş olacaktı. Şahin Giray’m icraatı,
tavır ve hareketleri, Kırım halkını gittikçe
galeyana sevk etmekteydi. İkinci Katerina
ona bir taraftan albaylık rütbesiyle Sen
A nderya şövalyeliği nişinin levcüı edip poh­
pohlarken, bir taraftan da kardeşi Bahadır
Giray’ı el-altından tahrik etmekteydi. N i­
hayet, Arşları Giray'la anlaşan Bahadır G i ­
ray, halkm yare imiyle hanlık sarayına hü­
cum etti. Şahin Giray, kaçmak zorunda
kaldı. H a lk ise, onun yerine Bahadır Giray’ı
seçti (1782).. Kırımlılar, sen durum u Kırım’da
bulunan Rus askerî kumandanına münasip
Şekilde bildirdikleri gibi, İstanbul’a başvurup
Bahadır Giray için berat ve teşrifat istedi­
ler. B u n u haber alan İransa elçisi Bâh-ı
âlfye müracaatla, Osmatılı devletinin b u işte
çok dikkatli davranarak Rusya ile yeni bir
savaşa m eydan verilmemesini kralının dos­
tane tavsiye ettiğini bildirdi. Şahin Giray
ise prens Potemkin’den hanlığa dönm ek için
yardım istemiş, o da aradaki andlaşniaya
aykırı şekilde Kırım’a asker sevkedip Şalıin
Gıray’ı tekrar hanlığa getirmiş ve Bahadır
Giray’ı yakalayıp hapsettirmişti.
Bâb-ı âli, b u hareketi şiddetle protesto
etti. Lâkin Rus elçisi Şahin Giray'ın aleyh­
tarları kadar taraftarlarının da bulunduğu­
n u ileri sürüp bu mesele hakkında Bib-ı
Şii'nin Rusya devleti ile doğrudan doğruya
m uhabere etmesi gerekeceğini söyledi. Os-
manlı devleti ise, bu sefer h e m Rusya’yı,
h e m de müttefiki Avusturya’yı karşısuıda
b u ld u Kırım tarafsızlığının ihlâl edilmiş
2621
olduğuna dair şikâyeti hiç dikkat nazârıhâ
alınmadan, iki müttefik şu dört hususun te­
minini kat'i bir dille istediler.
1 — Osmanlı devletinin Kırım işlerine
hiçbir suretle karışmaması.
2 — Osmanlı devletinin ihracını yasak
ettiği zahire, savaş malzemesi ve bununla
alâkalı iptidaî maddelerin Osmanlı m em le­
ketlerinden serbestçe satın alınabilmesi.
S — Eflak ve Bağdan cizyesinin alınış
tarihinin uzatılması.
4 — Rusların Akdeniz adalarında ko n ­
solos bulundurması.
B u teklifler yapıldığı sırada Rusya hu­
dutta bazı hazırlıklara başladığı gibi, A v u s ­
turya'nın da Erdel taraflarına kuvvet şev­
ke ttiğ i haber alındı. D u rum , ciddî idi. Y a bu
şartları kabul etmek veya savaşmak gere­
kecekti. Osmanlı devleti bir savaşa hiçbir
suretle hazır bulunmadığından bu istekleri
k 2 bııl zorunda kaldı (1783). Böylece Şahin
Giray, yine han oldu. Lâkin, aslında idare
tamamen ruslarcn elinde idi. Şahin Giray,
aradaki anlaşmaya rağmen bastırdığı parala­
ra esasen Osmanlı hükümdarının adını koy­
durmamış! j. Bu sefer, Birinci Abdülham id’
iıı hutbelerden de ismi kaldırıldı. Kırım ar­
tık Rusların elindeydi.
Birinci Abdiilhamid sadrıâzam Yeğen
M e h m e d Paşayt biraz da b u işlerdeki başa­
rısızlığını bahane edip onu azletmiş ve sa­
daret m ührünü Halil H a m id Paşaya ver­
mişti.
R u s y a ’nın K ı r t m ’ ı ilhakı
Sor, olaylar dolayısiyle, Rusya için K ı­
rım’ı tamam en kendi memleketine katm ak
hususunda en uygun bir zem in hâsıl olmuş­
tu. Üstelik bu sırada Ingiltere ile Am erika
savaş halindeydiler. İspanya, Fransa ile m üt­
tefikti. Prusya ile kuzey A vrup a devletleri
İngiltere’ye karşı cvvelce bahsettiğimi? si­
lâhlı tarafsızlık birliğini kurm uş b ulun u­
yorlardı. Avusturya ise, b u işte Rusya’yı des­
teklemekteydi. İkinci Kateriııa, lehine hâsıl
olan müsait durum u kaçırmıyarak prens P o ­
temkin kumandasında yetmiş bin kişilik bir
kuvvet gönderip Kırım’ı birdenbire işgal ve
Rusya’ya ilhak ettiğini ilân etti Çariçe, K ı­
rımlılara hitaben neşrettiği beyannamede,
kendilerinin müfsid bir kavim olduklarını,
Kuşlara Çok zahmet verdiklerini, onlardan
çektiklerini hiçbir milletten çekmemiş olduk­
larını, Osmanlı devletinin fesadlardan k ur­
tulmak için kendilerinden el çektiğini, halbu­
ki onların Rusya ile Osmanlı devletinin ara­
sını bozmağa çalıştıklarını, binlerce R u s as­
keri öldürdüklerini, pek çok masrafa sebeb
olduklarını, işte bütün-bunlardan dolayı K ı ­
rım, K u b a n ve T a m a n ’ı ilhak ettiğini bildiri­
yordu. Prens Potemkin, memleketin ileri ge-
 İenlerini çağırtarak b u beyannameyi kendi­
lerine okudu ve: «— B u andan itibaren K ı­
rım'ın istiklâli ilga edilmiştir. Hepiniz Rus
reâyâsısınız* dedi.
İkinci Katcrina A vrup a devletlerine hi­
taben neşrettiği başka bir beyanname ile
de Kırım’ın Rusya'ya ilhakını ilân ve bu­
nun kendince sebeblerini izah etti (1783).
Prens Potemkin aynı zamanda bu il­
hakı kabul etmıycnlerin Kırımı terkedip gi­
debileceklerini, kalanların mal ve canlarının
emniyette olacağını, kimsenin dinine ve m ez­
hebine karışılmıyacağını, lâkin buna karşılık
Çariçeye sadakat yemini etmeleri gerekece­
ğini söyledi. B u sadakat yeminini etmek iste-
miyenler, Kırım’dan göçmeğe başladılar. L â ­
kin, bir müddet sonra göçler kitle halinde
olmağa başlayınca, Potemkin bu gidişle K ı ­
rım’ın tamamen boşalacağını, hiçbir Kırım­
lının Rus esaretini arzu etmediğini anlıyarak
göçe hazırlanan erkek, kadın, çocuk, genç ve
ihtiyarlardan mürekkep otuz bin kişilik bir
kafiieyi vahşice öldürtmekten çekinmedi. B u
ilhakın Osmanlı devleti üzerinde nasıl bir
reaksiyon uyandıracağı henüz bilinmediğin­
den netice bir savaşa kadar giderse İsveç’in
b u sırada Rusya’yı arkadan vurmasına engel
olmak için İkinci Kaierina İsveç kraliyle gö­
rüşüp muhtemel bir Osmanlı- Rus savaşı sı­
rasında tarafsız kalması şartiyle Norveç’in
Orsekizinci yüzyıl sonlarında bir Tatar
İsveç krallığına katılmasını destekleyeceğini
vaadedip b u hususta gizli bir anlaşmaya va­
rıldı.
Rusların Şahin Giray’a son darbesi
Kırım’ın mutlak istiklâline taraftar olup
bu gaye ile Şahin G iray’ın etrafında toplan­
mış olan tatarlar ise, b u darbe karsısında
sersemlediler. O zam an Osmanlı devleti ye­
rine Ruslara güvenm enin ne dem ek olduğu­
n u anladılar. Lâkin, iş işten geçmiş bulunu­
yordu. îkı devlet arasında kararlaştırıldığı
halde. Birinci A bdülham id’in adını paralara
yazdırmayı bile Kırım'ın istiklâline aykırı gö­
ren Şahin Giray ise, bütün emellerine vedâ
zorunda kaldı. Kuşlar, kendisine yılda sekiz
yüz bin ruble tahsisat bağlayıp bir yerde
ikamete m em u r ettiler. Lâkin, aradan üç-dört
yıl geçtikten sonra onu istiskal etmeğe baş­
ladılar. Şahin Giray, ruslarm ağır m u a m e ­
lelerine dayanamayıp nihayet 178S yılında
Osmanlı memleketine gelince yakalanıp R o ­
dos'a sürgün ve orada idam edilerek cezasını
bulmuştur. Kendisi kötü niyetliden fazla ah­
m a k bir adamdı. Ruslara yüzde yüz inanmış
bulunuyor ve Kırım'ın hakikaten müstakil
bir devlet olabileceğini sanıyordu.
Bahadır Giray ise Kırım'ın ruslar tara­
fından tamamen işgalinden sonra bir kola-
prens ve prensesi (Choiseule Gouffier’den)
2622
ymı buiııp hapisten kurtularak K u b a n taraf­
larına kaçtı. 1738 yıılnda İstanbul’a çağrılarak
geldi. Kendisine Tekirdağmda verilen bir
çiftlikte oturup 1791 yılında orada eceliyle
vefat etti (Cevdet Tarihi, C: 2, S: 249-250).

İlhak karşısında Osmanlı devleti ve

vaziyetin resmen kabul edilmesi

Rusların Kırım’ı ilhak ve b u n u resmen

iîâr. ettikleri duyulunca, buna karşı ne ya­
pılabileceğini görüşmek üzere sadrıâzam H a ­
lil Ham dı Paganın riyasetinde bir hey'et top­
landı. Evvelâ, ilk i§ olarak aradaki andlaş-
mayı bozar mahiyette oian. bu hareketi pro­
testo eden bir beyanname neşri düşünüldü. Kırım H anlarından Şahin Giray'ın R o do s’ta
Lâkin, Fransa elçisinin tavsiyesiyie bundan öldüriilmesi
vazgeçildi. Çtitıkü, Rusya'nın bir savaş baha­
nesi aradığı muhakkaktı. B un d an İstifade kün bulunduğunu söylüyordu. Ancak, Os­
edebilirdi. Devletin ise. savaş gücü yoktu. N i ­ manlI devletinin, Kırım'ın ilhakını tanımak­
hayet, gayet gizli olarak, savaşa hasırlanıl- tan başka çaresi bulunmadığını, Aynalı-kavak
masına karar verildi. Ruslarla arası açık olan tenkihnâmesSnin bunun dışındaki hüküm le­
İngiltere devleti elçisi ise, bilâkis hem en rinin korunması hususunda ise devletinin
hududlara kuvvet şevkiyle savaş hazırlığına tavassuta hazır bulunduğunu da ilâve etti.
başlanılmasını, zira Avusturya ile müttefik Aslında İngiltere bu suretle Rusya’nın yeni­
bulunan Rusya’nın bu kadarla iktifa etme­ den dostluğunu kazanm ak ve kaybettiği tica­
yip Osmanlı devletine saldırmasının müm- ret imtiyazlarım elde etmek peşindeydi. Oa-

Onsekiıinsi yüzyıi sonlarında bir Ta tar askeri ve kadını (Choiseule G o u ffier’d e n )

2623
 Birinci Abdülhamit devrinde ıslahat teşebbüsleri
(İlâve: 15 8)
Birinci Abdülhamid. bütün haya-
tın: sarayda ve kapalı olarak geçirmiş
olduğu tıalde. devletin son uğradığı fe­
lâketler üzerine mutlaka bazı ıslahat
hareketlerine girişmek lüzum unu his­
sediyordu. Bilhassa, yeni bir savaşta
büsbütün mahvolmamak için ıslahata
askeri kuvvetlerden başlamak icab et­
tiğini düşünmekteydi. O hiç değilse
Üçüncü Mustafa devrinde orduda baş-
lıyan ıslahat hareketini devam ettir­
mek. onları biraz daha hızlandırmak
ve genişletmek arzusunda idi. B u dü­
şünce ve arzularının tahakkukunda
sadrazamlarından Karavezir (silâh-
dar) Mehzned ve Halil Ham id Paşalarla
derya kapdanı Cezayirli Haşan Paşa’yı
kendisine en büyük yardımcı olarak
buldu.
Padişahlığının ilk yıllarında bir­
kaç veziriazam, değiştirdikten sonra bu
işleri yapabilecek kabiliyette ancak
Karavezir sil&hdar M ehm ed Paşa’yı
l gördüğünden onu bilhassa sadaret
mevki’ine getirdi. Padişah ile uzun ko -
rüşme ve müzakerelerden sonra Meh-
i med Paşa, askeri ocakların ıslah ve
takviyesine girişti. H u m b aracı A h med
Paşa zamanında yeniden tesis edilen
humbara<îi ocağı ile Baron de Tott ta*
rafından el atılan topçu ocaklarının
talim ve terbiyesiyle alâkadar oldu.
Daha evvel Taval adlı bir İsveçliye de­
mir toplar ve mermiler ısmarlanıp ge­
tirtilmişi. Bunlarla Kâğıthanede yapı­
lan top atışlarına ve humbaracılarm
çalışmalarına kendisi bizzat gider, ta­
limlere nezaret eder, muvaffak olanla­
ra ihsanlarda bulunm ak suretiyle as-
Keri ve subayları mükâfaJandırır. şevk­
lerini artırırdı.
Fakat bütün bu faaliyetler Meh-
med Paşa'nm ölümüyle sona erdi. O
kadar ki Üçüncü Mustafa zamanında
kurulmuş olan sürat topçuları teşki­
lâtı bile, Birinci Abdülhamid’in bütün
arzusuna rağmen yeniçeri ocağının m u ­
halefeti üzerine 1781 yılında kapatıla­
rak burada öğretmenlik eden Obert ile
yanındaki topçular Fransa’ya dönmüş­
lerdi. Aşagı-yukarı iki senelik bir fası­
ladan sonra Kaili Ham id Paşa’n m sa­
darete gelmesiyle ıslahat içleri ve bil­
hassa teknik sahada ilerlemeyi temin
edecck hareketlere başlanabildi. Halil
Hamid Paşa yeniden kurulacak olan
j sür’at topçuları, istihkamcı ocakları i-
çin Pransadan mütehassıslar istedi.
B u n u n üzerine Obert. yanında Oran*
per adlı bir uzmanla birlikte tekrar
İstanbul’a geldi. B u sefer kurulan sür’-
★
j ^ .
at topçuları ocağında iki bin kişi vardı. I
Bunlar hakkında hemen bir kanun
tertiplendi. B u n a göre sür’at topçula- j
rınm hepsi bekâr gençler olacaklar, da­
imi surette kışlalarında oturacaklar ve
haftada üç gün Kâğıthanede talim ya­
pıp diğer günler nazarî derslerle meş­
gul bulunacaklardı. Sıkı bir çalışma
sonunda burada çok usta topçular ye­
tişti. Tersanede açılmış olan bir mü-
hendishanc mevcutsa da kale m ü h en ­
dislerimiz yoktu. Halil Ham id Paşa,
Fransadan kale mühendisleri ve topo­
[ grafya mütehassislan çağırtarak rus
hududundaki kalelerle boğaz tahkima­
tını muayene ettirıb bunların ıslahı
hakkında raporlar aldı, sonra yijıe
Fransa’dan iki istihkâm uzm anı subay
getirtib tersane mühendishanesinde
bir istihkâm kısmı açdı (20 ekim 1784).
Bunlara aynı zam anda Karadeniz bo­
ğazının müdafaası için raporlar tan­
zim ettirildi. Bunlarla Türklerder. mü- ‘
rekkeb bir heyet ayrıca Karadeniz kı­
yılarındaki, Zonguldak. Sinob, Amasra,
Gelincik. Ö 2 İ . Varna ve Burgaz liman-
lariyle kalelerini gözden geçirdiler.
İstihkâm okulunda on beş kadar j
kayıtlı talebe varsa da, dinleyici şek­
linde dersleri takib edenler çoktu. K a ­
zar! derslere ilâveten talebeye arazi
üzerinde tatbikat yaptırılıyor, çeşitli
aletlerin kullanılması ve bunlar vası-
tasiyie araziden harita alınması öğreti­
liyordu. Bunlar o zamana kadar ordu­
m u z u n tamamen meçhuliydi. Ders ve
tatbikatı, merakı dolayısiyle yerinde
takib eden Birinci Abdülhamid bunla­
rı gördükçe bu hususlarda ne kadar
geri kalmış olduğumuzu aeı acı anh-
yarak ıslahat işlerine dört-elie sarılı­
yordu. B u n u n için Fransa’dan yeni ye­
ni mütehassıslar getirtilerek tersane­
deki gemi tezgâhları ve top döküm ha­
nesi ıslâh ediiib modernleştirildi. Ni­
hayet 178-1 yılı .ilkbaharında Lüksen-
burg dükası İstanbul’a gönderdiği
başkâtibi ile Bab-ı âli’ye başvurarak em­
rine verilecek bin iki yüz kişilik bir
Osmanlı kuvvetini Rodos veya Girid
adasında talim ve terbiye etmeği ve
yeni Avrupa ordularındaki birlikler
gibi yetiştirmeği teklif etti. Düka. Os­
manlIların son uğradığı mağlûbiyetin,
ordularının batı standardına uym am a­
sından ileri geldiğini, Osmanlı askeri­
nin batı savaş tekniğini öğrenmedikçe •
: bu ordular karşısında muvaffakiyet
kazanamıyacağını ileri sürüyordu. B u
! birlik, n ü m u n e olacak ve diğerleri de
2624
 Birinci A bdülham id dEvrindckr askeri inşaattan, Cû-rsyir*Ji Haşan F&şa'rttn Kasîimpaşa’da
yaptırdığı Kalyoncu ktşiası
manii devleti, bu tavassuta kendisine rîost
bildiği Fransa’nın da iştirakini istedi. İngi­
liz elçisi, bu hususta çalışacağını vaadetti.
Halbuki Fransa, bir zamandır Rusya politi­
kasına meyletmiş bulunuyordu. Osmanlı
devleti ise, bütün bunlardan lıabörsiz olarak
hâlâ b u devletlere bel bağlıyor* onlardan
medet umuyordu. Ancak, İkinci Katerîna bu
hususta hiçbir tavassutu kabul etmedi.
ona göre vetiıtirilecekii. Fikir câzibdi,
ancak askerin yetiştirilme yerinin aba­
lardan biri olması şüpheyi çek M. M e­
sele b u yüzden tahakkuk edemedi.
Diğer taraftan Osmanlı donanması
1708-'i774 savaşlanıacta Çeşme’de tama­
m en mahvolmuştu. K üçük Kaynarca
| barışından sonra derya kapdam Ceza-
•; yirlî Ga^i Kasan Paşa, hükümdarın ûa
; 'teşvik ve himayesiyle tersaneyi v e . do-
• nanmayı ıslaha girişti. Eski ağır ve hat-
tal gemiler terkcüilerek îr.giiiz ve Fran-
? sis donanmasındaki n ü m ü n elerine gö-
; re yeni savaş gemileri yapılmağa b&ş-
2
landı. Biı- taraftan dar aaüe sefer a- I
•' manlarmda hikmete çağrılan donanma
personeli yerine, daimî personel ika­
mesi düşîinüiüb gemici yetiştirilmesine
f çalışıldı. Yalnız donanma inşaatı pek
i pahalıya malolmaktaydı. Devlet haziw
nesi ise boştu. B u yünden, yeni ¡sremi“
■ lerin yapılması uzun sürüyordu. Aynı
mesele, personel yetiştirme işinde de
i bahis konusu îdi. Daim î efrad için Si-
i nob'da, Midilli’de ve İstanbul'da kızla­
lar inşaası gerekiyordu. Lâkin, hazine
i b u n u karşılayacak halde olmadığı gi-
I bi. muhalifleri, hünkârı derya kapda-
2625
Kırım, K u ba n ve T am a n ’ı ilhak ettiği
halde. Osmanlı devîetiniö hiçbir reaksiyon
göstermemesi üzerine liusya b u hususta naha
da ileri gitmeğe karar vererek İstanbul’daki
elçisi vasıtasiyle bu ilhakın resmen tanm*
masını ve tasdikini Osmanlı devletinden is­
tedi. Osmanlı devleti ise, hâlâ İngiltere ve
Fransa’nın tavassutunu bekliyordu. Elçi Bol'
gakoi, Osmanlı reis ül-küttabma., böyle tavas-
nı aleyhine kışkırtarak bunlara lü zu m
olmadığı fikrir.i telkin etmekteydiler.
Gay.i ETasan Paşa b un un üzerine îs- |
! tan bul’d a İCasırrı-paşa semtinde tersa- !
■ ne ambarlarının yanında kendi cebin-
• den bir kalyoncu kışlası, yaptırdı.
Baron de Tott’un tavsiyesi üzeri- -
f ; ne itk def’a Haliç’de, Karaağaç sem-
’ tinde “hendese odası” aeliyle teorik |
; ve pratik bilgilerle mücehhez deniz !
ii subayı yetiştirecek- bîr okul açılmıştı. ;
1 Bir jki yıl sonra işe burası dar seldi- i
ğı'nden tersane zindanının yanında, 1
i İ yani şimciikî Camialtı, mevki’I civarm-
: da iki-üç odayı hâvi bit mühendisti ane i
yapılmış ve faaliyete geçmişti. Halil
i Ham id Paşa ¡ssmanmda 1784 tarihinde ■
) i donanm a nizamnamesi ve savaş hasır- |
lığına dair hazırlanan bir kanun d a i
i i yürürlüğe kondu.
î
Bibliyografya : İ- H. tTzunçarşılı; Os- \
m B.nl 1
Tarihi, C: IV kısım 1 ve 2. Deniz j
i Mektepleri Tarihçesi. Başbakanlık Ar- •
şivi. Cevdet tasnifi bahriye vesikaları,
j Baron de Tott; Memoircs sur les Turcs 1
I et les Tartares. Osm an Ergin; Türkiye
j 2
Maarif Ta *ihi. C : 1 -3 .
F. 17
sutların ancak iki tarafın doğruca temas ve
muhaberesine engel olabileceğini ve esasen
Fransa vc İngiltere’nin de b u n u istediklerini
söyliyerek, Osmanlı devleti tarafından bir
kelimesi değiştirilmeden tasdik olunmak üze­
re hazırlanan ve Kırım, K u b a n vc T a m a n 'm
Rusya'ya ilhakının tanındığını bildiren bir
belgeyi tevdi etti.
Rakibi Avusturya ile bir ittifak imzala­
dığı için Prusya devleti Rusya ile dostluk­
tan vazgeçmiş ve hattâ ona düşm an olmuştu.
Prusya elçisi son d u ru m üzerine Osmanlı
devletine başvurarak, Kırım, K uban ve Ta-
m an'ın ilhakına ka’r§ı gerçi yapacak bir şey
yoksa da, b u n u böyle bir belge imzalıyarak
kabul etmenin asla doğru olamıyacağını ve
bun un ileride Osmanlı devletinin başına bir­
çok gaileler açacağını ileri sürüp red edilme­
sini tavsiye etti. Hattâ, eğer Rusya dalıa ileri
giderse kendisiyle savaşmanın pekâlâ m ü m ­
kün bulunduğunu, bun un için müttefikler
bulmanın kolay olduğunu ve Prusya’nın böy­
le bir ittifakı derhal kabul edebileceğini de
bildirdi. B u n u n üzerine, 23 kasım 1783 tari­
hinde şeyhülislâm, konağında bir toplantı
yapılarak hem Ru sya’nın talebi, h e m Prus­
ya’nın teklifi u zu n boylu görüşüldü. N ih a ­
yet, Rusya ve Avusturya ile yeniden bir
savaş macerası doğru görülmiyerek Prus­
ya'nın teklifi bir tarafa bırakıldı ve R u s­
ya’nın isteği, için yine Fransa ve İngiltere’
nin tavassutuna başvurulması kararlaştırıl­
dı, Lâkin Rusya elçisi reis iil-küttaba böy­
le bir tavassutu asla kabul etmiyeccğini,
istenen senet aynen yazılıp imza olunmadığı
takdirde devletinin, hemen savaş ilân edece­
ğini, nihayet birkaç gün mehil verilebilece­
ğini söyledi.
Rusya’nın bu şiddetli baskısına işe ya­
rar bir ordusu, parası ve müttefiki bulun-
mıyan Osmanlı devletinin daha fazla dayan­
masına im kân yoktu. Nihayet 9 ocak 1784
tarihinde istenen belge hazırlanıp R u s elçi­
sine tevdi olundu. O sırada konağında hasta
bulunan derya kaptanı Cezayirli Gazi H aşan
Paşa, kendisine b u belgeyi m ührünü basmak
üzere getiren beylikçi Raşid Efendiye, şu
sözleri söylemişti: «— B u sulh, suih değil­
dir. Düşmanlarımızın halimizi böyle gör­
dükçe, bununla yeünm iyerek çeşitli teklif­
lerle memlekete el uzatacaklarından ve hiç
olmazsa T u n a h u dud olsun diyeceklerinden
şüphe yoktur. Bize göre hem en başımızın
çaresini görm ek ve intikam için hazırlan­
m a k lâzımdır. Sonra pişmanlık fayda ver­
mez» (Cevdet Tarihi, S : 3, S: 57).
Rusya b u n d a n sonra Osmanlı devletine
kendisi için büyük menfaatler sağlayan sek­
sen maddelik bir ticaret andlaşması teklif
etmiş, bur.un ancak altı maddesi değiştirilip
kabul edilmiştir.
2626
S adnâzam Halil Ham ld Paşa’mn
gözden düşmesi
Rusya karşısında diplomasi sahasında
uğranılan mııvaffakıyetsialikler, Kırım ’ın b u
devlet tarafından ilhakının resmen tanınma­
sı gibi hâdiseler, halk efkârını Halil H a m id
Paşanın şiddetle aleyhine döndürmüş bulu­
nuyordu. O n u n rakibi ve düşmanı Cezayirli
Gazi H aşan Paşa d a Hünkâra m ü m k ü n oldu­
ğu kadar onun aleyhinde bulunduysa da. B i­
rinci A bdü lham id’in tam am en zihnini çeleme­
di. B u n a rağmen padişahın sadrıâzamına
eski güveni kalmamış ve eskisi gibi fazla
iltifat etmez olmuştu. Sadrıâzamın asıl düş­
m anı yeniçeri ocağı ile gericilerdi. Halil H a ­
m id Pasa, devlet hâzinesinin gittikçe artan
açığını kapatmak, biraz para biriktirmek ve
b u sayede orduyu tensik edebilmek için as­
kerlikle alâkası olmayıp ocakları yeyinı yeri
haline getirmiş olanları ayıklamak, bir taraf­
tan da m uayyen ellerde vc bilhassa yeniçeri
ocağının ileri gelen ağalarında bulunan tesâ-
m e» adiyle m uhayyel şahıslar adına tanzim
olunm uş maaş kuponlarını ilga ederek dev­
let hâzinesinden haksız yere büyük menfaat­
ler elde etmelerinin önüne geçmek istemişti.
İşte, ocağın kendisine düşmanlığı b u yüzden­
di. Üstelik yeni askerî sınıflar ihdası yeniçe­
rileri kuşkulandırmakta vc kendilerinin rağ­
betten düşmelerinden korkmaktaydılar. Halil
H a m id Pasa, o sırada ocakta vâki maaş z a m ­
larını ilga ederek devlet hâzinesine dört yüz
kese akçeden fazla bir gelir sağlamıştı. L â ­
kin b u hal, asker arasında heyecan yarattı.
Yeniçeri ağası akşam dan sonra defterdar
Nazif Efendi’yi görerek ocağın kaynaşm a ha­
linde bulunduğunu ve bir fitne ihtimali m e v ­
cut olduğunu söyledi. Nazif Efendi, vaktin
geç olmasına rağm en doğruca Hünkâra gitti.
Bir gün evvel yapılan bir toplantıda hâ­
zinenin çok kötü d u r u m u bahis konusu olun­
ca, masrafın azalması için padişahın bir m ü d ­
det Bursa veya Edirne'de oturması bahis
konusu olmuş, lâkin Halil H a m id Paşa:
«— Doğru, lâkin efendimiz p ek ihtiyar­
dır. diyerek b u n u reddetmişti. Paşanın düş­
manları o zam an h em e n hünkâra koşup:
•Halil H a m id Paşa, sultan Mustafa za­
manındaki ıslahatı ihya ederek onun usu­
lüne mail bulunduğunu göstermiştir. Esasen
b u yüzden şehzade Selim ’e taraftardır. Ş im ­
di de efendimizin pek ihtiyar olduğunu söy­
leyip şehnadeyi cülûs ettirmeğe zihinleri
alıştırıyor. Esasen ocaklıyı da gücendirmek­
ten maksadı bir fitne ayaklandırıp arada işi
görmektedir» dediler. B u ihbardan dolayı
Birinci Abdülham id’m hayret ve hiddeti d e­
v a m ettiği sırada sadrıâzamın düşmanların­
dan olan defterdar Nazif Efendi de saraya
gelmiş, bir de, terakkilere ait zamları ver­
m em esi yüzünden ocağm ayaklanm ak üzere
bulunduğu haberini yetiştirmişti. Padişah b u
paranın askere derhal dağıtılıp bir hâdiseye
meydan, verilmemesini emretti. Fakat bütün
bunlar onun zihnini iyice bulandırdı. A z
sonra da gözü tekrar şeyhülislâmlıkta olan
İvaz Paşa-zâde İbrahim B e y d e Birinci Ab-
dülhamid’in hemşiresi E sm a Sultan’a bir tez­
kere gönderip: «— Veririn H ün kâra k&sdi
vardır» diye bildirmişti.
Nihayet Padişah, önce sadrıâzamı azle
karar verdi.

H am id Paça’nın azli ve idamı, $ahin

Ali Paşa’nın sadâreti
Halil H a m id Pasa 31 mart 1785 günü
Kubbe-altmda askeri ocakların maaşlarını
dağıtırken İmrahor Ali B e y vasıtasiyle sada-
ret m ü h rü kendisinden alındı ve h e m e n b a ­
lıkhaneye indirilip orada birkaç saat kaldık­
tan sonra bir gem i ile Gelibolu’y a doğru
yola çıkarıldı. Sadaret m ührü ise, Haleb vali­
liği ile Ö z ; muhafızlığında bulunan S ah in Ali
Pagaya gönderildi. O gelinceye kadar sada­
ret kaymakamlığına derya kaptanı Cezayirli
Gazi Haşan Paşa tayin edilmişti.
D grya ka p tan ı Cezayirli G azi Hasarı Pasa
A yn ı gün Halil H a m id Paşanın en yakın
mesai arkadaşı olan şeyhülislâm. Dürrı-zâde
Seyyid M e b m e d Ataullah Efendi azledilip ya­ yerlerde iyiliği ve adaleti île tanınmış ve
lısında oturmağa m e m u r edildi. İvaz Paşa- vazifelerinde m uvaffak olmuş bir zattı. L â ­
zâde İbrahim B e y de u m d u ğ u gibi şeyhülis­ kin okur-yazar olmaması yüzünden bazı giz­
lâmlığı kaptı. Y in e eski sadrıâzamın a d a m ­ lenecek şeylerin duyulması, bir de hep taş­
larından Ağrıboz muhafızı Raif İsmail P a ­ ralarda memuriyet vermesi sebebiyle m erk ez
şanın da vezareti kaldırılıp Lefokşa'ya sür­ teşkilâtı muamelelerine vâkıf bulunmaması
gün edildi. G e r e k o, gerek Ataullah Efendi, yüzünden 24 O c ak 1786 tarihinde azledilip
şehzade Selim ’i cülus ettirme dâvasında H a ­ m üsadereye uğram adan Selanik satıcağı ile
lil H a m id Paşa ile birlik olmakla ittiham İsmail kalesi seraskerliğine gönderildi. S a d a ­
edilmekteydiler. Gelibolu'dan Bozcaada'ya ret mührü, Cezayirli Gazi H a ş an Paşanın
nakledilen Halil H a m id Paganın düşmanları kethüdası iken bir müddet evvel vezaretle
neticede onun öldürülmesi fermanını da te­ M ora eyâleti verilmiş olan Y u s u f Paşaya
m in ettiklerinden burada idam edilerek kesi­ yollandı. Sadaret kaym akam ı ise, yine G a z i
len başı İstanbul’a gönderildi (27 nisan 1785). Iıasan Paşa oldu.
Paşanın yakınlarından olup Lefkoşa’y a sür­
gün edilen Raif İsmail Paşayı da K a r a ket- Rusya ile Osmanlı devleti arasında
huda-zâde A H yolda yetişerek katletti. B u
hâdiselerden sonra, evvelce yalısında otur­ yeni ihtilâflar
m a ğ a m em u r edilmiş alan eski şeyhülislâm
Dürri-zâde Ataullah Efendi de kethüdası O s ­ Rusya, Kırım’ı ilhak edip b u n u O sınan-
m a n Efendi ile beraber hac vazifesini ifa et­ lı devletine de tasdik ettirdiği halde, m es e­
meleri bahanesiyle ve aslında sürgün olarak leyi tam am en kapanmış addetmiyordu. B ü ­
tün arzusu savaşta Osmanlı devletini yenerek
Hicaz'a gitmek üzere bir gemi ile yola gı-
karıldılarsa da, esasen rahatsız bulunan A ta ­ Avusturya ile birlikte tam am en paylaşmak
ullah Efendi Gelibolu'ya varıldığı zam an ve­ ve b u arada İstanbul'u alıp bu imparatorlu­
fat etti. ğun vârisi haline gelmekti. B u ise, Birinci
Petro’n u n meşhur plânıydı.

Şahin Ali Paşa’nm azli ve Yusuf
Paşa’mn sadareti
Yen i sadrıâzam Şahin Ali Paşa, on iki
gün sonra İstanbul’a gelerek vazifesine baş­
ladı. Kendisi daha evvel vali bulunduğu
İkinci Katerina, Osmanlı reâyâsı olan
rumları kendisine tam am en bağlamayı dü şü ­
nerek ortanca torununun adını Kostantin
koymuş, üstelik yunanca öğrenmesi ifin k ü ­
çük yaştan beri ru m öğretmen ve müreb-
biyelere tevdi etmişti. Maksadı, şahsen Kı-

2627
 ü L .
bir tiyatro sahnesi hazırlamıştı. Böyîece RuS
çariçesini Lehistan, Litvanya hey’etleri, T a ­
tar mirzaları, K u ba n hanları, Kabartay bey­
leri a y n ayrı karşıladılar. Nihayet Kani-
yefde Lehistan kralı, Kerson'da ise, Kont
Falkanştayn takma adiyle seyahat eden
Avusturya imparatoru ile İstanbuldaki Rus
elçisi Bulgakof ve Avusturya elçisi Herbert
karşıladılar. Şehrin kapılarına dikilmiş olan
zaier taklarının üzerine «Bizans yolu> diye
yazılmıştı (Mayıs 1878).
Katerina, Osmanlı devletine kendisince
en münasip olacak zamanda hücum etmeyi
tasarlıyordu. Bun u n için bilhassa Avrupa
vaziyetinin uygun olması lâzımdı. Birbirle-
riyle anlaşma halinde olmamakla beraber.
İngiltere ile Prusya Rus-Avıısturya ittifakına
karşı idiler. Fransa ise, müteredditti Kırım
meselesinin son aldığı şekil üzerine Osmanlı
um um i efkârında başljyan kaynaşmanın bir
türlü dinmemesi üzerine Bâb-ı âli’nin yavaş
yavaş tutumunu değiştirmeğe başlaması, h u ­
dut kalelerinin takviyesi, çeşitli askerî bir­
liklerin hazırlanıp stratejik yerlere şevki,
Karadenize kuvvetli bir donanma çıkarıl­
ması Husyanm gözünden kaçmıyordu. Bu
yüzden Osmanlı devletiyle aralarındaki ihti­
lâfların halli için Avusturya’nın tavassutunu
Avusturya imparatoru (kinci Jozef
istemiş olduğu gibi, bu hususta Fransa'ya
başvurmuştu. Bundan sonra da, Avusturya
n m tacını giymek ve Kostantin’i de buraya imparatoru Jozef i Kerson’a davet etmişti.
genel vali yapmaktı. Kendisine taç giyme Avusturya imparatoru, Rusya'nın Fransa’nın
yeri olarak Ozi suyunun denize döküldüğü tavassutuna başvurmasını hoş görmemiş ve
yerdeki Kerson şehrini seçmişti. Çariçe 1787 bu daveti biraz soğuk karşılamış, hattâ m u ­
yılında, Fransa ve İngiltere Rusya elçileri kabil bir hareket elarak Prusya’ya yakın­
ile beraber Kcrson’a geldi. Prens Potem- laşmayı bile göze almıştı. Ancak, bu sırada
kin yollarda, her menzilde Katerina’ya âdeta Osmanlı devletinin paylaşılmasmı istemiyen
Büy ük Frederik’in ölü nüyle (Ağustos 1786)
b u teşebbüs yarım kaldığından Jozef, Ka-
terina’nin dâvetini kabul edip Kerson’a gel­
mişti.
Osmanlı devleti ise. Rus ve Avusturya
hükümdarlarının bu şekilde buluşmaların­
dan endişe duyarak Karadenize küçük bir
donanma göndermişti. B u donanma Özi neh­
rinin denize döküldüğü yere demirledi. B u
hal, Katerina’yı hiddetlendirdi. Hattâ A vus­
turya imparatoruna: «Görüyor musunuz?..
Türkler Çeşm e’yi unutmuşlar* dedi.
Ruslarla AvusturyalIların bu son n üm a­
yişleri, Osmanlı devletini ciddî bazı tedbirler
düşünmeğe şevketti. Bütün bunlardan m aa­
da, Rusların İzmir, Mısır ve Boğdarı’daki
konsoloslarının Osmanlı devleti menfaatle­
rine aykırı faaliyetlerde bulundukları görü­
lüyordu. Rus gemileri de, aradaki ticaret
anlaşmasına aykırı olarak hâlâ bazı m em n u
eşyayı nakle devam etmekteydiler. İngiltere
ve Prusya ise, Osmanlı devletini mütamadi-
yen bir savaşa tahrik ediyorlardı. İngiltere,
eski ticari imtiyazlarını iade etmediği ve
bunları Fransa’ya verdiği için Rusya’ya kar­
Rusy a çariçesi (kinci Katerina şı b u vasıta ile baskı yapm ak istiyordu.

2628
Prusya, Avusturya’nın gittikçe genişlemesin­
den endişe duymaktaydı. B u yüzden esasen
Avusturya imparatorluğuna karşı öbür A l­
m an devletleriyle bir ittifak yapmıştı. İngil­
tere ile Prusya’nın b u tutumları ise, A vus­
turya ile Rusya’nın Osıııur.iı devletine karsı
pervasızca lıarekete geçmesine engel oluyor­
du. B u yüzden, bu iki devlet hükümdarları
hem Avrupa’da müsait bir durum hâsıl olun­
caya, hem de kendi savaş hazırlıkları sona
erinceye kadar Osmanlı devletini teskin
edip oyalamak için, Bâb-ı âli’nın şikâyet ko­
nusu ettiği hususların m ü m kü n mertebe
müsait ve yatıştırıcı cevaplarla geçiştirilme­
sini elçilerine bildirdiler.
İngiliz elçisinin telkinleri
•Sadrı âza m Koca Yusuf Paşa, bu konu­
da devletinin düşüncesini anlamak için Ay-
nalı-kavak kasrında İngiltere elçisini kabul
ederek kendisiyle görüştü. Elçi, Osmanlı
devletinin hemen kat'i şekilde harekete geç­
mesini tavsiye ettikten, sonra şunları söy­
ledi:
«Çariçe kazanmış olduğu galibiyetten
mağrur olarak bundan sonra Osmanlı dev-
'etini tehdid yoliyle isteklerini elde ede­
bileceği kanaatindedir. Bâb-ı âli buna kar­
şılık sebat ve metanet gösterir, ilkbaharda
Karadenize m ükemmel bir donanma çıkarı­
lır ve Özi, Beııder ve Hotin sınırına kudretli
bir seraskerle kırk-elii bin asker g ö n d e r i l i r ­
se, Katcriîia haddini bilir. Bilhassa rusisırın
mevcut tedarikleri hep borçla yapılmış şey­
lerdir. Savaşa istekli görünüyorlarsa da, as­
lında öyle değildir. Bunlar, hep gösteriştir.
Rusların asıl gayesi İranı istilâ etmektir.'
Avusturya ise kendi iç işleriyle pek fazla
meşgul haldedir. Bunun için siz hazırlığa
baslar başlamaz Rusya, Frsni-a'nm ara-bulu-
culuğunu istiyecektir. O zaman da arzu et­
tiğinizi elde edebilirsiniz.»
Yusuf Paşa, bu sözleri mâkul bulmuş ve
İngiliz elçisinin tesiri altında kalarak Rus-
lara karşı kat’i bir tavır almağa yavaş yavaş
aklı yatmıştı.
İhtilaflı noktalar ve sebepleri
0 sırada Rusya devleti ile Osmanlı im­
paratorluğu arasında askıda kalan ve müte­
madiyen ihtilâf m evzuu olan meseleler şun­
lardı:
1 — Eflak ve Boğdan meselesi.
2 — Gürcistan meselesi.
3 — Bazı Kafkas kabil el erinin K üban
nehrini aşıp R u s arazisine taarruzu meselesi.
4 — Rusya tüccarından alman vergiler
meselesi.
5 — Cezayirlilerin zaptettiği Rus gemisi­
nin iadesi meselesi.
6 — T u n a kıyılarında oturan ve Osmanlı
devletine tabi bulunan kazakların yağmacı­
lıklarına engel olmak için o bölgelerden
uzaklaştırılması meselesi.
7 — Varna’ya Rus konsolosu tayinine
müsaade edilmemesi meselesi.
8 — K ılb u m u tuzlalarından çıkan tuzun
yarısmın ruslara verilmesi meselesi.
Bunları teker teker inceliyecek olursak
çoğunun bir mesnedi olmadığını görürüz:
1 — Ruslar, Eflak ve Boğdan’ı işgallerin­
de bulundurdukları zaman OsmanlIlara veya
mirîye ait birçok mülkleri hıristiyan teb’aya
vermişler, bir.kısmını ise kiliselerin m ülki­
yetine geçirmişler ve bunu, b u mülklerin
e s k i sahiplerine iadesi diye ilân etmişlerdi.
Lâkin, böyle olduğuna dair elde hiçbir belge
mevcud değildi. Nihayet, Bolgrad andlaşma-
SiT.tian sonra kamulaştırılan mülkler için
böyle bir şey belki bahis konusu olabılirdL
Ruslar ise, çok daha eski tarihlere gidiyor­
lar, »erde ise Osmanlı fethinden evvelki dev­
relere ait durumu ysnstma iddiasında bu­
lunuyorlardı, Aynalı-kavak tenk iiınsmesiyle,
Belgrad andlaşmasından sonra kamulaştırılan
müiklerin eski sahiplerine iadesi Osmanlı
devletince kabul edilmiş, ruslarıtı yaptığı ta­
sarrufun devamı hakkında ise, Rusya devle­
tinin ancak şefaati bahis konusu olmuştu.
Yâni devlet, bunları kabule mecbur b ulun­
muyordu.
2 — Gürcistan meselesine gelir.ee, Acara’
Ilların b u memlekete yaptıkları tahripkâr
akınlara karşı Rusya, Osmanlı devletinden "
Gürcüler için yardım ve himaye ricasında
bulunmuş, Osmanlılar da b u n u temin, için
o tarafa asker sevketmişlerdi. Şimdi de R u s­
ya, çariçenin himayesini kabul etmiş, G ü r ­
cülerin yurduna OsmanlIların tecavüzde b u ­
lunduğundan şikâyet ediyordu.
3 — K u b a n hâdisesi, sadece ruslarm bir
iddiasıydı; bununla beraber Soğucak m u h a ­
fızı ve R u s memurları işi tahkike m em u r
edilmişlerdi.
Rus Kerson seyahatinde Kırımlı­
lar tarafından karşılanışı
2623
 i de b u andîaşmanm esaslarına aykırı bulun­
— R u s tüccarından alınan vergi, İnci­
liz ve Fransız tüccarlarından almandan faz­ duğuna £öre Osmanlı devletinin bu hususta
la olmadığı için Rusya devletinin bunun tereddütlü davranması ve kat’i teminat al­
azaltılması veya ilgası bakkm daki talepleri madıkça b u müsaadeyi vermemesi, hattâ di­
tam am en yersizdi. ğer konsolosların hâlen devam eden zararlı
5 — Gerçi Cezayirliler, bir rus gemisi­ faaliyetlerine bakarak hiçbir müsaadede b u­
ni zaptctmişlerdi; lâkin devlet de b u işin lunmaması pekâlâ hakkı idi. Bununla bera­
halledileceğini ve tekerrürüne engel oluna­ ber, Rusya da hâlâ istenen teminatı vermiş
cağını bildirmiş bulunuyordu. değildi. Hakikatte bu üzerinde çok durulm a­
sı gereken bir meseleydi- Ç ü n kü Rusların
6 — Rusların akmlarından şikâyet ettik­
asıl gayesi, burada açılacak bir konsolosluk
leri kazakların daha içerilere nakli zaten
vasıtasiyle Bulgarları tahrik etmek ve bir
başlamış bulunuyordu.
sefer vukuunda Osmanlı ordusunu arkadan
7— K ü ç ü k Kaynarca andlaşmasma görevurmayı m ü m k ü n kılmaktı.
ruslar Varna'da bir konsoloshane açmak id­
diasında iseler de, daha evvel açtıkları ko n ­
8 — T u z meselesinin halli için ise m e ­
solosluklar vasıtasiyle bulundukları tahrikler murlar tayin edilmişti.
Binaenaleyh, bütün ihtilâfların bir kıs­
mının esasen mevcud olmadığı, mevcud olan­
larda da Osmanlı devletinin haklı bulunduğu
reis ül-küttab Süleym an Efendi tarafından
böyleee Rus elçisi Bulgakora izah edilmişti
(Şubat 1787 -Rebiülahir 1201).
Mesele, tam bu şekilde hallolunmak üze­
re iken Mısır’da, İskenderiye şehrinde bulu­
nan Rus konsolosunun bazı Çerkeş beylerini
Osmanlı devleti aleyhine kışkırttığının m ey­
dana çıkması d u ru m u değiştirdi.

Mısır’da yeni olaylar

¿ ¿ L % £ Ebuzzeheb M u h a m m e d Bey'in vefatın­

. r-><
dan sonra Mısır'ın idaresi onun kölelerinden
ve yetiştirmelerinden M u ra d ve İbrahim
Beylerin eline geçmişti. Onlara ve kendile­
A t t. <3İ-
rine tâbi olanlara «M uham m ediye» denirdi.
M u h a m m e d Beyin yakın arkadaşı büyük İs­
mail B e y ise, bunlara tabi olmamış bulunu­
yordu. Kendisi ve arkadaşı Cidavî Ilasan
B e y «Aleviyye» adlı ayrı bir parti teşkil et­
mekteydiler. B u parti ve taraftarları, O s ­
manlI devletine tamamen sadık ve bağlı k im ­
selerden mürekkepti. Mısır’a, ilk zamanlar
büyük İsmail Bey hâkim olmuşsa da, Cida­
vî Haşan B e y ’in kendisinden ayrılıp öbür
tarafa geçmesi üzerine mücadeleyi kaybede­
rek Suriye'ye kaçmış, böylece kudret ve
hâkimiyet tam am en M u r a d ve İbrahim. B e y ­
lere geçmiş bulunuyordu. B un d an sonra ev­
velâ Cidavî Haşan Beyin «Muham m ediye»
partisiyle, sonra M u r a d ve İbrahim Beylerin
birbirleriyle arajgrmm açdmasile başlıyan
ve devam edip giden mücadele yüzünden
Mısır'da rahat, huzur ve asayiş kalmamıştı.
'P İ S - '" ' Devlet bu hale son vermek için o sırada
İnebahtı muhafızı bulunan eski sadnâzam
Yeğen M e h m e d Paşayı Mısır valiliğine ta­
Birinci A b d ü lh a m id 'in sevgili kadını R uhşah'a, yin etti.
«Ruhşa.hım , H a m i d ’ in sana k u rban ola» ba$- Yeğen M e h m e d Paşa, yeni vazifesine
Itgı ile yazdığı bir nâmesi. Padişah bu elya- tayininden ancak bir yıl sonra Mısır’a ge­
zısında «Sana bend olm uş bir k ulunum » lerek işine başladı (Kasım 1785). B u sırada
S a n a te$iimım, bu gece gel, niyazımdır...» M u r a d ve İbrahim Beyler barışmış bulunu­
d em ek t e ve da h a birtakım hararetli kelimeler yorlardı. Lâkin devlet, Mısır meselesini
k ullanm aktadır kat’î bir sonuca bağlamak azmindeydi. Bu-

2630
 lutkapan Ali Beyin yanında yetişmiş bulun,
duğu için Mısır meselelerine vu kufu bulu­
nan Cezzar A h m e d Pasa, kendisine sorul­
ması üzerine b u husustaki düşüncelerini dev­
lete murassal bir rapor halinde bildirdi. B u
raporun özeti suydu:

Mısır üzerine kuvvet gönderilirse, bir-

biriyîe rekabet ve mücadele halinde bulu­
nan beyler derhal birleşirler. İlk i? olarak
da çöl arsplariyîe bir olup tüccarın ve hal­
kın malını ve eşyasını yağma ederler. Sonra
Said taraflarına çekilerek Mısır’a gelen za­
hire yollarını keserler. Mısır, tamamen zahi­
resi z kalır. Hele gelen kuvvetler bunlara
yenilirse durum çok kötü olur. Bun u n için
bu isi başaracak kudret ve cesarette bir k u ­
m andana ihtiyaç vardır.

Cezzar A h m e d Paşa, neticede b u iş ken­

disine verilirse devlete sadakati dolayısiyle
3sdece hizmet için ve hiçbir mas rat talep
etmeden, meseleyi halledeceğini ve hattâ ¿ve-
tîcedç Mısır valiliğine tayininde bile ısrar
etmeyip Mısır, Şam valiliklerinden birisine,
ve hattâ yine Sayda valiliğine razı olacağını
söylüyordu.

Şüphesiz ki, derya kaptanı Cezayirli

Haşan. Paşanın nüfuzu, b u işin onun sevme­
diği ve tutmadığı Cezzar A h m e d Paşaya ve
rilmesine mâni idî. Esasen kendisine de faz­
la itimad edilmiyor ve bir kere Mısır'a hâ­
k im olduktan sonra o bölgeden elini çekmek
istememesi m ü m k ü n görülüyordu. A yn ı za­
m a n d a H a c emirî bulunduğu için b u mese­
lenin hacdan sonra halledileceği kendisine
bildirdi. Lâkin, ileri sürdüğü mütalâalar
da uygun görülüp bu işin kat’î şekilde halli
derya kaptanı Cezayirli Gazi Haşan Paşa­
ya verildi.
Mısır’da çarpışan yabancı ,menfaatler
ve âsîlere karşı harekâtın başlaması
B u sırada Mısır valisi bulunan yeğen
M e h m e d Paşayı hiçe sayan M u ra d ve İbra­
him Beyler, uydurma ağır vergilerle halkı
ezmekteydiler. Evvelce İngilizler, hind tica­
ret mallarını Süveyş’e getirmek için m üra­
caatta bulunmuşlardı. B u istekleri, bazı siya­
sî mahzurlar yiâünden o zaman kabul edil­
memişti. Fransızlar, bu seter M u ra d ve İb­
rahim Beylerle büyük paralar karşı!ığmda
gizlice anlaşmış bulunuyorlardı. B u anlaş­
m anın bir maddesine göre de, Osmanlı dev­
leti Mısır’a asker sevkederse, Fransa devleti
M u r a d ve İbrahim Beylere yardım edecekti.
Esasen Mısır hülyasını kurmağa başlamış
olan Fransa bu bahane île o bölgeye m ü d a ­
hale fırsatını ele geçirmiş olacaktı. Bütün
bu durumlar, devletin Mısır işlerine acele
bir hal çaresi bulmasını gerektiriyordu. Bir
taraftan da Ra kka valisi K e k i A bd i Pahaya,
karadan Mısır’a yürümesi için gizli bir emir
verilmişti. Lâkin, A b d i Paşanın asker top­
layışını kendileri için sanan Milli aşireti
reisi Tim ur Bey, paşayı Urfa’da muhasara et­
tiği için b u vazife Gazze mütesellimi Derviş
Beye verilmiş ve Çapan-oğlu (Cebbar-zâde)
Süleyman Beye de kuvvetleriyle ona katıl­
ması bildirilmişti.
Derya kaptanı Gazi Haşan Paşa, 1736 yı­
lı Haziranında donanm a ile birdenbire İsken­
deriye’ye geldi. B u beklenmiyen hal ve. Gazi
Hasar. Paşanın büyük şöhreti, kölemenlerin
paniğe kapılmasına sebeb oldu. M u r a d ve
İbrahim Beyler Mısır ulemasını araya koya­
rak bundan sonra rahat duracaklarını ve
devletin emirlerinden çıkmıyacaklaruıı, bir­
kaç yıldır birikmişi vergilerini (Mıiır irsali­
yesi) derhal ödeyeceklerini bildirip affolun­
malarını istediler. Bu. ricalarını anlatan ve
bütün Mısır ulemasının imzasını taşıyan, bir
mahzar hazırlayıp İstanbula ve bir örneğini
Haşan Paşa, ile Cidde valisi A h m e d Pahaya
gönderdiler. Gazi K as a n Paşa, evvelâ b u işe
tam selâhiyetle m em u r olduğunu bildirerek
İstanbul’a gönderilen kâğıdı alakoydu. Bei-
lâllar vasıtasiyle Osmanlı tüccar ve gem i sa­
hiplerinin, üç gün içinde Mısır'ı terketme-
dikleri takdirde, Öldürülüp mallarının yağm a­

2631
 lanacağını ilân etmiş bulunan M urad Bey,
bu sefer Yeğen M e h m e d Paşanın eteklerini
ve ayaklarım öperek, affı için tavassutta b u­
lunmasını istedi. O da Mısır ûlemasmdan
mürekkep bir hey’eti, bu maksatla gönderdi.
G a z: Haşan Paşa, kölemenlerin Reşid m ev­
kiini tutmağa hasırlandıklarını duyarak da­
ha evvel davranıp oraya gitmiş, İskenderi­
ye’de Cidde valisini bırakmıştı. H e y ’eli Rc-
şid'de kabul etti B u görüşmede, başka bir
hava esti. Hey'ete kölemenlerin affından zi­
yade halkı korumak ve zulümden kurtar­
m ak için buraya geldiğini ve Padişahın e m ­
rinin de bu olduğunu söyliyerck hiçbir şey­
den korkmamalarını bildirmişti. Buna çok
sevinen bey’et Padişaha ve Paşaya çok d ua ­
lar ederek geri döndü.
Gazi Haşan Paşa, bundan sonra halka
hitaben bir beyanname yayınladı. Bunda kö­
lemenlerin halkı kanunsuz ve ağır vergiler­
le nasıl ezdikleri anlatıılyor, yaptıkları zu ­
lüm ve kötülükler sayılıyor, bütün bunların
kaldırıldığı, bundan sonra K anuni Sultan
Süleyman H a n devrindeki verginin tatbik
edileceği, bütün bunlara sebcb olan M urad
ve İbrahim Beylerin şiddetle cezalandırıla­
cağı bildiriliyordu. B u beyanname, her yer­
de b üyük bir sevinçle karşılandı. M urad ve
İbrahim Beyter affedilmiyeceklerini anlayın­
ca, karşı koymağa karar verdiler ve Gazi
Ilasan Paşaya devlet alacağı olarak ne isti­
yorsa ödeyeceklerini, buna karşılık kendisi­
nin de Mısır'dan gitmesini, aksi halde sava­
şacaklarını bildirdiler. Esasında, İbrahim
B e y savaşa taraftar değildi. A ncak M urad
Bey'in yarattığı bir oldu-bittiyi kabul zo­
runda kalmıştı.. B u işin akıbetini düşündük­
çe, hatâlı davranışlarının kendilerini çaresiz
bir felakete sürüklediğini anlıyordu. H u yüz­
den, M u ra d Bçyle arası açıldı. M urad Bey
ise, büyük bir kuvvetle kaptan paşanın üze­
rine yürüdü. B u sırada Mısır halkı, köle­
menler aleyhine galeyan halinde bulunuyor,
İbrahim B e y ûicma vasıtasiyle halka nasi­
hatler ettirerek b u n u yatıştırmağa çalışı­
yordu.
Gazi Haşan Paşa sür’atle harekete ge­
çerek gemilerle Nil nehrini aştı. Rahm aniye’
de kölemenlerin öncü kuvvetlerini dağıttık­
tan sonra altı saat süren bir meydan savaşı
sonunda M urad Beyin sekiz bin kişilik or­
dusunu. ağır bir hezimete uğrattı. Diğer kö­
lemen beylerinin kuvvetleri de Osmanlı
kuvvetlerine yenilince, Gazi Haşan Paşa
Kahire üzerine yürüdü. Vali Yeğen M ehm ed
Paşanın daha evvel davranışı üzerine şehir
kapılarım kapamağa muvaffak olamıyan İb­
rahim Bey, kaçm ak zorunda kaldı. Bütün
şehir halkı, Osmanlı padişahına sadakatle­
rini bildirerek valinin etrafında toplanmış­
lardı. Bulak mevkiine gelen Gazi Iİasan P a ­
şa, durum u haber alınca ertesi günü Kahi-
re’ye girdi. İlk iş olarak M urad ve İbrahim
2632
Beylerin ve onlarla birlikte kaçanların mal
ve mülklerine cl koyup evleri mühürlendi.
Şeyh ül-beledlik (Belediye reisliği) devlete
sadık, »Aleviyye» partisinin başkanı olup o
Sırada Mısır’ın haricinde bulunan büyük İs­
mail Beye, Mısır H a c emirliği Cidavî Ilasar.
Beye tevcih ediJdi. Bunların cn mühimini 26
ekim 1786 tarihinde Rakka valisi A b d i Paşa-
n n Cercc savaşında kölemenlere karşı ka­
zandığı büyük zaferdir. B una mükâfat olara*
kendisine Mısır valiliği verildi. Yeğen Meh-
rned Paşa ise, Diyarbekir valiliğine tayin
ulundu.
Rusya’nın âsilere el uzatması ve bunun
meydana çıkışı
işte Rusların İskenderiye konsolosu B a ­
len K o n u s u n M u ra d ve İbrahim Beylerle
¿izlice muhaberede bulunduğu da bu sırada
öğrenilmiş ve bazı mektuplar ele geçmiştir.
Bunlardan biri, İkinci Katerina tarafından
bu iki kölemen beyine gönderilmiş bir m ek ­
tuptu. Bunda Rusya çariçesi, kendilerinin
müstakil bir devlet olmak hususundaki ar­
zularından İskenderiye konsolosu vasıtasiyle
haberdar olduğunu, b u konuda gerekli bütün
yardımı yaparak kendilerini Türklerin elin­
den kurtaracağını, istedikleri yardımın nev’i
ve şeklini bildirmelerini, ilkbaharda Akde-
nize gclecek Rus donanması sayesinde T ü r k ­
lerin deniz yolunun kesilmesi, Mısır’a yar­
dım edilmesi ve OsmanlIlardan korunması
hususunu Akdenizde gerek kara ve gerekse
deniz, bütün Rus kuvvetlerinin kumandanı
olan Rus amirali Griç (Greig) e bildirdiğini
yazıyordu.
Ele geçen ikinci m ühim belge ise, M u ­
rad ve İbrahim Beylere gönderilmiş bir ruh­
satname idi. İkinci Katerina bunda onların
kıyamını meşru görerek Mısır’ın TUrklerden
kurtarılması ve müstakil olması için ken­
dilerine yardım edileceği, bu hususta İs­
kenderiye konsolosuna gerekli salâhiyetin
verildiği bildirilmekteydi.
Rus yardımının şimdilik bir hayal oldu­
ğunu, vaki olsa biie Kırım ve Şahin Giray
misalleri ortada durdukça Ruslara itimadın
caiz olamıyacağmı kestiren M urad ve İbra­
him Beyler, tam ve kat’î şekilde Mısır'dan
çıkarılmalarına karar verildiği sırada Said
taraflarında kendilerine tahsis edilecek yer­
de oturmak şartiyle aflarını istediler. B u is­
tekleri. ancak başlarındaki kalabalığı dağıt­
tıkları takdirde kabul edilebileceği kendi­
lerine bildirildi. İki kölemen beyi teklifi ka­
bul etmiyerek tekrar savaşa başladılar. F a ­
kat, 1? ocak 1787 yılında Cerce’de geçen b u
çarpışmalardan birinde pek ağır bir m ağ­
lûbiyete uğradılar. Askerlerinin bir kısmı
dağıldı, bir kısmı teslim oldu. Kendileri de
 beş altıyüz kişilik maiyetiyle canların; güç
kurtardılar.
B u sıvada yeni bir OsmanlI -R u s sava­
şı tahakkuk safhasına girmekte olduğundan
Cezayirli Gazi Haşan Paşa İstanbul’a dön­
m eden evvel âsi kölemen beylerinin son af
ve ricaları kabul edilerek gerekli kefalet­
leri verdikten sonra İbrahim Bey, Saîd ta­
raflarında Kırına ve M urad B e y İsna mev­
kilerinde oturmağa m em ur oldular.

17 87 -17S2 O S M A N L I -R U S V E A V U S T U R Y A S A V A Ş L A R I N I N
BAŞLAMASI

İskenderiye’deki Rus konsolosu; Baron şehbenderler bulundurulmasına ve ilk ola­

K o n us'un yaptığı tahrikler meydana çıkınca,
b üyük İsmail B ey kendisini tevkif ve Mısır
valisine teslim etmişti. İkinci Katerina ,1 O s ­
manlIlarla bir savası mevsimsiz gelmekle
beraber, prens Potemkin buna taraftardı.
O n u n adamı olan Rusya'nın İstanbul elçisi
Bulgakof esasen bu yüzden daima hâdiseler
çıkartıyor, yerıi-yeni isteklerle Bâta-ı âli’yi
tazyik ediyordu. Bunlardan usanan ve esa­
sen savaşa aklı yatan sactrıâzam Koca Yusuf
P&şa'nın emriyle nihayet reisülküttab Feyzi
Efendi Bulgakof’u 27 temmuz 1787 tarihinde
Bebek bahçesine dâvet ederek yedi m adde­
lik bir ültimatomu kendisine resmen tevdi
etti. B u ültimatomun ihtiva ettiği maddeler
şunlardı:
1 — Eflak voyvodası firari Aleksandr
Mavrokordato OsmanlI devletine teslim edi­
lecektir.
2 — Osmanlı devleti aleyhinde faaliyet­
te bulunan Eflak ve Boğdan’daki Rus kon­
solos vekili azledilccektir.
S — Kılburun tuzlasından Özi halkınıntekliyecegini biliyordu. Bulgakof, ilk şaşkın­
ihtiyacına yetecek kadar tuz verilecekiir.
4 — -İki taraf tüccarlarına müsavi m u a ­
mele yapılacaktır.
5 — Rusya'daki Osmanlı tüccarlarınınrin varid olamıyacagmı ileri sürdü. Bilhassa
lıaklarmm korunması için uyguıı yerlerde
rak Kırım’a böyle bir m em ur gönderilmesine
müsaade edilecektir.
6 — Yasak eşya naklettikleri anlaşılan
Kus gemileri Boğazlardan geçerlerken m u ­
ayene edileceklerdir.
7 — Gürcistan’da iki yıldır süren karı­
şıklıklara, Rusların Ereğli (Heraklij H a m
himaye etmeleri sebeb olduğundan bundan
vazgeçilerek Rus kuvvetleri Tiflis’ten çeki­
lecektir.
Gerçi Rus elçisi için ültimatomu toptan
reddetmek kolaysa da bu; çıkacak bir sava­
şın mesuliyetini özerine alm ak demek olur­
du. Bulgakof ise, bu kadar cesareti kendi­
sinde göremiyordu. Ç ün k ü Patemkin'in bü­
tün arzusuna rağmen Katerina’n m buna
karşı bir Fransa-Prusya işbirliğinden çekin­
diğini ve Avusturya’nın, da Fransa'nın m ü ­
kerrer ikazları üzerine son günlerde Rus­
y a ’ya karşı biraz ihtiyatlı davrandığını, İn­
giltere’nin ise derhal Osmanlı devletini des-
lığı geçtikten sonra b u maddeler üzerinde
Feyzi Ki en di ile tartışmağa başladı. Arada
andlaşmalar meveud iken böyle yeni istekle­
Boğdan voyvodasının tesliminin m ü m k ü n

R us eEçîsi ije ÎÇİndç m üzakerelerin yapıldığı Bebek bahçe v e yalısı (M e il m g 'd e n )

2633
 olmadığını, Tiflis Hanının ise kendi arzu­
suyla Rusya himayesine girdiğini söyledi.
İki diplomat arasında dört gün sonra
Levend çiftliğinde ikinci bir mülakat tertip
edildi. Feyzi Efendi Bulgakof’a ilk tekliflerin
kat'i ve değişmez olduğunu söyliyerek onun
da şekli ne olursa olsun kat'i karar ve ceva­
bını bildirmesini istedi. Rusya elçisi. Kırım
şehbenderliği meselesinden m aada olan tek­
lifleri devletine yazıp cevap isteyeceğini, bu
teklifi ise şimdiden reddettiğini bildirdi.
Topkapı sarayında Birinci Abdtilhamid’in yatak odasından
bir görünüş
2634
Rusya’ya karşı savaşın, üâm
B u görüşmeden on gün sonra. 14 ağus­
tos 1787 tarihinde meselenin görüşülmesi
için sadrıâzam m riyasetinde bir meclis top­
landı. Burada Rus elçisine verilen ültimatom
okundu. Sonra elçinin meseleyi salâhiyeti
dışında görüp devletine danışmak için mehil
istediği anlatıldı. Sadrıâzam Y u suf Paşa ise,
buna lüzum olmadığını, zira b u tekliflerin
kat’i olduğunu, elçinin ise kabul cevabını
vermediğini ileri sürdü. O n a taraf­
tar olan şeyhülislâm Müftü-zâde
A h m e d Efendi de gerekli fetvayı
verince, Rusya'ya savaş ilânı k a ­
rarlaştırıldı.
B u n u n üzerine üç gün sonra 17
ağustos 1787, Rus elçisi Bâb-ı âli’ye
çağrıldı. Bulgakof, yine evvelki
maddelerin müzakere edileceğini
sanırken sadrıâzam ile şeyhülis­
lâm -kendisine:
•>Şimdiye kadar görüşmelerle
çok vakit geçirildi. Andlam aya ay­
kırı olarak istilâ ettiğiniz Kırım ’ı
iade eder misiniz?.. Yoksa ne der­
siniz?» deyince işin nereye vara­
cağını anlayarak:
«Devletime yazayım. Artık ira­
de kendilerinindir» dedi. Hazır bu­
lunanlardan bir kısmı savaş fikri­
ni ileri sürdü; bazısı ise barışın
daha hayırlı olacağını im a etti.
Sadrıâzam Yusuf Pasa, işe kat'i
bir sonuç verm ek ve savaşı artık
dönülm ez hale getirmek için:
«İşte, b u kâfirin hali böyledir»
deyip şeyhülislâm da bir duada
bulunduktan sonra Bulgakof ile
baştercümanı Pi 2ani ve öbür m ai­
yeti tevkiî edilerek Ycdi-kule’ye
gönderildiler (Cevdet Tarihi, C : 4,
S; 25). Fransa ve Avusturya elçi­
leri her ne kadar müracaat edip
R u s elçisinin serbest bırakılmasını
rica ettilerse de, BSb-ı âlice İngil­
tere elçisinin sözüne uylarak bu
ricalar reddoluedu. A yn ı zam anda
İstanbul Iimaniyle diğer Osmanlı
memleketleri limanlarında bulunan
R u s gemilerinin zaptolunması hak­
kında her tarafa emirler gönderildi.
Böylece her iki devletin h ü ­
kümdarları, yani İkinci Katerina
ile Birinci Abdülham id savaşa ta­
raftar olmadıkları halde, her iki­
sinin m cs’ul devlet adamları, yani
prens Potem kin ile sadrıâzam K o ­
ca Y u suf Paşa’n m arzuları üstün
gelerek b u savaş ilân edilmiş oldu.
A yn ı gün, sadrıâzam. ile şeyhü­
lislâm saraya giderek ruslar üzerine
.şer'an. ve mülkesu sefer lâzım geldiğini pa­
dişaha arzcttilcr. Birinci Abdülham id, öte­
den beri savaşa aleyhdar bulunduğu vc son
ihtilâfların müzakere yoliyle halline taraftar
olduğu için onların bir oldu-bitti haline ge­
tirmiş bulundukları b u savaşa güçlükle razı
oldu.
Savaşın ilânı zamanında yapılan hatâ
Savaş kararı bütün yurtta duyurulduk­
tan maada, sebepleri bir beyannam e ile y a ­
bancı elçilere bildirildi. (Başbakanlık Arşivi,
N â m e defterleri, C : 9, S : 6 ) Padişah Yusuf
Paşaya gönderdiği bir hatt-ı hüm âyunda ise
geçen seferdeki israf ve gösterişten kaçınıla­
rak ordu ihraç edilmesini, askerî ocakların
kendi usul ve kanunlarından ayrılmamala­
rını, bütün askere ve orduya sonradan katı-
lanlara bu savaşın açılmasındaki zaruretle­
rin izah edilmesini bildirdikten sonra her­
kesten azamî fedakârlık istiyor, kendisi nesi
varsa bu uğurda vereceğini, h e m birlik olup
bir şeyler elde edilmesini âdeta rica edi­
yordu.
Savaş kararı verildiği zaman, sonbahar
gelmek üzereydi. Yani 6-7 aydan evvel ordu
İstanbul'dan hareket edemezdi. Böylece,
1768 savaşında yapılan hatâ, tekrarlanmış
oluyor, bütün atıp tutmalarına rağmen ciddi
bir hazırlığı buiunmıyan Rusya’ya, hazırlık­
larını tamamlamaları için geniş bir zam an
veriliyordu. Ruslarla bir savaştan belki de
kaçınılamıyacaktı; hattâ Osmanlı devleti
bunu açmasa er-geç Rusya’nın açacağı m u ­
hakkak gibiydi; b u yüzden Rusya’yı gafil
avlamak doğru olabilirdi; ancak, allı-yedi
ay sonra girişilecek bir savaşın h e m e n ilânı
büyük bir hatâ idi. Ruslar, ilkbahara ka­
dar oyalanarak hazırlıklar gizlice tam am lan­
dıktan sonra açılacak bir seferde Osmanlı
devleti belki de şanslı olabilirdi. A n c a k , bu
incelikleri düşünmiyecck kadar saf bir üm-
mî olan vc gayret vc hamiyet duyguları pek
coşkun bulunan sadrıâzam Koca Y u s u f P a ­
şanın böyle bir hatâya düşmesi her zaman
m üm kün dü. Hü k ü m e t başında bulunanların
meziyetlerinden ancak bir kısmı, lâkin bü­
tün zaafları millete mal olur. Nitekim, sa­
vaş kararı üzerine Mısır’dan İstanbul’a dö­
nen Cezayirli G azi Haşan Paşa, b u acele
kararından dolayı eski kethüdası Yusuf
Paşayı fena halde m uaheze etmiş, lâkin bir
kere olan olmuştu.
Savaş hazırlıkları ve tertipler
Hâzinede de bir hayli darlık bulundu­
ğ u için bunu hafifletecek çareler aranm ak­
taydı. Sadrıâzam Koca Y u suf Paşa, padi­
şaha Cezayirli G azi Iiasan Paşanın eskiden
beri ticaretten ve başka menbalardan bü­
y ü k paralar kazandığını, vaktiyle kethüdası
bulunduğu için b u n u yakinen bildiğini söyle­
yip kendisinden borç veya iane suretiyle
bir mikdar para istenmesini teklif etti. Üs­
telik Haşan Paşanın bu parayı severek ve
istiyerek vereceğini de söyledi. Birinci Ab-

t tnajı

Birinci A b d ü l h a m i d ’in, 1777-1778 d e annesi R e b ia Sultan adına B e y l e r b e y in d e yaptırdığı

c am i ö n ü n d e bir d en iz gezintisi. B u c a m iy e sonraları İkinci M a h m u d bir m inare da H a
ilâve ettirmiştir ( Z a m a n ı n d a yapılmış bir resim den)

2635
 dülhamid derya kaptanını çağırtıp sefer mas­
rafı için on iki bin kese istedi. Gazi H a ­
şan Paşa, bunu hiç tereddütsüz kabul edip
o gece istenen pareyi, tamamen altın olarak
saraya gönderdi.
Osmanlı devleti sınır kalelerine derhal
kuvvet ve zahire gönderip hazırlığa başladı.
Bir taTaftan da Vize’de otun makta olan K ı ­
rım hanzâdclerinden Sehbaz Giray K u b a n
Hanı tayin olundu. B u seferin asıl gayesi
Kırım'ın Kuşlardan geri alınması olduğu
için eskiden Kırım Banlarının yaptığı gibi
Şehbaz Giray da hemen kardeşi M übarek
Giray’ı kendisine kalgay ve Arslan Giray'ı
da nuruddin seçti. Şehbaz Giray, Ö zi tarafla­
rına m em u r edilerek Bucak tatarlarını y a ­
n m a alıp Bcsarabya’ya geldi. Arslan Giray
ise K u b a n tatar kuvvetleriyle T a m a n üze­
rinden Kırım’a yürüyecekti. B u n u n gibi K a f ­
kasya’daki Dağıstan ve Azerbaycan Hanla-
riyle Çıldır valisi Süleyman Paşa vasıtasiyle
temas edilip savaşa iştirak vaadi alındı.
ct*
? kaybettirir ve A vrup a kuvvetler m uvazene­
İlk çarpışmalar, Potemkin’in telâşı
B u seferde ilk savaş hareketi, Kıiburun’
da cereyan etmiştir. O sırada Özi valisi bu-
ulııan İsmail Paşa, harb ilân cdilir.ee Kıl-
burun kalesini zapts karar vererek Özi'den
buraya kayıklarla altıbin asker gönderdi.
B u ise pek hesapsız bir hareketti. Çünkü
İsmail Paşanın bu kuvvetleri yeniden takvi­
yesine imkân yoktu. Ruslar ise, mütemadi­
yen yardım görebilirlerdi. Nitekim böyle ol­
du. Ruslarla gece yarısına kadar kahraman­
ca savaştıktan sonra istirahate çekilen O s ­
manlI birliği, ertesi günü karadan ve deniz­
den büyük ölçüde takviye almış olan Suvorof
Rus çariçesi ikinci K aterina’ n m
k u m a n d a n ve gözdelerinden prens
P o tem k in
2636
idaresindeki rusiarın amansız bir taarruzuna
uğrayarak bütün mensupları sonuna kadar
yılmadan döğüştükten sonra hepsi şehid ol­
dular (Eylül 1787).
L'.fcin Ruslar b u galibiyetten istifade
edemediler. Çünkü, hazırlıklarını tamamla­
mamış oldukları için büyük ölçüde taarruza
geçecek durum da değillerdi. Karudcnizde
bulunan donanmaları ise, şiddetli bir fırtı­
naya tutulup gemilerinin bir kısmı batmış,
bazıları ise Osmanlılar tarafından zaptolun-
muştu. B u kısımda R u s orduları başkum an­
danı prens 'Potemkin, neticede muvaffak ola­
m am akla beraber, OsmanlIların daha ilk an­
da taarruza geçmeleri ve Karadenızde O s ­
manlI donanmasiyle başedilcmiycceğinin an­
laşılması üzerine paniğe kapıldı. B u n u n bir
sebebi de bütün görünüşe rağmen kendi or­
dularının zayıf olduğunu bilmesiydi. O s m an ­
lIlara karşı uğranılacak bir mağlûbiyet ise,
Rusya’yı en az Prut mağlûbiyetinden son­
raki d urum a düşürür, bütün kazançlarını
sinde söz sahibi olmaktan çıkarırdı. Savaş
politikasını lakib etmekle hatâya düştüğünü
anlıyordu. D a h a doğrusu kendisi OsmanlIla­
rın bir savaşa aslâ karar vcrmiyeceklerini
hesaplıyarak Osmanlı devletinin b u zaafın­
d an istifade ile âzami avantajları elde et­
m e k istemişti.
Potemkin, bir mağlûbiyetin bütün m e ­
suliyetinin de kendisine yükleneceğini bil­
diğinden Prusya ve İngiltere’nin kuvvetle
destekledikleri Osmanlı devletiyle ya h e ­
men anlaşmak veya Rusya’yı daha kolay
müdafaa etmek için Kırımı tahliye ile çekil­
m e k icabedeceğini düşünerek Çariçeye "do ­
nanmanın m ahvolduğunu» yazıp b u ikinci
şıkkı teklif etti. Olmadığı takdirde ise, bü­
tün vazifelerinden affını istedi. İkinci Ka-
terina Potcmkin'e şu cevabı gönderdi:
«Aklını, fikrini ve ruhunu toplayıp m e ­
tin ol. Biraz sabırla Türkleri ycneceğine inan.
Bana yazdığın gibi bütün vazifelerinden is­
tifa üe bir tarafa çekilmeyi istemen cidden
bir zaaftır. Bunları sana, iyi bir dostuma,
iyi bir talebeme ve şimdiye kadar benden
bile daha, çok vasıtalara mâlik olan sana
yazıyorum. Beş yaşındaki çocuklar gibi ace­
leci olmuşsun. Kırım’ı boşaltmak Türklere
ve Tatarlara imparatorluğun kalbine kadar
giden yolu açm ak demektir. Çünkü, ova­
larda ve çöllerde bir savunma mevkii alı­
namaz».
Avusturya’nın savaşa katılışı
Evvclce gördüğümüz gibi, Avusturya ile
Rusya arasındaki Osmanlı devletini paylaş-
m a k hususunda gizli bir anlaşma ve ittifak
vardı. İmparator İkinci Jozcf ile Katerina,
1780 yılında Lehistan'ın Mohilef şehrinde
buluşup b un un esaslarını kararlaştırmışlar­
 dı. B u anlaşma, sonraları birçok teferruat
ilâvesiyle genişletilmişti Buna göre Osmanlı
imparatorluğu bir savaşla yere serildikten
sonra Rusya, Turla, A ks u ve Ö zi nehirleri
arasındaki yerleri doğrudan doğruya m e m ­
leketine katacak, Akdenizdcki bazı adalar:
da alacaktı. İstanbul alındıktan sonra m ü s ­
takil bir rum imparatorluğu kurulacak ve
İkinci Katerina'nm oğlu Kcnstantin bu dev­
letin merkezi olacak olan İstanbul’da impa­
ratorluk tâcını giyecekti. Eflak, Boğdan ve
Bcsarabya ise, Rusya’nın himayesinde m üs­
takil bir prenslik olacaktı. B un a karşılık,
Küçük-Eflak i’e Belgrad, Orsova, Vidin ve
Niğbolu ile Lehistan sınırındaki Hotin, V e ­
nediklilerin elinde bulunan Dalmaçya ve
İstirya da Avusturya’ya verilecekti. Venedik­
liler ise, ter ketti kleri bu yerlere karşılık
Girid, K ıb n s ve diğer bazı adalarla tat­
m in olunacaklardı. B u anlaşma Eflak ve
Boğdan’ın Rus himayesine geçmesi, buralar­
da gözü olan Avusturya’nın pek hoşuna git­
memişse de. zamanla b u meseleyi de kendi
lehine halletmeği umarak şimdilik bu duru­
m a razı olmuştu. Venedik devleti de bu it­
tifaka davet olunmuş, lâkin askeri gücünün
inkıraz halinde bulunduğunu ileri sürerek
bir savaşa katılacak durum da bulunmadığını
söylemişti. Yine bu anlaşmaya göre Rusya
ile Avusturya arasındaki bir savaşa Prusya
ile müttefikleri olan A lm an devletleri karı­
şırlarsa, Avusturya Rusya’ya yardım edecek
ve Osmanlı devletini K ü ç ü k Kaynarca and-
laşması şartlarına uymıya 2 orlıyacak. olma­
dığı takdirde b u savaşa katılacaktı.
Avusturya imparatoru, buna rağmen ga­
yet ihtiyatlı davranarak evvelâ zamansız bir
savaşı önlemek için Fransa'nın tavassutunu
istemeği düşündü. Lâkin, Petersburg elçi­
si Kcbençel’in, Çariçenin Rusya’nın tek ba­
şına bile Osmanlı devletini mağlûp edebile­
ceğine dair verdiği teminat üzerine, bu ta­
savvurundan vazgeçti. Savaşta tarafsız k a ­
lırsa. Rusya ile aralarındaki gizli anlaşmaya
göre temin edeceği menfaatlerden de m a h ­
r u m kalabilirdi. B u n u n üzerine, Avusturya’
nın İstanbul’daki Orta elçisi Herbert, sefer
tuğlarının çıkarıldığı şurada (9 şubat 1788 -2
cumadelulâ 1202), Bâb-ı âli’ye bir nota gön­
derip devletinin Rusya ile olan ittifakı do-
Jayısiyle bu savaşa onun yanında katılacağını
bildirdi ve memleketine dönmesine müsaade
edilmesini istedi (Başbakanlık Arşivi, Mü-
him m e defterleri, C : 185, S: 10).
Padişah huzurunda toplanan meclîs,
yayınlanan beyanname, azil ve tayinler
B u haber, Osmanlı devlet ricalini şaş­
kına döndürdü. Zira, Avusturya’nın bu ve­
sile ile savaş ilân etmesi hiç beklenmiyordu.
B u savaşın açılmasına ön-ayak olmuş bulu­
2637
nan sadrıâzam Koca Yusuf Paşa yeni durum
karşısında büyük bir yeis ve üzüntüye Ka-
pıldıysa da, artık yapacak iş kalmamıştı.
A n c a k yeni vaziyet üzerine iki cephede sa­
vaşmak zarureti hâsıl oldu. Halbuki elde
bulunan kuvvetlerle bir cepheyi bile tutmak
meseleydi. Üstelik, sadrjâzr.mm serdar-ı ek-
rem olarak Rus cephesinde mi, Avusturya
cephesinde mi bulunacağını kararlaştırmak
lâzımdı. B u maksatla Padişahın huzurunda
toplanan bir mecliste mesele görüşüldüyse
do, bir karar verilemedi. Sonunda ordunun
Edirne'ye varmasını müteakip hâsıl olacak
durum a göre hareket edilmesi kabul d u n ­
du.
Osmanlı devleti Avusturya'nın kendisine
karşı savaş açmasiyle hasıl olan vaziyete
göre. Avrupa hükümetlerine İstanbul’daki
elçileri vasıtasiyle göndermiş olduğu bir be­
yannam ede; Rusya ile savaşa da devleiin
sebeb olduğunu tekrardan sonra Avusturya’
nın Osmanlı devletine savaş ilâmna geçerek
«Osmanlı devletinin Avusturya devleti hak­
kında hiçbir kötü niyet; olmayıp dostluk ve
safvette sebatı aşikâr bulunduğu ve aynı
karşılığı um duğu Avusturya elçisine tekrar
tekrar beyan olunmuşken, Avusturya devleti
elli yıllık satveti tamamen unutmuştur.
B u n d an evvel Avusturya’lıların kaç defa­
lar uğradıkları i“tilâ günlerinde — Avusturya
veraseti savaşları ima edilmektedir— eğer
Osmanlı devleti onun aleyhinde biraz te­
mayül ve hareket değil, e n az şekilde bir
gösterişeikte bulunsaydı, istediğini elde ede­
ceğinden m aada Avusturya'nın işlerinin ne
hal alacağını kendileri de bütün düşünce sa­
hipleri de bilir. Osmanlı devletinin m ürüv­
vete, ahde ve şartlara aykırı davranmamış
ve âcizin üzerine varmamış olduğu m eydan­
da iken Avusturya bunu unutup sadece bazı
menfaatler elde etmek kaygusiyle Rusya ile
ittifak imzalayarak ve şimdi Rusya andJaş-
mayı bozunca kendini de fırsatı ganimet
bilerek andlaşmayı Osmanlı devletinin boz­
duğu idciasiyle bu sefere Rusya ile bir­
likte katılacağını ve İstanbul’da oturan elçi­
sini geri dönmeğe m em ur ettiğini bildirmek
suretiyle dostluk ve barışı bozmuştur. Os­
m anlI devleti de, elçisini ve adamlarını
tevkife kalkışmamış, izzet ve ikramla dön­
mesine müsaade etmiş ve yollarda istirahat
ve emniyeti için gerekli emirleri vermiştir^
diye yazıyordu (Cevdet Tarihi, C: 4, S : 348).
Diğer taraftan şeyhülislâm Müfiü-zâde
A h m e d Efendi, Rusya ile savaş isinde sad-
rıâzamı desteklemiş olduğu halde, Avustur­
ya’nın da Osmanlı devletine harp ilânı üzeri­
ne, savaş taraftarlığı ettiğine pişman olmuş­
tu. Çünkü, bir mağlûbiyete uğran ildiği tak­
dirde b u seferin açılmasına sebeb olanla­
rın mesul görüleceği muhakkaktı. Avustur­
ya'nın katılması onda ¿afer ümidi bırakma­
 mıştı. B u n d an dolayı çeşitİÎ bahanelerle m a ­
kamına geln-.e2 olmuştu. Nihayet azil olu­
n u p yerine M ekkî Efendi tayin edildi.
Sadrıâzam, serdar-ı ekrem olarak bu ne­
fere katılacağından eski sadaret kethüdası
olup vaktiyle Halil H a m id Paşa tarafından
lüzumsuz yere hırpalanan ve kısa bir m ü d ­
det evvel kendisine vezaret rütbesi tevcih
edilmiş olan Hacı Mustafa Paşa'ya, sadaret
kaym akam iığı yerilmesini padişah 3 r7.11 et­
tiyse de, sa dra zam bu işe taraftar olmadığı
için vazgeçilip ordu ile birlikte sefere çık­
m a k üzere bulunan yeniçeri ağası Haşan
A ğay a vezaret rütbesiyle b u m a kam tevcih
olundu. Hacı Mustafa Paşa ise, Boğaz m u ­
hafızlığına tayin edildi.
Ordunun İstanbul’ dan hareketi
İlkbaharda ordu, Davud-paşa sahrasında
toplanmış bulunuyordu. 17 mart 1788 P a ­
zartesi günü başta sadrıâzam olmak üzere
ulemâ ve devlet ricali güneşin doğmasını
müteakip saraya geldiler. Birinci A bd üiha­
nı id hepsini Hırka-i şerif odasında huzuruna
kabul ederek sonra âdet olduğu üzere San-
cağ’ı şerifi teslim ederken tavsiye ve nasi­
hatlerde bulundu:
«Seni Cenab-ı hakkın yardımına emanet
ettim. Senden din ve devlete lâyık hizmet
ve sadakat umarım. İşlerine kimsenin karış­
ması m ü m kü n değildir. Red d in ve kabulün
her veçhile makbuldur» dedi ve, yanında d u ­
ran şehzadesi Mustafa'yı ima ederek:
«Hattâ evlâdım hakkında bile şükür ve
şikâyetin muteberdir» ilâvesinde bulundu.
(Cevdet Tarihi, C : 4, S : 40).
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Sancag-ı
şerifi alarak her çeşit lüzumsuz alâyişten ve
tekeüüften uzak bir alayla Davud-paşa’ya
gitti.
AvusturyalIların hücum una uğrıyan eski Belgrad'dan bir üzerine m aksada kâfi köprüler k u­
görünü'î
Ösmanlı ordusu 22 mart 1788 tarihinde
Davud-paşa sahrasından Edirne’ye doğru yo­
la çıktı. Serdar-ı ekrem, sefer ahvalinin ace­
misi bulunduğu gibi fevkalâde aceleci bir
zat da olduğundan bir kısım ağırlık ve sa­
vaş malzemesi ile hazine sandıklarını Da-
vud-paşa'da bırakarak hem en yola çıkmıştı.
Bunlar, bostatıcıbaşı Ferhad Ağanın halktan
zorla topladığı arabalarla arkadan gönderil­
di. Bir gün evvel hareket eden yeniçeri
ocağı yolda pek şiddetli bir yağmura yaka­
lanarak b üyük zahmetlere uğrayıp asker
nerde ise dağılacak hale gelmişti. Serdar -1
ekrem atına binip onlara yetişti. Bahşişler ve
tatlı sözlerle gayret verip yola devamlarını
temin etti. B u hâdiseler Yusuf Paşaya sava­
şın ve ordu sevketraenjn ne olduğunu yavaş
yavaş arılatıyordu. Yağm urlar mütemadiyen
devam ettiği için ordu Edirne’ye varıncaya
kadar pek çok zalunet çekildi Bir taraftan
de Sofya ve Vidin müstesna, diğer kalelerde
zahire noksanlığı vardı. Bunların tamamlan­
ması için, emirler gönderildi.
Avusturya’mı! savaş tertibi, çeşidli
bölgelerdeki ilk çarpışmalar
Avusturya’lılar, Macaristan’da hepsi iki
yüz bin kişi tutan altı ordu toplamışlardı.
Bunların bir kısım ise general Lasi ile impa­
rator İkinci Jozef kumandasında olarak Bel­
grad, Vidin ve Orsova taraflarına saldıracak­
lardı. Öbür kısmı ise prens K oburg’un k u ­
mandasında Boğdan ve Beserabya tarafla­
rından beklenen Osm aalı taarruzunu önliye-
cekler ve icabında Eflak ve Boğdan’ı istilâ
edeceklerdi. Hırvatistan tarafındaki Lichtes­
tem kuvvetleri de Bosna’ya hücum edecek­
lerdi.
B u arada, sadrıâzama seî'hadlerden ge­
len haberler biraz yürek ferahlandırıcıydı.
Evvelâ A n a p a ’dan gönderilen kuv­
vetlerin K u b a n suyunu geçtikleri,
T am an'da miktarı az olan B u s kuv­
vetleri b u n u n üzerine kayıklara
binip Yeni-kaleye giderlerken b un ­
lara yetişip bir kısmını öldürdük­
leri ve A ç u kalesine kadar ilerle­
dikleri duyuldu. Bir taraftan A vus­
turyalIlar yer-yer taarruza geç­
mişler ve hattâ îrşova. (Orsova) ta­
raflarını zaptetmişlerse de hemen
her yerde serhad gazileri karşı çı­
kıp düşmanı püskürtmüşlerdi. B u
savaşlarda alman esirler ve kelle­
ler orduya germeğe başiıyarak b u
hal de askerin mânevi gücünü
yükseltti, Belgrad’a bir gece baskı­
nı tertip edeıı düşman, T un a suyu
ramadığından eli beş dönmüştü.
2638
 Edirne sahrasına varıldığı zaman Boğ-
rian voyvodası Aleksandri tarafından gönde­
rilen otuz altı AvusturyalI ve yirmi bir
Fransız mülteci askeri orduya varıp sorguya
çekildikten sonra İstanbul’a yollandılar.
B un d an sonra Bosna valisi Ağrıbozlu Eskir
Paşanın mektupları geldi. Bun d a Bosna or­
dularının birkaç kere Sa va nehrini geçip
düşm an arazisinde yirmi saat kadar ilerli-
yerek birkaç yerde vukua gelen çarpışma­
ları kazandıkları ve rastladıkları varoş ve
palankaları yakarak birçok esir aldıkları,
Bosna ile Belgrad arasındaki yolları kapatıp
başkaldıran sırp reayasını tedib ederek yol­
ların emniyetini sağladıkları bildiriliyordu.
Semendre’deki çarpışma, Eflak
hareketleri
AvusturyalIlar, Osmanlı devletine savaş
ilâniyle beraber Semendre’yc hücum etmiş­
lerse de, hezimete uğrayıp geri dönmüşlerdi.
B un d an sonra dart bin kişilik kuvvetle tek­
rar kaleye saldırmışlar vo yedi saatlik bir
savaştan sonra çekilmek zorunda kalmışlar­
dı. Belgrad karşısında Sava nehri üzerine
bir köprü kurm a teşebbüsleri de Belgrad
valisi A bd i Paşa tarafından bertaraf edilmiş,
AvusturyalIlar binden fazla ölü verdikten
maada kereste yüklü sekiz çam gemileriyle
bir tane büyiik toplan Osmanlılarm eline ge­
çerek Belgrad'a gönderilmişti.
Böylece, yolda ve Edirne’ye varıldıktan
sonra daima ¡yi haberler geliyordu. Eflak
taraflarında bulunan vezir Darendeli İbra­
h im Paşa ile voyvodadan gelen haberlere
göre ise, Osmanlı birlikleri M acar dağlan
boğazlarına hücum edip ganimetler elde ede­
rek döndükleri halde, AvusturyalIlar Eflak
topraklarına ayak basamamışlardı. Eflak
voyvodası bulunan Mavroyani Bey, devlete
kuvvetle bağlı ve sadıktı. Varını yoğunu har­
cayarak seçkin askerlerden m ürekkep bir
ordu kurmuştu. B u ordu ise, gönüllülerin
katılmasiyle günden güne kuvvetlenmekte
idi.
Noksanların tamamlanması için Edirne’
de on beş günden fazla oturuldu. Gerekli
tedbirleri almayıp çeşitli sıkıntılara uğranıl-
mastna sebeb olduğu bahanesiyle sadaret
kethüdası Abdullah Efendi azledilerek bu
memuriyet çavuşbaşı Süleyman Efendiye
verildi.
D onanm a’nın çıkışı
Kış sonlarına doğru derya kaptanı C e ­
zayirli Gazi Haşan Paşa tarafından başbuğ
tayin edilen Hacı Abdurrahm an A ğ a k u m a n ­
dasında Karadenize bir donanma takımı çı­
karılmıştı. Akdenizde şurada-burada bazı ge­
miler mevcutta Yeniden M e m i kaptan k u ­
mandasında bir donanma takımı Akdenize
2639
çıkarılıp bunlarla birleşmeleri emrolundu.
B un d an gaye, Rusların Akdenize donanm a
göndermeleri ihtimaline karşı uyanık ve h a ­
zırlıklı bulunmaktı. Çünkü Rusların Baltık
donanmalarının bir kısmını Akdeniz« gönde­
recekleri haber alınmıştı. Asıl donanma ise,
3 mayıs 1788 tarihinde derya kaptanı C eza­
yirli Gazi Haşan Paşa kumandasında K a ­
radenize çıktı. Gazi Iîasan Paşa, bir gün e v ­
vel donanm a kaptanlarını toplıyarak kendi­
lerine şu küçük hitabede bulundu vc:
«Nereden geldiğim ve ne yaptığım h e ­
pinizin malûmudur. Lâkin n a m alacak ve
din ve devlet uğruna can verecek vakitler
şimdidir. Niyetim düşmanın hakkından gel­
m e k yahut da ölmektir. B u n u n için bütün
cariye ve kölelerimi âzâd edip bütün borç­
larımı ödedim. E v halkını da bir daha gö-
remiyeceğinıi kabul ederek vedâ edip gidi­
yorum. B u sefer hepinizi yanıma çağırmak­
tan maksadım içinizde cesaret eefemeyip de
ölümden kaçacak varsa, şimdiden bildirsin
İd, gücenmcyip kendisine hem en izin vere­
yim. Yo k, eğer savaş sırasında gayretsizlik
edip özür ve bahanelerle emrimi dinlemiyen
olursa. Padişah başı için böylelerine am an
ve zaman yoktur. Gayret ve hizmet edenlere
fazla mükâfat verilecektir. B u şartlarla git­
m eğe razı olan donanmada kalsın ve sada­
katle hizmet edeceğine yemin etsin * dedi.
D o n an m a kaptanları, kendisiyle bu şart­
larla sefere hazır bulunduklarını bildirdiler
(Cevdet Tarihi, C : 4, S: 51). D o n an m a 'B o ­
ğazdan ilk defa yaptığı çıkışta fırtınaya tu­
tulup geri dönmeğe mecbur kaldı. Bir m ü d ­
det sonra nihayet lodos esmeğe başlayıp
Karadeniz sakinleşince rahatça hareket
edildi
Ordunun Edirne’den hareketi
Sefer, başlangıçta Rusya üzerine açıldı­
ğı için zahire ile savaş malzemesinin m ü ­
him kısmı İsakçı’ya gönderilmekle beraber
İstanbul’da kalanların da yetişmesi için
Edirne’de beklenirken serdar-ı ekremin h a n ­
gi cephede bulunacağı hakkında birkaç kere
görüşmeler oldu. Nihayet, ferdar-ı ekremin
Avusturya cephesine gidip Rusya ccphesine
de eski sadrıâzam ve hâlen İsmail seraskeri
Şahin Ali Paşanın gönderilmesi kararlaştı­
rıldı. Padişah b u tayini pek tasvip etmediy­
se de bir şeye karıkmadı.
O rdu nu n Edirne’de uzunca kalması bazı
dedi-kodulara sebeb olduğundan serdar-ı ck-
rem ağır ağır Sofya tarafına doğru yola çık­
tı (20 nisan). T a m bu sırada AvusturyalIla­
rın Boğdan’ın merkezi olan Y a ş kasabasını
basarak voyvoda Aleksandri’yi esir ettikleri
duyuldu. Aleksandri’nin ötedenberi devlete
sadakati şüpheli olduğu için esasen daha
seferin başında azli ieabederken bu iş ihmal
olunmuştu. AvusturyalIları Ya ş’a onun da­
vet ettiği muhakkaktı. B u n u n üzerine res­
m en aztnlundu ve yerine eski Boğdan voy­
vodası olup devlete sadakati bilinen Mano-
laki 3 e y tayin edildi (Mayıs 1738)8. Kısa bir
zam anda Manolaki Bey, Tatar Hanı Şehbaz
Giray ve Zihnelı Haşan Paşa ile birlik olup
Eflak Voyvodasının yardırmyle Yaş şehrini
AvusturyalIlardan geri alarak voyvodalık
m akam ına oturdu.
Sırbistan ve Bosna hareketleri
Yürüyüş halinde olan Osmanlı ordusuna,
daha Sofya'ya varmadan yeniden gelen h a ­
berlere Küre, AvusturyalIlar, Bosna tarafla­
rına yeniden tecavüzde bulunup vilâyetin
merkezi olan' Travnik (Otluca) kasabasına
otu?, dürt saat mesafedeki Dobiçe kalesi ci­
varına kadar gelmişler, lâkin üzerlerine sevk
edilen kuvvetlerle sekiz saat kadar savaş­
tıktan sor.ra yenilip beş top bırakarak kaç­
mışlardı.
Sofya’ya varıldığı zam an ordu ağırlıkları
ve m ühim m at hSlâ gelmemiş bulunuyordu.
Bunlarsız ilerlere enin bir faydası olmadığın­
dan Sofya’da bir müddet beklenilmesine k a ­
rar verilip ordugâha geçilerek atlar çayır­
lara salıverildi (9 mayıs).
Diğer taraftan gizli faaliyetlerde bulu­
nan Avusturya, hıristiyan tebaayı durmadan
kışkırtıyordu. B u n u n neticesi olarak Pasarof-
ça ve A h ram taraflarında sırp çetelerinin
faaliyete geçerek ynl emniyeti kalmadığı
haberi geldi. Tedbir olmak iizere eski reis
ül-küttab Süleyman Feyzi Efendiye vezaretle
Sofya seraskerliği verilip o tarafa. gönderil­
di. Süleyman Feyzi Paşa, çeteleri süratle
dağıtarak yolları emniyet altına aldı. B u sa­
yede Belgrad’a bir miktar zahire gönderil­
diyse de Özi, İsmail ve Hotin tarafları tak­
viye edilememişti.
Sofya'da oturuş uzadıkça, asker arasında
yine hoşnutsuzluk başgösterdi. Serdar-ı ek-
rem, onları oyalamak için çeşitli atış ve ta­
limler yaptırıyor, muvaffak olanlara hediye­
ler vererek gönüllerini almağa çalışıyordu.
Buna rağmen askerler, bir kılıç-kalkan gös­
terisi sırasında birdenbire başkaldırıp sad-
rıfizamm otağını bastılar. Yusuf Paşa, canı­
nı güç kurtarıp kaçabildi. Asker, zorla yatış­
tırıldı (Asım Tarihi, C: 1, S: 4). Aklı ba­
şında olan herkes, böyle askerden fayda de­
ğil, ancak zarar gelebileceğini ve bunlarla
ciddi bir savaşa kalkışmanın büyük hatâ
olduğunu anlamıştı. Lâkin, artık yapacak bir
şey yoktu, O r d u mühimmatı gelmemiş oldu­
ğu haide yola çıkılmağa karar verildi. N i­
hayet 27 haziran 1788 günü Sofya’dan Niş’e
doğru hareket edildi.
2640
Niş ordugâhında toplanan meclis,
Yeniçeri ayaklanması
B u sırada Avusturya ordusu, Belgrad’m
karşı tarafında toplanmış bulunuyordu. H a ­
reketi Osm anlı ordusunun hareketine bağ­
lıydı. Yâni OsmanlIlar ne taraftan taarruz
edecek olurlarsa, o tarafa yürüyecekti. Bel-
grad’da, yetecek kadar zahire yoktu. C e h ­
rin karşı kıyısı düşm an elinde bulunduğu
için aşağı taraftan kayıklarla zahire getirt­
m ek imkânsızdı, İşte, Niş’e varıldığı gün
toplanan mecliste bunlar görüşülüp doğru
Belgrad’a gidilirse zahire azlığı yüzünden
ordtıda hem en kıtlık, başlıyaeaği, askerin ise
esasen itaatsizliğe bahane aradığı, T un a üze­
rinde inşası gereken köprü d e hâlâ yapıl­
mamış olduğu gözönüne alınarak neticede
Feth ül -İslâm tarafına doğru gidilmeğe k a ­
rar verildi. Lâkin yolda Vidin seraskeri H a ­
şan Paşadan gelen mektuplardan Feth ül-is-
lâm yollarının dar ve sarp olduğu, geçilmek­
te güçlük çekileceği, üstelik o taraflarda da
hiç zahire bulunmadığı anlaşıldığı için Vi-
din’e değru yol değiştirilerek 1 1 temmuz
1788 günü Vidin civarındaki Gaziler tepesine
varıiıp çadırlı ordugâha geçildi.
Bütün bunlardan, orduyu sevk ve idare
mevkiinde bulunan ssdrıâzam ve serdar-ı
ekremin ne k a d g r plânsız, hesapsız ve gelişi
SÜzel hareket ettiği anlaşılıyordu. Gaziler
tepesinde ordugâh kurulduğu gün yeniçeriler
ulufe bahanesiyle yine ayaklanarak ağaları
Kelleci O s m an Ağanın çadırına hücum et­
tiler ve serdar-ı ekremin otağına yürümek
için onu önlerine katmalı istediler. O sm an
A ğa her ne Kadar kendilerine nasihat et­
tiyse de dinlemediler. Zorbalıkta ısrar edip
ağayı fena halde tartaklayarak hatta birkaç
yerinden yaraladılar. Zavallı bir ara elle­
rinden kurtuldu ve koşup d u rum u devlet
erkâmna haber verdi. Yeniçerilerin ise, or­
du hazine ve ağırlıklarını yağm alam ak için
o tarafa doğru seğirttikleri görüldü. H e ­
m e n Cerkes H aşan Paşa maiyetindeki asker­
le köprü başın; tutmağa ve yollarını kesmeğe
m em u r edildi. Herkes, düşmanla sava? için
yola çıkarılmışken, daha şimdiden böyle
edepsizliklere kalkışan b u ordunun, cephe­
de bir iş görebileceğinden ünıid kesmişti.
Nihayet subaylarından söz anlar birkaç ta­
nesi çağrılıp b u hareketin sebebi sorulunca:
•Ulüfelerimizin vakti geçti. Yoldaşları­
mızın harçlığı kalmadı. Hâzinede olan pa­
radan ulufelerimizi alacağız» diyerek haki­
katen yağm a niyetinde bulunduklarını sakla­
madılar, Çerkeş H a ş a n Paşa:
«Birkaç güne kadar ulufen İzin getirtile­
ceğine ben kefilim» deyip ulufelerinin bir
hafta içinde ödeneceğine dair devlet ricali
tarafından da senetler verilerek fesadın önü
güç belâ a’ ¡ndı. Ancak, b u fitnenin, yeniçeri
ağasının mensup "bulunduğu oluz birine i or­
tadan çıktığı anlaşıldığından ağa azledilip
yerine kulkethüdası Em in A ğa tayin edildi.
Aynı zamanda ocağı;; da arzusiyle otuzbirin-
ci orta ordudan ayrılarak YcrgSğü m uhafa­
zasına gönderildi.

Kethüda (Cenaze) Haşan Paşa’nın

serdarlığı, Lazarethanenin alınması

B un d an sonra hareket plânı görüşüldü.

Serd&r-ı ekrem kumandasında bulunulduğu
halde ilk anda Uğranılacak bir mağlûbiyetin
savaşı kaybetme neticesini verebileceği d ü ­
şünülüp Koca Yusuf Paşanın Vidin’de kal­
ması ve kuvvetlerin cepheye bir seraskerle
gönderilmesi uygun görüldü. Ancak, "bu ağır
ödevi üzerine kimin alacağı düşünülürken
1768 seferindi M ora isyanında Muhsin-zâde
Mehıııed Paganın maiyetinde birçok yarar­
lıklarda bulutımuş olan tecrübeli ve kahra­
m a n vezirlerden kethüda (Cenaze) Haşan
Paça işe kendiliğinden talib olduğu için se­
raskerlik kürkü giydirildi. Haşan Paşa, as­
kerin bir kısmını alıp karşıya geçerek Tuna
sahilinden A&akale hizasına doğru ilerledi.
Avusturya imparatorluğunun plânı, Belgrad'ı
muhasara çimekti. Bun u n için 'kalenin kar­
şısındaki Z em u n sahrasına gelmişti. Lâkin
maiyetinde bulunan kumandanlar, Osmanlı
ordusunun kethüda (Cenaze) Haşan Paşa k u ­
mandasında olarak Eflak’a bağlı Kalafat Sultan Birinci A bdlilham id
mevkiinden Tuna nehrini geçip M uhadiye, (ChcÎFeute ;G ouffierJd e n )
Şebeş ve hattâ Temeşvar taraflarını tehdit
ettiğini haber verdiklerinden bundan vaz
geçti. hafaza edildiği b üyü k bir bender olduğu için
gaziler burada ummadıkları derecede gani­
Kethüda (Cenaze) H aşan Paşa. Ada-kale metler elde edip paylaştılar.
tarafına doğru hareket ettiği sırada Feih ül-
islâm Muhafızı M em iş Paşa yanındaki ağır
Osmanlı ordusunun ileri harekâta
teplarla kaleden ayrılıp tam karşısına düşen
Tekfceburnu palankasından İrşova’da bulutlan devam etmesi
AvusturyalIları bombardımana başladı. Buna
gerekli karşılığı veremiyeıı AvusturyalIlar İmparator Jozef, bu haber gelir gelmez
top ateşi altında beyhude ezilmemek için inşa ordusiyle müşkül bir duruma düşm em ek için
etmiş oldukları tabyalarla krs.1 bahçesi ve ijebeş taraflarına doğru çekilmek zorunda
İrşova arasında yeni kazdıkları metrisleri kaldL
terkedip Lazaretfcane mevki indeki istihkâm­ Serdar-ı ekrem b u haberi alınca sürat­
lara çekilmek istedilerse de o taraflara gelip le Lazarcthaneye geldi. G azada kahramanlık
yetişmiş olan serasker Ilasan Paşa üzerleri­ gösterenlere ihsanlarda bulundu. Yaralıları
ne süvari birlikleri gönderdiği gibi, kendisi birer birer yoklayıp hepsine atiyeler verdi.
de dağ tarafından hücum etti. AvusturyalI­ B undan sonra yapılan toplantıda M uhadiye
lar, Sekiz-on bin kişilik kuvvetleriyle Laza- boğazının zaptı görüşüldü. M uhadiye boğa­
rethane istihkâmlarına girip karşılık verm e­ nının son derece sarp olmasından dolayı aşıl­
ğe başladılar. Osmanlı askeri, top ve tüfek masının çok güç bulunduğu ve bilhassa faz­
ateşine bakmıvarak, dalküıç, dolu-dizgin y ap ­ laca piyade askerine ihtiyaç olacağını, eldeki
tıkları bir hücumla istihkâmlara girdiler. aya kuvvetlerinin b u işe kâfi gelmiyeeeğini
Düşm an, ağır zayiat vererek istihkâmları ileri sürenlerin yanında yeter olduğunu k a ­
terkedip bütün eşya, zahire ve mühimmatı bul edenler de vardı. Yalnız, Belgrad yolu
bırakarak M uhadiye boğazına doğru kaçtı. üzerindeki înlik kalesi düşm anda dururken
Lazarethane, tüccar mallar m m depo ve nıu- M u h a diy e’ye doğru harekete geçilmesinin.

2641 F. 18
tehlikeli olacağı diişuncosinde herkes birle-
şiyordıı.
Serdar-ı ekrom:
«Siz M'Jhadiye'nir. ele geçirilmesine ba­
kınız. Biz de îrılik'in zaptına uğraşırız, dedi.
Serdar-ı ekrom Yusuf Paşa geri döndü. Vi-
din muhafızı Sane&ğ-ı şerifle, yanında kapı­
kulu süvarisi ocaklarından silâhdar ve şıpah
bölükleri, bir kısım kalemler ve kâtipler bu­
lunduğu halde ordugâhta bırakılıp kalan, as­
kerleri serdar-ı ekrem alarak Fcth ül-islâm
tarafına doğru h&reket etti. Bcyleçe. ka­
rargâhın bir kısmını oraya nakletmek ve yi­
yecek darlığını kısmen azaltmak istiyordu.
Üstelik, buradan icabında Muhadiye'ye de
yardımda bulunabilirdi. Kendisi, ılgarla yeni
ordugâhına bir gün ve bir gecede vardığı
halde, esasen eski ordugâhtan .ayrılmamak
fikrini müdafaa etmiş olan kethüdası Süley­
m a n Ru hi Efendi, askeri buraya ancak dört
günde getirebildiğinden azlolunarak yerine
defter Emini A h m e d Nazif Efendi tayin
olundu.
Mukadiye savaşı
îrşova’ya altı saat mesafede bulunan ve
iki tarafı gayet yüksek ve sarp, ormanlı
dağlarla çevrili, ortasından büyücek bir ne­
hir akan M uhadiye boğazı, Temeşvar eyâle­
tinin kilidi idi. 1737-1738 yıllarında burada
AvusturyalIlarla şiddetli savaşlar olmuş ve
Belgrad’ı OsmanlIlar alınca AvusturyalIlar
Temeşvar’ı icabında müdafaa için burasını
kuvvetle tahkim etmiş bulunuyorlardı.
Serasker (Cenaze) Haşan Paşa, Mu-
hadiye’nin fethine yardım etmek üzere ken ­
di kuvvetleriyle emrine girmiş olan Çerkeş
Haşan Paşa ile kul-kethüdası Salih Ağayı
ve ileri selen beyleri toplayıp bir savaş plâ­
nı tertipledi. B u n a göre evvelâ M uhadiye
boğazının etrafındaki tabyalar alınacak, bo­
ğazın zaptına bundan sonra teşebbüs oluna­
caktı. Serasker (Cenaze) Haşan Paşa, aske­
rini üçe böldü. İki kol sağ ve soldaki dağ­
ların üzerinden, bir- kol ise tam boğazdan
taarruza geçecekti. Sağ kolun yolu üzerinde
bulunan Ak-palanka adlı büyük tabyanın
ele geçirilmesi, diğer hareketlerin inkişafı
için şart görüldüğünden bol miktarda asker
ve m ühim m at gönderilip uısan çıkması bile
p ek zor olduğu halde irili-ufaklı toplar çıka­
rılarak Ak-palanka sarıldı ve döğülüp sıkış­
tırılmağa başlandı. Yeniçeriler de büyük bir
sebatla durmadan hücuma devam ediyorlar­
dı. ü ç gün sonra yapılan genel bir taarruz
neticesinde palanka elo geçirildi- İçinde b u ­
lunan beş-altı bin kadar Avusturya askerinin
çoğu kılıçtan geçirilmiş, bir kısmı da kaçıp
kurtulmuştu (25 ağustos 1788).
B u zafer, askere coşkunluk vermişti.
2642
Balyemez topları ve humbara toplarını dağ­
lara çekip çıkararak müstahkem yerlerini
dövmeğe ve savaşmaya başladılar. Avustur­
yalIlar, bu şiddetli hücumlar karşısında bek­
lemedikleri top ateşinin tesiriyle yerlerinde
tutunamayıp gerilediler.
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem. yanında
küçük bir kuvvetle bu sırada Tekke-bunıu’
na kadar ilerlemişti. Maksadı, h em Inlik'in
zaptı için bir keşif hareketinde bulunmak,
hem de seraskerin karşı tarafta ne yaptığını
anlamaktı. M uh adiy e boğazında çetin bir sa­
vaş sahasına iki saatlik bir mesafeye kadar
sokuldu ve seraskere, kendisine imdat kuv­
veti gönderebileceğini bildirdi. Serasker de,
Çerkeş Haşan Paşanın dağların üstündeki
palankaları zaptetmiş olduğunu, yakında ge­
nel bir taarruza geçileceği cevabını gönder­
di. Serdar-ı ekrem, suyun karşı tarafına
eski yerine geçti.
Serasker (Cenaze) Haşan Paşa genel bir
taarruza geçmeğe hazırlanırken 30 ağustos
1788 gecesi AvusturyalIlar müstahkem yer­
lerini bırakarak boğaza doğrıı sür’atle çekil­
meğe başladılar. Kethüda (Cenaze) Haşan
Paşa, derhal taarruz emrini verdi. O s m an U
askerinin kovaladığı AvusturyalIlar, Muha-
diye’de tutunamıyarak Şebeş boğazına doğru
kaçtılar. M uh adiy e’yi böylece ele geçiren
OsmanlIlar, düşmanı takipten vazgeçmeyip
beş-altı saatlik mesafeye kadar ilerliyerek
rastladıkları key ve palankaları yağm a ve
tahrip ettiler.
İnlik’in fethi
Scrdar-ı ekrem, M em iş Paşayı İnlik ka­
lesinin muhasarasına m em u r etmişti. B u ka­
le, fevkalâde sarp ve müstahkem bir yer
olduğu için çok muhasaralara dayanmış ve
alınamamıştı. M uhadiye'nin zaptoiunduğu
haberi geldiği için serdar-ı ekrem yanında
gözünü budaktan sakınmaz bir kısun gazi­
lerle M am iş Paşanın çadırına gelerek onu
yanm a alıp T u n a donanması başbuğu ve
17G8 savaşı kahramanlarından olan Çadırcı-
zâde M e h m e d A ğ a n m gemisine götürdü. B u ­
radaki şayka ve çete kayıklarının kaptanla­
rını toplayıp kendileriyle görüştü. Şayka ve
çete kayıkları altmış tane olup her birinde
yirmişer gazi ve üçer-beşer top vardı. Yusuf
Paşa b u kuvveti İnlik’in fethi için kâfi gö­
rüyordu. Tertiplenen plân üzerine M eh m ed
A ğ a 'n m ayırdığı altı çete kayığı gece karan­
lığında nehrin yukarı tarafına geçti. Uüş-
m a n b u n u . sezerek İnlik’ .eki toplariyle şid­
detli bir ateş açtıysa da, bu geçişe engel ola­
madı. Böylece, sarp bir dağın üzerinde b u ­
lunduğu ve bir ince sıçan yolundan başka
geçidi olmadığı için açıktan hücumla alın­
ması m ü m k ü n görülemiyen kale her tarafın­
dan sarılarak yardım gelmesi imkânsız hale
 getirildi. B u n d an sonra ordudan getirilen üs- irtibatım sağlıyacak bir durum hâsıl ettik­
tad lâğımcılar, dağı oyup büyük bir lâğım ten sonra, b u yıl bununla iktifa etmek ve
yerleştirerek ateşlediler. Yürüyüş emri ve­ gelecek yıl işe Temeşvar’ın zaptına teşebbüs­
rildiyse de vaadolunan ihsanlara rağmen as­ le başlamaktı. Lâkin bazı kimseler de, düş­
ker kaleye hücum etmek istemiyordu. Sebebi manın ne halde bulunduğunu anlamadan
sorulunca, «Hücum la kalenin alınması yine kesifi bir karar verilmemesini ileri sürdüler.
imkânsızdır. Üstelik boşuna can verecegiz- B u fikir doğru bulunarak Çerkeş Haşan P a ­
Alacağımız ihsanları ne zaman harcıyalım» şa kâfi miktarda süvari kuvvetiyle keşfe
cevabını verdiler. Serdar-ı ekremül bütün İs­ gönderildi. Yapılan keşif, Şebeş boğazının
rarları boşa gitti. Evvelâ bir tısım, sipahiler düşman tarafından tutulup kuvvetle tahkim
aîlarısa binere)- geri dönmeğe ve kalan as­ edilmiş olduğunu ortaya koydu. Çerkeş H a ­
ker de_ onlara uymağa başladı. Serdar-ı ek- şan Paşa, düşman ileri karakollariyle çarpı­
reme İnlik kalesi karsısında uğradığı mu- şıp bunları yendiyse de, piyade askeri ve
vaffariyetsizlik p ek ağır gelmişti. O r d u ile cephanesi bulunmadığından müstahkem yer­
Belgrat'ın arasında bulunan bu yerin d e lere taarruz edemeyip durum u serasker (C e ­
geçirilmesi ise şarttı. Yusuf Paşa • § « halde, naze) Haşan Paşaya bildirdi. Serasker, h e ­
Padişah başka asker tedarikine muhtaç ol­ m e n hazırlanıp yola çıktı. A yn ı samanda
muş»... diye söylenerek büyük bir yeis ve d u ru m u serdar-ı ekrem e haber verdi. Ser-
hiddet içinde geri dönm ek üzere atm a bin­ dar-ı ekrem, ordunun idaresini sadaret ket­
diği sırada müjdeciler koşup kalede vire hüdası Nazif Efendiye bırakarak kendi m a i­
bayrağının sallandığını haber verdiler. Her yetiyle nehri geçip M uh adiy e 1ye geldi. B u ­
tarafları sarılmış olan müdafiler, lâğımların rada çadırında otururken Şebeş tarafların­
durm adan atılacağını da sanarak teslim ol­ d a n top sesleri gelmeğe başladı. Hakikaten
mağa fcarar vermişlerdi. Vire kanunu gere­ serasker (Cenaze) Haşan Paşa, Çerkeş H a ­
ğince içinde bulunanlara âmân verilip sali­ şan Paşanın gönderdiği haber üzerine sür’atle
m e n memleketlerine gitmeleri temin olun­
duktan sonra beylerbeyilerden Abdullah F a ­
şa înlik’e muhafız tayin olundu.
Evvelce Osmanlı ülkesinden Avusturya-
ya sığman ve oradan gönderdiği b eyannam e­
lerle reayayı isyana teşvik eden Koçu isimli
sergerde savaş başlayınca teşkil ettiği çeteler
ile Sırbistan’a geçerek köyleri basıp, müslü-
m a n halkı katletmeğe başlamıştı. Kısa za­
m anda Osmanlı kuvvetleri tarafından geri
atılan bu yağmacıların başı Koçu, bir aralık
M em iş Paşayı basıp esir etmeği diişiindüyse
de paşa daha atik davranarak onu Akça-pa-
lanka civarında basıp avenesiyle beraber
yakaladı. Kadın ve çocuk kaatilleri, T un a
kıyılarında ver yer asılarak cezalandırıldı­
lar. M em iş Paşaya ise mükâfat olarak veza-
ret verildi.

Şebeş savaşı

Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem K o c a Y u ­

suf Faşa henüz kış bastırmadan yeniden
savaş harekâtına başlamak için Vidin, Fet-
hülislâm ve İnlik’öe üçe bölünmüş halde
olan kuvvetlerinin hepsini Lazarethane ile
îrşova arasında topladı, İmparator İkinci
Jozef ise, M uhadiy e’de Osroaniılara yenilen
General Variensleben kuvvetlerinin kalanla­
rını da yanına alıp seksen bin kişilik bir
ordu ile Şebeş boğazına geldi. Burasını beş-
yüz topla tahkim etmiş bulunuyordu. Ser-
dar-ı ekrem in niyeti, M uhadiye boğazından
oniki-onüç saat mesafedeki Pançova’yı zap­
tedip Eelgrad’ın karşısına kadar T u n a sahil­ O n s e k iz in c i y ü z y ılın İk in c i y a rıs ın d a O s m a n ­
lerini düşmandan temizliyerek asıl ordu ile lIla r a k ars ı savaşan A v u s tu r y a ask e rle ri
serasker paşa kumandasındaki kuvvetlerin (M a c a rc a b ir ta r ih te n )

2643
gelerek metrisler kazıp topçu savasına baş­
lamıştı. Serdar-ı ekrem, daha fazla sabre­
demedi. Mutaadiye’de bir miktar muhatız
asker bıraktıktan sonra yanındaki kuvvet­
lerle gebeş taraima ılgar etti. Yolda seras­
kerden aldığı bir mektup, yirmi bin kadar
piyade askerine lüzum bulunduğunu bildiri­
yordu. Serdar-ı ekrem, hemati Muha<3iye’ye
haber göndererek ne kadar piyade varsa
durmadan yola çıkmalarını emredip kendisi
ilerlemeğe devam etti, Şebeş’e vardığı za­
man, askerin düşmana kargı taarruza geç­
mediğini gördü. Düşmanın yiiz binden ve
toplarının beşyüzden fazla olduğu duyuldu­
ğundan askerin gözü korkmuştu.
Serdar-ı ekrem, ağır toplar getirtip düş­
man siperlerini bombardıman altına aldı, Şe-
beş’de bulunan imparator İkinci Jozef ise, O s ­
manlI taarruzundan endişe duymağa bağla­
yarak Eflak sınırındaki kumandanlardan ge­
neral Fabriz’e otuz bin kişilik bir kuvvetle,
Şebeş önlerine gelmiş olan Osmanlı ordu­
sunu arkadan sarmasını bildirdiyse de, Fab-
riz bütün yolların kapalı ve OsmanlIlar
tarafından tutulmuş olduğunu, bildirdi. İm ­
parator, ysvaş-yavaş güç bir durum a düştü­
ğünü anlıyordu. Yanında kalabalık bir ordu
varsa da, asker savaşa hevesli değildi, Pek
çoğu her gün. Osmanlı ordusuna kaçıyordu.
OsmanlIlar ciddî bir taarruza bağladığı tak­
dirde hezimet muhakkaktı.
Scrdai-ı ekrem Koca Yusuf Pasa, yanı­
na kılavuzlar alarak etrafta bizzat yaptığı
araştırma sonunda sol tarafta, düşman ordu­
sunun arkasındaki Şebeş kasabasına çıkan
bir yol bulunduğunu keşfetti. H e m en vezir
Darenrîeli İbrahim Paşanın maiyetine dört
bin seçme süvari verip bu taraftan düşma­
nın arkasına sarkmasını emretti. Seraskerin
maiyetindeki kuvvetleri ise birdenbire h ü ­
cum edip bir düşm an tabyasını ele geçir­
mişlerdi. B u sırada derya kaptanı Cezayirli
G a 2Î Hasaıı Paşadan gelen mektupta Rusla­
rın Pirezen ada v e kalesini aldıkları bildiri­
liyordu. Serdar-ı ekrem, bu haberi tersine
çevirerek Rusların mağlûp olduklarını ilân
suretiyle askerin manevî gücünü yükseltmek
ve düşmanıtıkini kırmak için reis üi-küttab
M eh m ed Raşid Efendiye böyle bir mektup
yazılıp neşredilmesini emretti. B u zat devle­
tin kanunlarına ve kalem nizamlarına aykırı
bir şey yapamıyaeagını bildirdi. Serdar-ı ek­
rem, istediği mektubu kendi divan efendisi­
ne yazdırıp yayınladı ve arkasından top
şenliği emretti. B u hal düşman askerinin
korkusunu büsbütün artırıp Osmanlı ordusu
yürüyüşe başlayınca ^metrisleri terke ttiler ve
Şebeş sahrasına doğru kaçmağa başladılar.
Çerkeş H aşan Faşa hemen takibe m em ur
edilerek henüz yola çıkmamış bulunan İbra­
him Paşa da ona katıldı. Çerkeş Kasan P a ­
sa, düşmana Şebeş kasabasına iki saat kala
2644
yetişerek hücum., etti. B u sırada serasker de
kâfi kuvvetle arka taraftan belirdiği için
AvusturyalIlar çaresiz kasabaya girdiler. L â ­
kin, Osmanlı askerleri peşlerini bırakmayıp
Şebeş'e girerek bir taraftan kasabayı ateşe
verdiler, bir taraftan düşmanı buldukları
yerde tepelemeğe başladılar. Düşm anın bü­
yük. kısmı ya Osmanlı kılınçlariyie ya ateş
tesiriyle mahvolarak p e k a n Lugoş tarafları­
na kaçabildi <20 eylül 1788).
Avusturya bölgelerine son akınlar
B u sırada E G a k voyvodası Mavroyani
Bey Avusturya hududunu aşıp ortalığı yağ­
malayarak bir hayli ganimet ve esirlerle geri
dönmüştü. Metnim Paşa ise, önüne çıkan köy
ve kasabaları vurup yakarak Pançova’ya
doğru ilerleyip burasını da yaktıktan sonra
elli binden fazla esirle döndü. Muhadiye za­
ferinden. beri elde edilen düşman ganimet­
leri sayesinde orduda yiyecek darlığı kalma­
mış, savaşlara giren gazilerin ise yüzü gül­
müştü. Orduda bir köle ve cariye üç-beş k u ­
ruşa, bir dana otuz paraya, bir koyun ikı-üç
paraya satılır olmuştu. Düşm andan alman
toplar ise, sekseiiden fazlaydı. Esirlerin sa­
yısı da, bütün Osmanlı ordusunun m e v c u ­
dunun hem en hem en iki misline varıyordu.
Çerkeş Haşan ve İbrahim Paşalar Lu-
goş'a kadar olan yerleri vurmağa m em ur
edildiklerinden maiyetlerindeki beyler ve
askerlerle birlikte bütün bölgeyi yakıp yağ­
malayarak geri döndüler. AvusturyalIlar pek
uzun zamandanberi böyle ağır bir darbe ye­
memiş bulunuyorlardı.
Bundan sonra sadrıâzam ve serdar-ı ek ­
rem K oca Yusuf Paşa, mevsim geçtiği için
daha, fazla, ilerilere gitmeyi uygun bulmayıp
M uhadiye ile Lazarethane’ye muhafız k u v ­
vet bıraktıktan sonra Ş um n u’da kışlağa çe­
kilmek üzere Viüin’e doğru yola çıktı. B u
dönüş sırasında zafer şenlikleri yapıldı.
Şairler:
P adişahım olsun kılıcın keskin
G ö r m e d i m c ihanda veririn dengin
İşitsin h ünkârım İrşova çengin
M e v lâ m selâmet vere der Y u s u f Paşa
G a z a y a fe rm a n eyledi Zıllullah
C ü m le hazır oldu fî-sebilillâh
Ü lem a çagnşır N a srü n min-allah
V g r u n gazilerim der Y u s u f Pasa
diye destanlar okuyarak serdar-ı ekrem i üğ-
müşlerdî.
Ordunun kışlağa dönmesi
İstanbul’dan gelen bir emir serhadlerde
gerekli tedbir alındıktan sonra ordunun
Şum nu, Rusçuk ve Babadağm da kışlağa çe-
 kümesini bildiriyordu. Esasen ordu erkânı
da şimdiden sonra pek ilerlere gidilmemesi
fikrindeydi. Bazı kimseler ise Avusturya
seterlerinde ordunun kışları İstanbul’a dön­
mesinin usulden olduğunu ileri sürmeğe
balşadılar. Lâkin Ö?.i ve Hotin önünde bu­
lunan Ruflar ve aynı zamanda Avusturya­
lIların da yeniden toplanmaları halinde İs­
tanbul’a dönülmesi mahzurlu olacağından
Edirne ve Su m nu 'da kışlamağa karar verilip
sonunda her iki cepheye yarduna daha el­
verişli olan Edirne uygun görüldü.
B u 1788 savaş yılında AvusturyalIlar da
geniş hazırlıklarına ve birkaç yerdeki büyük
ordularına rağmen yazın yaptıkları harekâtta
hiç ileri ¡yememişlerdi. Diğer taraftan da tifo
salgını, Avusturya ordusunu kasıp kavurmuş,
■hastahanelerde yirmi bin asker yatmaktaydı.
Boğdan'da ilk kazanılan muvaffakiyet bir işe
yaramamış, evvelce de yazdığımız gibi O s ­
m a n lI kuvvetleri Yaş kasabasın; geri alıp
durum a hâkim olmuşlardı. İmparatorun
Belgrad'a hücum u bir netice vermemişti.

Avusturya’iılann klj faaliyeti

Fakat kış mevsimine girmeden, Osmanlı

ordusunun dönüsü sırasında kötü haberler Birinci A bdüiham ici'in bir başka portresi
gelmeğe başladı. ( J u a n n i n ’den)
Parıçöva taraflarını zapteden M cm iş P a ­
şa, muhafızlığına tayin olunduğu M uhadiy e’-
ile Yergöğü kalelerinin tahkimine baş
ye doğru yola çıkmıştı. Yolda kuvvetli bir
landı.
düşman birliğine rastlayıp savaşa tutuştu.
Lâkin, yanında pek az kimse bulunduğundan
bunların hemen hepsi kırılıncaya kadar dö­ Rusya cephesi
nüştükten sonra esir düştü. AvusturyalIlar
ise Osmanlı ordusu çekilir çekilmez hemen Ruslar, Osmanlı devletinin harp ilâni
taarruza geçip Pançova, M uhadiye ve Laza- akabinde hemen savaş hazırlıklarına girişip',
rethane taraflarını geri aldılar. Diğer taraftan biri mareşal Romanîof (Roumiantsov - Ro-
arka arkaya başarısızlığa uğrayan Hırvatis­ manzofi - R u m an zo w ) kumandasında 60
tan’daki Avusturya ordusu, yeni kum andan­ bin kişi olarak Füdolya’da, diğeri' de prens
ları mareşal Laud on kumandasın­
da Gradiçka’da başarı kazanıp
huduttaki Dobica (Dubicza) kale­
sini daha yazın almışlar (26 ağus­
tos) sonra da Novi’yi kuşatmış­
lardı. Şimdi (3 ekim) burayı da
alarak ilerledikleri haberi geldi­
ğinden Bosna valisi, acele zahire
vc asker yardımı istiyordu. Böy-
lece çetin savaşlardan sonra elde
edilen neticelerin kaybedilmesi
büyük bir üzüntü yarattı. Üstelik
Rus çephesinde de d urum un iyi
olmadığına dair haberler gelme­
ye başlamıştı. Ruslar, Boadan'a
girmişler ve Eflak’ın bir kısmını
işgal etmişlerdi. B u n u n üzerine
bu taraflara gerekli yardımda b u ­
lunabilmek için Rusçuk’ta kışla­
mağa karar verilerek buraya ge­ Birinci A b d ü E h a m id ’ in Bahç&kapıdaki kütüphanesi (H â l e n
lindi (13 kasım 1783) ve Rusçuk Zah ire Borsası bürosudur)

2-645
 Birinci Abdülhamid zamanındaki veziriazamlar
(İlâve: 1 5 9 )
İZ Z E T M E H M E D PAŞA
Fatih devri veziriazamlarından R u m
M eh m ed Paşa'nm soyundandır. 1723 ta­
riflinde ZonguLdağa bağlı çarşamba
nahiyesinin Beylik köyünde d :
tur. Hüseyin Bey adlı bir zatın oğludur.
Y£raıi yaşından sonra İstanbul’a gele*
ret kızlar ağası Hacı Beşir Ağa (m ak­
tul) nın delâletiyle eski saray baltacısı
oldu. Okur-yazar olduğundan, saray ile
Bâb-ı Şii’nin muhaberesini temin eden
kapı-hasekiliğine tayin edildi. Zam an­
la kızlar ağası yazıcıları halifeliğine
ve Üçüncü Mustafa’nın cülusunda, kıB-
lar ağası yazıcılığına yükselmiştir
i 1757). Sadrıâzam Koca Ragıb Paşa’ya
hizmetini beğendiremediğinden Mart
1758 tarihinde azlohındu. Mazuliyeti
beş sene sürdü. Nihayet ıs mart 1763
tarihinde ikinci kere ağa yazıcısı olcu.
Üç yıl sonra Darphane eminliğine, er­
tesi yıl Şehremini iğine tayin edilmiş.
T e m m u z 1774 tarihinde vezaretle sada­
ret kaymakamı olmuştur. K üçük Kay­
narca antlaşmasından sonra ordu İs­
tanbul’a dönünce sadrıâzamlığa. getiril­
di (10 ağustos 1774). Kendisi rehavet
sahibi bir zat olub devlet isleri bu yüz­
den kayınbiraderinin elinde Kalmıştı.
Lâkin, eayet dürüst ve namuslu oldu­
ğu için m ü sa m ah a görmekteydi. 1775
yılı tem m uzu nd a Kırım’dan gelen ta­
tar hanzadelerine Dolmabahçede çeki­
len ziyafet sırasında şeyhülislâm ivaz
Faşa^zade İbrahim B e y e bir mukataa
yüzünden, verdiği cevaba b u zat güce­
nerek herkesin içinde selâmsız sabahsız
fırlayıb gitmişti. B u hâdiseden sonra
İlcisinden biri arasında beklenen azil
İbrahim Bey’in saray muhitinde dost­
ları bulun d vığu için sad nâz amin ba­
şında patladı. İzzet M e h m e d Faşa’dan
sadaret m ü h r ü alındı (6 tem m uz 1775).
Padişah kendisinden yirmi iki gür.
satıra şeyhülislâmı da azletti.
Hünkârın hakkında teveccühü de­
vam ettiği ve azline seöeb olan hâdi­
sede bir kabahati bulunmadığı için
m allan müsadere edilmiyerek Gelibo­
lu’da oturması bildirildi ve hattâ içi
laîıat etmesi için kendisini götürmeğe
oğlu kapıcıbaşı M eh m ed Said Bey m e­
m ur edildi. Arkasından hem en Aydın
sancağı muhassıllığma tayin olundu.
Memuriyet mahalline vardıktan kısa
bir m üddet sonra Mısır yaîiîiği verildi.
E k im 1778 tarihinde İçel s anca ğm a
naKlolunduysa da oraya varmadan Si­
vas valiliği, 1779 yılında Erzurum va­
liliği tevcih edilib sadrıâzam Karave-
★
! *
| zir silâhüar Melımed Paşa'nm vefatı
üzerine ikinci defa, olmak üzere sada­
rete getirildi <20 şubat 1781).
İzzet M e h m e d Paşa, b u sefer de es­
ki rehavetini bırakmamış olduğunu is-
t bat etti. B u yüzden işler pek yavaş yü­
rüyor, her şeye yine kayınbiraderi hâ­
kim bulunuyor, üstelik bu zat rüşvete
de dadanmış olduğundan dedi-kodulsr
ahb yürüyordu. B u sırada İstanbul b ü ­
yük bir yangın felâketine de uğradı.
B u n a da tedbirsizliğinin sebeb olduğu
düşmanları tarafından ileri sürüldüğü
için İzzet M e h m e d Paşa 25 ağustos 1782
tarihinde azledilerek Filibe’ye stlrüldü.
Burada dtirt buçuk ay kadar kaldı.
1783 tarihinde vezirliği geri verilib Se-
[ mendre sancağı ile Belgrad muhafjxlı-
i g m a gönderildi ve 1784 yılı Ocak ayı­
I nın sonlarında 62 yaşında bulunduğu
halde burada vefat etti.
Gayet agır-kanlı, son derece yu­
m uşak huylu, devlet işlerini düzeninde
yüriitemiyecek kadar rehavet sahibiy­
di. O n u n b u halleri, devlette acele ıs­
lahat tarafsan bulunan Birinci Abdüi-
ham id’in h o şuna gitmezdi.
D E R V İ Ş M E H M E D TAŞ A
Sultan Yağlıkçısı Kadri Ağa’nın
oğludur. 1735 yılında İstanbul’da Hoş-
kadem mahallesinde doğmuştur. G enç­
liğinde defterdar Behçet Efendi’ye in-
tisab ederek o nu n yanında yetişti. Nai­
li Abdullah Pa şa'n m sadaretinde di-
vitdarlık hizmetine tayin edildi. Aynı
vazife ile sadaretleri sırasında Silâh­
çıar Ali ve Yirmisekiz Çeltfbi-zâde Said
M ehm ed P a ja ’lara da hizmet etti. Son­
ra defterdar kesedarı oldu. 1767 yılında
İstanbul mukataacılığı, ertesi yıl tek­
rar defterdar ke-sedarlığı verilib ordu
ile birlikte sefere gitti. Savaş yıllarında
yavaş yavaş yükseüb evvelâ maliye tez­
kerecisi, sonra m ektubeu ve şubat 1772
tarihinde başdefterdar oldu 1774 yı­
lında o rdu n u n İstanbul’a dönüsünde,
azledildiyse de biraz sonra, 25 kasrnı
1774. tekrar defterdar oldu. 5 nisan
1775 tarihinde sadaret kethudalığı ve
üç ay sonra sadrıâzamiık tevcih edildi
(6 tem m uz 1775). Lâkin, b u da selefi
gibi gayet rehavet ehli idi. Devlet iş­
leriyle uğraşmadığı eibi, bazı m ünase­
betsiz halleri ve bilhassa yahudi bir
çengiye olan ihtilasının dila düşmesi
¿işerine 5 ocak 1777 tarihinde azlolun-
du. Birinci Abdüllıaınid, o nu n fazla
dalkavukluğundan da sıkılırdı.
2646
 B u n d a n sonra. Derviş M eh m ed Pa­
şa, 10 şubat 1777 tarihinde H a n y a san­
cağına tayjn edildi. Yola çıktığı sırada
hastalandı. B u yüzden Sakız adasında
dinlenirken 15 nisan tarihinde vefat
edib İbrahim Paşa camii mezarlığına
gömüldü. H c n ü & elli yaşlarında kadar
bulunuyordu. Y u m u şa k lıuylut iyi kalfr-
li idi. Rüşvet almaz, irtikâbda bulun-
mazdı. Sadaretten azlinde altı yüz ke­
se borcu bulunduğu anlaşılmıştır. B u ­
na sebeb, Rusya İle dostluk kurulması
için verdiği hediyeler ve yaptırdığı şe-
nir donanmalarıydı.
Eyuh sultan’da bir çc$me yaptır­
mış, Üsküdar’daki Nasuhî dergâhını ve
Bursa mevlevîhanesini tamir ettirmiş,
Burdur'da I77Û yılında bir kütüphane
kurdurmuş ve Mısır’da Seyyidüs-sâdât
cami ve türbesini yeniden yaptırmıştır.
Karagöze çok meraklı olııb sarayda, arz
odasında ve divanhanede perdeler kur-
I durub devrin meşhur hayalcilerine Ka-
i ragöz oynattırırdı.
! m ed Aga*nm çiftliğinde ır^adbaşı iken
DARENDELİ M EHM ED PA SA
Memleketinde Cebeci-zâdeler diye
anılan meşhur bir aileye mensuptur
Akrabası S a n Abdullah' Paşa’n m ilti-
masiyle kapıcıbaşı olmuş. 1747 tarihin­
de Nadir ŞatTa elçi olarak gönderilen
Kayserili A h m ed Paşa’ya kethüdalı£ta
bulunmuş, sonra tekrar devlet hizm e­
tine intisabla her vazifede muvaffak
olub nihayet 1768 tarihinde birinci im-
rahorluk tevcih edilmiştir. B u arada
kendisine verilen Boğaz muhafızlığını
da iyi şekilde başardığından kendisini
beğenen Kara silâhdar M eh m ed A ğa'n m
tavsiyesi üzerine sadaret kethüdalı£ına
getirildi (20 aralık 1776). Pek kısa bir
zam an sonra yine Kara silâhdar Meh-
m e d ' A g a 'n m tavsiyesiyle, 5 ocak 1777
tarihinde sadaret mevki’ine yükseltildi.
Darendeli M eh m ed Paşa, hakika-
\ ten liyakatli, vazifesine bağlı ve ciddî
bir devlet adamıydı. Sadaret m akam ı­
nın h ü k m ü n ü vermek vc işlerinde m üs­
takil olmak isterdi. Birinci Abdülha-
m ld ’in de politikası esasen buydu- A n ­
cak. Kara silâhdar, Padişahın üzerinde
çok nüfuz sahibi olduğu için perde ar­
kasından bütün işleri yürütmek arzu­
sundaydı. Darendeli M eh m ed Paşa, ile
bu yüzden bir miiddet sonra araları
açıldı. Nihayet, onun tesiriyle Birinci
Abdülhamid, bu cidden de ¿erli sadrı-
âzamı azletti (1 eylül 1778). Hüküm-
' dar, onun h'aleii Kalafat M e h m e d Paşa­
ya gönderdiği hatt-ı h ü m a y u n d a eski
i sadrıâzamı “ tama, rehavet ve betaetin-
den dolayı" azlettiğini bildiriyordu.
| Halbuki onda bu sayılanlardan hiçbl'
\ risi mcvcud değildi.
Darendeli M ehm ed Paşa azlinden
sonra evvelâ Bozcaada'da oturmağa me-
; m u r edilmiş, K asım 1778 tarihinde ve-
->
sare t rütbesi geri verilerek înebahtı ¡
muhafızlığına, 1779 yılında İçel sanca­
; | ğına ve arkasından Cidde valiliğine
i gönderilmiştir. B u vazifeden affını is­
j lediğinden tekaüd edilerek memleke­
j I tinde oturmasına müsaade olundu.
; i Sonra, şubat T734 tarihinde tekrar hiz­
i mete alın3b Erzurum valiliğine tayin
\ edilmişse de, vazifesine başkyamadan
vefat etmiştir. B u sırada yetmiş yaşın­
da bulunuyordu.
Makamının ehli, ciddî, çalışkan ve
nam uslu bir devlet adamıydı. Karak­
terinden fedakârlık edib K a r a silâhdar
M e h m e d Ağa’ya b&şeğscydû u z u n m ü d ­
det sadarette kalabilirdi. Darende’de
eâmi. medrese, kütüphane, han, h am am , i
köprü ve çeşme yaptırmış, yolları kal- j
dirim döşetmistir.
KALAFAT M EHM ED 1‘AŞA
Sofya civarında bir Bulgar köyün- ¡
dendir. R usçuk‘da ayandan Çelebi M e h ­
ihtida etmiş, sonra İstanbul’a gelib
yeniçeri olmuştur. Burada, ocak çorba-
Ollarından Kilci Mustafa Ağa’ya inti-
sab etmiş vc Mustafa Ağa 1718 tarihin­
de yeniçeri a&ası olunca, o n u çorbacı \
yapmıştır. Mustafa Aga bir yıl sonra az­
ledilince, aslmda gayet a h m ak olan Çor-
¡ bacı M eh m ed -Ağa da idam edilmek; en- ;
j dişesiyle kaçıb gizlenmiş ve Mustafa
Ağa’n m 1750 yılındaki ikinci yeniçeri
ağalığında m eydana çikıb çorbacılığı
tekrar elde etmiştir. Sonra zamanla o-
cakda yükseldi, ñirasiyle çavuş, çavuş-
başı, 1768 seferinde önce Kdirne ağası,
sonra da sekban başı oldu. Buradan kul
kethüdalıgma ve nihayet Ağustos 1770
tarihinde yeniçeri ağalığına yükseldi.
Lâkin, bu m akam ın ehli olmadığından
üç buçuk ay sonra azloiundu. Evvelâ
Tekirdağı’nüû, sonra İstanbul’da otur­
mağa m em u r edildi. Sonra tekrar sek-
banbaşı ve J7?7 yılında ikinci defa ye­
niçeri ağası oldu, 1 eylül I77ÍS tarihin­
de de. sadaret mevkiine getirildi. Lâ­
kın, h e m esasen kabiliyetsiz bir adam
olduğu, h em de Kara silâhdar M eh m ed
Ağa’n m mütemadi müdahaleleri yü­
zünden hiç bir iş göremediğinden 21
ağustos 177ü tarihinde azil ile malları
müsadere edilmeden I3ozca-adaya sü­
rüldü. Kısa zam an sonra H any a m u h a ­
fızı olup da lekaüdlüğünü istediğinden
bu arzusu kabul edilerek Gelibolu’da j
oturmağa m em u r edildi. 1782 yılı Ara­
lığında vezareti geri verilerek 3elgrad ı
muhafızlığına gönderildi. B u vazifede I
iken gözleri kör olduğundan tekrar te- :
kaüd edilib on yıl daha yaşadıktan son­
sa. 1793 yılında Gelibolu’da vefat etti.
• O k u r yazar olmadığı için sadareti sıra­
sında devlet esrarına ait hatt-ı hüma- ¡
yunlar, onun b u n u n elinde dolaşırdı.
B u hali ve zamanında, üst üste çıkan j
2647

yangınlarla İstanbul'un dörtte birinin
yanıt' EG1 olması azlircâc tesirli olmuş­
tur. Cahil, aklı kıt, sakin vc uysal, lâ­
kin gösterişli bir devletliydi.
K A R A V E Z İR S E Y Y f D 5 İ L A H D A R
MfctlMüD l'AŞA
j derken şakacı, lâtiîeci olmakla ve sü-
Kırşehir'e bağlı Arabsun kazasın­
da 1735 yılında doğdu. Seyyid Ali adlı,
bir satın oğludur. O n altı yaşlarında
i bulunduğu Kirada İstanbul'a geldi ve
dayısı Surre emini Süleyman Aça’n m
delâletiyle saray helvahanesine girdi.
Dayısı, aynı zam anda onun tahsil ve
terbiyesine de itina ederek m ükemmel
şekilde yetişmesini temin etti. Sonra
zülüflü baltacılar ocağına alındı i 1759i.
Burada da tahsilini bırakmayıb oku­
m aya devam etti. B u yüzden 1761 yı­
lında Enderunun hazine odasına nakle­
dilmiş, kitabetteki mehabeti sayesinde
bir yıl sonra da hazine odası ikinci ya-
zıeısı olmuştur. Kardeşi Seyyid Muşta-
fa Ağa, veliahd A b dü İham id Efen dinin
kahveci bagı&ı olduğundan kendisi de
bu sayede ona intisab etti. Birinci Ab-
dülhamfd hü kü m d ar olunca, Seyyid
M e h m e d Ağa has odaya almdı. Kısa
zam anda hazine kethüdası ve bir yıl
sonra hüküm darın silâhdarı oldu
(1775).
Seyyid M eh m ed A ta aklı, kültürü,
2 ekâ ve kabiliyeti, n am u s ve istikameti
sayesinde sür’atle padişahın gözüne gi­
rip sonsuz teveccüh ve itimadını kaza-
narak büyük bir nüfuz elde etti. B u n u
Korumak için de Birinci Abdülhaınid’-
in muhitinde kendisine rakîb olabile­
cek kimse bırakmayıb başka vazifeler­
le uzaklaştırdı, zamanla, devlet ricali­
nin, hattâ sadrıâzamların azil ve tayini
o nu n tesiriyle olmağa başladı. Kendisi,
bu n ü fu zu n u umumiyetle iyiye ve
hayırlı işlere kullandığı için, m ü d ah a ­
leler hep İyi neticeler vermiş, bu da
n ü fu s u n u n gittikçe artmasına sebeb
olmuştur.
Fakat, onun bu gizli nüfuzu bir
taraftan m ütemadi dedi-feodul&ra se-
beb olduğundan kendisi için zararlı
bir hal almaktaydı. Kara silâhdar buna
son vermek için Kalafat M eh m ed Paşa’-
fiin azli üzerine 2i ağustos 1773 tari­
hinde sadaret m akam ına geldi. B u n d an
sonra K a r avezir diye meşhur olan si-
lâhdar Seyyid M eh m ed Paşa büyük bir
faaliyetle işe çirişti. Bilhassa ıslahat
işlerinde hükümdarın birine! derecede
müşaviri ve yardımcısıydı. Fakat ken­
disi, bütün düşündüklerini tatbik için
ecelden âm ân bulamadı. Q n d a n m ü h im
hizmetler beklenilirken yakalanmış ol­
duğu akciğer tüberkülozundan kur tu-
lamıyarak 13 şubat 178 i tarihinde ve­
fat etti. Abdülham id onu hem çok se­
ver* hem de kendisine tam mânisiyle
itimad ederdi. B ü tü n saltanatı boyun-
2848
—t»
ca esasen b u şekilde itimad ettiği tek
veziri o idi. Hastalığında ziyaretinde
bulunm uş, vefatından sonra Bahçeka- j
pıda kendisi için yaptırdığı Hamidiyc
türbesinin mezarlığına defnettirmiştir. }
Karavezir, kısa boylti* zaif, esmer
çirkin bir zattı. E n der unda hizmet e- i
zel fıkralar nakletmekle tanınmıştı. j
H a » odaya alındıktan sonra bunları i
j terkedib ciddî ve vakur bir hal almıştı.
Namuslu, akıllı, bilgili bir devlet ada­
mıydı. Yaşasaydı, kendisinden cidden
m ü h im hizmetler um ulurdu.
Arabsu’nda cami, imaret, kütübha-
ne, mekteb ve ham am ı vardır. Şehre iç­
i m e suyu getirtmiştir. Burasını imar ve
! Sarılar türkm en aşiretini iskân ede­
rek köy iken bir kasaba ve kasa mer-
j Kez* haline getiril; Gülşelıri adını koy­
m uşsa da, bu isim unutulub eskisi gibi
■ devam etmişdir. İstanbul’da ilk defa I
< I olarak hıdrellezden evvel kuzu kesme \
ı yasağım koyan ve böyLece kuyun nesli- İ
rii korumağa çalışan odur.
i
İZ Z E T M E H M E D PAŞA
(ikinci defa)
*
Y E Ğ E N SE Y Y İD M E H M E D PASA
Belgrad serdengeçti ağalarından *
Egridir’e tabî Bari alı Hacı Y u suf Ağa*-
! m n oğludur. I72§_ da Barla’da doğmuş­
tur. Gençliğinde İstanbul’a geüb yeni­
i çeri ocağına girdi. Zam anla yüksel e-
I rek nihayet babası gibi serdengeçtı a-
j j ğası oldu. Lâkin burada tek durmayıb
bazı fesad ve fitnelere karıştığından
âkibetinden korkdu ve Alâiye’ye kaçtı.
Sonra gialice İstanbul’a geldi ve ken­
disini affettirdi^ 1768 seferinde turna-
cıbaşılrkja yeniçeri serdarı olub İsakçı
köprüsünün muhafazasına tayin edil­
di- Silâhdar M eh m ed Paşa'nm serdar-ı
ekremliği sırasında (1770) yine bazı,
fitneler çıkardığından Varna ağalığıyla
ordudan uzakiaşdırılmışdır. Sonra sek-
soncubaşılıga yükselmiş, 1772 yılında !
zağarcı olarak Siliatre tarafına Gönde­
rilmiş, buradaki hizmetleri beğenildi-
ğinden ertesi yıl kulkethtidası ve bir
'savaşta gösterdiği büyük yçrûrlık ve
başarı üzerine haziran 1773 tarihinde
yeniçeri ağası olmuş, ayni yıl E k im a-
yında da vezaret rütbesi verilmiştir.
K ü ç ü k Kaynarca barışından sonra geri
dönülürken esasen hasta bulunan Muh-
sin-2 âde M e h m e d Paşa yolda vefat e-
diııce. Yeğen M eh m ed Paşa. ordu kay­
m akamı sıfatıyİe askeri İstanbul'a ge­
tirmiş, b u n d a n 35 gü n sonra da Silis tre
vali) iğine gönderilmiştir.
B u n d a n sonra sıra ile Vidin m u h a ­
fızı, tekrar Silıstre valisi, Kırşehir m u ­
tasarrıfı ve 1779 yılında Anadolu eya­
leti valisi olmuş, ertesi yjl b u görev­
den Alâiye sancağı ile uzaklaştırılmış
 ve buraya varınca vczarcti alınarak
memleketine sürgün edilmiştir. 1781
yılında vezareti geri verilib Hotin mu*
hafızlığına gönderilmiş, bir yıl sonra
Tırlıala sancağına naklolunmuş. Mayıs
1782 tarihinde Rumeli eyâleti valisi ve
bu vazifede bulunduğu sırada Ağustos
1782 tarihinde sadrıâzam olmuştur.
Yeğen Mehmed Paşa, sadareti sı-
I rasında hiçbir muvarfakijret göstereme­
dikten maada, başa geçmeyi fırsat bi­
lerek vaktiyle her han^l sebepten olur­
sa olsun kızmış veya gücenmiş olduğu
kimselerden öc almağa kalkıştı. Bütün
bu hallerinden dolayı 31 aralık 1782
i tarihinde azlolundu. Azilden sonra Ye­
ğen Mehmed Paşa maiları müsadere
edilmeden Vidin m uhafızlığına gönde­
rildi. 1781 yılında İnebahtı muhafızlı-
| ğı verildi. Mısır’da devleti dinlemiycn
Murad ve İbrahim adlı kölemen beyle­
ri vali bulunan silâhdar Mehmed Pa-
ı şa'yı Mısırdan çıkarmaları üzerine bu- ı
ı rada asayişi temin için Yeğen Mehmed
Paşa oraya vali tayin edilmiş, lâkin.
1785 de gidebildiği burada da doğru
, dürüst bir hizmet göremediği için Ye­
ğen Mehmed Paşa 1783 yılında Diyar-
? bakır valiliğine naklolunmuştur.
Rus seferi münasebetiyle. Vidin se-
raskerlliği ile İsmail ordugâhına asker
şevkine memur oldu. 1787 yılında İs­
m ail seraskeriğ:ne tayin edildi. Bu va­
zifesinin başına liderken vefat etti.
Sadarete değil, bir eyâlet valiliğine
bile ehil olmıyan Yeğen Mehmed Pa-
şa'datl ancak serhadlerde bazı hizmet­
lerde faydalanılabllmıştir. Inadçı. ta-
malıkâr. hilekâr ve fesadcı olmakla
şöhret kazanmıştır.
HALİL HÂMtD PAŞA
İsparta'da 1736 yılında doğmuştur.
Çelik Mehmed Paşa’nm kapıkethüda-
! sı Tspartalı Uacı Mustafa Ağa’nın oğlu­
dur. Küçük yaşta İstanbul’a geîerek
muntazam bir tahsil gördü. Bâb-ı âli
divan kalemine intisab edib devlet hiz­
metine başladı. Hâmisi darphane emi­
ni Köse Raif Efendi delâletiyle bir
müddet sonra amedî odasına alındı.
Yedi-sekiz sene kadaı- divan-ı h üm a­
yun beğlikçisinin maiyetinde buluna­
rak devlet muamelelerinde pişdikten
sonra 1768 seferine ordu ile birlikte
iştirak etti. Bu sırada hizmetleri beğe-
nildiğinden İstanbul’a dönüşünde A-
medçi oldu. Kara Silâhdar Mehmed
Ağa’ya dirayet ve kabiliyetlerinden
bahsedildiği için onu himayesine aldı.
O da Bâb-ı âlide olub bitenleri kendi­
sine muntazaman haber verdiği için
zamanla itim adını kazandı. Bu yüzden
sür’atle yükselib 1779 yılında büyük j uycun yaşayışını muhafaza için bir iki
İ tezkereci ve hamisinin sadrıâzam olu­
şu üzerine reisül-küttab. 1780 yılında |
da sadaret kethüdası oldu.
2649
Karavezir silâhdar Mehmed Paşa
hastalanıb vefat edeceğim hissedince. [
kendisinden sonra sadaret makamına
onu getirmesini Birinci Abdülhamid'c
tavsiye ettiyse de, padişahı Halil H â­
mid Efendi’yi bu iş için pek genç b u ­
larak İzzet Mehmed Paşa’yı sadrıâzam
yaptı, izzet Mehmed Paşa ilk iş olarak
padişah tarafından çok tutulduğunu
hissettiğinden Halil Hâmid Efendi’yi
azletti. Lâkin Birinci Abdülhamid ken- \
dişini himaye ettiğinden tersane emin- •
liiçine tayin etmiştir. Bu sırada İzzet ¡’
Mehmed Paşa’yı sadaretten azle karar j
; veren hükümdar. Halil Hâmid Efendi’yi
tersaneden Bâb-ı âli’ye çağırtıb tekrar
sadaret kethüdalığı h il’atini giydirmiş,
i aynı zamanda sadaret m ü h rü n ü izzet
Mehmed Paşa’dan alarak Yeğen Mch- >
j med Paşa'ya vermiştir <25 ağustos
1782'. Yeni sadrıâzam da mevki’ine
: lâyık bir adam çıkmadığından kısa za-
I manda azledilib bu sefer sadaret m üh­
I rü Halil Hâmid Efcndi’ye verilmiştir.
<31 aralık V7B21.
Halil Hâmid Paşa, sadaret m evkii­
ne geçer geçmez, padişahın da şiddetle
arzu ettiği batı usulü ıslahata girişerek
birçok hayırlı işler başardıysa da. sad-
rıâzamlık zamanı devletin büyük dış
buhranlar karşısında bulunduğu ve
nihayet Rusya'nın Kırımı ilhakını tanı­
mağa mecbur kaldığı bir devre rastla­
mıştı. Bu yüzden biraz itibarı sarsıldı­
ğı ulbi. kendisini sevmiyen ve çekemi-
yen derya kapdanı Cezayirli Gazi Ha­
şan Paşa da hükümdara mütemadiyen !
aleyhinde bulunarak onun vezirine Kar­
şı olan sevgi ve itim adım sarsmağa ça­
lışıyordu. Islahata taraftar bulunduğu
için b ü tün crerici zümre de ona düş­
mandı. Nihayet, yenilik har ¿ketlerini
daha çabuk yürütmek gayesiyle, yaşlı
hüükm darı hal’ederck yerine şehzade
Seiim’i (Üçüncü Selim) tahta geçirmek
için qizli faaliyetlerde bulunmakla it­
ham edildi. Bu itham, h iç b i” zaman
maddi deliUerle isbat edilemereiş ol­
makla beraber. Birinci Abdülhamid. Hû- • :
lil Hâmid Paşa’yı 31 mart 1785 tarihin- ;
de azlederek hemen bir gemiye koyub
Tekirdağma ve sonra Geliboluya gön- \
derdi. Arkasından yollanan b ir ferman- f
la. Cidde valiliğine tayin olunduğu
bildirildi ve hemen hazırlığını tamam- '
iayıb Bozcaada’ya doğru yola çıkması
emroiundu.
Kvvelce eski sadaret kethüdası
Mustafa Efendi’yi kendisine daima ra-
kib görmüş olan Halil Hâmid Paşa, o-
nu serhadlere nezaret etmek bahane­
siyle Erzurum’a göndermişti. Uhdesine
j ayn bir memuriyet verilmediği için
ı Mustafa Paşa, şeref ve haysiyeti ile
senede bütün servetini harcamış, tam
bu sırada vezaretle Cidde valiliğine ta­
yin olunmuştu. Bu da Halil Hâmid Pa-
 şanın bir oyunuydu. Zira. Cidde’nin
geliri az olub valilerin masrafına yet­
m ez ve her vali bu gelire cebinden ek­
lemek zorunda kalırdı. Üstelik M usta­
fa, Paşa’n m bir vezire mutlaka gerekli
n-.asrafları görüb kapı halkı düzmesine
ve **esbab-ı ihtişam”! tamamlamasına
imkân yoktu. Sip-sivri gitmek ise, o de­
virde bir rezaletti- Merkeze yazıb bu
vazifeden affını rica ettiyse de. kabul
edilmîyerek bilâkis bir an evvel m e m u ­
riyetinin başına gitmesi hekkında şid­
detli emirler geldi. Zavallı Mustafa Pa­
şa nc yapacağını şaşırmış, pek perişan
ve acınacak bir haldeyken birdenbire
Halil Hâm id Paşa'nm aziolunmasiyie
b u belâdan kurtuldu. Kaderin pek ga-
rib bir cilvesi olarak d a .. şimdi Cidde
vilâyeti Halil Hâm id Paşa’ya tevcih, o-
lunmuştu.
Halil Ilamid Paşa azlolunduğu va­
kit konağında bulunan ve bazı yerlere
de emanet şeklinde verilmiş olan altı
yüz keseye yakın parasiyle mal ve eş­
yası devlet ha/.inesi için zaptedilmiş.
lâkin varidatına dokunulmamıştı. Bu
sefer, uhdesinde olan mukataalar da
kaldırıldı.
Paşa Bozcaada’ya vardığı zam an
gelen ikinci bir ferman, son memuri-
yetinden de azlolundugunu ve İstan-
köy’de ikamete m e m u r edildiğini bildi­
riyordu. Lâkin, düşmanları mütemadi­
yen aleyhinde çalışıyorlar, ona yapılan
iftiraların anlaşılarak affedilib geri
dönmesinden ve neticede kendilerinin
cezaya uğramalarından korkuyorlardı.
B u yüzden yaşlı ve kararsız h ü k ü m ­
darı ikna ederek mahvına kadar yü­
rüdüler.
Böylece padişahın yazılı bir emri
üzerine henüz Bozcaada’da bulunan H a ­
lil Hâm id Paşa eski Mora muhassılı ve
Cezayirli Gazi Haşan Paşa’nın adam ­
larından kapıcıbaşı Karakethüda-zâdc
Ali Bey (Ağa) vasıtasiyle idam edilib
başı İstanbul'a Gönderilmek suretiyle
devlet bu cidden değerli zat:n hizmet­
lerinden m a h ru m edildi (27 nisan
1788). Ö lü m ü n den sonra otuz bin kese
gibi pek büyük bir serveti çıkmış, bu­
nu da birçok devlet menfaatlerim şah­
sına tahsisi suretiyle ve son zamanla­
rında rüşvete dadanm a sayesinde elde
etmişti. Aslında bütün kusuru bundan
ibaretti.
Halil Hâm id Paşa, Davud-paşa is­
kelesinde Sa/di tarikatından olub Bi­
rinci A bdülham id’in kendisi için yap­
tırdığı türbesine nakledilmeden evvel
Ş a m ’dan getirilmiş olan ve “Nakş-ı ka-
dem-i şerif” denilen Peygamber Efen­
dimizin ayak izlerini hâvi taşm m u h a ­
faza edildiği. Kadcm-i şerif dergâhını
ve Bâb-ıâli’nin Alayköşküne bakan ka­
pısının yanındaki sebili yaptırmış. Top-
kapı dışındaki kaldırımları tamir et­
tirmiştir. İsparta ve Burdur’da birer
kütüphanesi vardır. Kasımpaşadaki
Çorlulu Al: Paşa çeşmesini de onarmış-
tır.
HAZÎNEDİR ŞAHİN AI,t PA Ş A
Çelik M eh m ed Paşa’n m kölelerin-
1 dendir. Gürcü olduğu rivayet olunur.
Silâhşorluktaki mahareti yüzünden gö­
ze girmiş ve nihayet pahaya hazinedar
olmuştur. Sonra o nu n valiliklerinde
mütesellimi o]arak Anadolu’da eşkiya-
n m ve levendlcrin, tenkilinde hizmet­
lerde bulunmuştur. B u hizmetlerine
karşılık kendisine beylerbeyilik rütbe­
siyle A da na valiliği verildi. 1768 sefe­
rinde Rusların h ü c um ettiği Hotin k a ­
lesinin yardımına koştu. Burada geçen
savaşlarda üstün yararlığı görülerek ve-
zaret rütbesiyle K ar a m an valiliği tev­
cih edilib Özi taraflarına m em ur edil­
miş, 1770 yılında Sivas valiliği ile bu
kalenin muhafızlığına tayin olunm uş­
tur.
Şahin Ali Paşa, Özi kalesini K u ş ­
lara karşı güç şartlar içinde üç sene
m üdafaa etmiştir. B u arada birçok çı­
kış hareketleriyle Rusları yenip ağır
zayiat verdirmiştir. Savaş sona erince
i
1775 yılında Aydın muhassılı. 1777 yı­
lında Anadolu ve sonra Diyarbekir vc
A dana valisi olmuştur. Bir ara, Türk­
m en aşiretlerinin, iskânı vazifesi ve­
rilmiş vc bu münasebetle Rakka ve
Sivas valilikleri birden tevcih edilmiş­
tir. B u n d a n sonra sıra ile K aram an,
Maraş. Haleb. Aydın valisi ve 1783 yı­
lında Aydın uhdesinde kalmak şartiyle
özi muhafızı oldu. 1785 yılında ikinci
kere Haleb valisi iken, Halil Hâm id
Paşa’nın azli üzerine sadaret m akam ı­
na tayin edildi (Sl mart 1785). O ge­
linceye kadar derya kapdanı Cezayirli
Gazi Haşan Paşa sadaret kaymakamı
olmuş. Şahin Ali Paşa nisan ayında İs­
tanbul'a gelib vazifesine başlamıştır.
Şahin Ali Paşa’n m bu vazifeye ta­
yini büyük bir hayretle karşılandı.
Ç ü n k ü kendisi okur yazar olmadığı gi­
bi, hayatı taşra memuriyetleriyle geç­
miş, merkez muamelâtından ve devlet
idaresinden habersiz bir vezirdi. V ak ­
tiyle Özi’nin müdafaasında gösterdiği
yararlık. Birinci Abdülham id’m dikka­
tini çekmiş ve takdirini kazanmış ol­
duğu için kale müdafaasındaki m uvaf­
fakiyeti devlet idaresinde de gösterece­
ğini sanarak kendisini bu mevkie getir­
mişti. Şahin Ali Paşa ise, okuyub yaz­
m adan m a h r u m bulunduğ u için cn
gizli tezkereleri başkalarına okutub
yazdırmak zorunda kalıyor, bu suretle
devlete aid birçok sırlar duyuluyordu.
Üstelik taşra memuriyetlerinde re’sen
harekete alışmış olduğu için h ü k ü m ­
dara danışılması gereken birçok işleri
kendiliğinden hallediyor, b u hususdaki
ihtarlara aldırmıyarak ikide-birde me-
2650
Potemkin kumandasında 150 bin kişi olarak
Dinyeper (Ö zi) - Kırım - Astrahan bölge­
sinde olmak üzere iki ordu toplanmağa baş­
ladılar. K u b a n ordusunu teşkil eden 40 bin
kişi de bu 150 bine dâhildi.
Savaş başladığında OsmanlIların Tuna
nehri boyundaki İbrail, Yergöğü, Rusçuk, Si-
listre, Vidin, trşova ve Belgrad gibi m ü s­
tahkem yerleri ve esas donanması oldukça
iyi bir halde bulunmakla beraber Ruslara
pek yakın olan ö zi ile Hotin kaleleri için
ayni şey söylenemezdi. Evvelce yazdığımız
gibi ö z i muhafızı bulunan İsmail Paşanın
Kılburunu alm ak için daha 1787 senesi son­
larında yaptığı hücum akim kalmıştı.
Şimdi 1788 senesi harekâtı başlayınca
Kılburun kalesi kumandanı general Suvorof
(Suvarof-Suworow) 40 bin kişüik bir kuv­
vetle Ö zi kalesini muhasaraya hazırlandı.
Özi (Oçakov) kalesinde ise 20 bin Osmanlı
askeri bulunuyordu. Buna mukabil sadrıâ-
zam ve serdar-ı ekrem Avusturya cephesine
gitmiş, Rusya cephesine ise, eski sadr^âzsm
İsmail seraskeri Şahin Ali Paşa m e m u r edil­
mişti. Aynı zam anda deryakaptanı Cezayirli
Gazi Haşan Paşa donanma ile Karadeniz
cephesini tutmuştu. Sadrıâzam, Şahin Ali
Paşayı kendisine rakip gördüğü için Kılbu-
run va k’asım bahane ederek onu azledip
yerine Yeğen M c h m e d Paşayı tayin etti. F a ­
muriyet salâhiyetini aşıyordu. B ütün
bu sebeblerden dolayı 24 ocak 1786 ta­
rihinde azlolundu. Malı müsadere edil­
m eden Sel&nik sancağı tevcih olunub
İsmail seraskerliğine gönderildi. Aynı
yılın Mart ayında İsmail'de oturmak
üzere Özi valiliği verildi. 1787 Osmanlı
— R u s ve Avusturya seferi başladığı
zam an sadrıâzam Koca Yusııf Paşa 1n m
serdar-ı ekrem olarak Avusturya ccphc-
sinc «itmesine karar verilince. Rus cep­
hesi seraskerliği Şahin Ali Paşa’ya ve­
rildi. B u sırada Özi muhafızı bulunan
İsmail Paşa’nın merkezden emir alma­
dan Kılburun kalesine h ü c u m u ile uğ­
radığı muvaffakiyetsizlikten cephe k u ­
mandı sıfatiylc Şahin Ali Paşa sorumlu
görüldü ve azlolunduysa da yerine ta­
yin edilen eski sadrıâzamlardan Yeğen
M eh m ed Paşa vefat etliğinden Koca
Y u suf Paşa istemiyerek seraskerliği yi­
ne ona verdi. Lâkin Şahin Ali Paşa az­
line kızmış olduğundan kendisini va­
zifesine vermiyerek gayet gevşek dav­
randı. Nihayet 1788 yılı T e m m u z ayın­
da bu vazifeden alınıb İsmail m u h a ­
fızlığına verildi. Aynı yılın Kasım a-
ymda. İsmail muhafızlığından da azlo-
lunub evvelâ. Silistre’ye. sonra Bozca­
ada’ya gönderildi. Seddülbahir’e vardı­
ğı zam an hastalanıb vefat etti i 18 h a ­
ziran 1780).
2651
kat, biraz sonra Yeğen M e h m e d Paşanın ve­
fatı üzerine seraskerliğe yine Şahin Ali P a ­
şa getirildi. A nc a k b u hâdiseler onu üzm üş
ve kırmış, eski şevki kalmamış bulunuyor­
du. Diğer taraftan Boğdan Ruslar ve A v u s ­
turyalIlar tarafından işgal edildiğinden Y a $
kasabası 70 gün sonra tekrar düşm an olinc
geçmişti. İkmal yolu kapanmış bulunan H o ­
tin kalesini de önce V o n Elm pl’ın Avusturya
kuvvetleri, bilâhare de Ruslar generalleri
Saltikov ile muhasara ederek şiddetle tazyı-
ka başlamışlardı. Boğdan’da Ruslara m u k a ­
vemet edemiyerek çekilmiş olan Boğdan
başbuğu M ikdad Paşa ile Şehbaz G iray’m
buraya yardımlarına imkân yoktu. Şahin Ali
Paşa da serdar-ı ekreme olan gücenikliği do-
layısiyle b u işle meşgul olup imdat kuvvetleri
göndermediğinden Hotin kalesi vire ile tes­
lim olmak zorunda kaldı (19 eylül 1788).
Karadeniz'deki donanmanın harekâtı
ve Rus’ların Özi’yî muhasarası
D erya kaptanı Cezayirli G a zi Haşan P a ­
şa İstanbul'dan Karadcnizc çıktığı donanm a
ile ö zi kalesinin önüne gelmişti. Burada R u s
vc Osmanlı ince donanmaları arasında cere­
y an eden çarpışmalarda Osmanlı ince d o n a n ­
ması ağır zayiata uğradığı ve Kılburun tabya­
larından şiddetli ve tesirli bir bombardıman
Cesur bir asker ve usta- bir silâh- i
çordu. Umumiyetle iyiliğe mail, kim­
seye kötülük etmek istemiyen, çalış­
kan ve gayretli bir vezirdi. Ancak, pa­
yet cahil olduğu için büyük makamlar­
da kullanılmağa gelmezdi. Bulunduğu
yerlerde halka âdilâne m uam ele eder,
idare ettiklerini kendisinden m e m n u n
bırakırdı.
E n büyük ve affedilmez hatası ise. j
Koca Y u s u f Paşa’ya olan şahsî kızgın- j
lığı yüzünden koca bir cephenin çök­
mesini göze almacıdır.
K O C A Y U S U F PA Ş A
(Üçüncü Selim’in veziriâzamları ilâve- )
sindedir)
Bibliyografya : Vasıf: Tarih. Cevdet:
Tarih. Enverl: Tarih. Tayyar-zâdc Atâ;
Enderun Tarihi. Osman-zâde Taib; Ha- '
dikatui-vüzera (A h m ed Cavid zeyli). ı
Hüseyin Ayvansarayi: Hadikatül-cevami.
M eh m ed Süreyya: Sicilli Osm anı. Şam-
danî-zâde; Takvimüt-tevarih zeyli. İb­
rahim inim i Tanışık: İstanbul Çeşme­
leri. Alime:! Resmi: Hü!âsatül-iWbar.
Ha m m er; Histoire de l’Erapire Otto-
m an. Zinkeisen: Geschihte des Osma-
nichcn Rciches in Europa. Başbakanlık I
arşivi, M tihim m e defterleri C- 170-İ8G. j
 başladığı için Gazi Haşan Paşa kale önün­
den ayrılmak zorunda kaldı (Haziran). Y a l­
nız Ö zi’yi m üdafaa için limanda bir mıkdar
ince d on a nm a ile beş çektin bırakmıştı.
Osmanlı donanması Pirczen adası önünde
R usların K a ra d e n iz filosu A m irali
bulunduğu sırada Avlita (Sivastopol) lima­
nında bulunan bir düşm an filosunun amiral
Uçokof kumandasında denize açıldığı duyul­
duğundan G azi Haşan Paşa o tarafa doğru
düm en kırdı. Rtıs donanmasiyle Yılan adası
civarında karşılaşıldı. Yapılan çarpışma so­
nunda düşm an yenildi ve kaçıp tekrar Avlita
limanına sığındı (Ağustos 1788 -Zilkade
1202). Kaptanpaşa kaçan düşmanı kovalayıp
Avlita ağzında demirledi. Bir müddet düş­
O sm a n lı am iralinin sa nca k A m ir a l
gem isi
manın çıkmasını bekledi. Lâkin, Rusların
böyle bir niyetleri olmadığı anlaşıldığından
geri döndü.
Diğer taraftan asıl Osmanlı donanm a­
sının Ö zi ve Pirezen önünden ayrılmasından
sonra Ruslar ince donanmalariyle Ö zi lima­
nında Gazi H aşan Paşanın bıraktığı gemilere
hücum ederek tahrip ettiler (15 tem m uz
1788). B u n d a n biraz sonra da Özi kalesi,
başında bizzat Potemkinin ve geçen seneki
savaşlarda aldığı yaraları tam am en iyi olan
Suvorof bulunduğu halde Rus ordusu tara­
fından karadan ve denizden muhasara edilip
şiddetle döğülmeğe başlandı (Ağustos). K a p ­
tanpaşa, bu sırada Sün ne’de bulunuyordu.
Gazi Haşan Paşa d urum u nu İstanbul’a bildi*
rip büyük gemilerin su yaptığını snlatarak
donanmanın geri dönmesinden başka çare
bulunmadığını yazdı. Fakat Rusların Ö zi’ye
hücum unu duyunca her şeye rağmen hem en
hareketle Özi'nin ağzındaki Pirezen adasına
kadar geldiyse de sular sığ olduğu için ağır
gemilerle kaleye yardım imkânını bulamadı.
B u iş için lâzım olan ince donanması yok
gibiydi. Savaşın başından beri Hünkârın m ut­
laka m üdafaa edilip d üşm an eline geçm e­
mesini mütem adiyen tekid etliği Özi kalesi­
ne yardım için mutlaka ince donanm a vc
asker gönderilmesi gerektiğini yeni bir m e k ­
tupla merkeze bildirdi. Ayrıca kara tarafın­
dan da Ö zi üzerine bir ordu şevkini tavsiye
Uçokof etti. B u n a ise im kân yoktu. Ç ün k ü Şahin
Ali Paşa değil Ö z i’ye yardım edecek, bir
taarruza uğrarsa karşı koyacak durum da bi­
le bulunm uyordu. Neticede, Ö zi kalesi m ü ­
dafii H a m id Hüseyin Paşa, kendi yağıyle
kavrulmağa m a h k û m du .
Kapdanpaşa’ya verilen cevap ve alınan
tedbîrler
Gazi Haşan Paşanın mektupları gelincc,
İstanbul'da bir danışma meclisi
kuruldu. Neticede, donanm anın
kasımdan evvel geri dönmesi
tehlikeli görüldü. Zira o zam an
Rus donanmasının Boğaza yürü­
mesi m ü m k ü n d ü . B u n u n üzerine
yalnız su yapan büyük gemile­
rin İstanbul’a gönderilip asıl
donanm anın kasımdan evvel
dönm em esi ve Ö zi’ye asker ve
cephane sokulmasına çalışılma­
sı, istenen ince donanm anın ise
hazırlandığı ve yakında gönde­
rileceği kaptan paşaya bildirildi.
D ü ş m a n ise, ö z i’yi sıkıştır­
dıkça sıkıştırıyordu. Kılburun’öa
yaptığı yeni tabyalarla kaleyi
dövm eye başladığı gibi, Özi is­
Ü so k o f’un sancak kelesi karşısına varıncaya kadar
gemisi dizilen b üyük sallarla toplar
2652
yerleştirip buradan ve Özi’nin sahil tarafın­
daki tabyalardan kaleyi şiddetli bir ateş al­
tına almıştı. K alenin böylece her tarafla
alâkası kesilmiş ve en az otuz bin kişilik bir
ordu ve sığ sulara sokulacak ince donanm a
gönderilmedikçe kurtulması imkânı hem en
hem en kalmamıştı. G azi H a şan Paşa’nın ikin­
ci m ektubundan sonra İstanbul’da dalkılıç
yazılmağa' başlandıysa da, bir hayli geç k a ­
lınmıştı. Özi, elli gündür ağır bir muhasara
altındaydı. B u y ü k d e r e d e k i ince d on a nm a
Karadenize açılmak için lodos bekliyordu.
Yazılan dalkılıçlar asker kaçkını serseri mâ-
kulesi olduğundan İstanbul’da yapmadık
edebsizlik ve tecâvüz bırakmadıktan sonra
Büyükdere'de bir müddet beklediler ve niha­
yet etrafa dağılıp gittiler.
Ö zi’nin kahram an müdafii H a m id H ü ­
seyin Paşa, düşmanın iki aya yakın devam
eden şiddetli muhasarasına ve üç b üyük hü ­
cum u na karşı koymuştu. Nihayet, doğruca
sadrıSzam ve serdar-ı ekrem K oca Yusuf
Paşaya haber dönderip yanındaki askerin
iyice azaldığını, düşm an top ve humbarası-
na muhafızlarla birlikte kadın ve çocukların
Ö zi kalesi önlerinde O sm a n lı - R u s ince do n an m a ları
(E sk i bir resim den )
2653
da hedef olduğunu bildirip yardım istedi.
K oca Yusuf Paşa verdiği cevapta bu yardı­
mın yapılacağını vaadeltiyse de, bu da sa­
dece lâfta kaldı.
Cezayir’Ii Gazi Haşan Pa^a’nın gözden
düşmesi
E u sırada kuvvetli lodos rüzgârlar: su­
lar t vükrelttiğindcn Pirezen açığındaki k a p ­
lan paşa bundan istifade ile Özi kalesine
yaklaşıp içeriye bin beşyüz kadar asker so­
kabildi. Scnra. İstanbul’a df'ğrv hareket etti
(.Kasım ayının scnları). Avlita limanında b u ­
lunan Rus donanması ise, dışarıya çıktı. B a ­
zı gemileri Sincb’a kadar inip kıyıları b o m ­
bardıman ederek geri döndü.
Birinci Abdülham id donanmanın gelmiş
olduğunu haber almca kaptanpaşayı derhal
çağırttı ve bu kadar fedakârlığa karşı Kara-
dî.nizae bir is başarılamaöığından m aada Ö z i’
nin yüzüstü bırakılıp en m ühim zamanda n e ­
den geri dönüldüğünü, b u muvaiiakıyetsiz-
liklerin sebebinin ne olduğunu sert bir şe­
kilde kendisinden sordu. Gazi Haşan Pasa:
arasında bir savaş sahnesi
 «— Padişahım, bizim sözümüz ve kara­ rağmetl, gözden düştü. Aleyhdarları olaıi
rımıza göre donanm a denizden, ordu kara­ sadaret kaym akam ı ile şeyhülislâmın da te­
dan düşman üzerine gidecekti. Lâkin ordu sirleriyle derya kaptanlığından azledilerek
Avusturya cephesine gittiği için Ruslar b u kara tarafında bir seraskerlik verilmesi k a ­
taraftan bütün kuvvetleriyle yüklendiler ve rarlaştırıldı.
galip geldiler» diyerek kabahati kara ordu­
sunun gerekli yardımı yapmayışma yükledi.
H ü kü m d ara, yalnız don anm a ile m uvaffak İsveç -Rus savaşının başlaması ve
olmanın imkânsızlığını izah etti. B un a Osmanlı devletine yapılan teklif

Osmanlı-Rus gerginliği artarak savaş ih­

timalleri belirdiği zam an, yukarda da n a k ­
lettiğimiz gibi, İkinci Katarina bir savaş sı­
rasında iki ateş arasında k alm am ak için İs­
veç kralı ü ç ü n cü Gü stavla anlaşarak, ta­
rafsız kaldığı takdirde savaştan sonra N o r ­
veç eyâletinin İsveç’e katılmasını destekliye-
ceğini vaadetmişii. Üçüncü Güstav görünüşte
bu teklifi müsait karşıladı. Lâkin İsveç mil­
letinin Rusya tarafından zorla koparılıp elin­
den alman toprakları unutmadığını biliyor­
du. Üstelik Rusya’nın, İsveç'in hâkim olduğu
geri kalan Fin topraklarında gözü vardı. D i ­
ğer taraftan Ü çüncü Güstav, kendisine kar­
şı, parlâmcntarizmin tam iadesini isteyenler­
le Rusya himayesinde muhtar bir F in prens­
liği k urm a k niyetinde bulunanların teşkil et­
tiği, muhalif ve düşm an gruplardan R u sya’ya
sığman İsveç’ii ve F in’lj kimselerin ikinci
K a terin a tarafından him aye gördüklerini, te­
baasının da bunlar vasıtasiyle kendi aleyhine
kışkırtıidıklarını da biliyordu.
Osmanlı imparatorluğu ile Rusya çarlığı
arasında resmen savaş ilân edilince b u sa­
vaşı körüklemiş olan Prusya ve İngiltere
İsveç Kralı Ü çüncü G üsta v hemen, İsveçi d e Rusya’ya harp ilânma teş­
vike başladılar. İngiltere, gerekirse donan­
masını Baltık denizine göndereceğini bildiri­
yor, Prusya ise para yardımı vaadediyordu.
B u n u n üzerine Üçüncü Güstav İstanbul’daki
elçisi vasıtasiyle Osmanlı devletine başvurup
kuzeyde bir savaş çıkararak Rusları karada
ve denizde meşgul etmeğe hazır bulunduğu­
nu, bu suretle müşterek düşmanlarının k u v ­
vetlerini ikiye bölm ek zorunda kalacağını,
buna karşılık Bâb-ı âli’nin İsveç’in yapacağı
sefer masraflarını kabul etmesini istedi.
Bâb-ı âli, para yardımının ancak İsveç fii­
len savaşa girdikten sonra yapılabileceği
karşılığını verdi. İsveç, fiilen savaştığı m ü d ­
detçe yılda sekiz bin kese ve barıştan sonra
da on yıl müddetçe yılda üç bin kese ve­
rilirse harbe başlıyacağım ileri sürdü. Bâb-ı
âli teklifi müsbet karşıladı. B u n d a n sonra
Üçüncii Güstav, Finlandiya sınırında vukua-
geien bir olayı b ah a ne ederek Rusya’nın İs­
veç’e tecavüzde bulunduklarını ilân etti. B u
sırada İsveç’in Petersburg elçiliği kâtibi Şlai
da K aterüıaya devletinin şu ültimatomunu
tevdi etti:
1 — — Rusya’nın Stokholm elçisi Razu-
moski derhal geri alınacak ve fesadlarından
Rusların Battık filosu A m ira li G rig dolayı cezalandırılacaktır.

2654
 2 — Rusya’nın evvelce İsveç'ten atmış ol­
duğu K ekzo lm ile güney Finlandiya ve K a ­
reli iade olunacaktır.
3 — Osmanlı devletiyle barış için İsveç
kralının arabuluculuğu kabul edilecektir.
4 — İsveç kralının arabuluculuğu ile K ı ­
rım, Osmanlı devletine geri verilecektir.
5 — Osmaniı-Rus hu dud u 1768 den önce­
ki gibi olacaktır.
6 — Rusya silâhları hem en terkedecektir.
ikinci Katerina, b u teklifleri şiddetle
reddettiği gibi İsveç elçisini h em en m e m ­
leketine geri yolladı.
Huşlar bütün kuvvetlerini güney cephe­
sinde toplamış oldukları için Fetrograd’ı bile
m üdafaadan âciz durumdaydılar. Bütün g ü ­
vendikleri bir ittifak andlajmasiyle bağlı ol­
dukları Danim arka kırallığı idi
Ü çüncü Güstav, Finlandiya hudud un d an
Petrograd’a doğru harekete başladı (T e m m u z
1788). İkinci Katerina Rusya hizmetinde b u ­
lunan İnciliz amirali Grig (Greig) k u m a n ­
dasında Baltık denizinde hazırladığı d o n a n ­
mayı Akdenize göndermek üzere bulunuyor­
du. Güstav'ın kardeşi Suderm ani dukası k u ­
mandasında olan İsveç donanması Fridiksham
civarındaki Ilogland adasında üslenen R u s
donanmasına hücum etti. Geçen savaş so­
nunda iki taraf birer gemi kaybetti. İsveç
donanmasının Baltık denizindeki b u faaliyeti,
Rus donanmasının Akdenize gönderilmesine
kesin şekilde engel oldu.
R u s - İsveç filoları arasındaki
2655
Büyİeee Ösmanîılar bu sefer ayrıca Ak-
denix.de Ruslarla uğraşmaktan kurtuldular.
Ancak, İkinci Katerina, İsveçlilerin lüzumsuz
yere vakit kaybetmelerinden faydalanarak
onlara karşı, biraz derme-çatma olmakla b e ­
raber, on iki bin kişilik bir kuvvet hazırla­
mıştı. Bir taraftan ds îsveçte beşinci kel fa­
aliyeti devam ediyordu. B u yüzden kral su­
baylarının bir kısmının ihanetine uğradığın­
d an Ruslarla harbe devam edemedi (12
ağustos). Fakat tam bu sırada Rusya'nın teş­
vikiyle Danim arka'nın da İsveç’e tecavüz
etmesi kralı müşkül mevkide bırakmaktan
ziyade vaziyetinin kurtarılmasını sağladı.
Ç ü n k ü bu taarruz Üçüncü Güstav’a d u rum u
kuvvetlendirmek için muhaliflerine karşı
meşru bir harekete başlamak fırsatını verdiği
gibi, 13 haziren 1788 de L u şehrinde, R u s ­
larla eski andlaşm snm yine b u sene sona
ermesine rağm en bunu yeniiemiyen Prusya
devletiyle sonraları Hollanda’nın da katıldığı
bir ittifak akdeden İngiltere yaptığı tazyikle
Da n im a rka ’y a muhasamatı tatil ettirmişti
(9 ekim ).
Özi kalesinin düşmesi
İstanbul’da İsveç ittifakı ve Ö zi’ye y ar­
dım için meclisler toplanıp müzakereler y a ­
pılırken Rusların Ö zi üzerindeki tazyiki git­
tikçe artıyordu. Kale artık sallanıyordu. K o ­
ca Yusuf Paşa, son çare olarak d u r u m u
İstanbul’a bildirip ordunun asker, zahire ve
H o gland dornz savaşı
savaş malzemesi bakımlarından sür’atle tak­
viyesini istedi. N e çare ki. bu, m ü m kü n de­
ğildi. Kendisine İstanbul’dan sadcee dayan­
ması ve Özi'ye yardım etmesi hakkında pa­
dişahın hatt-ı hümayunları gelmekteydi.
Kışm. bütün: şiddetine rağmen prens Po-
temkin, özi muhasarasını kaldırmamıştı. Kus
ordusunda yiyecek darlığı bir kıtlık halini
almıştı. Soğuktan, hastalıktan ve açlıktan
ölenin haddi ve hesabı yoktu. Kalede ise,
durum çok daha asırdı. Bombardımanlarla
her yer yıkılmış, kışta - kıyamette barına­
cak bir köşe-bucak kalmamıştı. Yiyecek ise,
hem en hemen yok denilebilirdi. Hiçbir yer-
den de yardım gelmiyordu. Asker, buna rağ­
m en insan üstü bir güçle dayanmaktaydı.
Prens nihayet kafi bir hücumla kaleyi dü^
şürmeğe karar verdi. İstihkâmların en zayıf
olduğu yer, nehir tarafıydı. Soğuktan sular
donduğu için buradan hücum etmek m üm kün
görülüyordu. O kısımdan baskın şeklinde bir
Kus taarruzu bağladı. Gaziler bu noktada
canla-başla savaşıp düşmana ummadığı ka­
dar zayiat verdirdikleri halde, sayı üstün­
lüğü karşısında eridiler. Çarpışma şehrin so­
kaklarında bile devam ettikten sonra Özi
kalesi düşman eline seçti (Ozi'nin kaybı
tarihini, Yorga; Osmanlı Tarihi C: V . S: 78
ile İ. H . Danişmend: İzahlı Osmanlı Tarihi
.Kronolojisi, C : 4, S: 67 de 17 aralık 1788 -18
rebiülevvel 1203 vt» t. H . Uzunçarşılı; Os-
manlı Tarihi, C : IV-1, S: 542 ile Tarihli C ev­
det, C : 4, S: 117 de O c ak 1789-Rebiülâhir 1203
olarak kaydetmekted ir).
Özi müdaiileri, bu son taarruzu da püs-
kürtebilirlerdi. N e yazık ki, Özi kadısı, düş­
m an tarafından elde edilmişti. Yürüyüş baş­
ladıktan sonra Rus askerlerinin bir kısmı
onun tarifiyle Su-kapjsmdan girip askerimizi
iki ateş arasına alarak müdafaayı imkânsız
bir hale getirmişti. Ruslar bu taarruzda m u ­
vaffak olamamış olsalardı yeni bir taarruza
kalkılmak değil, artık kalenin önünde dur­
m a k onlar için imkânsız hale belirdi. Böylece
de Özi kendiliğinden muhasaradan kurtul­
m uş olurdu.
Kalenin zaptı üzerine prens Potemkin*
askerine yağma, tahrip, taarruz ve katliâm
için üç günlük mehil vermişti. Bun u n üze­
rine, müdafaasız sivil halk dahil olmak üze­
re yirmi beş bin kişi vahşice öldürüldü. Esir
alınanlar, bu sayının dışındaydı. Kadın, ço­
cuk, ihtiyar, hasta kim olursa olsun b u akı­
betlerden birinden kurtulamadı. Şehir tama­
m en soyuldu. Kale muafızı H am id Hüseyin
Paşa esir edildi. İkinci Katerina prens Po-
temkin’e mükâfat olarak yüz bin ruble ile
mücevherli bir âsa gönderdiği gibi Sen-Jorj
nişaniyle, kazak Harmanlığını tevcih etti.
O zi’de çarpışan asker ve subaylar da dere­
celerine ve yararlıklarına göre mükâfatlan­
dırıldılar.
2656
Olayın İstanbul’a aksi, padişahın
teessürü
Ozi'nin Rusların eline geçmiş olduğu İs­
tanbul'da duyulmuştu. Birinci Abdülham id
pek üzülüp, meselenin tahkikini emretti. V a ­
ziyet hemen serdar-ı ekremden soruldu. O
da, bunun firarilerin bir uydurması olduğu­
nu, kalenin hâlâ dayandığını, yakında imdad
gönderileceğini bildirdi. Hünkâr, bu habe­
re pek inanmadığı halde kurbanlar kestirdi.
Koca Yusuf Paşa ise, ne olursa olsun Özi’ye
yardıma karar verip hazırladığı üç bin ki­
şinin başında bizzat kendisi bulunduğu halde
şiddetli kışa rağmen yola çıkmak üzere iken,
kalenin hakikaten düşman eline geçtiğini
öğrendi.
Özi’nin uğradığı akıbet nihayet İstanbul’
da kat'i olarak öğrenildi. Lâkin bütün m e ­
sele, savaşın başından beri kalenin düşman
eline geçmemesi için gereken her fedakârlık­
ta bulunulmasını ve mutlaka Ruslara verilme­
mesini istemiş olan Birinci Abdülham id’e b u ­
n u söylemekti. Nihayet sadaret kaymakamı
tesellileri havi bir takrirle durum u bildirip
savaşlarda kale almanın ve vermenin olağan
şeylerden sayılması icabcttiğini, nitekim
Ö zi’nin daha evvel de düşman eline düşüp
yine kurtarılmış olduğunu arzetti. Hünkârı,
bu haber çok sarstı, verdiği cevapta:
«— Bunları ben de biliyorum. A ncak
gücüme giden devletimizin bu gevşekliğidir.
Allah, gerek Ozi ile Ilotin'in ve gerekse K ı­
rım ülkesinin geri alındığını göstermeden
canımı almasın ve kusurları yüzünden buna
sebeb olanları dünyada kahredip ahi retle
azaba uğratsın* diyordu.
Bender taraflarındaki durum
Gazi Ilasan Paşa, İsmail seraskeri Şahin
Ali Paşanın da en müsait durum da bulun­
duğu halde Özi cephesine hiç yardım etme­
diğini bildirdiğinden o da azledüip yerine
Zihneli Ilasan Paşa tayin olunmuştu (Kasım
1788). Halbuki, Şahin Ali Paşanın gevşek­
liği ve alâkasızlığı yüzünden b u cephedeki
asker dağılıp gitmiş, ortada kuvvet diye bir
şey kalmamıştı. ZihneJi Haşan Paşs, bun­
ları tophyarak güç hal ile üç bin kişilik bir
kuvvet teşkil etti. Tsmailden hareket ede­
rek H a n ^tepesi mevkiine kadar gelebildi.
Ecndcr taraflarına çekilmiş olan Şchbaz G i­
ray ise, süvariden ibaret bulunan askerleri
sağa sola dağıldığı için Rus taarruzunun de­
vamı ihtimaline karşı serdar-ı ekremden y a ­
ya askeri ve zahire ile takviye olunmasını
istemiş, aksi halde karşı durulamayacağını
bildirmişti. A ncak serdar-ı ekrem onun ted­
birsiz ve iradesiz davranışları ve mirza ve
hanzadeleri darıltışı yüzünden askerinin da­
ğılıp ortada kalmış olduğunu öğrendiğinden
azlettiril) yerine 6 sirada Vize’de oturan
Baht Giray’ı K u b a n H e m tayin, etti. (Şubat
1788). Lâkin kendisi, hiçbir tarafa yardım
gönderecek halde bulunmuyordu. Yiyecek
durum u da hiç iyi değildi, İlkbaharla baş-
Iıyaeak savaş hareketleri için de Özi, B e n ­
zer, Boğdan, Eflak, Vidin, Belgrad ve Bosna
taraflarına asker ve zahire göndermesi lâ­
zımdı. B un u n için en az bir hesapla dörtte
biti süvari olmak üzere iki yüz bin askere
ihtiyaç vardı. B u n u tedarik etmek ise, sade­
ce bir hayaîdi. Serdar-ı ekrem ce bunu bili­
yordu. B un a rağmen eyâletlere emirler yağ­
dırdı. Lâkin, Şubat ve M art ayları geçtiği
halde henüz hiçbir netice alınamamıştı. B u
sırada müttefik düşmanlar arasında vaziye­
tini iyi görmediğinden yeni savaş yılında
uğranılacak başarısızlıktan çekinerek barış
yapılmasını isteyen bir devlet vardı.
İlk banş istekleri
Özi’nin olmasiyle birlikte, prens
Potemkin’in gittikçe göze bat-
imparatoru Jozef, b u
savaştan üsanmıştı. İlkbaharda Rusların fazla
bir faaliyet göstereceklerine inanmıyor, b u
yüzden Osmanlı ordusunun tekrar kendi üze­
rine gelmesinden korkuyordu. Geçen yaz b u
ordu AvusturyalIları her muharebede y en ­
miş. AvusturyalIlar Osmanlıların kış dolayı-
siyle kendiliklerinden çekilişleri üzerine iler­
leyip eski yerleri elde etmişlerdi. B u yıl île
olacağı ise asla bilinemezdi. İmparator, k en ­
di orducundan pek parlak zaferler beklemi­
yordu. Üstelik Belçika ve Macaristan ihtilâl­
leri onu çok düşündürüyor, bir taraftan da
düşmanı bulunan Avrupa devletlerinin sava­
şa müdahale edeceği endişesiyle içi titri­
yordu.
Nihayet, İkinci Katerina’ya Osmanlı d ev ­
letiyle birlikte barış akdini teklif etti. Ç a ­
riçe bir barımı ancak kendi arzu ettiği şart­
larla yapacağını, buna karşılık Avusturya’nın
da kendi istediği şartlarla ayrıca barış im ­
zalamakta serbest bulunduğunu bildirdi.
Yalnız bu takdirde çariçe, Prusya'ya karşı
Avusturya'ya yardımda bulunmıyacağını tas­
rih ediyordu.

Ö zi kalesinin Ruslar tarafından m u h asa ra v e Osmanlıların da savunmasını gösteren bir

resim (M a c a r tarihlerinden)

2657 F. 19
Yuk arıda, soldaki resim, Birinci H a m i d ’in Eahçekapıdaki türbesini, sağdaki ise evvelce
bu türbesinin karşısında iken, yerine dördüncü Vakıf Hanı yapıldığından G ü lh a n e parkı
karşısına nakledilen aynı padişahın sebilini göstermektedir

Padişahın ölümü mişti. B u yüzden hatt-ı hümayunları bile ya-

İstanbul'da da barış lâfları önce halk
arasında ve bir kısım devlet erkânı tara­
fından alttan alta söylenirken artık açıkça
ifadeye başlanmış ve pek yaygın bir hale gel­
mişti. Her gün yeni bir rivayet çıkarılıyor­
du. B undan da imparatorlukla kısmen dahi
olsa barışın arzu edildiği belli oluyordu.
Devletin bütün kaynakları tükenme haline
gelmişti. Hünkâr, özi kalesinin kaybının ver­
diği teessürle hastalanmış, rivayete gö.re «Ah
Ö zi ! ...9 diyerek sağ tarafına nüzul isabet et­
zamayip başkasına yazdırmaktaydı. İşlerin
daima kötüye gitmesi yüzünden kimseye iti­
madı kalmamıştı. Saltanatının başındanberi
hep vezirlerinin ve devlet erkânının sözlerini
dinlemiş, lâkin daima kötü neticelerle kar­
şılaşmıştı. O sırada şeyhülislâmın konağında
savaşa devam edilmesi veya barış yapılması
hakkında bir danışma meclisi toplanacaktı.
Birinci Abdüîhamid'in bu münasebetle gön­
derdiği şu hatt-ı hüm ayun, b u husustaki bü­
tün duygularını ortaya koymaktadır:
«Hepim ¡2 bir geminin içinde bulunduğu-

Birinci Abdüifıamid ( 1 7 7 4 - 17 89 ) zamanındaki hükümdarlar

(İlâve: 160)

Avuştuıya : Mari-Terez -» — 1780,

İkinci Jozef (1765 ten yani baba­ rim H a n (Zend soyu) — 1779,
sının ölümünden itibaren saltana­ AU Murad H a n 1779 (birinci defa),
ta iştirak etmiştirJ. 1780 --- * . Ebulfetih H a n 1779, M ehm ed AU
Kan 1779, Sadık K an 1779-1781. AU
Fas : Mevlây M uha m m cd —» — —» . Murad H a n 1781 -1785 (ikinci de­
Fransa : Onbeşinci Lui _> — 1774. on- fa), Cafer H a n 1785- 1789.
altıncı Lui 1774 — —* . İspanya : Üçüncü Şarl — 1788, Dör­
Hindistan : Ceîâlüüdin şahâlem — düncü Şarl 1 7 8 8 -- » .
—* t İsveç : Üçüncü Güstav — —* .
İki Sicilya : Dördüncü Ferdinand ^ Papalık : Ondördüncü Klem an —> —
— —> . 1774, Altıncı Pi 1775 — —» .
İngiltere : İkinci Jorj — 1760, Üçün­ Prusya : İkinci (Büyük) Frederik —*
cü Jorl 1760 ---► . 1786. İkinci Frederik Giyora
1786 — .
İran.:, şahruh (Afşarli) _ > •— K e­
Rusya : İkinci Katerina —» ---» .

2658
m uz için cümleye gayret lâğımdır. SÖiür.
doğrusu ne ise, söylenmelidir. Fransa ile İs­
panya ara-buluculuğa, Prusya ile İngiltere
birlik olarak ittifaka tâlibdirler. Devletin
bunlardan hangisin: tercih etmesi hayırlı ise,
bugün bir sonuca bağlanması ve vakit dar
olduğu için tekrar tekrar düşünmek üzere
yarma bırakılmaması kat’i emrim ve herkes­
ten isteğimdir. Kaldı ki, bunları toplantınıza
katliamlardan başka bir tek kimse öğrenirse,
hem en duyulur ve yayılır. Zararı ise her­
kese dokunur. H e r kim kendisinden başka­
sına bunun bir kelimesini duyurursa, Allaha
havale ettim. İki cihanda rahat'bulmasın, ve
her kim saklar ve gizlerse iki cihan izzetine
erişsin. İşte, benim diyeceğim budur. Haber
alırsam vallahi hakkından gelirim».
Sûrre -her sene Melike ve M edine’ye
gönderilen hediye- 12 receb 1203 (8 nisan
1733) günü çıkarılacaktı. B u n u hükümdarın
sûrre eminine bizzat teslimi teşrifat icabıydı.
Abdülhamid, rahatsızlığının arttığını görerek
sürfenin çıkarılması için acele edip bunu bu­
gün evvele aldırdı. Kendisi, koltuklarına gi­
rilerek zorla kubbe altına götürüldü, M utad
merasimden sonra yorgunluk, hastalığını
büsbütün artırmış bulunuyordu. Yanında
duran şehzadeleri M a h m u d ve Mustafa’ya
(İkinci M a h m u d ve Dördüncü Muştala) izin
verdi. Mustafa harem dairesine döndü. K ız­
lara ğası ile silâhdar ağa M a h m u d ’u alıp sün­
net odasına götürdüler. Birinci Abdülhamid,
yine koltuklarına girilmiş halde, âdeta sü­
rüklenerek harem dairesine nakledilirken,
buraya uğradı, oğlunu kucakladı ve ağlıya-
rak:
«Oğlum, seni Cenab-ı hakka emanet et­
tim. Allah yardımcın olsun. İki cihanda y ü ­
zün İcara olmasın » diye dua etti, Kahveci-
başı ve berberbaşı tekrar koltuklarına gir­
diler. Şimşirlığe bakan köşke götürdüler,
biraz sonrs rahatsızlığı arttı. H e m en hekim­
başı Gevrek-zâde Haşan Efendiyi çağırdılar.
Haşan pfendi padişahın nabzını tutarak:
*— Efendim, Allaha emanet bir şey yok­
tur. Fakat bîr parça nezleniz hareket eyle­
miş...» diye teselli edip nüzulü nezle ile
te’vi! etmek istedi. Hünkâr hekimin yüzüne
jnelûl melûl bakarak:
— Haşan Efendi, son hizmetindir...
Bir hoşça bak. Efendini elden aldırdın» dedi.
Hekimbaşı dayanamayıp ağlıya ağlıya
dışarı çıktı.
2653
Birinci Abdülhamid, o gece sabaha karşı
vefat etti (7 nisan 1789).
Birinci A b d ü îh a m id ’in şahsiyeti
1774 yılında ağa bey si Üçüncü Mustafa’­
nın vefatiyle Osmanlı tahtına çıkmış ve 1789
yılına kadar padişahlık etmiş olan Birinci
Abdülham id şehzadeliğinde kırk yıldan fazla
bir müddet sarayda mahpus hayatı yaşamış­
tı. Halim, selim ve iyi niyetli, iyi kalpli
idi. M untazam bir tahsil görmemişti, olduk­
ça da saftı. Bununla beraber, devlet işlerini
bütün teferruatına kadar takip eder, gerekli
emirleri verirdi. Gerçi, bir devlet reisinde
bulunması gereken azim ve iradeye tamamen
mâlik değilse dc, işlerin m ü m k ü n olduğu k a ­
dar iyi gitmesine çalışırdı. Bun u n için jnes’ul
mevkilere getireceği adamlar hakkında v a ­
sıtalı vasıtasız tahkikat yaptırır, karakterle­
rini öğrenmeğe çalışırdı. Paraya düşkün d e­
ğildi. Ağabeysi gibi müsadereler yapmazdı.
Yeniliğe ve ıslahata taraftardı. Bunu, b ü ­
tün samimiliği ile arzu ediyordu. Lâkin, b u
işi icabı gibi yürütecek iradeden m ah rum ­
du. SüdnâzamlariRl işlerinde serbest bırakır,
yalnız tavsiyelerde bulunur, lâkin, bunlarda
İsrar etmezdi. Saltan atının ortalarından iti­
baren deryakaptam Cezayirli Haşan Paşanın
tesiri altında kalmıştı. Kendisinden sonra
saltanat mevkiine geçecek olan biraderzâdesi
şehzade Selim i oldukça serbest bırakmış ve
hattâ bir ara bu yüzden saltanatı kaybetmek
tehlikesi de geçirmiş, buna rağmen velîahde
hiçbir kötü muamelede bulunmamıştır. A ğ a ­
beysi Üçüncü Mustafa astrolojiye ne kadar
inanıyor idiyse, bu da o kadar inanmaz, lâ­
kin âdet ve an’ane olduğu için buna göre
yapılması gerekli merasime müsaade ederdi.
Şehirde tebdil gezmeği çok sever, gördüğü
yolsuzlukları sadrıâzauılara bildirirdi.
Son Rus savaşını hiç istememis. sadrı -
âzam Koca Yusuf Paşanın isr&riyle râzı ol­
muştu. Savaşta uğranılan felâketler onu çok
perişan etmiş, o kadar ki düşman eline geç­
memesini sabit bir fikir halinde istediği Ö z i
kalesinin düşmesi mevtine sebeb olmuştur.
Brinci Abdülhamid, Beylerbeyinde v a ­
lidesi namına bir cami ve mektep, yine B o ­
ğaz-içinde Emirgânda zevcelerinden H ü m a ­
şalı Sultan ile oğlu M eh m ed için bir eami ile
çeşme, Balıçekapıda bir imaret, sebil (halen
yerlerinde dördüncü Vakıfhanı vardır),
kütüphane ve türbe ve Medine'de bir medre­
se yaptırmıştır.
 ONSEKİZİNCİ ASIRDA İLİM VE SANAT HAYATI,
İKTİSADÎ DÜRÜM
A s r a U m u m î B ir B a k ış
Csmaslı imparatorluğu Onsekizineî yüz
yıla «Gerileme devri» ile birlikte girmiştir.
Yirm i yıl süren büyük bir savaş faciası ve
b u n u kovalıyan yenilgi, devleti her alanda
tamamen takatsiz bırakmıst». B u uz.un savaş
devrinde ilim, fikir ve sanal hayalı âdeta
duımuştu. Osmanlı devletinin Karlo'ça snd-
iaşmasıyla uğradığı zararları telâfi için bir
müddet sonra yeniden giriştiği savaşlar, ni­
hayet Pasarcîça barışı ile sona erince, bir
müddet için devam ececek barış devri baş­
ladı. H u devrede Üçüncü Al'tned'in damadı
İmrahim Paşa gibi uyanık bir sadrıâzamla,
iliKi, fikir ve sanat hayatında hemen bir
hareke baj’ adı ve gelişti. Birinci Mahir:ud
ve Üçüncü Mustafa bu gelişmeyi ellerinden
geldiği kadar desteklemiş ve devam ettir­
miş hükümdarlardır. Onyedınci yüî yılda
süratle İnhitata uğrıyan medrese, bu yüz
yılda b u sayede kendisini biraz olsun to­
parlayabilmiştir. Ülemsy-ı riisum denilen İl­
mî rütbeleri resmî memuriyetler halinde ele
geçi:miş bulunan sınıfın varlığı devam el -
ıvıekla beraber, medreselerden değerli âlim­
ler de yetişmekteydi. B u devrin, uzun savaş
yıllarında Avrupa ile ister İstemez başlayan
teması, OsmanlIların bir çok acı gerçekleri
öğrenmelerine sebeb olmuş, balının her alan­
da dev adımlarile ilerlemesine mukabil, bi­
zim de bilim vc tekniğin her alanında iyice
geri kaldığımız anlaşılmıştı.
İşte, b u n u sezen bir kısım Osmanlı ay­
dınları çıkar yolu b aU ile teması devam et­
tirmekte görüyorlar, batı dillerini öğrenme­
ğe, batı eserlerini okumağa çalışiyotlardı. B u
yüzyılda, devlet himayesi ile bilim ve tek­
niğe ait bazı eserlerin tercümelerine başlan­
dı. üçüneü A h m e d devrinde Osmanlı ülke­
sinde ilk defa olarak Türkçe eser’er basarı
bir matbaa kuruldu. Artık Osmanlı aydın­
larının düşünce sisteminde bîr değişiklik
vardı. Faka- b u yüzden, bütün bunlara karşı
da gericilerin korkunç mücadelesi, kanlı
ayaklanmaları oluyor, düşüncelerin reallze
edilmesi muvaffak Olamıyordu. Fakat d ü ­
şüncelerin yenilen meşine imkân yoktu, yine
de yürüyordu. Batı bilgi ve düşüncesi m em le­
kete sızmıştı, yerleşiyordu.
Osmanlı devletinde batı tarzında olarak
iik yerieşen okullar, teknik öğretim yapan
askeri okullar olmuştur. Ne'ekim , batı me-
todlanna göre düzenlenen ilk müesseseler
de, askerî müesseselerdir. B u yüzden bunla­
rın eski mümessilleri yenilerine karşı am an­
sız bir savaş açmaktan çekinmemişlerdir.
Matematik, astronomi, tıb, coğrafya, fizik,
kimya, ve tabiî ilimler ise, yüzyılın iik dört­
te birinden itibaren batının tesiri altına geç­
meğe başlamış ve bu alanda sessiz sedasız
bir devrim olmuştu. B u devrim, bu yüzyılın
sonunda oldukça kuvvetlenmiş ve cndoku-
zuncu yüzyıla b u şekilde devroîunmuştur.
Velhasıl, onsekizinci yüz yıl batıya yö­
nelmekte ve çeşitli müesseselerini batılılaş­
tırmakta, bütün engellere rağmen müsbet
teşebbüsler asrı olmuş, batıya daha çk yak­
laşabilmiş. aradaki mesafe sezilmiş ve kapat­
mağa çalışı-mıştır. Yenilik ceryanlarıyla bir­
likte gericilik tam manasiyle ayaklanıp m ü ­
cadeleye atılmışsa da bu m eşum kuvvet bü­
tün avantajlarına rağmen gayesine ulaşama­
mış ve her alanda başlıyan yenilik ceryanîa-
rım d ur d ura m am ıştır.
I — İLİM H A Y A T I
Osmanlj devletinde b u yüzyılda türkç^
eserler basan matbaanın kuruluşu, ilmi eser­
lerin yayılmasında büyük rol oynamıştır. Bu,
aynı zam anda Osm an U kültürünün daha ge­
niş kütlelere intikaline vesile olmuştur. Ki«
tap fiyatlarının yazmalara göre kıyaslanamı-
yacak derecede ucuz hale gelmesi, kitabı ya­
vaş yavaş lüks olmaktan çıkararak herkesin
malı bir hale getirmeğe başlamıştır. Bunun
da ilim ve kültür hayatımızda büyük tesiri
olmuş ve bu tesir devam etmiştir. A ncak
matbaanın bu yüzyılda devamlı ve munta­
zam bir halde faaliyette bulunamaması y ü ­
zünden etkisi yüz yıl sonraya göre daha az
yaygın olmuştur.
O N S E K İZ İN C İ Y Ü Z Y IL I N Y E T İŞ ­
T İR D İĞ İ B İR İN C İ S IN IF İL İM
F İK İR A D A M L A R I
Asıl şöhretini onyedinci yüzyılda yapmış
ve ensekizihei yüzyılın ilk dörtle birinde ve­
fat etmiş olan Yusuf Nabi Efendi, Urfa'da
doğmuş, tahsilini tamamladıktan sonra İstan­
bul'a gelmiş, evvelâ Köprülü-zâcc Kazıl M u s ­
tafa Paça tarafından himaye edilip nihayet
Merzifon!u Kara Mustafa Paşaya intisap ile
özel kâtipliği hizmetinde bulunmuştur. Daha
sonra Dördüncü M ehm edin damadı ve mü-
sahibi Mustafa Paçanın adamları arasına gir­
miş, bu arada hacca gidip geimiş'.ır. B u m ü ­
nasebetle «Tuhfetül-haremeyn* adlı bir eser
yazmıştır.
Musahib Mustafa Paşanın vefatı, eski
efendisi MerzifonIu K ara Mustafa Paşanın
idamı, Dördüncü M e h m e d ’in hal’i üzerine,
Nabi £fendi tamamen ortada ve hâmisiz kal­
dığından İstanbul’u terkedip Haleb’e gitt:
(1703). B u sırada Kaleb valisi bulunan Bal­
tacı M eh m ed Psş 8 onu hemen himayesini
aldığı gibi ikinci defaki sadaretinde bıMıkte
İstanbul’a getirdi ve devlet memuriyetlerinin
bir hayli ileri bir derecesi olan maliye baş-
muhasebeciliğine tayin etti. B undan sonra
süvari mukabelecisi oldu ve ;712 yılınca ve­
fat etti.
Nabi'r.in en büyük şöhreti sair olmasıdır.
Kendisi dilde sadeliği ve hakimâne, didaktik
tarzı terviç eden ekelun kurucusudur. O n u
bu vadide takip edenlerden R a m i Meîîmod
Paşa. Koca Ragıo Paşa, Fıınat Kanım , He<lc,
Ceie'oi-zâde Asım başta gelir:cr. Tesiri, daha
sonraları da devam etmiştir.
B u yüzyılın değerli bir siması da ilmi,
fazilei. irfanı kadar şairliği, hattatlığı, musi-
kişinaslıgı ile şöhret kazanan A c d ü ’-'oaki Âı if
Efendidir. İstanbul'da. Kasımpaşa’da doğ­
muşlar. Ter* ane kâtiplerinden M e h m e d E fe n ­
dinin oğludur. Ârif Efendi muntazam m e d ­
rese tahsili görmüş ve müderrislik mesleği­
ne girerek süratle yükselmiştir. Sonra Se-
lânik kadısı olmuşsa da bu sırada iş: gücü
bırakıp zevk ve- safaya daldığı töhmetiyle
bir daha kadılık mesleğine alınmamak şar-
tiyle azlolunmuştur. Bundan sonra uzun m ü d ­
det boşta kalarak yazı yazmak suretiyle h a ­
yatını kazandı. Scnunda affedilip Bursa k a ­
dılığı verildi. Sonra sırasiyle Mısır, İstanbul
kadısı ve 17C2 tarihinde Anadolu kazaskeri
oldu. 1710 yılında Rumeli kazaskerliğinde
müddeti tamam olduktan sonra anlaşılmayan
bir sebebden coiayı Bursa *ya sürgün edildi.
Bir sene sonra affolundu. 1713 tarihinde sek­
sen yaşını geçmiş bulunduğu halde vefat et­
ti. Son zamanlarında kendisini tamamen o k u ­
mağa vermişti. Arapça, Farsça vc Türkçe
şiir yazardı. Kelâm, ahlâk, edebiyat nahiv
(sentaks), tarih konularında oniki eser sa­
hibidir. Bir çok da besteleri vardır.
VE Bakkal-zâce S a n M ehm ed Paşa bu d e ­
vir ricali içinde ilmiyle meşhur olup mâli­
yeden yetişmişti. U zun müddet maliye m e k ­
tupçuluğunda bulundu. 1702 yılında başdef-
terdar oldu. 1703 ihtilâlinde saltanat değişik­
liği sıracında yerine başkası tayin olununca
bir tarafa gizlendi. Lâkin, yerin» tayin edi­
len Muhsin-zâde Abdullah Efendi (sonra
sadrıâzam) askere cülûs bahşişini tercin ede­
mediğinden âsiler tarafından verilen teminat
tizerine tekrar defterdarlığı kabui etti. A yn ı
yıl büyük ruznameci oldu. Bundan sonra
muhtelif fasılalarla, altı kere başdeiterösrh-
ğ: vardır. D s m a d silâhdar Ali Paşanın Pe-
tervaradin'de şehid elması üzerine sadaretin
kendisine verileceğini ummuş, hattâ Oçün-
cü A h m e d de buna karar’vermişken o zam an
mevkufatçı bulunan Nevşehirli İbrahim E fen ­
di (sadrıâzam dam ad İbrahim Paşa) nin m ü ­
dahalesiyle mühür geri dönmüştür. Lâkin,
ordudaki nüfuzuna güvenerek bir hâdise çı­
karmasından korkulup sadaret vaadiyle bir
müddet oyalandı. O r d u Edirne'ye dönünce
de Selânik’e sürgün edüdi. Bir müddet son­
ra da yaratılan bir bahane ile malları m üsa­
dere edilip Kavala kalesine hapis ve burada
idam olundu (1717). «Nasayihül-vüzera» adlı
2661
 bir eseriyle, «Zübdetül-vekayi» adlı 1656-1671
yıllarım kapsayan bir tarihî vardır.
B u devrin değerli simalarından birisi de
Şirvanlı Ebubekir Efendidir. K ara Bekir ve­
ya A c e m Bekir diye anılırdı. Yüksek tahsilini
hac dönüşü Mısır'da yapmış, sonra İstanbul’a
gelip Amca-zâde Hüseyin Paşaya intisap et­
miştir. B u sayede hazine kâtibi elmuş, ilmini
takdir eden Merzifonlu K ara Mustafa Paşa
kendisini himaye ederek derece derece y ü k­
seltmiş, nihayet ikinci Viyana seferinde y e ­
niçeri kâtibliğine tayin etmiştir. Efendisinin
Belgrad’da idamı üzerine azlolunup 11:5un
müddet boşta kaldı. Kendisini bu. sırada Köp-
rüüi-zâcie Fazıl Mustafa Paşa yanına adlı ve
sadnâzam olunca reisülküttab yaptı, sürmeli
Ali Paşanın sadaretinde ise, devlet m erke­
zinden uzaklaştırılıp M ora ’ya gönderildi. L â ­
kin, Elmas M eh m ed Paşa sadrıâzam olunca
İstanbul’a getirterek büyük ruznamecilik:
verdi. B undan sonra birkaç kere nişancı, re­
isülküttab, büyük ruznameci, yeniçeri kâti­
bi, darbhane kâtibi oldu. 1723 yılında ikinci
defterdar iken vefat etti. Seksen yaşını geç­
kin bulunduğu halde, eski hüküm dar İkinci
Mustafa’nın beş şehzade doğurmuş dul zev­
cesi Hafsa Sultanla hükümdarın emriyle ev­
lendi. Halbuki Hafsa Sultan on yaşında iken
saraya kendisi tarafından takdim olunmuştu.
B u izdivaç, tamamen şeklî olarak kalmış,
Ebubekir Elendi kızı gibi sevdiği Sultana,
ömrünün sonuna kadar bir hükümdar zevceri
saygısı göstermekle iktifa etmiştir.
Kendisi devrin pek değerli bir âlimiyd:.
Bilhassa kitaplığı pek meşhurdu. A rap lû-
gatlarına dair bir şerhi vardır. İbni Halle-
gân’m «Vefeyatül-âyan* adlı meşhurların
hal tercümelerine ait eserini türkçeye çevir­
miştir.
Yine b u devirde yetişen değerlerden
Bursalı İsmail Hakkı Efendinin babası İl -
tanbul'lu olup bir yangın sırasında evi, eşyası
ve nesi varsa yandığı için Aydos’a hicret
etmiş ve İsmail Ilakkı Efendi de orada doğ­
muştur. Evvelâ Edirne’de, sonra İstanbul’da
tahsil gürmüş ve Em ir Çelebi dîye tanınan
Halveti şeyhlerinden At-pazarlı O s m an F a z ­
lı Efendiye mürid olmuştur. Bir müddet son­
ra vaazlara başladı- Lâkin, bir vaazı sırasın­
da tasavvufun derin ve ince meselelerinden
bahsettiği için yobazların hışmına uğrayıp
Tekirdağına sürüldü. Sonra affedildi. Şeyhi
tarafından vaaz için Üsküb’e gönderildi. Bir
ara Ustrumca’da bulundu. Nihayet yine şey­
hinin emri üzerine Bursa’da vefat eden
Su n ’ullah Efendinin yerine şeyh oldu. Köp-
rülü-zâde Fazıl Mustafa Paşa, pek fazla ar­
tan nüfuzundan korkarak O sm an Fazlı Efen­
diyi Magosa’ya sürünce o da birlikte gitti ve
şeyhinin 1631 tarihinde vefatına kadar orada
kaldı. Sonra öa Bursa’ya döndü. İkinci
Mustafa zamanında açılan Avusturya sefe­
rine iştirak etti. 1718 yılında Ş am ’a gidip
Ah m ediye camiinde vaaza başladı. 1735 yı­
2662
lında tekrar pek sevdiği Bursa’ya dönüp bu­
rada vefat etti.
İsmail H a k k ı Efendi, hem değerli bir
âlim, hem de büyük bir mutasavvıftır. F a ­
zilet ve irfanını herkes tasdik ederdi. B ü y ü k
küçük yüzden fazla eseri ve dinî, tasavvuf!
şiirleri vardır. «îtubu.1 -beyan- adlı K u r ’an-ı
kerim tefsiri pek meşhurdur. Dört cild ha­
linde basılmıştır.
Bilhassa Ü çüncü A h m e d devrinde ve da-
m ad İbrahim Paşanın sadareti sırasında şair
olarak şöhret kazanıp kendisine bir şehzade­
nin doğması münasebetiyle takdim ettiği k a ­
sideyi pek beğenen Üçüncü A h m e d tarafın­
d a n Meliküş-şuara ünvanı verilen Osman-
zâde A h m ed Taib Efendi İstanbul’da doğmuş­
tur. Medrese tahsili görmüş, sonra müderris
olmuştur. Bir ara müderrislik mesleğinden
çıkmışsa da, kendisini sevmiyen şeyhülislâm
F eyzuüah Efendinin 1703 yılında «E d im e
vak’asunda katlinden sonra A h m e d Taib
Efendi bizzat yaptırdığı medreseye müderris
olarak tayin olunmuştur. Bilâhare Nevşehirli
dam ad İbrahim Paşanın himayesiyle henü::
sırası gelmeden Süleymaniyc müderrisi ve
Haleb kadısı oldu ve 1724 yılında vefat etti.
Kendisi, şairliğinin yanında gayet d e­
ğerli bir âlinıdir. Tarih, biyografya, ahlâk,
hadis konularında birçok eser yazmış ve ter­
cüm e etmiştir. K en d i devrine kadar gelip
geçen sadrıâzamların hayatına dair yazdığı
«Hadikatül-vüzera» adlı eseri pek meşhur
olup buna sonradan birçok zeyiller de m e y ­
dana getirilmiştir.
Onsekizinci yüzyılın cidden m ü h im ve
değerli bir âlimi de Yanyalı M eh m ed E s’ad
Efendidir. İlk ve orta derecedeki tahsilini
doğum yeri olan Y a n y a ’da yapmış, sonra İs­
tanbul’a gelerek yüksek tahsil ve ihtisasını
tamamlamıştır. Müderrislik imtihanını par­
lak bir şekilde başarıp b u hizmete intisap
etmiş, zamanla mesleğinin en yüksek dere­
celerine çıkmıştır. Müsbet ilimlere ve felse­
feye büyük merakı ve bu sahalarda geniş bil­
gisi vardı. D a m a d İbrahim Paşa zamanında
Galata kadılığı verilerek o sırada teşkil edi­
len tercüme heyetine dâhil oldu. Kendisi
Arapça ve Farsça’dan maada Rum ca ve eski
Y u n a n dilini m ü k em m el surette bilirdi. 1727
de ilk matbaa faaliyete geçince buranın baş-
musahhihi oldu. 1732 yılında vefat etti.
M eh m ed Es'ad Efendinin en büyük ve
unutulmaz hizmeti, yunancadan yaptığı ter­
cümelerdir. B u arada Aristo'nun sekiz fizik
kitabından üçünü, son derece vâkıfane şerh
ve mütalâalar ilavesiyle tercüme etmiştir.
Ayrıca, İbni Sina’nın «Şifa» adlı eserini
Türkçeye çevirmiş, mantık ve felsefeye dair
birçok eserler yazmıştır. Kendisi devrinin
iyi bir şairiydi.
B u devirde adı anılmadan geçilemiyecek
bir değer de, İbrahim Müteferrika Efendi-
 dır. İstanbul'da ilk Türk matbaasını kurmak de oturduktan sonra İstanbul’a gelerek tah­
suretiyle kültür hayatımıza büyük hizmette silini ilerletti. Devlet hizmetine girip siir’atle
bulunan ve bu yüzden Basmacı İbrahim yükseldi. 1757 yılında Üçüncü Mustafa’nın
Efendi diye de anılan bu zattan ve faaliyet­ eülûsunu bildirmek için elçilikle Viyana’ya
lerinden evvelce 2445. sayfada bahsedilmişti gönderildi. Dönüşünden sonra verdiği rapor
(İlâve 145). üzerine sadrıâzam K oca Ragıb Paşa kendi«
sini kuvvetle himaye edip çeşitli hizmetlerde
B u yüzyılda balı hekimliğinin prensiple­
kullandı.
rini kabul ve tatbik ederek Türk hekimliğinin
Resmî A h m ed Efendi. î763 yılında el­
ilerlemesini temin eden Abbas Vesim Efendi
(K a m b u r Vesim) İstanbul’da doğmuş, devrin çilikle Prusya’ya gönderildi. B u memuriyeti
esnasında yolda ve Prusya’daki müşahede­
meşhur tabiblcrindcn ders görerek yetişmiş­
lerini bir Sefarctnâme halinde yazdı. Bir
tir. Aynı zamanda Yanyalı M e h m e d Es’ad
müddet sonra sadaret mektupçusu, daha
Efendi dîye de anılan b u zattan astronomi
sonra da sadaret kethüdası oldu. K ü ç ü k
ve Kâtib-zâdc Refi Efendiden talik yazı öğ­
Kaynarca barış görüşmelerinde Osmanlı had­
renmiştir. Kendisi serbest hekim olarak çalı­
delemesi olarak vazife gördü. Sonra, daha
şırken Batı ve Doğu tababetine dair yazdığı
ehemmiyetsiz memuriyetlerde kullanılıp
pek değerli bir eserle dikkati çekmiş ve m eş­
üçüncü kere ruznamcci iken azledildi. U zu n
hur olmuştur. Bur.dan maada astronomiye,
müddet bir köşede unutulduktan sonra H a ­
fıkıh ilmine, eczacılığa ait eserleri vardır.
lil H am id Paşa sadrıâzam olunca tekrar dev­
Aynı zamanda divan sahibi şairdir. 176C-
let hizmetine aldı. Dördüncü defa olarak ruz­
yılında vefat etmiştir.
namcci bulunurken 1783 yılında vefat etti.
E bu Said M eh m ed Hadımı Efendi de, bu Resmî A hm ed Efendinin en mühim iki
yüzyılda yetişmiş büyük bir cin âlimidir, eserinden biri, devrine kadar gelmiş olan
ecdadı Buharalıdır. Kendisi K o n y a ’nın Hadım reisülküttabların hal tercümesine ait «Hali-
kasabasında doğmuştur. Evvelâ babasından
okumuş sonra İstanbul’a gelerek tahsilini ta­
mamlamıştır. Lâkin ne müderrislik ve ne de
kadılık almayıp memleketine dönerek ömrü­
nün sonuna kadar orada müftülük etmiş ve
isteyene ders okutmuştur. Vefatı 1762 yılın­
dadır. Bir ara şöhreti İstanbul’a kadar yayı­
larak dâvet olunup Ayasofya Camiinde hü­
kümdarın huzurunda Fatiha suresini tefsir
etti. İstanbul ulemasını büyük hayranlıkta
bıraktıktan sonra tekrar H a d ım ’a döndü. Tef­
sir, hadis, mantık, akaid ve fıkıha dair pek
değerli eserleri vardır.

Onsekizinci yüzyılda haklı şöhret kaza­

nan âlim ve mütefekkirlerden birisi de «Ma-
rifetn&me» sahibi Erzurumlu İbrahim Hakkı
Efendidir. Memleketinin bilginlerinden iyi bir
1 ah sil gördükten sonra yolculuğa çıkıp Siird^e
bağlı TelJu köyünde şeyh İsmail Fakirullah’a
intisap edip orada yerleşti. Şeyhinin vefa­
tında onun yerini aldı. Ö m rü n ü n sonuna ka­
dar Telin köyünde oturdu. Orada eser yazdı
ve ders okuttu. Birçok kimseleri irşad etti.
Eserlerinin sayısı otuz dokuzu bulur. B u n ­
lar ahlâki ve tasavvufî eserlerdir. Bir kısmı
da astronomiye aittir. 1781 yılında vefat et­
miştir. Eserlerinin en mühimini, «Marifetna-
me» adlı büyük ansiklopedidir. Bun d a her
çeşit iîim ve fenden bahsetmekte ve b u ko­
nulardaki eski ve yeni bilgileri metodlu bir
şekilde mukayese etmektedir. Bütün öm rü­
nü yurdun uzak bir köyünde geçirmiş oldu­
ğu halde, böyle bir eser yazabilmesi büyük
bir hayret uyandırmıştır.

B u yüzyılın devlet adamı olarak dışişle­

rinde uzun müddet hizmet edip temayüz
eden Resm i A h m e d Efendi, Girid’in Resmo Onsekizinci yüzyılın bü y ü k şöhreti, hattat
kasabasında doğmuştur. Evvelâ memleketin­ M e h m e d Esad Yesarî’nin bir tâlik yazısı

2663
 ietür-rücsa», öbürü 1768 seferine dair yazmış
olduğu. * Hülâsatül-itibar’- dır. Ayrıca, kızlar
ağalarının hal tercümesi hakkında «Humey-
İetül-Kübra* adlı bir eseri, soğrafyaya dair
«Coğrafya-i Cedid» adlı meşhur eseri, Ata­
lar sözlerine dair diğer bir kitabı vardır.
«Pend-i Attar» adlı farsça tanınmış ahlâk ve
nasihat ■Zübdetüi-vekayi" adlı tarihine zeyl
yazmış ve burada devrine sit birçok biyog­
rafik bilgiler vermiştir.
Simdi, onsekizinci yüzyılda çeşitli ilim
dallarında meydana getirilen eserlere bir göz
atalım.
I - D İN Î, H U K U K Î V E F E L S E F Î
ESERLER
B u yüzyılda bu alanda bir yüzyıl evveli­
ne göre belirli gerileme söze çarpmaktadır.
M eydana getirilen eserler ise, orijinal telif­
lerden ziyade tercüme eserler, dinî, hukukî
ve felsefî eserlere dair tefsirler, şerhler ve
Onsekîiîncı yüzyılın büyük
müverrihi Mustafa Naimâ
Efendi
haşiyelerden ibarettir. Böylece Ûsmanlı fikir
hayatı, hâlâ skolâstiğin mutlak hâkimiyeti
altında bulunuyordu.
B u yüzyılda b u alanda eser meydana ge­
tirmiş olan başlıca kimseler ise şunlardır:
1707 tarihinde vefat eden Mostarlı M u s ­
tafa Efendi; b u zat Mantık, Kelâm, Maanî,
Ferâiz ve A a a b ilimleriyle ilgili olarak yirmi
beş eser sahibidir.
1708 yılında vefat eden îshak Hocası Atı­
m ca Efendi; Arap dili diksiyonuna dair Zi-
mahşeri’nin «Mukaddimetüled.ebı adlı meşhur
eserin: Türkçeye tercüme etmiş, ayrıca K e ­
lâm, Akaid, Mantık, Hadis, Hendese ve A s ­
tronomiye dair değerli eserler meydana ge­
tirmiştir.
1797 yılında vefat eden Akhisarlı Zi-
2664
yaüddin Abdullah; Mantık, Hadis, Fıkıh, Tıb,
Tarih, Coğrafya ve Biyografya sahalarında
eserler yazmıştır. Ayrıca Tarih, Coğrafya ve
Biyografya konularında dört cildiIk bir an­
siklopedi m eydana getirmiştir.
1737 de vefat eden MsraşJı Saçaklı-sâde
M eh m ed Efendi; Tefsir, Hadis, Fıkıh, Tasav­
vuf, Mantık ile ilgili otuz kadar eserin sa­
hibidir.
1736 da vefat ecen Üsküdarlı M eh m ed
Em in Efendi; Fıkıh usulü, Fıkıh, Kelâm, Ka-
vaid ve Kesab alanlarında yirmi üç eser sa­
hibidir.
1732 de vefat eden Tarsus müftüsü M e h ­
med Efendi; Dini, H u k uki, Ahlâkî, Felsefî,
Tasavvufî, Tıbbî, Hiyazî yirmi dört ilimden
bahseden «Enmüzecü!~u!ûm» adlı bir ansik­
lopedi vücuda getirmiştir.
1739 yılında vefat eden kazasker Mestci-
zâde Abduiiah Efendi; Tefsir, Kelâm, Kavaid
ve Ahlâka dair eserler yazmıştır.
1750 yılında vefat eden Kazovals (Ka-
zâbâdi) AVtmed Efendi; Dinî ve Hukukî eser­
leriyle tanınmış ve bilhassa çok talebe yetiş­
tirmiştir,
1752 de vefat eden İzmir müftüsü M e h ­
m ed Efendi; Fıkıh, Akaid, Kelâm ve Mantık
sahasında eser sahibidir.
Evvelce kendisinden bahsettiğimiz E b u
Said M ehm ed Hadim i Efendi; Tefsir Hadis,
Akaid, Fıkıh, Mantık ilimlerinde yirmi üç
eser yazmıştır.
1760 yılında vefat eden Akkermanli M e h ­
m ed Efendi; Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm ve
Kdebiyata dair eserler yazmıştır (İsmail H a k ­
kı Uzunçarşılı; Osman'a Tarihi, C : IV , K ı ­
sım 2 ),
2 - T A R İ H L E İL G İL İ E S E R L E R
Fmdıklılı Silâhdar M e h m e d Ağa: 1658 de
İstanbul’da doğmuş, kuvvetli bir tahsil gör­
müş, saray hizmetine girerek silâhdarlığa
kadar yüskelmiş. Dördüncü M eh m ed zama­
nında Lehistan seferinde ve İkinci Viyana
muhasarasında bulunmuştur. Vefatı, 1721 de
İstanbul'dadır. Eseri 1654-1720 yıllarını ihti­
va eder. 1634 yılma kadar ¡¡elen kısmı iki
cild halinde basılmıştır.
Mustafa Naim â Efendi: 1655 yılında Ha-
leb’de doğmuştur. Gençliğinde İstanbul’a ge­
lerek saraya intisap etmiş, zekâsı ve kabili­
yeti ile tanınaralc yetişmiştir. Amca-zâde
Hüseyin Paşa, D a m a d silâhdar (Şehid) Ali
Paşa, Nevşehirli İbrahim Paşa gibi devrin
meşhur simaları kendisini himaye etmişler­
dir. 1699 yılmda vakanüvisliğe (resmî tarih­
çiliğe) tayin edilmiş, 1716 yılında ölmüştür.
1591 yılından 1600 yılma kadar gelen vukuatı
bir de ayrıca Edirne vak'asır.ı (1703) yazmış­
tır, Eseri muhtelit tertiplerde clld halinde
matbudur. B u eserin orijinal adı .Ravzatül-
Hüseyn fi Hülâsati Ahbarii-Halikeyn» dır.
 Raşid Efendi: Asıl adı M e h ­
m ed 'dir. Babası MalatyalI olup
kendisi İstanbul’da doğmuş'ur.
Medrese tahsili gördükten son­
ra devlet hizmetine girmiş ve
1714 yılında vak'anüvis olmuş­
tur. Hâmisi Dam ad İbrahim P a ­
şadır. İstanbul kadılığı ve A n a ­
dolu kazaskerliğinde bulunmuş,
1735 yılında İstanbul’da vefat
etmiştir. Eseri 1660-1721 yılları­
nı kapsar. Çeşitli tertipte cild
halinde basılmıştır.
Esirî Haşan Efendi: 1727 yı­
lında İstanbul’da ölmüştür. Ese­
rinin adı «Miyarül-Düvel ve Mis-
barül-Milel* dir. matbu değildir.
Defterdar Bakkal-zâde sarı
M e h m e d Paşa: Evvelce kendi­
sinden bahsettiğimiz bu zatın
eserinin adı
dir. 1671 yılından 1703 yılma
kadar olan hâdiseleri ihtiva
eder, basılmamışlır.
Çelebi-zâde İsmail Asım
Efendi: 16S1 yılında İstanbul’da
doğmuştur. Babası reisülküttab
K ü ç ü k Çelebi M eh m ed Efendi­
dir. Medrese tahsilinden sonra
birçok kadılıklarda bulunmuş,
1723 tarihinde vak’anüvis ol­
muş, 1759 yılında şeyhülislâmlı­
ğa tayin edilmiş ve bu vazifede
iken 176C yılında vefat etmiş­
tir. Eserinin adı «Tarih-i Va-
kayi» dir. 1722-1729 yıllarını
kapsar. Bir cild halinde basıla
mıştır.
Mustafa Sami Efendi: Arpa
Em ini O sm an Efendinin oğlu­
dur. İstanbul'da doğmuştur.
İkinci derecede devlet memuriyetlerinde b u­ lından 1843 yılma kadar olan devri içine
lunmuş sonra Şehid Ali Paşa tarafından hi­ alır. İki cild halinde basılmıştır.
m aye edilerek 1730 yılında .vak’anüvis ol­
Süleyman Îzzî Efendi: Baltacılar kethü­
muş, efendisinin şehid düşmedi üzerine tees­
dası Kalil Ağanın oğludur. İstanbul'da doğ­
süründen hastalanarak 1733 yılında vefat
muştur. Muhtelif memuriyetlerde bulunmuş.
etmiştir. Tarihinin müsveddeleri vak’anüvis
1743 ve 1746 yıllarında iki kere vak’anüvis
Subhi Efendiye intikal edip o da bunları
olmuştur. Eserinin adı «Tarih-i Vekâyi» olup
kendi eserine ilâve etmiştir.
1743-1752 yıllarını kapsar. İki cild halinde
Hüseyin Şakir Efendi: Hüseyin Paşa- basılmıştır.
zâdc Mustafa Paşanın oğludur. Çeşidli vazi­ M eh m ed Şefik Efendi: İstanbul’da doğ­
felerde bulunduktan sonra vak’anüvis ol­ muştur. V a k ’anüvis olduğu tarih belli değil­
muş, tarihi bilinmiyen ölümünden sonra ha­ dir. 1715 tarihinde ölmüştür. Edirne vak’a-
zırladığı müsveddeler Subhi Efendiye veril­ sından (1703) bahseden «Şefikname* adlı bir
miş, o da b un u kendi eserine katmıştır. eseri vardır.
M ehm ed Subhi Efendi: İstanbul’da doğ­ Mustafa Rahm i Efendi: Kırım’da, Bahçe-
m uş; tahsilini tamamladıktan sonra çeşidli saray şehrinde doğmuştur. Muhtelif m e m u ­
memuriyetlerde bulunmuş, 1739 yılında darb- riyetlerde bulunmuş ve 3747 tarihinde K a y ­
hane emini iken vak’anüvisliğe tayin edilmiş­ serili A h m e d Paşa ile birlikte İran’a gönde­
tir. 1744 yılına kadar bu vazifede kaldı. V e ­ rilmiştir. V a k ’a’nüvisliğl A h m e d Pagan ın el­
fatı 1769 yılındadır. Eseri, Sami ve Şakir çiliği süresince devam etmiş ve »Sefaretna-
Efendilerin müsveddeleriyle beraber 1730 yı­ me» adlı bir eser vücuda getirmiştir.

2665
 Seyyid Mehmet} H a k im Efendi: V a k ’a­
nüvis olduğu tarih belli değildir. Yalnız 1770
yılında bu vazifece iken vefat ettiği bilin­
mektedir. İzzi tarihine bir zoyl yazmış, b u ­
tlun müsveddeleri vâk'anüvis olduğu zaman
Vasıf Efendiye verilmişse de, kendisi b un u
beğenmiyerek yeniden kaleme almıştır.
Çeşmî-zâde Mustafa Heşid Efendi: M ü ­
derrislikte bulunurken 1770 yılında vak’a-
nüvjs olmuş, aynı yıl içinde vefat etmiştir.
Birkaç ay süren görevi sırasında zaptettiği
vak'alan, Vasıf Efendi tashih ederek kendi
eserine katmıştır.
Musa-zâde M ebm ed Abdullah Efendi:
1718 yılında İstanbul'da doğmuştur. 1747 yı­
lında .'iıüneccimbaşi ve 177Ç yıiında vak’anü­
vis olmuştur. Vefatı 1782 yılındadır. Zabfede-
bildiği vak'alar Vasıf Efendi tarafından ken­
di eserine katılmıştır.
Hafız Süleyman (şişman molla) Efendi:
M üh im devlet hizmetlerinde bulunduktan
sonra 1775 yılında vâk’anüvis olmuş, ertesi
yıl bu vazifeden ayrılmıştır. Yazdıkları ha­
lefi Enverî Efendiye devrolunup onun ese­
rinde yer almıştır.
Sadullah Enverî Efendi: Trabzonludur.
İstanbul’da medrese tahsili görmüş, üç defa
vak’anüvislikte bulunmuştur. Birincisi, vak’a-
fîüvis Vasıf Efendinin 1768 tarihinde ordu
ile sefere gitmesi sırasında İstanbul’daki hâ­
diseleri tesbit için rikâb vak'anüvisliğidir.
B u sırada yazdığı vak'alar Vasıf tarihine
katılmıştır, ikinci vak’anüvisiiği, 1777, üçün-
cüsü 1779 yıllarındadır. Eserini b u üçüncü
vak’anüvisliği sırasında yazmıştır. B u eser,
1775-1779 yıllarını kapsar, basılmamıştır,
Şamdanî-zâde Süleyman Efendi: Tokat­
lıdır, birçok kadılıklarda bulunduktan satıra
1779 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. Ese­
rinin adı • Mer:üt-tevar İh > tir. Kâtib Çelebi’-
ııin 1648 yılına kadar gelen •Takvimüt-te-
varib* adlı eserine zeyl olarak yazılmıştır.
Kısmen matbu'dur.
Örfi M eh m ed Ağa: Edirne'de doğmuştur.
Bostancı ocağına mensuptur. 1778 yılında
vefat etmiştir. Eseri başlangıçsan 1680 yılma
kadar gelmektedir. İki cilttir, «Tarih-i Çevri
Çelebi* adı altılıda basılmıştır.
M ehm cd Em in Edib Efendi: İlk defa
Abdülhamid devrinin sonlarında, sonra Üçün­
cü Selim devrinin başında v&k’anüvis ol­
muştur. 1801 yılında vefat etmiştir. Eseri,
17B2 yıl; vak’aiarını ihtiva eder, basılma-
mıştır.
Halil Nuri Efendi: Trabzonludur, 1794
yılında vak’anüvis olmuş ve bu vazifede iken
1763 yılında vefat etmiştir. Eseri 1794-1798
Vakalarını Ihliva etmektedir, basılmamıştır.
A h m ed Vasıf Efendi: İ7S9 yılında Bağ-
dad’da doğmuştur. Tahsilini tamamladıktan
sonra devlet hizmetine girmiş, Anadolu m u ­
hasebeciliğine kadar yükselmiş, bir ara göz­
2666
den düşmüşse de. tekrar itibar kazanarak
vak’anüvis olmuştur. Vefatı 1805 yılındadır.
1753 yılından 1774 yılına kadar gelen vak'a-
!a n ihtiva eden eseri, basılmıştır.
3 - C O Ğ R A F Y A V E F İZ İK L E İL G İL İ
ESERLER
Coğrafya ilminin ehemmiyeti gittikçe
daha çok anlaşıldığından «Cihannüm a., «T a ­
rih-i Hind-i Garbi» (Am erika) gibi eserler
İbrahim Müteferrika matbaasında basılmış­
sa da, coğrafya konusunda yeniden pek m ü ­
him bir eser meydana getirilememiştir. B u ­
nunla beraber, devrin devlet ricalinden Kes­
ini A h m ed Efendinin *Cöğrafyay-ı Cedia-
adlı telif eserini zikretmek lâzımdır. Bun u n
gibi Akhisarlı Ziyaüddin Abdullah’ın dört
cildlik «Revamizül-Âyan» adlı ansiklopedi­
sinde coğrafya bölümü mevcuttur. B u zat
ayrıca yalnız coğrafya ile ilgili eser de yaz­
mıştır,
Belgrad kalesinde ikinci tercüman olarak
vazife gören mühiedi O sm an Efendi, Hollan­
dalI tabib, fizikçi ve coğrafyacı Bernard Y a -
rennius’un .Geographia Generali»» adlı ese­
rini türkçeye tercüme etmiştir. Eski Y u nan
diline vâkıf evvelce kendisinden bahsettiği­
miz değerli âlimlerimizden Yanyalı M ch m ed
Esad Efendi, Nevşehirli dam ad İbrahim P a ­
şanın emriyle Aristo'nun sekiz fizik kitabın­
dan üçünü türkçeye tercüme etmiş ve buna
kendi mütalâalarını da ilâve ederek -Ki:
tübüs-semaniye fi Simait-Tabiî» adlı bîr eser
meydana getirmiştir. K end i mütalâalarını ya­
zarken eserin aslına yunanca olarak yazılan
bir şerhten faydalanmıştır.
4 - M A T E M A T İK , GEOM ETRİ VE
A S T R O N O M İ İL E İL G İL İ E S E R L E R
Onsekizinci yüzyılda Avrupa'da m atema­
tikte ve bununla ilgili ilimlerde birçok ye­
nilikler vc ilerlemeler olduğu halde, O s ­
m anlI devletinde bu sahada hâlâ Ortaçağ
matematikçilerinin ve astronom ve hattâ as­
trologlarının metodu terkedilmemişti. Mate­
matiğin tatbiki olan teknikler de aynı şe­
klide bilinmediğinden bu alanda çok geri
kalınmıştı. B u tekniklerle teçhiz edilmiş ba­
tı ordularına karşı üst üste uğranılan m ağ ­
lûbiyetler, nihayet biraz gözlerin açılmasına
sebeb oldu ve bu yiizyılm ilk yarısından iti­
baren bunların bizde de tatbikine ait teşeb­
büsler başladı. 1734 tarihinde Kumbaracı
Ahm ed Paşa’nın himmetiyle Üsküdar’da
Toptaşmda ilk defa humbarahane vc hen-
desehane adil bir okul açılması bu yüzden­
dir. Atıeak, yeniçerilerin şiddetli muhalefe­
tinden b u okul kapanınca çeyrek yüzyıldan
fazla bir zaman bu alanda yeni teşebbüsler­
de bulunulmamıştır. 1760 tarihinde, Üçüncü
 Mustafa’nın hükümdarlığı ve Koca Ragıb P a ­
şanın sadareti sırasında aynı mahiyette bir
okul Sütlüce civarında. Karaağaçta açılmış
ve pek de a'-enî olmıyarak tedrisata başlan­
mıştır. Üçüncü M'istafa, astronomi vc bil­
hassa astrlojiye çok düşkündü. B u yüzden
bu ilimlere dair Fransa’dan bazı eserler ge­
tirtmiştir.
Onsekizinci yüzyılda eski tarzda mate­
matikle ilgili eserler yazanlar ise. şunlardı:
Vanîı Yahya Efendinin 1702 tarihinde
yazmış olduğu «Mebahisüd-Dürriye* adlı gü­
neş ve ay yıllarının hesaplarına dair eseri.
1710 yılında vefat eden Karahisarlı M e h ­
m ed Efendinin «Resail fil-hey'et ver-riyazi-
yat» adlı matematik ve astronomiye dair
eseri.
Kayserili Söylemez -oğlu Abdülhalim
Efendinin «Risale-i Usturlab> adlı astrono­
miye dair eseri. Aynı zatın «Behçetül-Elbab*
adlı matematik'e dair eseri.
Yazarı bilinmiyen «İlm-i kıyas ve müsel-
lesat* adlı trigonometriye dair bir eser. B u
eser, Alen M anşon adlı Fransız matematik­
çisinin eserinden istifade edilerek kaleme
alındığı için m o d e m matematikle ilgili ilk
teliftir.
Yeni matematiğe ait türkçe diğer bir eser
de HoU andah Andres Keller’in astronomiye
dair olup İbrahim Müteferrika tarafından ve
«Mecmua-i hey’et-i kadime ve cedide* adıy­
la tercüme ettiği eseridir.
Üsküdar humbarahane ve hendesehane-
si hocalarından M ehm ed Said Efendinin
«Rub-i Müceyyib» adlı geometriye dair eseri,
Onsekizinci yüzyılın meşhur matematik­
çisi Kalil Faiz Efendinin astronomiye dair
«Futuhat-ı alâiyc», «Makalât-ı seyyare» adlı
iki eseri ve «Mesailil-Cebriye* adlı cebire
dair bir eseri vardır. K elâm ve tefsire ait
eserleri de bulunan bu zat intihar ederek
ölmüştür.
Ispartalı M ehm ed Efendi, astronomiye
dair «Zatül-kürsî» adlı Arapça bir eser yaz­
mış ve yukarda bahsi geçen Söylemez-oğlu
Abdülhalim’in «Bencetül-clbab» adlı eserini
de şerhetmiştir.
Diyarbekirli Ebül-Hamid Efendi de, Is-
partalı M eh m ed Efendinin «Zatül-kürsî» ad­
lı eserini şerhetmiştir. Aslı ile birlikte mat-
bu’dur.
Mümin-zâde Hüseyin Efendi, Fransız m a ­
tematikçisi meşhur Laiand’m astronomiye
dair olan eserini bazı ilâvelerle türkçeye
çevirmiştir.
Lâleli camii muvakkiti Çınarlı Halife-
zâde İsmail Efendi, namlı astronom Kassi-
ni’nin, astronomik hesaplara ait cedvellerini,
bir ön ve bir son söz ilâvesiyle türkçeye
tercüme etmiştir.
1768 yılında vefat etmiş olan M eh m ed
Em in Efendi, matematik, trigonometri, astro­
2667
nomi ve geometriye dair dört eser yazmıştır.
Yine bu devrin sonlarında yetişmiş olan
en büyük matematikçi Gelenbevi İsmail
Efendinin aritmetik, geometri, trigonometri
ve logaritmaya dair eserleri vardır.
Gelenbevî İsmail Efendi, bazı problem­
lerin çözülmesi için açıların düzlem olarak
ifadesinin gerektiğini görmüş ve Cassini’nin
tercüme edilen eserindeki cedvellerden de
istifade ederek ilk hesapları yapmış, sonra
bir Fransız mühendisinin, İskoçyalı matema­
tikçi Baron J. Napier tarafından ortaya atı­
lan ve 1614 yılında basılan logaritma cedve­
lini İstanbul’a getirmesi üzerine bundan da
istifade ile logaritmanın eski matematiğe
tatbikini gösteren cedvelleri tertip etmiştir.
(A dn an Adıvar: Osmanlı Türklerinde İlim).
5 -TIB İLE İLGİLİ E S E R L E R
Onsekizinci yüzyılda «tıbb-ı kadim- de­
nilen eski hekimlik büsbütün terk edilme­
mekle beraber devrin modern tıbbı da Os-
manlı ülkesine girmeğe başlamıştı. Buna v a ­
sıta olan, Avrupa’dan gelen yabancı tabibler
ve batı tababeti tahsil eden bir kısım yerli
Hıristiyan hekimlerdi. Böylece yalnız nebati
ilâçlarla tedaviye dayanan doğu tabibliği,
kimyevi ilâçları da kullanmağa başlamış olan
batı tabibliğine yerini terke hazırlanıyordu.
Ancak, eski tabibler de mücadeleyi terket-
memişlerdi. Bunlar devlete başvurup irenk
ve hıristiyan hekimlerinin halkı zararlı ilâç­
larla tedavi ettiklerini söyliyerek haklarında
takibat açılmasına sebeb olmuşlardı (Baş­
bakanlık Arşivi, M ü h ü n m e defterleri, C: 114.
S: 171). Lâkin, memlekette bulunan batılı
hekimler de boş durmayıp sanatlarını icra
etmelerine müsaade edilmesini istediler ve
bütün Avrupa’da «tıbb-ı cedid» denilen ken­
di usullerinin kabul ve tatbik edildiğini ileri
sürdüler. Nihayet ortalama bir hal çaresi
bulunarak müslüman, hıristiyan, yahudi kim
olursa olsun bütün tabiblerin imtihandan
geçirilip muvaffak olanların sanatlarını icra­
ya müsaade olunmasına karar verildi.
Diğer taraftan, Avrupa’da yazılmış tıb
kitapları yavaş yavaş imparatorluğa girme­
ğe ve Osmanlı hekimleri tarafından İncelen­
meğe başlandı. Böylece bu yüzyılın ortaların­
dan itibaren «tıbb-ı cedid» aleyhdarlığı kalk­
tığı gibi, Osmanlı tabibler i tarafından bu
eserlere kıymetli şerhler ve ilâveler yazıl­
mağa başlandt Artık geçen yüzyıla, hattâ
b u yüzyıl başına nazaran çok daha değerli
hekimler yetişmekteydi, üstelik yabancı he­
kimlerin sanatlarını icrası da serbest bırakıl­
mıştı. Galata’da bir Felemenkli vc bir V e ­
nedikli tabib dükkânı vardı. Üçüncü M u s ­
tafa zamanında başliyarak Frank tabibleri
Osmanlı sarayında da vazifeler alır olmuş­
lardı. Lâkin, bu büsbütün yeni bir şey d e­
ğildir. Fatih devrinde sarayda yabancı ta-
 bibler bulunduğu gibi, Üçüncü M urad za­
manında Dcminiko adlı yahudi iken hıristi-
yan olmu? bir zat sarayda hünkârın hususi
tabibi olarak bulunuyordu.
Onseki 2 incS yüzyılda tıbba dair eser ve-
reniere gelince, bunların en eskisi. 1704 yı­
lında vefat etmij elan hassa tabibi Ayaşlı
Şaban Şifai’dir. Eseri, çocuk doğum ve ba­
kımı konusunda olup adı «Tedbinül-Mevlûd»
dur. Ayrıca «Şitaîye* adlı bir eseri vardır.
Derviş Hazikî diye anılan İznikli tabib
Ömer'in, hayatî kimya ve tabiî ilimler ka­
nunlarından bahseden bir eseri mevcuttur.
1707 yılında vefat eden ve Üçüncü Ah-
nıed devrinde hekimbaşı bulunan N u h Efendi
farm akodinamiye ait bir eser yazmıştır.
Süieytnaîıiye tıb medresesi hocalarından
ve saray hekimlerinden topal A h m c d Efen­
dinin tıbba dair üç ciltlik eseri vardır. K e n ­
disi 1730 yıllarında vefat etmiştir.
Tabib Hayatî-zâde damadı olup 1716 yı­
lında vefat etmiş olan Süleyman F.fcsıdinin
farmak-odinami’ye ait iki eseri vardır.
1735 yıllarında veiat eden tabib A b m e d
Sanı, İran tab-,hicrinden M e h m e d bin H ü ­
seyin’in farmakodinami, eczacılık ve baytar­
lığa dair »Tulıfetül-Müminin» adlı eserini,
bazı deferii notlar katarak türkçeye tercüme
etmiştir. B u eser, İran seraskerliği sırasında
Zîekim-oğlu Ali Pasa tarafından bulunup ge­
tirilmiştir.
Yine hu devirdeki tabiblcrd.cn Mustafa
Efendi, Dördüncü M eh m ed zamanı hekim-
başılarından Nasrullah oğlu Salih’in «Gaye-
tiil-İtkan» adlı meşhur arapça eserini tiirk-'
çeye çevirmiştir. Aynı zatın eczacılığa ait
bir eseri, bir de türkçe-arapça tıb lügati var­
dır.
Sinoplu Derviş Ö m er Şifaî; kimyaya,
yeni tıb ilmine, tıbbî kimyaya, eczacılığa,
hijyene ve tıbbın çeşitli branşlarına dair
dokuz eser yazmıştır. Vefatı 1746 yılındadır.
Derviş Ö m er Şifaî’nİn en m ühim tale­
besi Bursalı Ali Efendi olup farmakodina­
m iye, tıbbî kinıya'ya, cerrahlığa ve kınakı­
naya dair dört eseri vardır.
B u devrin en m ühim bir siması da k e n ­
disinden evvelce de ayrıca bahsettiğimiz
tabib kam bu r Vesim'dir. Kendisi aynı zaman­
da astronomdur. Eski ve yeni tıbba aşina
olup «Düstur-ı Vesim» adlı mufassal eseri,
bütün hastalıklardan bahseder. Bunların eski
ve yeni tedavi tarzlarını gösierir. Ayrıca far­
makodinamiye ait bir eseri vardır.
Hassa tabibi olup 1765 yılında vefat et-,
miş olan M eh m ed Said Efendi, nabız vuru­
şundan hastalıkları teşhis konusunda «Mi-
zan-ı nabız» adlı türkçe bir eser yazmıştır.
1782 yılında vefat eden tabib Tokatlı
Mustafa, Ibrti Sina’nın «Kanun» adlı meşhur
eserini türkçeye tercüme etmiştir.
2668
Üçüncü Mustafa devri tabiblerinden
Hayrullah E£cndi’r.in tıbba cair «Tuhfetül-
M ü n ’imin» adlı gayet mufassal bir eseri b u ­
lunduğu gibi, Abbas-oğulîarı devri tabible-
rinden Ahrr.ed hin İbrahim'in mide, ve mide
hastalıklarına dair *Hiikatül-mide» adlı ese­
rini türkçeye çevirmiştir.
Tabib Nihalî İbrahim Efendi ciğer, kalb
ve beyin hastalıklarda dair bir fihrist ter­
tiplemiştir. Vefatı 1772 yılındadır.
Şaban Şifaî’nin talebelerinden olup 1766
yılında vefat etmiş olan Biyarbckirli Seyyid
M eh m ed Rıza Efendinin «Külliyat-ı Tıbbi­
ye» adlı eseri vardır, Ayrıca Dördüncü M u ­
rad devri tabibi erin den meşhur Emir Çe-
lehi’nin «Plnrr/Jzcc-i Tıb» adlı eserini Özet­
lemiştir.
Hekimbaşı Kâtib-zâde M eh m ed Refi
Efendi göğüs, mesane, mafsal hastalıklarına,
tenasül hayatına, gebeliğe ve zehirlenmelere,
karşı tedbirlere dair bir çok eserler yaz­
mıştır. Aynı zamanda değerli bir hattat elan
b u zatın vefatı İ76S yılındadır.
Yirmisekiz Çelebi-zâde M eh m ed Said
Paşa, farmakodinami ve tıbbî boianik’e daic
alfabetik bir eser yazmıştır.
Hekimbaşı Abdülaziz Efendi, 1738 de
ölen Felemenkli tabib Bcerhave'nin eserini
türkçeye çevirmiştir. Kendisi, valt’anüvis
Subhi Efendinin oğlu ojup tıb tahsil etmiş,
yabancı dil öğrenmiş ve 1783 tarihinde Sür­
gün edildiği İstanköy adasında veiat etmiştir.
II — E D E B İ Y A T V E S A N A T
HAYATI
1 - E D E B İY A T
Onsekizinci yüzyılda edebî ve kültürel
tekâmül. Gnyedinci yüzyıl da kinden farksız
olarak aynı istikameti takip etmiştir. Nazım
ve nesrin çeşitli nevilerine ait çok miktarda
eser meydana geldiği gibi, İran ve Mave-
raünnehir alanlarile kültür münasebetleri
de — eskisi kadar kuvvetli olmamakla bera­
ber— devam ediyordu. B u yüzden K edim
ve Şeyh Galib ile Buharalı Şcvkci’in, Nâbi
üe onun yolunu takip edenlerin, Ragıb P a ­
şa He Saib’in tesiri kuvvetle hissedilir. Fa-
kat buna rağmen daha Onyediııci yüzyılda
görülen mahallileşme cereyanı durmadan
kuvvetlenmiş, nazım, ve nesir dilinde sade­
leşme temayülleri artmıştır. Yüzyılın, bilhas­
sa ilk yansında yetişen birçok m ühim sair­
ler sayesinde Türk klâsik şiirinin çağdaş
İran şiirinden tamamen ayrı bir tekâmül ta­
kip ettiği görülmektedir. B u yüzyıl m _ ilk ya­
rısı ve bilhassa Nevşehirli D s m a d İbrahim
Paşa zamanı edebî ve ilmi faaliyet itibariyle
dikkate lâyıktır. O n u n veya Üçüncü A h m e d ’
in emriyle birçok eseri« 1 yazılıyor, tercüme
ediliyor, bazı büyük eserlerin sür'atle ter­
cümesi için komisyonlar kuruluyordu,
B u devirde Osman-jade Taib, Seyyid
Vehbi. Sami, Raşid, Neyli. Selim, Edirneli
Kâmİ, Dürri, Saib, Arif, Salim, Çelebi-z&de
Asım. İzzet Ali Paşa gibi birçok m ühim şair­
ler yetişmiş olmakla beraber, bilhassa N e ­
dim b u yüzyılın ikinci yarısında ve daha
sonraki yüzyıllarda büyük şöhret kazanmış,
dalla çağdaŞiarından bsşiıyarak. birçok takip­
çileri hâsıl olmuştur. Gazelleri ve bilhassa
şarkı.lariylc Saadâbâd devrini hâlâ yaşatan
Kedim , yeni mazmunları, ince ve zengin ha~
yali, şuh edası, teiniz, ve ahenkli dili ile ken­
disinden evvel gelenlerden vc çağdaşlarından
hiçbirisine benzemiyen büyük bir şairdir,
garkı nev'i, Nedim ile en parlak num unele­
rini vermiş oldu. O nd an evvel Nazîm ve
sonra da Endarunlu Fazıl saricılariyle şöh­
ret kazanmışlarsa da, hiçbiri Nedim De m u ­
kayese olunamaz.

B u yüzyılda yetişen kıymetli şairlerden

birisi de Nâbi ekolünün en m ühim m üm es­
sili K oca C-agıb Paşayı ve klâsik devrin son
biiyük şairi Şeyh Gaüb'i bilhassa kaydetmek
lszimdjr. Kasidede Neî'i tesiri kuvvetle de-
vam etmiştir. Gazel tarzında ise bir taraftan
Nedim ve £aıni ekolü, diğer taraftan Kfabi
ekolü mensupları arasında mücadeleler de-

O n se k izin c : y ü z y ıld a ö s tn s n lı resim sa n a tın ı

gösteren bu ik i m in y a tü r d e Ü ç ü n c ü A h m e d
c!e h u z u r d a b îr d ü ğ ü n eğlencesi ta s v ir e d il­
m e k te d ir (S u rn âm e - i V e h b î’den)

v a m etmiştir. Bununla beraber, yüzyılm son­

larına doğru her iki cereyanın da büyük bir
inhitata uğradığını, bir israftan Endcrunlu
Fazıl, diğer tarsitan Sünbül-zftde Vehbi gibi
alelade taklitçiler de yetişmiş elduğu görül­
mektedir. B u yüzyıl şairieri n azm m çeşitli
nevilerinde eserler vücuda getirdiler. Hiciv,
hezel, lûgaz, m uam m a, tarih gibi ikinci d e ­
recedeki nevilere büyük ebemmiye'ler veril­
meğe başlandı. Bununla beraber, şuh ve
açık, saçık şiirlerin çoğalmasına karşılık di­
nî ilham da kuvvetini büsbütün kaybetme­
miştir. K ay i Osm an Dede, Nahifi, Ari£ S ü ­
leyman Bey gibi şairlerin tniraciyeleri, N a ­
zîm’in münaest ve n a ’tleri, Süleyman Na-
'nifl'nm m a nzu m mesnevi tercümesi ve b u ­
n u n gibi daha birçok eserler, bunun delili­
dir .
Mesnevi tarzında m anzu m hikâyeler de
pek çoktur. Fakat bunlar ekseriya mahalli
hayata ait ve sanat değeri m ahdud küçük
eserlerdir, İran menşeli klâsik Ham se ko­
nuları artık büsbütün terkedilmiş gibidir.
Yalnız Şeyh Gadib’in «Hüsn-ü Aşk»ı b u tar-

266a
ziri son şaheseridir. B u yüzyılda bir takım
m a n zu m tarihî eserler, çeşiüi sofiyane şiir­
ler yazılmışsa da büyük kısmının bediî de­
ğeri yok gibidir. Edebî nesir ise, yavaş ya­
vaş sadeliğe doğru gidiyordu. Kerkisi ve
Okçu-zâde tarzında tasannulu ve ağır eser­
lere rast!anmakla beraber, genel cereyan sa­
deliğe doğrudur. Osman-zâde Taıb gibi b u
yüzyılın tanınmış bir yazarı, böyle eserlerin
açıkça aleyhinde bulunmaktan çekinmemiş­
tir. Mensur eserler arasında en mühim, olan­
ları tarihî eserlerdir. V a k ’atîüvislik, ynni
resmi tarih yazarlığı vazifesini görenler ara­
sında Baş id. Çelebi-zâd e Asım, Vasıf gibi ol­
dukça m ü h im edebî şahıslar varsa da bun­
ların hiçbiri vak'alarm anlatılışında meselâ
K aim a gibi bir kudret gösterememişlerdir.
İmparatorluğun uğradığı büyük askerî
ve siyasi hezimetler devrin son yarısında
bunların sebebini anlatan birçok lâyihalar
yazılmasına vesile olmuştur. Bunlar arasında
K oca Sekbanbaşımn eseri üslûbunun güzelli­
ği ve tahlillerindeki derin görüş itibariyle
bilhassa anılmağa değer. B u yüzyılda yal­
nız tarih, değil, coğrafya bakımından ela önem
taşıyan bazı Sefaretnameler yazılmıştır ki,
Yirmisekiz Çelebi M e h m e d Efendinin .Fransa
sçfaretnamesi. bunların tipik bir örneğidir
(İlâve: 144). Sefaretnamelerin pes nâdir ola­
rak m anzum. yazıldığı da vardır. H ü k ü m d a r ­
lar tarafından yapılan muhteşem, düğünleri
anlatmak için yazılan sûrnameler de, sosyal
tarih incelemeleri için m ü h im kaynaklardır.
Seyyid Vehbi'nin ve Haşm et’in sûrnameleri
bu çeşit eserlerin en tanınmışlarıdır. Şairle­
rin biyografisine dair yazılmış olan Şüera
tezkereleri hususunda b u yüzyıl edebiyat tâ­
rihinin m ühim kaynaklarından başka, Beliğ
tezkeresi, mevlevı şairlerine mahsus Esrar
□ede tezkeresi ve daha bunun, gibi bazı ikin­
ci derecede tezkereler, Şakayık zeyilerinin
en sonuncusu ¿ayabileceğimiz Şeyhî’nin « Ve-
kayi-i fudelâ-sı hep b u yüzyılda yazılmıştır.
Eserlerinin kemiyeti ve değişikliği iti­
bariyle bu yüzyılın m ü h im bir ansiklopedisti
sayabileceğimiz itfüstakiın-zâde’nin *Tuhfe-ı
halistin»! de İslâm ve Osmanlı hattatları
hakkında en mühiaı kaynaktır.
B u yüzyılda meddahlar, karagözcüler,
ortaoyuncuları yalnız halk arasında değil,
daha yüksek sınıflar arasında da rağbet gö­
rüyorlardı. Saz şairlerinin eserleri saraylar­
dan halk tabakasına kadar memleketin her
tarafına yayılmıştı. Pir Sultan Abdal, Öksüz
Dede, K ul M ehm ed , Hayalı, G ed a M uslu,
Em rah, Kıymeti, Nuri, Levni, Kabasakal
Mehırıed, Fasihi gibi birçok saz şairleri yetiş­
mekle beraber Gevheri ve Âşık Ö m e r ’in
şöhret ve tesirleri devam ediyordu. M e c ­
nun, Vartan gibi ermenilerden yetişen bir­
takım saz şairleri de b u yüzyılın başında,
şöhret kazanmışlardı. T ü r k saz şairlerinin
26T0
tekâmülü üzerindeki tesiri onaltıhci yüzyıl­
da, hattâ belki de daha evvel başlamakla
beraber, onycdinci ve onsekizinci yüzyıllar­
da h e m türkçe, h e m de aynı tarzda erme-
nice şiirler yazan Erm eni âşıkları vasıtasiyle
büsbütün kuvvetlenmiştir. B ü y ü k şair N e ­
dim ’in halk vezniyle bir türkü yazması, halk
zevkinin yukarı tabakalara kadar hulûlüne
bir misal teşkil eder ki, h u cereyan daha
ziyade ehemmiyet ¡taranmıştır,
2 - M U S İK Î V E B E S T E K Â R L A R
Onsekizinci yüzyıl, T ü rk musikisinin
yükselme çağıdır. Bilhassa Üçüncü A h m e d ,
Birinci M a h m u d vc Üçüncü Selîm’in him aye­
leri, Hafız Post’tm açtığı yeni çığırın deva­
mını ve tekâmülünü sağlamıştır. Birinci
M a h m u d ve Üçüncü Selim, bizzat musikişi­
nas ve bestekârdılar. Üçüncü Selim, Türk
musikisinde yeni bir m a k a m bulmuş ve adı­
nı Suzidilârâ koymuştu. Birinci M a h m u d ,
saraydaki istidadlı cariyelere bizzat musikî
dersi verip onları yetiştirirdi. Bunların ara­
sında beste yapanlar da bulunmuşsa da m a a ­
lesef adlan belli değildir.
B u devrin en tanınmış musikişinas ve
bestekârları şunlardır:
Evvelce hal tercümesini verdiğimiz k a ­
zasker Abdülbaki Arif Efendi.
1717 yılında vefat eden K ü ç ü k müezzin
M e h m e d Efendi.
Üçüncü A h m e d devrinde yaşamış bulu­
nan n ey ve tanbur üstadı bestekâr Odabaşı-
zâde Eyublu şeyh M eh m ed Efendi: B u zat
aynı zamanda tanınmış bir âlim ve şairdi.
Üçüncü A h m e d devrinde Enderunda ye­
tişen kilerağası E yublu bestekâr Ebubekir
Ağa.
1726 tarihinde vefat eden, beş yüze ya­
kın beste sahibi. Nâzım Yah ya Efendi; B u
zat aynı zam anda şairdir.
1711 tarihinde vefat eden büyük musiki­
şinas ve dâhi bestekâr, binden fazla beste
sahibi esirciler kethüdası Buhurî-zâde M u s ­
tafa Itri Efendi: B u zatın açtığı çığırda on-
d ok’j zuneu asırdan itibaren başta Hamami-
zâde İsmail D e d e olmak üzere pek çok îistad
yetişmiş ve tarzı ile tesiri son zamanlar dâ­
hil, devam etmiştir,
1715 yılında vefat eden Fennî M e h m e d
Dede .
1724 yılında vefat eden Çiniei-zâde Ab-
durrahnıaıı Efendi; B u zat aynı zam anda
hattattı.
1729 yulnda vefat eden Galata mevlevi-
hanesi şeyhi Nayİ O s m a n Dede.
1753 yılında vefat eden şeyhülislâm İs-
hak-zâde Es’ad Efendi.
1761 yılında vefat eden şeyhülislâm Da-
mad-zâde Feyzullah Efendi.
 1760 yılında vefa i eden hattat Eyublu
derviş Mustafa Elendi.
Üçüncü Seüm 'in musiki hocası Kırımlı
hafız A h m e d Kâmili Efendi CAta Tarihi
C : 3, S: 24).

3 -Y A ZI VE HAT TATLAR

3u. yüzyıl, yazı sanatının ilerlediği ve

namlı üstadlgrm yetiştiği bir çağdır. Btı dev­
re rastlayan hükümdarlar içinde ikinci Mus-
taİB, Üçüncü A h m ed , Birinci M a h m n d , Üçün­
cü O sm an , Üçüncü Mustafa ve Üçüncü S e­
lim yazıları güzel olan padişahlardır, ikinci
Mustafa, Üçüncü A h m e d vc Üçüncü Selim
hattat d ere cesi fidedirler. Birinci M a h m u d ’la
Üçüncü O s m a n ’ın el yazıları birbirine ben­
zerdi. D a h a ziyade güzel nesih üslûbunda y a ­
zarlardı. Diğer üç hükümdar, tâîik ve talik
kırmasını tercih etmişlerdir.
B u devirde sülüs ve nesih yazıda yetişen
bü yük hattatlar şunlardı:
17ÜG yılında vefat eden AJa-kapısı m e ­
murlarından İsmail Efendi.
1731 yılında vefat eden ve Hafız O s ­
m a n ’ın yetiştirmeleri olan İmrahor camii

O n s e k i z ı n c i y ü z y ı l ı n O sm a r ıi ı r esi m ; ü s t a d t a -
r ın da r t L e v n İ ' n i n ç e n g i v e ç a l g ı c ı l a r ı g ö s t e r e n
iki m i n y a t ü r ü

imamı Yedikulcli Scyyid Abdullah ve Z ü h d ü

İsmail Efcndiier'.
1 “56 yılında vefat eden ve adı yukarda
geçen Scyyid Abdullah Efendinin yetiştir­
mesi olan Egri-kapılı Kasim M e h m e d Efendi.
1738 yılında vefat eden ve adı yukarda
geçenlerden İsmail ve Seyyid Abdullah E fen ­
dilerin yetiştirmeleri olan Suyolcu-zâde M e h ­
m ed Neeib Elendi. B u zatın aynı zgmaııda
hattatların biyografyasma dair .Devhatül-
Küttab» adlı bir eseri vardır. Egri-kapi.li
Rasim M e h m e d Efendi ise, talik yazıda d a
ÜStad olup b u zat ve Suyolcu-zâde ayrıca d e ­
virlerinin sayılı bilginlerinden idiler.
B u yüzyılda talik yazıda şöhret k aza­
nanlarsa, şunlardı:
Evvelce de kendisinden bahsettiğimiz ve
Tebvizlî hatiat M eh m ed 'In yetiştirmesi olan
kazasker Abdülbaki Arif Efendi.
17 i 7 yılında vefat eden Durmuş-zâde
kadı A h m c d Efendi.
1768 yılında vefat eden şeyhülislâm Ve-
liyyüddin Efendi.

2671
 1769 yılında vefat eden vc Eğri-kapıİıeserleri olduğu belli değildir. Lâkin hepsinde
Rasim M e h m e d Efendini» yetiştirmesi olan Lovni'nin kuvvetli tesiri vardır. B u n d a n da
hekimbaşı Kâtib-zâde M e h m e d Refi E fen di birçok ta’ ebe yetiştirdiği anlaşılmaktadır. B u
devrin sonlarında ise bilhassa çiçek ve m eyve
1738 yılında vefat eden meşhur M e h m e d resimlerinde Batı tesiri — biraz da dejenere
Es'ad Yesari Efendi. şekilde olm ak üzere — kuvvetle hissedilir.
Bunlar, devrin daha ziyade Osmanlı — hıris-

4 - R ESİM , N A K IŞ , T E Z H İP , O Y M A ,
ÇİN İ
Osmanlı devletinde saray ve devlet hiz­
metindeki hassa musavvirleri olduğu gibi,
serbest ressamlar da vardı. Bunlar, şark usu­
lü minyatürler yapıyorlardı. K o n u olarak
hem insanı h e m tabiatı alıyor, lâkin bunları
daima stilize ediyorlardı. İranlı m.eslekdaş-
larma ve üstadlarına nazaran Osmanlı res­
samları daha ileri gitmişlerdir. Zira, resim­
lerde, h e m perpektif vardır, h e m de İranlI­
lar gibi şarje motiflerden kaçınarak daha sa­
de ve daha güzel resimler yapmışlardır.
Kompozisyonları da çok daha kuvvetli ve
tamamen orijinaldir. İnsan resimlerinde yüz
ifadesi tabiî ve mimikler canlıdır. İran re­
sim sanatı ise, bunlardan mahrum dur.

Hassa ressamlığı pek muteberdi. B u ra ­

da -münhal vazife olursa serbest ressamlar­
dan imtihanla alınırdı. B u yüzyılın ortaların­
dan itibaren ise, İstanbul’a gc.en ve çeşitli
resim ve portreler yapan Batılı ressamların
tesiri Osm anlı resim sanatında yavaş yavaş
hissedilmeğe başlanmıştır. Yabancı ressam­
lar Osmanlı ülkesine Fatih devrinden itiba­
ren gelmişlerse de, daha evvel Osmanlı res­
mi üzerinde bir tesirleri görülmemiştir.
Ü çüncü S e ü m devrinde yaşıyan Kapıdağlı Onsek izin ci yüzyıl sanat eserlerinden sedefle
Konstantin adlı Osmanlı ressamı, Gazi O sm an işlenmiş bir okııma rahlesi (y u k a r d a ) ve
Beyden [Dördüncü Mustafa’ya kadar gelip nefis bir yazı takımı çekm ecesi (aşağıda-)
geçmiş hükümdarların — tabiî
bir kısmı hayalî — portrelerini
yapmış ve p ek beğenilmiştir.
Sor. zamanlara kadar okul ki­
taplarında Osm anlı h üküm d ar­
larının resimleri olarak yer alan
b u portrelerdir ve tamamen B a ­
tı tekniğine göre yapılmışlardır.

B u yüzyılın ertaiarma ka­

dar yaşıyan ressam Levnî, şüp­
hesiz ki çağın en büyük ressa­
mıdır. Kullandığı parlak, açık,
orijinal renkler ve bunlarla
yaptığı resimler pek m eşhu r­
dur. Batıda b u renklerin b u şe­
kilde kullanılışı ise, ancak yüz
yıl :onra başlıyabiîmiş, Lotrek,
G o gen ve G o y a gibi üstadlar
elinde tekâmül ederek modern
resini anlayışı doğmuştur. B u
devirde yapılmış birçok resim­
ler varsa da maalesef altlarında
imza bulunmadığı için kimlerin

2672
■ "~ ~ ı z ı r - - .
O nsekizinci yüzyıl O sm a n lı kumaşçılığından
nefis bir örnek ( B u çocuk elbisesi T o p k a p ı
Sarayı m ü zesind edîr)
tiyan ressamları tarafından evlerin oda du-
vavlarına, dolap kapaklarına bol bol yapıl­
mış, arada tamamen hayali manzaralar ter­
sim edilmiştir. Bunlardan daha itinalı olmak
şartiyle Topkapı-sarayında bile örnekler var­
dır. Onsekizinci yüzyılın ilk 3rarısında İstan­
bul'da Eeyazıd camii avlusunda kırk kadar
ressam dükkânı bulunduğu ve bunların m e n ­
dil ve peşkirlere kadın resimleri yaptıkları
bilinmektedir (Subhi Tarihi, C : X, V : 67).
Nakkaşlar da ressamlar gibi hassa ve
serbest olmak üzere iki sınıftı. Bunlar, bil­
hassa cdmi. mescid ve konakların duvarları­
na gayet giizel nakışlar, yani renkli desen
ve kompozisyonlar çizerlerdi. Bunların en
mühimleri tavan nakışları ve bilhassa tavan­
ların ortasına rastlıyan göbek nakışlarıydı.
B u n u n en güzel örneği onycdinci yüzyılın
tam sonlarına ait olmakla beraber, bir kısmı
hâlâ ayakta kalabilen Anadoluhisarmdaki
Amca-zâde Hüseyin Paşa yalısının D iva nha ­
nesindeki bu nevi süslerdir. B u da, son yıl­
larda bakımsızlık > e bilgisizlik ¡yüzünden
maalesef bozulmuştur.
Tezhib sanatında da bu devirde üstad-
lar yetişmekte devam etmiştir. Bunlar, yazı­
lan kitapların, levhaların, ferm an ve m e n ­
şurların kenarlarını, üstlerini, aralarım çe­
şitli süslerle bezerierdi. T ü rk tezhibcileri de
sadelik, güzellik ve kuvvetli orijinal kempo-
zisvonlariyle Iranlı yneslekdaşiannı geride
bırakmışlardır. Bunlardan Ruganî, Üsküdar­
lı Ali Çelebi, Dramalı Süleyman, Sul-
tanselimli Mustafa Reşid Efendiler, Haydar-
paşalı İbrahim Celebi, Baruthanelı Abdullah
K a r a M eh m ed , Bursalı lîezarfen M e h m e d
Efendi şöhret kazandılar. Ç o ğu oııyedinci
yüzyılda yetişen meşhur üstadlarm talebe­
2673
leridir. Bunlardan K ar a M e h m e d aynı za­
m anda mücelliklikte, Hezarfen M ehm ed
Efendi katıg (oymacılık) sanatında tanınmış­
lardı. Bunların hepsi, saray müeellidbaşısına
bağlıydılar. Nitekim, K a r a M eh m ed , mücel-
litbaşısi3rdı. Oymacılıkta en ziyade şöhret
kazanan büyük üstad ise, Eyyublu Derviş
Hasarı’dır.
B u yüzyılda çinicilik, diğer sanatlara
göre ir.hilala yüz tutmuştu. Camilerde, tür­
belerde, sebillerde, saraylarda ve emsali yer­
lerde kullanılan çiniler İznik ve Kütahya'da
yapılırdı. Kütahya’nın ayrıca çini vazo, bar­
dak ve fincanları meşhurdu. B u sanatın ge­
rilemesine ise sebeb. uzun savaşlar sırasın­
da imalâthanelerin faaliyetini durdurması
ve namlı ustaların dağılıp gitmesiydi. D a m a d
İbrahim Pasa zamanında çiniciliğin yeniden
canlandırılması için teşebbüslere girişilmiş,
îznik’deki imalâthanenin tekrar faaliyete ge­
çirilmesi için uğraşılmışsa da, bir netice
alınamamış, bun un üzerine kalan ustalar
İstanbul’a getirilip Edirne-kapısında Tekfur-
sarayı (Bizans devrinde burada bulunan sa­
rayın bir kısmı olan Porfirovjenet köşkü)
yanında bir imalâthane kurdurulurup güzel
çiniler imâline başlanmıştır (1725). Lâkin bu
sanat, bir daha eski derecesine çıkamamıştır.
K ütahya çiniciliği ise, m avi ve lâcivert renk­
li eserleriyle kendi halinde devam etmiş ve
b u yüzyıldan itibaren birçok ihtiyaçları kar­
şılamıştır. Bun u nla beraber, bilhassa vazo,
fincan nev'inden mamulâtı biraz kaba-sabaca
idi.
5 - M İ M A R L IK
Onsekizinci yüzyılda Osmanlı mimarisi,
Sinsn stilinin hendesi ahenk güzelliğinden
ve bunun icabı olan sadelikten uzaklaşarak
sür'atle dejenere olmağa başlamıştır. B u ­
n un yerini, yapm a ve yapıştırma süsler alı­
yordu. Bu, eski Do ğu üslûbunun Batı roko­
kosuyla kötü bir karışımı idi. Yapıda bünye
güzelliği yerine satıhda kalan ekleme süs ön
plâna geçmişti. Bu yüzyılın or'alarından
sonra Batının rokokodan evvel yapılan B a ­
rok üslûbu, Osmanlı mimarları tarafından
taklid edilmeğe başlandı. Lâkin, b u taklid-
lere birçok millî ve mahallî özellikler do ilâ­
ve ediliyor ve âdeta başka, lâkin ne de olsa
dejenere bir tarz m eydana geliyordu. Ü skü­
dar çarşısındaki Valde-camii de b u n u n örne­
ğidir. A yn ı tarz, Nuruosnıaniye, Lâleli ve zel­
zeleden harap olup Üçüncü Mustafa tarafın­
dan yeniden yapılan Fatih camilerir.dc hâ­
kimdir. Bunları Süleymaniyc, Selimiye gibi
onallıncı yüzyılın benzer eserleriyle m u k a ­
yese edersek onlardaki erişilmez sanat ihti­
şamından m a h r u m bulunduklarını anlarız.
Hattâ, onyedinci yüzyıla ait olup klâsik Os-
manlı tarzından ayrılmağa başlıyan mimarî
F. 20
nüm ün elerinden olan Sultan A h m e d ve Yeni-
câzrü gibi eserlerin bile mimarî üslûbu ve
sanat deâeri bunların çok, pek çok üstün­
dedir.
III — İK T İS A D Î D U R U M
Avrupa'da ilerliyen endüstri gittikçe d a ­
ha ucuza mal olan mamulatını doğu pazar­
larına sürdükçe, buralarda b u malların ipti­
daî imâl usuliyle pahalıya çıkanları zamanla
müşteri bulamaz olmuş ve b u gibi sanayi
kolları sönüp gitmiştir. Aynı şey, Osmanlı
imparatorluğunda da oldu. B u arada Osmanlı
ülkesinde bulunmıyan bir sürü süs ve ihti­
şam eşyasının durmadan ithali, paranın ge­
niş ölçüde dışarıya gitmesine sebeb oluyor­
du. Devlet, ordu ve donanmaya ait ihtiyaç­
ları vaktiyle kendisi yurdun muhtelif yerle­
rinde imâl ederken, ocak şeklinde olan b u
menb&lar zamanla devletin bütün müessese­
ler! gibi inhitata uğramış, nihayet tamamen
kaybolmuş ve sonunda devlet b u ihtiyaçları­
nı dışardan temin mecburiyetinde kalmağa
başlamıştır. Yüzyıl başında sadrıâzam Ram i
M eh m ed Paşa, dışardan çuha, diba, çiçekli
n ev’inden kumaşların ithalini m en’ederek
vaktiyle bunları Avrupa'ya ihraç ettiğimiz
gibi yeniden hiç olmazsa yurdiçi ihtiyacına
yetecek derecede imâli için gerekli tedbir­
lere başvurmuşsa da, saltanat değişikliği y ü ­
zünden b u hayırlı teşebbüs yarım kalmıştır
(1703). D a m a d İbrahim Paşa da aynı şeye te­
şebbüs etti; lâkin, bu da onun sadaret m ü d ­
detine inhisar etti. İlk görünüşte gözalıcı, lâ­
kin dayanıksız ve kalitesiz olan Avrupa ma-
mulâtmın gördüğü rağbetle, Üçüncü M usta­
fa da mücadele etmiş, ithalâtın durdurularak
benzerlerinin yurtta yapılması için emirler
vermiştir. Yapılan tecrübe imalâtı iyi neti­
celer verdiğinden bundan senra herkesin bu
manıulâ ı kullanması kararlaştırılmıştır.
(Vasıf Tarihi C : 1, S: 164). K o c a Ragıb P a ­
şa, Hinaistandan gelen kumaşlara rekabet
için İstanbul’da bir imalâthane açtırmıştır
(1777). Halil Hâtnid Paşa da, yerii malı d u ­
rurken yabancı mamulatın kullanılması ve
dışarıya bu yüzden boş yere para gitmesi ile
çok mücadele etmiştir.
1 - M A D E N İŞ L E T M E L E R İ
B u yüzyılda işleyen madenler, bunların
hepsi devlete ait addolunduklarından, m a ­
dencilere iltizama verilirdi. Bunlardan hâsıl
olan madenlerin ilk müşterisi, devletti. A n ­
cak devletin satın almadığı yurd içinde ser­
bestçe satılırdı. Dışarıya ihraç ise yasaktı.
Madenlerden çıkan gümüşün darbhaneye tes­
limi Şarttı. B u n u n gibi bakır ve kalay top­
haneye gönderilir, fazlası serbest bırakılırdı.
Güherçile de böyleydi. B u madenlerin on-
sekizinci yüzyılın sonlarına doğru devlet ta­
2674
rafından işletilmesi de tecrübe olunmuşsa di,
bundan bir fayda hâsıl olmadığı için tekrar
iltizama verilmişlerdir.
Onsekizinci yüzyılda işler durum da olan
madenler şunlardı:
A — Bakır madenleri: Bosna’da Ka-
mengrad, Kastam onu’da bakır küresi, G ü ­
müşhane, Ergani, Keban. Giresun'da Espiye.
B — K urşun ve gümüş madenleri: Niğ­
de’de bereketli, Bozkır, Malatya’da Şiru ve
Gerger, Güm üşane, Giresun’da Espiye, K e ­
ban, İnegöl, Nif, Milâs, Ü sküb’de Kratova,
Selanik’te Sidrekapsi, Taşoz adası.
Güherçile m adeni: Malatya, Erciyeş, Ma-
raş, Akdaâ, İçel, K aram an , Niğde, Mısır.
Altın madeni: Bozkır, Ergani, G ü m ü ş a ­
ne, Giresun’da Espiye.
Sap madeni: Gediz, Güm ülcüne’de Ma-
roııiye, Şarkî Karahisar.
De m ir madeni: Kiğı, Sofya’nın güneyin­
de Samako.
2 - D O K U M A T E Z G Â H L A R I V E EL
M AM ULATI
Anadolu ve Rum eli’nin birçok kasaba­
larında mahallî ihtiyaçları karşılıyacak d oku­
m a tezgâhlan ve el mamulâtı işletmeleri ya­
pan kimseler mevcuttu. Lâkin, gerektiğinde
ihraç malı olabilecek çeşitli kumaş yapabi­
lecek merkezler İstanbul, Bursa, Ankara,
Şam, H a m a ve Sakız adaşıydı. Sırmakeşler
ve simkeşler, yani altın ve gümüş işleme
yapanlar ise yalnız İstanbul, Bursa ve S e ­
lanik'te bulunuyordu. B u şehirler dışında
sırmakeşhane ve simkeşhane açılması yasak­
tı. İstanbul'da Fener’de, Talıtaminare m a ­
hallesinde bir çuha fabrikası vardı. Devlete
ait olan bu fabrika, her yıl iltizama veri­
lirdi. Burada çuha ve şayak dokunurken
1720 yılından sonra kalın ipekli kumaş da
dokunmuştur. İstanbul'da ayrıca çeşitli ipek­
li kum aş da dokunmuştur. İstanbul’da ayrı­
ca çeşitli ipekli kum aş dokuyan 54 tezgâhlı
bir fabrika vardı. Burada yapılan kumaşlar,
en üstün A vrup a ipeklilerinin ayarında idi.
Bunlardan başka İstanbul’da dokunan şallar
ve tülbentler pek makbuldü. B u yüzyılda
Bursa ipekli kumaşçılığı yavaş yavaş sönmüş
ve yerini İstanbul’daki tezgâhlara bırakmış­
tır. Şam ise, kendisine mahsus işlemeli ipek­
lilerini yapm ağa ve bu msmulât her zam an
için alıcı bulmağa deva m ediyordu. Ankara
ve civarında bir yüzyıl evvelki gibi yine tif­
tik sofu dokunuyor ve bilhassa dış m em le­
ketlerde çok rağbet görüyordu. Sakız ipekli­
leri de aynı haldeydi. Halkın bu kumaşlara
fazla rağbeti yüzünden israf ve sefahet ka­
pılardın açılmasına engel olmak için bunların
kullanılması ara sıra yasak edilirse de. sonra
yasak tavsar ve yine kullanılmağa başla­
nırdı. Bazan da mutad dışı lüks imalât dur­
 durulur, sonra bilhassa dış piyasaların isteği
üzerine yenidetı başlardı.
İstanbul’da ayrıca kırk iki basmacı im a­
lâthanesi vardı. Bunlar bilhassa tülbentlere
tahta kalıplarla renkli nakıs ve desenler ba­
sarlardı. Avrupa mallarına nazaran Osmanlı
memleketlerinde yapılan bu mallar daha p a ­
halı olduğu ve A vrup a malı bulundukça d â ­
hilde satışı azaldığı halde, kalitelerinin üs­
tünlüğü yüzünden dış piyasalarda kolaylıkla
alıcı buluyorlardı. Lâkin, doku m a sanayiinde
.yavaş yavaş bavlıyan duraklama ve gerileme
yüzünden zamanla ihraca değil, istihlâke ye­
tecek mal bulunmadığından eskiden dışarıya
bol bol satılan yünlü, pam uklu ve ipekli k u ­
maşlar A vrup a’dan alınır olmuş, yalnız sof
ihracı devam etmiştir.
3 - T İC A R Î D U RU M
Bu. yüzyılda yeniden ilk ticaret ar.dlaş-
ması imzalanan devlet, İsveç’ti <1736). İs­
veç, Devleti al iyyeden ipekli kum aş ve ih­
racı yatak olmıyan çeşitli h a m m adde alır
ve en çok da kalın' çuha satardı. B un d an
sonra 1740 yılında Sicilyateyn ve 1758 yılında
da Danim arka devletleri ile bir ticaret and-
1aşması imzalanmıştır. Prusya ile bu cins
ticarî münasebetlerin başlaması ise, 1TS1 yı­
lındadır. Sicilyateyn liralı D o n Karlos, İs­
panya tahtına geçtikten sonra o -¿amana k a ­
dar İspanya ile Osmanlı devleti arasında
m evcud bulunmamış olan bir ticaret andlaş-
ması aksedilmiştir (1782).
Kan un î Sultan Süleym an devrinden iti­
baren verilen imtiyaz üzerine Akdeniz'de
Fransız bayrağı ile yürüyen gemiler her tür­
lü taarruzdan masun bulundukları için, b u ­
rada diğer milletlerin gemileri de Fransa’ya
m uayyen bir vergi verm ek şartiyle b u devle­
tin bandırasını kullanırlardı. 1740 yılında
başlıyan Avusturya veraseti savaşları dolayı-
2675
siyle İngiliz ve Fransız donanmalarının A k ­
deniz'de daimî çarpışmaları, bu savaşların
çok zam an Osmanlı karasularına kadar sira­
yeti, İngilizlerin Fransa bandıralı gemileri
batırmaları veya esir etmeleri Osmanlı m e m ­
leketlerine deniz yoluyla mal geimesLue ve
Osmanlı mallarının başka limanlara gitme­
sine engel olmuş ve bu hal İktisadî bir kriz
yaratmıştı. B u münasebetle Osmanlı devleti
Fransa. İngiltere, Avusturya ve Felem enk
devletlerine, konsoloslarının kefaleti altında
ticaret eşyasmm naklinin temin edilmesini
yazmış ve Osmanlı karasularına hiçbir tara­
fın tecavüzde bulunmamasını istemiştir.
Ahidnamelere göre Osm anlı ülkelerine
giren eşyadan devlet yüzde üç gümrük alır­
dı. Lâkin, bu vergiyi hüküm et tahsil etmez,
gümrükleri belli kimselere iltizama verirdi.
Bütün iskelelerde gümrük mültezimleri giren
maldan, gümrük resini alırlardı. Kara, güm ­
rükleri de ayrıydı- İstanbul’a gelen gemiler,
Sultaniye ve Kilidülbahir kalelerinde, kara­
d an gelen mallar ise, Edircıe-kapısmdan gir­
dikten sonra bugün aynı adla anılan Kara-
güm rük mevkiinde yoklanarak gümrük ver­
gileri alınırdı.
Üçüncü Mustafa ve Birinci Abdülhamid
devrinde açılan seferler Osm snlı mâliyesini
tamamen iflâsa, sürüklemiştir. Hart» masraf­
larının ve K ü ç ü k Kaynarca andlaşmasmın
yüklediği tazminatın ödenmesi için ileri yıl­
ların vergilerine bile başvurulmuş v e bu
yüzden ağır malî buhranlara uğramlmıştı.
Devlet b un a çâre bulmak üzere ilk defa ola­
rak dışardan borç para almağa teşebbüs et­
mişse de başvurduğu Felem enk ve İspanya,
hfcttâ F aS sultanlığı b una yanaşınartuşlar-
dır. B u n u n üzerine sarayda, devlet ricalinin
ve halkın elinde bulunan altın ve gümüş
eşyanın darbhaneye gönderilip para kesilme­
sine karar verilmek zorunda kalınmıştır.
 Yıkılma Devri
Osm anlı devleti, A v u stu ry a im parator­
luğu ve R u sy a çarlığı île onsekizinci asrın
so n u n d a im z a la m a k zo ru n d a k a lı ğ ı a n la ş m a ­
larla artık A v r u p a meselelerinde kendi g ü ­
cüyle söz sahibi olamıyacağmt anlamış v e k a ­
bul etmiş b u lu n u y o rd u .
Karlofça barışından sonra giriştiği sefer­
lerde bazan yenm iş, bazan yenilmiş, toprak
kazançlarına v e y a kayıplarına uğramış, uzun
ve meşakkatli savaşlara dayanabilm iş, göğüs
germ iş, son gü cü n ü kullanarak imparatorluğu
dış dü şm anla ra karsı m ü m k ü n olduğu kadar
m ü d a fa a etmiş, mevcudiyetinin idamesi için
parçalanm asına m ani o lm ak veya K ırım ’ ı ge*
ri a lm ak gibi meselelerde savaş aç m a kta te­
reddüt gösterm em iş, kayıplara da uğramıştı.
3 u dev re d en itibaren ise, bunlarla bera­
ber, Ba lka nlard a millî devletler halinde i m ­
paratorluktan ay rılm ak İstiyen tebaasiyle de
m ü ca dele devri açılmış bulu n u y o rd u . N itekim
im paratorluk, kendi aleyhine olarak dışar­
dan desteklenen bu mücadeleleri de s o n u n ­
da k ay b e tm eğ e m a h k u m olacaktı. B u yü zde n
toprak k ay ıp lan artık a y r ılıp gider, ülkeler
şeklinde b ü y ü k olacaktı. B u hal, bir dağılıp
çözülm e idi ki, s o n u n d a im paratorluğun yı-
kılmasını doğ urm uştu.
O n y e d in c i yüzyılda başlıyan v e onseki­
zinci yüzyılda d e v a m eder, ¿ütün müessesele-
re şâmil inhitat, bu devre de de tam mâna-
siyle t a h a k k u k etmiştir. D a h a onsekizinci
yüzyılda Ü ç ü n c ü A h m e d , Birinci M a h m u d ,
Ü ç ü n c ü M usta fa ve bu yüzyılın sonlarında
Ü ç ü n c ü Selim gibi h ü kü m da riaria bazı d e v ­
let adam larının bu inhitatı d u r d u r m a k için
giriştikleri teşebbüsler, beklenen neticeleri
tam m ânasiyle verem em iştir. Bütün bu ç a b a ­
2676
(1 7 9 2 • 1 9 2 2 )
lar, e n d o k u z u n c u yüzyılda da d e v a m etmiş
ve batıyı görüp tanıyan kimselerin önderlik
ettiği bazı reform hareketlerini doğurm uştur.
Böylece, bu çalışmaların imparatorluğun
a n a bü n y esin de yaptığı m üsbet fakat zayıf
tesirler a n c a k yıkılmayı yirminci yüzyılın
ilk dörtte birine k a d a r önleyebilmiştir. N ite­
k im , İkinci Mahm ud dev rinde dü şünülü p
A b d ü l m e c i d ’ in tahta çıkmasıyla 1839 yılında
ilâr. edilen tanzim at, 1876 yılındaki birinci
ve 1908 yılındaki ikinci meşrutiyet gibi h a re ­
ketler, aslında b ü y ü k v e m ü h i m olmasına
r a ğ m e n iyi netice için müsait şartlarını b u la ­
m am ış. imparatorluğu kurtaramamıştır.
G ö r ü lü y o r ki «Y ık ılm a devri» nin başla­
rında h ü k ü m d a r bu lu na n Ü çüncü Selim (1789-
1807) ilk defa olarak pek geniş çapta ısla­
hata teşebbüs etmiş v e im paratorluğun b ü ­
tün m üessese feri ne ş â m il b ir k sJk ırtm a pro g­
ramı tatbik etm ek istemiştir. B u prog-ama
«Nizam-ı C e d id» adiyle A v r u p a usulü bir
o r d u n u n kurulm ası, d o n a n m a n ı n ıslahı, y ü k ­
sek teknik okulların açılması, m em leketin
ik tis a d e n kalkındırılması d â h ild i. L â k in , b u n ­
ları tam mânasiyle tatbike im kân ve fırsat
b u la m a d a n gerici kuvvetler onu ¡5 başından
uzaklaştırdılar. İrtica tam mânasiyle d u r u m a
h â kim olduysa da, bu hal bir yıl k ada r sü­
rüp (kinci (Vfahmud*un tarat çıkısiyie sona
erdi, im paratorluğun m ukadderatı yine a y ­
dınların eline geçti. İkinci M a h m u d (1808-
1833) amcası Ü ç ü n c ü Sc lim ’in yo lu n u takip
ederek ord u y u , «Asakir-i M a n su re » adı al­
tında ihya etm e d en önce kendisine karşı
gelecek yeniçeri ocağını 1826 da ortadan
kaldırdı. B u n d a n sonra sür’atli bir ıslahat
h areketine girişip bütün devlet teşkilâtını
 çağdaş A vrupa devletlerine göre yeniden;
düzenledi, ■Orta öğrenim veren okuilar, harp
okulu, tıbbiye okulu, A vru p aî kıyafet hep
onun eserleridir. Ayrıca, bat tya öğrenciler
gönderip bu ülkelerin bilim , te knik ve m e­
deniyetini, hepsinden m üh im olarak da z ih ­
niyetini yurda getirm elerine çalıştı. Fakat
h azırladığı ve tatbikine başladığı büy ük re­
form un, yani tanzim atm resmen ilânını gö­
remeden vefat etti.
Yerine geçen ve b atılı tarzda yetiştiril­
miş elar. oğlu Abdüim ecrd (1839-İS61), iik
i§ olarak «G ülhane Hatt-ı H üm ay unu»nu
törenle okutup «Tanzrmat-ı H ayriy e»y i ilân
etti. Bu, ay m zam anda O sm anlı m em leket­
lerinde Osmartft vatandaşlarına insan h ak la­
rının tanınm ası ve h uk uk devletinin d o ğu ­
şuydu- Artrk, hangi din ve m illete mensup
bufunursa bulunsun bütün tebaa devlet ve
kanun nazarında eşit oluyordu. Can ve mat
em niyeti, kanu nlara dayanan eşit ve âdît
vergi sistemi, alenî muhakeme,: fikri* v£ v ic ­
dan [hürriyeti tanzim at hareketinin başlıca
esaslarıydı. Devlet tam am en batılı bir h ü v i­
yete bürünecek, batı ilim ve tekniğiyle b ir­
likte batı k ü ltü rü de Osman h ülkelerine g e l­
meğe başlıyacaktı. Devlet, kendisini Avrupa*
dan ayıran bütün sedleri yık m ak gayretin-
deydi.
A b d üîâziz devrinde (1861-1S76), bu saha­
da bir d ursklam a ölm üştü. Balj zihniyetiyle
yetişmiş kıym etli devlet ad am larının m üca­
delesine rağm en buna sebeb, zihniye t itib a­
rîyle doğulu olan h ük üm d ard ı. Lâkin ordu
ve m ünevverler el-eSe verip her alanda he­
sapsız b ir gidi? bu rejim i, hüküm dar*
hal*etı?ıek suretiyle tasfiye etm işlerdir.
Tahta çıkan Beşinci Murad, rahatsızlı­
ğından pek kısa b ir zam anda padişahlıktan
a y ırıldı, M eşrutiyetin ilânı «artı ile saltanata
getirilen fkîner Afadüfhamid (1876 - 1909) şar­
tı yerine getirm işti. F akat dem okrasiyi a n ­
cak m illî devletlerin rejim i sayan ve bu Sis­
tem in im paratorluğu parça Sayacağın a inanan
bu Padişah, kısa bir süre sonra meclisi k a ­
patarak eoiisnatı boyunca devleti tam b ir
istîbdad, bir dik ta re jim i ile idare etmiştir.
2677
Bu arada devletin içinde bulunduğu ve ye­
niden m aruz kaldtğr gaile ve tehlikelerle
m ücadele edip çoğunu bertaraf ettikten ve
m utlak saltanatının devam ınca hür fik irle ri
de sindirm eğe çalıştıktan sonra, ordu He m ü­
nevver sınıfın tazyiki karşısında 1908 de
m eşrutiyeti iadeye mecbur kalmış, krs?a bir
m üddet sonra da h ük üm d arlık tan uzaklaştı­
rılm ıştır.
İktidarı ele alan inkılâpçıları birçek iğler
bekliyordu. B üyük imanları,, son derece İyi
nîyetJcri ve sonsuz vatanseverlikler! vardı.
Lâkin, pek çetin b ir iş olan devlet idare-
sinde tecrübe sahibi' değillerdi. Evvela Bal­
kan savaşma ve sonra B irinci Cihan savaşına
hesapsız ve lüzum suz şekilde sürükledikleri,
siyasî ve m illi varlığının bekası d âh il, her
şeyini merkezî devletlerin zaferine b ağ lad ık ­
ları Osm anlı im paratorluğu, bu devletlerin
ye nilip ittifak biokunun çökmesi üzerine 30
ekim 1918 de im zaladığı Mondros m üta re ke ­
siyle- bu harbe son verdi ve birçok vilây e t­
lerle İstanbul düşm anlar tarafından işgal
edildi. Sonra,. 10 ağustos 1920de im zalanan
Sevr muahedesi im paratorluğun yıkılış Vesi­
kası oJcfu.
*
Fakat M ustafa Kem al'in ön d erliği ile
ay aklanıp silâha sarılan T ürk m illeti düş-
m aniara v a r ilim i gösterdi.
T ürkiye B üyük M illet Meclisi 1 kasım
1922 de, İstanbul'um İtilâf devletleri ta ra fın ­
dan işgali tarih i oîân 16 m art 1920 den iti­
baren yurtta kendinden başka h ük üm e t ta ­
n ım am ak ve saltanatı hilâfetten ay ırıp sal­
tanatı ilga etmek kararını alarak, T- B. IVL
M eclisinin, hukuk-[ h âkim iy et ve h ü k ü m ra n ­
lığın m üm essili hakikisi olduğunu Hân edip
O sm anlı devletini tarih in sinesine g öm dü. 17
kasım 1922 de de son padişah V ahideddin
düşm anlara iltica ederek İstanbul'dan ayrıldı,
24 tem m uz 1923 de im zalanan Lozan m u a­
hedesi, m illetin büy ük zaferlerinin vesikası
ve istik lâlinin dünyaca tanınm ası beratıdır.
29 ekim 1923 tarihinde de yeni devlet C u m ­
huriyetle ideal şeklini alır.
 Üçüncü Seiîm’in tuğrası

ÜÇÜNCÜ SELİM
★

Üçüncü Selim’in gençliği ve cülusu — Avusturya ve Rusya savaşlarının devamı, İsveç ve

Prusya ittifakları, İç olaylar, Çeşitli cephelerde ve denizlerdeki çarpışmalar, Ziştovi v e Y a ş
barışları — D ü n y a ve A v ru p a ahvali, Fransa ihtilâli — İmparatorlukta ıslahatın başlaması,
çeşitli yönleri, devrin iç ve dış olayları — Fransa’nın Mısır'a hücumu, Yeni ittifaklar ve
savaşlar — Yeniliğe karşı İsyan ve padişahın tahttan indirilmesi.

Birinci Abdülha- ÜÇÜNCÜS E LİM «"»namıı« .....şehzadeliği diğer padi-

m id ’in vefatı üzerine şah adaylarından çok
sarayda, yeni padişa­ Babası • Üçüncü Mustafa farklı veçmiş ve k e n ­
hın cülûsıı hazırlığı Annesi . Mihrişah Suttan disi daha o zamanlar
derhal yapıldı. Gün Doğduğu tarih : 24 aralık 1781 istikbale matuf bir ta­
doğarken kızlar sğası Padişah oiüu£u tarih : *7 nisan 1789 kım faaliyetlerde b u ­
îdris Ağa haremde Tahttan indirildiği tarih : 29 mayıs lunmuştur. B u n u n için,
Şimşirine dairesinde 1807 Dnün eülûsımu yazm a­
m ah bu s bulunan şeh­ Şehadeti : 23 t em m u z 1808 dan. evvel şehzadelik
zade Selim’in y a n m a devrinden bahsetmek
Bilinen zevceleri : Afitâb, H ü sn ü m ah ,
girerek huzurunda yer Kclizar, Nurişems, Pakize, Refet. Ta- faydalı olur.
öpüp: b'ısafa, Zibifer sultanlar.
«Cenabıhak ulu Bilinen çocukları: (Yokl Selim’ in şehzadelik
cedlerinizin mirası devresi
olan tahtı size ihsan
kıldı» dedi. Şehzade Veziri&zamları : Koca Y u s u f Paşa —» Sağlığında Üçüncü
amcasının hastalığını — 7 haziran 1783, azil. Kethüda (Ce­ Mustafa, oğlu Selim’i
ve b u hastalığın artmış naze) H aşan Paşa 7 iıaziran — 23 ka­ yanından ayırmaz, ya­
olduğunu duymuştu. sım. 1789, azil. Cezayirli Gazi. Haşan bancı uzmanlar tara­
Paşa 23 kasım 1789 — 30 mart 1790,
Kendisi ötedenberi sal­ fından tatbik edilen ıs­
vefat. Rusçuklu Çelebl-z&de Şerif H a ­
tanata geçm ek husu­ şan Paşa 16 nisan 1790 - 14. şubat 1791, lahatı yerinde göste­
sunda son derece sa­ idam. K o c a Y u su f paşa <ikinci defa) rirdi. Henüz çocuk
bırsızlanıyordu. Çocuk­ 27 (lil şubat 1791 — 4 mayıs 1792, yaşta bulunduğu hal­
luğundan beri b ü y ü k azil. Melek M e h m e d Paşa 4 mayıs de kendisine devletin
bir cihangir olacağı 1792 — 19 ekim '1794, azil. İzzet Melı- m ü h im işlerini, büyük
kulağına konmuştu. m ed Paşa 20 ekim 1794 — 30 ağustos
dertlerini anlatır .ve
1798, azil. Y u s u f Ziya Paşa 30 ağus­
Devlet işleri iyi gitme­ bunların düzeltilmesi
tos 1798 — 24 nisan 1805, İstifa. H a ­
dikçe b u n u daim a a m ­ fız (bostancı başıJ İsmail Pasa 24 ni­ hakkın daki düşüncele­
casının yaşlılığına ve san 1805 — 14 eylül 1806, azil. Keçi­ rini izah ederdi.
iradesizliğine vererek boynuzu ağa İbrahim Hilmi Paşa 14
kendisi tahta geçerse j eylül 1806 --- - . Şehzade Selim 1774
bütün işlerin düzelece- = ş yılında babasını gaip
ğİH İ k U T a rd l ^ îU M n ıım u ttiH iiıiıııııım iim ıu iiH iıım ıtm ım ım iilın ım u n u m ııi» 4' edince, kendisi için sa­
Tahta davet edilen. Selim’in çocukluğu ve rayda kafes ve m ahbusluk hayatı başladı. Lâ-

2678
 kin, iyi kalpli ve biraderzâdesine karsı m ü ş­ İshSk Bey, Baron de Tott’un yetiştirdiği
fik olaıı, onun kendisinden sonra Osmanlı genç subaylardandı. T e m m u z 1770 tarihinde
tahtına geçeceğini düşünen Birinci Abdiilha- Çeşme deniz savaşında bulunmuş, sonra bir
mid, veliahdını fazla sıkmazdı. Şehzade, m ut­ Rus subayını camiye sokmakla suçlandırıla­
lak şekilde tecrid edilmemiş bulunduğu için rak Cezayirli Gazi Haşan Paşa tarafından
bazı kimselerle teması vardı. Bunların içinde aleyhinde bir tahkikat açılmış, o da b u n u n
m üslüm an ve T ü rk olanlar da, olmayanlar neticesinden korkarak Fransa’ya kaçmış, son­
da bulunuyordu. Meselâ, hususî tabibi Loren- ra biraralık Osmanlı devletine dönüp şehza­
zo, Fransa elçisinin yakın dostuydu. Şehzade de Selim’e intisap etmişti. Lâkin kısa bir
Selim, bunlar vasıtasiyle memleket ve dünya zam an sonra eski mesele canlandığından ce­
meseleleri hakkında zaya uğ ram am ak için
bilgi edinmeğe çalışır­ bu sefer Rusyaya k a ­
dı. O sıralarda işler pağı atmış, oradan
fenaya doğru gittikçe: Fransa’ya geçmiş ve
Ch. Gouffier İstanbul
«Devlete bu reha­
elçisi tayin edilincc
vet neden iktiza edi­
onun gemisi ile İstan­
yor? Ben şimdi salta­
bul’a gelmişti.
natta olsam şöyle y a ­
pardım, böyle yapar­
Şehzade, hususi ta­
dım» diye söylenir,
bibi Lorenzo vasıta-
bir taraftan kurşun­
siyle İshak Bey’in k e n ­
dan humbaralar dö­ disinin do m utem et
kerek yeni birşeyler
adamı olduğunu elçiye
icadına çalışır, bir
bildirerek o vasıta ile
taraftan da geçmiş pa ­
Onaltıncı Lui’ye bâzı
dişahların bastırdığı
mektuplar gönderm ek
paraları tetkik edip
istediğini bildirdi. E l­
kendi parasının şekli­
çi b un da n fevkalâde
ni tesbite uğraşırdı
m em n u n kalıp şehza­
(Cevdet tarihi, C: 8.
deye h em en cevap ver­
S: 143).
di. B u n d a:
Sadrıâzam Halil
H a m id Paşa, kendisini «.Ben İstanbul’a,
hal’edip yerine şeh­ Osmanlı devletinin es­
zade Selim’i tahta ge­ ki şan ve şevketini
çirmek teşebbüsile it­ kazanmasını görm ek
h a m edilerek azil ve ve onun fenalığını is­
bilâhare katlolunduk- teyenlerden intikam
tan sonra, Birinci Ab- alınması hususunda bir
dülhamid veliahdı da­ Sultan Ü ç ü n c ü S e ü m hizmette bulunm ak için
ha sıkı bir nezaret (A s lı T o p k a p ı S a r a y ı M üx e s în d e d ir) geldim. Halbuki, nasi­
altına almıştı. Genç hat yollu söyledikleri­
şehzade bununla beraber hariçle temasını d e­ m e hiç önem verilmedikten başka Ru sya
v a m ettirmeğe m uvaffak olmuştur. O n u n bu devletinin her sözü, Fransam n sadıkane söz­
devirde en m ü h im teşebbüsü, Fransa kıralı lerine tercih edilmektedir. M u h a m m e d ü m ­
Onaltıncı L u i ile muhabere yollarını araması metini gaflet uykusunda gördüğüm için ga­
ve bulmasıdır. B u n u n başka misali, bütün Os- yet müteessir oldum ve bu yüzden m e m le ­
manlı tarihinde yoktur. Şehzade Selim, baba­ ketime dönmeyi üzülerek düşündüğüm sırada
sı gibi Fransa dostluğuna ve politikasına ta­ bu sefer işaret buyurulan iradeleri üzerine
raftardı. B u sırada İstanbul’a gelen yeni yüksek hizmetinizde b ulunm ak en b ü y ü k
Fransa elçisi Choiseul Gouffier, Osmanlı dev­ emelim oldu» diyordu.
letini Fransa politikasının tesiri altında bı­
rakm ak için evvelâ hüküm dara ve sadrâza­ Elçi ile şehzade arasında bundan sonra
m a baş vurmuşsa da, Rusya ile yeni bir sa­ geçen mektuplaşmalarla ishak B e y ’in F r a n ­
vaş gailesi açm ak niyetinde bulunulmadığı sa’ya gönderilmesi kararlaştırıldı. İshak B e y
için sözlerine pek ehemmiyet verilmemişti. orada h em Avrupa devletlerinin politikaları­
Elçi bunun üzerine müstakbel Osmanlı padi­ nı tetkik edecek, h e m de deniz vo kara sa­
şahı şehzade ve veliahd Selim'lc temas im ­ vaşlarının yeni usulleri hakkında bilgi edi­
kânlarını aradı. Şehzade de aynı imkânı ara­ necekti. Ayrıca, Fransanm kalelerini, topha­
dığından nihayet iki tarafın da itimadını ka­ ne, tersane ve fabrikalarını inceleyecek, m o ­
zanmış lan İshak B ey b u işe vasıta oldu. dern orduların kuruluş ve sa%’aşa hazırlanış-

2679
 likesinj izah edijTor ve cesaret ve savaşçılığın
kâfi gclmiyecelin i bildiriyordu. Bundan m a ­
ada, Osmanlı devletine yardım etmekte kusur
etmediğini ve ordunun ıslahı için subaylar
göndermiş bulunduğunu da ilâve ediyordu.

Kiralın mektubu gayet açıktı; Osmanlı

devletinin içinde bulunduğu bütün zaaf ve
güçlükler belirtiliyor ve şehzadeye bir çok
nasihatler veriliyordu.

B u mektup şehzadenin izzeti nefsine do­

kundu. O , Fransa kralından poh poh bekli*
yordu. M ektubun müsveddesini hazırlayan
Ebubckir Ratıb Efendi de bu hususta veli­
ahdı bir hayli kışkırtıp nihayet onun kalemi
ile Onaltmcı L u i’ye yeni bir mektup yazıldı.

Şehzade, bu mektubunda pek yüksekten

atıyor. Kendisinin nasihate muhtaç bir ço­
cuk olmayıp Osmanlı soyundan kendisi gibi
birisinin şimdiye kadar gelmemiş bulundu­
ğunu kayıt ettikten sonra, bundan evvelki
Rusya seferinin Fransanın kışkırtması ile
açılıp mağlûbiyet ve rezalete uğran ildiğini,
Fransa yaptığı hatayı tamir ederse ne âlâ,
yoksa kendisi tahta çıktıktan sonra ne yapa­
cağını kararlaştırdığını ve son pişmanlığın
fayda vermiyeceğini, ordunun Avrupa usulün-
Fransa elçisi Chorseul Gouffier

larını, yeni savaş araçlarını ve

bunların kullanılışlarını öğrene­
cekti.

İshak Bey, 1786 yılında

Fransa'ya gönderildi. Yanında
Şehzadenin Fransa kiralına ve
başbakanına hitaben yazdığı
mektuplar da vardı. B u m e k ­
tuplarda Osmanlı veliahdı an’a-
nevî Osmanlı ve Fransız dostlu­
ğundan bahsettikten sonra,
Fransanın dostluğu ve yardımı
ile Osmanlı devletinin içinde
bulunduğu durum un düzelebile­
ceğin! yazıyor ve İshak B ey ’e
gerekli itibar ve itimadın gös­
terilmesini rica ediyordu.
Onaltmcı Lui verdiği cevap­
ta, şehzadenin ıslahat taraftarı
olduğunu ötedenberi bildiğini
kayıt ettikten sonra, savaşın ¿iiç
ve fena bir şey olduğunu, her
hususta düşmanla eşit bulunul­
madıkça savaş açmanın hatalı
olacağını, kendisi tahta çıktık­
tan sonra neticesi önceden kes­
tirilmeden ve devlete gerekli
çeki düzen verilmeden, bir sava­
şa girişil em iyeceğin e enıin bu­
lunduğunu, muntazam bir ordu
ve muktedir kumandanlar ol- Selim veliaht iken Fransa kralına yazdırdığı mektubun
madıkça sefere başlamanın teh- » müsveddesinin baş tarafı

2650
de birdenbire ıslahının imkânsız bulur* düğü­
nü, bunun için en az onbeş yıllık bir müddet
gerekeceğini, düşmanlarımızın ise Osmanlı
devleti orducunu ıslah etsin de Öyle savaşa­
lım dîye beklemeyeceklerini ve hattâ buna
fırsat vermemek için hücuma geçeceklerini,
bu yüzden bu işin bir başka çaresine bakıl­
ması icab edeceğini, vaktüe O sm an iı ordu.
1 arının bütün Avrupa ordularını yendiğini,
q zaman batılılgrın askerlikten anlamadık­
larını ve b u sanatı OsmanlIlardan öğrenip bu
hale geldiklerini, b u yüzden kendisinin ec­
dadın m kanunlarını bugünkü ihtiyaçlara gö­
re ihyaya çalışacağım yazıyordu, İshak Bey'e
verilen talimata güre ise, veliaht Fransa dev­
letinden Kırım meselesinde ve Rusya ile
Avusturya devleti ile savaşta dostluk istiyor,
nasihatle,, devletin esasen m alum olan duru­
m u n u sayıp dökmekle bir ??ey elde edilemî-
yeceğini, halbuki Fransa arzu ederse Osman!ı
devletine çok faydalı olabileceğini ilâve edi­
yordu.
Bu yazışmanın hemen hiçbir faidesi ol­
mamıştır. Veliahdın Fransa kral i ile olan, bu
muhaberesi ise padişah tarafından haber
alındığı halde yalnız buna vasıta- olanlar ce­
zalandırılmış, şehzadeye hiç bir şey y a p a ­
mamıştı. Birinci Abdülham id'm bu hususta
gösterdiği müsamaha, cidden büyüktür. K e n ­
disinden sonra Osmanlı tahtına geçecek, olan
birader zadesinin hiç bir şekilde incinmesini
istememiş, buna karşılık Üçüncü Selim de
padişah bulunduğu müddetçe onun oğulları
M a h m u d ve Mustafa) hakkında aynı şekilde
şefkat göstermiş ve hat'a pek kabiliyetli
gördüğü şehzade M ah m u du n her sahada ye­
tişmesini temin etmiş, kendisine musiki ve
yası hocalığını bizzat yapmıştır.
Selimin cüîûs« ve bret merasimi
İşte, kızlaragası İdris Ağa’nın 7 nisan
1789 salı günü sabahı Osmanlı tahtına davet
ettiği şehzade Selim’in durum u bu idi. Bu
haberi alınca, heyecanla ayağa kalktı. O za­
man, İdris A ğ a şunları söyledi:
¿13uyurun evvelâ amcanızın nâşını ziya­
ret edin. Sonra Hırka-i Şerif odasına teşrif
buyurursunuz».
Esasen tahta yeni çıkan Oimanlı padi­
şahlarının, seleflerinin nâşını bizzat görme­
leri usuldendi. Kızlar ağası veliahdı alıp B i­
rinci Abdülham id’in vefat etmiş oMuğrı köş­
ke götürdü. Burası Şimşir İlk dairesine na­
zırdı, İdris Ağa, kapıyı açarak:
* B u y urun efendimi, diye şehzadeye yel
verdi, sonra ölü padişahın üzerindeki örtüyü
açtı ve:
iHerşeyden evvel bu mübarek vücudu
ziyaret edin* dedi.
Doğruluğunun tahkiki imkânsız rivayet­

B ir getrden dön en p adişah K a d ın ( h a n ım ) fa r ın ın k ap at r a r a b a la r la Bâb-ı h ü m â y û n

(b ir in c i k a p ı) dan T opkapt-sarayrna g iriş le r in i ta s v ir eden bu resim* O r s e k lz in c i y ü z y ıl
s o n la r ın d a te rtip le n e n d ’O'hsson’urt eserinden a lın m ış tır . R e sm in s o lu n d a k i cam i, K oca
S in a n ’ın y a p tığ ı ta k v iy e d u v a r la r iy le m in a re le rin d e n ikisi kısm en görtfnen A y a so fy a ’dir.
S a ğ d a k i rmüteaddıd k u b b e li p e k z a r if ve g üzel y a p ı d a « L â le d e v ri» nün h â tıra sı Ü ç ü n c ü
A h m c d ’in çeşm e ve s e b ilid ir. Y in e bu re sm in ta m o rta sın d a ve geride, onsekizînes y ü z y ıi
s o n la r ın d a k i Bab-ı h trm â y û n ’ u v e F b ita h e re y a n d ığ ın d a n b u g ü n m e vcu d o irm yan, ü s t ü n ­
dek i k öşk ü görm e k te y iz. A y aso fy a c a m î’ r ta r a fın d a n saray ın b îrin o i k a p ış m a do ğru g id e n
p ad işah k a d ın la r ın ı ta şıy a n k a p a lı a r a b a la r d a O s m a n lı sa ray ın c a k u lfa n tla n K o ç u la r d ır .

2581
 lere göre, üçüncü Selim amcasının ölüsü kar­
şısında dehşet ve hasiyete kapılarak geri
dönm ek isteyince İdris Ağa kendisine şu
küçük hitabede bulunmuştur:
*E y yeni padişah, bu büyüğünüz olan
amcanız sizden evvel padişahtı. Nihayet bu
gaddar felek onu ölüm şerbeti ile bu müd-
hiş hale düşürdü. Efendim, ibret ve basiret
göziyle bakın, bu dünya bekasızdır, baki olan
ancak Allah’dır. İşlerini Allaha ısmarla, o
intikam sahibi ve kahır ediciden gece gündüz
kork. Allahın kullarına merhamet et, adale­
tin sayesinde bütün âlemin hali hoş olsun.
Allah’dan yardım iste, Rabbim selâmet ver­
sin. Buyrun ku’ların gelişinizi bekliyorlar.
Hırka-i şerife gidelim».
Bir kızlar ağasının hükümdarlık derece­
sine ulaşmış birisine böyle saray an’aneleri-
ne aykırı şekilde nasihatlarda bulunmağa
kalkışması pek um ulamaz. İdris A ğa ’nın da,
son iki cümle müstesna, bu sözleri söyleme­
ğe cearet etmiş olması bir hayli şüphelidir.
Yeni hükümdar, idris A ğ a ’nın koltuğuna
girmiş olduğu halde haremden çıkarken si-
lâhdar Yahya Efendi ayak öpünce:
«Siz kimsiniz?» diye sordu. Yahya Efen­
di: «Silâhdar kulunuz* diyerek öbür koltu­
ğuna girdi. H e p beraber hırka-i şerif odasına
geldiler. Üçüncü Selim, saray an’anelerine
uyarak orada dua ettikten sonra Bab üs-saade
önünde kurulan tahta çıkıp oturdu. Sadaret
kaymakamı ile diğer devlet ricali, şeyhülis­
lâm. ve ülema daha evvel durumdan haber­
dar edilmiş oldukları için hazır bulunuyor­
lardı. Usul ve kanuna göre evvelâ şeyhülis­
lâm Kâmil Efendi, sonra sadaret kaymakamı
Salih Paşa yeni padişah tahta oturmadan
Endcruna gidip biat etmişler, onların biatini
da kızlar, ağası ile Enderun halkınınki takip
etmişti. Üçüncü Selim tahta oturduktan son­
ra ilk önce Nakib ül-eşraf Derviş Efendi ve
sonra da sırası ile herkes biat etti. Bir ta­
raftan da top şenlikleri cülûsu kutluyordu.
B u arada kızlar ağası ile hazinedar ağa ve
musahipler, ölü padişahın nâşını kızlar ka­
pısından çıkarıp divan yerine götürerek he­
men yıkamışlar, kefenlemişler ve tabuta ko­
yup hazırlamışlardı. Biat töreninden sonra
cenaze namazı kılındı. Padişah hareme dön­
dü. Birinci Abdülham id’in cenazesini devlet
ricali ile sair hazır bulunanlar Bahçe-kapı-
smda kendisi için yaptırmış olduğu Hamidi-
ye türbesine götürdüler ve orada kendisin­
den evvel vefat etmiş olan evlâdları arası-
na gömdüler. Eâb-ı âliye döndüler. Herke­
se memuriyeti ibka edildiği bildirilip dere­
celerine göre kürk ve hilatlar giydirildi.
Saltanat değişikliği, İstanbul halkının yü­
reğine biraz su serpmişti Çünkü ekseriyet
bütün işlerin kötüye gitmesinin sebebini,
merhum hükümdarın ihtiyarlığına ve gevşek­
2682
liğine vermekteydi. Buna karşılık şimdi ye­
ni padişahın gençliğine ve enerjisine güve-
nilmekteydi.
Y e n i padişahın ilk icraatı
Üçüncü Selim’in Osmanlı tahtına çıkışı
üzerine sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Koca
Yusuf Paşaya yeni hükümdarın mührü ile
vazifesinde ibka edildiğine dair ferman yol­
landı. B u fermanda aynı zamanda devletin
düşmanları olan Rusya ve AvusturyalIlardan
intikam alınmadıkça, kılıcın kına konm am a­
sına karar verildiği bildiriliyordu.
Osmanlı devleti bu savaşa Kırım’ın geri
alınması için girmişti. Üçüncü Selim bu ga*
yeye erişilmeden savaştan vaz geçmek iste­
miyordu. Rusya ile bir barış için Ispanya ve
Fransa'nın ara buluculuğunu bu yüzden ka­
bul etmemiş, yalnız Fransa elçisinin A vus­
turya ile iki tarafın ellerinde bulunan yerler
yine kendi ellerinde kalmak şartı ile ayrı bir
barış yapılması hakkm daki arabuluculuk tek­
lifini müsait karşılamış ve elçi ile bu husus­
ta müzakerelere girişilmesine izin vermişti.
Padişah şehzadeliği sırasında amcasını kendi
aleyhine tahrik etmiş olan derya kaptanı
Cezayirli Gazi Haşan Paşa’yı 8zil etti ve B i­
rinci Abdülham id’in sen zamanlarında dü­
şündüğü gibi kara seraskerliği verip İsmail
seraskerliğine m em ur etti. Derya kapdanlı-
ğtna İse, yeni hükümdara mensubiyeti b u ­
lunan Hüseyin kapdan tayin olundu. B u sı­
rada Akaenizde türeyen korsanları tenkil
için bu tarafa ayrıca oniki kalyon gönderil­
mesine karar verildiyse de, elde deniz aske­
ri yoktu. Bunların tedariki emir edilince, bir
alay işe güce yaramaz, ömründe silâh kullan­
mamış ve savaş görmemiş dilenci ve serseri
makulelerini tutup ister istemez gemilere
yüklediler. B u bahane ile nice kimselerden
paralar sızdırılıp kendileri bırakıldı. B u ara­
da çoluk çocuk sahibi, alil» muhtaç ve bazan
da çocuk yaşta olanlar da tutulup getirildiy­
se de gemi kapdanlari kabul etmeyerek
«Verilecek ulûfeye değmez* diye geri dön­
dürdüler. Hattâ yeni derya kapdanı Hüseyin
Paşa’nm kumandasında Karadenize çıkarılan
yüzelli parça geminin mürettebatı da böyle
toplamalardan ibaretti.
M a li ve askerî d u ru m için yapılan
toplantı
Cepheden gelen para ve asker ve mal­
zeme isteklerine karşı hemen yeni h ü k ü m ­
darın huzurunda bir meclis toplanarak gerek­
li tedbirler müzakere olundu. Neticede kadı
ve naiplerin yaptıkları haksızlıkların orta­
dan kaldırılması şeyhülislâma, vezirlerinki
kaymakam paşaya, yeni asker tedariki sek-
 banbaşıya, malî işlerin tanzimi defterdara
havale olundu.
Üçüncü Selim meclis halkaıa:
Allah içimi bilir, kendim için değil, her
kim din ve devlete hiyanet ederse başını ke­
serim ve yerine adam bulurum. Evlâdım ol­
sa himaye etmem» diye hitap ederek top­
lantıya son verdi.
Neticede, iltizama verilmiş olan gelir
kaynaklarının namuslu ve dürüst kimselere
tevdi edilerek emaneten idare edilmesi, halk­
tan kanun dışı hiç bir suretle vergi ve sal­
gın alınmaması, vilâyetlerde âyân ve çizye-
dar adı ile nüfuz sahibi olmuş türedilerle
baş edilebilmesi için valilere selâfciyet veri­
lerek sık sık azil olunmamaları, eyâlet as­
kerleri nizamnamesinin ıslahı, güçlü kuvvet­
li oldukları halde iltimasla emekli defterle­
rine kayıt edilmiş olup bos yere devletten
m aaş alan kimselerin hemen cepheye sevki,
kanunî özürleri olmıyan kadınların naib fiön-
dermiyerek bizzat işlerinin başına gitmeleri
nev’inden bazı ıslahat kararlaştırıldı. D iler
taraftan Anadolu ve Rumeli bölgelerine ada-
let fermanlar; gönderilerek her kazanın âyâ-
nm uı eskisi gibi halk tarafından seçilmesi
ve idare amirlerinin b u işe karışmamaları,
seçilenlere buyruldu verilmeyüp para alın­
maması, şehir kcihüdalarmm da halk tara­
fından seçilip kadı ve ııaiblerin buna m üda­
hale etmemeleri ve ellerine hüccet verilme­
si bahanesi ile harç islenmemesi bildirildi.
Devlet bütün kötülüklerin ve uğranılan
felâketlerin sebebi bunlarmış gibi böyle te­
ferruatla uğraşıyor, asıl büyük dert ve sıkın­ S u lta n /■Üçüncü S e lim p a d iş a h lığ ın ın ilk
tılar ise ortada duruyordu. z a m a n la r ın d a
Nitekim, İstanbul’da meyhanelerin ka­
panması ve elbise nizamına riayet olunması bunlardan ayarı düşük para basılmasına ka­
şiddetle emir edildi. rar verildi. Padişaha mutat tören ve teşri­
Para darlığına bir çare olmak üzere O s ­ fat için gerekenler bırakılıp kalanile, sul­
m anlI devleti tarihinde ilk defa olmak üze­ tanların, vezirlerin, devlet ricalinin, bütün
re d ıs yardım imkânlarına baş vurarak F e ­ ileri gelen kimselerin, zenginlerin ve halkın
lemenk devletinden onbeşbin kese borç is­ altın ve gümüş evarıîsinin darphaneye gön­
tedi ise de. alamadı. A yn ı maksatla İspan- derilmesi ve şeyhülislâm m, kadıların süsüne
ya'ya da baş vuruldu; lâkin red cevabı ile mahsus olandan başka maksadla altm ve gü­
karşılandı. Bunun gibi, Fas hakimi, Cezayir m üş eşya kullanılmasının şer’an yasak oldu­
ve Tunus Ocakları da itizar beyan ettiler. ğuna dair verdiği fetvanın taşralarda da
Nihayet tek çare olmak üzere lıalkm elinde ilânı He oralardan da altun ve gümüş celbine
bulunan altın ve gümüş evanînin toplanıp çalışılması kararlaştırıldı.

C E P H E L E R D E K İ S A V A Ş L A R IN D E V A M I

Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Koca Yu-
suf Paşa, b u sırada ordu ile Ruscuk'da b u ­
lunuyordu. Yeni m ühür gelince, kendisinin
vazifede bırakıldığına ve ordunun hareket
edeceğine âlamet olarak Sancag-ı şerifi di­
reğine bağlattı. Esasen ilkbahar ve sefer za­
manı da gelmiş olduğundan sahraya çıkıldı
(27 nisan 1785).
Kuşlar Özi kalesini alınca bir kısım k uv­
vetlerle Bender’i muhasara etmişlerdi. Boğ-
dan’da ise Rus generali Kam enski ve A v u s ­
turyalI kumandan prens de Koburg k u m a n ­
dasında kuvvetler toplanmışlardı. Bunlar,
süratle T un a ”yı geçmeğe başladılar. Kalaş
üzerine doğru gelen Rus kuvvetleri, İbrahim
Paşa kumandasındaki Osmanlı kuvvetleri ile

2633
savaşa tutuştular- Yanında ancak altıbin kişi
kadar bulunan İbrahim Paşa, pek iisîün düş­
m an kuvvetlerine mağlûp clarak esir düştü.
Onunla birlikte ikibin kadar Osmanlı askeri
esir dtişmüş* pek azı kurtulabilmiş, kalanları
şeftid olmuştu. Kaslar, önıi? tcpumüzu almış­
lar ve Ral&s şehrini do yakmışlardı. (Mayıs) ■
Serdar-ı e krem durum u İstanbul’a bildirip
düşmana karşı koymak içitı ordu ihtiyaçlarını
Ssdrrâiam K o c a Y u s u f P sfa
tamamlamak maksadı ile para istedi. B u sı­
rada devlet hâzinesi tamamen boş bulunu­
yordu.
K o c a Y u su f Paşa’nm tedbirleri,
sadaretten azli
Kısa zamanda İstanbul’dan hiç bir yar­
dım göremiycceğini anlayan sadrıâzam vc
serdar-ı ekrem K o c a Y u s u f Faşa, kendi yağı
ile kavrulmağa karar vermiş bulunuyordu.
Gelen haberler, Rtıs cephesinde yeni ve m ü ­
him tehlikelerin belirdiğini anlatmakta idi.
Koca Yusuf Paşa, bunun üzerine Silistre’ye
doğru yola çıkmaya, hazırlandı. Bükreş cep­
hesini kuvvetlendirmek, muhtemel düşman
hücumlarını püskürtmek ve m ü m kü n olursa
Boğdan'ı kurtarmak için Yergoğü’de bir ordu
teşkil etti. Ancak, bunun başında bulunacak
değerli bir vezir y o kta Çaresiz kendi kapıcı-
fcaşılığmdan yetişme beylerbeyi Kem ankeş
Mustafa Paşa’yt Yergöğü Seraskerliğine tayin
etti.
Üçüncü Selim, tahta geçince Koca Yusuf
Paşayı yerinde bırakmakla beraber onun, C e­
zayirli Gazi Kasan Paşanın adamı olduğunu
biliyordu. Üstelik nüfuz ve istikbalini kendi
mizacına uygun bulmuyordu. Bunlardan m a ­
2684
ada, .devletin bu felâketli zamanlarında gemi­
sini kurtaran kaptandır düşüncesine kapıla­
rak rüşvetle küpünü deldurduğunu, ordu
Rusçuk'ta pek büyük sıkıntı ve m ahrum i­
yetler geçirmiş olduğu halde kendisinin b u
sırada esriyelerle sönül eğlendirdiğini d uy ­
muştu. Nihayet, Kalas mağlûbiyeti de b un ­
lara katılınca, K oca Yusuf Paşa sadaretten
azil edildi (7 haziran 17883).
Sadaret ve serdar-ı ckremlik daha evvel
Avusturya cephesinde Lazarethane, Muhadi-
y e ve Şebcş savaşlarını kazanmış «lan ket­
hüda (cenaze) Haşan Pa şay a tevcih olundu.
Koca Yusuf Paşaya ise, Eflak ve Vidin seras­
kerliklerinden hangisine isterse tayin oluna­
cağı bildirildi. Eski sadrıâzam, Vidin seras­
kerliğini seçti.
S s d n â z a m C enaze H aşan P a fa ’n m
icraatı
Yeni sadrıâzam ve serdar-ı ekrem kethü­
da Haşan Paşa orduya geldiği sam an ağır
hasta îdi. Hattâ, sadaret hilatı kenöisine ya­
takta iken giydirilmiş vc «Cenaze* lâkabı
d a b u yüzden verilmiştir. Üç gün sonra bi­
raz iyileşmiş olarak bir meclis akdetti. B u ­
rada durum gözden geçirildi. B un a göre, Ho-
cabey (Gdesa) taraflarında bir Rus birliği
görülmüş, başka bir birliğin Lehistan'dan
B a n d c r V doğru gelmekte olduğu haber alın­
mış ve Ya ş’oa bulunan Suvorofım kendisine
katılacak Avusturya askerleri ile beraber
Bükreş üzerine yürümeğe hazırlandığı öğre­
nilmişti. Yaya askerin büyük bîr kısm: gel­
miş bulunuyordu. Kalanları d s gelmek üzere
idi. Lâkin ağırlıkları taşımağa yetecek kadar
hayvan bulunmadığı, noksanların tamamlan­
ması için gerekli tedbirler vaktinde alınma­
dığı ve atlar henüz çayırda olduğu, için or­
dunun hemen hareketine imkân yoktu. B u ­
nun üzerine Render tarafının muhafazası
için Baht Giray hana Kavşan taraflarına
doğru inmesi emri gönderildi. Koca Yusuf
Paşa:ya İsmail tarafına doğru iıemen yola
çıkması bildirildi. Rı:s ccphesi seraskeri K e ­
mankeş Mustafa Paşa ordusunun kuvvetlen­
dirilmesine karar verildi. B u ordunun Yer-
göğü'den Bükreş ve oradan Yaş üzerine gön­
derilmesi düşünülüyordu.
O rdu nu n içinde bulunduğu güç durum,
saray ve hattâ devlet adamları tarafından
tam mânası ile bilinmediği için onlarm teş­
viki ile Üçüncü Selim serdar-ı ekreme gön­
derdiği hatt-ı hümayunları ile bir an evvel
harekete seçilmesini bildirmekteydi.
Rus cephesi seraskerliğine getirilen, ge­
rek kendisinden gerekse ordusundan pek çok
şeyler beklenen ve bu sırada serdar-ı ekrem
ordugâhına gelmiş olan Kem ankeş Mustafa
Paşa’ya sadrıâzam huzurunda hilal giydiril-
dikler, sonra ordu hazînesinden enbeş kese
verilerek 27 haziranda askerile birlikte Yer-
gcğü'ye geçirildi. Eflak tarafındaki bâzı
yerlerin muhafazasına m em ur edilmiş olan
beylerbcyilerden O sm an Paşa ile eski yeni­
çeri ağası Süleyman Pasa ve o civarda bulu­
nan bazı kumandanlar da maiyetine veril­
mişti.
Cephede askerî hareketlerin ilerlediği
esnada İstanbul’da da bir yıl evvel başlıyan
bir ittifak teşebbüsü neticeye bağlandı.
O sm a n lı - İsveç ittifakının a k di ve
İsveç - R us savaşının d e v am ı
Geçen yılın vukuatını naklederken İsveç
krallığına ve onunla Osmanlı devleti arasın­
da olan münasebetlere de temas etmiştik. O
vakit Rusya’nın müttefiki Danimarka kral­
lığının kendisine yaptığı taarruzun İngiltere
ve Prusya'nın tazyiki üzerine akim kaldığını
ds. yazmıştık. İşte kral Üçüncü Gustav b u
fırsattan istifade ile hemen harekete geçe­
rek memleketindeki aleyhine durum u lehine
çevirmeye muvaffak oldu. Dış düşmanın hü ­
cum u ona meşru bir harekette bulunma i m ­
kânını verdiğinden önce ortalığı karıştıran­
ları tevkif etti. Sonra da asilzadelik hakları­
nın genişletilmesi için Diyet meclisinin top­
lanmasını istiyeil asillerin bu arzularını y e ­
rine -getirdi. Fakat, kral, Diyet meclisinin
toplanmasını daha ziyade kendi mevkiini
kuvvetlendirmek maksadile kabul etmişti.
2685
Nitekim toplanan Diyet meclisinde 20 şubat
1789 da yaptığı darbede muvaffak olarak
üyelere kabul ettirdiği «emniyet ve birlik«
andlaşınası sayesinde onlardan en. geniş sa­
lahiyet ve kudreti elde eden Üçüncü Güstav
diğer tara/tan asillerin de isteklerinin ak­
sine olarak haklarım büsbütün azalttı.
İşte büiün bunlardan sonradır ki İsveç
kralı Riisiarla harbe devam edebilmek için
fevkalâde vergiler ihdas etti ve b u savaşı
açması ve devamı gayesile ona yardım vaad
edenlerin sözlerini yerine getirecekleri ümi­
diyle 4 haziran 1789 da tekrar Finlandiya’ya,
cepheye teldi.
İktisadi durum u çok kifayetsiz bulunan
ilayıf maliyeli Üçüncü Güstav evvelcc Os-
manlı devletine telkilf etliği ve seçetı yıl
şartları uşağı yukarı bciH olan ittifakın bi­
ran evvel neticelenmesini arzuladığından
Bâb-ı âli nezdinde gerekli teşebbüsleri yap­
masın; İstanbul'daki elçisi Heidenstam'a bil­
dirdi-
Bûb-ı âliye müracaatla bulunan İsveç
elçisi, henüz imzalanmamış olmakla beraber,
b u ittifak andlaşmasının esaslarından biri
oian, harp masrafı için devletine vaad edi­
len para yardımının yerine getirilmediğini
süyliyerek bir hayli serzenişte bulundu. H a ­
kikaten evvelce de yazdığımız gibi İsveç
krallığı İi’iien savaşı açmış ve Rus donan­
masının Akdenize gelmesine mutlak surette
mani olmuştu. B u krallık haklı olarak o yar­
dım şartının yerine getirilmesini istemek­
leydi. A n c a k 1788 yılında iki cephede savâ-
şan Osm anlı devletinin değil İsveç’e yardım
etmek, kendi ordularının bile en zarurî ihti­
yaçlarını karşılayacak parası yoktu. B u harp
yılı onun için p ek masraflı ve sıkıntılı geç­
mişti.
H e r şeye rağmen Üçüncü Selim'iıı tahta
geçmesinden sonra İsveç elçisinin bu hususta
yaptığı müracaatlar dikkate alınarak K o c a ­
eli mutasarrıfı ve Karadeniz boğazı m u h a ­
fızı Mustafa Paşa, Rumeli payelilerinden
Hâmidi-zâde Mustafa Efendi, A nadolu paye­
nlerinden Tatarcık Abdullah Efendi ve reis
vekili Raşid Eferıdi'den m ürekkep Osmanlı
hey’eti elçi Heidenstam ile müzakereye m e ­
m u r oldu. Neticedc 11 temmuz 1789 da B e y ­
koz kasrında evvelce yazdığımız şartlar da­
hilinde -bir ittifak. andlaşmasL imzalandı.
İsveç kralı bu 1789 yılında karada ve
denizde Ru sya ile çarpışmalara devam etti.
K ar a kuvvetleri bir aralık Petrograda pek
yaklaştılar ve b u şehirde panik yarattılarsa
da Ruslar b u sefer hazırlıklı olduklarından
bir felâketi kolayca önlediler. Baltık denizin­
deki savaşlar Rus donanmasını yine burada
alakoymuştur. İki tarafın gerek ince v e ge­
rekse asıl donanmaların arasındaki çarpış­
malar oldukça zayiatlı geçmiş hattâ İsveç
donanması zaruri olarak sığındığı bir Rus li­
m anında mahsur kalmıştır. Böylece İsveç
aktedilen ittifakın şartlarına riayete gayret
etmiştir.
Müttefiklerin ufak da olsa başarılı geçen,
b u savaş yılı OsmanlIlar için her iki cephe­
de de göreceğimiz gibi hiç de iyi ecreyan
etmemiştir.
Serdar-ı ekrem in hareketi v e Istanbul-
de n gelen em ir, F o k şan i bo zg u n a
Rus cephesi seraskerinin hareketinden
bir m üddet sonra da sadrıâzam ve serdar-ı
ekrem C enaze H aşan Paşa da 18 tem m uz g ü ­
nü ordu ile Rusçuk sahrasından hareket ede­
rek beşinci günü Silistre’ye vardı. Burada
bir nıüddet mola verilerek noksanlar tam am ­
landı. Sonra ne tarafa doğru gidileceği m ü ­
zakere edildi. İstanbul’dan gelen emir, Ben-
der ve A k k e r m a n ’a doğru gidilmesini bildiri­
yordu. Evvelce B e n der, R u s kuvvetleri' tara­
fından ■muhasara edilmişse de, bunlar kale
fethi vasıtalarından m a h rum süvari kuvvet­
leri oldukları için kısa bir müddet sonra çe­
kilip gitmişlerdi. Lâkin, Rusların Ö zi’den son­
ra biiyfik bir m ukavem et noktası olan Ben-
der’i de mutlaka alm ak istedikleri anlaşılı­
yordu. Serdar-ı ekreme, burasının düşm an
eline geçmesine engel olması için o taraflara
gitmesi bildirilmişti. Zira, T u n a boyunca bir
kal’a zincirinden m ürekkep olan b u kuvvetti
müdafaa hattı bir kerre çökerse, düşmanı
d urdurm ak kolay ve hatta m ü m k ü n olamazdı.
2686
İşte tam b u karışık sırada Fokşani boz­
g u n u haberi geldi,
R u s cephesi seraskeri Yergöğün&en Tu-
n a ’yı geçip kendisine katılan kuvvetlerle ile­
ri hareketine deva m etti. Böylece serasker
Mustafa Paşa Bükreş’e ve oradan Btığdan
sınırındaki Fokşani kasabasına geldikten ve
Eflak voyvodası Mavroyoni B e y de kendisine
katıldıktan sonra kum andasındaki asker sa­
yısı yirmibeş bini bulmuştu. K em an k eş M u s ­
tafa Paşa, tecrübeli bir k u m a n da n olmadığı
için yalnız asker kalabalıklığını kâfi görü­
yor, ve b una güveniyordu.
B u sırada ise R u s generali Suvoroî, orı-
bin kişilik kadar bir kuvvetle Seret nehrinin
sağ tarafına, yani Fokşani semtine gizlice
geçti. AvusturyalI general prens K ob urg ’la
anlaşıp ikisi birden K em an k eş Mustafa Paşa-
r.ır. kuvvetlerine baskın şeklinde bir h ü c u m ­
d a bulundular. K e m a n k e ş Mustafa Paşa, iki
düşm an birliğinin anlaşmasından habersiz
olarak Rusların taarruzunu durdurm ağa ça­
lışırken sol taraftan AvusturyalIlar yüklen­
mişlerdi. K en d i kuvvetlerinden bir kısmı aç,
lıasta ve yorgun, bir kısmı ise savaşta tama­
m e n tecrübesiz, yeni ve acemi erlerdi. İki
ateş arasında kalan serasker, ağır bir m a ğ ­
lubiyete uğradı. O rdu sun un m ü h im kısmı
şehit veya esir oldu. Bütün ağırlıkları ve sa­
vaş malzemesi düşm an eline geçti (1 ağustos
1789).
Serasker, ordusunun yalnız sağ kanadı
yenilgiyi kabul etmeyerek sonuna kadar sa­
vaşmıştır. Burad a kalan ikiyüz kadar yeni­
çeri civardaki bir manastıra girip orada k a h ­
ramanca m ukavem ete devam ettiler. Bütün
d üşm an hücumları bunlar tarafından şiddet­
le püskürtüldü. Kendilerine saldıran A v u s ­
turya birliğinin kum andanı bile maktul düş­
tü. Nihayet d üşm an sığındıkları yeri ağır bir
topçu ateşi altına aldı. İkiyüz kahraman, te­
ker teker şehıd oluncaya kadar burasını terk
etmeyip savaştılar ve manas'ırda depo edil­
miş olan cephanenin bombardıman tesirile
ateş alıp patlaması sonunda yiğitçe can ver­
diler.
S a d n â z a m ın ü zü n tü sü ve padişahın
hattı
Fokşani yenilgisi haberini alan sadrı-
âzam Cenaze Haşan Paşa, buna pek üzüldü.
R u s cephesi seraskeri ordusunun uğradığı
akıbet, onun bütün savaş plânlarını alt üst
ediyordu. H e m e n üçbin kişilik bir yardım
kuvveti ayırıp gönderdi. Bunlar, dağılan as­
keri toplayacak ve düşmanı durdurm ağa ça­
lışacaktı. Bir taraftan da kendisi ordu ile
Silistre sahrasından hareket ederek dokuz
günde M açin ’e vardı. B u esnada İstanbul’dan
gelen bir hatt-ı hüm ayun, serdar-ı ekremin
T u n a ’yi bizzat geçip Yaş'da toplanmış oîsn
düşmanın üzerine gidilerek Boğdan'ın kur­
tarılmasını ve Bender kalesinin mutlaka bııkadar memleketleri askerlerinin gayret ve
m uhafaza edilmesini bildiriyordu. B u emir,
alenen okunduktan sonra serdar-ı ekrem sö­
ze başlayarak:
• varlar gibi durduklarını, şiddetlere ve m ih­
İşte ben vezareti bir tarafa bıraktım.
Şimdiye kadar bizden incinmiş olanınız var­
sa bağışlasın ve Allah rızası için herkes h a ­
tırına geleni söylesin. U y g u n olanlar dinle­
necektir. Niçin böyle söyledi diye söyleyene
kızılmayacaktır. B u din emridir. Bun d a be­
raberlik ve birlik lâzımdır. G ö n ü l birliğile
m üzakere olunarak durum a göre nasıl hare­
ket etmek gerekiyorsa ona göre hareket edil­
sin» dedi.
B u n u n üzerine orduya îbrail tarafından
gelip katılmış olanlar, b u tarafa gitmenin
uygun olacağını ileri sürdüler. Hazır bulu­
nanlar da bu düşünceyi desteklediler. T un a
üzerine köprü kurmaya vakit yoktu. O r d u
kademelerinin bir kısmı ise, savaşa katılacak
durum da olmayanlar nişancı Doğramacı-zâde
Abdullah Efendi'nin nezaretinde M açin ’de
bırakılıp üstü açık denilen nehir kayıklarjle
forail sahrasına geçildi (30 ağustos 1739). Bir
taraftan da İsmail tarafında serasker b ulu­
nan Cezayirli Gazi H aşan Faşa’ya» K u b a n
Hanile haberleşip IIan-tepesir.de toplanmış
o'an düşman kuvvetleri 'izerine gidilmesi,
Eflak voyvodasına da o tarafta bulunan p a ­
şalarla birlikte hareket etmesi bildirildi.
P ad işa h ın m e k tu b u
B u sırada padişah tarafından askeri leşçi
etmek maksadile yazılıp gönderilmiş olan
B ir eyâlet p a ş a s ın ın m a iy e tile
mektup orduda okundu ve nüshaları çoğaltı­
lıp dağıtıldı. Ü çüncü Selini bunda, ecdadının
fedakârlığı sayesinde aldıklarını, gazi dilâ-
verlerin padişahlarını baba bilerek emrine
itaat edip düşman karşısında demirden d u ­
netlere sabır ve tahammül edib düşm ana ars-
larılar gibi saldırdıklarını ve böylece m uvaf­
fak olduklarını, bugünkü askerin de onlar­
dan farksız olduğu ve hattâ içlerinde daha
kahram an yiğitler bulunduğu halde her ne­
dense düşm andan yüz çevirdikleri için bu-
kadar memleketin gaip edildiğini u zu n uzun
anlattıktan sonra şöyle diyordu: «Moskoflar
evvelki seferde ve bilhassa bu seferimizde
kraliçeleri olan bir kadının gayreti için açlı-
Ja vc susuzluğa, kışa vc yaza, yaraya ve be­
reye tahammül ederek beş yüz yıldır düş­
m ana galip gelmekte m eşhur olan Ormanlı
devletine bu zararları verdiler. D ü şm an , is­
tilâ ettiği vilâyetlerimizde eteğinin uc u ya­
bancı görmemiş ve niceleri Peygam ber evlâ­
dından olan müslüm an kızları, kadir, ve ço­
cuklarını esir edip kocalarının, babalarının
ve kardeşlerinin gözleri önünde ırzlarına
saldırdılar ve bukadar çocuğu ana ve baba­
larından ayırıp masumları kendi bozuk, din­
lerine soktular. Yazık, hin yazık... İslâm gay­
reti ne oldu? B e n şehzade iken bunları du­
yup kan ağlardım ve gayretimden gözlerime
uy ku girmezdi. İslâma b u hakaretleri eden
düşmanların niyetlerinin ne olduğunu düşün­
m e k lâzım değil mi? Dü n y a, çabucak geçer.
Nekadar yaşarsak sonunda ölümün pençesin­
den kurtuluş m ü m k ü n değildir. Şimdi düş­
sav aşa g id is i ( d ’O h s so n ’d a n )
2S87
m a n cİine esir düşmüş bu kadar kız, kadın
vg ana babasından ayrılmış çocuklar mahşer
gününde kepimizin yakasına yapışacaklardır.
B en im sîzlerden esirgediğim hiç birşey yo k­
tur. Devletin kudreti derecesinde aylığınızın
ve tayınlarınızın verilmesinde, ihtiyaçlarını­
zın giderilmesinde, savaş ve malzeme vası­
talarınızın da görülmesinde padişahların zim ­
metine düşeni yapıyorum. B u n d an sonra ba­
kalım sazı dilâver kullarım hepinizden iste­
rim ki gayret kemerini belinize birkaç yerden
bağlayıp korkaklık ve alçaklık edenleri ka­
bul etmeyjp İslâm ırzının tamamlanmasına
ve Allahın fazlı ile düşmandan intikam al­
m aya ihtimam edesiniz. B en im d u a m sizinle
beraberdir. Büyüğünüz ve küçüğünüz berhü-
dar olasınız. Allah sîzlere yardım ve sîzleri
muzaffer eylesin, a m im <Cevdet tErilli. C: 4,
S: S6S).
Seraskerin toplantısı ve alınan tedbirler
B u n d a n sonra serdar-ı ekremin huzurun­
da. yeni bir toplantı yapıldı. Burada, yeniçe­
rilerin aslında devletin yaya gücü, oldukları
ve savaşlarda ata binmeleri kanunlarına ay­
kırı bulunduğu halde, buna bir müddetten
beri riayet olunmıyarak ekserisi birer h a y ­
van uydurup bindikleri, bunun ise siper sa­
vaşında bulundukları yeri muhafazaya bak­
mayıp gözlerinin kaçmakta olması neticesini
doyurduğunu, üstelik süvari savaşında acemi
oldukları için aralarına karıştıkları atlı bir­
liklerin de bozulmasına sebep oldukları gö­
rüşülüp bu işe kat'i bir son verilmesi ve ye­
niçerilerden hepsinin yaya olması ve yaya
savaşarak düşmandan yüz çevirmemeleri h u ­
susunda ahit alınmasına karar verildi. Yeni­
çeri ağası, şimdi bütün yeniçeriierin atların­
dan m a h ru m edilmesinin dedikodulara ve
serkeşliklere sebep olacağını ileri sürerek,
lâkin m ü m k ü n olduğu derecede yaya ku v ­
vet haline getirilmelerini üzerine aldı. D ü ş­
m a nd an yüz çevirmemek üzere bütün asker­
den ahit alınıp tahlif edilmeleri ise çek uy­
gun görüldü.
Bu n d a n sonra îbrail sahrasından hareket
edilerek Eylûî ayının ilk cumartesi gününde
Buzacv suyu kıyısındaki L a n k a sahrasına
varıldı. Fokşani ile aynı hizadaki Buzaov
kasabasına gelmiş olan K em an k eş Mustafa
Paşa’m n gönderdiği esirler sorguya çekilerek
düşman durum u hakkında bilgi alındı. B un a
gere Fofcşani’de Avusturya ve b u kasabayı
Yaş'dan ayıran Kcret suyunun Yaş tarafında
önsek.iz saatlik mesafede Rus kuvvetleri top­
lanmış bulunuyorlardı. H e m e n Buzaov su­
y u n u n üzerine köprü korulefu. Sonra evvelce
kararlaştırıldığı gibi asker tahlif olunarak
düşm andan yüz döndürülmiyeceğine cümle­
den ahid alınıp köprünün muhafazasına ve
2688
geriden gelecek zahirenin yetiştirilmesine
M a h m u d Paşa m em u r edildikten sonra köp­
rüden Dubiçe sahrasına geçildi (17 eylül
1783). Ertesi günü Fokşani kasabasına dört
beş saat mesafedeki Remnilı suyu kıyısına
varıldı. Orada bir gün kalınarak çarhacı, ya­
ni öncü kuvvetleri kum andanı A b d i Paşa üe
diğer bir kısım kuvvetler keşfe gönderildi.
Süvariler i'okşani'ye yaklaştıkları sırada beş
yüz kadar d üşm an süvarisine raslayarak
üzerlerine hücum edip yendiler. Kelleler ve
esirlerle geri döndüler. Ancak, yağan şiöde.li
yağmurlardan R e m n ik suyu taşıp bir mızrak
boyu derinlik hasıl ettiğinden A b d i Paşa
kuvvetleri orduya katılamadılar, İki üç gün
sonra, su eski seviyesine inince bütün ordu
karşıya geçti. D ü ş m a n yakın mesafede oldu­
ğundan siperler kazıldı. Lâkin A b d i Paşa,
ileride siperlenmek için daha uygun bir yer
bulunduğunu söyledi. O n u n tavsiyesi tebui
edildiyse de, düşm anın daha evvel davranıp
bu stratejik yeri tutmuş olduğu görüldü. Ç a ­
resiz, eski siperlere dönüldü.
Buzaov mağlûbiyeti
işte b u sırada orduya gelmekte olan K e ­
m ankeş Mustafa Faşa'n m yanında bulunan
dört boş yüz Jcadfsr süvarisine Kuşların h ü ­
cum ettiği haberi alındı. Çarhacı A bd i Paşa,
serdar-ı ekrenıe danışmağa lüzum görmeden
hem en o tarafa seğirterek yanındaki asker­
lerle levend cengi dedikleri şekilde bozuk
düzen düşmanın üzerine varıp savaşa başla­
dı, Top ve tüfek sesi R e m n ik kenarındaki si­
perlerde bulunan yeniçerilerin kulağına ge­
lince, bunlar da coşarak Abdi Paşa’dan bir
haber gelmesini beklem eden siperlerden çı­
kıp ilerlediler.
K em an k eş Mustafa Paşa’ya hücum eden,
general Suvorof’tu. Generalin kuvvetleri onu
bozduktan sonra, A b d i Paşa ile kapıştılar.
O r d u n u n hem en bütün süvari kuvveti A bd i
Paşa'm n yanında bulunuyordu. B u sırada
serdar-ı ekrem de bir miktar süvarilc çadı­
rından çıkıp ileriye doğru hareket etti. Kei-
hüdasile, defterdar, reis efendi ve diğerleri
ds? maiyeüerile arkasından geliyorlardı. L â ­
kin serdar-ı ekrem R e m n ik suyunun karşı
tarafına geçince, maiyetinde bulunan asker
de savaş yerine doğru dolu dizgin at kaldır­
dıklarından Cenaze Haşan Paşa’m n yanında
ancak beş on kişi kaldı. Serdar-i ekrem, doğ­
ru kaîılan siperlere gitti. Bunlar henüz ta­
m am lanm am ış olduğu gibi içinde pek az as­
ker. vardı. Sebebini yeniçeri ağasından so­
runca, siperlerin tamamlanmasına çalıştığı
sırada mevcut bulunan yeniçerilerin kanun­
larına aykırı olarak hâlâ çoğu ath olması
doiayısı ile top ve tüfek sesi duyulunca kim ­
seden emir alm adan o tarafa doğru gittik­
lerini öğrendi. Böyİece siperlerin, tamamlan­ gun görüldüğünden çavuşbaşı genç Osm an
masına değil, mevcut olanların kabında m ü ­ A ğ a yola çıkarıldı.
dafaasına yetecek kadar yaya askeri bulun­
madığım görünce serdar-ı ek rem telâşa k a ­
pıldı.. Çünkü b u hal, bir felâkete sebep ola­ Avusturya kaynaklannın bu savaş ve
bilirdi. Netekim, b u sırada A bdi Pa şan ın k u ­ kuvvetler 'hakkında ysızdıklan
mandasında olarak düğüsen süvariler, yavaş
yavaş gerilemeye başlamışlardı. D ü ş m a n b u ­ Avusturya kaynaklarına göre b u savaşta
nu görünce hem en üzerlerine top ve hum- Avusturya Rusya birleşik ordusu yirmi dört
tıara yağdırmaya başladı, süvarisini de si­ bin kişi kadardı. Osmanlı ordusu ise, yüz
perlerin sol taralına doğru sürüyordu. Os- binden fazla idi. Böylece, birleşik ordu,
manlı ordusundaki gerileme, b u yüzden boz­ kendisinden dört misli kalabalık bir orduyu
gun halini almaya başlayınca serdar-ı ekrem yenmiş oluyordu. Aslında ise, osmanlı ordu­
gelen yayaları siperlere yerleştirmek ve sü­ sunda kaç kişinin bulunduğu tam am en m eç ­
variyi sağ ve sol gerilere alm ak düşüncesile huldür. Çünkü, bir yere resmen . mürettep
ileriye doğru at sürüp de, süvari ile arala­ ulan asker, oraya varmadan dağılarak y a n
rına düşm an taburları hücum edip serdarın
üzerinden ağan mermiler siperlere ulaşmaya
başlayınca, yeniçeriler burasını bırakıp boz­
gun süvariye katıldılar. Serdar-ı ekrem C e ­
naze Haşan Paşa her nekadar verdikleri ah­
di hatırlatarak onları durdurm ak istediyse
de, sel gibi akıp giden askere hâkim ola­
madı. Bozgun asker, sağda solda ne bulduy­
sa yağmalayarak Remııik suyuna doğru ka­
çıyordu.
Zavallı serdar-ı ekrem, çaresiz yeis için­
de geri dönm eye mecbur kaldı. K e n d i dairesi
halkının durdurabildiği bir kısım süvariyi
y an m a alıp piyadeyi bunlar vasıtasıyla ko­
ruyarak K em n ik suyunu geçirmeğe çalışır­
ken, yaya köprüsü kırıldığı gibi orada bıra­
kılmış olan cephane arabaları da ateş aldığı
için askerin birazı boğulup birazı yandı. K a ­
lanları karşıya geçip onlar da ordugâhta
buldukları eşyayı yağmaladıktan sonra da­
ğılıp gittiler.
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Cenaze H a ­
şan Paşa yaya asker geçişinin arkasını aldık­
tan sonra ikindi üstü R c m n ik suyunu geçip
bir buçuk saat ötede bulunan kendi çadırına
geldi Biraz dinlendikten sonra yeis ve hid­
detinden ağlayarak atma binip maiyetile bir­
likte gece yarışma doğru Buzaov usyunun
kenarına vardı ve orada sabahı bekledi Rus generali Suvorof
(23 eylül 1789). Ertesi günü nehrin kenarın­
da toplanmış olan çeşitli asker iki üç geçit
yeri bulup suyu aşarlarken arkadan düşman derecesine indiği gibi, birçok asker sergerde­
geliyor telâş ve endişesiyle birbirlerine girip leri fazla tayın almak İçin maiyetlerinde beş
bir kısmı suya dökülerek boğuldu. Reisülküt- yüz kişi varsa bin kişi gösteriyorlardı. Üste­
tab Hayri Efendi de bunların arasında bulu­ lik bu asker derm e çatma olup m untazam
nuyordu. kısmını teşkil eden kapıkulu ocakları bile
Boş yere ağır bir mağlûbiyete uğramış intizam ve disiplinden mahrumdular. A v u s ­
bulunan serdar-ı ekrem, ordusunu toparla­ turyalIlara göre OsmanlIların Fokşani bozgu­
yıp İbraile geldi Orada (tarihlerimize yan­ nundan sonra kendi kumandanları prens Ko-
lış olarak Boza bozgunu diye geçen) hâdise­ burg ilerlemek istediği halde Rusiar buna y a ­
yi anlatan bir takrir kaleme alınarak bütün naşmadıklarından o da Fokşani kasabasında
vezirler, beylerbeyleri ve sivil devlet ricali kalmıştı. Ağustos ayının sonlarına doğru
tarafından mühürlendikten sonra İstanbul’a Sadrıâzam Osmanlı ordusunun bir kısmım
gönderildi. Bir araftan da b u hâdiseyi gören­ T u n a suyundan geçirerek İsmail’e gönderdi.
lerden birisinin de yollanarak bu bozgunda Prens Potem kin de, Boğdaııda bulunan yir­
askerin başında bulunanların bir suçu ve mi bin kadar Rus askerine yardım için otuz
kabahati olmadığının şifahen bildirilmesi uy­ bin kişi ile ilerledi. B u sırada bir miktar Os-

2689 F . 21
 matılı askeri Rem nik'den geçtiği için o tara­
fa doğru giden Avusturya askeriyle bir kara­
kol savaşı yapmışlardı. Eylül ayının ortala­
rında Sadrıâzamuı elli bin askerle Tunadar.
geçip îbrailde durduğu haberi prens K oburg’a
ulaştı. O da Rus generali Suvorof’a haber
göndererek tekrar birleşmelerini teklif etti
ve ordugâhını korum ak için arabaları top­
layıp kale şeklinde bir siper yaptı. Buranın
muhafazası için bir miktar askerle bir kaç
top bıraktıktan sonra bîraj ilerleyip F o k .
şani’den Rem nik’e ve Martinesti’yc giden- iki
yol arasında yer aldı. Keşif için R e m ne su­
yuna dorğu bir miktar süvari gönderildiği
sırada, bir kısım Osmanlı süvarisi de Ren-
ne'yi aşıp birbirlerine Taslayınca iki taraftan
hayli toplar atılarak şiddetli bir karakol sa­
vaşı oldu. Sonra Osmanlı süvarisi tekrar
R e m ne’yi geçerek geri döndü. Eylül ayının
yirmisinde R e m ne’nin öte tarafındaki tepe­
lerin üstünde Osmanlı askerinin toplanmakta
olduğunu öncü A rnavud birlikleri haber ver­
diler. Sadrıâzam ordusu mevcudunun yüz
bine varmış olduğu ds duyuldu. Avusturya
ordusu, on altı bin dokuz yüz altmış kişiden
ibaret olup bunun altı binden biraz fazlası
süvariydi. B u yüzden böyle pek az bir ku v ­
vetle bir sev yapmağa imkân bulunmadığı
düşünülerek gayet ihtiyatlı davranılması
icab ediyordu. K oburg b u yüzden geri çeki­
lip Milkof nehrini geçerek Fokşani yakın­
larında bir yerde durdu. 2 1 eylül günü, sa­
bahleyin S u var of yirmi bin kadar Rus as.
kerile gelip hemen Koburg'la müzakerelere
başladılar. B u müzakerelerde, sadrıâzamın
tuttuğu yerin savaş kaidelerine çok uygun
olduğu anlaşıldı. Ç ünkü Osmanlı askerinin
en m ükem m el kısmı süvarileriydi. B u yer ise,
süvari savaşı için p ek uy»un bir ova olup
bir taraftan Fûkşani'ye, bir taraftan Rem-
nik’e hücum edebilirlerdi. Arkalarında Rem-
nik suyu, önlerinde bir taraftan. Rem ne, bir
taraftan Putna ve Seret suları arasındaki
bataklıklar bulunduğundan kendilerine yal­
nız karşıdan hücum edebilirlerdi. Geri çe­
kilmeleri icap etse, Martinesti tarafında yap­
tıkları ve iki tarafını takviye ettikleri köp­
rüden istifade edebilirlerdi. Yerleri m ü k e m ­
mel ve askerleri fazla olduğundan prens
K oburg OsmanlIların üzerine hücum u doğru
bulmadı. Fakat ileriye doğru hareket olun-
mıyarak geri çekilmek icap ederse, O s m a n ­
lIlara cesaret gelip ileriye hareket edecek­
lerinden çaresiz bir savaş m uhakkak oldu­
ğuna göre, bu sefer bir savaştan kaçmanın
pek çok savaşları davet edeceğini ileri sü­
ren general Suvorof mutlaka taarruz taraf­
tarıydı. Prens Koburg, ordularının hiç ol­
mazsa bir tahkimat arkasında gizlenmelerini
ve buna göre hazırlık yapılmasını teklif et­
tiyse de Suvorof:
«Osmanlılarm kuvveti bizden pek ziyade
2590
olduğu için tahkimat yaparsak ter tarafımız!
saracaklarından y a ümitsizce döâüşmek. ve­
ya teslim olmak zorunda kalırız. O n u n için
ben taarruzdan başka çare görmüyorum. Üs­
telik, böyle az bir kuvvetle galip gelirsek,
büyük iftiharı mucib olur; eğer mağlûp olur­
sak, düşman için iftihar edilecek bir şey ol­
m a z. diyerek bunu reddetti. Ayrıca, en teh­
likeli yer alan sağ kanadda bulunmayı ka­
bul etti. Koburg, nihayet buna razı olarak
iki ordu birlikte hareket etti Suvorof'ur. or­
dusuna dürt tabur Avusturya süvarisi ve­
rildi. 22 eylül gecesi R e m ne suyu üzerine
köprü kurularak sabahleyin geçildi. Rus ge­
nerali sağ kanadda bulunduğu halde ilerledi­
ler, güneş doğarken O sm anlIlar Rus askerle­
rinin hareketini sezdiklerinden ağırlıklarını
Rem ne tarafına çevirip beş topla Suvorof’un
karşısına çıktılar. OsmanlIlar pek m ü kem-
mel mevki alnıışîardı. Yanlarında bulunan
ormana dayanıyorlardı. B u n u n öte tarafında
ise derin bir vâdi vardı. Rusiar b u vadiyi
bin güçlükle geçerek karşı tarafa vardıkları
zaman üzerlerine beş altı biti kadar Osmanlı
askeri hücum etti. Rusiar, pek m ükem m el
dayandıiarsa da OsmanlIların hücum u da çok
şiddetliydi. Rusiar, sıkışmıştı. Lâkin, geriden
gelen sekiz taburları süratle yetişip yardım
ettikleri için Osmanlılar bozularak ormanda­
ki ordugâhlarına döndüler. Böylece, Suvorof
ilerledi. Sadrıâzam ise bir tepenin üstünden
savaşı takip ve idare ediyordu. B u sırada
Avusturya ordusu ilerleyip iki müttefik ordu
arasında ancak üç bin adım kadar mesafe
kalmıştı. Sadrıâzam askerlikten anladığı için
bunlardan durumlarının zaif olduğunu sez­
diği Rusların sol kanadı üzerine kalabalık
birlikleri hücum ettirdi. Lâkin b u taarruz,
top ateşile püskürtüldü. Sadrıâîam, Marti­
nesti tarafından yeniden kuvvet getirtip hü­
cum ettirdiyse de, o vakfe kadar Avusturya
ordusundan o tarafa yardım olmak üzere bir
miktar askerle on altı top gönderildiği gibi,
prens K oburg R u s ordusunun tehlikede b u­
lunduğunu görerek yeniden yardımcı kuv­
vetler yolladı. Bir taraftan onların topları
ateş etmekte, bir taraftan Suvorof ilerlemek­
teydi. B u yüzden hücum eden osmanlı süva­
risi iki ateş arasında kalarak çekilmeğe m ec­
bur oldu. Suvorof da ormandan geçip süva­
riyi takip ederek kaçırdı. B u sırada K ob u r g
da ilerlemiş olduğundan iki ordu arasında
fasıla kalmıyarak birleştiler. Sonra ormanın
kenarında yarım kalmış Osmanlı siperlerine
doğru ilerlediler. Vakit öğleyi bulmuştu, O
istihkâmlarda bir vezir kumandasında kırk
bin yeniçeri bulunuyordu. Lâkin, yerleri dar
olduğundan kımılda nam lyo rlardı. îkı tarafta
ise kalabalık süvari birlikleri vardı. İstih­
kâmların arkasında bulunan yirmi sekiz top,
müttefik askerlerinin üzerine ateşe başladı.
 En iaal?. ilerlemiş olan bir
Avusturya birliğine bir Osman-
lı birliği hücum etti. Bir taraf­
tan da hücum u top aicşile des­
tekliyorlardı. B u sefer pek şid­
detli bir savaş başlayıp O s m an ­
lIlar altı kere üst üste hücum­
larını yenilediler. Lâkin, müt­
tefikler bütün güçlerile dayan­
dılar. K ob urg yeniden yardım­
cı kuvvetler gönderdi. Sekizin­
ci hücumda OsmanlIlar dönüp
kaçmağa başladılar B u n d an
sonra ormandaki siperlere doğ­
ru taarruz edildi. Burası m ev­
cut yüz kadar topla iyice dö­
vüldü. Osmaulılar da karşılık
veriyorlarsa da, h e m topları az,
h em atışları fena idi. Bun u n
üzerine piyadelerin arkasındaki
süvariler birdenbire siperlere
hücum ettiler. Yeniçeriler yeis
ile toplarına sarılıp dayandılar.
İşte burada pek kanlı savaşlar
cereyan etti. Piyadeler de iler­
leyerek süngülerle işi tam am ­
ladılar. B u vakte kadar sadrıâ-
zam Osmanlı askerinin soi tara­
fında yüksek bir tepenin üze­
rinde dururken çekilmek zorun­
da kalınca, kalan asker de kaç­
m ağa yüz tutarak Marti nesilden
geçip İbrail'e doğru gittiler.
Müttefikler yağmaya bakm aya­
rak hemen takip hareketine gi­
riştiler. Rusiar, ta Martinestf- Ressam Ksptdağlt Konstantin’in, Osmanlı padişahlarının
deki köprü başına kadar ilerle­ m a ’lum seri resimlerinden başkaca yaptığı Sultan Üçüncü
diler- OsmanlIların mağlûbiyet Seü m partr-esi
derecesi nehre dökülen ve su­
yun akıntısını değiştiren binlerce araba ağır­ turya kaynaklarının hiç bahsetmemesine rağ­
lıktan belli oluyordu. Savaşın başladığı nok­ men, A bd i Paşa kumandasındaki süvari k u v ­
tadan buraya kadar beş bin osmanlı Ölüsii vetleri ile yapmış olduğudur. Süvari, bir
bulundu. B u n a karşılık alman esir azdı. A l ­ hayli savaştıktan sonra düşmanın pek üstün
tı havan, yedi büyük ve altmış dört küçük top ateşi karşısında gerilemiş ve siperlerden
top ele geçirilmiştir. Müttefik askerlerden çıkmış olan piyadenin üzerine düşerek bu
altı yüz kişi Ölmüştü. B u galibiyet nadiren hal kargaşalığa ve sonunda bozguna sebeb
olağan bir şeydi, çünkii Osmanlı kuvveti olmuş, bundan sonra da esasen savaş bit­
dört kat fazlaydı. B u zaferin sebebi ne sadrı- miştir. AvusturyalIlar elde ettikleri zaferi
â zam m tedbirsizliği, ne d e askerin gayret­ büsbütün parlak göstermek için bunlara bir
sizliği olup fazla uğraşma ve sebatla kaza­ çok hayalî teferruat ilâve etmişlerdir.
nılmış bir savaştı (Tarih-i Cevdet. C : 4, S:
264-267). Yukarıda oluş şeklini muhtelif kaynak­
lara göre anlattığımız savaşta kazandıkları
B u anlatış, şüphesiz çok mübalağalıdır. bu galibiyet üzerine düşmana Bükreş yolu
Ç ünkü burada ııakii olunduğu gibi muntazam açılmış bulunuyordu. Lâkin ptens Potera-
savaşların olmadığı muhakkaktır. H e m ordu­ kin’in emrile Suvorof eski yerine döndü. K o ­
da, hem de devlet .merkezinde bulunan ve burg da Viyana’dan emir almadıkça îlerleyc-
hâdiseleri kaydetmekle vazifeli olan va k’a- medifinden Avusturya kuvvetleri de Fokşa-
ttüvis Enveri ve Edib Efendiler, yalnız O s ­ ni'ye avdet etti.
manlI ve düşman ordularının m evcudunu bil-
lıassa ayrı ayrı kaydetoıiye itina ettikleri
halde, Savaşın geçişini ilk anlattığımız şe­ Osmanlı ordusunun İsmail galebesi
kilde kaydederler. Bunlardan anladığımız,
müttefik ordusunun en uzun savaşı, A vus­ Rusyanın asıl ordusu prens Potemkin’ia

2691

Or.sekiîinci yüzyıl sonunda, Bel srad ve Zem-
fin (aşağıda ön plânda) sah genel
görünüşü. Bu resmin y a p ıi’Ş yerlerine göre
scidan gelen Tuna ile sağdan akan Sava
nehirlerinin adaların olduğu yerde birleştik-
leri görülm ektedir
kumandasında olup Suvorof1un kuvvetleri b u
ordunun sağ kanadıydı. Lâkin AvusturyalI*
larm yardım iyie Osmanlı ordusunun büyük
kısmına galip gelmişti. Osmanlı ordusunun
sağ kanadı da İsmail'de Cezayirli G a z: Haşan
Paşa kumandasında bulunuyordu. Gazi Haşan
Psg& daha evvel K avşan’tia bulunan K u ba n
Hanı Baht Giray ile haberleşerek birlikte
H a n tepesindeki Rus kuvvetleri üzerine h ü ­
cum etmişlerse de, Debbağ köprüsü savaşın­
da yenilmiş ve İsmail kalesine çekilmiş bu­
lunuyorlardı. 23 eylül 1739 günü Rus ordu­
sunun büyük kısmı general Saltikov’un k u ­
mandasında olarak İsmail kalesini muhasara
etti. Kale kuvvetle müdafaa ediliyordu, Rus­
ların yaptîğı um um i bir yürüyüşe, G a 2 i Ha-
Resm în sağ sayfadaki kısmında tepedeki
2692
san Pa şa . mukabil taarruzla karşılık vererek
Saltikov’un. kuvvetlerini ağır bir mağlubiye­
te uğrattı. Rus ordusu mecburen ricat eder­
ken kaleden çıkan osmanlı süvarisi takip
savaşile düşmana ağır zayiat verdirdi. D ü ş­
man Çekilişi bunun üzerine kısa zamanda bir
hezimet şeklini aldı. Böylece, Osmanlı ordu­
sunun saf kanadı da, asıl düşman ordusunu
yenmiş bulunuyordu. Ancak, Rusların kale­
nin üstüne tekrar gelmeleri m ü m k ü n bulun­
duğundan Gazi Haşan Paşa ile Baht Giray
serdar-ı ekremden yardım istediler. Mağlûp
durumda îbrail’e gelmiş olan serdar-ı ekrem
Cenaze Haşan Pasa ise, artık kendisi de T u ­
na nehrinin karşı tarafında duramıyacagı
için oradan ayrılmadan derhal hem İsmail’e
hem dc Kili ve A kkerm an kalelerine para
ve asker yardımında bulundu.
Serdarın kışlağa çekilmesi, Eflak
olayları
Sa d n â za m ve serdar-ı ekrem, askerin
şiddetle ısrarı ve baş kaldırır derecede ayak
diremesi üzerine T u n a nehrinden geçerek
Maçin’e geldi (30 eylül). Lâkin yanındaki as­
kerin azlığı ve zahire kıtlığı yüzünden bura­
da kıglarnası imkânsızdı. B un u n üzerine İsak-
çı ve îbr&il taraflar m a birer kum andan ile
asker bırakıp kışlamak üzere Ş um n u’ya ha­
rekete karar verdi vc yol hazırlıklarına baş­
ladı.
Buzaov bozgunundan sonra Eflak voy­
vodası Maroyani Bey'in maiyetinde bulunan
Osrrtaniı idaresinde
cam iin sağında görülen b ina Paşa-kapısı,
(Y u s u f A k ç u ra 'n ın «Osm anlı devletinin
 asker ve sergerdeler dağılıp gitmeye banla­
mış olduklarından bunların yakalanarak di­
ğerlerine ibret olacak şekilde cezalandırıl­
malarını voyvoda birkaç kere orduya yaz­
mıştı. Halbuki, orduda buluttan askerin de
zaptı imkânsız hale gelmişti. Sordur-: ekre-
m in Maçın tarafına geçmiş olduğu haber alı­
nınca b u sefer Eflak askeri Mavroyar.i B e y ’e
hücum edip onu da karşıya geçmeğe zor­
lamaya başladılar. MavroyanI Bey, onları bir
müddet çeşitli vaadlerle oyaladıysa da iki
tarafta bulunan ordulara zahire araba ve çe­
şitli malzeme yetiştirmek yüzünden Eflak
ahalisinin takati tükenmiş ve voyvodanın as­
kerini beslemek kudreti kalmamış olduğun­
dan nihayet o da Tunn'nın bu yakasına geç­
m ek zorunda kaldı. Büylece, Tuna'ııuı karşı
kıyısında yalnız kalelerde asker kalmış olu­
yordu. Halbuki bu sırada prens Koburg, Bük-
reşc kadar ilerlemiş bulunuyor ve Huşlar da
A kke rm an kalesini tehdit ediyorlardı. N iha ­
yet, meydanı tamamen boş bularak gelip ka­
leyi kuşattılar.

Akkerman kalesinin Ruslara teslim

olması

A kkerm an aslında sağlam, alınması güç Bclgrad’ı muhasara ve zapteden Avusturya

ve müdafaası kolay bir kale idi. İçinde bu-
lunan kuvvet ve vasıtalarla hiç bir yardım
görmeden aylarca şiddetli muhasaralara da-
yanabilirdi. Ancak, Özi halkının basma ge-
leni unutmamış olan kale ahalisi muhafız bu-
kuvvetleri kumandan) maregaı Laudon
lunatı Tayfur Paşa’ya gelerek: «Asker as, za-
iıire bulunmaz oldu. Scrdar-ı ekrem ordusu
Ş um nu’ya gitti, bize yardım ihtimali yoktur.

Beigrad şehri (1788)

kulelerinin olduğu yer İç-kaie ve en sağdaki cami de USueamidir
dağılma devri» adlı eserinden)

2693
 Kale ergcç düşüp hepimiz helâk ve çoluk ço­
cuğumuz düşmana esir olacağına, vireye razı
olalım. Canımızı ve malımızı kurtaralım» di­
ye tazyika başladılar. Tayiur Paşa, mesele­
nin sandıklan gibi olmayıp kalenin uzun
m üddet düşmana dayanabileceğini, esasen
muhasara kuvvetlerinin de pek fazla olma­
dığını, serdar-ı ekremin ise böyle m ü h im bir
kaleyi asla yardımsız bırakmıyacağmı, deniz­
den ve İsmail kalesinden kolayca yardım
alabileceklerini ileri sürdüyse de, ahaliye lâf
anlatamadı. B u n u n üzerine, bu sağlam, stra­
tejik d u ru m u pek m ü h im kale, hiç savaşıl­
m adan düşmana terk olundu ( 1 1 ekim).
Serdar-ı ekrem ve ordusu henüz Ş um n u
ordugâhına gitmek üzere Maçin'den (18 ey­
lül) hareket etmişti ki yolda arka arkaya
A kke rm an ve Avusturya tarafında Belgrad’ın
düşmana teslim oldukları haberleri geldi. B u
elim haberlerin yarattığı derin teessür için­
de Ş um n u sahrasına ulaşıldı (28 ekim 1789).
Belgvad’ın Avusturyalılar tarafından
alınması
AvusturyalIların ise, daha bu savaşın ba­
şından beri gayeleri Belgrad kalesini almak­
tı. Serdar-ı ekrem Koea Yusuf Pasa zam a­
nında İkinci Jozef’in b u cephedeki taarruzu
m uvaffak olurnamış olduğu gibi Osmanlı or­
dusu Lazarethane, Muhadiye ve Şebeşi zabt
ederek Terneşvar yolunu açmıştı. Çünkü, O s ­
manlIların da ilk gayesi bu kaleyi almaktı.
Ancak, ordu kışlığa çekilir çekilmez A v u s­
turyalIlar taarruza geçip bütün bu yerleri
geri almış bulunuyorlardı. Böylece, bütün
emekler boşa gitmiş oluyordu.
Osmanlı ordusu eskiden beri yazın sa­
vaşa ve kışın istirahata alışıktı. K asım za­
manı gelip yağmurlar ve soğuklar başlayınca,
askeri cephede tutmak m ü m kü n olmuyordu.
Esasen ordu da ikmal üslerinden uzaklaşmış
bulunuyor, hem en çeşitli darlıklar ve sıkın­
tılar baş gösteriyordu. Lâkin, buraları düşm a­
nın kendi memleketi veya kendi toprakla­
rındaki ikmal üslerine yakın bulunduğundan
ve askerleri kış savaşlarına hazırlamış, ona
göre yetiştirilmiş olduğundan düşm an b u ay­
larda da savaş hareketlerini durdurmuyor,
bu ise b üyük kayıplara uğramamıza sebep
oluyordu. İşte, Lazarathane, M uhadiye, Sje-
beş ve Pançova’yı böyle elden çıkardığımız
gibi, şimdi de ordumuz doğuda mağlûp
bir halde T un a güneyine çekilirken, mareşal
L a ud o n kumandasında kuvvetli Avusturya
ordusu Belgrad üzerine geldi. Bir kaç yerden
köprüler inşa ederek kaleyi tazyike başladı.
Belgrad kalesi, yirmi gün bütün hücumlara
karşı koydu. Lâkin düşmanın, pek üstün sa­
yıdaki m ükem m el ve kudretli toplarile açtığı
fasılasız bombardıman üç beş kişiye siperle­
2G94
necek bir yer bırakmadığı gibi, muhafızlar­
dan bir çoğunun ölmesine ve yaralanmasına
sebep oldu. Birkaç aydanberi M orova köp­
rüsünde oturan Rum eli valisi ve Belgrad
tarafları seraskeri A b d i Paşa da hiç bir y ar­
dımda bulunmadı. Müdafiler ve halk ne y a ­
pacaklarını düşünürlerken, düşmanın vire
teklifi ile karşılaştılar. Belgrad muhafızı v e ­
zir O sm an Paşa, ileri gelenleri toplayıp k a ­
leye hiç bir yardımda bulunulmadığını ve
bulunulacağına dair alâmet mevcud olmadı­
ğını izah ederek hep birlikte bu teklifin bazı
şartlarla kabulüne karar verdiler. B u n a gö­
re kalede bulunanların hepsi Tuna suyu va-
sıtasiyle Fethülislâm civarındaki Teke-bur-
nuna nakil olunup kale AvusturyalIlara tes­
lim olundu (8 ekim 1789).
Halbuki. Belgrad kalesinin altı aylık za­
hire m evcudu bulunduğu gibi Morova köp­
rüsü tarafında bulunan serasker A b d i Paşa
ile İşkodra’lı M a h m u d Paşa, kaleye yardıma
hazırlanıyorlardı. O s m a n Faşa, beş on gün
daha sabretmiş olsaydı, Belgrad’ın kurtulma­
sı m üm kün dü . Avusturya kumandanı, daha
evvel A b d i Paşa ile temas ederek iki tara­
fın kış boyunca askeri harekâtta bulunm a­
malarını, kendisinin geri çekileceğini ve A b ­
di Paşa’n m da buna karşılık Belgrad’da kış­
lamasını teklif etmiş. A b d i Paşa devlete da­
nışmadan buna razı olmuş ve bu suretle al­
datılmış bulunuyordu. A b d i Paşa, M orova
köprüsüne kadar çekilmişken AvusturyalIlar
birden bire hücum ederek o gelip yetişme­
den kaleyi almışlardı. Esasen vire teklifleri­
nin sebebi dc, Bclgrad’ı biran evvel ele ge­
çirip yardım görerek mukavemetin u zam a ­
sına veya kurtulmasına engel olmaktı.
C an korkusu yüzünden kaleyi elden çı­
karmış olan O sm an Paşa ise, Vidin’e doğru
gelirken yolda öldü ve memleket uğruna
vermeğe yanaşmadığı canını, şerefsize« ver­
miş oldu.
Abdi Paşa, arabasızlık ve askersizlik ba­
hanesiyle h em e n yola çıkamamışiı. Halbuki,
araba vermekle mükellef kazalardan buna
karşılık araba bedeli altında para aldığı vc
maiyetinde bulunan askerden maada, Rum eli
eyâletinin timar ve zeamet erbabı on bin­
den. fazla ikon, zenginlerden para alarak
kışı memleketlerinde geçirmelerine izin ver­
diği haber alındığından ve bu şekilde Bel-
grad’a yardım edilememesinin kendi ihmalin­
den ileri geldiği anlaşıldığından b u hareke­
tini ağır şekilde tevbih eden bir ferman al­
dı. Halbuki A bdi Paşa bütün bunları düş­
manla aralarındaki gizli mütarekeye güvene­
rek yapmıştı. B u devirde bir kısım osmanlı
vezirlerinin devletin en güç durum da bulun­
duğu sıralarda bile şahsî menfaatlar sağla­
maktan çekinmemeleri ve b u n u icabında
2695
Avusturya mareşali L a u d o n ’ un Belgrad muhasarası
(Viyanalı ressam D. IVIarko tarafından zamanında yapılmıştır)

Onsekiztnci yüzyıfda Niş
resmî görevlerine ve devletin yüksek m e n ­
faatlerine tercih etmeleri cidden ibret veri­
cidir.
A b d i Paşa'n m evvelâ azli düşünülmüşse
de, azille iktifa olunmıyarak daha ağır bir
cezaya uğrayacağı korkusile ve yanındaki
kalabalık askere güvenerek baş kaldırması
ihtimal dahilinde görülüp bundan vaz geçil­
mişti. Zira, Belgrad’ı alan AvusturyalIların
Sırbistana sarkmağa teşebbüs etmeleri m ü m ­
kün bulunuyordu. Halbuki o civarda buna
engel olacak yalnız onun kuvvetleri vardı.
Avusturyalılann ilerlemesi, Sırpların
isyanı
Diğer taraftan AvusturyalIlar Semendre
kalesini de muhasara etmişlerdi. Semendre’-
liler Belfirad’ın düşman eline geçtiğini haber
alınca daha fazla mukavemetin beyhude ola­
cağına karar verip kaleyi teslim ettiler.
AvusturyalIlar bundan sonra Foth ül-islâm
üzerine yürüdüler. Buranın muhafızı bulunan
eski yeniçeri afası Pokmczci M eh m c d Paşa,
düşmanın Ada-i Kebir önüne geldiğini d u ­
yunca, kaleyi bırakarak kaçtı. AvusturyalIlar
burasını savaşsız işgal ettikten sonra Ada-i
Kebir kalesini muhasara altına aldılar. B u
sırada yerli halkın, yani Sırplar’m da isyan
bayrağını kaldırıp Avusturya ordusile birle­
nerek Niş ve Vidin taraflarını tehdide başla­
dıklarını vo Vidin halkının korku içinde b u ­
lunduğunu, Vidin seraskeri eski sadrıâzam.
K o c a Yusuf Paşa orduya bildirdi. B u haber
geldikçe, serdar ne yapacağını bilmiyor, hal
böyie giderse işin nerelere kadar varabile­
ceği düşünceleri hayret ve dehşet uyandırı­
yordu.
Avusturya cephesinde hâsıl olan b u teh­
likeli durum a sebep, vaktile yapılmış olan
hatalardı. Osmanlı devletinin Rumelide en
büyük dayanağı, T u n a boyunca uzanan k a ­
leler zinciri olduğu için bunların daima as­
ker, m ühim m at ve bilhassa zahiresine itina
edilmesi lâzımdı. Halil H a m id Paşa, b u n u d ü ­
şünerek sadareti sırasında bu serhad kalele­
2 096
rinin noksanlarını m ü m k ü n olduğu kadar ta­
mamlamış, hepsine dolu zahire anbarları
kurmuştu. AvusturyalIların Belgrad, Se­
mendre, Feth ül-islâm, Ada-i Kebir ve Vidin
kalelerinde gözleri olduğu için bir savaşta
evvelâ buraları muhasara ederek OsmanlIla­
rın müdafaa zincirini b u noktadan çökert­
meği uygun görmüşlerdi. Rusya ile araların­
da Osmanlı devletini bölüşmek ve paylaşmak
hususunda vardıkları anlaşmadan sonra A v u s ­
turyalIlar bu bölgede sistemli olarak çalıştı­
lar. Evvelâ, kendi sınırlarında ve civarında
nekadar zahire varsa geri çekip b u bölgeler­
deki halkı da başka yerlere nakil ederek yap­
m a bir zahire darlığı yarattılar. B u yüzden,
zahire fiyatları alabildiğine arttı. K â r peşin­
de koşan Belgrad’lı bir kısım muhtekirler,
halkın elinde ne varsa satın alıp yüksek fi­
yatla AvusturyalIlara satarak büyük kazanç­
lar elde ettiler. Hu bu bat satışı zamanla öyle
hararetlendi ki, halk günlük yiyeceklerini
bile düşünm eden elden çıkardı. Hattâ Belgrad
defterdarı H ü sn ü Efendi, b u arada anbarlar-
da olan zahirenin son kilesine kadar satıp
K aru na döndü. B u sırada Rusya seferi tahak­
kuk edincc aklı başında olanlar kaleye 2ahirc
tedariki için tedbir alınmasını söyledilerse
de gözü yalnız kazançta olan aklı kısalar:
«Moskof seferi gailesi onbin kese ile def
olur maslahattır. Hole N em çe’nin başka dev­
let uğruna sefere katlanması olacak iş mi?*
diyerek buna rağbet etmediler. Zahire satı­
şı Belgrad’dan sonra öbür civar kale ve pa­
langalara da sirayet ettiğinden Avusturya
seferi başladığı zam an bütün b u bölgede bü­
yük bir yiyecek kıtlığı meydana çıktı. Hatta
Belgrad anbarlarmda bir miktar darıdan
başka bir şey yoktu. A b d i Paşa da bunu fır­
sat bilerek kendisini zahmet ve güçlükler­
den kurtarmak için orduya gönderdiği m e k ­
tupta Belgrad kalesinin sağlamlığını ve için­
de bol miktarda asker bulunduğunu, yalnız
zahirenin az olduğunu ileri sürüp kendisi de
askerile burada kışlayacak olursa yiyecek
darlığının pek ziyade artacağını ve hattâ
kıtlığa düşüleceğini, buna engel olmak için
M orova’da kışlayacağını bildirmişti. Belgrad
elden gidince de bunun bütün kabahatini
muhafız O s m a n Paşa’ya yükleyip Vidin ser­
askeri K o c a Yusuf Paşa’ya idamı için buy­
rultu göndermiş, lâkin O sm an Paşa, Vidin’e
varmadan yukarıda söylediğimiz gibi ecelile
ölmüştü.
Alınan tedbirler, padişahın teessürü
Avusturya cephesinde hasıl olan b u pek
tehlikeli d u r u m üzerine Arnavutluk tarafın­
d a bulunan beylerbeylerine emirler gönde­
rilip Rum eli valisinin y an m a koşmaları bil­
dirildi. Aydoslu vezir M e h m e d Paşa da İs­
mail, Bender ve Babadağı tarafları için Bal-
 kan havalisinden asker toplamak üzere sürü­
cü tayin olundu.

Üst üste gelen felâketler, Üçüncü Selim’i

pek müteessir ve perişan ediyordu. Dört göz­
le beklediği hükümdarlığının başında uğra­
dığı b u ağır güçlükler genç hükümdarda ye­
is uyandırmıştı. Sedaret kaymakamına gön­
derdiği hatt-ı hüm ayunda şöj’le diyordu:

«B u sefer ahvali nasıl olacaktır? B u ka­

dar memleketleri ocakları halkı din gayreti
çekerek feth ettiler. B u malûm iken şimdi
ocaklarda -bu hal olmayıp firar ediyorlar. M i ­
ri levend adile orduya katılanlar yol, erkân
bilmez bir alay yağmacı makulesi olup düş­
m a n karşısında etmedik fenalık komayorlar,
böyle sefer olur m u?? Düşm an dan intikam
almağa böyle mi çalışılır? Eskiden b u kadar
fetihler yapanlar insan değiller miydi? Olan
oldu, bundan sonra gafletten uyanıp düş­
m andan intikam almanın çaresine bakalım.

Gece güdüz ağlayıp diyorum ki, Yarab

beni böyle cihana rüsva edip kâfire mağlûp
ve perişan etmeden ve samanımda Ufuiıam-
m ed ümmetinin böyle perişanlığını görmeden
İlâhi sen benî bir İki gün evvel helak eyle
diye cenab-ı hakka niyaz ediyorum».

Bender kalesinin Ruslara teslim olması

Gazi Haşan Paşa'nm İsmail’de mağlûp;?;;

ettiği Rus kuvvetleri dönüşte Bender kalesini
muhasara etmişlerdi. Prens Potemkin bu sı­
rada Bender muhaOzlarilc halkına hitaben
bir mektup gönderip vire ile kaleyi teslim
etmelerini istedi. Böyle yapacak olurlarsa
can ve mallarına dokunulmıyacak, aksi hal­
de kale savaşla alındığı takdirde kadın ve
çocuklara kadar kimseye aman verilmeyip
öldürüleceklerdi. Bender <îe, biitün sınır k a ­
lelerinde olduğu gibi zahire pek azdı. Asker
m evcudu da burasını müdafaaya yeter dere­
cede değildi. Kale halkı ise, 1788 seferinde
istilâya uğramışlar ve bunun acısını henüz
unutmamışlardı. H e m e n kale muhafızı ve
Bender seraskeri olan Güm rükçü İsmail Fa-
şa’ya baş vurup virenin mutlaka kabulünü
islediler, İsmail Paşa, buna evvelâ yanaş­
m a k istemdi. Lâkin, hem halkm, hem de
askerin ısrarı üzerine yirmi maddelik bir vi­
re anlaşması imzalanarak kale Ruslara tes­
lim edildi (14 kasım).
Sadnâzam ve serdar-ı ekrem’în azli
Foksan i ve Buzaov mağlûbiyetlerinden
sonra en m ü h im kale ve palankaların üst
üste düşmesi üzerine serdar-ı ekrem; ,ı artık
b u işin içinden çıkamıyacağı anlaşılarak az­
line karar verildi. Gerçi b u savaşın başında
m ü him işler görmüş ve zaferler elde etmiş­
Cezayirli Gazi Haşan Paşa
(Choiseul G ouffier’n m kitabından)
se de, saürıâzam ve serdar-ı ekrem olarak
bütün bir seferin teferruatlı meselelerini ve
idaresini başaramadığı m eydana çıkmıştı L â ­
kin yerine kimin getirileceği bir meseleydi.
Nihayet, şeyhülislâm ile k aym akam paşa
padişahın huzuruna çağrıldılar. O rad a hem
idari, h e m dc askerî kabiliyetleri bulunan
vezirlerin her birinin geçmiş hizmet ve m ezi­
yetleri de ayrı ayrı izah edildi. Lâkin, Ü çün­
cü Selim bir karar veremiyordu. Nihayet,
istihareye, yani rüya falına karar verildi
Şeyh ül-islâm, herhalde böyle büyük bir
mesuliyeti üzerine almak vc aksi çıkarsa
mesuliyet altına girmemek için, istiharede
b;r şey görmediğini söyledi. Padişah ise, üç
gece üst üste rüyasında İsmail seraskeri eski
derya kaptanı Cezayirli Gazi Ilasan Pa ş a ’yı
görmüştü. B un u n üzerine, sadaret m ü h rü ­
nün Cenaze Haşan Paga’dan alınarak ona
verilmesi kararlaştırıldı (23 kasım 1790). T a ­
biidir ki, böyle m ühim zam anda devlet ida­
resini ve savaş mesuliyetini üzerine alacak
kimseyi rüya falile seçmeğe kalkışmak en
hafif lâbirile tam bir şaşkınlık alâmetiydi.

2697
 Yeni sadrıâzara Cezayirli Gazi Haşatı
Paşa.’nın icraatı
Gazi Haşan Paça, sadrıSzam ve serdar-ı
ekrem olur olmaz ortalığa gözdağı ve ibret
dersi verm ek için A kke rm an kalesini savaş­
sız olarak Rujlara teslim etraiş olan. Tayfur
Paşa’vı id a m etti. Sonra o taraflarda gerekli
bazı m üdafaa tedbirleri alıp Ş u m n u ’daki or­
dugâha geldi. B urad a da savaşlarda gayret­
sizliği görülen bir kısım devlet ricalini am an
verm eden öldürdü. H ü k ü m d a r kendisine giz­
lice gönderdiği bir batt-ı hüm ayunla bütün
hareketlerinde müstakil olup isine kimsenin
karışamıyacağını temin ediyor, ne arzu eder­
se yapılacağını bildiriyor ve savaş, mütareke
ve barıj hususlarında kendisine tam bir yet­
ki veriyordu. Cezayirli G azi Ilasan Paşa, ken­
di ¡sadaretinin daha ilk günlerine tesadüf et­
miş olan Bender’in de savaşsız teslimi habe­
rine fena halde hiddetlendi. Böyle şeylere
kat'i şekilde son vermek ve buna ön ayak
olanların cezasız kalımyaoağmı anlatmak
m aksadüe kaleyi teslim için halkla birlikte
İsmail Paşa’yı zorlayanlardan eski yeniçeri
ağası vezir A h m e d Paça ile Rizeli-zâöe A b ­
dullah Paşa’yı ve halkın ileri gelenlerinden
bu işe ön ayak olanları derhal idam ettirdi,
İsmail Paşa da malları müsadere edilip veza-
retı alındıktan sonra Tekirdağma sürüldü.
Diplomatik faaliyetler, barış
teşebbüsleri
Prusya île İngiltere, Osmanlı devletini
Rusya v e Avusturya aleyhine savaşa kışkırt­
Prusya krait Frederik G iyyo m
3698
mışlar, yardım vaadinde bulunmuşlar, lâkin
savaş başladıktan sonra b u vaadlerini yerine
getirmemişlerdi. T e k faydalan, İsveç’i, R u s ­
ya’ya savaş açmakta desteklemeleri ve bu
suretle K us donanmasının A kden iz’e gel­
mesine o vasıta ile engel olmalarıydı. İsveç
de esasen b u fırsattan faydalanıp kayıplarını
telâfi etmek istemişti. Evvelce yazdığımız gi­
bi Prusya kralı İkinci Frederik 1788 tarihin­
d e ölmüştü. Yerine yeğeni İkinci Frederik
G iy y o m geçmiş bulunuyordu. B u kral da se­
lefi gibi Rusya ve Avusturya aleyhtarıydı.
Onlarla fiilen bir savaşa girişmeden evvel
iyice yıpranmalarını istiyor, b u yüzden Os-
manlı-Avusturya ve Rusya savaşının uzam a­
sı kendisini m e m n u n ediyordu. B u sırada
R u sya’nın talep ettiği otuz bin kişilik kuvveti
verm ek istemediği için Lehistan’ın b u dev­
letle arası açılmış bulunuyordu. Frederik
G iy y o m , b u sahada da menfaatler elde et­
m ey i düşünerek bu maksatla Osmanlı dev­
letine büsbütün yaklaşmaya ve bir ittifak
andlaşması akdetmeğe karar vermişti. Prus­
ya'nın İstanbul elçisi, daha 1783 yılı Aralık
ayında Osm anlı reis ül-küttabı Raşid Efen-
di’yi ziyaret ederek bundan bahsetti. Raşid
Efendi, bu savaşın başından beri Prusya ve
İngiltere’nin vaidlerine rağmen Osmanlı
devletine hiç bir fiili yardımda bulun m a­
dıklarım ileri sürdü. Osm anlı devleti Prusya
ile bir ittifak yapm adan evvel genel d u r u m u
yeniden gözden geçirmek ve kat’î bir karar
verm ek zorundaydı. Ç ü n k ü b u sırada A v u s ­
turya ve Rusya ayrı ayrı barsşa temayül
göstermekteydiler. Avusturya devleti daha
Buzao v bozgunundan sonra, ne zam andan
beri savaşan taraflar arasında barışı iade için
gayret gösteren Fransa elçisi Choiseul Go-
uffier'ye baş vurup b u savaşın eski h ü k ü m ­
dar Birinci A bd ü lh am id ’in bir takım dış
tahriklere kapılmasından doğduğunu, Rusya
çariçesinin bile bukadar askerî m uvaffaki­
yetlerden sonra barışa taraftar olduğunu, bu
yüzden. Üçüncü. Selim’in savaş ve barış hak-
k m d aki düşüncelerinin öğrenilmesini iste­
miş ve bu yazının bir örneği de o zam an
sadrıâzam bulunan Cenaze H aşan Paşa'ya
gönderilmişti. Avusturya devleti, gittikçe zûr
durum a düşmekteydi. Osmanlı devletine kar­
şı b üyük güçlük ve fedakârlıklarla kazandığı
zaferlere karşılık, batıda durum u iyi değildi.
Macaristan’da çıkan ihtilâl, Belçika’ya da
sirayet edip Brüksel’de bulunan Avusturya
muhafız askerleri kofulm uş, Lüksenburg h a ­
riç, Avusturya’nın Belçika üzerinde hiçbir
hâkimiyeti kalmamıştı. M ac a r ve Belçika’lı
ihtilâlciler, bir taraftan d a Prusya ile temas
ederek bir ittifak anlaşması akdine çalışı­
yorlardı. Cenaze Haşan Paşa, Avusturya
devletinin Belgrad kum andanı vasıtasiyle al­
dığı teklifler üzerine bir mütareke akdinin
m ü m k ü n olabileceğini bildirdiği gibi, prens
 Poteırıkin'e de aynı maksatla bir m em u r gön­
dermiş bulunuyordu. Cezayirli Gazi Haşan
Paşa, sadrıâzam ve serdar-ı ekrem olarak
Ş um nu'ya geldiği zam an Rusya tarafından
bir elçi gelip Osmanlı devletinin bu savaşta
istilâ olunan toprakları geri verm ek esasına
dayanan bir barı? müzakeresinin şartlarını
bildirmişti, E u sırada Bencer kalesinin elden
gitmesi, bazı tereddütler uyandırmış ve R u s­
ya ile küçük çapta da olsa kazanılacak bir
muvaffakiyetten sonra barış müzakerelerine
başlanmasının daha faydalı olacağı düşünül­
müştü.

Osmanlı -Prusya ittifakı müzakereleri

ve Osmanlı uleması

İşte, Prusya ittifak teklifi bu sırada vâki

oluyordu. Reis ül-küttab Raşid Efendi’nin
söylediklerine karşı Prusya elçisi verdiği
cevapta, devletinin Avusturya hu dudun a as­
ker sevkedip bir taraftan da M acar ve Bel-
çika’lı ihtilâlcileri kışkırtmak suretiyle A v u s ­
turya’nın bir kısım kuvvetlerini burada tu­
tarak Osmanlı cephesine göndermesine engel
olduğunu, İngiltere ile olan ittifakı dolayı-
siyle Rusya donanmasının Akdenizc geleme­
diğini, Lehistan’da mevcuri zahireyi Prusya’­
nın derhal satın alması yüzünden buradaki
Rus ordusunun yiyecek darlığına düştüğünü,
bu savaşta tarafsız kalması için Ven ed ik üze­
rine baskıda bulunduğunu sayıp döktü ve
eğer Osmanlı devleti Prusya ile ittifakı kabul
ediyorsa bunun yazılı olarak beyanını istedi.
Karşılığında ileri sürdüğü en m ü h im şart­
larsa, Osmanlı devleti Rusya ile barış akdine
karar verdiği zam an Prusya ile İngiltere’nin
tavassutuna başvurması ve Lehistan’ın ser­
bestliği ile krallarının eskisi gibi kendi taraf­
larından seçilmesinin barış andlaşmasına ko-
nulmasıydj,
Osmanlı devleti, böyle bir ittifakın belir­
miş olan barış ihtimallerini uzaklaştıracağını
haklı olarak düşünüyordu. Çünkü, barışa ta­
vassut ve Lehistan meselelerindeki Prusya
isteklerine Rusya’nın yanaşmasına imkân
yoktu. Böylece çetin anlaşmazlıklara ve barı­
şın geri kalmasına sebep olacağı hususları
şimdiden kabul etmek ve Prusya ile buna
dayanan bir ittifak y ap m a k fayda yerine
zarar verebilirdi, E u yüzden müzakereler
uzayıp gitti. Prusya da büsbütün gücendiril­
m e k istenmiyordu. Nihayet, Lehistan mese­
lesi bir tarafa bırakılıp barışa Osm anlı dev­
letinin kimi isterse vasıta edebileceği, ancak
bun dan Prusya devletine bilgi vermesi ve
Prusya, Osmanlı devletinin seçtiği arabulu­
cuyu uygun bulmazsa, Osmanlı devletinin
muhariblerle kendi başına barış yapabilece­
ği şeklînde anlaşıldı.
Suitan Üçüncü Selim 'in padişahlığının ilk
z am a nların a ait bir resmi
O r d u kadısı îjâni-zâde Efendi, hıristiyan bir
devletle ittifak yapmanın İslâm dînine ve
şeraitine aykırı bulunduğunu ilân etti, B u
hususta (E y iman edenler; düşmanımı ve düş­
manlarınızı dost edinmeyin) âyetine dayanı­
yordu, B u fikir birçok taraftar bulduğu sı­
rada, şeyhülislâm TTamidi-zâde Mustafa E fe n ­
di, buradaki d üşm an tâbirinin Şani-zâde ta­
rafından yanlış anlaşılmış olup Prusya ile
devletin menfaatine clmalc şartiyle itttifak
akdinin m eşru bulunduğunu reddi imkânsız
şer’i delillerle isbat etti. Böylece, b u engel
de ortadan kaldırılarak görülmelere başlandı.
Sadrıâzamııt temayülü ve Prusya'nın
asıl gayesi
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Cezayirli
G azi Ilasan Paşa, gerçi daha derya kaptanı
bulunduğu zam andan beri Prusya İttifakına
taraftardı; lâkin şimdi devletin "oir an evvel
barıca kavuşmasını istediği için İstanbul'da
savaşa devam taraftarlarının ele aldıkları b u
ittifak m es’elesindc müteredditti. B u n d a da
haldi idi. Çiinkü Prusya bu ige sadece k e n ­
di menfaatleri için girişiyor. Avusturya ve
Rusya’nın yargun düşmelerinden faydalana­
rak savaşsız kazançlar elde etme peşinde
koşuyor, b una da Osmanlı devietini âlet et­
m e k istiyordu.

Lâkin, b u sırada bir engel daha çıktı. D a im a b üyük ve y a n hayal emeller bes-
liyen Prusya'nın plânı, Rusya ile Avusturya’
nın bu savaşın sonuçlarından mümlîün oldu­
ğu kadar az faydalanmaları esasına dayanı­
yordu. Lâkin, kendisi istediği gibi tatmin olu­
nursa, Osmanlı menfaatlerini fedaya hazırdı.
■Buna göre:
1 — Rusya, Özj ile Baaarabya, Avusturya
Eflak ve Boğdan’ı alacaklardı.
2 — B u n a karşılık Kusya, Finlandiya’nın
bir kısmını İsveç'e, Avusturya ise Galiçya'nm
bir kısmını Lehistan’a iade edeceklerdi.
3 — İsveç, Po m erany a’m n bir kısmını,
Lehistan Torn ile Dsnzig’i yani aşağı Vis-
tül’ü Prusya'ya bırakacaklardı.
0 devrin siyasî durum una güre ise, bu
plânın tatbiki imkânsızdı.
Prusya ile ittifakın c.kdi ve bunun
esasları
İşte, Osmanlı-Prusya ittifakı.müzakerele­
ri bu hava içinde ilerledi. Görüşmelerde O s ­
manlI devletini Rum eli kazaskeri Âşir ve
reis ül'küttab Raşid Efendiler temsil ediyor­
lardı. Prusya’nın delegesi ise, İstanbul elçisi
V o n Dietz idi. Neticede görüşmeler kısa za­
m a nd a sona ererek beş maddelik ittifak and-
laşmast imzalandı <31 ocak 17C0). B u n a göre:
1 — Avusturya ve Rusya kuvvetleri T u ­
na nehrinin sağ kıyısına geçecek olurlarsa,
b u hal riayeti gereken muvazeneyi bozaca­
ğından Prusya devleti 1790 yılı ilkbaharında
bütün kuvvetlerini seferber edip Rusya ve
Avusturya’ya savaş ilân edecek ve Osmanlı
devleti düşmanlariyle şerefli ve sağlam bir
barış akdetmedikçe ve Karaaenizden İstan­
bul şehri için tam bir emniyet hâsıl olmadık­
ça savası terketmiyecekti. B u n a karşılık O s ­
manlI devleti de barış sırasında Avusturya
devletinin elinde olup evvelce Lehisan'a ait
bulunan Galîçya ile Lehistan paylaşmasında,
Avusturya devleti tarafından işgal olunan
yerlerin Lelîistana iadesi için gayret sarfet-
meği vaad ve taahhüt edecekti. Aynı za m an ­
da barış and! aşmasında Prusya'nın ve Lehis­
tan'ın menfaatlerine aykırı bir madde bulun-
mıyacaktı.
2 — İki devlet arasında i-761 yılında ak-
dolunan ticaret muahedesinin şartları b u a n ­
laşmaya da dereolunacak ve Prusya ticaret
gemilerine Akdenizde diğer dost devletere
olduğu gibi ticaret serbestliği, kendi bayrak
ve patentaları altında seyahat ve Garb ocak­
larının taarruzundan emin olmak için onlarla
ayrı anlaşmalar yapabilme hakkı tanınacaktı.
3 — Osmanlı devleti, d üşm an eline geçen
kale ve memleketleri ve bilhassa Kırım’ı ge­
ri almadıkça düşmanla barış y ap m a m ak ni­
yetinde olduğundan, Rusya ve Avusturya ile
Osmanlı devleti barış yapmadıkça Prusya
2700
devleti de savaşı terketmiyecek, buna karşı­
lık Prusya, İsveç ve Lehistan birden veya
ayrı ayrı dâhil olmadıkça Osmanlı devleti
Avusturya ve Rusya ile barış yapmayacaktı.
Eğer barıştan sonra da Avusturya ve Rusya,
Prusya, İsveç ve Lehistan’a topluca veya
herbirine ayrı ayrı savaş açarsa Osmanlı
devleti b u savaşı kendisine açılımş sayarak
üç devlete olanca gücüyle yardım edecekti.
B u n u n gibi, Avusturya veya Rusya, Osmanlı
devleti, İsveç ve Lehistan’a topluca veya
herbirine ayrı ayrı savaş açacak olursa, Prus­
ya devleti de b u savaşı kendisine açılmış
sayarak b u üç devlete bütün gücüyle yardım
edecek ve Avusturya ile Rusya devletleri
Lehistan'la olan ihtilâflarını Osmanlı. vc
Prusya devletlerinin de gayretiyle halletme­
dikçe ve Rusya ile Lehistan işlerine dair
olan ihtilâflarına bir düzen vermedikçe, O s ­
manlI ve Prusya devletleri Avusturyr, ve
Rusya ile barış yapmıyacaklardı, Barışa İn­
giltere ve F elem enk devletleri tavassut ede­
ceklerdi. İki taraf, iki tarafın mülkî zaruret
ve emniyetine dair hususlarına barış anlaş­
masında yer vereceklerdi.
4 — Böylece barış tamamlandıktan son­
ra Prusya devleti, akdolunacak andlaşmada
Osmanlı devletinin elinde kalan yerleri m u ­
hafaza etmesine Prusya kralının kefil olaca­
ğını vc İngiltere, Felemenk, İsveç ve Lehis­
tan devletlerinin de b u kefalete katılmaları­
na çalışacağını taahhüd edecekti. Osm anlı
devleti ile Prusya arasında tedafüi bir ittifak
akdedilecek ve Avusturya ile Eusya bu iki
devletten birisiyle savaşmak isterse b u itti­
fakta kararlaştırılacağına göre ya belli bir
kuvvetle veya bütün güçleriyle birbirlerinin
yardımına koşacaklardı. B u anlaşmanın tas­
dikinden evvel böyle bir hal olursa iki dev­
let birbirlerine olanca kuvvetlerile yardım
edecekler ve ber iki devletin şanına lâyık,
ve menfaatlerine uygun bir barış elde edil­
medikçe savaşı terketmiyeceklerdi. Osmanlı
memleketlerinde Fransa ve İngiltere devlet­
leri hakkında cari olan m uam ele ve m üsaa­
deler (kapitülâsyonları Prusya devleti için
de câri olacaktı.
5 — B u andiaşm anm tasdiknameleri beş
ay içinde ve m ü m k ü n olursa daha evvel İs­
tanbul'da teati edilecekti.
Cezayirli Gazi Haşan Paşa’nın vefatı
ve yeni sadnâzamın tâyini
Prusya ile akdedilen aiidîaşmanjn geçici
senedi imzalanması için M art ortalarında
kendisine gönderildiyse de, sadrıâzam ve ser­
dar -i ekrem Cezayirli G azi Haşan Paşa b u n u
alamadan g u m n u ordugâhında yakalandığı
hum m anın tesirinden kurtulamıyarak vefat
etmişti (30 mart 1790).
 Sadrıâzamm vefatı haberi, ondan birçok
Şeyler um an Üçüncü Selim ’i üzüntü ve şaş­
kınlık içinde bıraktı. Lâkin, şiddetinden yıl­
mış bulunan ordu halkı, buna bil’akis sevin­
mişlerdi. Padişah ise, b u ağır ve mesuliyeti:
işi kime vcrcceğini bir türlü kararlaştıramı-
yordu. Geçen sefer rüya ialı ile sadrıâzam
seçilmişti. B u sefer kur'aya karar verildi.
Rum eii tarafında bulunan bütün vezirlerin
isimleri birer kâğıda yazılıp sarayda Hırka-i
şerif odasına bırakıldı. Üçüncü Selim, b u n ­
lardan bir tanesin i alarak açtı. B a rda Hahova
muhafızı Rusçuklu Çeiebî-zâde Şerif Haşan
Paşa'n m adi yazılıydı. Sadaret ve serdar-ı
ekremlik derhal ona tevcih edildi ve tebdil
hasekisi ile m ühür yollandı (16 nisan 1790).
Devletin ağır buhranlar içinde bulundu­
ğu ve belki de bekasının bahis konusu ol­
duğ u böyle bir zamanda, bütün mes'uliyeti
üzerine alarak idare başına geçecek olan za­
tın kur’a ile seçilmesi ve memleket m u k a d ­
deratının böylece talih ve tesadüfe terki, b u n ­
dan evvel yapılan fal rüyasiyle sadrıâzam
seçilmesi derecesinde mantık ölçülerinin dı­
şında bir hareketti. Nitekim, tesadüfen seçi­
len bu zat, Birinci A bdülham id’itı bir hatt-ı
h üm ayununda -işe yaramadığı mütevatiren
sabittir» diye bahsettiği hiçbir meziyeti ol-
mıyan ve bu ağır işi yürütmesine imkân
bulunmıyan bir kimseydi.
Şerif Haşan Paşa sadarete seçilmesine
herkes kadar evvelâ kendisi de hayretler
içinde kaldı. B u n a rağmen, sadaret m akam ı­
BÂZI EYÂLETLERDEKİ O L A Y L A R
Osmanlı devleti dışta iki b ü y ü k düşm an­
la pek müşkül şartlar altında ve umumiyetle
kendi aleyhinde gelişmekte olduğunu gördü­
ğ üm ü z savaşlarla meşguliyeti sırasında içte
de, bizzat kendi eyâletlerinin bir kısmında
cereyan eden hâdiselerle uğraşmak mecburi­
yetinde bulunması d u ru m u n u büsbütün güç-
leşdiriyordu. Avusturya ve Rusya'ya karşı
1790 yılındaki savaş hareketlerine ve diğer
dış olaylara geçmeden önce bir kısmı pek
önceleri başlamış olan b u Mısır, Hicaz ve
Suriye'deki hâdiseleri görelim.
Mısır eyâleti ve Kölemen beyleri
Cezayirli Gazi Haşan Paşa'nm m üd aha­
lesi üzerine. Mısır'da nüfuz sahibi olmuş ve
devleti dinlemez hale «elmiş bulunan köle­
m en beylerinden İbrahim ve M u r a d Beyler
Said bölgesine çekilmek zorunda kalmışlar­
dı. Onların belli başlı rakîbleri bulunan İs­
mail ve Cidavî Haşan Beyler de o sırada
dışarda bulunduklarından Cezayirli Gazi H a ­
şan Paşa tarafından emirlik ve defterdarlık
2701
na dört-clle sarıldı. M eveu d d urum un kötü­
lüğünü kendisinden evvel sadrıâzam ve ser-
dar-ı ekrem bulunanlara yükliyerek hâsıl
olması muhtemel yeni kötülüklerden de bu
Rahova
suretle kendisini korumayı ve zamanında iş­
ler iyi gitmezse bunun m es’uliyetinden kur­
tulmayı çıkar yol sayıyordu. Bir taraftan da
kendisine rakip olabileceğini düşündüğün­
den Vidin muhafızı eski sadrıâzam K o c a Y u ­
suf Paşa’yı bu vazifeden uzaklaştırmak iste­
diyse de. Üçüncü Selim buna razı olmadı.
Çelebi-zSde Şerif Haşan Paşa, Cezayirli Gazi
Haşan Paşa ile onun yetiştirmesi olan Koca
Y u suf Pa ja ’yı hiç sevmezdi. Nitekim sadrı-
âzam olduktan sonra hüküm dara gönderdiği
bir telhiste «Yusuf Paşa kulları Cezayirli H a ­
şan Paşa terbiyesi olub ibadullahın m al ve
canları indlerinde m ubah derecesinde oldu­
ğundan irtikâb etmedikleri mcl’anet kalm a­
dığı efendime m alûmdur» diyordu (Cevdet
Tarihi, C : 5, S: 23).
verilen Ali B ey nüfuz sahibi olmuştu. Son­
radan İsmail ve Cidavî K as a n Beyler d e M ı­
sır’a geldiler. İsmail Bey, İbrahim ve M u ra d
Beylerin efendisi Ebuzzeheb (A b u ’l-zeheb)
M u h a m m e d Bey'in arkadaşı olduğu için bü­
yük itibarı vardı. Kendisine şeyhülbeledlîk
(belediye başkanlığı) verildi ve Mısır’ın bü­
tün işleri yavaş yavaş onun eline geçti. A n ­
cak, Ali Bey, Cezayirli Gazi Haşan Paşa ta­
rafından tayin edilmiş olduğxı ve Cidavî H a ­
şan B e y de eski emirlerden, köleleri ve ta­
raftarları kalabalık bir zat bulunduğu için
onların da kudret ve nüfuzu hemen hem en
aynı derecede idi. Lâkin İbrahim ve M urad
Beylerden korkttıkiarmdan onlardan korun­
m a k için hepsi İsmail B e y ’in etrafında top­
lanmış bulunuyorlardı. İsmail Bey, İbrahim
ve M u ra d Beylerin gelmeleri muhtemel d a n
taraflara siperler kazdırıp tahkimat yaptırdı.
Hatta taraflar arasında bir takım çarpışma­
lar da vukua geldiyse de netice alınamadı
(1789). T a m bu sıralarda Mısır valiliğine K e ­
ki (K e k ü ) A b d i Paşa yerine Cezayirli Gazi
H aşan Paşa’n m orada kethüdası bulunan îs-
mail A ğa (Paşa) vezirlikle tayin edilmiş b u ­
lunuyordu.
Cezayirli Gazi Hasaıı Paşa, Mısır’dan dö­
nüşünde oradaki beylerden ikisini rehin ola­
rak İstanbul’a getirmişti. Bunlar bir türlü
rahat durmıyarak M urad ve İbrahim B e y ­
lerle haberleştikleri için Littıni adasına sürül­
müşler, Üçüncü Selim’in cülûsunda ise affo­
lunarak tekrar İstanbul’a dönmüşlerdi. Fakat
yitıe rahat durmadıkları için eski menfala­
rına göndel'ildiyseler de, bir ara buradan
kaçmağa muvaffak oldular. Arkasından tek­
rar affolunduklarına ve Mısır’a iade edile­
ceklerine dair Mısır valisinin nüfuz ve iti­
barını kıracak bazı maksatlı rivayetler alıp
yürüdü. Yapılan tahkikattan bu dedı-kodu ve
Eski K a h ir e ’dert bir- görünüş
K a h ir e ’de Halife türbeleri
2702
rivayetleri Artin adlı bir sarrafın çıkardığı
öğrenilerek kendisi sorguya çekilip M urad
ve İbrahim B e y ’e ve Mısır'daki diğer bazı
dostlarına yandığı mektuplardan ele geçenler
de ortaya konunca hadiseyi inkâr edemedi­
ğinden idam olundu. B u sırada Said tara­
fında ikâmete m em u r edilmiş bulunan M urad
ve İbrahim Beylerin bazı yabancı devletler­
de»; top ve saire isleyip savaş araçlarını ta­
mamladıktan sonra Mısır üzerine hareket
edecekleri ve hattâ yine bazı yabancı dev­
letlerden subay istedikleri için bir ara ya­
bancı bir subayın gemi ile İskenderiye’ye
gelmiş olduğu ve İskenderiye’de oturan bir
irerık mühendisin M u ra d ve İbrahim. Bey ­
lere casusluk edip bu subayın onlarla buluş­
masına çalıştığı duyulduğundan mcs'eienin
tahkik edilip yabancı subayın
nezaret altına alınarak sınır dı­
şı edilmesi ve adı geçen m ü hen­
disin idam Olunması Mısır va­
lisi İsmail Paşa’ya bildirilmiş­
tir (1783).
Mısırda bu olaydan sonra
bir sene kadar nisbî bir sulh
devri başladı. İsmail B e y bu es­
nada birçok köleler satın alarak
debdebe ve ihtişamım o zam a­
n a kadar görülmemiş dereceye
vardırdı. Bir taraftan da kendi­
sine m uazzam bir saray inşasına
başlattı Lâkin, 1791 yılındaki
veba salgını sırasında öldü. Has­
talığa yakalandığı zaman, ileri
gelenleri toplayıp kendisinden
sonra yakın adamı ve yetiştir­
mesi O s m an B e y ’e tabi olmala­
rını tavsiye etti. İsmail B e y ’in
ölümü üzerine defterdar Ali
B ey ’le Cidavî Ilasan Bey, şey-
hülbeled olmak için birbirine
düştüler. Nihayet, bu mevkii
hiçbiri öbürüne bırakmadığın­
dan ikisi de O sm an Bey üzerin­
de anlaştılar. Aslında ise, O sm an
B e y b u ağır yükü taşıyacak
kudrette değildi.
İsmail B e y ’in öldüğünü d u ­
yunca, M urad ve İbrahim B e y ­
ler harekete geçerek yanlarında
kalabalık bir askeri kuvvet b u ­
lunduğu halde on altı saat m e ­
safedeki Zaviye mevkiine kadar
geldiler. Sonra, aslında hiçbir
nüfuz ve hâkimiyeti bulunmı-
yan Mısır valisi İzzet Page ile
yeni şeyhülbeled O sm an B e y ’e
haber göndererek eski dostla-
riyle geçenleri unutup barışmak
istedikleri halde İsmail Bey ’in
buna yanaşmadığını, şimdi ise
yurdlarını ve dostlarını özlemiş
olduklarını, dargınlık pek fazla uzadığından
artık barış yoluyla Mısır’a gelip oturmak
istediklerini, suçlarına pişman olduklarından
artık herkesle barışarak kimseye zararları
olm am ak şartiyle b u isteklerine müsaade
olunmasını bildirdiler. H e m e n Mısır divanı
toplanıp bu mektuplar ortada okundu. H e r ­
kes, bunların gözlerine inan m an ıîı caiz olma­
dığını, bir kere gelirlerse yine eskisi gibi
türlü fesada ve nüfuz iddiasına kalkışacak­
larını ileri sürdü. Bunun üzerine verilen ce­
vapta her şeyden evvel beş yıllık vergi borç­
larını ve Sürreye iştirak paylarım ödemeleri
gerekeceğini, kendilerini Mısır'dan padişah
çıkardığı için ancak bıı şartlar yerine gel-
dikten sonra hüküm dar nezdinde tavassutta
bulunabileceği bildirildi.
I.lkin kölemen zorbaları böyle kuru lâfla
savulacak belâlardan değillerdi. Kalabalık
askerleri, kuvvetli topçu birlikleri ve on ge­
milik nehir donanmalarjyle üç koldan iler­
lediler. Vali İzzet Paşa, bütün müdafaa ter­
tibatını aldı. Mevcut askeri ve ocaklıyı seter-
ber etti. O n yedi gün süren çarpışmalar so­
nunda İbrahim ve M u ra d Beyler b u şekilde
Mıısr’a girefniyecelderini anlayınca altı-yedi-
yüz kadar deveye üç günlük su ve yiyecek
yükleyip aşılması ve geçilmesi pek güç dağ
ve tepelerden K ahire’ye bir saatlik mesafe­
deki Azab-kapısına indiler. Lâkin, gayet yor­
gun ve bitkin bir haldeydiler. Kuvvetli bir
hücum a dayanacak halleri yoktu. Bunların
iizerine hemen varılmasına karar verilmiş­
ken, gizlice onlarla anlaşmış olan Osm an
Bey, bu harekete engel oldu. Bazı beyler bu
sırada zorba kölemenlerin etrafına geçince,
askerin bir kısmı da onlara tabi oldu. Osm an
B e y ’in kardeşi Mustafa B e y de bunların ara­
sında bulunuyordu. Ali ve Cidavî Haşan
Beyler no yapacaklarını şaşırıp çaresiz Said
taraflarına çekildiler. B u n u n üzerine M urad
ye İbrahim Beyler kolaylıkla Kahire’ye girip
İsmail beyin mükellef konağına yerleştiler.
İzzet Paşa ise b u sırada hâlâ Azab-kapı ta­
rafında bulunuyordu. M u r a d ve İbrahim
Beyler ertesi günü onar
«Paşa kaleye buyursun, Valilik eskisi gi­
bi kendilerinindir» diye haber gönderdiler.
İzzet Paşa, çaresiz geri dönüp kaleye girdi.
Olanları devlet merkezine yazdı. B u n u n üze­
rine İstanbul’dan daha eski tarihli ferman­
lar yazılıp vergilerini verm ek ve kimseyi
incitmiyerek şikâyete sebeb olmamak şar-
tiyle geçmiş suçlarının affolunduğu bildirildi.
Böylece devlet bu zorbalarla bagedememiş
ve istediklerini yapm ak zorunda kalmıştı.
I2zet Paşa, onların cr-geç Mısır’a hücum
edip Kahire’ye girerek durum a hâkim olacak­
larını sezdiğinden devlete daha evvel bunla­
2703
rın affı ile Kahire'de oturmalarına müsaade
edilmesinin daha uygun olacağını ve böy­
lece devletin şeref ve itibarının korunacağı­
nı bildirmiş bulunuyordu. Lâkin bazı kim­
seler onun bu müraeaatini İbrahim ve M u ­
rad Beylerden aldığı rüşvete hamledip kabul
edilmesine engel olmuşlardı. Neticede köle­
m en zorbalarının K a bireye girişleri üzerine
devletin itibarı iki paralık oldu.
Hicazın durumu
M ekke emiri Şerif Gaiib’in kardeşleri ve
diğer şerifler 1788 de kendisine başkaldır­
dıklarından iki taraftan asker hazırlanıp bir
hayli çarpışmalar olmuş, lâkin bir sonuç alı­
namamıştı. nihayet M ek k e kadısı ve dört
mezheb müftüleri vasıtasiyle araları buluna­
rak barıştırıl mis lardı. B u sefer kızlar ağası­
na gelen yazılardan anlaşıldığına göre Şerif
Galib’le kardeşinin oğlu Şerif Abdullah, M e k ­
ke şehrinin içinde birçok çarpışmalarda bu­
lunmuşlar ve kaleden üç aün müddetle atı­
lan top ve tüfenk yüzünden namaz kılına-
mamiş, ezan okunamamış ve hattâ *Haccr-i
esved* e kurşun rastlayıp bir parçası koptu­
ğundan yerine yapıştırılmıştı. Sonra ahali
toplanarak şeriflerine nasihat etmişler ve hiç
olmazsa şehir bölgesinden dışarda savaşma­
larını ve ne olursa olsun bu işe bir son ver­
melerini istemişlerdi (Ekim. 1789), Şerif A b ­
dullah bunun üzerine askeriyle Hiizeyl kabi­
lesine gidip oradan pek çok adam alarak
M e k k e ’ye doğru gelirken kalabalık bir k u v ­
vetle üzerine yürümekte olan Şerif G alib’e
rastladı Aralarında pek şiddetli bir çarpış­
m a geçti. İki taraftan birçok ölenler olduktan
sonra, Şerif Galib yine M ekke'ye çekildi.
Şerif Abdullah ise, gidip Taif’i zaptetti. H â ­
dise İstanbul’da duyulunca Şerif Galib'e bir
ferman gönderilerek böyle uygunsuz işierder
vazgeçilmesi ve halkın inciltiJip tedirgin
edilmemesi tenbih olundu. Aynı zamanda
Hace emiri U zun İbrahim Paşa’ya da her
iki tarafa nasihat ederek aralarını bulmağa
çalışması bildirildi.
Şerif Abdullah, Taif’te kuvvetlerini ten­
sik ederek tekrar M ek k e üzerine yürüdü. Bu
sefer cereyan eden çarpışmada Şerif Galib
kat'i şekilde üstün geldi. Şerif Abdullah ile
kardeşi Şerif M e h m e d ’i esir etti. Lâkin, o bi-
rader-zâdelcri hakkında af ve Şefkatle m u a ­
melede bulunarak kendilerine maaş bağladı.
Esasında Şerif Abdullah, on iki yaşların­
da bir çocuk olup kendisini kışkırtarak e m a ­
ret sevdasına düşüren, daha evvel ölmüş
olan babaları Şerif Server’in baş^ğası Y ah ya
Saltuk’tu. Son bozgun üzerine Yalıya Saltuk,
M edine yoluyla Ş a m ’a kasmış, orada emirli­
ğin Şerif Abdullah'a verilmesi hakkında bir
istida yazıp İstanbul'a gelerek bunu padişaha
sunmuş, lâkin ne kendisine ve ne (İr istida­
sına aldırış eden olmadığı için Mısır’a dön­
müştü. Maksadı, Şerif Abdullah'ı emarete
getirdikten sonra idareyi eline alarak istedi­
ği gibi atıp tutmaktı. Arzusuna nail d a m a ­
dıysa da, b u arada beyhude birçok kan dö­
küldü.
Diğer taraftan bu sırada Necid, yani do­
ğu Hicaz tarafında bulunan Vahhabîler de
taraftarları çoğaltarak bir hayli kuvvetlen­
miş bulunuyorlardı. M ekke’de şerifler ara­
sında son sıkan hâdiseler üzerine Vahhabi-
lerin nüfuzu ve tesir sahaları büsbütün ge­
nişledi. Nihayet bu gailenin def'i hususunda
Bağdad valisi Süleyman Paşa ile Şam valisi
ve M e k k e emiri devlete başv ordularsa da
süregelen Avusturya ve Rusya seferleri y ü­
zünden Bâb-ı âlinin bu konu ile uğraşmağa
vakti yoktu. Esasen başlangıçla mesele İs­
tanbul'a daha basit şekilde aksettirilmiş ve
b u yüzden Vahhabilerin fazlaca müteassıb
kimseler olmaktan başka bir mahiyetleri b u ­
lunmadığı hakkında hâsıl ulan düğünce yer­
leşmiş bulunuyordu. Halbuki bu cereyan
yavaş yavaş siyasî bir mahiyet alıyordu. N i ­
tekim b u mesele sonradan m ühim bir gaile
halini almış ve Vahhabîler M ekke’ye kadar
uzanarak burasını zapietmişierdir.
Surryedeki hâdiseler ve Cezzar A hm ed
Paşa
D a h a evvelki kısımlarda yazdığımız gibi
Cezzar A h m e d Paşa Sayda ve Azem-zâde
M eh m c d Paşa Şam valisi bulunuyorlardı.
Cezzar A h m e d Paşa, bulunduğu bölgede yarı
müstakil bir idare kurm ak sevdasındaydı. B u
yüzden yıllardan beri A kk â kalesini tahkim
edip kendisine bir barınak haline getirmişti.
O n u n bu durum u Sevilmiş olduğundan ken­
disine Bosna eyâleti tevcih olunmuşsa da,
Cezzar A h m e d Paşa, Dürzi dağı halkının is­
yan halinde bulunduklarını ve bu yüzden
kendisinin huradan ayrılmasının birçok fe­
nalıklar doğuracağım bildirmiş, ısrar edilirse
emir dinlemiyeceği de anlaşıldığından yine
yerinde bırakümış, üstelik, L ü b n a n ’da çıkan
isyanları bastırdığından bu yerlerin idaresi
de kendisine tevdi olunmuştu. Böylece. n ü ­
fuzu artmış oluyordu.
Merkezi Deyrül-Kamer olar. Lübnan Etnî-
ri Yusuf, kaç zamandır onun hâkimiyetini
kabul etmiş durumda idi. Emîr Yusuila kar­
deşi E m ir A h m ed arasında Lübnan emirliği
kavgası sürüp gitmekteydi. Cezzar A h m e d
Paşa bu meselede Em ir Yusuf’un tarafını tu­
tarak ona yardım etti. Halbuki Şam valisi
Azem-zâde Mehmcd. Haşa, Emîr Aiımed/i tü­
tüyor ve ona yardımda bulunuyordu. Netice­
2704
de iki taraf b u yardımlara güvenerek çarpış­
tılar. Emîr Yusuf galip gelip Dcyrül-Kamer’e
girdi. Lâkin, Emîr Yusuf bundan sonra rahat
durmıyarak kendisine yardımı sayesinde
Lüb na n emirliğini temin etmiş elan Cezzar
A h m e d Paşa’ya ait Beşara bölgelerine saldı­
rıp ahaliyi kail ve mallarını yağm a ettirdi.
İşte, Cezzar A h m e d Paşa, bunun üzerine ye­
rinde bırakılmasını istemiş ve bu arzusu ka­
bul edilmişti.
Azem-zâde M e h m e d Paşa 1783 yılında
vefat edince yerine S a m valisi ve Hacc emiri
olarak tâyin edilen Derviş Paşa’n m ahm ak­
lığı vc idaresizliği yüzünden hacılar büyük
sıkıntı çekmişlerdi. B u n u n üzerine bu vazi­
fenin kuvvetli ve becerikli bir vezire veril­
mesi kararlaştırıldı. Ortada iki numzed var­
dı. Canikli Hacı Ali ve Cezzar A h m e d P a ­
şalar. Cezzar Alımed Paşa’yı o sırada sadrı-
âzam bulunan Halil H â m id Paşa, Hacı Ali
Paşayı ise, sadrıâzamm büyük düşmanı der­
ya kaptanı Cezayirli Gazi Hasaıı Paşa tutu­
yorlardı. Neticede, sadrıâzamm reyi galebe
çalarak Haee emirliği Cezzar A h m ed Paşa’ya
verildi. A n c a k Cezzar’m bu vazifesi 1786 ta­
rihine kadar sürmüş ve yerine U z u n İbrahim
Paşa tayin olunmuştu.
A z evvel bahsettiğimi?. M ekke emiri Şe­
rif Gaîib ile birader zadeleri arasında hâdi­
seler çıktığı zaman Hacc emiri hâlâ U zu n İb­
rahim Paşa idi. B u olaylar sonunda bu böl­
gede emniyet ve asayiş kalmayınca, Cezzar
A h m e d Paşa uhdesinde bulunan Sayda vali­
liğine ilâve olarak Şam valiliği ile Hacc
emirliği kendisine verilirse emniyet ve asa­
yişi yeniden temir. edeceğinden başka, dev­
let hâzinesine dört yüz kese akçe ödiyece-
ğini bildirdi. O sırada sefer münasebetiyle
fevkalâde hazine darlığı bulunduğundan bu
teklifi kabul olundu (1791). Cezzar A h m e d
Paşa, yalnız Cezayirli Gazi Haşan Paşa’dan
çekinirdi. B u yüzdetı onun ölümüne pek
m em n u n olmuş ve artık kimseden pervası
kalmamıştı.
Cezzar Aîımed Paşa, b u sayede bütün
Suriye’de nüfus ve iktidar sahibi oldu. A n ­
cak, Üçüncü Selim’e pek büyük hürmet ve
bağlılığı bulunduğu için başkaldırmıyor,
ufak-tefek itaatsizlikleri de hoş görülüyor
ve onu buna sevketmiyecek şekilde hareket
edilmeğe itina olunuyordu.
B u sırada Cezzar A h m e d Paşs’njn ket­
hüdası K ü ç ü k Selim Paşa ile araları açılmış,
Cezzar’m onun kumandasında olarak Em ir
Yusuf üzerine sevkettiği kuvvetler, kendi
aleyhine harekete geçerek Akkâ'yı muhasara
etmişlerdi. Lâkin, geçen çarpışmalar sonunda
Cezzar A h m e d Paşa galip geldiğinden K üç ü k
Selim Paşa evvelâ Ş am ’a kaçmış, sonunda
İstanbul’a gelmiş, buradan da Rumeli savaş
cephesine gönderilmiştir.
 A V U S T U R Y A V E R U S Y A ÎLE S A V A Ş I N D E V A M I , D İ Ğ E R O L A Y L A R
B u senenin başlarında, Avusturya İmpa­
ratoru İkinci Jozei vefat etmiş ve yerine ge­
çen İkinci Leopold Avusturya'yı gayet kötü
bir durum da bulmuştu (Şubat 1730). O s m a n ­
lI devletiyle uzayıp giden savaş Avusturya’yı
tamamen takatsiz bırakım? bulunuyordu. B u
devlet, kazandığı muvaffakiyetlere karşılık
ağır fedakârlıklara katlanmak zorunda kal­
mıştı. Üstelik batıda durum u gittikçe fenaya
gidiyor, Macar ihtilâli bir türlü bastırılama-
dığı gibi, Prusya d a savaş hazırlığı yapıyor­
du. NUıaye İkinci Frederik Giyyom, İkinci
I.eopold'a bir ültimatom gönderdi. Bunda,
OsmanlIlarla hemen mütareke imzalanması,
Avusturya’nın, Pasarofça andlaşmasmın çiz­
diği sınırlara çekilmesi ve Galiçya’yı Lehis­
tan’a terletmesi isteniyordu.
Diğer taraftan Fransa’da mühim olaylar
cereyan etmekteydi. Birçok kargaşalıklar
çıkmakta, Onaitıneı Lui’niıı mevkii sarsıl­
makta ve büyük ihtilâlin tesiri her şeyde
belirmekteydi. Velhasıl A vrup a’da değişen
siyasî d urum ve Büyük İhtilâlin kütlelerde
yarattığı hareketin yanında Prusya’nın tutu­
m u muharip müttefikleri sulh teşebbüslerine
ş.evkeL-cekteydi. Bütün, kış mevsimi barış
şartiarı yoklamalarile geçmişti. İlk bahara
M :
girilirken hâlâ bu faaliyetler durmamıştı.
Ordunun yeni savaş yılı için sahraya
çıkışı
Kış geçerek savaş mevsiminin gelmesi
dolayısile, 20 nisan 1790 günü Sancağ-ı Serıi
direğine bağlanarak ordunun sahraya çık­
ması kararlaştırıldığı halde şiddetli fırtına­
lar, yağmurlar ve kar devam ettiği için b u ­
na imkân olmadı. Buzaov bozgununda ordu
ağırlıkları elden çıktığından askeri barındı­
racak yeter sayıda çadır mevcut değildi. Bti
yüzden havaların durulması için Mayısın cn
birinci gününe kadar beklendi ve b u tarihte
ordu Ş um n u sahrasına çıktı.
Ancak, ordunun ne tarafa hareket ede­
ceği henüz bilinmiyordu. Halbuki, zahire ve
mühimmatın ona göre hazırlanması lâzımdı.
B u mesele daha evvel birkaç kere görüşül­
müşse de bir karara varılamamıştı. Nihayet,
sahraya çıkıldıktan sonra o günkü duruma
göre hareket edilmesi uygun görülmüş bulu­
nuyordu. Mayıs ayının ortalarına yaklaşıl­
dığı halde, ordunun kışlaktan henüz yeni
çıkması, .sadrıâzamin işi gevşek tuttuğuna
hamlediliyordu. Gerçi Çelebî-zâde Şerif H a ­
sarı Paşa durum u bildirmiş, gecikmenin çadır
eksikliğinden ve havaların bir türlü düzel-
jrneyîşirıden jieri geldiğini ■ anlatıp, bundan
2705
sonra yapılması düşünülen işler hakkında taf­
silât vermişse de, bu izahlar hükümdarı tat­
m in etmemiş bulunuyordu. Nitekim gönder­
diği bir hstl-ı hümayunda:
•Bunlar güzel... lâkin hep olmuştu, ola­
caktı gibi lâflardan ibaret olup ortada yapıl­
mış bir iş yok. Düşm an durmuyor, böyle gev­
şeklikle iş görülmez. B e n iş isterim. G ö zü n ü ­
zü açıp bakasınız. Gece ve gündüz demiyesi-
niz. Y a z geçmeğe yaklaştı. Siz hâlâ şöyle ola­
cak böyle olacak diyorsunuz. Allah gösterme­
sin, düşmanlar bir taraftan fırsat bulurlarsa
sonra bana kim cevap verir. B e n sana tam
istiklâl verdim. Her reyin ve hareketin mak-
bulümdür. Din vc devlet işlerinden ikdam ve
gayret edenlere ikram ve kusur ve gevşeklik
edenlerin cezalandırılmasına ihtimam edesin.
İsmail, Niş, Vidin, Yeni-pazar ordularının ve
diğer orduların halleri nasıldır? Yeni-pazar’
da zahire yok. Niçin tedarik etmezsin. Bir
tarafı düşünüp diğer tarafı unutm ak olur
m u? Böyle gevşek hareketten bana hayret
geliyor... Allahı seversen gayret edesin» di­
yordu.
Ordudaki noksanlar ve sebebieri
Halbuki, orduda zahire darlığı vardı. N i ­
tekim, kışlakta askere yarım yiyecek tayini
verilirken ordunun idaresinde yine güçlük
çekiliyordu. Hezargrad, Nîğbolu ve Loîça ta­
raflarına onar, onbeşer bin kuruş gönderile­
rek zahire satın alınmasına başlanmışsa da,
oralardaiı tedarik edilecek elli bin kile kadar
zahire ordunun ihtiyacını karşılayaıruyaca-
ğm dan sahraya çıkıldığı zam an tam tayin
verilmesi gerektiği halde verilemedi. Bir ta­
raftan da sefer zamanı olduğu için ordu
m evcudu kabarıyordu. B u hal, sadnâzamı
ve işbaşında bulunanları şaşkına çevirdi.
Ayrıca ordu ya İsakçı veya Vidin tarafına
doğru hareket edeceğinden yol boyunca v a ­
ki kazalara zahire hazırlanması için emirler
gönderildiyse de, bu zahireyi tedarik etm e­
nin b u kazalar halkının kudreti dışında b u ­
lunduğu anlaşıldı. Üstelik hâlâ n e tarata gi­
dileceği kararlaştırüamamıştı.
Zahire azlığından m aada b u yıl Anadolu
ve Rumeli askerlerinin de gelmesi gecikmiş
bu yüzden ordu Seferi kadrosuna çıkama­
mıştı. Düşm an ise savaşa hazır bulunduğu
için bir taraftan hücum edecek olsa ayrı -
lıp gönderilecek asker m evcud değildi. H e ­
m en bütün ordutıun o tarafa hareketi ieab
edecekti Halbuki, zahire de henüz tedarik
edilmemişti. Birkaç günlük peksimetle h e ­
m e n yola çıkılmağa kalkışılsg, b u sefer de
lüzumlu malzemeyi nakledecek hayvanlar
için arpa yoktu. Kısaca, orduda tam bir
F. 22
perişanlık h ü k ü m sürüyordu. D u r u m böyle
iken Avusturya ve Rusya'nın barış teklifleri
bir tarafa bırakılmış, hâlâ zaferler kazana­
bilme hülyalariyle Savaşa devm a karar ve­
rilmişti. O rdu nu n b u hale gelmesine sebeb
ise, eski sadrıâzam Cezayirli Gazi Haşan Pa-
şa’nın barışı pek yakın görmesi yüzünden
sefer tedarikini gevşetmiş oimasıyöı. Ç ü n ­
kü bu yüzden kaç yıldır halkın elinde b u ­
lunan nesi varsa alınarak aç ve perişan bir
hale geldiklerini, katlandıkları fedakârlıklar,
tahammüllerini çoktan aştığı için müslüman
tebaanın bulundukları yerleri terkedip göç­
tüklerini, Hıristiyanların ise başkaldırarak
düşmanla birleştiklerini biliyordu. Diğer ta­
raftan yeni sadrıâzam ve serdar-ı ekremin
tanınmış ve meşhur bir vezir olmaması y ü­
zünden herkes işi ucundan tutmağa başla­
mış, G azi Haşan Paşa’n m şiddetinden çeki­
nenler de korku kalmadığı için bildiklerini
okur olmuşlardı. Bosna, Anadolu ve R u m e ­
li’den orduya yüz elli bin kadar asker gel­
mesi beklenirken, mükelleflerin birer tarafa
savuşması, herkesin bir kapıya ilticası, asker
sürücülerinin rüşvetle a d 3 m kayırmaları ve
haika gelen bıkkınlık yüzünden elli bin kişi­
nin bile toplanmasına imkân kalmamıştı. İs­
tanbul’dan toplanıp İsmail’e gönderilen ser-
dengeçtiler ise, gemileri boğazdan çıkar çık­
m a z başkaldırıp kaptanları zorla Varna’ya
yanaştırarak etrafa dağılmış olduklarından
İsmail’e pek azı varabilmişti.
Tatar Hanının durumu
Bath Giray H a n , kışlamak üzere Gazi
Haşan Paşa iie birlikte evvelce Ş u m n u ’ya
gelmişti. İstanbul’d an kendisine Babadağı ve
oradan da İsmail’e hareket etmesi bildirilip
bir hayli para da gönderildiği halde, artık
savaşla bir şey elde edilcmiyeceğine vc ba­
rıştan başka çare kalmadığına kanaat ge­
tirmiş olan H a n :
»İsmail’de süvariye ihtiyaç yok. Ba-
badağı’nda ise zahire tedariki imkânsızdır»
diyerek itizar etti. Hareketi tekrar tekrar
emredildikçe, türlü özür ve bahanelerle at­
lattı. Lâkin, serdar tarafından kendisine gös­
terilen hükümdarın kat’i bir emri üzerine
yola çıktıysa da, ayak sürüyerek ilerlediğin­
den Babadağı’na ancak elli beş günde varı-
labildi.
Prusya elçisinin savaşın devamını
temini
Osmanlı devleti île Prusya arasında 31
O c a k 1790 tarihinde İstanbul’da tarafların
seçtiği delegelerce tanzim ve imza edilen it­
tifak andlaşması, aynı yıl Haziranının yir­
minci günü İkinci Frederik Giy y o m tarafın­
2705
dan tasdik edilmişti. Pnisya kralı, Rıisya v£
Avsuturya’yı Osmanlı devletiyle barışa zor­
lam ak için sınırlara sayısı yüzelli bini buian
kuvvetler göndermiş vc kendisi de ordugâha
gelip ittifak andlsşmasım burada tasdik et­
mişti. B u ittifak, sizli tutulmuş olmakla bera­
ber, Rusya ve Avusturya devletleri tarafın­
dan haber alınmış bulunuyordu. B u yüzden
her iki devlet Osmanlı devletiyle bir an ev­
vel ayrı ayrı barış yapm ak em eündeydi ve
b u hususa dair mektuplar üst üste orduya
geliyordu. Osm anlı devleti, Prusya ile olan
ittifakından dolayı ayrı barış yapacak d u ­
rum da olmamakla beraber, meseleyi de bir­
den kesip atmağa taraftar değildi. Hattâ,
prens Potenıkin tarafından hem en barış m ü ­
zakerelerine başlanması için delegeler tayini
istenince, m üvazaa yollu olarak m ükâlem e
memurları seçilmesi düşünülmüştü. Lâkin
Prusya elçisi, b u şekilde dahi Osmanlı devle­
tinin düşmanla temasının doğru olmıyacağını,
b u yaz Prusya’nın müzaheretiyle kazanılacak
zafer üzerine sonbaharda m ü kem m el ve kâr­
lı bir barış akdinin m ü m k ü n olduğunu söyle­
diği için bundan vazgeçildi.
Y en i sadrıâzam Rusçuklu Çelebi-zâde Ş e­
rif H aşan Paşa, selefi zamanında prens Po-
temkin’in barış konuşmaları için Cezayirli
G azi Haşan Paşa’ya göndermiş olduğu m e ­
m u r u iade etmiye hazırlandı.
Prusya’nın gerçek niyetleri
Bir taraftan da Prusya’nın Osmanlı d e v ­
letinin bütün gücüyle Avusturya üzerine
yüklenmesini istemesine karşılık, İsveç'in
Rusya cephesine yüklenilmesinde ısrar et­
mesi, bir tereddüt yaratmıştı. Aslında Pru s­
ya’nın bu savaşa fiilen katılmağa pek niyeti
yoktu. Sınırlara ordular yığmak ve Osmanlı
devletiyle akdettiği ittifakı el altından açı­
ğa vurm ak suretiyle Avusturya ve Rusya’yı
bir an evvel barışa zorlamak ve bu barışta
bazı menfaatler elde etmek istiyordu. F r a n ­
sa'da başhyan ihtilâlin kendi ülkelerine si­
rayeti ihtimali ise. bütün A vrup a devlet
reislerini derin derin düşündürmeğe başlamış
vc aralarındaki anlaşmazlıkları bir tarafa
bırakıp b u yeni tehlikeye karşı birleşme
temayülünü uyandırmıştı.
Osmanlı devleti için b u durum , b ü y ü k bir
fırsattı ve bunun kat’iyyen kaçırılmaması
lâzımdı. Ç ü n k ü Avusturya ve Rusya devlet­
leri, Prusya'nın b u savaşa mutlak katılmak
niyetinde olduklarını sanarak çok müsait ba­
rış tekliflerini kabule hazırdılar. N e çare ki,
Prusya ile pek zamansız imzalanan ittifak
andlaşması, Osmanlı devletinin b u fırsattan
faydalanmasına engel olmuş, bir a n evvel
barışa kavuşulamamış, devlet yeni fedakâr­
lıklara katlanmak zorunda kalmış, sonunda
O n sekizinci yüzyıl sonlarında Boğaziçi'nden görünüşler: Üstte; Eski Beşiktaş (D o l m a b a h ç e )
sarayı, ortada; karşılıklı Hisarlar, aşağıda; B U y ü k d e r e (M e l l m g ’derı)

2707
da şartları umulduğu kadar müsait olmıyan
barış andlaşmaları imzalanmak zorunda ka­
lınmıştır.
B-3HŞ faaliyetlerinin ordudaki tesiri,
padişahın hattı
Evvelce alınan kararlara ve bazı kat’ı
hareketlere rağmen b u sırada Avusturya ve
Rusya memurları hâlâ barış için orduya gelip
gidiyorlarsa da türlü sözlerle oyalanıyorlar­
dı. Yeni serdar-ı ekrem de barıştan başka
çare bulunmadığım anlamıştı. A ncak Prus­
ya ile olan ittifak ayrı bir barışa engel b u ­
lunduğu için bir şey yapılamıyor, bununla
beraber her ihtimale karşı kat’î red cevabı
da verilmiyordu. Artık savaş mevsimine gi­
rildiği için iki tarafın memurları şimdi kesin
cevaplar istemeğe başladılar. Barjş ümidi,
ordu hakkında bir rahavet yaratmıştı. Üçün­
cü Selim durum u haber alınca:
«Müttefik devletler beraber olmadıkça
sulh yoktur. C enk için hazırlık yapıp bir
saat evvel cenk etmeğe çalışınız. Yardım
AUahdandır» diye bir hatl-ı hüm ayun gön­
dermişti.
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Celebi-zâ-
de Şerif Haşan Paşa İstanbul’un ordunun
durum unu hâlâ anlamak istemediğini hay­
retle görüyordu. Nihayet, vaziyeti bütün açık­
lığı ve acılığı ile hünkâra bildirdi. Runda
içinde bulunulan güçlükler sayılyor, R u m e ­
li ve Anadolu’dan orduya tertip olunan as­
kerin henüz gelmediği. İsmail'e en az yirmi
bin ve îbrail’e enaz onbeşbin asker gönde­
rilmesi icabederken ancak üç-dört bin as­
ker tertip edilebildiği, onların da m em u r ol­
dukları yere en erken yirmi ¿ünde gidebi­
lecekleri, bu sırada düşman birkaç yerden
hücum ederse felâketin m uhakkak olduğu,
Avusturya'nın ise mütemadiyen barış istedi­
ği, lâkin artık oyalamanın imkânı kalmadığı
anlatılıyordu.
Üçüncü Selim’in verdiği cevapsa şuydu:
«Avusturya imparatorunun ben Osmanlı
devletiyle sulh olurum ve İngiltere’yi vası­
ta etmişsiniz. İşiniz İstanbul’da konuşulacak­
tır» demek, yahut da «murahhas İstanbul’
dan gidecek* diye söylemek suretiyle ve ya­
hut da bunun için oyalayıcı bir çare bulu­
narak biraz daha vakit kazanmağa bakınız.
Kaldı ki, burada olan Prusya elçisi «Prusya
kralının Nisan sonunda (runıi nisan) veya
Mayısda (rumî mayıs) savaşa başlıyaeağmı
biliyorum. Şimdiki halde, savaş olacağında
şüphe yoktur. Düşmanların Osmanlı devleti
hududundaki askerlerini Prusya hududuna
çektikleri de bunun delilidir. Siz ne duru­
yorsunuz* demekledir. B u suretle sizin de
taraf taraf davranmanız lâzım değil mi?
Yoksa cenk etmiyccek misiniz? Yazılarınız­
dan bana hayret geliyor. Fırsat elde iken
kaçırmanın mânası nedir? Göreyim sizi. A l ­
lahtan yardım istiyerek muharebeye ikdam
edesiniz.»
Hünkâr bundan sonra gönderdiği hatt-ı
hümayunlarla sadrıâzamı şiddetle tehdid
ederek hemen düşman ürerine yürümesini
bildiriyordu.
Bazı çarpışmalar ve akınlar, Avustur­
ya’nın sulh için taarruzu
Padişah ile sadrıâzam arasında bu ya­
zışmaların cereyan ettiği sırada mevzii de
olsa cephelerde savaş hareketleri başlamış
bulunuyordu. Scrdar-ı ekrem barış ümidiyle
avunurken aniden top ve bum bara ile zaptı
imkânsız bulunan Ada-i Kebir kalesinin za-
hiresizlik yüzünden AvusturyalIlara teslim
olduğu haberi geldi. Sadaretinin başlarında
böyie bir felâkete uğranılması, Çelebî-zâde
Şerif Haşan Paşa’yı pek üzdü.
Diğer taraftan İşkodralı M a h m u d ve Te-
pedelcnli Ali Paşa’lar a k m a çıkarak bir kı­
smı Avusturya memleketlerini vurduysalar
da, yanlarında kale muhasara vasıtaları b u ­
lunmadığı ve zahire darlığı çektikleri için
kurtarılması arzu edilen Böğürdelen kalesi
geri ahnamıyarak M a h m u d Paşa Yeni-Pa-
zar’a ve Ali Paşa Morava’ya döndüler.
Yen i Avusturya imparatoru İkinci î-eo-
pold. kendisinin ve devletinin bekası için
barışı mutlaka şart görmekteydi. Osmanlı
devletinin barış tekliflerini ne kabul ve ne
de reddederek ortada bırakmasına Prusya ile
olan ittifakın sebeb olduğunu seziyordu. K e n ­
disi, Rusya’dan ayrılarak tek başına barışa
kararlı olduğu için, Osmanlı devletini de
müttefiki Prusya'dan ayırıp ayrı barışa zor­
lamağa karar verdi. B u maksatla ilkbaharda
başladığı mevziî çarpışma hareketini geniş­
letip umumileştirmek üzere Bükreş'de bulu­
nan. kumandanı prens K oburg’a yanında bu­
lunan kuvvetlerle Ycrgöğü üzerine yürüm e­
sini bildirdi Prens Koburg, yirmi altı bin
asker ve yetmişe yakın top ve humbara ile
ilerleyip Yergöğü’de bulunan kuvvetlerin
kumandanı Çavuş-zâde Abdullah Paşa ile
Cengiz M c h m e d Giray’a kalenin kendisine
teslimi için haber gönderdi. B u teklifi red-
dolunduğundan K oburg varoşu yaktıktan
sonra kaleyi muhasara altına aldı.
Osmanlı kuvvetlerinin Yergcgü zaferi
Böylece Yergöğü'nde savaşların başladığı
Rusçuk tarafından görülünce, serdar-ı ekre-
min kardeşi Seyyid M eh m ed Efendi, o tarafa
asker geçirmek suretiyle yardıma başladığı
için K oburg kaleyi kolayca alamıyacağını
anladığından hemen tabya ve siperlei ka­
zarak kaleyi top ve bumbara ile döğüp sı­
kıştırmağa başladı. Lâkin, Rusçuk taraf anda­
ki adadan da AvusturyalIlar üzerine top ve
bumbara bombardımanı başladı. Topçu sa­
vaşı, yedi gün k a d a r sürdükten sonra A vus­
turyalIlar bütün güçlerini toparlayıp yanan
binaların duvarlarını siper ederek kaleye
doğru ilerlediler. B u sırada vakit ikindiyi
bulmuştu. Osmanlı askerlerinden birisi tesa­
düfen atın?, yulaf tedariki için hendekten
çıkınca, sokulmuş olan AvusturyalI asker­
lerden b irka çı ü z e r in e h ü c u m ettiler, O da
karşı koyunca kaledeki gaziler bunu görüp

Onsekizinci yüzyıl sonlarında Istan bu [’un kuşbakışı bîr görünüşü

v '■ >*3*'
■jğü. ■ pjfr,

■I

Onsekîzmci yüaryıî sonlarında Beyoğlu tarafları

2709
 yardıma koştular. Düşm an da yardımcı ku v ­
vetler gönderdi. B u suretle kavga büyüdü.
Kale müdafileri bundan coşarak hemen ka­
pıları açıp hep birden düşman üzerine y ü ­
rüdüler. Bir hamlede iki binden fazla A vus­
turyalI kılıçtan geçirildi. B u şekilde dört-
beş saat süren savaş sonunda Osmanlı aske­
rinin bir kısmı düşmanın Tuna tarafındaki
siperlerinin arkasına seçip burasını zapte-
dince Yergöğü’yü dört taraftan çevirmiş olan
siperlerdeki Avusturya’lıların içine korku
düşerek varoşta zevk ve sefaya dalmış elan
asker kaçmağa başlayınca bu hal süratle
bütün Avusturya ordusuna sirayet ettiğin­
den ağırlıklarını, çadırlarını, top. humbara
ve hücum için hazırladıkları savaş malzeme­
sini bırakarak Osmanlılar tarafından takibe-
dildikleri halde düşe-kalka, kırıla-döküle fi­
rara yüz tuttular. Nihayet, dört saat uzak­
taki Toba bağlarında durumsayıp siperler
kazmağa başladılar. Osmanlılar da saatler­
den beri süren çetin savaşlardan yorulmuş
oldukları için geri döndüler (8 haziran 1790).
AvusturyalIlar bu savaşta beş bin ölü ver­
mişler, kırk top, on havan ve pek çok cep­
hane kaybetmişlerdi. OsmanlIların aldıkları
esirler de bini geçiyordu.
Serdar-L ekrem. düşmanın Yergöğü’yü
muhasara ettiğini duyduğu zaman çok telâş
etmişti. Orduya mürettep asker hâlâ toplan­
mamış olduğu gibi, yaya yeniçeri askerinin
sayısı iki bine varmıyordu. Bunların da bir
kısmı kasabada 'işi esnaflığa vurmuşlardı.
H e m en etraftan gelmekte olan askerden te­
darik edebildiği dört bin kadar piyadeyi ve
bin kadar süvariyi Rusçuk tarafına gönder­
diyse de, düşmanın pek kalabalık oluşunun
duyulması zihinlere perişanlık vermişti. B u
sırada birdenbire gelen zafer haberi, büyük
sevinç yarattı. H e m e n top şenlikleri yapıldı.
Serdar-ı ekrem mükâfat olarak A bdul­
lah Paşa'ya vezaret, kardeşine büyük imra-
horluk rütbelerini tevcih etti. Cengiz Giray
Kanla maiyetinde bulunan Hatızâde ve mir­
zalara, yararlığı görülen subay ve askerlere,
bu savaşta yara alanlara hil’atler, çelenkler
ve ihsanlar dağıttı.
B u haber İstanbul’a Şeker bayramının
birinci günü gelmiş ve iki bayram birden ya­
pılmıştı. Üçüncü Selim, Abdullah Paşa’ya ve
Cengiz Giray’a üçer bin altınla birer çelenk
ve serdar-ı ekreme samur kürk, murassa kı-
lınç ve her işinde müstakü olduğuna dair
hatt-ı hüm ayun gönderdi.
Osmanlı ordusunun Tuna’yı geçmesi
B u zaferden sonra yapılan müşavereler
sonunda, daha zayıf olan Avusturya cephe­
sinin bir seraskerin idaresinde bırakılarak
2710
daha evvel İsakçı’ya kadar olan menziller­
de gerekli zahire bile hazırlanmamıştı. A n ­
cak, Yergöğü vak’asında elde edilen gani­
metler askere pek tatlı geldiğinden herkes
bu cephede döğüşmeyi arzu eder olmuştu.
Serdar-ı ekrem de, yolların intizamı ve m e ­
safenin yakınlığı dolayısıyla Avusturya cep­
hesini tercih ederek kcnakcüarı Ruscuk’a
iade etti.
Böylece, 18 temmuz Cumartesi günü
Şum n u sahrasından hareket edilip Rusçuğa
gelindi. Sancağ-ı şerifle kapıkulu süvarile­
rinin sipah ve silâhdar bölükleri burada bı­
rakılıp İsakçı muhafızı O sm an paşa çağırı­
larak çarhacı, yani öncü kuvvetleri kum an­
danı tâyin olundu. Ordu, nehrin karşı kıyı­
sına geçtikten sonra nasıl hareket cdilcceği
görüşüldü. Avusturyanın asıl ordusu Bükreş
tarafında olup Ziştova (=Ziştva) ve Totra-
kan karşısında T u n a kıyılarında birer birlik­
leri bulunduğundan ileri harekete geçildik­
ten sonra geri dönm ek icabettiği takdirde
bu kuvvetlerin Yergöğüye iki taraftan hü~
cum edip ordunun ric’at yolunu kesmeleri
ihtimali vardı. Bun u n üzerine serdar-ı ekre*
min bir kısım askerle Yergöğü’dc kalması ve
seçilecek bir seraskerin yaya ve atlı kuv­
vetlerle Avusturya ordusunun üzerine gitme­
si kararlaştırıldı. Ancak, yeniçerilerin çoğu
birer at uydurup onlara bindikleri için yaya
kuvvetleri azalmıştı. İstanbul'dan da gelen
bir emirde yeniçerilerin aslında devletin ya­
ya gücü olduğu bildiriliyor ve eski kanun­
larına göre atlarını terkedip Tuna nehrinin
karşısına yaya olarak geçmelerinin temini
isteniyordu. Lâkin, savaş sırası olduğundan
b u işin asker gücendirilmeden başarılması
da serdarın dirayetine havale olunmaktaydı.
Rayhanbah anlaşması ve Osmanlı
devleti
Avusturya imparatoru İkinci Leopold
ise, Yergöğü’de yaptığı barış taarruzunun
muvaffak olamaması üzerine doğrudan doğ­
ruya Prusya devletine başvurup anlaşma ve
müzakerelere hazır bulunduğunu bildirdi.
İkinci Frcdcrik Giyyom ’un da esasen isteği
onun başeğmesiydi Bunun üzerine A v u s ­
turya ve Bohem ya hududlarına yakın Ray-
hanbah (Rcichenbach) şehrinde Avusturya
ile Prusya ve müttefikleri İngiltere ve F e­
lemenk delegeleri hazır bulunduğu halde
müzakereler başladı. Görüşmeler kısa sürdü
ve iki devlet arasında anlaşma imzalandı
(Temmuz-Ağustos 17S0).
B u anlaşmanın Osmanlı devletini alâka­
dar eden maddeleri, Avusturya'n m bu savaş­
ta işgal ettiği Osmanlı devleti topraklarından
çekilmesi, mutlak tarafsızlığı kabul edip
Rusya’ya hiçbir yardımda bulunmaması,
 yalnız kat’i barış imzalanıncaya k a d a r Hotin
kalesinin em a neten AvusturyalIların elinde
kalması hususlarıydı. A v u stu ry a oradan da
çekilirse b u kaleyi h e m e n R u sy a'n ın işgal
cdeceği d ü şü nü ld ü ğ ü nden bu tarza karar
verilmişti. Y i n e b u anlaşm aya göre, Osman-
lı-Avusturya savaşına d a son verilecekti.
Prusya kralı, daha b u anlaşma imzalan­
m adan evvel Osmanlı devletiyle hemen m ü ­
tareke yapılmasını Avusturya’ya kabul ettir­
mişti. Evvelce de kısaca bahsettiğimiz gibi
o zaman Bclgrad'da bulunan Avusturya baş­
kumandanı mareşal Laudon’un 10 kasım 1789
tarihli bir mektupla serdar-ı ekreme baş­
vurması üzerine bazı mütareke görüşmeleri
yapılmış hattâ daha sonra da şartlarının k a ­
rarlaştırılması için Eflak’daki Avusturya k u ­
mandanı prens Saks do Koburg ile görüşül­
müştü. A ncak Rayhanbah anlaşmasında
(Reichenbacher Konvention) görülen ve O s ­
manlI devletine evvelki (Ocak 1789) A vus­
turya-Rus barış teklifinden daha iyi şartları
saclıyan asıl Osmanlı-Prıısya ittifakı yapıl­
m ak istenen Avusturya mütareke görüşmele­
■- . . . . .
A i f /ik '/A <
Ûnsektzinei yüzyılda halk kıyafetleri
M e r y ’nin Constantinople et la M e r Noire adlı kitabından)
2711
rinin başlaması sırasında da yeni bazı güç­
lükler zuhur etti.
Avusturya ile müzakereyi zorlaştıran
şeyler
Osmanlı devletinin 'ou seferden maksadı
Kırım'ı almaktı. Üçüncü Selim, Avusturya
ile mütareke ve barışa sadece Rusya’ya bü­
tün kuvvetlerle yüklenebilmek için razı ol­
duğunu bildiriyordu. Halen ise ordu Yergö-
ğü tarafına geçmiş olduğundan, tekrar bu
tarafa dönüp Silistre üzerinden gidildiği tak­
dirde, T u n a nehri iki defa geçilmiş ve pek
çok vakit kaybedilmiş olacaktı. Neticede bu
yıl boyunca tedarikler görülmüş ve zahmet­
ler çekilmişken, askerin savaşsız geri d önm e­
si uygun görülmüyordu. Ordunun Yergöğü’
den doğru Ibrail’e gidebilmesi için ise, Avus-
tuy&’Uların Eflak’ı ve hiç olmazsa T un a kıyı,
larını boşaltmaları lâzımdı. Sercar-ı ekreme
gelen hatt-ı hümayunlarda mütarekeye bu
şartlarla razı olması bildirilmekteydi. Mesele
Avusturya elçisine açılınca, elçi bunun m ü ­
 tarekeye aykırı olduğunu ve barı? imzalan­
madan arazi tahliye etmenin Avusturya'ya
teklif edilemiyeceğini, edilse bile kabule ya-
naşmıyacağını, zira Osmanlı ordusuna Eflak'
dan yol verildiği takdirde Rusya'nın da is­
tediği yerden asker geçirmek müsaadesi ta­
lep edeceği, Avusturya bunu reddederse, bu
halin iki devlet arasında savaşın çıkması
dem ek olacağını, kabul ederse barışın imha­
sına kadar tarafsız bölge olarak kalması
gereken Eflak’ın harp sahası haline gelece­
ğini, bu yüzden Avusturya devletine böyle
ham bir teklifte buîunamıyaşağını ileri sür­
dü.
Diğer bir süçlük ise. Koca Yusuf Paşa­
nın durum u idi. Rayhanbah anlaşmasının
imzalanmasından sonra Prusya elçisi Vidin
yoluyla OsmanlI ordusuna gelirken, Vidin
cephesi seraskeri eski sadrıâzam Koca Y u ­
suf Paşa ile, karşıda bulunan düşman ku v ­
vetleri kumandanına anlaşmaya göre ateş
kesilmesinin gerektiğini bildirmişti. B un a
rağmen K oca Yusuf Faşa Kalafat tarafına
bir miktar asker çıkarıp bir köprü başı
tutmuştu. Avusturya'lılar, bu harekete en­
gel olabilecek durum da bulundukları hal­
de ateş kesildiği için bunu yapmamışlardı.
Şimdi mütareke müzakereleri başlayınca,
Prusya'lılar bu mütarekenin ilk hükm ünün
iki taraf askerlerinin bulundukları yerde
kalmaları olduğunu ileri sürüp Avusturya­
lIların Prusya’nın şerefine itimadla hare­
kete geçmediğini, buna göre bu askerin ge­
ri çekilmesi gerekeceğini İsrarla tekrarladı.
Kendisine cevaben Yusuf Paşanın Kalafat’a
mütareke haberinden evvel geçmiş olduğu
için bulunduğu yeri muhafaza edeceği bil­
dirildi.
Prusya elçisi ve Bâb-ı âli
Bütün b u mes’elelerin halli için Prus­
ya delegesi Lüzi (dc Luisi) ile birkaç m ü ­
zakere meclisi akdolundu. Lüzi, bildiğinden
şaşmıyordu. Nihayet Osmanlı reisülküttabı
kendisine kat'î bir ifade ile şunları söyledi:
«Osmanlı devletinin bu seferi açmak­
tan maksadı, bilindiği gibi, Kırım’ı geri al­
maktır. B u sene, büyük hazırlıklarla Rusya
üzerine hücum edilip b u ise bir son veri­
lecek iken İstanbul’daki Prusya elçisi, Prus­
ya kralının Avusturya üzerine yürüyeceğini
bildirip sadece onun işini kolaylaştırmak
içitl Osmanlı ordusu da Avusturya üzerine
gitmiş olduğu halde, Prusya kralı A v u s ­
turya’ya savaş bile ilân etmeyip sadece gös­
terişle korkutarak mütareke ve barışa razı
etmiş, neticcde Osmanlı ordusu, Osmanlı
devletinin değil, Prusya krallığının menfaa­
tine âlet olmuştur. Avusturya ile barış im­
zalanır imzalanmaz Rusya üzerine gidilmesi
kararlaştırılmışsa da vakit geçmiş olduğu
2712
için bu yıl Özı, Bender ve Kırım'ın kurta­
rılması güç olacağında» bunlar çaresiz ge­
lecek seneye kalacaktır. Devlet önümüzdeki
ilkbahar için şimdiden ağır masraflara kat­
lanarak büyük hazırlıklar yapmaktadır. A n ­
cak Osmanlı devletinin bu kadar masrafa
katlanması Prusya’nın ittifakına giivendiğin-
dendîr. Şu halde, Prusya kralı da Rusya’ya
savaş ilân etmek sureliyle ittifakın şartlarını
yerine getirecek mi, yoksa Avusturyaya yap­
tığı gibi yalni2 bir kuvvet gösterisinde mi
bulunacaktır? Evvelâ bu noktanın, bilinerek
devletin de işini ona göre tutması lâzımgel-
mektedir».
Lü zi b u mâkul sözler karşısında:
■Evet, haklısın!?,... Bvvelâ bu noktanın
bilinmesi lâzım. Prusya kralı her halde O s ­
manlI devleti ile olan ittifak Şartlarını yeri­
ne getirmeğe elinden geldiği kadar çalışır»
gibi m üp h em karşılıklar verdi ve kralının
bu yıl Rusya ile savaşa girişip girişmiyece-
ği kat'î olarak soruldukça açık bir cevap
alınamadı. Eflak içinden yol verilmesi m e ­
selesi de uzadıkça uzadı. Halbuki Avusturya
devleti bu müsaadeyi verse bile ordu ricali
askerin halini beğenmiyerek böyle bahane­
lerle işi uzatıp savaş mevsimin: geride bı­
rakmağa çalışıyorlar ve bu ara Allah vere
de Rusya ile de bir barış yolu bulunsa diye
dört gözle bekliyorlardı.
Padişahın hatt-ı hümayunları, Avus­
turya ile mütarekenin akdi
Üçüncü Selim, üst üsie hatt-ı hüm ayun­
lar göndererek Avusturya ile mütarekenin
bir an evvel imzalanıp Rusya üzerine gidil­
mesini bildiriyor ve b u işin neden b u ka­
dar uzatıldığını soruyordu. Serdar-ı ekrçm
verdiği cevapta mütarekenin uzamasına, b u­
na evvelâ izin verilmişken sonra Eflâk’tan
yol isteme hususundaki İsrarın ve bunun
Prusya delegesi tarafından kabul edilmeyi­
şinin sebeb olduğunu bildirdikten sonra, as­
kere de pek güveneraediğini ilâve etmişti.
Padişah, sert bir cevap verdi. Bunda
kendisinin yazılarının iyi okunup anlaşılma­
dığını ileri sürüyor, Prusya mütarekeye ta­
vassut etmese savaşmayıp geri mi dönülecek
olduğunu soruyor, birçok aharlamalardan
sonra Avusturya’nın Eflak’tan yol vermesi
meselesi bir tarafa bırakılıp hem en müta­
rekenin imzalanmasını v.e deThal Rusya ü ze­
rine hareket edilmesini kati ve tehdid edici
bir dille bildiriyor, Rusya Kırım’ı savaşsız
geri vermeğe razı olmadıkça harpten vazge-
çilmiyeceğini de tasrih ediyordu.
Nihayet aradaki pürüzler giderilip rei-
sülküttab Abdullah Berrî Efendi ile 18 ey­
lül 1730 tarihinde Ruscuk'da (bazı yerli ve
faştı kaynaklarında Yergöğüde) Rayhanbah
anlaşması esasları dâhilinde dokuz aylık bir
mütâreke imzalandı.
Sadrıâzamın bazı hareketleri, Eflak
voyvodasının akıbeti
Mütareke üzerine serdar-ı ekrem ordu
île Ruscuka döndü. O radan da Silistre sah­
rasına gitti, serdar-ı ekrem bu arada ken­
disine rakip ve düşman bildiği Koca Yusuf
Paşayı Vidin seraskerliğinden alarak Bosna
valiliğine tâyin etti. A yn i zamanda yine
otıun tertibiyle eski sadrıâzam Cezayirli G a ­
zi Masan Paşanın adamı ve yetiştirmesi olup
bu savaşta canla başla hizmet etmiş olan
Eflak voyvodası Mavroyani de maiyetinde­
ki askerin öteyi beriyi talan ölmesi baha­
nesiyle üzerine kuvvet gönderilip yakala­
narak idam olundu. Devlete en dar zam an­
da sadakatle hizmet ve bu uğurda bütün
servetini fedâ etmiş olan b u zatın böylece
mükâfat yerine ceza görmesi büyük bir
haksızlıktı. Vaktiyle ordu erkânına herkesin
önünde: -Orduyu, topları ve cephaneyi bı­
rakıp nasıl kaçtığınızı Buzaov suyu bana
söyledi. Ben ise Eflak’ı sizin emrinizle bı­
rakıp bu tarafa geçmedim, Şimdi on bin
atlı verin, gidip sizin bıraktığınız topları
getireyim» diyerek hepsini mahcup etmiş
olduğu için uğradığı felâketten çok kimse­
nin yüreği yağ bağlamıştı.
Kendisi hakikaten askeri zapta ve ida­
reye kabiliyetli olup Osmanlı vezirlerine
itaat etmiyen askerler, ona kuzu gibi baş-
eğerler ve birliklerinde vazife görmeğe can
atarlardı. B u n a sebeb hem tatlı diliyle on­
ları avlaması, hem bol bahşişlerle gönülle­
rini hoş etmesi, buna mukabil m ühim za­
manlarda kuvvetli ve disiplinli idaresiyle
kendilerine hâkim olmanın sırrını bilme-
sivdi.
İsveç’in Rusya ile barış yapması ve
Osmanlı devleti
Osmanlı devleti Avusturya ile mütare­
ke imzalayınca bu cephede serbest kalan
kuvvetlerini rus cephesine gönderip orada
üstünlük sağlıya rak taarruza geçmek gibi
tasarladığı bir avantajı elde edememişti.
Geçen yıl olayları arasında naklettiği­
m iz üzere bir Osmanlı -İsveç ittifakı yapıl­
mıştı. işte bundan sonra da İsveç’e karşı
para yardımına ait şart kısmen de olsa
yerine getirilmeye başlanmıştı.
İsveç kralı Üçüncü Güstav bu 1790 se­
nesinde 29 nisan ve 15 mayısta yaptığı kara
ve deniz savaşlarında Ruslara karşı arka
arkaya başarılı kazandı ve neticede T e m ­
2713
m uz ayında bir Rus limanında mahsur ka­
lan donanmasını da kurtardı. Kral bu ba­
şarılarından sonra birden İspanyanın tavas­
sutu üzerine Ruslarla barış müzakerelerine
oturmayı uygun bulduğundan statükonun
muhafazasına istinad eden Verela < = Vere-
lae = Vaeraelae) andlaşmastnı imzalıyarak,
kendisin« 50 bin insan vc 30 kadar gemiye
mal olaıı, Rus harbine son verdi (14 ağustos
1790).
O n u . son başarılarına rağmen, b u ba­
rışa sevkeden şeyler 1784 de Fransa ile yap­
tığı altı yıllık ittifak andlaşmasının son bul­
ması ve Fransız ihtilâl hükümetinin bunu
yenilemeğe arzulu olmaması ve diğer dev­
letlerin de ona vaad ettiklerini yerine ge­
tirmemelerinden başka, kendisinin h ü k ü m ­
ranlık tasarı ve görüşlerine hiç uymıyan,
Fransız ihtilâline karşı bir müdahalede te­
şebbüsü üzerine almak için hazırlıklı buluna­
bilmekti,
İşte İsveç kralının şu veya bu sebeb-
lerle ve Osmanlı devletiyle arasındaki itti­
fakın şartlarına aykırı olarak çariçe üe y ap ­
tığı bu barış neticesinde Kusya da kuzeyde
bulunan orduiarmı güney cephesine nakle­
derek OsmanlIlara karşı kuvvet muvazenesini
muhafaza etmişti.
B u durumda Prusya, Rusya’ya savaş aç­
sa. muvazene tekrar Osmanlı devleti lehine
dönebilirdi. Bir taraftan da Fransa elçisi,
tercümanı vasıtasiyle Bâb-ı âliye gönderdiği
haberle hükümetinden aldığı malûmatı bil­
dirdi. B un a göre, İsveç'in Rusya ile barış
yapmasına tavassut edenler İspanya’dan zi­
yade İngiltere, Prusya ve Felemenk h ü k ü ­
metleriydi, B u barıştan sonra ise, Rus d o ­
nanması Baltık denizinden kalkip rahatça
Akdenize gelebilecek ve sözleriyle hareket­
leri birbirine uymıyan İngiltere ve Prusya
buna engel olmıyacaklardı. Fransa, b u su­
retle kendisine cephe alan Avrupa devletle­
riyle Osmanlı devletinin arasını bozmağa
çalışıyordu.
Fransa elçisinin verdiği haber, h ü k ü m ­
darı oldukça telâşa düşürdü. İsveç’in mün-
ferid b a n i yapmasına fena halde sıkılan
Üçüncü Selim, sadaret kaymakamına gön­
derdiği bir iıatt-ı hüm ayunda:
«İsveçli’ye bu kadar akçe verildi. Böyle
vefasızlık olur m u ? B u işi tahfcik edin, aslı
var mıdır?» diyordu.
K a y m a k a m Paşa, bunun üzerine İsveç
elçilik tercümanını hemen Bâb-ı âliye ça­
ğırtıp meseleyi sordu. Aldığı cevap şu idi:
«Barışın aslı vardır. A nc a k İsveç kralı
Osmanlı devletini açıkta bıraknuyarak K ı ­
rım yarımadasının serbest olması, Rusların
aldığı yerlerin Osmanlı devletine geri veril­
 mesi ve Rusya’nın Osmanlı devletiyle barış
imzalaması şartlarıyladır».
Lâkin, aradaki anlaşmaya göre İsveç’in
ayrı barış yapması bahis konusu olamıya-
cağı için, İsveç elçisi şiddetle muaheze edil­
di. Elçi verdiği cevapta, Rusya evvelce ken­
dilerine birçok kereler münierid mütareke
ve barış teklif ettiği halde, Bâb-ı âli ara­
daki anlaşma dolayısiyle İsveç’in b un u red­
dettiğini, halbuki Osmanlı devletinin bu sı­
ralarda el altından mütemadiyen barış m ü ­
zakereleri için Ruslarla temaslarda bulun­
duğunu, nihayet İsveç’in Rusya'ya galip gel­
mesi üzerine İkinci Kalerina'nın Osmalı dev­
letinin de kabul edeceğini temin ettiği şart­
larla yeniden barış teklif ettiğini, İsveç kra­
lının da bunu, Osmanlı devletinin hak vc
menfaatleri görüp gözetilmek şartiyle kabu­
le yanaştığını. Rusya’ya üstün gelinmekle
beraber İsveç devletinin malî kaynaklan tü­
kendiği ve Prusya vaad ettiği yardımları
asla yapmadığı için takatlerinin sonuna gel­
diklerini, hem en barış olmasa b üyük feir
hezimete uğranılmanın m u h ak k a k görüldü­
ğünü, Osmanlı devletinin dc R u s cephesine
hiç ehemmiyet vermemesi dolayısiyle bütün
y ükü İsveç’in çektiğini, b u suretle Osm anlI­
ların aradaki anlaşmaya riayet etmediklerini,
ayrıca Birinci A bdülham id devrinden beri
vaad olunan malî yardımın tam am en yapıl­
mamış olduğunu uzun uzun ve mugalatalı
bir ifade ile ileri sürüp bütün kabahati O s ­
manlI devletine yükliyerek kendilerini haklı
çıkardıktan m aada üstelik vaad olunan mali
yardımın kalan taksitlerini istiyor ve O s ­
m a nlI devletini de Rusya ile barışa teşvik
ediyordu.
Lehistan’ın Osmanlı devletiyle ittifak
yapmak istemesi
Ü çüncü Selim, yukarda söylediğimiz gibi
Prusya'nın Rusya’ya savaş ilân edeceğini
sandığı gibi, Lehistan’ın da bu savaşa katı­
lacağını umuyordu. 1772 yılında uğradığı
paylaşma felâketinden beri milli varlığını
m uhafaza kaygısına düşmüş olan Lehistan,
Rusya ve Avusturya devletlerinin imzala­
dığı ittifak anlaşmasından telâşa kapılmış ve
bir tedbir olmak üzere bu devletlerin düş­
m anı olan Osmanlı devletiyle bir ittifak ak­
dine teşebbüs etmişti. Ancak. Lehistan elçi­
sinin Bâb-ı âliye başvurusunda ileri sürdüğü
şartlar, sadece kendi devletinin menfaatle­
rini koruyan ve Osmanlı devletine m ükel­
lefiyetler yükliyen neviden olduğu için bir
netice alınamamıştı. Bâb-ı âli, gayet haklı
olarak Lehistan’ın da İsveç gibi Rusya’ya
karşı fiilen savaşa katılmasını istiyor, L e ­
histan ise, bundan kaçınıyordu. B u devlet
bir taraftan da Prusya'ya yaklaşmağa ça­
2714
lıştı ve nihayet onun politikasına kendisini
tamamen kaptırdı. İsveç devletinin böyle
umulmıyan bir anda Rusya ile barış im za­
laması ise, Lehistan'ı b üyü k bir hayal kı­
rıklığına uğratmıştı. Lehistan elçisi Prusya
elçiliğine giderek meseleyi görüştü. Prusya
elçisi kendisine kralının, daha kısa zam an
evvel para ve m alzem e yardımı yaptığı İs­
veçlilerin bu hareketinden b ü yü k bir infial
duyduğunu, hem en Lehistan’la birlikte ve
b üyük bir şiddetle Rusya üzerine yürünece­
ğine dair Berlin’den bir yazı aldığını bil­
dirdi. Lehistan elçisi, biraz teselli bulmuş
halde geri döndü. Osmanlı devletinin de y ü ­
reğine su serpmek için Bâb-ı âliye bir tak­
rir vererek meseleyi anlattı ve Prusya'nın
Rusya ile savaşa başlamak üzere bulunduğu­
nu, bu takdirde kendilerinin de h em en buna
katılacaklarını haber verip yarım kalan it­
tifak andlaşmasınm artık tahakkuk edebile­
ceğini bildirdi,
Ruslarla Tuna cephesinde cereyan
eden çarpışmalar
Avusturya cephesinde askerî harekâtın
durduğu ve barış için diplomatik faaliyetle­
rin kesif bir ha) aldığı yazın son ayları sıra­
sında ve sonbahar başlarında Ruslar doğru
olarak boş durm ıyarak icabeden hazırlıkla­
rını yaptılar. Sonbaharın ortalarında T un a
deltasındaki kalelere karşı ani bir taarruza
giriştiler.
Evvelce kısaca yazdığımıza göre prens
Potemkin, Cezayirli Gazi H aşan Paşanın
serdar-ı ekremliği sırasında Osmanlı ordu­
suna bir miikâleme m e m u r u göndermişti. O
zam an b una karşılık kendisine Bekir-Ağa a d ­
lı bir m em u r yollanmış bulunuyordu. Prusya
ittifakı üzerine ve Çelebî-zâde Şerif Haşan
Paşanın sadaretinden sonra Rus m ükâlem e
m e m u r u eliboş olarak geri dönünce, Ruslar
da Bekir Ağayı iade etmişlerdi. İsveç'le m ü ­
tareke akdeden Rusya, o cephede serbest
kalınca ve Prusya ile Lehistan’ın savaşa gir­
m eğe pek de niyetli olmadıklarını sezince,
Osmanlı devletini barışa zorlamak ve b u ba­
rışta avantajlı bir d u r u m elde etmek için
yeniden savaş hareketlerine başlıyarak Be-
sarabya’yı tam am en işgale karar vermiş b u­
lunuyordu. B u maksatla prens Potemkin
cephe kum andanı general Suvoroi’a taarruz
emrini verdi. B u n u n üzerine general Müller
kumandasında bir ordu ile T u n a nehrinin
ağzındaki Kili kalesine yüklenildi <17 ekim
1790). K ale sağlam ve önündeki haliç şalo-
pelerie m uhafaza altına alınmış bulundu­
ğundan Ruslar geceyi seçerek Kili önündeki
siperlere iki tümenle h ü c um ettiler. B u si­
perlerde esasen pek az asker mevcuttu. B u n ­
lar da sür’atle kaleye doğru çekilip gittik­
lerinden Rus tümenleri karanlıkta birbir-
 Padişah

K ib a r bir erkek

-Ressam Charles Fr^ncois de Sîîyestre’e göre Ortsekîzînci yü zy ılda O sm a n lt erkek kıyafetleri

 ’ erin; seçemiyerck karşılıklı savaşa tutuştu­
lar. Osmanljlar b u n u görünce kendi kcndi-
lerile döğiişen Rus kuvvetlerinin -üzerine k a ­
leden ve şalopelerden top ateşi açtılar. Orta­
lık aydınlanınca Ruslar durum u sezmişlerse
de b u zamana kadar bir hayli telefat ver­
mişler ve general Müller de maktûl düşmüş­
tü. B u n u n üzerine bir-iki saatlik mesafeye
çekilerek siper aldılar. İsmail seraskeri d u ­
rum u orduya bildirdi. S a d r â z a m ve serdar-ı
ekrem Çelebi-zâde Şerif H aşan Paşa ise,
Avusturya ile olduğu pibî Rusya ile de ba­
rış imzalanacağı ümidinde olduğu için iş­
leri gevşek tutmuş, yalnız vakit kazanmağa
çalışmış, neticede yanındaki askerin jnühim
kısmı dağılarak Şilisire ordugâhında bir kı­
sım kamltulu askeriyle devlet ricalinin m ai­
yetindeki kuvvetler kalmıştı. B u sırada ise,
prens Potemkin'in de İsmail kalesini bizzat
muhasara ettiği haberi ¿eldi. Serdar-ı ek­
rem, barış haberini beklerken ummadığı bu
Rus taarruzu karşısında fena halde şaşala­
yıp kaldı. H e m e n ordu erkânını toplayarak
fikirlerini sordu. Lâkin kimse ağzını açmı­
yordu. Nihayet ordu kadısı Keçeci-zâde Sa-
lif Efendi:
«E kim ayı, yani kışın başlangıcı gelip
çatmış bulunuyor. B u n d an sonra ileriye doğ­
ru ne insan ve ne de hayvan gidebilir. Esa­
sen Yergöğü’den Silistre’ye gelinceye kadar
askerin çoğu dağılıp gitti» dedi. Herkes, b u
fikre taraftar görünüyor, ileri gitmenin fay­
d a vermiyeceği mütalâasında bulunuyordu.
Serdar-ı ekrem aksi düşüncede olmakla b e­
raber orduda ne para ve ne de -¿ahire vardı.
Kili, Simne, Tolcu, İsakçı’nın kaybedil­
mesi, kışlsğa çekiliş
Nihayet orduyu bulunduğu ye ede bı­
rakıp birkaç bin süvariyle kendisi İsmail’e
doğru harekete karar verdi. Lâkin, b u da
faydası/, görüldüğünden vazgeçildi. Neticede
d urum un ve içinde bulunulan imkânsızlıkla­
rın hep birden imzalanacak bir mektupla İs­
tanbul’a bildirilmesine karar verildi. Rir ta­
raftan da orduda ve Silistre’de dellâllar çı­
kartılıp onbeşer kııruş bahşiş ve sonra iste­
dikleri askerî ocaklara kaydedilmek şartiyle
gönüllü dalkılıç yazılacağı ilân olundu. Yine
çolu kapıkulu ocaklarından olmak üzere bin
kadar gönüllü toplandı. Süvari ocaklarından
da beşyüz kadar atlı asker tedarik olunarak
Slahm ud Paşanın kumandasında Kili’ye im-
dad için süratle yola çıkarıldı. Lâkin, bu as­
kerin bir kısmı İsmail, bir kısmı Tolcu taraf­
larında kaldı. Gerisi ise henüz Kili’ye var­
m a d a n yardımdan ürnid kesen müdaliler k a ­
leyi vlre ile düşmana teslim ettiler (30 ekim
1750).
2716
General Müller’in maktûî düşmesi üze­
rine kum andayı ele almış olan general Go-
denoviç, Kili kalesinin fethinden sonra sü­
ratle harekete geçip evvelâ Sünne (Sulina)
boğazını zaptetti. Arkasından Tolcu (16 k a ­
sım), İsakçı (25 kasım) kaleleri düştü. Rus
generali, bundan sonra Tolcu ile İsmail ka­
leleri arasındaki adaya asker çıkartarak
prens Potem kin’in sıkıştırmakta olduğu İs­
mail kalesinin deniz ve kara tarafından tam
bir muhasaraya alınmasını temin etti. S ü n ­
ne boğazından geçen Rus ince donaması.
İsmail’i nehir tarafından da sarmış bulunu­
yordu. E v velce serdar-; ekreme gönderdiği
bir hatt-l hüm ayunla Üçüncü Selim -Kili,
Tolcu, İsakçı ve İsmail bölgelerine karadan
ve denizden bir zarar erişirse vücudunu or­
tadan kaldırırım. B u yerlerden birisi düşm an
eline geçerse elimden kurtulamazsın. B u n u
düşünerek vakit kaybetme» diye bildirmişti.
Şimdi bu kalelerin üst üste düşmesi haberi,
Çelebi-zâde Şerif Kasan Paşanın aklını ba­
şından aldı. Lâkin, yapacak bir şey yoktu,
D a h a evvel davranıp ordusu henüz derli top­
lu halde bulunurken o taraflara yardıma
gitmediğine pişman olup beyhude döğündü
durdu.
B u sırada kışın ilk alâmetleri belirdi­
ğinden bulundukları Eakıteırı açık ordugâ­
hında daha fazla durmanın imkanı kalm a­
dığından kışlak için icabında scrfıdalere yar­
dıma elverişli bir yer olan Hacı-oğlu P a ­
zarına gidilmeğe karar verildi. Ancak, ser-
hadlerdeki askeri ve haifcın mânevî gücü­
n ü kırm am ak ve İstanbul’da b u m ü him za­
m anda istirahate çekildiği fikrinin uy a nm a ­
sına m eydan verm em ek için Kacı-oğlu P a za ­
rına yalnız scrhadlere yardım maksadiyle gi­
dileceği ilin edilerek her tarafa o şekilde
bildirildi. Nitekim, bu düşünce, İstanbul’ca
da uygun görüldüğünden ordu Bakıkırı’ndan
hareket ederek 15 kasım 1790 tarihinde Ila-
cı-oğlu Pazarı kasabası civarındaki sahraya
varılıp çadırlar kuruldu. Lâkin, yeniden bir
hatâ işlendiği hem en anlaşıldı. Ç ü n k ü kış
şiddetle bastırmağa başlamış olduğundan or­
dunun çadırlarda barınması imkânsız bulun­
duğu gibi, yüz yirmi haneden mürekkep d a n
Hacı-oğlu Pazarı kasabası ordu konaklaması
için küçüktü. Neticede uzun müzakerelerden
sonra eski yeniçeri ağası Kelleci O s m an Ağa
Hacı-oğlu Pazarı’nda bırakılarak kışlamak
üzere 2 1 kasım 173U günü Ş u m n u ’y a gelindi.
Berlin’e gönderilen elçi ve Prusya
kralına yazılan mektup
Ü çüncü Selim, Lehistan elçisinin evvel­
ce yazdığımız haberinden son derece m e m ­
n un kaldıysa da, günler, aylar geçtiği hal­
de Prusya'nın harekete geçmediğini görün­
ce b u meseleyi tahrik için A h m e d Resmî
Efendi ile birlikte vaktiyle Prusya’ya git­
miş elan ve onun kayını bulunan rikâb m e k ­
tupçusu Alımcd A z m i Efendiyi H a rem ey n
muhasebeciliği payesiyle Berlin elçisi tayin
ederek yola çıkardı (Aralık 1790,).
G e n ç hükümdarın bir türlü içi içine
sığmıyordu. A h m c d A z m i Efcndi’nin çeşitli
Seremoni (törenler) programiarile yollarda
oyalanması m ü m k ü n bulunduğundan hemen
bir mektup yazarak çifte tatar postasiyle
Prusya kralına gönderdi. Bunda:
«Osnr.anlı devletinin sisinle ittifakı teca-
vüzî mahiyette olduğu halde kendisine savaş
ilân enlediğiniz için Rusya o taraftan emin
olarak vargücüyle h u tarafa hücum edip
T u n a kıyısına taarruz ve tecavüzde bulun­
duğundan Osmanlı devleti kış günü olduğu
halde karşılık vermeğe ve müdafaada bulun­
m ağa mecbur kaldı. Halbuki müttefikiniz
olan Lehistan, Rusya ile savaş için Turla
nehri kıyısında yirmi beş bin asker hazır­
lamış, hareketleri sine bağlı olarak bekle­
mektedir, Lâkin, siz Rusyaya savaş ilân et­
mediğiniz için onlar da etmediler. Eğer şim ­
diye kadar savaşa başlamış olsaydınız Ruslar
üç taraftan ortaya alınarak intikam almması
kabil olurdu, diyor ve aradaki ittifak h ü k ü m ­
lerine göre bugünlerde Rusya ile savaşa baş­
lanılıp başlanllmlyseağmı ve hugiine kadar
neden geciktiğini soruyordu.
Halbuki, b u sırada A v r u p a ’da hâsıl olan
yeni siyasî durum , Prusya’nın Rusya ile bir
savaş macerasına girmesine engel bulunu­
yordu.
E u n a sebep ise, yukarda söylediğimin
gibi, Fransa ihtilâlinin süratle gelişmesi ve
bütün monarşileri közlerini dört açmağa sev-
keden kendilerince tehlikeli cereyanların
bütün A vrup a ’ya yayılmağa başlamasıyöı.
Csmanlı devletinin barışa
teşvik edilmesi
B u sırada, başta İspanya ol­
duğu halde bazı Avrupa devlet­
leri Osmanlı devletini Rusya ile
barışa teşvik ediyorlardı. İspan­
ya elçisi Bâb-ı âliye verdiği bir
takrirle savaşın uzamasının
Rusya’yı b üyük zaafa düşürdü­
ğünü, Turla’n m karşı tarafında
pek az askeri bulunduğunu, ye­
niden asker getirtmesine ise L e ­
histan’ın engel olacağını, Prus­
y a’nın da elinde çok iyi hazır­
lanmış kuvvetli bir ordu bu­
lunduğunu, Osmanlı ordusu ta­
arruza geçecek piurss savaş için
2717
para ve sair vasıtalardan m ahrum bulunan
Rusyanın yenilerek barışa talip olacağını tel­
kin edenlerin ve devleti kendi çıkarlarına
savaşa devam a kışkırtanların sözlerine ina­
nılmamasını bildiriyor ve şunları ilâve edi­
yordu:
tRusyanııı iki devletle b u kadar zam an
savaşmasının onu yıpratmağa başladığı doğ­
ru ise de, bu müddet içinde iki devletle sa­
vaşmak zorunda kalmış olan OsmanlI devle­
tinin de hali böyicdir. Üstelik Rusya isveç-
le barış akdettiği için üzerinden yükün bir
kısmı kalkmıştır. Osmanlı cephesinde bulu­
nan orduları Osmanlı reayasının sırttndnn
geçindikleri içil1! idareleri Rusyayı büyük
masraflara sokmamaktadır.
Lehistan ise, işlerini icabı gibi yoluna
ko ym adan savaşa girerek kendisini tehlike­
ye atmaz. Prusya kralı RuSyayı barışı boz­
makla tehdit ederse, İkinci Katerinanın b u­
na karşı mutlaka alınmış tedbirleri vardır.
B u n d an maada, b u dâvada diğer devletlerin
de Prusynya muhalefet etmeleri pek m ü m ­
kün bulunduğundan Osmanlı devleti sonun­
da yalnız Rusya ile değil, belki Avusturya
ile de yeniden ve tek başm a savaşmak zo­
runda kalır. Şu halde, Osmanlı devleti için
savaştan evvelki d urum veya buna benzer
şartlarla barış yapması en uygun yoldur»
(Cevdet Tarihi, C : 5, S: 80-81).
İsmail kalesinin Ruslar tarafından
almması
B u sırada Potemkin, İsmail kalesini şid­
detle tazyik etmekteydi. Düşm anın üst üste
yaptıkları hücumlar, müdafilerin kahram an­
ca dayanışı yüzünden boşa gidiyordu. R u s ­
lar kaie eraimda siper ve şsrampolları ol­
madığından kara tarafından yapılan taarruz­
larla muvaffak ola m ¡y aca kİ arını anlayıp
nehir yolunu tecrübeye karar verdiler. 24
İsmail kafesi piânr,
kasım 179Û günü kayıklara asker doldura­
rak o taraftan hü c um ettikleri gibi, aynı
anda karadan da u m u m i bir taarruza geçti­
ler. Lâkin OsmanlIlar, şiddetle karşı koy­
dular. Kayıkların bir kısmı top ateşiyle ba-
tırıldı. Bir kısmı kaçırıldı. K aradan hücum
eden R u s birlikleri ağır zayiatla püskürtül­
düler.
Rusya, bun dan sonra kaleyi sıkı bir
ablok; altına alıp içinde bulunanlara vire ile
teslim olmaları hakkında haberler gönder­
m eğe başladı. Lâkin, bu teklifler reddolun-
du. Böylcce muhasara iki ayı buldu. Prens
Potemkin kalenin kendiliğinden teslim ol-
mıyacağını anlayınca yeniden taarruz kararı
verdi. B u n a da general Su v o ro fu m em u r et­
ti. Nihayet kale mimarının en zayii nokta
olduğunu haber verdiği Bender kapısı tara­
fından Rus hü c u m u başladı. İlk taarruzlar,
yine şiddetle geri atıldı. 23 aralık 17S0 günü
R u s ordusu genel bir taarruza kalktı. Gece
yarısından iki saat sonra başlıyan bu taarruz,
hendeklerin önünde kırıldı. OsmanlIlar, b ü ­
y ü k bir azim ve inatla dayanıyorlar, düşm a­
na ağır zayiat verdiriyorlardı. Lâkin general
Suvorof sayıları korkunç kelimesiyle ifade
edilebilecek ölü ve yaralıya bakm adan ar­
kadan m ütemadiyen yeni yeni birlikler sürü­
yordu. Nihayet Kocagöl tarafından hendek­
lere bir miktar R u s askeri sızmağa muvaffak
oldu. Ruslar. şarampol kazıklarından tabya­
ya girdikçe öldürülüyor, lâkin yerlerini he­
m en yenileri alıyor, onlar da düşer düşmez
başkaları yetişiyordu. B u görülmemiş bir
inattı. H e r taraf Rus ölüleriyle dolmuştu. İler­
lemekte tereddüt edenleri kendi subay ve
çavuşları a m an vermeden tepeledikleri için
kalanlar çaresiz ileri atılıyorlardı. 3öylece,
dağlar gibi ölü yığdıktan sonra tabyayı ele
geçirdiler. Buradan şehre sızmağa başladılar
ve rastladıkları asker ve ahali ile savaşa
tutuştular. Tabyanın Ruslar tarafından alın­
mış olması bir kısım müdafilerin mânevî gü­
cünü ve d ayanm a hevesini kırdığından R u s­
lar bir çok yerlerden daha şehre sızmağa
başladılar. A yn ı zam anda nehirden ince do­
n an m a gemileri yanaşıp bir kısım yerli hal­
kın da yerdımiyle kaleye o taraftan da sal­
dırıp girdiler. Sivil hylk can ve çoluk-çocuk
kaygısına düşmüştü. Süvari askerden bir kıs­
mı savaşı terkederek düşmana teslim olduy­
sa da piyadeler b u n u reddedip tabya ve şa-
rampollarda yiğitçe döğüştüler ve sayılarının
en az cn misli düşmanı yere serdikten sonra
şefcadet rütbesine eriştiler. Şehirde kalanları
ise, b üyük hanlara kapanıp sonuna kadar sa­
vaştılar. K eza , İsmail’de bulunan K u rba n
H a m Baht Giray’ın kardeşleri K ap lan Giray
ve G azi Giray Hanlarla maiyetlerinde bulu­
nan Çoban Giray, M e h m e d Giray ve Selim
2718
Giray ile Cezzar  h m e d Paşanın eski ket­
hüdası Selim Paşa birkaç yüz adam la bir
yere sığınıp hepsi teker teker şehid olun­
caya kadar vuruşarak namlarını tarihin şe­
ref sayfalarına yazdılar.
Kale muhafızı vezir M e h m e d Paşa, bir
tabyanın imdadına, koşarken Rusların eline
esir düşmüştü. Bir tabyayı m üdafaa etmek­
te olan İsmail seraskeri Aydoslu M e h m e d
Paşa kurtuluş ümidi kalmayınca tabyadaki
müdafilerin ve buraya sığınmış olan sivil
halkın canları bağışlanmak şartiylc teslim
olduysa da, Ruslar ahidlerinde durmıyarak
bunları öldürmeğe kalkışınca, tabya halkı
yeniden davranıp hepsi şehid oluncaya ka­
dar savaşa devam ettiler. B u sırada bir Rus
generali maktûl düştüğü için Kuşlar karşılı­
ğında kendilerine teslim olmuş bulunan Ay-
dos’lu M e h m e d Paşayı savaş kaidelerine ay­
kırı şekilde şehid ettiler. Sonra büyük bir
katl-i âme girişerek otuz binden fazla m ü ­
dafaasız sivil halkı öldürdüler. B ununla be­
raber, İsmail’i alıncaya kadar kendileri de
on beş bin maktul vermişlerdi. Bunlar, çok
iyi yetiştirilmiş güzide askerlerdi. İkinci Ka-
terina’n m buna çok müteessir olduğu ve:
«Bu kadar ölü verilcceği bılinseydi, İs­
mail muhasarası terkedilirdi» dediği rivayet
olunur.
Serdar*! ekremin düşünce ve hareket­
leri, padişahın emirleri
Serdar-ı ekrem Çelebî-zâde Şerif H üse­
yin Paşa, ordusu ile Ş u m n u ’ya geldikten son­
ra içi rahat edemiyerek bir kısım kuvvetle
Baba-dağına gitmeye karar vermişti. Tolcu,
İsakçı ve Kili kalelerinden çıkan askerler
burada toplanmış bulunuyorlardı. İsmail ka­
lesi düşm an eline geçerse, cephenin tamamen
çökmesine ve düşmanın Balkanlara doğru
ilerlemesine engel kalmayacaktı. Üstelik İs­
mail elde bulundukça. Kili, İsâkçı ve Tolcu
taraflarının düşm andan kurtarılması ünıidi
mevcut olabilirdi. D ü şm a n , T u n a nehrinin
karşı tarafına tecavüz etmiş olduğu için ara­
daki ittifak andlaşmasına göre PrusyalIların
Rusya’ya savaş ilânı gerektiği halde bunu
yapmamışlardı. Esasen ilkbahardan evvel
hiçbir hareketleri beklenemezdi. Bu arada
Ruslar taarruza geçerlerse, kendilerine karşı
koymağa imkân yoktu. Serdar-ı ekrem, Rus­
ları hiç olmazsa bir m üddet oyalamak mak-
sadiyle mütareke ve barış sözlerini tekrar
ortaya atmayı faydalı görüyordu. G erek bu
düşüncesini, gerek ordunun bulunduğu peri­
şan hali bildirmek ve yardım talebinde b u ­
lunm ak için reisül-küttab vekilini İstanbula
gönderdi. A ğ a Iiasan Paşayı Ş u m n u ’da ordu
k aym akam ı bıraktı. K endi kapı halkı ve ka­
pıkulu süvarilerinden ailâhdar ve sipah b ö ­
lüklerini y a n m a alarak İsmail kalesinin im ­
dadına gideceğini ilân edip ordugâhtan ayrıl­
dı- Kilifce, Kozluca ve Ilacı-Oğlu Pazarı k a ­
sabalarının herbirinde onbeşer yirmişer sün
kalarak asker toplamağa çalıştı.

Bu sırada reısül-küttab vekili H akkı

B e y İstaııbula varmış ve serdar-ı ekremin
takririni hünkâra sunmuştu. Biraz evvel ise,
A h m e d A z m i Efendi elçilikle Berline gönde­
rilmiş bulunuyordu. B u yüzden Ü çüncü S e ­
lim Rusya ile barış fikrine yanaşm ak iste­
miyordu. O n u n kanaatine güre Prusya ile
Lehistan yakında Rusya’ya hücum edecekler,
Ruslar yenilecck ve Kırımı iade şartı ile
barışa razı olacaklardı. B u yüzden devletin
R u sya’d an mütareke istemesi mevsimsiz gö­
rüldü. B u hal, hem devletin zaafını ortaya
koyar, hem de Prusya ile olan, ittifaka aykırı
düşerdi. B u devletle haberleşerek karar ver­
m e k ise, pek uzun zam ana muhtaçtı. B u n u n
i Prusya ile olan ittifaka halel gelmeyecek
bir şekilde " 5erdur-ı ekrem tarafından R u s­
ya'nın mütareke müzakereleri temaslarilc
oyalanması doğru olabileceği bildirilerek kıs
askerinin orduya bir ân evvel katılması için
de Kümeliye emirler gönderildi.

Serdar-; ekrem ise, tedarik edebildiği

bir kısım askerle kardeşi M e h m e d Ağayı İs­
mail’e yardım için Hacı-oğlu Pazarından
Eabadağına doğru yola çıkarmak üzere iken,
İsmail kalesinin Huşlar tarafından zaptedil-
diğini haber alarak b ü y ü k bir yeis ve üzün­
tüye kapıldı. D u r u m u İstanbul’a bildirerek
artık bahara kadar yapacak bir şey kalma­
dığı için Kışlağa dönüp orduyu savaşa h a ­
zırlamak müsaadesini istedi. Üst üste uğra­
nılan muvaffakıyetsizliklerin mesuliyeti ta­
m a m e n kendisine yüklenmiş bulunduğu ve
Sultan Ü çüncü Selim
( Z a m a n ı n d a yapılmış b ir resim den)
H ün kâra mütemadiyen gönderdiği acı ifadeli
mektuplardan yakında baş kaldıracağı m â n a ­
sı çıkarıldığı ve hattâ Kozluca ve Hacı-oğlu
Pazarı taraflarında b u yüzden asker topidı-
ğı düşmanları tarafından ileri sürüldüğü için
Üçüncü Selim nihayet serdar-ı ekremin ida­
m ına karar verdi.

Sultan Ü çüncü S e iim ’ in bir d e n iz gezintisinde Kızk ulesin den top atışıyla selâmlannoası
(M e llin g ’cfen)

2719
 İstanbul’daki hâdiseler ve rivayetler
İstanbul ise, pek garip olaylara ve riva­
yetlere sahne olmaktaydı. Padişah her ta­
rafta zafer duaları okutuyor, Tırhala şeyhi
Hacı Mustafa adlı bir zat şeyhülislâma baş
vurarak Peygam ber Efendimizi rüyasında
gördüğünü ve kendisine:
•Yarın şeyhülislâma git. B en im emrimi
tebliğ et. Aklın ve şer’in yasak etliklerini
menetsin, halka takatmdan ziyade teklifler
yükletmesin. 2 aferin birinci sebebi olan bir­
lik ve beraberliğe riayet edilsin. BöyJece in-
şaallah Allahın yardımiyle düşman kah­
rolur* dediğini yeminlerle haber veriyor.
D u r u m padişaha arz olunuyor, hıristiyanlar
için surlar dışında birkaç danesi bırakılıp
geriye kalan bütün meyhaneler ve fuhuş y u ­
vaları kapattırılıyor. Birkaç kötü kadın u m u ­
mî yerlerde ibret için asılıyordu.
Bir taraftan da, dedikodular alıp yürü­
müştü: Sadrıâzam vc serdar-ı ekrem Şerif
Hasarı Paşa azlini duyarak isyan etmiş. P a ­
dişahı ordu kadısı Keçeci—zâde Salih Efendi
kışkırtıyormuş. O rd u n u n perişan durum unu
anlatmak için îstanbula gönderilen reis ve­
kili Hakkı Bey, hak sözü söylemeğe geldiği
için red edilmiş. Sadrıâzam küçük imra-
hor’a:
«M ü h rü almağa seni m i gönderdiler?
ben m ü hrü yuttum. V e r m e k ihtimalim yok­
tur, demiş. D ü şm a n b u hali duyarsa, h em en
T u n a ’yı aşıp ilerliyecekmiş. Karahisarlı A h ­
m ed Paşa sadrıâzamıo korkusundan beş bin
kadar askerle kışlağını basacakmış, yok kış­
lağı değil d e bizzat sadrıazanıı basmağa gidi­
yormuş...»
Se.dnâzam Çelebi-zâde Şerif Hüseyin
Paşa’nın katli
Üçüncü Selim, hakikaten baş kaldıraca­
ğını sandığı serdar-ı ekremi ürkütmemek
için kışlağa dönmek hususundaki isteğini
kabul ederek ilkbahar savaşları için orduyu
hazırlamasını küçük imrahor Hüseyin A ğ a
ile gönderdiği hat-tı hüm ayunla bildirmişti.
Bir taraftan da katli için tedbirlere başvur­
du. B u işin görülmesine m em u r edilen A ğ a
Iiasan Paşa Pazarcık muhafızlığına, Vidin
seraskeri Pekm ezci M e h m e d Paşa yeniçeri
ağalığına ve Ş u m n u kaymakamlığına tayin
olundular. Sonra, serdar-ı ekrem hakkında
iki hatt-ı hüm ayun yazıldı. Birinde Bel-
grad’m Avusturya askeri tarafından boşal­
tılmasından sonra muhafazası için kendisi­
nin hem en Sofya tarafına hareket etmesini
bildiriyordu.. Ö bü rü ise, serdar-ı ekremin
katli ile kesik başının îstanbula gönderilme­
si hakkındaydı. B u hatt-ı hümayunlar, hassa
2720
hasekisi ile orduya gönderildi. B u işin ida­
resi ise, evvelce gönderilen küçük imrahor
Hüseyin A ğ ay a verilmişti. Serdar-ı ekrem.
Şubat ayının ikinci C u m a günü Hacı-Oğlu
Pazarından hareket edip Ş um nu'ya seldi
(1791). O gün akşama ‘kadar ziyaretleri
kabul etti. U y k u y a yattıktan sonra küçük
imrahor hassa hasekisi buluşup doğru P e k ­
mezci M e h m e d Paşaya giderek d u ru m u an­
lattılar, Sadaret kethüdalığı verilmiş olan
Hakkı Beyle de görüşüldükten sonra ser-
dar-ı ekrem gece uyandırılıp evvelâ Sofya-
ya hareketine dair olan hatt-ı hüm ayun ken­
disine gösterildi ve m ü h ür elinden alındı.
Sonra Ş u m n u âyânmın konağı civarında bir
eve götürüldü. Şerif Haşan Paşa, bu işi azil
ile atlatıp tahammül edilmez derecede ağır
hale gelmiş olan sadaret ve serdar-ı ekrem-
lik yükünden kurtulduğuna âdeta m e m n u n
olmuştu. İçi rahatlamış olarak uykuya daldı.
Lâkin, bir daha uyanm ak kısmet olmadı.
Yatağında kurşunla vurulup öldürüldü. (14
şubat 1791). Aynı zam anda, devrin kötü bir
âdeti olarak, hiç bir kabahati bulunm ayan
kardeşi Seyyid M e h m e d A ğ a da B abadağm da
K u b a n H anı vasıtasiyle öldürtüldü.
Akdeniz ve Karadeniz’deki donanma
faaliyeti
İsveçle Rusya arasındaki savaş, Rus do­
nanmasının Baltık denizinden çıkarak Akde-
nize gelmesine engel olmuştu. A ca k Akde-
nizde türeyen bazı R u m korsnaları, Rus ban­
dırası altında faaliyette bulunuyorlardı. Os-
manlı donanmasının Karadenizde meşgul
bulunması yüzünden meydanı boş bulmuş
olan b u haydutlardan Lam bro adıyla tanın­
mış Lambros Kalianis, Adalar (Ege) deni­
zindeki M ürted ( — Keos = Zea) adasını
işgal ile tabyalar yapıp bir miktar top ve
beş yüz kadar muhafız k o ym ak suretiyle
üs haline getirmişti. Kendisi gemilreiyle o
civarda dolaşıp Osmanlı ticaret gemilerini
vurarak bilhassa zahire nakliyatına oldukça
zarar vermekteydi.
B u hal, A kd en iz emniyetini ihlâl etti­
ğinden Çatalcalı Ali Paşa kethüdası beylcr-
bcyilerden Köse Mustafa Paşa kumandasın­
da büyüklü küçüklü onsekiz gemiden m ü ­
rekkep bir donanm a gönderildi. Aynı za­
m anda İstanbul’da bulunan Cezayirli Şeydi
Ali Kaptan, Cezayir ve Tunus'dan gelen ge­
milere başbuğ seçilip maiyetine tersaneden
büyük bir gemi de verilerek ikinci bir filo
halinde Akdenize çıkarıldı.
Korsanlara ilk defa Köse Mustafa P a ­
şa rastladı ve İstendil boğaziyle Mürted ada­
sı arasında onlarla savaşa tutuştu. O ta­
raflara yaklaşmış bulunan Şeydi Ali K a p ­
tan top seslerini duyarak h em en savaş ye­
rine diimeıı kırıp yetişti. Korsanlar, iki do­
n an m a arasında kalmışlardı. Bir saat ka­
dar m ezbuhane savaştılar, nihayet Şeydi Ali
Kaptan kumandasındaki gemiler, evvelâ
alabanda edip scnra hep birden süzülerek
hepsi birer korsan gemisine rampa ettiler,
İçlerine atlayan gaziler, bunları birer birer
ele aeçirdiler. Lam brc’nun gemisi ağır top
yaraları almış vc manevra kabiliyetini
kaybetmişti. T a m zaptedilecegi sırada hay-
d u d başı cephanelisi ateşe vererek kendisi
bir sandalla kaçıp kurtuldu. Geri kalan
korsan gemileri de çareyi firarda buldular.
Köse Mustafa Paşa bundan sonra Mtirted
adasındaki tabyaları yıktırıp toplarını do­
n anm aya nakletti. Burada bulunan zahire
dolu iki gemi ele geçirildi. Saklanmış olan
eşkıyanın da bir kısmı öldürülüp kalanları
esir edildi.
Karadenizde ise, 10 mayıs 1790 tarihin­
de derya kaptanı Giritli Hüseyin Paşa k u ­
mandasında olarak b üyük küçük elli ge­
m iden m ürekkep bir donanm a çıkmıştı. H ü ­
seyin Pa§a, T u n a ağızlarında ve Kırım sa­
hillerinde Rus donanmasını arıyarak nihayet
A n a p a ’y a geldi. Kale muhafızı Battal H ü ­
seyin Paşadan Rus donanmasının K ere civa­
rında bulunduğunu Öğrenerek hem en o ta­
B o ğ azd a O rtg k ö y - K u r u ç e ş m e a r a s ı d a k i D eftçrdar- burnu (şim diki L id c ’ n u n yeri) r.a'a
Sultan Ü ç üncü Ş elim ’in kardeşi Hatice Sultan yalısı ( B u yalının plânı d a m im a r v c
ressam Mellîng tarafından' yapılmıştır)
2721
rafa doğru yola çıktı, Kahîl burnu m e v k i­
ine varıldığı zam an beşi kapak, on altısı b ü ­
y ü k firkateyn ve gerisi daha küçük gem i­
lerden mürekkep otuz iki parçalık düşm an
donanmasına rastladı. Rüzgâr çok şiddetli
olduğundan yelken üzerine savaşmağa ta­
ham m ül edemiyen galopeler bir tarafa çekil­
diğinden Osmanlı donanmasından onaltı
kalyon ile dokuz firkateyn şehdiye, bergan-
di ve kırlangıç, yani yirmi beş gemi ayrıla­
rak Rus donanmasına hücum ettiler. Yedi
saat, süren bir savaş sorumda düşmanın, dört
firkateyni batıp iki taraf gemilerinde ol­
dukça hasar m eydana geldi. A k ş a m bastır­
mış olduğu için savaş durdu. Lâkin gece
olunca R u s donanması Kefe”ye doğru savuş­
tu. K ap tan paşa gemilerde su azlığı ve y a ­
ralılar tedaviye muhtaç bulunduğu için düş­
manı takip edemiyerek Sünne (Sulina) b o ­
ğazına döndü (T e m m u z 1790i.
Osmanlı donanması hasarları tamir edi­
lip noksanları tamamlandıktan sonra Sün-
n e ’den yola çıktı. B u sefer Kılburun tara­
fında otuz yedi parça gem iden m ürekkep
bir R u s donanması görüldü. Rüzgâr O s m a n ­
lI donanması için uygun olmadığı halde
kaptanpafa düşm ana hücum etti. Yine g ü ­
neş batınca ya kadar şiddetli bir savaş cere­
y an etti. Karanlık basınca ikisi de bir hayli
F . 23
hasara uğramış olan donanmalar birbirlerin­
den ayrıldı. Tekrar savaş için sabah bekle­
nirken, birdenbire şiddetli bir fırtına çık­
tığı için Rus (inanması Ozi sularına çekil-
di. Osmanlı donanmasında ise gemiler bir­
birlerine çatıp hırpalandıktan, maada, miri
kalyonların kaptanı gemisile farkında olma­
dın! düşman gemilerinin yanında sabahla-
mıştı. Ortalık aydınlanınca bunu sezen Rus-
lar, hemen hücuma geçtiler. E u gemi bütün
düşman donanmasına karşı altı saat kahra­
manca savaştı. Rüzgâr ters estiği İçin ken­
disine yardım edilemiyordu. Nihayet Os-
manlı gemisi birkaç yerinden tutuşup için­
deki dilâvericrm çoğu şehid olduğu halde
kalanları gemiye büsbütün ateş verdiler ve
bir Rus gemisini de beraber yakarak deniz­
cilik tarihimizin şanlı bir kahramanlık des­
tanını yarattılar.
Kaptanpaşa, bun dan sonra donanma
gemileri su yapmağa başladığı ve çoğu da
tamire muhtaç bulundukları için nihayet
îstanbula döndü ve Karadeniz btı suretle
Rus donanmasının hakimiyetine terk edil­
miş oldu.
Koca Yusuf Paşa’nm ikinci defa
sadrı&z andığa tayini
Çelebî-zâde Şerif Haşan Tasanın ida­
mına karar verildiği zaman yerine kimin
tayia edileceği bahis kiiiîsu olunca h üküm ­
dardan aldığı emir üzerine sadaret kaym a­
kamı bir namzet listesi hazırlayıp takdim'
etmişti. Bu n d a şu isimler vardı; vezir M e ­
lek M e h m e d Paşa, vezir Ebııbekir Paşa,
Sinop muhafızı vezir Feyzi Süleyman Paşa,
Karahi sarlı vezir A h m e d Paşa, eski yeniçeri
ağası Pekmezci vezir M eh m ed Paşa, eski
darphane emini vezir îzzet M ehm et Paşa,
eski sadaret kaymakamı vezir Mustafa Pasa.
Hünkâr, Melek M e h m e d Paşa ile M u s ­
tafa Paşanın pek ihtiyar ve İzzet M eh m ed
Paşanın da elinin uzunca olduğunu ileri
sürüp namzetliklerini kabul etmedi ve di­
ğerlerinden biri hakkında şeyhülislâmla gö­
rüşüp hemen kat’î bir karar verilmesini bil­
dirdi. Lâkin, böyle zamanda kimse üzerine
mesuliyet almak istemdiği için şeyhülislâm
namzetler hakkında çekimser kaldı. Sadaret
kaymakamı silâhtar Mustafa Paşa durum u
S A V A Ş L A R I N S O N Y IL I V E B A R IŞ A N D L A Ş M A L A R I
Yen i sadrıâzam ve sordar-ı ekrem Koça
Yusuf Paşa, işe başlar başlamaz evvelâ ordu
kadısı olup eski serdarın üzerinde büyük n ü ­
fuz sahibi bulunan Keçeci-zâde Salih Efen­
diyi azü ederek K onyaya sürdü. Kendisi
esasen her türlü habasete istidatlı bir kim-
2722
Hünkâra arz edince TTçüneü Selim yeni sad-*
rıâzamı ancak kendisinin seçebileceğini a n ­
layıp uzun uzun düşündükten sonra niha­
yet o sırada Bosna Valisi bulunan eski sad-
nazara Koca Yusuf Paşa üzerinde karar
kıldı. Bun u n üzerine, küçük İmrahor H üse­
yin Ağaya gerekli emir verildi. Hüseyin Ağa,
Sum nu'dan Bosna’ya giderek sadaret m ü h ­
rünü Koca Yusuf Paşa’ya verdi <27 şubat
1791). Yeni sadrıâzam ve serdar-ı ekrem he­
m en Bosnadan hareketle süratle Ş u m n u ’ya
gelip vazifesine başladı.
Üçüncü Selim, Koca Yusuf Paşaya gön­
derdiği hatt-ı hüm ayunda eski sadareti sı­
rasında arzu edilen şekilde hareket etmiş
olsaydı, azil olunmıyacak olduğunu, lâkin ken­
disinin sadrıâzamlara ve diğer vezirlere de­
ğil, belki yabancı adamlara yakışmıyan zu­
lüm, rüşvet, şahsi garazları tatmin ve k ü ­
pünü doldurma yoluna saptığını, sefer za­
manı hoş tutulması lâzım gelen kimselere
sert ve şiddetli muamelede bulunmak y ü ­
zünden işlerin ve bilhassa sefer işlerinin iyi
gitmemesine sebeb olunduğunu, sayıp dök­
tükten sonra artık b u gibi işlerden vaz geç­
miş olduğu düşünülerek yine sadaret m a ­
kamına getirildiği bildiriliyor ve aynı şekilde
davranırsa b u sefer azil değil kati olunaca­
ğını haber vei’erek Rusya üzerine hem en
taarruza geçmesini emrediyordu.
Prusya’nın yeni bir manevrası
B u sırada ilkbahar, yani savaş mevsimi
yaklaşmaktaydı. Berlin’e gitmiş olan A h m e d
A zm i Efendi’den gelen haberlerden ise Prus­
ya’nın Rusya île savaşa hiç de niyetli b u ­
lunmadığı anlaşılıyordu. Prusya, esasen Le-
histana soktuğu kuvvetler sayesinde Danzig
ve Torn liman ve Şehrini ele geçirmiş ve
artık savaşması için kendince bir sebep de
kalmamıştı. B undan da Prusyanın ne O s ­
manlI devletinin ve ne de Lehistanın, lâkin
ancak ve yalnız kendi menfaatlerinin p e­
şinde koştuğu ve bunları elde etmekten baş­
ka bir şey düşünmediği bir daha anlaşılı­
yordu. Nitekim bu sefer yine kendi çıkarına
olarak İsveç -Osmanlı ittifakını canlandırma
peşindeydi. Bundan maksadı ise, OsmanlI
devletinden îsveçe para yardımı temin et­
mek, sonra İsveç’i Fransa ihtilâline müda-
helede kullanmaktı.
şeydi. İstanbulda hububat nazın bulunur­
ken buğdayın kilesini yirmi paradan alıp
halka üç, üçbuçuk kuruştan satmış, iş m e y ­
dana çıkınca şeyhülislâm Hamidi-zâde M u s ­
tafa Efendiye m ensup olduğu için onun
yard imiyle yakayı kurtararak kapağı ordu
kadılığına atmıştı- B u vazifesinde zamanla
yüz bularak eski sadrazamın akıl hocası ha­
line gelmiş, lâkin verdiği akıllar d a im a : iş-
leriiı daha kötüye gitmesine sebeb olmuş­
tu. Çelûbi-zâdc Şerif Kasan Pahayı başkal­
dırmağa hazîrlanmakls itham edenler, ken­
disini bu yola ordu kadısının şevketlisini de
ileriye sürmüşlerdi. Nihayet azili ve sürgü­
nü emir edildikten sonra bu hal hamisi
Hamidi-zâde Mustafa Efendiye de sirayet
etmiş, esasen icraatından m e m n u n kalma­
mış olan Üçüncü Selim bunun üzerine onu
da azletmiştir. Esasen Koca Yusuf Paşayla
araları açık bulunduğundan birinin sadare­
ti sırasında öbürünün şeyhülislâmlığı pek
mümkün, görünmüyordu.
Koca Yusuf Paşa bundan sonra hal ve
tavırları pek hoşuna gitmeyen sadaret ket­
hüdası Hakkı Beyi de azlederek İstanbulda
kethüda vekili bulunan Reşid Mustafa E fen ­
diyi oiiun yerine tayin etti. Sonra bir m ü ­
şavere meclisi toplayıp durum u gözden ge­
çirdi. Prusyanm Rusya ile savaşmağa niyeti
olmadığı artık anlaşılmış bulunduğundan
devlet kendi başının çaresine bakm ak zo­
runda bulunuyordu. B u sene, Rusya ile
denizden ve karadan savaşmak ve kesin bir
sonuç almak için Rumeli ile Anaöoludan en
az iki yüz bin asker çıkarılması tasarlan­
mıştı. Lâkin orduda para yoktu. Üstelik bir
yerden tedarik çaresi de bulunamıyordu,
Nihayet durum un merkeze bildirilip yete­
cek kadar para gönderilmesinin istenmesine
karar verildi.
düşünülüyordu. B u maksatla ordudan beş
altı bin kişilik bir kuvvet ayrılıp gönderil­
di. Kalenin bu kuvvetle geri alınmasına
imkân yoktu. Üstelik prens Repnin k u m a n ­
dasındaki bir ordu, bu Osmaülı birliğine
hücum edip yenerek çekilmek zorunda bı­
raktı (4 nisan 1791). Rusiar ise ilerleyerek
Tunanın sağ kıyısında bulunan Maçin’i m u ­
hasara ettiler.
Burada bulunan vezir .Halil Paşa elin­
den geldiği kadar dayandı. Lâkin, düşm a­
nın üstün gelmesi üzerine çekildi. M açin
muhafızı Arsiatı Pasft ise, savaş m eydanım
terk etmek istemeyip mukavemete deva m
etti. Yanında bulunanların çoğu şehid oldu.
Kendisi ve bir kısım müdafiler esir düştü­
ler. Buradan kurtulan -asker, Hırsovaya ge­
lip dükkânları ve devlete ait zahireyi y ağ ­
maladıktan sonra dağıldı gitti (Nisan 1791).
Ruslartn îbrail’i muhasarası ve teslim
teklifleri
Maçin’i alan Ruslar, bu sefer İbrail ü ze­
rine yürüdüler. Osmanlılar kalenin karşı­
sındaki adada yeniden müstahkem bir tabya
yapmışlardı. Rus kuvvetleri Kalas’daKi ince
donanmalariyle buraya hücum edip dört
beş saat süren savaş sonunda sayısı pek az
olan ve yardım görmeyen müdafileri şehid
ederek tabyayı ele geçirdiler. Sonunda İb-

Yılın ilk çarpışmaları, Rusların M a çin’i

zaptı

Sadrıâzam ve serdarı ekrem Koca Y u ­

suf Paşa, bundan sonra orduya elden gel­
diği kadar çeki düzen vererek Silistre, R u s­
çuk, Nigbclu ve Vidin iskeieleriude kırk
elli kadar gemi inşasına başlattı. Bir zam an­
dan beri eski usul terkedilip ordunun ge­
çişlerinde Tuna nehri üzerinde köprü k u ­
rulmaz olmuştu. B u ise, büyük güçlükler
doğuruyor, bilhassa top, cephane ve ağırlık­
ların nakli pek müşkül oluyordu. Bun u n
üzerine Silistre karşısından bir köprü ku­
rulmasına karar verilerek inşasına başlan­
dıysa da, az sonra göreceğimiz üzere henüz
yerine konm adan Huşlar T un a ’n m deltaları­
nın karşı kıyısına geçip hücum a başlamaları
vukua geldiğinden kullanmak m ü m kü n ol­
madı,

V arna kalesinin durum u nu görmek

iizere Ş um n u kışlağından o tarafa hareket
eden (11 mart 1791) serdar-ı ekremce ilk iş
olarak Kutuzof adlı K u s kumandanının mü-
■iiafaa ettiği İsmail kalesinin geri almması Rus generali K u iu z f

3723
 Onsekizinci yüzyıl sonlarında Anadolu ve Rumelide nüfuz sahibi olanlar
(İlâve: 1 6 1 )
OsmanlI devleti or.seKizınci yüz-
yılın ikinci yarısında dış düşmanlara
Karşı yapmak zorunda kaldığı uzun
ve yıpratıcı savaşlar dolayısiyle m em ­
leketin lç durumiyle gereği gibi ala­
kadar olamamıştı. Harbin yarattığı
sıkıntılar bilhassa Anadolu ile Ru-
melide ziyadesiyle hissedilmiş bu yüz­
yılın ilk yansında gördüğümüz idari
bozukluklar ve devlet otoritesinin za­
afı şimdi daha da artmıştı. Evvelce
türediklerini ve kendilerine karşı ba-
zan mücadele edildiğini yazdığımız
mahallî mütegallibeler ile âyânlar sa­
vaşlar sırasında büsbütün serbest kal
mışlar, bölgelerindeki İdarî işlerde söz
sahibi olmuşlardı. hattâ devletin o-
toritesl kısmen onlara geçmiş. Bâb-ı-
&11 de bir bakıma bu hali tanımak
«orunda kalmıştı.
Bunların içinde ileride pekçok n ü ­
fuz ve şöhret kazanarak adeta devlet
içinde devlet olanlar ve sonraları Bâb-
-ı-âliye kafa tutabilen soylan kuranlar
vardı. Aralarındaki rekabet ve üstün-
lük mücadeleleri de ayrı bir huzur­
suzluk ve bölgeleri için felâket kay­
nağı idi.
Hacı A H Paşa
Aslen Fatsalı olan ve Canikli diye
şöhret kazanan Ali Paşa, Canik mu-
hassıiı. yani bu eyâletin vergilerini
devlet namına toplamağa mem ur b u­
lunurken 1768 Rus seferindeki hiz­
metleri dolayısiyle kendisine Trabzon
eyâleti vezaret rütbesiyle ve kayd-ı h a ­
yat şartiyle verilmişti. Sonra Kırım
üzerine yapılan harekâtta da bulun­
duysa da bir netice alamadan _geri
döndü. Bir müddet sonra aralarında
şahsî düşmanlık ve rekabet bulunan
Çapan-oğlu (Çapar-oğlu-Cebbar-zâde)
Mustafa Bey üzerine kendiliğinden
kuvvet sevkettiği için bu hareketi is­
yan sayılmış ve Çapan-oğlu onun ten­
kiline m em ur edilmişti. Ali Paşa, bir
kısım kuvvetlerini Mustafa Bey üze­
rine sevketmckle beraber, ¿si telâkki
edilmeği kabul etmiyerek evini yakıb
para ve kıymetli eşyasını alarak 1779
yılında Kırım'a geçti ve Şahin Giray'a
sığındı. Burada iki yıl kaldıktan son­
ra Çapan-oğlu Üzerine kuvvet şevke-
derek devlete isyan etmiş olmadığı,
b u n u n düşmanları tarafından istis­
mar edllib böyle nakledildiği sadrı-
âzam tarafından padişah Birinci Ab-
dülhamid’e izah edilib Şahın Girayın
—^
★
da şefaat etmesi üzerine affedildi.
Kendisine tekrar Trabzon valiliği ve­
rildi. Kırım'a giderken oğullarından
Battal Hüseyin Paşa’yı da birlikte gö­
türmüştü. öbür oğlu M ikdad Paşa
ise. hüküm et tarafından Bursa'da ika­
mete m em ur edilmişti. O da Amasya
sancağına tayin edildi. Lâkin h ü k ü m ­
dar Ali Paşa'yı kalben hiç affetme-
mişti. Ancak, bulunduğu bölgede fev­
kalade nüfuz sahibi olması cezalan­
dırılmasına değil, azline bile imkân
vermiyordu. Ali Paşa, kendisine ve
idaresindeki yerlere dokunulmamak
şartiyle devletin verdiği bütün vazi­
feleri başarırdı. Ayrıca bulunduğu böl­
gelerdeki azılı derebeyi erini tepeleyib
kalanlarını kendisine bağlamış ve hal­
kı bunların zulm ünden kurtarmıştır.
Ali Paşa. 1785 yılında Erzurum
valisi ve Doğu cephesi seraskeri bulu­
nurken vefat etmiştir. Kendisinden
sonra oğlu Battal Hüseyin Paşa ve da-
j i h a sonra torunları Trabzon bölgesinde
nüfuz sahibi olmuşlarsa da bu hal,
kısa zam an sonra sona ermiştir. Bat­
tal Hüseyin ise Ar.apa muhafızı ve
seraskeri iken, devlete ihanet ederek
Huşlara sığınmıştır.
Abdi Paşa
Anadoluda nüfuz ve kudret ka­
zananlardan biri de Abdi Paşadır. K en ­
disi, Hotin valisi Abdi Paşa’n m to­
runu ve sarhoş Ali Paşa’n m oğiu’dur.
Kalabalık bir kapı halkına sahib olub
nereye gitse bunları beraber götürür­
dü. Lâkin, kendilerine hâkim olama­
dığından bunlar halkı soyub soğana
çevirirlerdi. B u yüzden bir ara üze­
rine gidilib tenkili düşünülmüşse de,
isyan ederek devletin başına belâ ol­
masından korkulmuş, bundan vazge­
çilmiştir.
A bd i Pasa, Enderundan yetişmiş,
oldukça oilgili, kalemi kuvvetli bir
kâtib, iyi bir hattat, pek mahir bir
silâhşordu. Enderunda çuhadarlık hiz­
metinde bulunurken beylerbeyliği ile
dış hizmete çıkmış, birçok valilikler­
de bulunmuş, büyük servet biriktir­
miş. lâkin bulunduğu yerlerde herkes
idaresinden şikâyet etmiştir. Kendisi­
ne verilen vazifelerden hiçbirisini ba­
şaramaz. lâkin her zaman malını ca­
nına siper ederek kendisini kurtarır­
dı. Son seferde Belgrad seraskeri İken
kaleye zamanında gereken yardımda
bulunmadığı ve eli silâh tutanların
2724
 bir kısmına rüşvet karşılığı i2 in ver­
diği için Belgrad’m düşman eline geç­
mesine sebeb olmuş, bunun üzerine
Silistreye gön derilmiş ve orada öl­
müştür.
Anteb âyânı Battâl-zMe Nuri paşa
Anteb âyâm Battal-zâöe Nuri M eh­
m et Ağa bir kolayını bulub, 1782 yı­
lında sancakbeyi» 1785 yılında beyler­
beyi olarak Nuri Paşa ünvaniyle şöh­
ret kazanmıştır Anteb mukataası
kayd-ı bayat şartiyle kendisine veril­
miştir. Lâkin. Anteb yeniçeriyle dai­
m a kavgalıydı. Abalı onun bu halin­
den bıkıb Kilis mutasarrıfı Ltelt&ban-
zâde M ehm ed Ali Paşa’dan yardım
istedi. M ehm ed Ali Faşa, Antebe bas­
kın vererek Nuri FaşaTyı kaçırdı (178£).
Lâkin onun ssulmii Nuri Paşa’dan faz­
la olduğu için ahali tarafından linç
edildi. Nuri Paşa bun u fırsat bilerek
geri döndü. Antebi muhasara edib
Haleb yolunu kesti ve etrafı vurmağa
naşladı. Gazi İzzet Paşa-zâde Derviş
Abdullah Bey’e kapıcıbaşılık verilerek
kalabalık askerle üzerine gönderildiy­
se de o sırada Anadoluda asker sürü­
cüsü olarak bulunan Keki CKeküJ
Abdi Paşa’ya iltica etti. Abdi Paşa,
sefere gitmek şartiyle onu affettirdi-
Lâkin, kendisi Diyarbakır’da vefat e-
dince Nuri Paşa hemen tekrar Anteb
üzerine vardı. Yeniçerilerin evlerini
yakıb mallarını yağma etti. Sonra sı­
ğınmak için kaleyi tamire başladıysa
da, üzerine gönderilen Haleb valisi
Mustafa Paşa Antebi muhasara etti.
Kale, beş ay sonra zahiresi^Iikten tes­
lim oldu. Mustafa Paşa. Nuri Paşa’yı
yakalayıb idam etti (17923.
Hayreddin Paşa
Battal Hüseyin Paşa Ruslara ilti­
ca ettikten sonra, vaktiyle kendi ye­
rine Trabzon ve sonra Erzurum va­
hşi olmuş olan ve bu bölgelerde b ü ­
yük nüfuz, kazanan babasının kölele­
rinden Sarı Abdullah Paşa Anapa ser­
askeri tayin edilmiş. Battal Hüseyin
paşa'nm oğlu Hayreddin Paşa'ya ise,
Canik valiliği verilmişti. Abdullah Pa­
şa, bu yeni memuriyeti beğenmedi­
ğinden gitmek istememiş ve nihayet
Anapa’n m sukutu üzerine idam olun­
muştur,
Hayreddin Paşa ise, halkı perva­
sızca soymağa başlamıştı. Lâkin ka­
pı halkı kalabalık ve kuvvetli olma­
dığından ahali bundan cesaret alıb
üzerine hü c um etti. Adamlarının bir
kısmı öldürüldü. Kendi, bir tarafta
mahsur kaldı. D u r u m haber alınınca
Sinob muhafızı Feyzi Paşa halkı ya­
2725
tıştırmağa ve onu vazifesine iadeye
m em ur edildi. L&kiiı halk İstanbul’a
üşüşüb paşanın kendilerine yaptığı
zulümlerden bahsile bu hanedandan
devlete fayda gelmiyeceğini, yerine
kim gönderilirse gönderilsin itaat c-
dib vergilerini günü gününe ödeye­
ceklerini bildirdiler. B u n u n üzerine
Canik muhassıllığma eski Kıbrıs mu-
hassıiı olub hizmetleriyle hem halkı,
hem de devleti m em n un etmiş olan
Hacı Osm an Afca’ya verildi. Hayred­
din Paşa ise idam edilerek kafası İs­
tanbul’a gönderildi. Amıc&sı Mikdad
Paşa b u sırada vezirliği alınmış ola­
rak Filibe’de sürgündü. O da orada
idam edilmiş, birkaç gün sonra onun
da kafası İstanbul’a gönderilip teş­
hir olunmuşdur.
Ahm ed Paşa
cura-s&ae Ahm ed Paşa, Kütahya
eyâletindeki Çakallı aşiretinden 1768
Rus seferinde savaşa iştirak eden bir
birliğin subayı iken, hizmetine ve ya­
rarlığına karşılık kendisine kapıcıba-
şılık verilmiş, yurduna döndükten
sonra Anadolu valilerine kafa tuttu­
ğundan idamı emrolunmuş, lâkin bir
kolayını bulub yakayı kurtarmıştı.
Son seferde savaşa katılmak için İs­
tanbul’a geldiği zam an beylerbeyi idi.
Kapısının intizamına ve görünüşüne
bakılarak kendisine vezaret verildiy­
se de, hiçbir hizmette muvaffak ola­
madıktan başka her bulunduğu yerde
halkı soyup soğana çevirdiğinden ve
yapmadık zulüm ve rezalet bırakma­
dığından îdam olunmuştur.
Çapan re Karaosman-ofcuUan
J
B u devirde Anadolu âyânlarından j
en meşhurlan Çapan-Çap&r-oğulları !
iCebbar-zidelerî ve Karaosman-oğulla­
rıdır. Çapan-oğlu Mustafa Bey merkezi
Bozck olan Yozgat bölgesinde nüfus
sahibi olmuş, lâkin devlete itaatten
hiç ayrılmadığı için Canikli Ali Paşa
ile aralarında çıkan ihtilâfta himaye
görmüştür. Mustafa Bey, Ali Faşımın
teşvikiyle kendi köleleri tarafından
katledildikten sonra yerine kardeşi Sü ­
leyman Bey geçmiş, o da ağabeysi gibi
devlete büyük bir sadakatle bağlı kal­
mış, bu sayede Orta Anadolu da Ça­
panoğlu ailesi büyük n ü fuz sahibi
olmuştur. M ü h im bir kuvvetle Avus­
turya seferine iştirak eden ve canîa
başla savaşan Süleyman B ey ’e Üçün­
cü Selim’in büyük itimadı vardı. Hat­
tâ b u yüzden Nizam-ı cedid asker­
leri onun bölgesinden toplanmıştır.
N üfuz bölgeleri Manisa ve ûivan
olan Karaosman-oğullan da, tıpkı Ça-
 rail’i sert bir bombardımanla tazyika başla-
dılar. Lâkin fibrail, şiddetle dayandı. Rus
askerlerinin bir kısmı tabya savaşında mak-
tûl düşmüş, ince donanm aya mensup beş ta­
şıt gemisi batmış, bir çoğu da ağır,. hafif
hasara uğramıştı. Kaleyi b u durum da ala-
mıyacağını sesen düşman generali, müdafi-
İcre bir mektup gönderip M açin’in düştü­
ğünü, OsmanlIların Hırsova’yı boşaltmış ol­
duklarım, b u yüzden İbrail’in his bir yar­
dım göremiyeceğirn bildirerek teslim ol­
dukları takdirde kimsenin mal ve canına
zarar gelmeyeceğini, aksi halde kendilerini
bekleyen akıbete razı elmaları gerekeceğini
haber verdi ve cevap için belli bir mehil,
tayin etti.
Koca Y u suf Paşa V a m a d a n Ş um nuya
avdetinde sahraya çıkılmıştı (13 nisan 1791).
B u haber orduya gelir gelmez serdar-ı ek­
rem hem en kendi kapısı halkıyle yola çıkıp
S ilistir eye geldi. M a çiti seraskeri tayin edil­
miş olan Karahisaıiı A h m e d Paşa ile bu-
pan-oğulları gibi devlete fevkâlade
itaatli ve sadakatle bağlıydılar. 1787
: savaşınca Ksraosman-oğlu M ehm ed
• Ağa iie kardeşi Ömer Ağa. kalabalık
süvarilerinin başında nöbetle gelib
: Rus cephesinde fedakârca çarpışmış-
i Iardır.
Küçült A[i-otullsrı
Devlete kafa tutan âyânlarm ba-
j şm da Payas eşrafından küçük Ali-
'oğulları geliyordu. Bunlar içinde bil-
jhassa Halil Bey son sefere takaddüm
ieden zamanlarda A da na bölgesinde
hüküm ete karşı gelmiştir. Üzerine
gönderilen civar valiler sayesinde kuv-
J v eti eri dağıtılmış. kendisi ise. kaçıb
j saklanmıştır. B u n a rağmen takjbedil-
miş. kardeşi Ali Bey ele geçir ilib öl-
; dürülmüş. Halil Bey ise ü 2erinn gelen
kuvvetleri mağlûp eriib yino Payas'a
! hakim olmuştur. Bir türlü tenkil edi-
■ lemiyen bu ye.:'??-. 1788 yılında affe-
! dilerek bevlerbeyilik verilib hacc yo-
j lunun muhafazasına m em u r edilmiş,
| yine tek durmadığından eski Mısır va­
lisi Keki <Kekü) A bdi Paşs'ya tenkili
| ve idamı emroluıımuşsa da. Üçüncü
Selim'in cülüsu üaerine tekrar affe-
j dfltniştir.
j Malımllıi Paşa
Rumeli’de devlete karşı gelenlerin
! başında İşkodralı M a h m u d Paşa var-
dır. Kendisi, İşkodra mutasarrıfı Ga-
( zi M e h m e d Pa şa'n m oğludur. İşkodra
| sancağı ocaklık, yani babadan ogula
lusup yatımdaki kuvvetlerin noksan ve ih­
tiyaçlarını tamamlayarak Hirşova’y a doğru
yola çıkardı.
A yn ı zam anda İbraile evvelec inşa edil­
diğini S'azd iğimiz gemilerle bir miktar asker
ve zahire yollandı.
B u esnada Babadagında bulunan O s ­
manlI birliklerinin M açin'c doğru hareket
etmiş -oldukları haber alındı. B u durumda
burada daha fazla kalmayı tehlikeli gören
Ruslar, îbrail ve M a ç in ’i bırakıp Kalas’a
çekildiklerinden scrdar-ı ekrem de ordugâ­
ha döndü. (Mayıs ayının başları).
B u yılkı savaşlar için orduya tertip
edilmiş olan askerler, her taraftan akın
akın geldiklerinden ordu m evcudu bir hay ­
li kabarmış ve seferi kadro tamamlanmış
bulunuyordu (Haziran 1791). Lâkin bu or­
du, talimsiz, itaatsin ve yağmacı bir kala­
balıktan ibaretti. N e çare ki yapacak şey
yoktu. Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem Koca
Yusuf Paşa, Saneağ-ı şeriii vezir M eh m ed
i geçer şekilde olduğundan babasının i
ölümünde kendisi mutasarrıf olmuş-
! tur. Altı yıl sonra, yani 17BS yılında j
j i devlet« karşı ilk itaatsizlikleri belir- I
; mis, üzerine deniz ve kara kuvvetleri i
| gönderilerek mağlûb edilmişse de. Ce­
zayirli Gazi Haşan Faga’m n delâle- ;
■tiyle' affa uğramış ve tekrar İşkodra S
[ sancağına gönderilmiştir. Lâkin, bir 1
müddet sonra yine başkaldırdı. Bu
seter Aydoslu M eh m ed Paşa üzerine
gönderildi. İşkodralı M a h m u d Paşa. !
| kaleden yaptığı bir çıkış hareketiyle .
i M ehm ed Paşa'yı m aglüb ederek kaçır­
; dı. Üçüncü Selim tahta çıkınca. M ah- |
j m u d Paşa affolunarak sefere m em ur
■ edildi. Cezayirli Gazi Haşan Paça’n m :.
j sadareti sırasında kendisine vezirlik
I verildi. Savaş bitince Işkodra'ya dön-
! dü. B u n d a n sonra n ü fuzu artıb dev­
! letin emirlerini dinlemez oldu.
Aynı tarihlerde aslen Kütahyalı
Nay.ıf adlı bir mevlevi dervişinin to­
runu olan Tcpcdelenli Ali Paşa. İb­
rahim Paşa, R usçuk âyânı Trisnlkli
! İsmail, Gümülcüııe âyânı Tokatcıklı
Süleyman. Silistre âyânı Yılık-ojlu '
Süleyman n evinden mahalli nüfus
; sahibi olmuş kimseler türemişti. Fa­
| kat b u sırada devlete itaat ediyorlar, i
henüz serkeşlikte bul-.:umuyorlardı
I
Bitiiiyogratya : î. H . Uzunçarşılı; O s­
manlI Tarihi, C t IV, Kısım 1. Cevdet;
Tarih, C : 5. Çağatay Uluçay: Kara-
I osman-oğullanna ait bazı vesikalar
1 i Tarih Vesikaları. Sayı: 9, 10 î. M. \
Çağatay Uluçay; 18. ve 18. yüzyıllarda I
j Saruhanda eşkıyalık ve halk hareket- !
lerL Yorga; OsmanlI Tarihi C : V. (Be- !
i kir Sıtkı Baykal_t e r c ü m e s i ) . ____________
 Paşaya teslim edip Ş u m n u ’da bıraktıktan
sonra orduyu Kozluca istikametinde yola
çıkardı (İC haziran 1731).
Rus ordusunun Babı-dağı yakıp çeki­
ldi ve serdar-ı e kremin orduya hitabı
Ruslar, Osmanlı ordusu henüz T un a kı­
yılarına varm adan Tolcuya asker geçirip
Baba-dağıııa hücum ettiler. B u hücum u kar­
şılayan süvariler, iki saat kadar savaştık­
tan snra düşmanın çok daha üstün olması
ve düşene bakmayarak m ezbuhane saldır­
ması üzerine yavaş yavaş çekilmeğe baş­
ladılar. Siperlerde bekleyen, piyada, düşm a­
nı tüfek ateşiyle karşılasa, Rus ilerleyişi du­
rurdu. Lâkin bunlar, bir tek m ermi atma­
dan yerlerini bırakıp kendilerini geri dön­
dürm ek isteyen subaylarını dinlemiyerek
sal gibi Karasu taraflarına doğru gittiler,
Serdar-ı ekrem hemen o tarâia yardım, ku v ­
veti göndermeğe hazırlanırken, Rusların
Baba-dağmı yaktıktan sonra çekilip gittik­
leri haber alındı (Haziran). B u n u n üzerine
ordu Kozluca'dan Pazarcık yoluyla Hırs o-
va’ya geldi. Çağrılmış olan Baht Giray”n
da katılmasıyla kurulan bir müşavere m ec­
lisinde durum, yeniden görüşüldü. Baht G i ­
ray H a n , Tolcu ve İsakçı tarafları kuvvetle
tutulmadan İbraii te rafına geçmenin tehli­
keli olduğunu ileri sürdü. B u fikre ekseri­
yet katıldığından İsakçı, Maçın, Tolcu ve
Taş-burun bölgelerine ayrı ayrı başbuğlar
tayin edilerek gönderilmeğe karar verildiği
sırada Rusların M açin'e geçip taarruza ha­
zırlandıkları öğrenildi.
Serdar-ı ekrem, ordunun halini hiç be­
ğenmiyor ve b u askerin doğru dürüst sava­
şacağına inanmıyordu. B u n u n için ileriye donup ordugâhı da yağmaladıktan sonra d a ­
hareket edilmeden evvel bütün orduyu Hır-
şova sahrasında toplayıp kaleme aldırdığı hi­
tabeyi okuttu (6 temmuz). Bun d a askerden
sabır ve sebat etmesi ve düşmandan yüz dön- ■ yorgun düştükleri için takip hareketinde b u ­
dürmemesi isteniyordu. O r d u erkânı bundan
sonrs kısım kısım askerden bu hususta ahid
ve aoz aldılar.
Maçın ordusunun ve diğer kuvvetlerin
bozguna uğraması
B u n d an sonra ordunun önemli bir kıs­
mı Maçin'e doğru, hareket etti i7 temmuz),
Rumeli valisi Mustafa Paşa, önden gönde­
rilmişti. O n u n vazifesi birân evvel M açin ’e
varıp burasını tahkim ederek Rusların geç­
mesine engel olmaktı. Lâkin, prens Repnin
kumandasındaki Rus kuvvetleri daha evvel
davranıp karşıya geçmişlerdi. Bunların bir
kısmını Mustafa Paşa püskürtmeğe m uvaf­
fak olduysa da, geee karanlığında Ruslar
tekrar suyu aşarak Maçin ordusuna hücum a
2727
hazır lanmağa başladılar. Mustafa Paşanın
d u ru m u bildirmesi üzerine ordudan k u v ­
vetli yardım birlikleri gönderildi. Yeniçeri­
ler hem en siper kazm ağa başladılar. B u sı­
rada T u n a nehri kıyısındaki b üyük sazlıkta
gizlenmiş olan Rus süvarileri hücuma geç ti­
lerse de, çarpılmada yenilip çekildiler. E r ­
tesi günü, buradan bazı kuvvetler yeniden
taarruza geçti (8 temmuz 1791). Halbuki
bu, şaşırtma hareketiydi. Düşm anın b ura ­
dan hücum edeceğini sanan Mustafa Paşa,
siperleri ona göre kazdırmış ve topları da
ona göre yerleştirmişti. O gün sazlıktan çı­
kan düşm an üzerine gidilirken, Tunayı gece
karanlığında gizlice geçmiş olan Rus bir­
likleri M açin ordusuna ve siperlere bakan
sırt üzerinden inerek siperlere hücum etti­
ler. Bunların üzerine sekiz saatlik m esafe­
den dört nala gelip yardımcı kuvvet olarak
katılmış bulunan Tepedelenli Ali Paça jle
gönderildiler se de atları ılgardan yorgun
düşmüş olduğu gibi, Ruslar şiddetli tap ve
bum bara ateşi açtıkları için çoğu dağılıp
kalanları geri döndüler. D ü şm a n ise b u fır­
sattan istifade ile siperlere sokuldu. Y e n i­
çeriler, ellerinden geldiği kadar dayandılar,
Tepedelenli Ali Paşa da yanında kalan beş
.yüz kadar süvariyle bir saat kadar savaştı.
D ü şm a n saflarına bir iki kere hücum etti.
Ccbbar-zâde Süleym an B e y tle Karaosman-
oğlu Hacı M e h m e d A ğ a toplayabildikleri
süvarilerle yem den taarruza geç tilerse de,
düşmanın çok tesirli top ve humbara ateşi
b u hücumlar: kırdı. Süvariler, savaş saha­
sının bir saat kadar uzağında bir tepeye k a ­
d ar çekildiler. Vezirler ve kum andanlar kı­
lıçlarını çekip önlerine düşerek kendilerini
tekrar hücum a teşvik ettiler. Lâkin, b u n u n
faydası olmadı. Süvari asker, bilâkis geri
ğıldı. B u hali gören yaya asker de siperleri
terkedip kaçtı. Ancak, Ruslar da altı saat
siiren bu savaş sonunda iazla zayiat verip
lunmadılar.
B u yenilgiye uğranılmasın« sebeb, se­
rasker bulunan Rum eli valisi Mustafa P a ­
şanın hatalı davranışıdır. Kendisi daba ev­
vel savaşta tecrübe sahibi değildi. B u y ü z­
den sazlıkta gizlenen birliklerin düşmanın
asıl kuvveti olmadığını sezemiyerek bu sa­
vaş hilesine aldanmış ve bu yüzden m ağ­
lûbiyete uğranılmıştır.
Serdar-ı ekrem ordusunun bozguna
katılışı
Serdar-ı ekrem ise, Hırgova’dan Daya
köyüne gelmiş ve Boğazköy yolu ile Ma-
 çin’e doğru ilerlemeğe karar vermişken se­
rasker ordusunun bozulduğunu duyarak sa­
bah erkenden yola çıktı, Boğaz-köy m e n ­
zilini atlayıp süratle va k’a yerine yetişmek
istiyordu. Bir saat sonra top sesleri duyul­
du, Serdar-ı e krem hem en atını nıahmuz-
layarak biraz ilerleyince birden seller gibi
gelen bozgun askeri gördü. H e m e n karşıla­
yıp durdurm ağa çalıştıysa da muvaffak ola­
madıktan başka, onların hali kendi asker­
lerine de birden sirayet etti Bazıları top­
ların koşumlarını keserek atlara bindiler ve
kurşunla baruttan alabildiklerini yanlarına
alıp kalanını yaktılar. Sonra da güçlükle bir
araya getirilebilmiş yirmi günlük erzakı da
yağmaladılar. Paralı olarak tanınmışları di­
ğerleri tarafından öldürülerek soyuldu. So n ­
ra bir kısmı Karasu, bir kısmı Hırşova ta­
rafına doğru kaçıp gittiler. Eöylece, uzun
emekler sonunda biriktirilmiş olan cepha­
ne ve zahire mahvoldu. Bir düşman, ordu­
ya ancak b u kadar zarar verebilirdi. İşte
îstanbuldaki gafil ricalin vc Hünkârın hâlâ
zaferler umdukları ordu, b u halde bulunu­
yordu.
Sadrıâzaıın ve serdar-ı ekrem K o c a Y u ­
suf Paşa vaktiyle barış taraftarlaruım u y a ­
rışlarına kulak asmayıp açmış olduğu bu
savaşın yükünü bBylece ikinci defa olarak
üzerine almış bulunuyordu. Çaresiz dağı­
lan ordu erkâıjını topladı ve yeis içinde Hır-
şova’ya döndü. Bereket Ruslar, serdar-ı ek­
rem ordusunun kendi kendisine bozulduğu­
n u sezmediklerinden ve kendileri de yorul­
m uş ve yıpranmış olup yeni bir savaşı gö­
ze alacak d u ru m d a bulunmadıklarından
M aç in ’i terkedip tekrar Kalas'a döndüler.
(11 tem m uz) - Serdar-ı ekrem K o c a Yusuf
Paşa, daha Hırşova’da bulunurken askerin
d urum u nu beğenmemiş, b u hertürlü disip­
linden uzak yağmacı alayının düşman kar­
şısında hiç bir muvaffakiyet kazanm ak ih­
timali bulunmadığını anlamıştı. B u yüzden
hareket etmeden evvel bir mağlûbiyete
uğranırsa daha ağır barış şartlarının kabu­
lüne m ecbur kalınacağını düşünerek R u s­
larla bir mütareke teması aramayı düşün­
müştü. A ncak, sadaret kethüdası Mustafa
Reşid Efendi devletin b u kadar masraf vc
fedakârlıklarla m e y cana getirilmiş ordusu
düşmanla bir kere olsun karşılaşmadan m ü ­
tareke ve barışa kalkışmanın Padişah tara­
fından hoş görülmiyeceğinı üeri sürüp diğer
erkân d a buna katıldıklarından K o c a Yusuf
Paşa çaresiz bu teşebbüsten vaz geçmişti.
M açin hezimeti üzerine sedaret kethüdasını
ve onun fikrini m üdafaa etmiş olanları:
•Bütün bunlara siz sebeb oldunuz. Eğer
benim düşünceme göre hareket edilseydi bu
mağlûbiyete uğranmaz ve devletin şan ve
şerefi henüz yerinde iken belki daha uygun
2728
bir barış ha 2 irlanırdı» diye azarladı. Şimdi
onların hepsi gerçek durum u bir daha ve
yakından görmüşlerdi. B u ordu hiç bir şe­
kilde savaş gücüne sahip değildi. Y en i bir
mağlûbiyet daha ağır şartlar getirebilirdi.
B u sefer sadrıâzamın isteği üzerine ordu
erkânı ve diğer ileri gelenlerin iştirak ettiği
bir mecliste, onların ca reyi ve imzalarile
padişaha bir arıza yazılarak d u r u m bütün
açıklığı ile anlatıldı. Savaşların devamı h a ­
linde ilerde daha va h im neticeler karşısında
kalınacağı izah edilerek bir ân evvel barı­
şın yapılması temenni edildi.
A vusturyalIlarla devam eden müzake­
reler ve Ziştova barışının imzalanması
Evvelce yapıldığını gördüğümüz Os­
m an! ı-Avusturya R usçuk mütareke anlaşma­
sının bir maddesine göre, her türlü gecik­
tirici sebepler bir tarafa bırakılarak m üta­
reke müddeti sona erm eden barış imzala­
nacaktı. B u barış resmen Prusya üe mütte­
fikleri olan İngiltere ve Felem enk devletleri
vasıta oluyorlardı. B u sırada büyük ihtilâl
başlamış bulunduğu için Fransa dış işleriyle
meşgul olacak d urum da değildi.
AvusturyalIlar, barış görüşmelerinin
Bükreş'te olmasını istiyorlardı. B u n u Prusya
delegesi Lüzi de uygun görmekteydi. Lâkin,
o devrin A v r u p a devletlerinde barış m ü za­
kerelerinin kendilerine ait bir şehirde geç­
mesinin galibiyet alâmeti sayıldığını birisi
Üçüncü Selim’e söylediğinden padişah B ü k ­
reş’i kabul etmedi. L ü zi her nekadar b u
şehrin Avusturya toprağı olmadığını ve ba­
rıştan sonra bırakıp gideceklerini söylediyse
de H ün kâr «Hâlen Avustury anm işgalinde -
dir. Oranın görüşme yeri seçilmesi, A v u s ­
turyalIların. ayağına vardık gibi olur. Prus­
ya kralı ise ben Osm anlı devletine şanlı bir
barış kazandırdım diyormuş. «Görüşm e yeri
mutlaka Tunanııı b u tarafındaki kasabala­
rın birinde olmalıdır* diye kat’î şekilde k e­
sip attığı için bir m üddet bunun münaka-
şasiylc vakit geçirildi. Lüzi -Müzakere ye­
ri T u n a n m karşı tarafında olursa dört dev­
let delegelerinin masraflarının Osmanlı dev­
letince görülmesi gerekir. Biz Osmanlı dev­
letini masraftan korum ak istiyoruz» diyor­
du. Lâkin reisülküttab; «Devletimizin gerek
İstanbulda, gerek taşralarda böyle nihayet­
siz masraflan olup biz bunları ağza bile al­
mayız. Nerde kaldı ki, vezirler ve devlet
ricali böyle düşüncelere tenezzül bile et­
mezler. B u gibi masrafları padişahlara de­
ğil sadrıâzamlara bile söylemezler. Defter­
darların eliyle görülüp gider. Biz kendi ha­
limize bakalım. Böyle düşünceler tüccar işi­
dir. Başka cevabınız varsa onu söyleyin»
dedi.
 Böyleco, uzun çekişmelerden sonra niha­
yet Ziştova kasabası m üzakere yeri olarak
seçildi. O s m a n lIla r d a n reisüIküStab A b d u l­
lah Berri Efendi baş delege, ulem adan ve
M e k k e kadılığı gayelilerinden İsmail Raif
PaŞû-iâde İsm et Beyefendi ikinci delege, sa­
daret mektupçusu M e h m e d Dürrî Efendi
üçüncü delege, divan kalemi kesedarı M e h ­
m ed A yn i Elendi mü kaleme kâtibi, bejlikçi
kesedarı Abdürrabim M u h ib Efendi mükâ-
lenıe kâtibi yardımcısı, sadaret mektupçulu­
ğu hülefasmdan Halife-zâde M e h m e d Said
Galip Efendi vekâyi katibi, cebeciler kâtibi
Hasaıı Efendi müfcâleme defterdarı ve eski
Boğdan voyvodası Kostantııı Bcy-zâde Alek- Eski Zİstova kasabası
s s n d n B ey mükâleme tercümanı tayin olun­
dular. kabul edip evvelce yapmış oldukları bütün
andlaşmalara ve bunların tefsirine dair olan
AvusturyalIlar tarafından evvelce îstan- müşterek anlaşmalara riayet edeceklerdir.
bulda elçilikle bulunmuş olan Baron B e r ­
beri. Ratkal ile K ont Frarıçesko Esterhazi, 3 — İki devlet aralarında daha evvel a k ­
Prusya tarafından Lehistan fevkalâde orta dedilen ticarct anlaşmalarının temin ettiği
elçisi Luzi seçilmişlerdi. ticaret serbestliğini ve ticarî imtiyazları ka­
bul edeceklerdir. Osmanlı devleti de G arp
Eöyleco mütarekenin yapılmasından iti­ ocakları korsanlarından ve Osmanlı tebaa­
baren geçen uzun bir fasıladan sonra barış sından Avusturya limanlarından hareket eden
müzakereleri için ilk toplantı ancak Aralık ticaret gemilerine zarar gelmemesini v e ge­
1790 tarihinde başladı. Müzakereler esna­ lirse tazmin etmeği kabul edecektir.
sında büyük çekişmeler cereyan etti. Haziran
1791 tarüıinde çıkmaza girer gibi olup kesil­ 4 — Avusturya devleti, b u savaş sırasın­
di. Hattâ Avusturya delegeleri Bükreş’e dön­ da istilâ ve işgal etmiş bulunduğu bütün
düler. Lâkin, b u sırada Prusya ve Avustur­ memleketleri, kale ve palankaları tam am en
ya ihtilâl dolayısiyje Fransaya karşı. Pilnitz Osmanlı devletine teslim edip eski h u d u d u ­
anlaşmasını imzaladıklarından imparator ta­ na çekilecektir, K ale ve pal-likalar, alındığı
rafından gelen kat’î emir üze­
rine Avusturya delegeleri tek­
rar geldiler ve son m üzakere­
lerde anlaşmaya varıldığından
4 ağustos 1791 tarihinde Ziştova
barışı imzalandı.

Z işto va andlaşması
O n .dört m addeden ibaret
olan b u barış andlaşmosınm
esasları şunlardır
1 — İki devlet arasında de­
nizde ve karada barış ve dost­
luk yeniden kurulacaktır. B u
savaşta iki taraf tabaası tarafın­
dan devletleri aleyhine vaki
olan suç ve kabahatleri af olu­
nacaktır. Bilhassa Karadağ, B o s ­
na, Sırbistan, Eflak ve Boğdan
ahalisinden Osmanlı devletine
muhalefet edip Avusturya dev­
letine tabi olmuş olanlar bu y ü z­
den cezalandırılmıyarak yurdla-
rına dönmelerine, mallarına ve
eski imtiyazlarına sahip olmala­
rına müsaade olunacaktır.
Zİstova barış görüşmeleri
2 — İki devlet savaştan ev­ (B u resim O s m a n lı m u ra h h as ların a hediye edilen enfiye
velki fiilî ve hukukî durum u kutularının üzerindeki m m alardan al inmiştir)

2729
 gibi bütün top, cephane ve savaş âlet ve
malzemeleri geri verilecektir,
5 — Hotin kalesiyle kazası, Osmanlı
devleti Rusya ile barış imzalayıncaya kadar
emaneten Avusturya işgalinde tarafsız bölge
olarak kalacaktır. Avusturya devleti, O s m a n ­
lI devleti aleyhine olarak Rusyaya gizli ve
açık hiç bir yardımda bulunmayacaktır.
6 — Andlaşm a tasdiknamelerinin m ü b a ­
delesinden sonra iki taraf tahliyelere ve is­
tilâ edilen yerlerin geri verilmesine başla­
yacaklardır. Eflak ve Buğdan'ın Avusturya
tarafından boşaltılması bir ayda tamamlana­
caktır. Bosna, Sırbistan ve İrşova tarafları
için ise (Bosna vilâyetinden U n a bölgesin­
de ve T u n a nehrinin sol kıyısındaki Banat
tarafında bulunan irşova (Orşova) da A v u s ­
turya lehinde bir miktar hudud tashihi ya­
pılacağından) bu m üddet iki ay olacaktır.
7 — B u savaş sırasında asker veya si­
vil, alınan bütün esirler istisnasız olarak
karşılıklı serbest bırakılacaklardır. B u kaide
yalnız devletin değil, halkın elinde bulunan
esirlere de şarni! olacak, ancak kendi istek­
leriyle islâmiyeti kabul edenlerle kendi ar­
zularıyla iııristiyanlığa geçenler müstesna
olmak üzere herkes yurduna iade oluna­
caktır.
8 — B u savaştan evvel veya sonra bir
taraftan öbür tarafa geçmiş, iltica etmiş
olan tabânm geri verilmesi istenmiyeccktir.
Onlar, yeni devletlerinin tebaaları sayılacak­
tır. İki devletin topraklarında da arazi ve
emlâk sahibi elanlar, dilediği yeri seçip
orada oturacak, lâkin öbür tarafta kalan ara­
zi ve emlâkini satarak ancak bir devletin
tebaası olabileceklerdir.
9 — îki taraf, bu andiaşmanın ikinci
ve üçüncü maddelerinde zikredilen şartları
icra ederek barışın meyvesi olan ticaretin
birân evvel serbestçe gelişmesine gayret
edeceklerdir. B u n u n için seferden evvel iki
taraf tebaası arasında cari her nevi hukukî
ve ticarî davalar, mal ve para alacakları
kanun ve adalet dairesinde süratle görülüp
ilhak’ı hak olunacaktır.
10 — tki devlet sınırlarında bulunan
vali ve kumandanlar mutlaka nizam ve in­
tizamın, asayişin, iyi komşuluğun devamını
ve sınırların dikkatle muhafazasını tavlaya­
caklardır. Y a ğ m a vc tccavüz hareketlerinin
m e n ’i, vuku'u halinde karşılıklı tazmini b un ­
ların vazifesi olacak, buna riayet etmeyen­
ler devletleri tarafından şiddetle cezalandırı­
lacaklardır.
11 — Ticaret maksadiyle iki taraftan
gelip gidenler taraflarca himaye olunacak.
Serbestçe seyahatlerine karışılmıyacak, ken­
dileri ve şahsî eşya ve ihtiyaç maddeleri
2730
için hiç bir şekilde para ve ücret istenmi-
yecektir.
12 — Osmanlı memleketlerinde bulunan
katolik papazlariyle onlara tâbi olanların
ibâdet ve âyinlerine, kiliselerinin tamirine
ve K u d ü s ’e vesair ziyaret yerlerine gidip
gelmelerine kimse karışmıyacak ve bu h u ­
susta himaye edileceklerdir. B u n a dair eski-
denberi sahip oldukları imtiyazlar devam
edecektir.
13 — İki taraf, savaşın başlamasından
sonra tahta geçen hükümdarlarını, yani
Üçüncü Selim ile İkinci Leopold’ü resmen
tebrik için orta elçiler mübadele edecekler­
dir. Elçilere yapılacak m uam ele ve teşrifat
hakkında eski andlaşmalardaki usullere ria­
yet olunacaktır. Seferden evvel tecavüze uğ­
rayıp soyulan Avusturya künyelerinin za­
rarlarının tazmininde Osmanlı devleti m üsa­
m aha sösterrniyeceği gibi bundan sonra ku-
riyclerin salimen gidip gelmeleri temin edi­
lecektir.
14 — B u andlaşm anm bir nüshası türk-
çe ve bir nüshası fransızca olarak yazılacak
ve taraflar delegelerince imzalandıktan sonra
kırk gün içinde ve m ü m k ü n olursa daha
evvel tasdik edilip mübadele olunacaktı.
B u andlaşmadan ayrı olarak, andlaşma-
n m altıncı maddesine göre iki devlet ara­
sında hususi bir anlaşma ile Rumelide, A v u s ­
turya lehine bazı h udud tashihleri yapıldı.
B u n a göre Untıa nehrinin sol tarafı ile eski
İrşova (Orşova) kasaba ve arazisi Avustur-
yada kalıyordu. Lâkin, h udud tashihi dolayı-
siylc kendisine geçen yerlerde b u devlet hiç
bir askeri tesis kuramıyacak ve tahkimat
yapmayacaktı. İşte b u savaşta Osmanlı dev­
letinin Avusturya cephesinde arazi kayıbı
bundan ibaret kalmıştır.
E a n ş görüşmelerinin T u n a n m bu yaka­
sında bir yerde geçmesine karşılık, Osmanlı
devleti bütün masrafları üzerine almış b u ­
lunuyordu. Lâkin, müzakerelerin pek uza­
ması, askeri müşavir adıyla bir çok A v u s ­
turyalI ve Prusyalı subayın gelişi, masraf­
ları pek fazla arttırmış ve um ulm ayan bir
yekûna çıkarmıştı. Esasen kaç zamandır de­
v a m eden savaş devlet hâzinesini tamtakır
hale getirmiş bulunduğu için delegeler para
istedikçe üçüncü Selim kızar vc darphane­
den emaneten alıp gönderirdi. Sonunda İs-
tanbuldan para istenmemesi serdar-ı ekre-
m e kat'î olarak bildirildi. Lâkin m ükâleme
defterdarı elinde para kalmadığından elçile­
re verilmesi gereken kırk bin küsûr kuru­
şun gönderilmesi reisülküttab tarafından sa­
daret kaymakam ına bildirüdi. Üçüncü Selim
mesele kendisine arz olununca fena halde
kızarak, delegelerin para istemekten başka
bir iş görmediklerini, reis efendinin de her
halde b u işte defterdarla ortak
yazdıktan sonra:
«Darphaneden yüz kese akçe daha alıp
göndersin. Lâkın, defterdarı nihayet katle­
deceğimi de yazasın* diyerek bir hatt-ı h ü ­
m ayu n gönderdi.
Ziştova barışının akdinden sonra Bâb-ı
âli tarafından padişahın mutemedi olan Ebu
Bekir Ratib Efendi b üyük elçi olarak Viya-
n a ’ya gönderilmiştir. Kendisi Şubat 1792 de
Viyana şehrine büyük bir merasimle gir­
miştir.
Ruslarla Kafkaslarda savaşlar
K ü ç ü k Kaynarca andiaşması, Kafkasya
dağları kuzeyindeki K abartay’larla meskûn
bölgeyi Ruslara terk etmişti. Ruslar, bura­
larda kaleler inşa etmeğe başlayınca Kabar-
tay halkı itiraz ederek zorla buna engel ol­
m aya kalkıştı. Rusya. Osmaıılı devletinin
kendilerine artik yardım edcmiyeceğini izah
edip nihayet bazı vaidlerle halkı kandırdı.
Sonra da Gürcistana yol açmağa razı etti ve
yer yer kaleler yaparak Gürcü Hanlariyle
bağlantısını kuvvetlendirdi. Sonunda Gürcis­
tana on bin askerlik bir kuvvet göndermeğe
karar verdi. L&kin, Ruslara baş eğmeyen
8 q? i»• - "i s T 1
Ziştova an dlaşm asım m ü te ak ip V î y a n a ’y a gönderilen E b u B e k ir E f e n d i'n m m erasim le
şehre girişini tasvir e d en b u g r a v ü r T o p k a p ı sarayı resim dairesindedir
olduğunu Çeçenler, reisleri şeyh M ansur kumandasın­
da bulundukları halde bu kuvvetlere hücum
ederek hezimete uğrattılar, Osmanlı devleti
b u fırsatı kaçırmayıp Kahartay, Çerkez ve
Çeçenleri Ruslar aleyhine kışkırttı ve Çari­
çenin himayesinde bulunan Giircü Tiflis H a ­
nı aleyhine harekete geçirmeye çalıştı. Rus
kuvvetlerinin yenilmesi üzerine kabileler
halkı bundan cesaret alıp şeyh M ansurun
başına toplanarak Rusların müstahkem yer­
lerine hücuma başladılar. Ruslar: »Biz îslâm
Padişahı ile barış halinde bulunurken sizin
bizimle çarpışmanız şeriatınıza uygun değil­
dir» diye haber gönderdiler. Bir çok kabile­
lerin üleması b un u tasdik ettiğinden savaş­
tan vaz geçtiler. A nc a k Dağıstanlıların bir
kısmı b u n u kabul etmeyip savaşa devam ede­
rek Tifüse bağlı Güm üşhane kalesiyle Da-
han kalesini ele geçirdiler ve pek sok gani­
metler ve esirler aldılar. L âk in Çıldır valisi
Süleyman Paşa b u hali ozam an iki devlet
arasında meveud bulunan barı® andlaşması-
na aykırı görerek m en ettiğinden çekilip (fit­
tiler. Rusya, bu hâdiseleri ve uğranılan za­
rarları Osmanlı devletine şikâyet edince Bâ-
b-ı âli bunlara kendilerini« yine andlaşma-
ya aykırı olarak Gürcistana yol açmalarının
ve asker göndermelerinin sebeb olduğunu
bildirdi.
> *■
*„■
■r-
.■
'?*■
-1.*»r■ ■
-.v, pl ■
■*, ■
■
>t *1j
İİSÎ&#
27S1
 K afkas kavim lerinı'n O s m a n lı devletine
m üracaatı
Osmanlı -Rus savaşı başlayınca, Çerkez,
Çeçen ve Kabartaylar hem en b u cephede
faaliyete hasırlanmağa başladılar. Kuşlar
bunu haber alınca:
* V a z geçin, size osmanlı devletinin eli
erişemez, sonra zarar görürsünüz. Osmanlı
ordusu K u b a n nehrini geçip Kabartaya ayak
basabilse ne ise... a m m a ... bu imkânsız bir
şeydir» diye haber yolladılar. Lâkiıı onlar bu
sözlere kulak asmaytp her kabileden iki
adam seçerek M e h m e d B e y adlı birisinin
başkanlığında müşterek mektuplarla îstan-
bula gönderdiler .B u mektuplarda, Osmanlı
devleti bir vezirini beş-on bin kişi ile bu
tarafa gönderdiği takdirde, hepsinin sonuna
kadar savaşacaklarını bildiriyorlardı. B u n u n
üzerine Trabzon valisi İpekli-zâde Köse
Mustafa Paşa bir kaç bin askerle A n a p a ka­
lesine gönderdi. B u sırada on beş bin kadar
Rus askeri K u b a n nehrini aşıp bir çerkez
kabilesine hücum etmiş ve kırk gün kadar
savaştığı halde bu tek kabile ile bile baş
edememişti. Lâkin elde fazla kuvvet bulun­
madığı için A n a p a ’dan yardım gönderile- söyledilerse de, Battal Hüseyin Paşa hep ­
memişti. M e h m e d Bey tekrar İstanbul’a ve
oradan orduya gidip sadrıâzam K oca Yusuf
Paşa ile görüşmüş ve onun verdiği emir
üzerine o sırada A nadolunun sol kol asker
sürücüsü olarak Canik’tc bulunan Battal H ü ­
seyin Paşa’ya, onbin askerle A n a p a ’ya geç­
mesini bildirmişti. Battal Hüseyin Paşa, bu­
na içerleyip emri kendisine getirmiş olan
M e h m e d B e y ’e fena muamelede bulundu, al­
dığı emri de yerine getirmek istemedi. M e h ­
m e d B e y çaresiz geri döndü ve her tarafa
Battal Hüseyin Paşanın yakında kalabalık
bir ordu ile geleceğini yaydı. Kabileler b u ­
n u n üzerine gayrete gelip on beş bin kadar
asker hazırladılar ve kendilerini rahatsız et­
mekte olan Rusların üzerine hücum ettiler.
Sekiz saat kadar süren savaş sonunda Rus-
lar oldukça telefat verdikleri gibi kabile hal­
kının bir çok namlı kahramanları da şehid
düştüler. Ruslar bundan sonra müdafaasının
zayıf olduğunu bildikleri A n a p a kalesinin
üzerine yürüyüp muhasara ettiler. Lâkin,
içerden ve dışardan şiddetle vaki olan sa­
vunm a karşısında muvaffak olamıyarak ge­
ri dündüler.
Battal Hüseyin Paşa’ nın Kafkas
kavimlerine muamelesi
Battal Hüseyin Paşanın bir türlü yardı­
m a gelmeyişi üzerine M e h m e d Bey, tekrar
İstanbula gitti. B u sırada Birinci Abdülha-
m id vefat etmiş ve Üçüncü Selim, Osmanlı
tahtına çıkalı üç ay olmuştu. D u r u m u öğre­
2732
nince, hem en Battal Hüseyin Paşaya şiddet­
li bir emir gönderdi. O r d u çaresiz harekete
geçip S s h u m üzerinden A napay a geldi. L â ­
kin yanında ancak üç beş yüz kişi vardı.
O n u n gelişinden sonra Ruslar kaleyi bir da­
ha muhasara ettilerse de. yine içerde bulu­
nanların kahramanca müdafaası ve kabile­
lerin muhasara kuvvetlerine h ü cum u dola-
yısiyle yenilerek çekildiler. B undan sonra
düşman üzerine gitmenin tam zamanı gel­
miş bulunuyordu. Zira Ruslar, b u savaşlarda
pek fazla yıpranmışlardı. N e çare ki, Battal
Hüseyin Haşa yerinden kımıldamak istemi­
yordu. Savaş mevsimi nihayete ermeden
Anapadan çıkarak K u b a n nehrinin öbür ya­
kasına geçilip Rusların ağır bozguna uğra­
tılmasının m ü m k ü n olduğu kendisine söylen­
dikçe türlü bahaneler ileri sürüyor, gâh at,
gâh araba noksanından d em vuruyordu. L â ­
kin her ne istese derhal hazırlandığı hal­
de, Kasım gününe elli şün kalana kadar oya­
lanıp durdu. Nihayet, Üçüncü Selim tarafın­
dan M a h m u d haseki ile gönderilen kat’î bir
hatt-ı h üm ayu n üzerine otuz bir top ve ge­
rekli cephane ile kaleden çıktı. Kabileler
reis) eri hemen koşup geldiler ve can ve baş­
la hizmete hazır olduklarını ve ordunun b ü ­
tün ihtiyaçlarını kendileri karlayacaklarını
sine sert ve kötü m uam elede bulundu. O n ­
lar ise, herşeye rağmen sadece Rusları yenip
hürriyet ve huzura kavuşm ak için paşanın
bu muamelelerine tahammül gösterdiler.
Battal Hüseyin Paşa, işi gayet ağır alıyor­
du. Ordu nu n hedefi Kabartaydı. Lâkin, her
konakta üçer beşer gün ve bazan bir haf­
tadan fazla kalındığından on iki günlük yol
iki ayda alındı. Böylece K u b a n nehrinin kı­
yısına varıldı ve nehir geçilerek ordugâh k u ­
ruldu (14 eylül 1790). B u hal Kabartayları
fevkalâde m e m n u n etmişti. H e m e n kabile
reisleri seraskere: «Burası ordugâh kurulacak
yer değildir. Kabartay köyleri iki saat m e ­
safededir. Etraftaki köy ve kasabalar m ü s ­
tahkem yerlerdir. Varıp düşmandan evvel
zaptedelim. Ç ü n k ü Ruslarla anlaşmamızda
bize eğer osmanlının ayağı G ü m ü ’ye basar­
sa, onlara tabi olmakta serbestsiniz demiş­
lerdi Şimdi onlar Güroüyü daha evvel Şia'­
larsa güç durum a düşeriz. Hâlen otu2 bin
Kabartay askeri emrinize hazırdır dedilerse
de, Paşa:
«işte K u b a n suyunu geçtik. Böylece p a ­
dişahın emri yerine gelmiş oldu. Bundan
ileri bir adım gitmem» diye cevap verdi.
Battal Hüseyin Paşa’nın ihaneti
Battal Hüseyin Paşa aslında devletine
ihanet ederek Ruslarla el altından m uh ab e­
relerde bulunuyordu. İsi ağır almasına se-
beb buydu. Kabartay kabileleriyle birleştik­
ten sonra asıl düşman kuvvetleri üzerine
gidilse parlak bir zafer kazanılacağı m u h a k ­
k a k olduğu halde b u n u yapmayıp yine K u ş­
larla olan anlaşmasına göre civarda bulunan
dört beş bin kişilik düşman kuvvetleri üze­
rine kendi adamı ve sırdaşı olan tüfekçi ba­
sısı kumandasında dört beş yüz kişilik bir
kuvvet gönderdi. Bir kısım Kabartaylar da
bunlara katıldılarsa da. tabi! hiç bir iş gö-
rülemiyerek mağlûp bir halde geri dönüldü.
D ü ş m a n bozgun askeri şiddetle takip edip
Serdar ordusuna yetişti. Battal Hüseyin P a ­
şa, aralarındaki anlaşmaya göre h em en Rus-
lara iltica ettiğinden başsız kalan ordu Ku-
b an suyunu aşıp Kabartay kabilelerinin fe­
dakârca müdahaleleriyle top, cephane, za­
hire ve ağırlıkları düşm an elinde kalmadan
A n a p a ’ysı döndü. Battal. Hüseyin Paşa, ev­
velce bütün tertibatını almış ve yanında bu­
lunan sekiz yüz keselik hâzineyi
çadırının bulunduğu yerde top­
rağa gömmüştü. O r d u çekildik­
ten sonra, gelip b u n u da aldı.
tayin olundu. Lâkin o da sâbık efendisi gibi
Trabzon havalisinde nüfuz sahibi olmak der­
dine düştüğünden mahalli derebeyleriyle uğ­
raşıyordu. 3 u yeni vazife hiç hoşuna gitme­
miş olduğu için bugün yarın diye bir takım
bahanelerle işi geçiştirmeğe baktı. Böylece
bir yıla yakın bir /.aman geçti. Nihayet kabi­
leler de b u işten usanıp devletten ümidi k e ­
serek dağıldılar. Rusya bu fırsatı kaçırmıya-
rak tekrar A napa üzerine h ü cum etti. E v v e ­
lâ topla iyice dövdü. Sonra hücum a geçtiy­
se de kaledckilerin müdafaası ve dışarıda
bulunan M ehm ed Giray Hanın süvarileriyle
Ruslara hücum u yüzünden alamadı. B u n u n ­
la beraber Ruslar m uhasaradan vaz geçm e­
di. Yeniden bombardımanla sarstığı kaleye
karşı bir gece genel taarruzda bulundu. Ka-
ledekilerin yalnız müdafaaya yetecck kadar
kuvvetleri olduğu halde, dışarıya çıkarak

Battal Hüseyin Paşanın bu

ihanetine sebeb, evvelâ Trab­
zon valiliğinden azil edilip bu
memuriyetin babası Canikli H a ­
cı Ali Paşanın kölelerinden ve
yetiştirmelerinden Sarı A b d u l­
lah Paşaya verilmesinden duy­
duğu kırgınlıklı. B u n u bir türlü
hazmedemediği gibi, türlü özür
vc bahaneleri bir tarafa bıraka­
rak hem en düşm an üzerine git­
mesi hakkındaki hükümdarın
kat'î ifadeli hail—ı hüm ayununu O n s e k iz în c i y ü z y ı l s o n la r ın d a K a f k a s y a l I l a r
cellât M a h m u d hasekinin ge­
tirmiş olması kendisini ürküt­
müş, hasekinin yanında bir de
kendi idamı hakkında emir bu­
lunduğundan şüphelenmişti. B u
sı ada Sarı Abdullah Paşaya
Trabzona ilâveten Erzurum va­
liliğinin verilmesini, yakında
A n a p a seraskeri olacağına alâ­
met sayıp kendisinin idam edi­
leceğine dair hiç şüphesi kal­
m am ış bulunuyordu.

A n 3p a ’mn Ruslar
tarafından alınması
A napada toplanan kabileler
reisleri, M e h m e d Beyi tekrar
îslanbula gönderip Ruslarla m ü ­
cadeleden vaz geçmediklerini
bildirerek yeni bir serasker is­
tediler, b un un üzerine Trabzon
ve Erzurum valisi Sarı A b d u l­
lah Pasa A n a p a seraskerliğine E s k i T r a b z o n ’dan bir görünüş
 düşm ana hücum ettilerse de yenilip çekildi­
ler. Huşlar onları sürat ve şiddetle takip
edip birlikte kaleye girdiler. B u n d a n sonra
boğaz boğaza sokak savaşları başladı. Buna,
kdınlar bile katılıyorlardı. Nihayet, taze
kuvvetlerle mütemadiyen destkelenen Rus
h ücum u m uvaffak oldu. K ale muhafızı İpek­
li-zâde Mustafa Pasa esir düştü. Böylece,
A n 3 pa Ruslar tarafından alınmış oldu. İçinde
bulunan bütün sivil halkı, savaşa katıldıkları
için harp esiri sayılarak Kırıma götürdüler.
A n a p a kalesi, bütün savunm a tertibatı
bir kaç tabiye ile bir hendekten ibaret ol­
duğu ve muhafızlarının sayısı pek az bu­
lunduğu halde Rusların ağır hücumlarını d e­
falarca püskürtmüştü. Eğer Abdullah Paşa,
yanındaki kuvvetlerle zamanında gelseydi,
kale düşm an eiine geçmezdi. Nitekim, Ü çün­
cü Selim kalenin düştüğünü duyunca, b u n ­
dan kendi emrini dinlemeyip yardıma git­
m em iş olan Sarı A bdullah Paşayı mesul
tuttu. Derhal azil ederek yerine Trabzonlu
Kuju-zâde Süleym an Paşayı tayin ettiyse de,
Anapanın Ruslar eline geçişinin başına bir
belâ getireceğini sezen Sarı Abdullah Paşa
kaleye çekilerek m üdafaa tertibatı aldı. S ü ­
leyman Paşa ise, Trabzon valiliğine kendisi­
nin tayin edilmiş olduğunu, Erzurum vali­
liğinin ise onda ipka edildiğini bildirdi ve
kaleyi bırakıp kendi memuriyetinin başına
gitmesini istedi. Sarı Abdullah Paşa, çare­
si?. kaleden çıkarak Erzurum a doğru yollan-
dıysa da alm an tertibatla yakalanıp idam
olundu.
K a ra d e n iz savaşları
Deryakaptanı Hüseyin Paşa k u m a n da ­
sında olarak Karadenizde bulunan Osmanlı
donanması, A napa'ya deniz tarafından yar­
dıma geldiği /.aman (T e m m u z 17S1) kale düş­
m ü ş bulunuyordu. B u n u n üzerine geri d ö ­
nüldü. Avlita (Sivastopol) limanına yaklaşıl­
dığı sırada, b u limandan çıkmış olan küçük­
lü büyüklü kırk iki parça gemiden m ürek­
kep Rus donanmasına rastlandı. İki taraf
birbirini, görünce savaş nizamı aldılarsa da
hava durgunlaştığı için karşılıklı bekleme­
ğe başladılar. Bir müddet sonra Rus donan­
ması için uygun bir rüzgâr çıktı. Lâkin,
Rus amirali donanmasiyle geri çekilip tek­
rar Avlila limanına girdi. B u n u n sebebi ise,
beklemekte olduğu altı b ü y ü k geminin he­
nüz gelmemiş olması ve b u durum da O s m a n ­
lI acnanmasiyle karşılaşmaya cesaret edeme-
mesiydi. Kaptanpaşa da yerinden kalkıp A v ­
lita limanının ağzına geldi ve bir müddet
Rusları savaşa davet ettiyse de, yerlerinden
kımıldanmasına niyetleri bulunmadığını ve
2734
kendi suy unun da azaldığını görünce oradan
ayrıldı ve Kiligrad önlerine gelip demirle­
di. B u sırada Rusların bekledikleri gemiler
gelmiş olduğundan donanmalarının Avlita
limanından çıkıp Kiligrad sularına gelm ek­
te olduğu haber alındı. Kaptanpaşa hem en
denize açıldı (10 ağustos 1791). Lâkin rüz­
gâr kendisine müsait değildi. Osmanlı do­
nanması iyıldız^poyrazı sağma alarak rüz­
gârın üstüne doğru çıkmaya ve düşmana
karşı manevra kabiliyetini kazanm aya çalışı­
yordu. D o n an m a da , kapudane, yani miri
kalyonların baş kaplanı olan Cezayirli Şey­
di Ali Kaptan, k um an da gemisiyle büyük
bir kavis çizerek rüzgârın üstüne çıkıp tek
başına düşm an donanmasına h ü cum etti. D o ­
n an m ad an kendisine, bir tek gemi ile düş­
m ana hücum etmenin tehlikeli olacağı işa­
retle bildirildiyse de, korsan çengine alışık
olan Şeydi Ali K aptan R u s donanmasının
içine dalıp her tarafa ateşler saçarak bir
çoğunda rahneler açtı. Lâkin düşm an hem en
etrafını sardı ve şiddetli top ateşi altına al­
tı. D o n a n m a kaptanları bunu görüp gayrete
gelerek yardıma koştular ve yaralanmış
olan Şeydi Ali Kaptanı, ağırca hırpalanmış
gemisiyle birlikte kurtardılar. B u n d a n sonra
iki donanm a savaşa tutuştu. Şeydi Ali K a p ­
tanın tek başına giriştiği b u hareket ve k e n ­
disine yardıma koşulması Osmanlı d onan­
masının savaş nizamını bozmuş, her gemi
düşm an donanmasında kendi ayarında bulu­
nan bir geminin karşısında yer alamamıştı
B u yüzden donanm anın daha küçük gemile­
ri geri çekilip düşm ana karşı ancak onbeş
gemi savaşa girişmişti. Üstelik rüzgâr ta­
m a m e n düşmanın lehinde ve Osmanlı donan­
masının aleyhindeydi. B u n a rağmen O s m a n ­
lIlar büyük bir inad ve şiddetle döfüşerek
düşm ana denk bir savaş çıkardılar. İki taraf
ağır kayıplara uğradı. Güneşin batmasından
bir saat sonra Rus donanması paydos işareti
verdiğinden iki taraf sabahı beklemek üzere
birbirlerinden ayrıldılar. Şeydi Ali K a p ­
tan ise, ağırca yaralandıktan başka gemisinin
gabya direği top ateşile kırılmış ve yeni­
den savaşacak d u r u m u kalmamış olduğun­
dan boğaza doğru d ü m e n kırmıştı. G e m i­
leri fazla yaralanmış yedi sekiz kaptan da
onu taklid ettiler. K ap tan Paşa b un u h a ­
ber alınca, kendilerini geri döndürm ek için
peşlerinden gittiyse de, yetişemediğinden
gemilerini tamir için savaş sahasından uzak­
laştırdı. Rus donanması da bu sırada sa­
katlanan gemilerini tamir ve yaralarını
tedavi ediyordu. K ap tan Paşa, tekrar düş­
m a n üzerine y ü rü m ek istediyse de şiddetli
yıldız-poyrazı engel oldu, ileriye doğru
bir adım gitmek imkânını bulamadığı gi­
bi, fırtına ve bora şekline dönen rüzgâr
gemilere zarar verm eye başladığı için çare­
siz boğaza doğru indi. D u r u m Üçüncü Seli­
m e bildirilince, yaralılar çıkarılıp gemiler
tamir olunduktan senra tekrar Karadenize
açılmak şartiyle donanmanın boğazdan gir­
mesine izin verdi. Aslında ise, Karadenizde
deniz hakimiyeti Ruslara geçmiş gibiydi.
Hem en Karadeniz Boğazının m uhafaza ve
müdafaası için gerekli tedbirler alındı. Ü çü n ­
cü Selim b u durum d an müteessir olmuş vc
sadaret kaym akam ına gönderdiği hatt-ı hü ­
m ayu nd a:
n a n R u s elçisinin her şeyden evvel serbest
bırakılması ¡gerekeceğini ileri sürdü. G azi
H a ş an Paşa, 21 kasım tarihinde tekrar bir
m ektup gönderip bunda elçinin esasen Ü ç ü n ­
cü Selim tarafından serbest bırakılmış ol­
d u ğ u n u ve mütareke görüşmeleri için Bekir
A ğay a selâhiyet verildiğini bildirdi. B u n a

«Donanm anın Boğazdan içeri girmesine

iznim olmuştur. Lâkin, kaptan jjaşaya b u se­
ferinin bir netice vermediğini. A n a p a ’ya yar­
dımda bulunamadığını ve dönüp vakitsiz
geldiğini bildirip kendisine ve cümle kap ­
tanlara kırgın olduğumu söyleyesin. O nlar­
dan böyle um m azdım . Yazık onlara olan il­
tifata» demişti (Cevdet Tarihi, C : 5, S : 157).

İki ta ra fın barış teşebbüslerine bir

bakış

B u sefer açıldıktan sonra ilk önce R u s ­

ya 1789 yılı O c a k ayında Prusya ve İngil­
tere’ye baş vurarak iki devlet arasında barış
için ara buluculuklarını istemiştir. R u syan m
barış şartlarının esasını, Ö zi kalesiyle bir­
likte Turla (Dinyester) nehrine kadar bütün
Basarabyamn Rusyaya terki, Eflak vc 3oğ-
danın müstakil tek bir prenslik olup basma
Ortodoks m ezhebinden birisinin getirilmesi
tsşkil ediyordu.

B u şartlan Osmanlı devleti reddettiği

gibi, Prusya ile Avusturya da Husyanın y e ­
ni bir prensliğin başına prens Potem kin’i
getirmek istediğini bildikleri için b un a y a ­ Sultan Jçüncü S e l im ’m bir portresi
naşmamışlardı.
karşılık b u muhabereler için kuryelikle gidip
OsmanlIlarda da ilk barış teşebbüsü, yi­
gelmekte olan Polkoniki Baruk 1790 yılı N i ­
ne aynı yıl olmuştur. Lâkin, b u tesebbüs
san ayının sonlarında Rusların barış için
E ^ a k voyvodası vasıtasiyle ve gayri resmî
esas şartlarını şifahen bildirdi. B u şartlar
şekilde yapılmıştır. Prens Pctemkin ise, her
şunlardı:
hangi bir görüşmeden evvel Yedikulede
m ahbus bulunan Rus elçisinin tahliyesini 1 — Ruslar tarafından işgal edilen A k ­
talep ediyordu. B u n d a n sonra A k k e rm a n ka­ kerman, Palanka, Bender ve Hoeabey (Ode-
lesinin Ruslar tarafından zaptı üzerine m u ­ sa) Osmanlı devletine geri verilecekti.
hafızı bulunan Tayfur Pasa o sırada cephe 2 — Eflak ve Boğdan, eskisi gibi O s ­
seraskeri ve İsmail muhafızı olan Cezayirli m anlI devletinin idaresinde kalacak, voyvo­
G azi Haşan Paşaya, prens Potem kin’in iki dalar Osmanlı devleti tarafından tayin o lu ­
devlet arasında barışın iadesi arzusunda b u ­ nacak, ancak bunlar zulme sapmadıkça öe-
lunduğunu haber verdi. B u n u n üzerine G a ­ ğiştiriimıyecekti-
zi H aşan Paşa, prense 8 kasım 1789 tarihin­ 3 — Turla ile A k s u nehirleri üzerinde­
de bir mektup yazarak Tayfur Paşa vasıta- ki yerler, her iki tarafça terk edilerek ta­
siyle barış arzusunu öğrendiğini, kendi Os- rafsız bölge olacaktı.
mani-, devletinin emektar bir veziri sıfatiyle
4 — B u n u n gibi, Özi kalesi de tam a­
buna tavassut edebilcccğini bildirdi. Potem-
m e n yıkılıp iki tarafça tcrkedilecekti.
kin on gün sonra verdiği cevapta eski iste­
ğini tekrarlayarak barışa taraftar olmak­ 5 — Gürcistan işlerine Rusya karışmı-
la beraber, devletler h u k u k u kaidelerine ay­ yacaktı.
kırı şekilde tevkif ve hapis olunmuş bulu- 6 — R u 3İar ancak diğer devletlerin d e

27X5
bulundurdukları yerlerde konsolos bulundu­
rabilecek. bunlar Osmanlı tebaasında ola*
mıyacak ve m u h a k k a k Rus olacaklardı.
7 — Prusya, Rusya ile anlaşıp savaşa ka­
tılmaktan vaz geçecekti.
8 — B u barışta hiç bir taraf için savaş
tazminatı bahis konusu olmayacaktı.
B u şartlar, Osmanlı devleti için fevka­
lâde müsaitti. Ancak, yukarıda izah ettiği­
miz gibi, evvelâ Prusya ittifakının yapılma­
sı sonra da bu Rus teklifinin gelmesinden
önce memleketin ve ordunun durum una
vâkıf olan Cezayirli G a zi Haşan Paşa'nm
ölümü barışa engel olmuş, Prusya elçisinin
sözlerine inanılıp Kırım’ın geri alınması ha­
yali uğruna b u fırsat kaçırılmıştır. B u yüz­
den, İspanya ile Sicilyateyn devletlerinin ara
buluculuk teşebbüsü dc, İngilterenin Turla
hudud olmak üzere dört aylık bir müta­
reke kabul edilmediği takdirde bir daha
araya girmeyeceği , hakkındaki tehdidi de
dikkate alınmadı. Üçüncü Selim, Prusya'nın
mutlaka savaşa gireceğine ve Rusyanın ağır
bir mağlûbiyete uğratılacağına samimi şe­
kilde inanmış bulunuyordu. I-âkin, Berline
elçi olarak gönderilen A h m e d A zm i Efendi­
nin 3 tem m uz 179ı tarihli şifresinden Avru-
pada değişen siyasi d urum dolayısiyle Prus-
yam n Rusyaya savaş ilân ctmeyeccgi kat’î
şekilde anlaşıldı. Üçüncü Selim, bu d urum ­
dan büyük bir hayal kırıklığına uğradı. O r ­
dudan gelen arizayı okuyunca askeri bir za­
ferden kat’i olarak ümidini kesip barış fik­
rini kabul zorunda kaldı ve buna izin veren
hatt-ı veziriazama gönderdi.
S a d n â z a m Y u s u f P aşa’n ın son ted bir­
leri v e R u s k u m a n d a n ın a m üracaatı
Sa dn â za m ve serdar-i ekrem K oca Y u ­
suf Paşa padişaha gönderilen arizadan son­
ra da, barıştan başka çıkar yol görmemekle
beraber, zâfımi7 i düşm ana belli etm em ek ve
İstanbuldan nasıl bir hatt-ı hüm ayun gele­
ceğini de bilmediği için savaşa hazırlık ha­
reketlerini durdurmuyordu. Nitekim, Ilırşo-
va’da etrafında biraz kuvvet toplsnmca tek­
rar Maçin üzerine gitmeği uygun görerek
hazırlıklara başladı. B u sırada eldeki mev-
cud birliklerde intizamsızlık son haddini
buimuştu. Arnavudluk bölgesinden gelen as­
kerle. yeniçeriler birbirlerine düşmüş bulu­
nuyorlardı. Serdar-ı ekrem, hâdiselerin büs­
bütün büyümemesi için Arnavudluk asker­
lerini serasker Mustafa Paşanın k um an da­
sındaki kuvvetlere ilâve ederek önden yola
çıkardı (17 tem m uz). Lâkin, Mustafa Paşa
nüzül isabetiyle vefat ettiğinden ordu seras­
kerliği Yeniçeri ağası Pekmezci M eh m ed
Paşa’ya verildi. Bu sırada Maçin'den firar
2736
eden askerin bir kısmı akıbetlerinden kor­
kup orduya döndükleri gibi, savaşa yetişe-
memiş olanlar da gelmişlerdi. Etraftan bir
hayli da zahire bulunduğu için, mevcudu
artan orduda biraz canlılık görülüyordu.
Sordar-ı ekrem do h em en Hırşova’dan ha­
reket (18 tem m uz) edip üç gün sonra Ma-
çin’e vardı. İlk iş olarak siperler kazılmağa
başlandı. Pekm ezci M e h m e d Paşaya tbraiî
seraskerliği tevcih edilerek karşıya, geçiril­
di. Kalas karşısındaki adaya gidecek gönül­
lülere Gürcü O s m a n Paşa başbuğ seçildi.
Koca Y u suf Paşa, böylece savaş terti­
batı almakla beraber, askerde savaş kabili­
yeti bulunmadığını biliyordu. Bir düşman
hücum unda hepsinin evvelâ ordu zahire ve
ağırlıklarını yağmalayacakları, sonra soymak
maksadiyle birbirlerini öldürüp dağılacak­
ları şüphesizdi. A ynı zam anda kapıkulu sü­
varileri arasında bir kaynaşm a başlamıştı.
Prusyanın ise, Rusyaya savaş açmayacağını
serdar-ı ekrem dc iyicc anlamış bulunuyor­
du. B u n u n için .yeni bir felâkete uğranıl­
m adan bir mütareke teşebbüsüne girişmeğe
karar verip ordu erkânı da bunu tasvip et­
tiklerinden Rusların cephe kumandanı Rep-
nin’e bir mektup gönderdi Bunda:
«İşte yer gök götürmez askerle M açin
sahrasına indik. Harbin neticesi vc b u se­
fer kimin üstün goleceği m a lû m değildir.
Osmanlı devleti ise, savaşa hazır olduğu gi­
bi, fıkara ve reâyâ'mn h uzur vc rahatı ve
kan dökülmesinin bertaraf olması için barı­
şa da hazırdır. B u hususta selâhiyet derece­
nizi bildirip belli bir adamınızla barış esası
hakkındaki şartlarınızı açıklayınız» diyordu.
R us k u m a n d a n ın ın m ütareke şartları
General Repnin b un un üzerine mütare­
ke ve barış için üç şart ileri sürdü:
1 — K ü ç ü k K aynarca barış ‘andlaşma-
siyle ondan sonra imzalanan her çeşit an­
laşmaların hükümleri baki kalacaktır.
2 — Eflak ve Boğdanın Osmanlı devle­
tine iadesi, bunların lehine bazı şartların
kabulüyle m ü m k ü n olacaktır.
3 — Turla nehri, sınır olarak kabul edi­
lecektir.
B u şartlar orduda görüşüldü. H e m ağır,
hem de m ü p h em bulundu. Biraz hafifletil­
mesi ve m ü p h e m yerlerinin açıklanması için
Reppin’e bir mektup yazıldıysa da, Rus ge­
nerali şu cevabı verdi:
«Benim selâhiyetim bu dcrccededir.
Bun larm değiştirilmesi elimde değildir. Son
sözümü noksansız olarak söyledim. B u n d an
sonra sorgu ve cevab, lüzumsuzla uğraşmak­
tır. Eğer bu esas kabul olunursa delege
tayin edüsin, kabul edilmediği takdirde adam
gönderilmesin».
B u esas şartlar, ruslarm 1789 yılı O c ak
ayında teklif ettikleri şartlardan daha ha­
fif, 1730 yılı Nisan ayında teklif ettikleri
şartlardan ise daha ağırdı. Bilhassa son tek­
lifteki esas şartların üçüncüsü, yaııi sinirin
Turla nehrinden geçmesi Ö zi’nin Ruslara
terki demekti. Padişah Üçüncü Selimin her
şeye rağmen b un u kabul etmemesi ve düş­
m a n a karşı bir zafer kazanıldıktan sonra
mütareke ve barış görüşmelerine başlan­
ması hususundaki eski emrinde, İsrar etme­
si muhtemel bulunuyordu. Vaziyetin tekrar
güzden geçirilmesi nıaksaciyle yeni bir m eş­
veret meclisi toplandığı sırada Îstanbuiun,
sulh müzakereleri için izni havi hatt-ı hü ­
m âyûnu geldi. Mecliste gerekli görüşmeler­
de bulunulup barışın elzem olduğu hususun­
da bir kere daha karara varıldıktan sonra
devletin resmi tarihçisi Vasıf Etendi müta­
reke görülmeleri için Kaias'ta bulunan Rus
cephesi karargâhına gönderildi. Vasıl E fen­
di seçilmiş olarak yanm a katılan üç-beş kişi­
lik maiyeti ile İbrail seraskerine bazı vesa-
yayı tebliğe m em u r kimse unvanıyle Tunayı
geçip hem en Kaias'ta bulunan Repnin’e gi­
dip sadrıâzamm müzakereye başlanılmasını
istiyen m ektubunu Verdi.
Ertesi gün Osmanlı delegesi Vasıf E fe n ­
di general Repnin ile görüştükleri sırada
R u s kumandanı kendisine:
•Donanmalarımızın Kara denizde birbirle­
rine pek yakın mesafede bulunduklarını öğ­
rendim. Osmaıılı devletinin samimi olarak
barışı istediğine inanıyorum. Ancak, bundan
habersiz bulunan donanmaların savaşa tu­
tuşması m üm kündür. B u ise, işi bozabilir.
Müzakereler sona erinceye kadar bulunduk­
ları. yerlerde durmaları her halde uygundur.
Siz de uygun görüyorsanız Rus donanması
amiraline yazayım. Sadrıâzam. da kaptanpa-
S'Ays. yazsın, ikisini de siz gönderin, iki do­
nanma, müzakerelerin sonuna kadar bekle­
sinler» dedi.
Vasıf Efendi bunu uygun görünce, Rep-
ntn h em en Rus donanması amiraline bir m e k ­
tup yazıp verdi. Osmanlı delegesi b u n u sad-
rıâzam ve serdar—ı ek rem Iioea Yusuf P a ­
şaya gönderip meseleyi de yazdı. K o c a Y u ­
suf Paşa b u nazik zamanda hiç bir mesuli­
yeti üzerine almak istemediğinden yine ordu
erkânını toplayıp danıştı. Lâkin, bazı sivri
akıllılar buna itiraz ettiler. Onların fikrince
düşm an bir deniz savaşını bizim kazanaca­
ğımızı anlamış olduğundan böyle bir talep­
te bulunmaktaydı. Halbuki, donanmamız Ka-
radenizde bir zafer kazanırsa bunun barışa
lehimizde tesiri olacaktı.
2737
O r d u ricalinin çoğunluğu, bu düşünce­
yi doğru bulmamakla beraber, sonra aksi
çıkıp da kendileri mesul olurlar endişesiy­
le seslerini çıkarmadılar. Netıccdf;. bu işten
vaz geçildi. Bir müddet sonra ise, evvelce
yazdığımız 10 ağustos çarpışması vukua ge­
lerek donanmanın perişan bir haide boğaza
döndüğü duyuldu. Eğer Rus generalinin tek­
lifi kabul edilmiş olsaydı, hiç olmazsa d o ­
nanm am ız sağlam kalmış olacaktı.
Ruslas-ia, K alas m ütarekesinin yapılm ası
Kaias'ta geçen görüşmeler On gün pek
çekişmeli bir tarzda cereyan ederek R e pnin’
in bütün ısrarlarına rağmen ilk ileri sür­
düğü üç şartta bazı değişiklikler ve bazı
ilâveler yapıldıktan sonra 12 ağustos 1791
günü beş maddelik ve seki* aylık bir m ü ­
tareke imzalandı.
Maddeler şunlardı:
1 — (Repnin’in teklif ettiği ilk m a dd e­
nin aynı).
2 — Eflak ve Bağdan Osmanlı devletine
K ü ç ü k Kaynarca andlaşinasiyle ondan son­
ra imzalanan anlaşmalar da bunların lehine
Olarak zikredilen şartlarla iade edilecektir.
3 — (Repnin’in teklif ettiği üçüncü m a d ­
denin aynı).
4 — Turla suyunun sol kıyısında Rusia­
ra kalacak yerlerde b u devlet tarafından as­
kerî tesisler ve müdafaa noktaları kurul­
maması asıl barış andlaşmasında görüşülüp
kararlaştırılacaktır.
5 — Diğer yerlerde iki devletin h u d u ­
du, b u savaştan evvelki halde olduğu gibi
kalacaktır.
B u mütareke görüşmeleri devam eder­
ken Avusturya barışının imzalandığı haber
alınmış ve o zam an Maçınde toplanan bir
mecliste Vasıf Efendinin inhası hazır bulu­
nanlara bildirilmiş, hepsi bir an evvel barış
için bunları kabul ettiklerine dair sencd d a ­
hi vereceklerini söylemeleri üzerine bir kaç
gün sonra mütareke İmzalanmıştı.
Lâkin, buna rağmen Vasıf Efendi m ü ta ­
rekeyi tamamlayıp geri döndükten sonra
yeniden, dedikodular başladı. Bir çok k im ­
seler, bilhassa serdar-ı ekremin düşmanları:
«Bir İslâm padişahı b u seferi Kırımı g e­
ri almak için açmış iken şimdi Özi’yi d e
üste vererek barış ne demektir» demeğe baş­
lamışlardı. Askere sorulsa savaşılsaydı şöy-
lo keserdik böyle biçerdik diyecekleri d e
şüphesizdi. K o c a Yusuf Paşa, bu işin başına
bir belâ açmasından korkarak ertesi günü
F. 24
Maçin sahrasında basta altı vezir olmak üze­
re beylerbeyiler, devlet ve ocak erkânı, ileri
ve orta subayları hazır bulunduğu halde bîr
toplantı tertip etti. Toplantıya çağrılanlar
evvelâ sedaret kethüdasının çadırında b u­
luştular. kethüda bey kendilerine:
«Savaş ve barış maddelerinden hangisi
tercih olunursa, serdar-ı ekrem efendimiz
bu gün cevap istiyorlar. Şevketlü Padişa­
hımız cenk olunup düşmandan intikam alın­
masını ve ondan sonra şanlı bir barış ya­
pılmasını, hatt-ı hümayunlarıyla emir b u­
yurmuşlardır. Bun u n için serdar-1 ekrem
elendim iz «cenk ederim, başka türlü e de­
m e m i diyorlar. Cevap istiyorlar. Münasip
olanı burada beyan edip sonra efendimizin
huzurunda da doğrusu ne ise söyleyiniz-
dedi. Yapılan görüşmelerde herkes askerin
disiplinsizliğinden, savaşmak istemediğinden,
gözünün yağma ve firarda olduğundan ve b u
ordu ile savaşılamıyacağmdsn uzun bahisler
açıp hepsi barış fikrini ileri sürdü:
«Burada da serdar-ı ekrem efendimizin
huzurunda da, velhasıl dünya ve ahîrette
böyle söyleriz, başka sözümüz yoktur» di­
yerek serdar-ı ekremin çadırına varıp onun
sualine ve bilhassa savaş taraftan görün­
mesine karşılık bu fikri savundular. Sonun­
da, barış herkes tarafından benimsenerek
sadrıâzam mesuliyeti tek başına üzerine al­
mamış oldu.
B u mecliste barış lehinde en çok ko­
nuşanlardan birisi de, Pekmezci M eh m ed
Pasa idi. Lâkin, iş olup bittikten ve müta­
reke karşılıklı imzalandıktan sonra içi ra­
hatlamış olarak îbrail ordusuna geçtiği
zam an sözde b u mütarekeye taraftar değil­
miş gibi tavırlar takınmağa ve:
«Yazık ki savaş meydanı için biledigirr.
kılıncımı düşman kanm a bulamadan kınına
koym ak zorunda kaldım® diye atıp tutmağa
başladı. Lâkin, mütarekenin imzalı nüsha­
ları Kaias’da mübadele edildiği sırada iki
devlet askerinin selâmet şükranı için Rus
generali top şenliği emredip yüz kadar top
atılınca Pekmezci M eh m ed Paşanın siperde
bulunan askerlerinin:
.Bire kâfir bastı» feryadlarıyle verleri-
Bcgdatı’ m merkebi Y a ş ’dan bîr görünüş
2738
ni bırakıp İsmail kalesine doğru kaçmağa
başlamaları kendisini pek mahcup duruma
düşürdüğü gibi, b u hal Maçın'deki siperler­
de bulunan askerlere d e sirayet ettiğinden
onlar da yerlerini bırak,:: kaçtılar. B u ise,
elde mevcut ordu ile hakikaten savaşılamı-
yacak olduğunu bir daha ısbst etmiş oldu.
R uslarla Y aş batış m üzakerelerinin
başlam ası ve cereyan şekli
Esas barış görüşmelerinin yeri ve d e­
legelerin tayini, Rus orduları başkumanda­
nı prens Potemkin’in Kalas’a gelmesine
kadar geri bırakılmıştı. Potemkin, b u barış
andlaşmasmın akdi şerefini kimseye bırak­
m a k istemediğinden acele acele Kalas’a gel­
di. Görüşmeler sonunda barış müzakereleri
için yer olarak Boğdaıîın merkezi Yaş ka­
sabası seçildi. Osman] 1 delegeleri, az evvel
imzalanan Ziştova barjş andlaşması m üza­
kerelerine katılan aynı kimselerdi. Rus de­
legeleri ise, prens Potejnkin’in yeğeni Sa-
moylof, ince donanm a kumandanı Ribas ve
Boğdan cephesi kum andanı Laşkaroi’dan
ibaretti. Potemkin de çariçe namına m üza­
kerelerin idaresine nezaret edecek ve and-
laşmayı imzalayacaktı. Osmanlı delegeleri
Silistreye gelerek aradan Ya ş kasabasına
gönderildiler. Prens Potemkin ise, Y a ş a ’ ra­
hatsız olarak gelmiş ve rahatsızlığı arttığın­
dan burada kalamayıp, Petrgrad’a dönmeye
karar vermişti. Lâkin, oraya Yaramadan yol­
da Öldü. Bun u n üzerine yerine Rus devleti
dış işleri bakanı Kont Ber.boradko tayin edi­
lip süratle Yaş kasabasına geldi. Kendisi
Rus delegelerine çariçe namına talimat ver­
m eğe ve barışı imzalamağa selâhiyelli bu­
lunuyordu.
Barış müzakereleri, 1791 yılı Kasım ayı­
nın başında başlayarak pek çetin safhalar
geçirmiştir.
Rusîar müzakerelerin, başlangıcında on
iki maddelik bir andlaşma projesi tevdi et­
tiler. Bun u n en m üh im maddeleri K u b a n
nehrinin sol kıyısında oturan kabilelerin hiç
bir tarafa tabi olmamaları, Garb ocakları
korsanları Rus gemilerine tecavüzde bulun­
dukları takdirde hasıl olacak zarar ve ziya­
nın Osmanlı devleti taralından tazmin edil­
mesi ve Osmanlı devletinin savaş tazminatı
olarak yirmi dört bin kese ödemesiydi. O s ­
m a n lI delegeleriyse, bu maddelerin mütare­
ke anlaşmasında mevcut bulunmadığını ileri
sürüp müzakeresine bile yanaşmadıklarından
b u hal uzun münakaşalara yol açtı. Üç gün
sonra 13 kasım tarihindeki ikinci oturumda
Rus barış tasarısının birinci ve ikinci m a d ­
deleri görüşüldü. Birinci m adde husumetin
terki hakkındaydı. B u kabul olundu. İkinci
«ıadde Kırım, ram an ve Kuban'ın Rusyaya
terkinin kat’i olarak tasdikini derpiş edi­
yordu. O s m a n lI delegeleri, yalnız Kırımın
terkini kabul edip öbürlerini müzakere dışın­
da bırakmakta İsrar ettiler. Çetin müzakere­
lerden sonra Kırım ve T a m a m n ilhakiyle
K u b a n nehrinin budud olarak kabulünde an­
laşma oldu. Andlaşm am n diğer maddelerin­
de ufak tefek pürüzler giderilip netice alın­
dıysa da, Rusların ilk oturumda teklif ve
kabulünde İsrar ettikleri üç mesele üzerinde
anlaşmaya varılamadı. H u husustaki bütün
münakaşalar neticesi?, kaldı. İki taraf da ken­
di görüşünde şiddetle İsrar ediyordu. N ih a ­
yet barıj müzakereleri kesilecek ve yarıda
kalacak hale geldi. Sonunda b u üç meselenin
serde;'-ı ekrem ile Rusya dış işleri bakanı
arasında hal edilmesine karar verilip and-
laşmanın diğer teferruatının müzakeresine
geçildi Rus dış işleri bakanı Kont Bezbo-
radko, eski mükâleme m em uru Baruk’u Se-
lâîıiyetli kılarak OsmanlI sadrıâzatnına gön­
derdi. Ordu da bu meseleye dair uzun m ü ­
zakereler cereyan etti. Serdar-ı ekrem bu
maddelerin mütareke esaslarına aykırı b u ­
lunduğunu ileri sürdükçe, Baruk da esasen
Hepnin’in seiâhiyetini aşarak mütareke şart­
Ziftovi v e Y a ş an dlaşm alarm dan satıra Osm an lı sınırları
(İ. H . Uzunçarşılı'nin Osm anlı tarihînden naklen)
larında değişiklik yapmış olduğunu ileri sü­
rüyordu. Nihayet sonunda bazı tadillerle bir
anlaşmaya varıldı. B un a göre Garp ocak­
ları Rus ticaret gemilerine zarar verirse,
bunun tazmin ettirilmesi için Osmanlı dev­
leti ocaklar üzerindeki nüfuzunu kullanacak
ve eğer Garp ocakları buna rağmen zarar­
ları tazmine yanaşmazlarsa b u isi devlet üze­
rine alacaktı. K u b a n nehri fcat’î olarak sınır
olacak, bunun sağında Veya solundaki kabi­
lelerin serbest olup olmıyacakları bahis ko­
nusu edilmiyecekti. Lâkin, tazminat mesele­
sini ne Osmanlı devleti kabul ediyor, ne
de Rusya bundan vaz geçiyordu. Hattâ Bez-
boradko bunun reddinin, müzakerelere son
verilip savaş hareketlerine başlama dem ek
olacağını kesin olarak söylediyse de, K oca
Yusut Paşa devletin halini, hâzinenin duru­
m u n u ve hükümdarın para işlerindeki titizli­
ğini bildiği için b u ife katiyen yanaşmadı.
Erteyi günü, Kuban nehrinin Osmanlı
devleti tarafındaki kabilelerin kargıya ge­
çerek yağma ve talanda bulundukları tak­
dirde Rus askerinden bir miktarının bu ta­
rafa geçip onları tenkil etmeleri bahis ko-
ftusu oldu. Osmanlı delegeleri, bunu millet­
ler arası hukuka aykırı bulup reddettiler.
Ruslar, b u tenkilin Osmanlı devleti tarafın­
d an yapılmasına, Osmanlı devleti de vaki
zararı tazmine razı olduklarından mesele bu
şekilde hal edildi. R u s delegelerinden Ribas,
diğer odada müzakerelerin neticcsini bekle­
yen Bezboradkunun yanına giderek görüştü.
Sonra beraber döndüler. Rus dış işleri ba­
kanı K u ba n sınırı ve kabileler meselesi hal­
ledildiği için. Rusların da karşılığında savaş
tazminatından vaz geçtiğini bildirdi. Böylece
asıl güçlükler ortadan kalkmış olduğundan
bundan sonra müzakereler süratle inkişaf
edip neticelendi. Sonra da andlaşmanm on
üç maddelik metni yeniden kaleme alınıp
yazılarak taraflar delegelerince imzalandı.
Y a ş m uahedesi esasları
İki buçuk aylık bir zam anda ve onbeş
oturum sonunda hazırlanarak 10 ocak 1792
tarihinde imzalanan Ya ş barış andlaşması-
nın esasları şunlardı:
1 — İki devlet arasındaki husumet
düşmanlık ortadan kaldırılarak gerek iki ta­
raf hükümdarı ve gerekse halkı arasında
ebedi dostluk kurulacak. İki taraf birbirinin
aleyhinde gizli, açık faaliyette bulunmıya-
caklardır. iki taraf tab’asından karşılıklı
olarak zindanlarda ve gemilerde mevkuf ve
m ahpus bulunanlar suçları ne olursa olsun
bağışlanıp serbest bırakılacaklardır. Bunla­
rın kendi yurdlarma dönmelerine müsaade
olunacak vc ellerinden alınmış para ve m ülk­
leri varsa geri verilecektir.
Z — Küçük K aynarca andlaşmasiyle
(1774), ondan sonra imzalanan (1779) her
türlü anlaşmaların ve Kırım ve T a m a m a
Rusyaya terki ve K u b a n nehrinin sınır ola­
rak kabulü hakkındaki anlaşmanın (1784)
b u and)aşma ile kalkmayan m adde ve h ü ­
kümleri yine yürürlükte bulunacaktır.
3 — Turla (Dinyester) nehri, iki devlet
arasında ebedî sınır olacak, b u nehirden
Özi (Dinyepcr) suyuna kadar aradaki bütün
arazi Rusyaya terk ve ilhak olunacak, Rusya
da bu Turla nehrinin diğer tarafında işgal
ettiği yerleri boşaltıp Osmanlı devletine ia­
de ve teslim edecektir.
4 — İki devletin diğer hududları, b u sa­
vaştan evvelki gibi olacaktır. Rusya b u sı­
nırların ötesinde zapt ve işgal ettiği bütün
kaleleri, Bucak bölgesini, A kkerm an, Kili,
İsmail ve B e n d e n , bütün Bogdanı tahliye
ederek bulundukları halde Osmanlı devle­
tine iade edecektir. K ü ç ü k Kaynarca andlaş­
masiyle (1774) ondan sonra yapılan bütün
anlaşmalar da (1779) ve (1784), Eflak ve
Buğ dan memleketlerinin menfaatine dair
yazılı olan ne varsa, yürürlükte kalacak ve
2740
dikkatle takip edilecektir. B o gd a nm işgal
altında bulunduğu zam ana ait vergileri is-
teîımiyccck ve b u savaşta çok zarar gör­
düğü için iki yıl her türlü vergiden m uaf
bulunacaktır. Memleketi terkedip gitmek is­
teyen boyar aileleri gerek göç hususunda ve
gerekse mallarını Osmanlı devleti tebaasın­
dan her kim e 'isterlerse satmak veya vermek
hususunda serbest olacaklardır. B u işler için
kendilerine on dört ay mühlet verilecektir.
5 — İki devlet arasında dostluk ve iyi
niyete delil olmak üzere Osmanlı devleti
Ahiska valisi ile askerî kum andan ve su­
baylara bir emirle Tiflis H a nın a tabi olan
yerlerle b u yerlerin halkına hiçbir bahane
ile gizli-açık taarruz ve tecavüzde bulunup
rahatsız etmemelerini ve iyi komşuluk esas­
larına aykırı davranışta bulunmamalarını
kat’! şekilde bildirecektir.
6 — 1784 yılında Kırım ve Tam a'nın
Rusya’ya ilhakına ve K u b a n nehrinin iki
devlet arasında sınır ittihazına dair akdolu-
nan ve b u andlaşm anm ikinci maddesiyle
vetekid edilen anlaşmanın teferruatı olarak
Osmanlı devleti iki taraf dostluk ve barışı­
nın korunması için taahhüd eder ki: K u ­
ban nehrinin sol tarafında veya sınır dâhi'
linde oturan kabilelerin R u s hududunu teca­
vüz etmemeleri, buradaki Rus tebaasının ev­
lerine ve arazisine zarar vermemeleri. Rus
tebaasını türlü bahanelerle esir etmemeleri
için gereken tedbirleri alacaktır. Bunlara
kalkışacakların devlet tarafından şiddetle
cezalandırılacaklarını o bölgede ilân edecek­
tir. B u n u dinlemeyip Rusya sınırmı aşanlar
ve karşı tarafta zarar ve hasarda bulunan­
lar olursa, ellerindeki mal, hayvan ve esir­
ler alınıp iade ve zararları tazmin ettirildik­
ten maada, bunları yaptıkları tesbit edilen­
ler Rusya hudud kum andanı tarafından gön­
derilecek subayların gözü önünde cezalandı­
rılacaklardır. Zararı yapanlar, bunu altı ay
içinde tamamen tazmin etmezlerse Osmanlı
devleti tahmin etmeği kabul edecektir.
7 — İki devlet tebaası arasında ticare­
tin engelsiz devamı iki tarafın da m enfaa­
tine uygun olacağından aradaki ticaret and-
laşmasmın Garb ocaklarına ait maddeleri
esas tutulmak üzere, b u ocaklar halkına Rus
ticaret gemilerine tecavüzde bulunmamala­
rını bildirmeği, bulundukları takdirde zap­
tettikleri gemi ve mal ile esir aldıkları in­
sanları iade ettirmek için b u ocaklar üzerin­
deki bütün nüfuzunu kullanmayı, b u emir­
lerin G a rb ocakları tarafından yerine getiril­
mediği tahakkuk ederse zarar ve ziyanı bu
tüccarlara ödemeği Osmanlı devleti kabul
eder.
8 — Sivil, asker, kadın, erkek her kim
olursa olsun, bütün savaş esirleri karşılıklı
 serbest bırakılacaklar ve Osman!i m em le­
ketlerinde bulunanlardan müslümanlığı ve
Rusya’da bulunanlardan hıristiyanlığı kabul
edenler hariç olmak üzere iade edilecekler­
dir. K eza Osmaniı devleti b u savaşta esarete
düşmü? bütün hıristiyanları; Lehli, Eflakh,
Bogdanlı, Morali, Adalı, Gürcü istisnasız ve
bedelsiz serbest bırakmayı ve Rus tebaası ele
geçtikçe İade etmeği kabul eder. B u n u n gi­
bi, Osraanlı tebaası bakicinde da Rusya aynı
şekilde davranacaktır.
S — Eu şadlaşma imzalanır imzalan­
m az iki devlet kara ve deniz kuvvetleri k u ­
mandanlarına yeni durum u bildireceklerdir.
10 — B u andlaşmanın imzalanmasından
sonra iki devlet arasında b üyük elçiler tea­
ti edilecek ve bunlar, karşılıklı olarak en
ziyade muteber A vrup a devletleri elçilerine
ait teşrifata tabi tutulup iki devlet h ü k ü m ­ Bir taraftan da Rumeli’nin, ötesine berisine
darları bunlar vasi ta siyle birbirlerine şan­
larına lâyık hediyeler göndereceklerdir.
11 — B u andlaşmanm taraflarca tasdi-
kından sonra Rusya askeri ve ince don an ­
ması Osmaniı devletine ait yerlerden çekil­
meğe başlayacaklardır- B u çekilme en geç
1732 rum! yılının on beş Mayısında sona
erecektir. B u yerler boşaltılmadıkça, O s ­
manlI devleti tarafından hiçbir şekilde m ü ­
dahalede bulunulmayacaktır.
12 — İki taraf delegeleri bu an d! aşmayı
imzaladıktan sonra, Osmaniı hükümdarı
namına sa dra zam ve Rusya çariçesi namına
başdelege ve fiilen müsteşarı olan zat ta­
rafiarınd an iki hafta içinde ve m üm künse
daha kısa bir zam anda imzalanıp yine Yaş
kasabasında delegeler vasıtasıyla mübadele
edilecektir.
B u savaşın, son zamanlarında bilhassa
Rumeli'de bir kısmı kaçak askerden, bir kıs­
mı yerini yurdunu ve geçim vasıtalarını k a y ­
betmiş halktan, bir kısmı da esasen mesleği
haydutluk olanlardan mürekkep pek çok eş­
kıya türemiş, soygun ve vurgunlar alıp yürü­
müş, asayiş namına bir şey kalmamıştı. B a ­
rış görüşmeleri geciktiği sırada sadrıâzam
ve scrdar-ı ekrem sekbanbaşı ile Silistre v a ­
lisi ve T u n a donanması başbuğu A h m e d P a ­
şayı eşkıyanın en çok toplandığı Deli-Orman
tarafına göndermişti. Buradaki haydutların
p ek çoğu idam edilerek kelleleri orduya ve
oradan İstanbul’a gönderildi. Barış m ü zake­
releri sona erip andlaşma nüshaları im za­
landıktan sonra ordu Edirne’ye doğru yola
çıktı. M e h m e d ve O s m a n Paşalar ise Şum-
n u ’da bırakılarak Tı;na kıyılarında bulunan
eşkıyanın tenkilleri kendilerine emrolundu.
dağılmış ve başına birçok eşkiya toplamış
olan Kırım hanzâdeleri, başta Cengiz M e h ­
m e d Giray olmak üzere birer ikişer tenkil
edildiler. Edirne ile Serez ve SeÛ nik ara­
sındaki sarp dağlarda oturdukları için «dağlı
eşkıyası* diye anılan ve etrafa zarar ver­
m ekten geri durmıyan haydudlarm üzerine
d e kuvvetli askeri birlikler, top ve humba-
ra gönderilip cemiyetleri dağıtıldı.
Sadrıâzam ve serdgr-ı ekrem, bir m ü d ­
det Edirne’de kalarak Kümeli ahvaline çeki­
düzen verdikten sonra gelen ferm an üzerine
ordu ile birlikte İstanbul’a hareket etti. 2
nisan 1792 paüar günü Küçükçe kmece ile
İncirli arasında Uzunköprü sahasında çadır
kuruldu. Ertesi günü İncirti’ye varıldı. B u ­

13 — İki taraf hükümdarla­

rı tarafından beş hafta içinde
ve m üm künse daha kısa zam an­
da tasdik ve mübadelesi icabe-
den b u and Isaman m nüshaları
iki taraf delegeleri tarafından
imzalanıp ve mühürlenip m ü b a ­
dele olunmuştur,

R u m e li’deki bazı eşkıyanın

tenkiline başlanm ası v e o r ­
dunun İstanbul’a d ö n ü şü

Serdar-ı ekrem mütareke­

den sonra geldiği (Eylül ayı b a ­
şı) Silistreden murahhasları
Yaşa gönderip (12 eylül) ken ­
disi ve ordu Şumrıu sahrasına
yönelmiş, barış müzakerelerinin
sonunu alm ak içîn yine bu yer­
de kışlağa girmişti (21 ekim Onsekiıinci yütyıl sonlarında O sm a n iı kadınlarının iç
1791). kıyafetleri

2741
rada biraz dinlenilip Davud-paşa'ya doğru
hareket olundu. Yarı yola varıldığı sırada
Üçüncü Selim, Sancağ-ı şerifi karşılamak
üzere geldi. Sadrıâzamia bir müddet konuş­
tuktan sonra döndü. Arkasından Koca Yusuf
Pasa da alayla Topkapı sarayına gelerek
Ganoağ-ı şerifi hüküm dara bizzat teslim etti.
Sonra Bâb-ı âliye gidip herkese liii’atler giy­
dirilme töreninde bulundu.
K ıy afe t ve hediyelere d a ir padîçahtn
em H
B u n d a n sonra ilk yapılan icraat h ü k ü m ­
darın elbise nizamına dair emrinin tatbiki
oldu. B u n a göre halkın ve devlet m e m u r ­
larının lüzumsuz israf ve masraflarına son
verilmek gayesiyle vezirler, divan-ı hü m a ­
yun üyeleri ve sadaret dairesinin ileri m e ­
Onsek izlnei yüzyılda O sm an lı kadınları ie ve dış kılıkları
(« D ie F r a u e n des Oınents» adil kitaptan)
2742
murları ile ulem adan İstanbul kadılığı de­
recesine kadar yükselmiş olanlar ve saray­
da kapıcıbaşı rütbesine kadar gelmiş bulu­
nanlar hariç olmak üzere m em urdan, halk­
tan, esnaftan kim olursa olsun samur, k a k jm ,
vaşak, kürk, çal kuşak, hinö kuması, çiçekli
kumaş, içi sandallı biniş ve cübbe, m ücev­
herli saat, elmas yüzük, elmaslı hançer kul-
fanması ve kadınların İngiliz ve A nkara şa­
lından ferace kestirmeleri yasak oluyordu.
B u n u n gibi, ulema ve devlet ricali artık ra­
m azan ve bayramlarda saraya bohça ve saat
n ev’inden hediyeler verrmyeeûklerdi. M e m u ­
riyetlerin tevcihinde hazine için alınan i cai­
ze» adlı peşin para da, memuriyetlerinin ta­
hammüllerine göre ayarlanacaktı.
Sadaret makamındaki değişiklik
Sadrıâzam K o c a Yusuf Paşa, Avusturya
Ü ç ü n c ü S e lim ’in giy in m e israfını ö n le m ey e em ir verdiği sıralarda O sm a nlı kadın kîyafetleri

2743
 Onsek izin ci yüzyıl sonlarında saray kadınları
(Y u k a r ıd a k i resim d 'O H sso n 'd a n , aşağıdaki M ellin g’den alınmıştır)

2744
 ye Rusya ile barış sdJaşmssmır imzalayıp
İstanbul'a dönerek makamına oturmuş ol­
makla beraber, gayet üzgün ve müteessir­
di. B u savaşın acıtmasını kendi terviç etmiş
Kırım'ın geri alınması sevdasına düşerek
sonunda Ö zi’n m de elden çıkmasına sebeb
olmuştu. Gerçi, uğranılan ağır mağlûbiyet­
lere göre, nisbeteıı hafif şartlarla işiıı için­
den çıkılmışsa da hayal kırıklığı pek b üyük
olmuştu. Devlet, yıllar süren ağır masraf­
lara katlanmış, üç yüz otuz bin kişi savaş
yüzünden ölmüş, her türlü fedakârlık sine­
ye çekilmiş, savaş bölgelerine yakın yerler­
de oturan halk perişan olmuştu. B u y ü 2den,
bu savaşın başında ve sonunda sadrıâzam
ve serdar -i ekrem olarak hizmetlerinin be-
ğenilmediğini biliyor, sadaret yükünü bir an
evvel sırtından atıp bir tarafa çekilmek isti­
yordu. Bunu, padişah da hissediyordu. Üs­
telik devlete yeni bir nizam verilmesi düşü­
nüldüğü vc birçok lâyihalar hazırlandığı
sırada K oca Y u suf Paşa gibi biraz eski kala­
lı bîr zatın iktidarda uzun müddet kalması
beklenemezdi. Gerçi Üçüncü Selim kendisine
geçmişe ait İler şeyi unuttuğunu, bundan
sonra kendi arzularına göre hareket etmesi­
nin yeter olduğunu söyledi. Lâkin bu sırada
Üçüncü Mustafa'nın adamları ve yakınları
tekrar m eydan alıp rağbet bulduklarından
Birinci Aböülham id devrinde Cezayirli Gazi
Aynı yüzyılda saray ve haîk kacimj
(Ressam Charles François Stîvestre’în serisinden)
2745
H a ş an Paşa ile Koca Yusuf Paşanın gadir­
lerine uğramış olan bu kimselerin şimdi
kendisine yardımcı oimak şüylc dursun,
kuyusunu kazm ağa ve başını bir derde u ğ ­
ratmağa çalışacakları şüphesizdi. Koca Y u ­
suf Paşanın b u düşünceyle bunları iş b a ­
şından ve tayin edildikleri m ühim ce m e m u ­
riyetlerden azledip uzaklaştırarak yerlerine
kendi güvenebileceği kimseleri getirmeğe
kalkışması ve ıslahat hakkında bunlar tara­
fından hazırlanıp hükümdarca da tasvip edi­
len kararların tatbikına yanaşmaması h ü n ­
kârı gücendirdiğinden nihayet 4 mayıs 1792
tarihinde azlolunafak yerine Üçüncü M u s ­
tafa'nın emekterlarmdan kırk-elii yıllık tuğ
ve sancak sahibi, doğruluğu ve dirayeti ile
tanınmış ve bundan evvelki seferde İstanbul
k aym akam ı iken icraatiyle büyük-küçük her­
kesi m e m n u n etmiş olan ve b u sırada Kaıı-
diye kaym akam ı bulunan M elek M e h m e d
Paşa tayin olundu. O gelinceye kadar sadaret
kaymakamlığı kapıcılar kethüdası İznikli Ali
B e y ’e vezaret rütbesiyle verildi.
Akdeniz korsanlarının tenkili
Evvelki 1768-1774 seferinde M c r a ’da ve
A kd en iz ada*arında oturun hıristiysn tebaa,
devletleri aleyhinde Ruslarla birleşip a ya k ­
lanmış ve b u yüzden şiddetle tedıb edllmiş-
 lcrdi. Son seferin başlangıcından da Rusya
çariçesi, Moralılara hitaben beyanname neş­
redip onları yine devletleri aleyhine kışkırt­
mağa başladı. Aynı zamanda Mora hıristi-
yanlarıncan olup Rusya hizmetine girmiş
olan Sotiri adlı birisini Arnavudluğa gönde­
rerek orada 'bir fime uyarmağa çalıştı. So ­
tiri, Yanya sancağındaki Sulu dağında otu­
ran halkı ayaklandırmağa muvaffak oldu.
Devlet bu sırada İşkodra’lı M ah m u d Paşa ile
uğraştığından bu tarafa kuvvet sevkedile-
medi. Yany a valisinin gönderdiği kuvvetler
de yenilince Sulu eşkiyası büsbütün yüz
buldu. B u hal, diğer bölgelere sirayet ede­
rek el altından toplanan para ile Triyeste’
de on iki korsan gemisi donandı. Bunlara
Rus bandırası çekilip Karakaçan kaptanın
kumandasında olarak sahilleri vc adaları
vurmağa başladı. Osmanlı donanm an, Kara-
denizde bulunduğu için korsanların şımarık­
lığı büsbütün artıyordu. Rusya, bunlara yar­
dım için para gönderdiyse de, bu para mür-
tekip Rus memurlarının cebine inerek yar­
dım bckliycn korkanlara bir faydası olma­
dı. Onlar da içlerinden üç kişilik bir heyeti
Pctersburg'a gönderdiler. Yardım parasını
paylaşan devlet erkânının engel olmak iste­
yişine rağmen bu hey’et İkinci Katerina’nın
huzuruna çıkıp dilekçelerini sundular. B u n ­
da hallerini uzun uzun anlatıp para değil
barut ve m ermi istediklerini ve kendilerine
yardım edilirse Y u n a n milletinin istiklâlini
elde edebileceğini söyledikten senra kralla­
rının nesli tükendiği için Çariçenin torunu
Kostantin’in kendilerine kral tayin olunma­
sını istiyorlardı. İkinci Katerina onların gön­
lünü alıp birçok vaadlerde bulundu ve to­
rununun yanm a gönderdi. H e y ’et üyeleri,
Kostantin’i: «Kralımız!* diye selâmlıyarak
elini öptüler. O da kendilerine: «Varın gi­
din... H e r şey istediğiniz gibi olacaktır» dedi. ziran 1792).
O N SE K ÎZİN C İ Y Ü Z Y IL D A Dİ ¿ E R
B U Y Ü Z Y IL IN SO N U N D A A V R U P A
Osmanlı devleti, onseki?-inci yüzyıl ba­
şında bile hâlâ dünyanın diğer bölgelerin­
den âdeta izole edilmiş bir halde ve yeryü­
zünde olup bitenden bir hayli habersiz b u­
lm u y o r c\u. B u sırada ise Avrupa, dünya
medeniyetinin kat'i olarak merkezi haline
gelmiş ve hakimiyetini bütün dünyaya yay­
mağa başlamış, AvrupalIlar, her tarafına
nüfuz edememekle beraber, yeryüzü bölüm­
lerinin ana çizgilerini artık biliyorlardı. K e n ­
dilerinden bir denizle ayrılmış bulunan A f ­
rika ise, hâlâ büyük bir meçhuldü. B u kit’a-
n m kuzey sahilleri biliniyorsa da. iç bölgele­
re henüz nüfuz edilememişti. 1498 yılında
2746
H e y ’et üyeleri» o sırada Bogdan tara­
fında bulunan prens Potemkin’e’ gönderildi­
ler (17S0). O n d a n da gerekli talimatı aldı­
lar. Rumların hayal ettikleri plân şöyle idi:
Evvelâ Sulu dağındaki âsiler iki kola ay­
rılıp Atina ve Livadiye üzerine yürüyecek­
ler, Rusya’dan gelecek toplar ve mühendis­
lerle takviye olunacak Karakaçan donan­
ması A.qrıb02 önüne gelip halkı ayaklandı­
racak, bunlar da diğerleriyle birleşerek Se-
lânik kazasını işgal edip cemiyetlerini k u v ­
vetlendirdikten sonra Edirne’ye doğru üç
yüz b in(!) kişilik bir ordu halinde ilerleye­
cekler, Rus ordusuyla, birleşip İstanbul'un
fethine gidecekler, Karadeniz’deki Rus do­
nanması da Boğazı geçip b u hareketi des-
tekliyecek. böylece Bizans imparatorluğa ye­
niden doğacaktı. Fakat Avusturya’nın, O s ­
m a n lI devletiyle barış için mütareke yap­
ması Rusya’yı telâşa düşürdüğünden âsi ve
korsanlarla bir daha meşgul olamadı. R u s ­
larla yapılan Yaş anlaşmasından sonra da,
devlet derya kaptanı K ü ç ü k Hüseyin Paşa­
yı donanma ile A kdeniz’e gönderdi. Kü çü k
Hüseyin Paşa, Çamlıca civarında K arak a­
çan kumandasındaki korsan donanmasına
rastladı. Çarpışma başlayınca, karşı duramı-
yacağını anlıyan Karakaçan gemilerini kıyı­
ya bindirip karaya çıktı. H e m e n arkasından
asker ihraç edilerek eskiyenin bir kısmı kati,
bir kısmı esir edildi. Karakaçan birkaç atfa-
miyle Çamlıca dağlarına sığınmak zorunda
kaldı. Donanm a, buradan hareket edip tek­
rar faaliyete geçmiş olan Lam bro’nun üze­
rine gidildi. B u haydudun maiyetindeki ge­
milerin bazısı yakıldı, bazısı zaptolundu.
Lam bro da karaya can atmak zorunda kal­
dı. Arkasından yetişen birlikler, kuvvetlerini
vurup dağıttılar. B u başarı haberleri İsıan-
bula gelince padişah pek m em n u n oldu (H a ­
K I T 'A L A R , S Ö M Ü R G E C İL İK VE
Ü m id burnunu dolaşarak Hindistan’ın deniz
yolunu keşfeden Vasco de G a m a ’danberi, A f ­
rika’nın doğu sahillerini gösteren haritalar
hâlâ, bazı sivri burunları ve ticaret merkez­
lerini gösteren işaretlerden ibaretti. B u sa­
hillerin Avrupalılarca bütün ehemmiyeti,
Hindistan yolunu göstermesinden ve zenci
pazarları kurulmasına elverişli olmasından
ibaretti. İç taraflar ise, tamamen meçhuldü.
Devrin coğrafyacıları İç Afrikanm haritala­
rını çizdikleri vakit bilgisizliklerini Örtmek
için birkaç nehir, birkaç dağ gösterir ve
bunları uydurma isimlerle adlandırırlardı.
Aslında Nil nehrinin bile nereden geldiğini
iyice bilmiyorlardı. Nijerya ve Senegal su­
larım birbirine karıştırıyorlar, bunların Gine
körfezine aktıklarını bilmedikleri için, Çad
Solüne doğru akıyor gibi gösteriyorlardı.
Afrikada yaptıkları esir ticareti dolayı-
siyie, bu kıt'ada birçok kabilelerin birbirle-
riyle durmadan vahşice savaştıklarını, orta­
lıkta büyük bîr barbarlığın lıüküm sürdüğü­
nü az-çok öğrenmişlerdi. Zenci ticareti, üç-
yüz yıldan beri geniş çapta yapılıyor, bil­
hassa büyük çiftliklerine insatı gücü temı'n
etmek ıstiyen Amerika en verimli pazarı
teşkil ediyordu. İnsan ticaretinin iyi veya
kötü bir şey olduğuna dair ise, henüz hiç­
bir münakaşa geçmiyordu.
B u yüzyılın ikinci yarısının ortalarına
doğru, A vrup a’da Afrika kıt'asım daha iyi
tanımak araustı uysndı, 17SS yılında Ingil­
tere'de «Afrika D e m e li* kuruldu. H e r ta­
rafta Afrika’nın içine nüfuz etme hazırlık­
ları başladı. B u faaliyetler, sonunda Afrika
sömürgeciliğine yol açmış ve çok bâkır ve
Sultan Üçüncü Selim ve S a d n â z a m K o c a Y u s u f
(Asit T o p kap ı Sarayı m üzesindedir)
2747
çok zengin imkânlara sahib olaıı bu kıt’a-
nın büyük bir kısmı bu şekilde çeşitli A v ­
rupa devletleri arasında paylaşılmıştır.
Asya'ya gelince: b u kıt’a n m batı bölge­
si. yanı Anadolu, Suriye, Ir a k ,. Filistin. H i ­
caz., Y em en, İran gibi batı kısımları eskiden
beri tanınan ve bilinen yerlerdi. Bursları
ilk çağlardan beri birçok medeniyetlere
sahne olmuş, zaman zaman çeşitli im para­
torlukların sınırlan içinde bulunmuştu. N i ­
hayet, Osmanlı imparatorluğu kurulup A v ­
rupa’ya kapalı bir imparatorluk halinde bu
bölgeye yayılınca. Batının burasiyle irtiba­
tı kesildi. Nadiren Avrupalı seyyahlar tara­
fından ziyaret oiunsbildi. Onsekizinci y ü z ­
yıl sanlarında bunların en tanınmışı 1761-
1767 yıllan arasıda Arabistanı gezen Nibuhr
ile, 3782-1785 yıllarında Suriye ve Mısır’ı
görmüş olan Volny’dir.
Asya'nın kalan kısımları hemen tanaa-
miyle meçhuldü. Rus'lar, Sibirya’ya yavaş-
yavaş -nüfuza çalışıyorlardı. DanimarkalI
P aşa
 Behrıng, Asya'nın doğu kıyısını dolaşıp bu­
ranın Amerika'dan a y n olduğunu keşfetmiş­
ti, Bun u n gibi A lm an tabii bilgiler uzmanı
Palla.?, 1 771 -17*76 yıllarında Moskova'dan
Olıoçk’a kadar inerek ruslara Pasifik okya­
nusuna giden yolu göstermişti.
Çin’e ve Japonya’ya sızmak pek zordu.
Çin’de birkaç misyoner vardı. İç Çin’e ait
bilgiler, bunların anlattıkları hikâye ve ri­
vayetlerden ibaretti. Onların çektikleri bü­
y ü k güçlükler, bu memleketin hazînelerin­
den henüz habersiz bulunan Avrupaldarda
Çin’e nüfuz İçin pek heves uyandırmıyor­
du. G ü n ey Asya, biraz d ah a biliniyordu.
Çünkü ticaret gemileri ^buralara daha rahat
ve daha kolay sokulabilmekleydiler. Fele­
menkliler b u sayede Suıîd ve Seylân adala­
rında yerleşmişler, hattâ onyedinci yüzyılda
Formoza’yı ele geçirmişlerse de Çinliler ta­
rafından kısa bir müddet sonra geri atıl­
mışlardı. İspar.yaiılar Filipin. Karolin, Ma-
rian adalarına, Portekizliler Hindistan'ın ba­
tı kıyılarındaki Go s ve D iu ¡imanlarına,
Fransızlar Şandrar.agor, Yanon, Pondışeri,
Karikal, M ohe şehirlerine sahib olmuşlardı.
fagilizler, faaliyet sahası olarak Hindistan’ı
seçmişlerdi. B un a karşılık birçok Fransız
gönüllüleri H in d prenslerinin hizmetine gi­
rerek İngiliz yayılmasına karşı onları kış­
kırttılarsa da, İngiiizier rakiplerini buralar­
dan uzaklaştırmağa m uvaffak oldular. L â ­
kin, yerli halk üzerinde tam bir hâkimiyet
kuramadılar. Batıda Bombay, Kaîküta, aşa­
ğı Bengal, Madras şehirleriyle doğuda Ko-
romandel kıyılarının büyük: kısmı ellerine
geçmişti.
Böylece Hindistan’ı tamamen zaptede-
m em iş olmakla, beraber, başka milletler ta­
rafından işgal olunmasına engel olabilecek
durum a gelmişlerdi. B u suretle, dünya sö­
mürgelerinin paylaşılmasında Fransız-İngi-
îiz rekabeti başlamış, Kuşlar ise henüz sah­
neye çıkmamışlardı.
B u devirde Pasifik okyanusuyla ilgili
mühim bir keşifte bulunuldu. B u suretle
Kristof Kolom b ile Macellan’ın dünyayı öğ­
renmek için yapmış oldukları büyük yol­
culuklarının neticeleri tamamlanmış oldu. B u
da batı yaı-ım küresinin keşfi idi. 1760 yı­
lından evvel bu bir meçhuldü. Gerçi Avus~
turalya k:t'asmm kuzey, batı ve güney ta­
raflarına uğranılmışsa da, bu yerlerin aynı
kıt'aya ait oldukları bilinmiyordu. Üstelik,
Am erika île Asya’nın arasında bu kadar
büyük bir denizin varlığı azçok evvelki ke­
şiflerden biliniyorsa da gerçek meçhuldü.
Yalnız güneyde ayrı bir kıtanın bulunduğu
farzediimeltteydi, İngilizler, daha ziyade ti­
caret maksadiyle buralarda gezinerek yeni
keşiflerde bulundular. Fransızlar da, Hin-
2748
distan’da kaybettiklerini başka yerlerde k a ­
zanm ak için dolaşıp duruyorlardı. Araların­
da geçen yedi y u savaşından sonra iki dev­
let Pasifik okyanusunda yeni yerler keşfine
çıktılar, Vallİs ve Karter 1766 ve 1788 yıl­
larına kadar Tahiti ve Y en i Gine adalar:
kıyılarını, Bügenvil; Yen i Hebrid adalarını,
Ccymis K u k ; Yeni Zelanda’yı keşfettiler.
Ceymis K u k , Yen i Zelanda adasını dolaşa­
rak Avustralya'nın doğu kıyısına vardı.
1772-1773 yıllarında G ü n ey Kutbunu takri­
ben 60 ıcnı paralel hizasından dolaştı. B u ­
ralarda yalnız donmuş bölgelere rastladı.
1776-1779 yılları arasında üçüncü yolculuğu­
na çıkarak Pasifik okyanusunun kuzey kıs­
mını keşfetti. Buralarda Sandoviç ve Aleu-
tien adalarını bulup Behreng boğazına var­
dı. 1788 yılında İngilizler Avustralya’ya ilk
m a h k u m kafilesini gönderdiler.
1785 yılında Asya’nın doğ’u kıyıları bo­
yunca Japon denizinde, K r e ’de Sahalın ada­
sı civarında m ü h im keşiflerde bulunuldu.
Bütün b u uğraşmalar sonunda Pasifik deni­
zinin kıyıları tayin edildi.
Am erika kıt’ası, 1783 yılında artık kâfi
derecede malûm du. B u büyük kıt’an m K u ­
zey Buzflenizinden, G ü n ey Buzdenizinc ka­
dar uzandığı biliniyordu. B u yüzyılda İngil­
tere kuzey doğu Amerika sömürgelerini b un ­
ların isyan edip müstakil bir devlet kurma-
Iariyle kaybetmişti. B u n a karşılık K an ad a
ile Veni Dünya, Jam aik ve G ü y an adalarına
sahipti Fransızlar Anttllcrde İngilizlerden
daha kuvvetli bulunuyorlardı. B u adaların
küçükleriyle Sen Dom inik adası Fransızlarla
İspanyollar tarafından yarı yarıya paylaşıl­
mıştı. Brezilya ise, Portekizlerin elinde b u ­
lunuyordu.
B u sırada, İspanya sömürge imparator­
luğu yükselişinin zirvesine varmıştı. A m e ­
rika’ya ilk önce İspanyollar yerleşmişlerdi.
Hattâ yavaş yavaş b u kıt’aya lâtin ırkının
hâkim olacağı sanılıyordu. Gü n ey ve Orta
Amerika'nın büyük kısmı ile K ü b a ve Por-
toriko adalarından maada, K uzey A m erika’
nın en zengin yerleri İspanyolların elinde
bulunmaktaydı. Bunlardan Luıziana Fran-
sazlar tarafından 1763 yılgıda Florida. ile
Minorka adası İngilizler tarafından 1784 yı­
lında İspanya'ya terkedilmişti. B u sömür­
ge imparatorluğunun nüfusu on altı milyon­
du. Buralardaki bütün altın ve gümüş m a ­
denleri İspanyolların elindeydi. Lâkin sö­
mürgeler fcötü idare ediliyor, sömürgecile­
rin aç-göztiilüğü yüzünden verimliliğini k a y ­
bediyordu. Vergiler, her türlü ölçünün dı­
şında olarak ağırdı. Bütün memurlar îspan-
yoldu. Yerliler vo melezler esir gibi kullanı­
lıyordu. B u ise onlarda Jçin ve intikam duy-
 İralarının dojup gelişmesine: sebeb oluyordu.
Üçüncü Şarl ¡iamanmda yapılan bazı ıslahat
pek geç olduğu için bir sonuç vermemişti.
Sonunda İspanya bütün bir müstemlekelerini
kaybetti ve hem en hepsinin yerinde müsta­
kil devletler hâsıl oldu.
Evvelce muhtelif bahislerde temas etti­
ğimiz gibi, kuzey doğu Amerikadu bulunan
İngiliz kolonilerinin isyanile meydana gelen
Am erika Birleşik Devletleri bu sırada par­
lak bir istikbale nam zed hür ve müstakil
bir memleket olmuştu, 1787 de bir emirna­
m e yayınlanarak Birleşik cumhuriyeti teş­
kil eden on üç hükümetin dışında kalan
arazi üç kısma bölündü ve herbirinin nüfu­
su alimi* bini bulunca. birliğe alınacakları
ilân, edildi. Aynı ¡şmirname, esareti ilga ve
yasak ediyordu.
A vru p a’run problemleri, Alm anya
B u yüzyıl sonunda A v ru p a ’nın siyasî
durumu, yüzyıl evveli ile mukayese edile­
cek olursa pek çok yenilikler göze çarpar.
Bununla beraber, Avrupa lat’ası arazi bakı­
mından buradaki devletlerce heniiz kat’l bir
taksime uğramış durumda bulunmuyordu.
Sömürgeler problemi dışında birçok prob­
lemler ortaya çıkmış ve neticede bunların
halli için yüz yıl daha beklenmiştir. B u n ­
ların en mühimleri ise, A lm anya problemi
ile Do ğu problemiydi.
Orta çağda kuvvetle yerleşmiş olan feo­
dalite usulü, Almanya'da bu çağda hâlâ de­
vam ediyordu. B u memlekette h ü k ü m sü­
ren derebeyleri, hâlâ mutlak kudret sahibi
tek bir hükümdarın idaresinde birlenmemiş
bulunuyorlardı. İsmen tabi ■olacakları im pa­
ratorlarını ise kendileri seçmekteydiler, İm­
paratorluk, onbesinci yüzyıldan itibaren
Kabsburg hanedanında karar kılmıştı.
İmparator vefat ettiği zaman, derebey­
leri« büyüklerinden seki?. kişi toplanıp yeni
imparatoru seçerlerdi, Alm anya böyleee
çeşitli unvanlara sahip büyüklü küçüklü y ü z­
lerce hükümetin birleşmesinden meyöar.a
geliyordu. İçlerinde Krallar, Prensler, D u ­
kalar, Kontlar, Margraylar, Landgravlar, taç
sahibi piskoposlar ve cumhuriyetle idare
olunan müstakil şehirler vardı. Bunların
hepsinin yekûnu — eski kayıdlara göre— bin
sekiz yüz kadar idiyse de, büyük kısmının
âdeta toprağı yok gibiydi. Ölçüye vurulacak
arazi sahibi hükümetlerin sayısı üç yüz elli
kadardı. Adedi tam olarak bîlinmiyen bu
hükümetlerin hepsi para basmalı, gümrük
almak, siyasi mümessil bulundurmak gibi
hükümranlık haklarına sahiptiler. Yalnız,
müşterek bir tehlike hâsıl olunca b u hükü­
metlerin mümessilleri Bundestag sdlı bir
meclis halinde toplanıp gerekli kararları ve­
rirlerdi. Aslında ancak mânevi bir saltanata
sahib bulunan imparator, bu meclise riyaset
ederdi. Aynı zamanda savaşta bütün Almatı
kuvvetleri onun kumandasına girerlerdi. A l ­
tı yüz altmış bin kilometre kare genişliğin­
de bir toprağa dağılmış olan bütün A lm a n ­
ların nüfusu, Fransa ihtilâli sıralarında otuz
milyon kadardı. Bun u n on m ily o n u n u A v u s ­
turyalIlar, dört milyonunu PrusyalIlar. iki­
şer milyonunu Bavyera ve Saksonya! ı'ar ve
gerisini diğer hükümetler teşkil ederlerdi.
İmparatorlar, Avusturya arşidükü, A l m a n ­
ya (Cermanya) kralı ve Mukaddes R o m a
imparatoru unvanım taşırlardı. Zamanla B o ­
hemya ve Macaristan krallığı ile İtalya ve
Lehistan'ın birer kısmı da Avusturya arşi­
dük! üğüne eklenmiş ve nüfusu yükselmişti.
Avusturya'dan sonra en m ühim devlet olan
Prusya’da Iîohenzollem hanedanı h ü k ü m
sürmekteydi. Prusya’nın da Alm anya dışın­
da altı milyon tebaası vardı. Avusturya’nın
katolik olmasına karşılık proteston olan
Prusya'ya, A lm an ya’nın bütün Protestan olan
hükümetleri kalben bağlıydılar. Zamanla k ü ­
çük hükümetler Bıtndestag'a müşterek bir
mümessil göndermek usulünü kabul ettikle­
rinden bu mecliste Avusturya’dan m aada
imparator seçmek hakkına malik Sekiz elek-
tör, elli bir müstakil şehir ve doksan dokuz
hükümetler mümessili toplanır olmuşlardı.
Avusturya ve Prusya’nın Alm anya’y a
hâkim olma gayretleri
Alm anya 1789 yılında da hâlâ siyasî b a ­
kımdan cismanl ve ruhanî prensliklerden
ve serbest şehirlerden mürekkep birleşik
olmıyan bir hey'e i. halindeydi. B u hey'eti
kendisine maletmek istiyen iki devlet mev-
cuddu. Avusturya ve Prusya siyasî birlikle­
rini kuramamış bulunmakla beraber ilim ve
fikir hayatında, kültür ve medeniyette sür’-
atle ilerlemiş bulunan Almanlar ise, ne
Habsburg, ne de Hohenzoilern hanedanına
tabi olmak istiyorlardı. Onların istediği bir
«Prensler Cumhuriyeti* idi.
Mari Terez’in vefatiyle 1780 de Avustur­
ya tahtına doğrudan doğruya hakim olan
İkinci Jozei gerçi resmen A lm anya im pa­
ratoru unvanını haiz idiyse de, devleti A v u s ­
turya - Bohem y a - Macaristan - İstirya -
Karinti. Belçika - Toskana’dan mürekkeb-
ti. Kendisi, bu topluluktan millî bir devlet
çıkarmak için Alman cayı bütün memleket­
lerde resmî dil olarak ilân, halkı m em n u n
etmek ve b üyük kütlelerin bağlılığını ka-
zâ n m ak için de toprak köleliğini ve dere­
beyliği ilga etti. Dış politikasını ise, Rusya
dostluğu ve Prusya düşmanlığı üzerine kur­
muştu. Kendisine karşı Prensler birliğini
kurarak A lm a n y a üzerindeki emellerine sed
çekmiş olan Prusya, onsekizinci yüzyıl orta­
larında Cıç dukalıktan, Brandenbıarg, Prus­
ya ve K iev 'den doğmuştu. Lâkin, askerî
kudreti sayesinde kısa zam anda Avrupa'nın
en m ü h im bir devleti haline gelmiş bulu­
nuyordu. Prusya, Avusturya’y a nazaran da­
ha çok Alm andt. K o y u protestian A lm an
prensleri, protestan Prusya’ya, katolık A v u s ­
turya’ya nazaran daha fazla yakınlık hisse­
diyorlardı. B u n a rağmen b u yüzyılda A l ­
m any a’nın hür kalıp hürriyet içinde tek bir
devlet halinde mi teşekkül edeceği, yoksa
Prusya veya Avusturya’dan birisine nıı tabi
olacağı henüz belli değildi.
Avusturya, A lm an ya probleminde Prus­
ya ile rekabet halinde bulunurken D o ğ u is­
lerinde de bilhassa Balkanlarda OsmanlI
devletine karşı Rusya ile gerçek menfaat­
lerine aykırı olmakla beraber, işbirliği zo­
runda kalıyordu.
Rusya
Rusya yüz yıllardan beri kendisini Or-
ta-Avrupa’dan ayıran engelleri ortadan kal­
dırmıştı. Artık, A sy a’ya pek önem vermiyor,
A v r u p a devletlerinden biri olmak emelini
güdüyordu. R u sya’nın onsekizinci yüzyıl or­
talarından sonraki politikasının esası b u idi.
Batıya değru genişlemek için G ü n e y Fin­
landiya ile Finlandiya körfezini İsveçten al­
mıştı. î .eliisten’m birinci taksiminden de
payını almış bulunuyordu. Lâkin, bu ona
. kâfi gelmiyordu. İstediği bütün Lehistan’dı.
Öte yandan 1774 yılında K ü ç ü k Kaynarca
andlaşmasjyle A z a k balesiyle ( );:i-Ak.-'u ara­
sındaki kıyıları elde etti. Kısa bir zam an
Rusların K a r a d e n izd e k i N ik o lay e f
sonra Kırım’ı topraklarına kattı. Üstelik, O s ­
manlI memleketlerinde oturan ortodoksları
himaye hakkını elde etti. B u , bilhassa m ü ­
himdi. Meselâ, evvelce İkinci Katerina 1770
yılında Lehistan’a ortodoksları him aye ba­
hanesiyle müdahalede bulunmuştu. Osmaniı
devleti ise inkıraza doğru gidiyordu. N e sı­
nırlarını koruyacak bir ordusu, ne devlet
masraflarına yetecek ¡jarası, ne devleti ayak­
ta tutacak bir ekonom ik düzeni, ne de çe­
şitli din ve ırklara m ensup milletlerden
m ürekkep olan b u imparatorluğu yürütecek
sağlam, bir idaresi vardı. Bütün bunlar ise,
güney’e doğru yayılmak ve sıcak denizlere
çıkmak azminde bulunan ve kendisini buna
m ecbur gören Rusya için en uygun şartlar
ve fırsatlardı. Ukrayna kazakları devlete
bağlanmış, kendisini çar ilân eden âsi - J -
gaçef’in yakalanıp idamı üzerine Do n ve
Volga kazalıları da itaat altına alınmış, K a ­
radeniz kıyısındaki yerlerde plânlı bir iskân
başlamış, Odesa ve Sivastopol, Nikolayef şe­
hirleri inşa edilerek ve limanlar, tersaneler,
fabrikalar, mektepler açılarak bölgenin ta­
m a m e n Ruslaştırılması faaliyetine girişilmişti.
Bütün Avrupa, Rusya’nın ikinci bir hamlede
D o ğ u problemini kesin şekilde halledeceğini
sanıyordu. Türklük ve İslâmlık aleyhtarlığı
ile beslenen Rus hayalleri Balkanlardan İs­
tanbul’a iniyor ve Rus prenslerine Ayasof-
y a’da Bizans taemı giydiriyordu. Halbuki,
d urum böyle inkişaf etmemiş, Rusya b u n ­
d an sonraki yüzyıl içinde yüz kilometreden
fazla ilerliyememiş, sonra tekrar geri çekil­
m e k ve Osmaniı devletinden ayrılan yerleri,
buralarda kurulan millî devletlere terketmek
zorunda kalmıştır.
Toplumun uyanması v e yeni akımlar,
ihtilâl fikri
Diğer taraftan hiç d urm ayan savaşlar,
sarayların günden güne artan israf ve se-
iaheti, hırsız ve insafsız idare adamlarının
soygunculuğu Avrupa'da halkı ezmiş ve şe­
nel yoksulluğu çok artırmış bulunuyordu,
İngiltere’den maada, bütün devletlerde halk,
hükümdar ve hükümetlerin gözünde hiçbir
hakkı olmıyan, en m übrem ihtiyaçlarını bi­
le münakaşa salâhiyetine sahib bülunmıyan
bir sürüden ibaretti. Lâkin, halk böyle dü­
şünmüyor, bilâkis h ü kü m dar ve hükümetle­
rin kendilerini âdilâne idare etmekten baş­
ka vazifesi bulunmadığın: anlamağa başlı­
yor ve b u yetkilerini kötüye kullandıkları
için onlara karşı cephe almağa başlıyordu.
Savaş gayretleri ve saray israfları uğruna
ekonomik imkânların üstünde zorlanmış b u ­
lunan A v ru p a memleketlerinde b üyü k kriz­
ler patlak vermişti. Hüküm etler de b u y ü z­
den b üyük sıkıntılara düşmüşlerdi. İşte b u
tersanesi sırada b u memleketlerde idare edenlerle ida­
27İ30
re edilenlerin b u karşılıklı dertlerine çare
bulm ak üzere Ekonomistler ve Sosyalistler
ortaya çıkıp fikirlerini yaym ağa başladılar.
Ekonomistler, milletlerin refah ve saadetini
temin edecek çareleri arıyorlar, tarım ve
endüstriyi geliştirmenin usullerini inceliyor­
lar. millî gelirin artırılmasını, ticaretin inki­
şafını sağlıyacak tedbirler hakkında plânlar,
memleketlerin kalkınması için projeler h a ­
zırlıyorlardı. Hükümetler, onları daima din­
liyor ve çalışmalarını himaye ediyorlardı.
Ç ü n k ü halkın iktisaden kalkınması onların
da işlerine geliyordu.
Sosyalistler ise, evvelâ vicdan hürri­
yetinin kurulmasına taraftar bulunuyorlar­
dı. Dinî engellerin ortadan kalkmasını iste­
mekteydiler. Lâkin, bu pek m ü h im bir m e ­
seleydi. O zaman kilise müessesesinin nüfu­
zu azalacaktı. Halbuki, mutlakıyet idareleri
bir taraftan da buna dayanıyordu. Çünkü,
meşru ve İlâhî bir hak sayılan b u idareleri
kilise kendi menfaatleri için m üdafaa et­
mekteydi. Bununla beraber, kilisenin h ü k ü ­
metler üzerinde artan ve onları bunaltan
tazyikleri yüzünden b u cereyan onlarca m ü ­
sait karşılandı. Batı Avrupa'daki katolik
hükümdarlar, cizvitleri hu dud dışı ettiler.
Hattâ müteassıp bir katolik olan Avustur­
ya İmparatoru İkinci Jozef bile, birçok Ciz­
vit manastırlarını kapatmış, mallarını m ü ­
sadere etmişti. B u n u n gibi, lâkin sadece po­
litik sebepler yüzünden Rusya da vicdan
hürriyetini m üdafaa ediyordu.
Lâkin, neticede vicdan hürriyeti fikri,
düşünce hürriyeti fikrini doğurdu. H a lk küt­
lesi, hükümdarları yavaş yavaş İlâhî hak
sahibi olarak görmemeğe başladılar. Millet­
ler, uyanıyorlardı. Yıllarca yazılan ve ya­
yılan kitaplar, hür düşünceleri elit züm re­
d en halk tabakasına indirmişti. M ü nev ve r
kütle, b üyük kütleye nihayet şunu öğret­
mişti:
yecanlı kıpırdanışlar hâsıl etti. İşte, b un u
sezen A v r u p a monarşileri bu yüzden arala­
rındaki bütün kavgaları vc meseleleri bir
y an a bırakarak ihtilâli yerinde boğm ak için
Fransa’ya karşı birleştiler ve fiilen m ü d a ­
haleden bile çekinmediler.
Fransa khtilâii
Bütün A v r u p a ve hattâ dünya memle-
Iekctlerinde pek büyük bir tesir uyandırmış
ve bunların tarihine yeni bir gidiş vermiş
olan Fransa ihtilâli 1789 yılında başlamış,
aynı yıl toplanan Millet Meclisi iki yıl ça­
lıştıktan sonra 1791 Anayasasını meydana
getirmiş ve parlamenter sistemin temelini
bcylecc atmıştır. O sırada Fransa kralı b u ­
lunan Onaltıncı Lui, saf, iyi kalbli, m e m ­
leket-sever bir zat olup Anayasanın kendi­
sine bahşettiği haklara vc salâhiyetlere ta­
m a m en uym akta ve 'bunlarla yetinmekte
idi. N e çare ki aslen A v u stu ry alI ve eski
imparatoriçe Mari-Tcrez’in kızı olan krali­
çe Msri-Antuvanct buna taham m ül edemi­
yor, bütçe ile kayıtlanmış tahsisatı ve koca­
sına bırakılmış olan hükümranlık haklarını
az buluyor, b u n u ona daima söyleyip duru­
yor ve bu hakları geri almağa teşvik edi­
yordu. B u n u n gibi, eski asilzadeler vc ra­
hipler sınıfı da yeni rejime düşmandılar.
İnsan hakları beyannamesi adiyle neşr ve
ilân olunan Fransız anayasası derebeylere
vc ruhanilere ait bütün imtiyazları kaldır­
mış. hürriyet -eşitlik -kardeşlik prensibini

«Eğer h üküm dar kudret ve kuvvetini

milletin hayrına ve menfaatine kullanmaz­
sa, millet kendi işini görmek hakkına sahip
olur. Ç ü nkü , millet hâkimdir».

işte bu, ihtilâl fikri idi. Bir kere do­

ğan bu fikir, süratle gelişip yayıldı. H ü k ü ­
metler daha farkına varm adan milletlerin
halk tabakalarında, yerleşti. Sonunda, ağır
tazyıklar altında sıkıştırılmış olan b u ccrc-
yan, bir bom ba gibi infilâk etti: Fransa'da
büyük ihtilâl koparak Krallık rejimi ve m o ­
narşi idaresi şiddetli ve kanlı bir şekilde
tasfiye edildi. A yn ı fikirler, bütün A vrup a
memleketlerine yayılmış olduğu için, F r a n ­
sa'da kopan b u ihtilâlin akisleri b u devle­
tin, hududlarım aşarak geniş kitlelerde he­ Fransa kralı Onaltıncı L ou is

2751
kabul etmişti. B u n u n üzerine asalet ünvah-
ları ilga olunmuş, kilise ve manastırlara ait
müikler devlet hâzinesine geçmişti.
Fransız halkı b üyük bir coşkunluk için­
de bulunuyordu. H e r tarafla açılan kulüp­
lerde veya cadde ve meydanlarda bütün gün
hürriyetin lehinde ve geçmiş idarenin, kral­
lık rejiminin ve .eski imtiyazların aleyhin­
de ateşli nutuklar söyleniyor, zam an zaman
p ek ıfratlı hareketlere kalkışılıyordu. Aklı
basında olanlar, bir taraftan bu ‘hürriyet
coşkunluğunu bir nizam altına alarak fay­
dalı mecraya sevketmek, diğer taraftan hâlâ
A vu stu rya im paratoru İkinci Leopotd
K ra l Louis'nin giyotinle idamt
2752
eskiye taraftar olanları yeni düzene alıştır­
m a k için elden gelen gayreti gösteriyorlar­
sa da, iki taraf birbirine itimad edemediği
için b u gayretler boşa gidiyor vc hangi zü m ­
re partiyi kazanırsa diğerini kat’î şekilde
mahvedeceği anlaşılıyordu. Nihayet Mari-
Antuvanet ve saray muhitinde bulunan m e n ­
supları kralı Paris’ten kaçıp kendisine sadık
kalan doğu ordusuna ilticaya ikna ettiler.
Sonra b u ordu ile Paris üzerine yürümeği
ve eski düzeni kurm ayı düşünüyorlardı.
Kral, kraliçe, iki çocukları, birkaç sadık
adamlariyle birlikte 20 haziran 1791 gecesi
kıyafet değiştirerek Paris’ten kaçıp yola
çıktılarsa da, V a re n ’de tanınıp yakalanarak
geri gönderildiler. Meclis, K r a h evvelâ ıskat
etti. Fakat sonra verdiği izahat üzerine yine
krallığını tanıdı. Onaltmeı Lui de meşruti­
yete y em in etti, böylece mesele kapandı.
Lâkin, kral ve kraliçenin halk gözünde hiç­
bir değeri kalmamıştı. Sarayın önünden ge­
çenlerin yağdırdıkları hakaretler yüzünden
ne bahçeye, ne de bir balkona çıkabiliyor­
lardı. A deta m ahpus gibiydiler. Fransa’yı
terkedip giden eski asilzâdcler ve monarşi
taraftarları, A v r u p a ’nın öbür devletlerini
Fransa’da kurulan yeni rejim aleyhine kış­
kırtmağa başlamışlardı. Ç ünkü onlar esasın­
da partiyi ancak daha em in şekilde kazan­
m ak için bırakmışlardı; Fransa'yı ancak ora­
ya hâkim şekilde d ö n m ek üzere terketmiş-
lerdi; ancak geriden sarmak ve m ahvetm ek
üzere ihtilâle sahayı serbest bırakmışlardı.
Asiller d; şarda sığındıkları kimselere Onal-
tıneı L u i ile kraliçenin içinde bulundukları
d u ru m u mübalâğalı bir şekilde naklediyor­
lar ve Fransa’daki b u hareket bastırılmaz-
sa diğer memleketlere d e sirayet ederek
kendilerinin de aynı akıbete uğ ny ac 2 klarını
hatırlatıyorlardı. Fransızlar da,
gayet haklı olarak b u asilleri
vatan haini ilan ettiler. Ç ü n k ü
kendi ö«yurtlar«u yabancılara
çiğnetmeğe çalışıyorlardı. H a l­
buki Mari-Antuvanet de b u m i­
sale uymuş, kardeşi olan A v u s ­
turya imparatoruna haber gön­
derip krallık hanedanını «âsi­
ler» den kurtarmak ve krala
hürriyetini iade etmek için o n ­
d an yardım işe m işti. Esasında
b u yaptığı en ağır bir suçtu.
Avusturya imparatoru İkin­
ci Leopold vc Prusya kralı İkin­
ci Frederik Giyorn nihayet
Fransa’y a m üdahale kararı ve­
rerek hudutlara asker yığmağa
bağladılar. B u ha her, Fransızla­
rın millî hislerini büsbütün
ayaklandırdı. 22 nisan 1792 tarihinde Onaİ-
tıncı L u i meclise gelerek «Macaristan ve B o ­
hem ya Kralına, yani Avusturya imparatoru-
na savaş ilân edilmesini teklif etti. B u tek­
lif, alkışlarla kabul olundu. İkinci Leopold’un
yalnız Macaristan ve B o h e m y a kralı diye
anılmasının sebebi, savaşın onun imparatoru
bulunduğu bütün A lm an hükümetlerine d e­
ğil. yalnız Avusturya’ya karşı açıldığını belli
etmek içindi.
Fransız ordusunun iyi yetişmiş ve de­
ğerli subaylarından bir kısmı eski rejime
taraftar bulundukları için memleketi terk-
edip gitmişler, bir kısmı da gericilik töhme­
tiyle ordudan uzaklaştırılmışlardı. Erler ise,
kendilerini tamamen politikaya kaptırmış b u ­
lunuyorlardı. B u hal, orduda disiplin namına
bir şey bırakmamıştı. B u yüzden savaş baş­
layınca bir-iki küçük çarpışmadan sonra as­
kerler silâhlarını atarak kaçtılar. A y n ı za­
m anda Prusya d a Fransa’ya savaş ilân etti.
Herkes, ne yapacağını şaşırdı. Avusturya
başkum andan: neşrettiği bir beyannam e ile
Fransız milleti akimı başına toplayıp itaat
yoluna girmezse büyük bir katl-i â m y ap a ­
cağını, şehirleri yakıp yıkacağını ilân etti.
B u beyannam e halkı çileden çıkardı. Saraya
h ü cum edip kralı ve kraliçeyi tevkif ettiler.
Fransa'da cumhuriyet ilân olundu. Onaltm-
cı Louis ile kraliçeyi vatana ihanet ve düş­
m anla işbirliği töhmetiyle m u h ak em e ve
idama m a h k û m edip giyotinle kafalarını kes­
tiler. Osm anlı devletiyle beş yddır savaş h a ­
linde bulunan Avusturya, Ziştava barışım
imzalamış bulunduğundan bütün kuvvetini
batıya yöneltmiş ve Fransa ile yirmi üç yıl
sürecek olan savaş hali başlamıştı.
Cumhuriyetin ilâniyle beraber Fransız-
Iara bir nevi eskiye düşmanlık deliliği ârız
oldu. Geçmişle ilgiyi kesm ek için eskiden
kalma ne kadar müessese, muamele ye âdet
varsa ya değiştirildi veya kaldırıldı. Ölçüler,
takvim ve din bile bu fırtınaya uğradı. Ö l ­
çüde desimal sistem kabul edildi. Onsekiz
yüzyıla yalcın bir zamandanberi kullanılan
takvim yerine, cumhuriyet takvimi m e y d a ­
n a çıktı. B u n a göre her ay otuz gün olup
sene sonunda artan beş veya altı gün millî
bayramlara tahsis edilecekti. Hafta da
rakılıp her ay on günlük üç kısma bölün­
dü. O n günde bir gün tatil v e istirahat gü­
nüydü. Sencbaşı ise, gün ve gecenin eşit-
leştiği 22 eylüldü. B u takvim Fransa’da
iki yıl kullanıldıktan sonra terkedilip eski­
sine dönülmüştür. Hıristiyanlık da aynı
kilde kaldırılarak papaslar memleketten
koğuimuş, hayalî tanrılar îcad olunmuş ve
bunlara tapm ak için şenlikli âyinler tertip
edilmişti. Lâkin bu da çabucak unutulup
ortalık yatışınca din ve vicdan hürriyeti
ilân edilmiştir.
Cumhuriyetin ilk günlerinde kralın is­
tibdadından beter bir ayak takımı, baldırı
çıplak-sankülot-istibdadı kuruldu. Paris’te ih­
tilâl m ahkemesi adlı fevkalâde ye ¡-kili bir
m a hkem e teşkil edildi. Vatan haini ve hür­
riyet düşmanı olmak töhmetiyle zengin y ü k ­
sek tabakaya m ensup veyahut sadece terörü
tasvip etmeyen sayısız kadın ve erkek üçer-
beşer dakikalık sorgudan sonra giyotine gön­
deriliyorlardı. Nice değerli âlimler, sanat­
çılar, uzmanlar, devlet ve idare adamları,
kumandanlar, namuslu ve hamiyetli vatan­
daşlar böylece m ahvolup gitti Böyle değer­
leri yerine ko y m ak için Fransa sonradan
çok uğraşmış ve b u n u n sıkıntısını y:liar b o ­
y u çekmiştir. Bir taraftan da şahsî düşm an­
lıklar ve iftiralar alıp yürümüştü. Giyotin,
ihtilâl komiserlerinin nezareti altında F ran ­
sa’nın her yerinde durm adan çalışıyor, P a ­
ris şehrinde her gün arabalar dolusu m asum
ve günahsız insan siyaset meydanlarında v a ­
tan şarkıları ve kahkahalar arasında idam
ediliyordu .
Fransızlar bir taraftan da dış düşmanlar­
la boğuşuyorlardı. Avusturya ve Prusya’d a n
sonra Ispanya. İtalya ve İngiltere de düş­
manlarına katılmışlardı. İç ve dış savaşlar,
ziraat ve ticareti durdurmuş, üst üste k u ­
rak giden yıllar da b una katılarak büyük
bir kıtlık hâsıl olmuştu. B ü y ü k sanayicileri
giyotin temizlediği için fabrikalar durmuştu.
Açlık, sefalet, haydutluk, hırsızlık alıp y ü ­
rümüştü. Devletin gelir kaynakları kurumuş
olduğu halde, savaş masrafları, gittikçe artı­
yordu. Zenginlerin nesi varsa müsadere
olunduğu halde kâfi gelmedi. Çıkarılan kâ-
ğıd paralar, durm adan artan emisyon yüzün­
den değerini süratle kaybetti. Böylece, on
yıl geçti. Fransa, anlatılmaz bir karışıklık
içinde bulunuyordu. İlk ihtilâli yapanlar,
sonrakiler tarafından gerici sayılıp temizlen­
miş, bir m üddet sonra yeni müfritler onları
gerici sayıp giyotine sürüklemiş, lâkin k e n ­
dileri de aynı akıbetten kurtulamamışlardı.
Yalnız b u arada Fransızlar da düşmanlarına
karşı pek kahram anca savaşarak bunları
yurtlarına ayak bastırmadıkları gibi, birçok
bı­ yerleri de zaptetmişlerdi. Lâkin Fransa, k u r ­
tuluşun ancak toplum nizamının ve istikrar­
lı idarenin geri gelmesinde olduğunu anlı­
yordu.
on Fransa’da ilân edilen cumhuriyetin ilk
safhası olan konvansiyon (1732-1795) devrin­
şe­ de, iktidar çekişmeleri, takip edilen dehşet
Cterrör) politikası memlekette h u zur bırak­
mamış, bilâkis haksız yere pek çok vatanda­
şın , ölümüne sebeb olarak buhranı büsbütün
artırmış, suiistimalleri de önliyememiştL
2753 F. 25
 ÜÇÜNCÜ S E L ÎM ’İN Ç E Ş İT L İ A L A N D A I S L A H A T A
B A R IŞ S O N R A S I O L A Y L A R I
Gerek Avusturya'nın ve gerekse Rusya1-
Kin son savaşlarda e.lde ettikleri kazançlar,
aralarında Osmanlı devleti aleyhine yapmış
olduklar! plân ve tasarılarla kıyaslanacak
olursa pek azdı. Bilhassa, Bizans imparator­
luğunun ihyası hakkm dakı hayal yıkılıp git­
mişti. .Lâkin, Osmanlı devletinin de kaybı
büyüktü. Ç ü n k ü b u savaşa Kırım’ı geri gi-
rnak azmiyle girmiş, b u gaye tahakkuk ede­
medikten m aada Özi Huşlara terkedilip iki
devlet arasında Turla suyu sınır olmuştu,
Avusturya’ya terkedilen yerler ise pek az
olup bir sınır tashihi çerçevesinde kalmak­
taydı. Böylece, Kırım’ın imparatorluğa dön­
m e ümidine ebediyen vedâ edilmiş oluyor­
du. Lâkin, alınmış biiyük bir ders ve öğre­
nilmiş acı bir hakikat vardı; 3aiı her' sahada
bizi geçmişti. Şu halde Osmanlı Devleti si­
yasi varlığım muhafaza etmek istiyorsa,' geri
kalışını telâfi etmek, Batıya yetişmek zorun­
daydı. B u n u n için de oradaki yenilik ve hor
sahadaki ilerleyişin OsmanlI imparatorlu­
ğunda tatbikinden başka çare yoktu. Ü çü n ­
cü Selim, hükümdarlığının başında zaferi
üstün kumandanlardan beklemiş ve onlar,
sayesinde her şeyin kazanılabileceğini san­
mıştı. Zamanla, aldanmış olduğunu seziyor­
du.. H e r şeyden evvel devletin dejenere olan
müesseşelerini ve bu arada bilhassa ve evle-
viyetle orduyu ıslah etmek, hem de Batı
tarzında ıslah etmek gerekiyordu. B u n u n ise
birdenbire tatbikına birçok engeller vardı.
Hissen ve fikren eskiye bağlı müteassıfalar,
yapılacak olan ıslahatla menfaatleri haleldar
olacak dalavereciler, devlet üstündeki taz­
yik ve hâkimiyetlerini kat’iyyen gevşetmek
niyetinde bulunmıyan kapıkulu askeri ocak­
ları, geniş halk tabakasının bütün bunların
tesiri altında kalmasına sebeb olan ve m e m ­
leketi siyah bir perde gibi bürümüş bulu­
nan koyu ve karanlık cehalet bu engellerin
en mühimleriydi.
Islahata taraftar olan yalnız padişah de­
ğildi. Birçok devlet ricali de buna taraftar­
dılar. Esasen memleket münevverlerine
Üçüncü A h m c d devrinden beri başlıyan ıs­
lahatçılık fikri miras kalmıştı. Ancak, bunuıı
başarılması için evvelâ uzun bir barış dev­
resine, sonra da yabancı bir devletin yardı­
mına ihtiyaç vardı. İste Osmanlı devleti b u
.yüzden barış politikasını takibe başlamış ve
kendi menfaatleri icabı olsa bile hiçbir sa­
vaşa girmemeğe karar vermişti.
Ruslarla Ya ş andlaşması yapılıp da tam
bir barış devrine girilince, padişah, şehzade­
liğinden itibaren -tasarladığı ve padişahlığının
bu ilk yıllarında daha da geliştirdiği ve ar­
tık Osnıaniı devletinde yapılması lüzumuna
2754
B A ŞLAM ASI V E
mutlak olarak inandığı işlere el atmıya baş­
ladı. Ancak padişah Üçüncü Selim bütün m ü ­
esseseler! dejenere olup sür’aöe inhitata
doğru siden devleti ayakta tutabilmek için
girişmyi tasarladığı geniş ve zaruri ıslahat
hareketinde kendisini beküyen güçlükleri
biliyordu. Bunların başında ise, bütün yeni­
liklerin Batıdan gelmesi ve Batının «Hı­
ristiyan» olması bulunuyordu. B u yüzden
kendisinden evvel, onun tasarladığından çok
daha küçük çapta olarak böyle hareketlere
kalkışanlar o devirde gericiliği tam mSna-
siyle temsil eden Mil kuvvetin, medrese il«
kapukulu ocaklarının kırılma/, mukavemeti
iîe karşılaşmışlar ve hüsrana uğramışlardı.
Medrese, o zam andan beri, biraz uyan­
mıştı. Çeşitli kanallarla memlekete sızan
Batı ilim ve tekniği, Osmanlı İlim adamla-
riyle tatbikî bilimler roensublarının fikirle­
rine biraz olsun aydınlık vermiş, bunlar ara­
sında ise devrini aşacak derecede uyanık
kimseler de yetişmiştir. Bununla beraber,
meşhur «yobaz güruhu», eahiî ve inadcı ge­
riciler bütün kudretleriyle ayaktaydılar. Asıl
fonksiyonunu kaybetmiş, varlığının sebep ve
hikmeti kalmamış, faydalı olmak şöyle dur­
sun zararlı bir hale gelmiş olan yeniçeri
ocağı ise, yalnız itibarın; muhafaza etmek
ve bu sayede birçok haklı veya haksı?. ni­
metlerden faydalanmakta devam edebilmek
için, kendisinin yerine kaim olacak başka
bir kudreti getirmek istidadında olaıı her
türlü yeniliğe mutlak şekilde düşmandı.
Yapılacak işler için yazılan lâyihalar­
daki esaslar
Üçüncü Selim, muvaffakıyetsizlikle so­
nuçlanacak ve gerici kuvvetlere yenilecek
ıslahat hareketlerinin evvelâ kendi başını
belâya sokacağım bildiği için bir taraftan
başarıya götürecek yolu doğru olarak tayin
etmek, bir taraftan da gerektiğinde m es’uli-
yeti paylaşmak ve böylece b u m es’eleyi şah­
sî bir teşebbüs halinden çıkarmak için d ev ­
rin bütün devlet adamlarının düşüncelerinin
birer lâyiha halinde yazarak kendisine ver­
melerini istedi. Basta henüz o sırada sadrıâ-
za m bulunan K o c a Yusuf Paşa olmak üzere
20 kişi birer lâyiha yazıp verdiler. Ayrıca o
esnada Osm anlı ordusunda hizmet gören
Bertı-an ’ adlı yabancı subayla İsveç elçiliği
memurlarından Dohson f'd’ûh a s o n )' da buna
katıldılar. Uğranılmış olan ağır mağlûbiyetin
henüz tesiri altında bulunan, b u kimseler,
hem en birbirine benzer meseleler üzerinde
durmuşlardı. Bunlar: şu iki grupta topîıya-
biliriz:
I — K ap uku lu ocakları K anunî Sultan
Süleym an devrindeki kanunların tamamen
tatbiki suretiyle ıslah edildikten sonra aynı
kanun icabıdır diyerek Avrupa usulü talim
ve yeni silâhlarla yetiştirilmelidir. O zaman,
ordumuz Kanunî devrindeki zaferleri kapa­
nacak hale gelir,
II — Kapıkulu ocaklarından kat’î şe­
kilde hayır kalmadığı anlaşılmıştır. Bunların
ıslahı hiçbir suretle m ü m k ü n değildir. Eski
kanunların ihyasının ise faydası yoktur.
Ç ünkü onlar, ancak o devrin ihtiyacına ce­
vap verebilir. En doğrusu bu ocakların il­
gası ve Avrupa usulünde, Batı tekniği ile
mücehhez yeni bir askerî teşkilât kurulması­
dır. Lâkin bu hemen m ü m k ü n olmadığına
göre, yeniçeri ocağı haliyle bırakılıp şimdi­
lik nüve halinde dahi olsa, yeni ordunun
kurulmasına girişil mel idir.
Yeniçeri ocağının durumu ve padişahın
düşüncesi, ıslahat ekibi, hazırlanan
faaliyet programı
Üçüncü Selim, kapukulu ocaklarının ve
.bu arada bunların en mühimini olan ve dev­
letin yaya askerî gücünü teşkil eden yeni­
çeri ocağının ıslah edilerek istifade edile­
bilecek hale gelmesinin m ü m k ü n olamaya­
cağını biliyordu. Halen yeniçeri olabilmek
için alenen satılan bir yeniçeri esâmesi, yani
m aaş cüzdanı satın almak kâfi geliyordu. B u
cüzdanı satın alan, devletten, ulûfesini alır,
ayrıca da kendi sanat ve ticaretiyle meşgul
olurdu. Böylece esâme sahiplerinin pek b ü ­
y ü k çoğunluğunu işiyle gücüyle meşgul, ço­
luk çocuk sahibi esnaf zümresini teşkil edi­
yordu. Kalanları ise işsiz güçsüz hayta ve
serseri takımıydı. Üstelik hepsi, kapukulu
askeri olmanın verdiği imtiyaz ve muafiyet­
lerden bol boi ‘ istifade etmekteydiler. B u n ­
ların ne kışlalarına dönüp askerî talim vc
terbiye ile meşgul olarak kendilerini meslek­
lerine tamamen vermeleri ne de serer za­
m anı fedakârca savaşmaları m ü m k ü n değil­
di. Lâkin, birdenbire ilgaları aynı şekilde
imkânsızdı. O zam an menfaatlerine halet
gelecek ve devlet hâzinesinden böşyere al­
dıkları ulufeleri kesilecek olan bu zümre
derhal silâhlı mukavemete geçecek ve bü­
yük gaileler açacak, bunların defi belki de
münıkün ol arayacaktı. Bun u n için h ü k ü m ­
dar, ocağın mevcudiyetini devam ettirmesi
prensibini evvelâ kabul etti. Sonra da, ay­
rıca tamamen Avrupa usulüne' göre yetişti­
rilmiş küçük bir ordu kurulmasına karar
verdi. B u ordu zamanla gelişip kuvvetlene­
cek ve yeniçeri, ocağıylc başa çıkabilecek
2755
hale gelecekti İşte, ocağın ilgası o zamarl
m ü m k ü n olacakta
Üçüncü Selim, bundan sonra açık fikir­
li ve ıslahata taraftar kimselerden mürekkep
bir ekip teşkil etti. B u ekibin başında, ısla­
hat uğrunda gerektiğinde canını feda edin­
ceye kadar çalışacağını padişahla birlikte ye­
min etmiş bulunan. İsmail Paşa-zâde Seyyid
İbrahim İsmet Efendi vardı. Derhal faaliye­
te geçilerek 72 maddelik bir program ha­
zırlandı. B u program esasları şunlardı:
a — M evcud askerî ocakların tensikı ve
bil hassa topçu, humbaraeı, lâğımcı ocakları
gibi uzun bir zamandan beri ara-sıra Batı
usullerinin tatbiki iie daha m ükem m el hale
getirüebilmiş olan kısımlarının büsbütün ye­
nileştirilmesi.
b — Batı tarzında yeni bir yaya ordusu
kurulması.
o — Yen i savaş tekniği ojitimi yapacak
müesseseler teşkili.
Yukarda tesbît edilen esaslardan son iki­
sine ait tatbikatı ayrı bîr ilâvede ele aldı­
ğımızı işaret ettikten sonra eski müesseseler
üzerindeki çalışmalara ve neticelerine geçe­
lim.
Eski müesseselerdeki ıslahat, yeniçeri
ocağının tepkileri
Yapılması icabeden işlerin, tesbitinden
sonra Üçüncü Seiim ve ıslahatçı fikir arka­
daşları hem en tatbikata geçtiler. İlk iş ola­
rak yeniçeri ocağı m ensuplan için haftada
birkaç gün tâlim ve terbiye mecburiyeti ih­
das edildi. A y m ramanda diğer yaya kapu-
kulu ocakları, yani topçu, top arabacısı,
humbaraeı ve lâğımcılar için yeni kanu nn a­
meler hazırlandı. Bu kanunnameler, bu
ocaklara hatır ve gönül için er alınmasını
menediyordu. Bunların m ensuplan bekâr
olacak, daimî surette kışlalarında bulunacak,
mesleklerinden başka hiçbir şeyle kat’iyyen
meşgul olmıyacak. yükselmeleri aneak m es­
leklerindeki kabiliyet ve maharetlerine b ağ ­
lı bulunacaktı.
B u eski müesseselerden Yeniçeri ocağın­
da yapılacak ıslahatın tatbikında her hangi
bir hâdiseye m eydan verm em ek için çok
dikkat ediliyordu. Hazırlanan program ge­
reğince buradaki işlerin yapılmasında şöyle
bir yol takip edildi.
Ünce yeniçeri ağasına gönderilen bir
emirle, ocağın eski kanunıı gereğince yeni­
çerilerin sefer harici zamanlarında da talim
ve terbiye ile meşgul olmaları îcabettiği ha­
tırlatılıp her sene hıdrellezden kasıma kadar
Topkapı dışında seğirdim yerinde ve Kâğıt-
har.ede savaş talimleri yapmaları bildirildi.
H e r d e fa d a dört orta veya böiük ta!ime çi-
kacaktı. Ellidördüncü bölük çorbacısı, yani
bölük kumandanı tâlimcibaşı tayin olunarak
bunlara nezarete m em u r edildi ve b u usu­
lün İstanbul dışında bulunan bütün yeniçe­
rilere de tatbik olunması emrolundu.
Sultan Ü ç ü n c ü Selim
(Kapıdağlı serisinden)
Nizam-! C e d id askerinin yetiştirildiği L e v e n d kışlası ( M a h m u d R a if E fen di’nin « T a b l e a u x
ces N o u v e a u x R è glem ents de l’ E m p ir e O t t o m a n adlı eserinden}
2756
Yeniçeriler böyieee birkaç ay tâlimlere
devam edip çoğunun habersiz bulunduğu sa­
vaş sanatını öğrenmeğe ve talimli asker h a ­
line gelmeğe başladılarsa da, böyle şeylere
alışık olmadıklarından b u iş kendilerine ağır
gelmeğe başladı. N e zam an olsa kazan kal­
dırıp isteklerini elde edegeldikieri için ne
ceza korkusu ve ne de. itaat fikri kendile­
rinde mevcud değildi. Üstelik L e v e n d Çift­
liği kanunnam esi ve Nizam-ı cedid askeri
meselesi içlerine oturmuştu. Esâm e denilen
maaş cüzdanlarının alınıp satılmasının yasak
edilmesi ise, bilhassa kodamanlarının fena
halde menfaatlerini sarsmıştı. B u yüzden bir
müddet sonra: *Tâlim aslında yoktur» diye­
rek b u işten vazgeçtiler. Devlet ricali esasen
ocaktan üm id kesmiş oldukları için bu h u ­
susta fazla ısrar etmediler, b una karşılık,
nizam-ı cedide daha fazla ö nem verdiler.
Lâkin, yeniçeriler de boş durmuyorlar, nı-
zam-ı cedid aleyhine dallından geniş bir
propagandaya girişmiş bulunuyorlardı. B u
yüzden nizam-ı cedid’e yazılmış birçok k im ­
se onların:
*B u tâlim gâvur işidir» şeklindeki tel­
kinlerine uyarak dağılıyorlardı. Nihayet, h â ­
zinenin bütün darlığına rağmen, yeniçerileri
m e m n u n edip yatıştırmak için ulufelerinin
artırılmasına karar verildi.
Topraklı süvariler '
Tesbit edilen programdaki esaslara göre
eski müesseselerden olup ıslahına karar v e ­
rilen ve b u sırada pek berbat vaziyetteki
topraklı süvari teşkilâtı da ele alındı. B u
mesele üzerinde Birinci Abdiilhamid zama-
Nizam-ı cedid, yeni teşkil edilen birlikler, teknik eğitim müesseseleri ve
askerî alanda diğer çalışmalar
(İlâ v e : 1 6 2 )
B u deyim, ilk defa devlete veri-
lecek yeni bir düzen anlamına olarak
Köprülü-zâde Fazıl Mustafa Paşa ta­
rafından kullanılmış, lâkin Üçüncü
Selim devrine kadar bir daha kulla­
nıldığı görülmemiştir. Sonra, Üçüncü
Selim devrinin ilk zamanlarında elçi­
likle Viyana’ya gönderilen Ebubekir
Ratib Efendi yazmış ve Bâb-ı âliye
sun m uş olduğu lâyihada -nizam-ı ce-
did” tâbiriyle bu memleketteki yeni
düzenden bahsetmiştir. B u n d a n m a a ­
da, Fransa ihtilâlinden sonra krallı­
ğın yıkılmasiyle kurulan cumhuriyet
rejimi OsmanlIlar tarafından bu isim­
le anılmıştır (Enver Ziya Karal: O s­
manlI Tarihi C : 5, S- 63).
Üçüncü Selim devrinde b u terim
OsmanlI imparatorluğu için iki m âna
ifade ediyordu:
1 — üçüncü Selim'in bir baba
mirası olarak giriştiği, gericilik n ü fu ­
z u n u n kaldırılması ve Batı medeni­
yetinin bütün vasıtalarının kabulü
suretiyle ilim, teknik.' idare, maliye,
ekonomi, sosyal müesseseler sahala­
rında yapılacak değişiklik ve ıslahatı
hedef tutan büyük yenilik hareketi.
2 — İlk fırsatta ilga edilecek o-
lan yeniçeri ocağının yerine kaim ol­
m a k üzere Avrupa usulünde yetişti­
rilerek kurulacak olan ordu.
B u ilâvede daha ziyade ikinci
m addede gösterilen hususta alakalı
çalışmaları yazacağız.
Tarihimizin metin kısmında bu
İslahat devri ile alakalı bölümde yaz­
dığımız üzere verilen ıslahat layiha­
larındaki fikirlere dayanılarak tatbi­
ki hazırlanan esaslardan asıl m ü h im
ve ön planda olan Batı usulünde ye­
tişmiş yaya ordusu kurmaktı.
Herşeyden evvel de gerek yeniçeri
ccağını ürkütmemek ve gerekse hiç­
bir yeniliği hazmedemiyen halka hoş
görünmek için yeni askeri sınıfın teş­
kiline dair herkesin kabul edebileceği
bir m ucib sebeb arandı ve b u lun d u:
son savaşda Osmanlı donanmasının
Karadenizdeki Rus donanmasiyle baş
edemediği anlaşılmıştı. B u n u n üze-
rine Rusların Karadeniz boğazından
geçerek İstanbul’a h ü c u m ve b u şeh­
ri zapt tasavvurunda bulundukları ve
bu projelerini hakikat safhasına çı­
karmak için fırsat gözledikleri hava­
disi ortalığa yayıldı. Halbuki, yeniçeri
ocağı barış zamanlarında seferber hal­
de değildi. Böyle bir tehlike v u k u u n ­
—>
*
da kuvvet toplanması ve boğaza şevki
için gccecek zam an içinde Rusları d u r ­
durm ak şarttı. İşte bu maksadla bu-
n u n için yeni tüfenkli ortası hazır­
lanıyordu. Böylece, nizam-ı cedid as-
j keri için görünüşde bir bahane b u ­
lunm uş oldu.
Üçüncü Selim, b u n u n yeniçeri o-
cağından tam am en ayrı yeni bir as­
keri sınıf olarak ortaya çıkışının do­
ğuracağı tepkileri de dikkate alarak
buraya girecek gençlerin ocaktan se­
çilmelerini istedi. Yeniçeriler b u n u
reddettiler. Maksadları, bağımsız bir
teşekkülün meydana çıkması idi. Zi­
ra, onunla mücadele daha kolay o-
lurdu. Lâkin h üküm dar ile yakınlan
b u tuzağa düşmediler ve nizam-ı ce­
did askeri, bostancı ocağına bağlı, tü­
fenkli bostancı ortası olarak • kurulup
yürütülmeye başlandı (Şubat 1703).
İlk hazırlanan nizam nam e ve kad­
roya göre nizam-ı cedid 12 000 asker­
den mürekkeb olacaktı. B u n u n şimdi­
lik 1600 kişisi İstanbul’da yetiştiri­
lecek, öbürleri yurdun çcşidli bölge­
lerinde 800-1500 kişilik gruplar halin­
de yavaş yavaş teşkil^ edilib yetişti­
rilmeğe çalışılacaktı. İstanbul’dakiler,
bostancı ocağına bağlı bir orta itibar
olunacak ve bu ortada oniki bölük
bulunacaktı.
Zaten bu yeni askerin kılık ve kı­
yafeti de az-çok bostancıları andırı­
yordu. O sırada bostancılar mavi şal­
var, kırmızı kaftan giyerler ve ser­
puş olarak kırmızı barata kullanır- ]
lardı. Pabuçları da kırmızıydı. Niza- ;
m-ı cedid askeri de baldırları dar
mavi şalvar, kırmızı dar caket ve kır­
mızı Barata giyecekler, pabuçları kır­
mızı olacak ve sarı tokalı kemer ta­
dacaklardı. Erlerinin silâhları; pala,
tüfenk ve süngü, subaylarının ise kı-
U ncdan ibaret bulunacaktı Subayla­
rının caketlerinin daha uzun , önü vc
kolları sırmalı, baratalarının sırma şe-
ı f ridli vc sırma işlemeli hilalli olması
ve rütbe işaretleri taşımalan karar­
j laştırılmıştı.
A ncak b u yeni teşkilât. Nizam-ı
cedid şüphesiz ki ayrı bir masrafı
icab ettirmekteydi. Dolayısiyle yeni
gelirler lâzımdı. Fakat hâzinenin de
hali esasen perişandı. Ü çüncü Selim
b u n d a n dolayı bu askerin masrafını
karşılamak için yeni bir hazine kur­
m ağa karar verdi. B u n u n adır İrad-ı
2757
[ cedid hazin esiydi. Buııa dördüncü,
“şıkfc-ı râbi defterdarı” veya “irad-ı
cedid defterdarı” adlı birisi nezaret
edecekti. B u hazine için yeni gelir
kaynaklan arandı ve şu şekilde bir
İ karara varıldı:
Eskiden m evcud olmayıb sonra-
i dan ihdas edilen secriye n evinden
tütün ve içki gibi keyf vericilerdje&
alman vergilerle o n kese akçeden si-
ya de failli muk&t&alard a n boşalanla-
r m Hâzineye alınacak geliri, her sene
yenilenen beratlar için sahihlerinin
ödemesi m u t «d olan ücret, yükden a-
im an vergi, m ünhal oldukça darbha-
neden zabtolunan dirlik ve mukataa-
la n n yıllık gelirleri birleştirilecekti.
B u suretle hâsıl olacak meblâğ, ayrı
bir iıa^ine halinde birikecekti. B u ­
nunla h e m nisam -1 cedid askerine aid
masraf görülecek, hem de artan para
tasarruf edilih bir sefer vu kuu nd a
harcanm ak üzere saklanacaktı. Zira
1 mevcud askerî ocakların ıslahı ile mo-
• d e m tarzda bir ordu kurulması için
j yılda ortalama yırmibin kese ve yeni
bir sefere hazır b ulun m a k için he-
I m en ilk a nd a yüz elli bin keseye ih-
İ tiyaç vardı.
Irad-ı cedid hâzinesi kurulduktan
sonra »şıtk-ı râbi” yani dördüncü
defterdar ü n v a n m d a n vazgeçilmiş b u­
n u n yeni bir şey olmadığı intibaını
uyandırmak için iradı- cedid defter­
darlarına eskiden beri mevcud olan,
yalnız elli yıla yakın bir zamandır
ehemmiyeti kaybolarak sadece kuru
bir ü n v a n haline gelmiş bulunan
Şıkk-ı sân i defterdarlığı* yani ikinci
defterdarlık tevcih edilib ayrıca ta­
limli asker nazırı unvanı verilmesi
kararlaştırüdı. B u vazifeye de eski
sadaret kethüdası M ustafa Rcşid Efen­
di tayin olundu.
B u iğlerin yapıldığı sırada padi­
ş a h ın e m r ile bostancı ocağına bağlı
tik o r t a k u r u l a r a k derhal talimlere
başlanmıştı N ız a m -ı cedid askerinin
e v v e lâ K â fıfc h a n e d e talim v e terbiye
g ö r m e s i k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş ik e n , s o n r a ­
l a r ı b u iş in ş e h r in b ir a z d a h a d ış ın d a
ve halkın gözünün uzağında yapıl-
m a s ı doğru bulunarak Levend çiftli­
ğinde yetiştirilmeleri uy s u n görüldü.
Levend çiftliğinin ve gerekli tadila­
tının tamamlanması 1794 (1208) üze­
rine tüfenkli orta buraya nakledildi.
Ayrıca -Levend çiftliği k a n u n u a d iy le
anılan bir de kanu n hazırlandı. İlk
n iz a m n a m e n in b ir a z daha mütekâmili
olan k anu na göre ilk teşkilât, subay­
l a r ı dâhil o l m a k ü z e r e 1602 k iş id e n
ibaret o l a c a k t ı . Bunlar, o n ik i h ö lü -
ğe ayrılacaklardı. Hepsi, t e k o r t a ş e k -
linde bir binbaşının kum andasında
olacaklar, bir sag ve bir sol kolağası
v e herbirinin ikişer mülâzım ağası,
bir kethüdası bulunacak v e bölüklere
maiyetlerinde iki mülâzım bulunan
yüzbaşılar k um an da edeceklerdi. Her
bölükde iki saka ve ileride nizam-ı
! cedid eri olmağa nam zed altı kara­
I kullukçu ile beraber yüz otuz er bu­
| lunacak, ko la£alar:nın her biri altı
bölüğe k u m a n d a cdccekti. Subaylara
j maaş ve askerlere yevmiye irad-ı ce­
!' did hâzinesinden verilecek, silâhları
[ devi et temin edecek, başlangıçta, her­
j kese bir takım elbise verilecek, b u­
! n u n dışında elbisesi eskiyen b u n u
j kendisi temin edecekti. Erler, terfi
| ederlerse evvelâ onbaşı, sonra çavuş,
j sonra sırasiyi e alemdar, mülâzım, yüz­
! başı, nrn.lâzımafa, kolağası, kethüda
ve nihayet binbaşı olacaklardı. Bir de
aynca hepsinin üstünde olarak bir
\ ocak a£asx bulunacak ve bu ocak a-
i&lığı boşaldıkça kapıcıbaşılardan uy­
; gun biri veya binbaşıların akıllı, sadık
j ve işbi lirlerinden biri kapıcıb&şılık
! rütbesi verilerek ocak ağası olacaktı.
i Ancak, bu terfi cedveUnde Kıdem ka­
; dar ehliyete de yer verilecek ve ehil
olanlar tercih olunacaklardı. Her bö­
lüğe aynca bir top ve topçu nefer­
; leriyle subayları, top arabası verile­
cek, ocağın eebhanesi ve mehterha­
nesi ayrı olacaktı. O cakda maaşlı o-
lanlar, yani subaylar süvari olacak,
at kendilerine aid b ulunub yem ve
sair masrafları devletten «denecekti.
Ocağa girenler, üç yıldan evvel ayrı-
lamıyacaklar, üç yıl sonra ayrılmak
istiyen o güne kadar almış olduğu
maaş, yevmiye ve emsalini iadeye
m ecbur bulunacaktı.. Ocağa alınacak
erter, en çok yirmi beş yaşında güçlü
kuvvetli, göster: şliT iyi ahlak sahibi
kimseler olacaklardı. D a h a küçük yaş­
takiler, tercih edileceklerdi. Subayla­
rın hizmet eri olmıyacak, bunlar dı­
şardan kendilerine a d a m tutacaklar­
dı. B u tutulanlar, asker elbisesi giye-
i miyecek, yalnız başında barata, bulun­
duracaktı.
N izam -1 cedid askerinin süratle
yetiştirilmesine bilhassa gayret edi~
liyor, h ü k ü m d ar basan y ahıra* hazan
yanında devlet ricali bulunduğu hal­
de Levend Çiftliğine giderek talimleri
|
gölden geçiriyor, askeri ve subayla­
rını teşvik ediyordu.
Zam anla “âsâkir-i şâhane‘T ae
denmiye başlanan ilk nizam-ı cedid
ortasından çok sonra, malî imkânla­
rın kifayetsizliğine rağmen siyasi o-
laylarm zarureti dol ayisiyle, ancak
Kasım 1799 da ikinci bir orta teşkil
edilebilmiştir. B u ikinci ortanın ku-r
| ruluşu sırasında eyâlet valilerine de
| emirler gönderilip maiyetlerinde ni­
; za m-ı cedid birlikleri teşkili isten­
j miştir. İşte b u n d a n sonradır ki ta­
limli yeni askerî kuvvet ilk d ü şünü­
len miktara yükselmiye başlamıştır.
Her ortada ikişer m ühendis ve ikişer
mülakimden iteğmen) kurmay hev*-
2758
 I etlerinin kurulması da b u devrede
gerçekleştirilmiştir. Evâîet valileri a-
| rasında nizam-ı cedid çalışmaları h u ­
susunda en başarılısı K ara m an bey­
lerbeyi olmuştur.
Orduda talimli yaya birliklerinin
teşkiline paralel olarak topçu ocağının
• öa yeni kanunnamesi neşrolunmuş ve
ocak her birinde on top bulunan yir­
mi beş orta halinde teşkilâtlandırıl­
mış tı, Her Lop için on topçu ve sür’ai
toplarına ayrıca onar tüfenkli asker
ayrılmış, küçült ve büyük subaylar ve
j memurlar tayin edilib hepsine dolgun
maaş ve tayınlar tahsis oiunmuştu-
f B u şekilde tensik olunan ve niza«ı-ı
cedide bağlanan topçu ocağına da yine
M ustafa Heşid Efendi nâsir tayin c-
dilmiş, b un da n m aada ayrı bir ka­
n u n n a m e ile yeniden düzenlenen top
j arabacıları da aslında topçu ocağın m
i yardımcıları olduklarından onların ne-
! Kareti de Mustafa Rcşid Efendi’ye ve-
j riimlşdL Sonra, Tophanenin etrafın-
daki dükkân ve evler sahihlerinden
• satın alınıb topçu ve top arabacıla­
rı ocakları için kışlalar inşasına baş­
landı. Topçu ocağının ıslahını müte-
akıb top dökümcüleri de yeni bir ni­
za m altına alındılar ve kırk dokuz
kişilik bir orta halinde teşkilâtlan­
dırıldılar.
★ j
Niz&m-ı cedid programı, yeni sa­
vaş tokniği eğitimini yapacak mües-
seselerin kurulmasını da içine alıyor­
du.
Üçüncü Selim daha 1790 yılında
İsveç, İnci İtere ve Fransa'dan m ü h e n ­
disler getirterek vaktiyle Üçüncü M u s ­
tafa’nın açtırdığı Karaağaç dershane­
sinde okum uş olanlardan hayatta ka­
lanları ve bunların çocuklarından bu-
• labildiklerir.i toplayıb Tophanede inşa
ettirdiği mektepte bunlara ders ver-
d irmeğe başladı. Gayesi, yabancı meni-
leketlere m uhtaç kalmıyacak şekilde
m ühendis subay yetiştirmekti. Bu
mektep, iki yıl sonra Halıcı-oglunda
yapılan Hum barahane kışlasına n a k ­
lolundu, B u kışlanın Sütlüce tarafı,
yavaş yavaş istihkâm sınıfı haline
gelmiş olan lağımcılara, Kasköy ta­
rafı ise h u m b aracı lara yarı^yarıya tah­
sis edilerek öğrencilerine timar ve
şeamet gibi toprak dirlikleri bağlan­
dı.
Üçüncü Selim tahta çrkdığı yıl
Eyub Bahariyesindeki yazlık köşkde
! Enderun ağalarının, en istidadlıların-
j dan ve tahsili yarım kalmış olan eski
öğrencilerden mürekkeb bir okul aç-
J mış, buraya değerli hocalar tayin c-
dib faaliyete geçirmişti. Burasının adı
Mühendishane-i Sultanî idi. Talebele­
rine gerekli ilk genel bilgiler vcril-
I
275£>
dikten sonra matematik ve geometri
okutulacaktı. B u okul cia Halıcı-oğluna I
naklolundu. Üçüncü Selim ise, hum- •
• baracı ocağına ba£lı ayn bir okul
İ kurm ak istiyordu. Nihayet bumbara- ı
| hanenin Hasköy tarafma İki katil bîr
; bina yapıldı. Her katta iki oda, iki
; dershane vardı. Okulun ayrıca bir ki­
taplığı bulunuyordu. Mühendtshane-i
îtinun-ı berriye-i h ü m a y u n adı veri­
len bu okulun yapılması, 18ÇÛ yılma
[ rastlar-
M ühendishan eye, daimî seksen öğ­
j
renci kaydolundu. Ayrıca hariçten is- ‘
? tepenler de derslere devam edebi 1 c- \
j çeklerdi. B u okulun ve öğrencilerinin
j tabi olacakları usul ve nizamlar bir
ka nu nn am e ile teebit edilerek b u n a :
riayet emrini padişah üst tarafına
j bizzat kendisi eliyle yazdı.
Okul, dört sınıftan ibaretti. Her
j sınıf iki sene sürecekti. Birinci sınıf- ı
i ta; yanı, resim, geometri başlangıcı,
| sayılar bilgisi, arabca, fransızca. İkin­
ci sınıfta; Aritmetik. Geometri m e ­
todu. coğrafya, arabca, fransızca, Ü- j
j çüncü sınıfta: coğrafya, trigonometri,
cebir, arazi bilgisi, harb tarihi ve
Dördüncü sınıfta; yüksek matematik,
koniler bilgisi, atış bilgisi, astrono­
mi, lağımcılık ve istihkâmcılık, tâ­
lim teorisi, cer dersleri okunacaktı.
O kulu bitirenlerden derecelerine göre
her nizam-ı cedid ortasına iki m ü ­
hendis ile iki m ühendis muavini ve­
rilmesi kararlaştırılmış ve bu tatbik
olunmuştur. Bunlar o zamanlar şim­
diki kurmayların gördüğü işi görü­
yor ayrıca- köprüler kuruyor, araziyi
keşif, askeri tabya ve nakliyatı idare
ediyordu.
1778 yılında tersane zındanmtn
yanında, yani şimdiki câmialtı mevkii
civarında iki-üç odalı bir tersane mü- |
hendishanesi açılmıştı. 1795 yılında
Üçüncü Selim’in emriyle buraya bir ^
de gemi inşaat mühendisliği bolüm ü ı
, ilâve edildi. Aynı yıl gemi seyir su- i
i baylarına m ahsus harita ve seyr-ü şe­
fsin kursu faaliyete geçti- Tersane
m ü h e n dislıanesi 1805 yılında inşaat
ve seyr-ü sefain bölümlerine ayrıldı.
Birinci kısımdan gemi inşaat m ü ­
hendisi subayı, ikinci kısımdan ise
gemi seyir subayı yetişecekti. Bu
mekteb. 1821 yılındaki Kasımpaşa
yangınında yanm eaya kadar faaliyetde
bulunmuştur.
Üçüncü Selim bir taraftan gerek
bu okullarda okunacak ve gerekse
ordu ve donanm a subaylarının işle­
rine yarayacak eserlerin türkçeye çev-
rilib bastırılmasını emretti. B u n u n i-
çin, her şeyden evvel faaliyeti durak­
lamış olan İbrahim Müteferrika mat- -
baasmı m un tazam _ çalışır hale getirt- •
ti. D a h a evvel, İstanbul’d a Fransız
elçiliğinde bulunan m atbaada mü- :
hendishanenin fransız hocalarından I
nır.da da durularak bir d e kanunnam e h a ­
zırlandığı halde sefer dolayısiyle tatbikata
geçilememiş bulunuyordu. Bunların hali ise,
alâkasızlık yüzünden büsbütün çığrıncan
Dclafit Klave’nin yazdığı Tertibül-or-
d u ve Fransız donanması mensubla-
n n d a n Deturj’u n yazdığı Tasnif-i Se-
faln-i D o n a n m a adlı eserler türkçe
olarak bastırılmıştı. K eza uaskoydeki
m ühendishane matbaasında Vankulu
lügatinin üçüncü baskısı yapıldığı gi­
bi, Tuhfe-i Vehbi de basılmış üstelik
Üsküdar'da kurulan matbaa da faa­
liyete geçmişti.
* Levend çiftliğindeki askerler gibi ta­
Evvclce İstanbul, Gelibolu ve Se­
lanik baruthaneleri birleştirilerek tek
bir nezaret haline ko nm uş ve naza-
retine tayin olunan Şerif Efendi sa­
yesinde h e m İstihsal çoğalmış, h e m
de malın kalitesi yükselmişti. Ancak,
b u imalâthaneler hayvan gücüyle ça­
lıştırılıyordu. Atlarla döndürülen
çarklar, atların kuvvetli ve zaif olma­
sına ve hareketlerinin çabukluk ve
yavaşlığına göre hareket ettiğinden
her zam an aynı standartta mal elde
edilemiyordu. Hayvan gücü yerine su
g ücü n ün kullanılması b u m ahzuru
bertaraf edeceğinden yine Şerif Efen­
dimin himmeti ile Azadlı’da bir barut­
hane inşa edildi. B u n u n su gücü ile
hareket eder, çark, değirmen, tokmak
ve sair kısımlarını ise, sanatında m a ­
çıkmıştı. Hattâ, geçen sefer sırasında İs­
mail kalesine m e m u r olan timar ve zeamet
eshabının bir kısmı alaybeylerine rüşvet v e ­
rip izin alarak, kimi de firar ederek kalenin
j hir ermeni ustalardan Arakil usta yap­
mıştı. Azadlı baruthanesi çalışmağa
başladıktan sonra Gelibolu ve Sela­
nik baruthanelerine ihtiyaç kalmadı­
ğından faaliyetleri durmuştur.
B u arada boğasın Karadenlze çı­
kış noktasında olub tamirleri sona
eren Bağdadcık, Revancık, Rumeli
feneri, Anadolu feneri, Garibçe. Btt-
yükltman ve Poyraz limanı kalele­
rinin m uhat ızl a n artırılmış, bunların
lim ve terbiye Rörmeleri emrolunmuş,
aynı usul daha içerdeki Rumelıka-
vağı. Anadolukavağı, Yuşa vc Telli-
] tabya kalelerine de tatbik edilmiştir.
! B u n a sebeb, artık Karadenizde kuv-
. t vetli bir donanması bulunan Rusya’­
ya karşı icabında İstanbul'u m ü d a ­
faa idi.
Bibliyografya : Enver Ziya Kara!;
Osmanlı Tarihi, C : V. Enver Ziya Ka- (
rai; Selim III. ü n hatt-ı hümayun- ;
lan. Enver Ziya Karal; Selim III. ü n
hatt-ı hümayunları — Nizam-ı cedid
— 1780- 1807. Enver Ziya Karal: Ni-
zam-ı cedide dair lâyihalar (Tarih
Vesikaları, sayı: 6, 8. 11J. Cevdet; T a ­
rih, C : 6. Yorga: Osmanlı Tarihi, C:
V, (Bekir Sıtkı Baykal Tercümesi).
I. H . Danişm end: İzahlı Osmanlı Ta-
n h i Kronolojisi C : IV.____________________
2760
boş ve muhafızsız kalmasına sefceb oldukları altma götürecek, gelmiyenler derhal azledilip
için, kale muhafızı: sefere gelmek şartiyle yerine başkası tayin

*Eiöe asker yoktur. D ü ş m a n hücum edem­

se m ukavem et m ü m k ü n değildir» diye fer-
vad ettikçe:

»Anadolu eyâleti gibi büyük bir eyâ­

letin topraklı süvarisi maiyetine m em u r edil­
mişken böyle telâ? etmesi vehim den ibaret­
tir-* denilmişti. A n c a k kalenin feci akıbeti
hakikatin başka şekilde olduğunu ortaya
koydu. Üçüncü Selim o zamanlar savaş sona
erinceye kadar d urum u n olduğu gibi m u ­
hafazasını emretmiş,, barıştan sonra yaptır­
dığı yuklamada ise Anadolu timar ve zeamet
erbabının hayatta ve yurdlannda istirahatle
meşgul bulunduklarını anlamış, bun un üze­
rine sefere gelmedikleri için eski kanunları­
na göre dirliklerinin zaptına karar vermişti.
A yn ı zamanda, topraklı süvari ka nununun
ihyasını düşünüyordu. Üstelik b u iş yeni bir
masrafa da ihtiyaç göstermiyeceğinden tat­
biki kolaydı. B u n u n için evvelâ son sefere
gelmemiş olan topraklı süvarilerinin hepsi­
nin birden kaydı silinerek dirliklerinin elle­
rinden alınıp sancağında bulunm ak şartiyle
istihkak sahiplerine verilmesi ferman edildi.
Sonra, topraklı süvarinin daim a savaşa k a ­
biliyetli ve hazır bulunmaları için alaybey-
liklerinin, yani hazer zamanlarında topraklı
süvarilerin o kaza dâhilindeki en büyük
amirliklerinin cidden b u işe lâyık, doğru ve Hoca İshak Efendi
becerikli kimselere verilmesi ve m ünhal ti­
M ühendishane deninçş hemen akla gelen
m ar ve zeametlerin bunların inhası olma­
İshak Efendi, vakıa tesisinden daha sonraları
dan tevcih edilmemesi kararlaştırıldı. Sefer
ck ula hoca ve baçhoca olmuşsa da buraya
zamanlarında bir rtahiyelik bölgedeki top­
ad ına h âtıra tası diktirtecek kadar emek v e r­
raklı süvariyi, zeamet derecesinde bulunan
miş b ir zattır. Doğu ve batı difterinden ço­
çeribaşıları toplayıp al ay beylerine götürecek,
ğunu bilen, F iıik , Kimya, Geom etri, istih kâm
o n d a defterlerindeki kayıdiarından yok-
ilim le rin e dair b ir nevi ansiklopedik eser
lıyarak gelenlerin tam am olduğuna kanaat te lif eden bu zat, daha birçok m üh im v a z ife ­
getirdikten sonra sancak beylerinin sancağı lerde de bulunm uş ve 1834 te vefat etm iştir.

> : j ‘n <¿1 :i At r»ıf t a ’ Jl ' ij J .t j* >1

y.iU^rt 's
;
i, î » ’ i 4' ,t
’ ^-r vs * . r T & *
- --Cl?;/ j 1 fj. i - s. ‘ i5? '-'

Ü çüncü S e l im ’ in Hahcı-oğlu’ n d a yaptırdrğr K um ib arh â n e kışlası

27S1
 olunacak, yıllık hasılat azlolunaııöan tahsil
edilerek yr-n.ı gelene verilecekti. Sefer za ­
manlarında. savaşlar bitse ve eyâletleri va­
lisi olan kimse izin verse bile, devlet tara­
fından emir gelmedikçe topraklı süvari geri
donmiyecck, dönenler olur ve bunlar haber
verilmezse çer ib aşıl arı ve a! ay beyleri ceza­
landırılacaklardı. Yılda beş yüz kuruştan az
gelirli dirlikler, münhaller bölünmek sure­
tiyle erıaz beşyüz kuruşa çıkartılıp her üç
yılda bir bulunan ve bulunmıyanların an­
laşılması içir, yoklama yapılması kararlaştı­
rıldı. Halen m evcud olanlardan sefer hizmeti
i-öremiyecck d urum d a bulunduğunu ileri sü­
renlere bir yıl mehil veriliyordu. Bir yıl
sonra aynı d urum da olursa dirliği terketme-
si gerekecekti. Babasından timar kalmış ço­
cuklaşan kendi yerine cebeli gönderenler
de her yıl yoklanacak ve on beş yaşma va­
ranların cebi>!isi kaldırılıp kendisinden biz­
zat hizmet istenecekti. Ayrıca, asıl kadrodan
bir kolay bulup ayrılarak şunun-bunun yi-
yimyeri ve geçim vasıtası olan bütün dir­
Sultan Ü ç ü n c ü Selim zarnantrıda T o p h a n e v e top d ö k ü m ü
(Üstteki resim y in e M a fım u d Raif E fe n d i’n in eserinden alınmıştır)
2762
likler ref’olunacaktı. Yalnız, saray hizmetle­
rine yetmiş dirlik ayrılacaktı.
Donanmada ve tersanede yapılan işler
ü çün cü Selim ’e verilen lâyihalar arasın­
da donanm aya da temas edenler ve d e n U
kuvvetlerinin yeniden ıslah ve tensikini lü­
zumlu görenler vardı. G en ç h ü k üm d ar bu işi
de ele aldı. Evvelâ don anm ada bulunan sa­
vaş gemilerini büyüklük ve küçüklük dere­
celerine göre sınıflara ayırttı. Sorıra k a p ­
tanlardan en fazla ehliyetli vc istidadlı gö­
rülenler derecelerine göre bunlara tayin
edilip açıkta kalanlar onlara mülâzım kap­
tan ünvaniyle yardımcı olarak verildi. N i ­
hayet, hepsinin yıllık aidatı artırılıp şu had­
lere çıkarıldı:
K a p u d a n e 7000 kuruş, Patrona 6000 k u ­
ruş, Riyale 5000 kuruş, L im a n reisi 6000 k u ­
ruş, üçanbarlı 1500 kuruş, Kalyon <53-55 ar­
şın boyunda) 2800 . kuruş, Kalyon (45-47-51
arşın boyunda) 2350 kuruş, Firkateyn (47-51
arşm boyunda) 1850 kuruş. Firkateyn, Şch-
t
tiye ve emsali için (30-43 argın boyunda)
1600 kuruş,

E undan maada birinci derecede üç kap ­

tan olan kapudane, patrona ve riyale ile li­
m a n reisleri için bir münhal zuhur edince
kaptanpajanın b u yerlere en lâyık olanları
Bâb-i âliye bildirmesiyle tayinleri yapılacak,
disier donanm a gemilerinde olacak münhal-
lere de gemi kaptanlariyle liman reislerinin
görüşüp seçecekleri kaptanlardan birisi geti­
rilecek, bir kah s ha ti olmadıkça kimse azlo-
lunmayacak, sefer ve l'.azer zamanlarında
süvari ve mülâzım kaptanlar, gemi reisleri,
topçular, yelkenciler gemilerden izinsiz ve
habersiz ayrılmıyacak, gemilerin ihtiyaç­
ları tersane eminleri ve liman reisleri tara­
fından temin edilecek, veriler, her çeşit mal­
zeme liman defterine kaydolunduktan sonra
bir örneği süvari kaptanlara ve bir örneği
deryakaptaniyle defterdar vasıtasiyle baş-
nıuhasebeye verilecek,, gemilerde bulunan
m alzem e ve savaş araçları daimî şekilde ba­
kıma tabi tutularak' bozulmalarına ve çürü­
melerine etıgel olunacak, gemiler daim a te­
m iz tutulacak, süvari kaptanlardan b u h u ­
suslara riayet etmiyen olursa derhal azledi­
lip cezaya uğratılarak yerine mülâzimkap-
tanlardan ehil görülen tayin olunacaktı. Böy-
lece, bir mülâzim kaptanlık boşalınca, bura­
ya kapudane başreisi, yani azab başbülükba-
5 ısı, onun yerine patrona başreisi, onun ye­
rine riyale başreisi geçecek, riyale başreis-
Iiğine kapudane ikinci reisi, onun yerine en
ehillerinden seçilecek olan yelkenci, onun
yerine üçüncü reis, onun yerine topçu bası­
d an uygun görülenlerden biri imtihanla ta­
yin olunacak, iki kişinin yeterliği birbirine
Ü sk ü d a r’daki K a v a k sarayının yüzyıl s o n u n ­
daki d u r u m u . E u saray yerine Üçüncü S e lim
sonra âsiler tarafından yakıian iik Selim iye
kışlasını yaptırmıştır,
(ChoUeul Gcuffier'den)
eşil olursa ecdadı kaptan veya tersane m e n ­
subu olanlar tercih edilecekti. Tersaneden
yetişmemiş olup hariçten gelenler de ehliyet
imtihanını kazanırlarsa derecelerine göre
hizmetlere alınacaklardı. L im a n reisliğine
de, süvari kaptanlar arasından okur-yazar,
tersane kaidelerine ve gemi donatımına vâ­
kıf, doğruluğu ile tanınmış birisi getirilecekti.
Üçüncü Selim ayrıca hazînenin kudreti
derecesinde yeni gemilerin yapılarak k a d ­
ronun genişletilmesini emretti.
K ü ç ü k Hüseyin Paşa’tim kaptanı derya­
lığında çoktan beri lüzumlu olan yeni tezgâh
ve kızaklara kâfi gelmemeğe başlıyaıı ter­
sane sahasının genişletilmesi için çareler
aranmıya başlanmıştı. Nihayet padişahın fer­

Üçtincü Selim tarafından B o ğ az'd a yaptırılan istihkâm lardan R u m e l i-kavagı'ndaki kale

(Barlett’ten)

2763
m an ile tersane yanında bulunan Aynalı-Ka-
vak köşk ve sarayının bahçelerinden başka
yıktırılan binalarından elde edilen yerler bu
ihtiyacın giderilmesine terkedilmişti. B u r a ­
da kurulan yeni tezgâh ve kızaklarla tersane
sahası llasköy'e doğru genişletilmiştir.
Çeşidlı sahalardaki değişiklik ve icraat,
daimî elçiliklerin ihdası
Ü çüncü Selim, bundan sonra idare sa­
hasındaki ıslahata el attı. Kendisi tahta çık­
tığı zam an devletin mülkî idaresi tam bir
anarşi içindeydi. B un a sebeb ise idare a d a m ­
larının e îtıl olmayanlar arasından seç ilme -
siydi Bir yere vali veya mutasarrıf gönde­
rileceği zam an en çok rüşvet ve hediye v e ­
ren seçiliyor, tabiî o da gittiği yerde her
şeyden evvel verdiği parayı çıkarmağa ça­
lışıyordu Üstelik, sık sık vaki olan nakil ve
tayinler bu soygunculuğu hızlandırıyor, hal­
kı bunaltıyordu Yerli âyânlar da, halkı soy­
makta idare adamlarından geri kalmıyorlar­
dı. Vergi mültezimleri ise, soyguncuların en
Ondokuzuncu yüzyıl başlarında
Y i n e bu yüzyıl başlarında H aliç ’teki A y n a l ı - K a v a k küjkii ve sarayı
(Burası Ü çüncü S e lim zam anında tersane’ nin
yıktırılmıştır ( M e l l m g ’den)
27G4
beteriydi Ayrıca vazifesi adalet dağıtmak
olan kadılar, rüşvetsiz aşağı yukarı iş gör­
mez, daha doğrusu rüşvetle her işi görür ol­
muşlardı
Üçüncü Selim her şeyden evvel İdarî
taksimatı bir düzene sokarak eyâletleri ve
bunlara bağlı liva ve kazaları yeniden tes-
bit edip vezirlerin sayısını buna uydurdu.
Vezirlerin yeniden tayini hakkında bir ka­
n un nam e hazırlattı. B u n a göre ehliyetsizler­
den, mahallî mütegallibcden vezir tayini kal­
dırıldı. 3 u rütbenin İdarî hizmetlerde uzun
müddet çalışıp yetişmiş, yeterliği belirmiş,
devletin itimadını kazanmış kimselere tah­
sisi esas alındı. Eyâletlere tayin olunan idare
adamlarının enaz üç, en çok beş sene vazife
görmeleri usulü kabul edildi. Halktan yalnız
kanunnamelerde adı ve miktarı tasrih edi­
len vergilerin alınması, b u n u n dışında k im ­
senin hiçbir vesile ile on para istememesi
emrolundu. Mahalli belediye ve muhtarlık
işleriyle meşgul bulunan âyânların yir.e halk
tarafından seçilmesi, lâkin idare adamları­
nın b u seçime hiçbir suretle müdahalede b u ­
lunmamaları tam im edildi.
İstanbul'da Haliçte’ki tersane
H a s k ö y ’e doğru genişletilmesi için
 Üçüncü Selim bir taraftan memleketin ris’e Ali Efendi, Viyana’ya Afif Efendi ve
pek bozulmuş olan, iktisadi durum um ı düzelt­ Berlin'e Aziz Efendi büyük elçi olarak gön­
m eğe çalışmıştır. İthalâtın azalması ve p a ­ derilmişlerdir.
ranın dışarıya çıkmaması içirt yerli m a m u la ­
tın ve bilhassa geniş bir istihlâk alanı b u ­
Sadaret makamında değişme
lunan yerli kumaşların kullanılmasını terviç
etmig, hattâ kendisi herkese n u m u n e olarak
Sadrıâzam M elek M e h m e d Paşa, Tasla ih­
b u kumaşlardan giymeği âdet edinmiştir. Y i ­
tiyar v e gevşek olduğu için, Üçüncü Selim
ne israf; kısmak için devlet memurlarının
£ibi dinam ik ve ruhan aceleci bir h ü k üm d ar­
bayramlarda birbirlerine verdikleri hediye­
la uyuşması imkânsızdı. H ü kü m d ar, onun bu
leri kaldırmıştır. B u n d a n maada, İstanbul’u n
bir meselesi ulan un ihtiyacının teminini bir
düzene k a y m a k ve muhtekirlerin elinden
halkı kurtarmak için bir hububat nazırlığı
teşkilini emretti. B u nazırlığın vazifesi za ­
m anında çeşitli zahireyi satın alarak depo
etmek, sonra nevine göre değirmenlere veya
ihtiyaç sahiplerine kü çü k bir kârla dağıtmak­
tı. Hâsıl olacak nem a, sermayeye ilâve edile­
rek işin kapasitesi artırılacak, fazla hâsı! ise
irad-ı cedid hâzinesine konacaktı. Bir taraf­
tan da ticaret filosunun artırılması için k u d ­
reti olan zengin devlet adamlarının birer g e­
m i alıp işletmeleri kararlaştırıldı. Ayrıca,
O sm anl: tebaasının, bilhassa rumlarm Rus
bandırası altında ticarî seferler yapmaları
menolunduiru gibi vergi verm em ek ve k a ­
pitülâsyonlardan istifade etmek için tercü­
m a n ünvaniyle yabancı elçi ve konsoloslar
hizmetine girmiş olan tebaanın ellerindeki
belgeler Seri alınıp konsoloslukların ve elçi­
liklerin ahîdnamelerindc yazılı olandan faz­
la bu cins m e m u r kullanmamaları ve onlar
vasıtasiylo yabancı tüccarların iç piyasada iş
yapmamaları temin olundu.

Çeşitli A vrup a devletleri yüzyıllardan

beri Osmanlı devleti nezdinde daimî elçi
bulundurdukları halde, Osmanlı devleti A v ­
rupa devletleri nezdinde daimî elçiler tayin
etmezdi. Artık A v r u p a ’nın ahvalinden daimî
surette haberdar olmak lüzum ve ihtiyacı
vazgeçilmeK bir hale geldiği için ilk defa
olarak Londra, Paris, Viyana ve Berlin'de
daimî elçilikler kuruldu.

Daim i elçi meselesi, evvelâ Fransa ile

görüşülüp kararlaştırıldığı halde, ilk defa
Fransa’ya daimî elçi gönderilmesinin b u d ev ­
letle savaş halinde bulunan öbür devletleri
gücendireceği düşünülerek ilk elçinin eski­
den beri Osmanlı devletiyle barış halinde
bulunup aralarında hiç savaş geçmemiş oları
İngiltere'ye gönderilmesine karar verildi. B u
hususta İngiltere'nin İstanbul elçisiyle temas
edilerek anlaşmaya varıldıktan sonra eski
kaloynlar kâtibi Y u suf A g â h Efendi Londra
elçisi, saderet mektupçuluğu memurlarından
Raif M a h m u d Efendi sır kâtibi, Derviş Ağa
nam ında bir zat maiyet Rienım;u, iki tercü­
Üçüncü Selim zam anında tersanede daha
m an ve hıristiyan tebaadan da bir maiyet
k ü çü k alarak rokoko üslûbundan y a p tırıla n
m em u ru tayin olunup icabeden hediyelerle ve halen mevcud bulunan Ha&bahçe kasrının
yola çıkarıldılar (1793). B un d an sonra P a ­ drg ve içten görünüşü

2765
hallerine bir m üddet katiandıysa da, nihayet
azle ve Mısır valisi iken A nadolu valiliğine
tayin edilip Kütahya’ya doğru gelmekte olan
İzzet M e h m e d Paşa’yı yerine tayine karar
verdi. H e m en , İzzet M e h m e d Paşaya hita­
ben bir hatt-ı hüm ayu n yakılıp haseki ile
gönderildi. Haseki ağa, İzzet M e h m e d Pasa­
jca Gediz kasabası civarında yetişerek hatt-ı
hüm ayunu verdi. Pasa kılığını değiştirdi,
birkaç yakın adamını yanına aldı ve ılgarla
İstanbul'a vardi. G ü n doğarken Topkapı sa-
rayından içeri giriyordu.
O gün. baruthaneler nazırı M e h m e d Şe­
rif Efendi tarafından sur dışındaki barutha­
nede sadrıâzam ile bazı ileri devlet ricaline
bir ziyafet hazırlanmış olduğundan M elek
M eh m ed Ps?a kayıkla baruthaneye gitmek
için Topkapı sarayının önünden geçerken
saraydan kayık gönderilip Balıkhaneye y a ­
naştırılarak sadaret m ührü kendisinden alın­
dı ve saraya davet edilmiş olan şeyhülislâm­
la birlikte huzura çağrılan İzzet M eh m ed
Paşaya verüdi (İS ekim 1794.).
O güne kadar sadaretten azledilenlerinRusya'ya karşı daima üstünlük iddiası ve
İstanbul’da kalması âdet değil iken, devlet
hizmetinde memleket - memleket gezerek ih-
tiyarlıyan ve hakikaten melek huylu olup
kimseye zararı dokunması ihtimali bulunmı-
yaıı kırkbeş yıllık vezir M elek M e h m e d P a ­ sa’nın doğu Akdeniz ve yakm doğ u ticaretin­
şanın bundan sonra taşralarda dolastırılma-
Lûndra b ü y ü k elçisi Y u s u f A g â h Efendi
sini padişah uygun görmediği içitı Ortaİcöy-
deki yalısında oturmasına müsaade edildi.
Islahat sırasında dış politika
üçüncü Selim ıslahat ve yenileşme hare­
ketine başlarken mutlak olarak elzem gör­
düğü dış yardım hususunda, bilhassa o güne
kadar Osmanlı devletiyle dost geçinmiş ve
bu gibi hareketlere daima taraftar bulun­
m uş olan, Fransa devletinin dostluk ve yar­
dımına bel bağlamıştı.
B u dostluk onaltıncı yüzyılda evvelki
ciltlerimizde görüldüğü gibi K anunî Sultan
Süleyman H a n ile Fransa kralı Birinci Fran-
suva’n m Habsburg hanedanı aleyhinde olan
anlaşma ve işbirliklerjyle başlamış ve o güne
kadar devam etmiş, bundan ise tek taraflı
olarak yalnız Fransa tüccarı, İktisadî ve si­
yasî faydalar sağlamıştı. Dostluğun devam
etmesine en büyük sebeb Fransa'nın, O s m a n ­
lI devletinin eski rakibi Avusturya ve sonra
kendi aleyhine olarak parlamağa başlıyan
Osmanlı devletine düşman bulunan b u iki
devlete olan düşmanlığıdır. Böyleee (D ü şm a ­
nımın düşmanı benim dostum) prensibi bu
konuda da yürümüş oluyordu. Ayrıca Fran­
den elde ettiği menfaatlerin devamı O s m an ­
lI devletiyle dostluğunun devamına bağlı
bulunuyordu. Osmanlı devleti de, o güne ka­
dar her ne sebeple olursa olsun devam et­
miş olan bu dostluktan faydalanarak ıslahat
hareketlerinde Fransa’nın yardımını temin
emelinde bulunuyordu.
Osmanlı devletiyle Avusturya ve Rusya
arasında savaş devam ederken Fransa ihti­
lâli bu devletler ve diğer Avrupa devletleri
tarafından sadece Fransa’nın bir iç işi adde­
diliyordu. Lâkin ihtilâlcilerin memlekete hâ­
kim olarak Onaltıncı Lııi’nin m uh akem e ve
idamı, insan h ak lan beyannamesinin ilâniyle
prensiplerinin bütün Avrupa, hattâ bütün
dünyaya yayılmasının inlenmesi, hüküm dar­
lığı Allah tarafından verilmiş bir h a k şek­
linde muhafaza ve m üdafaa eden Avrupa
monarşilerini Fransa aleyhinde sür’atle hare­
kete şevketti. 1792 tarihinden itibaren bun­
larla Fransa arasında birçok savaşlar oldu.
Osmanlı devleti ise, hem en bütün Avrupa
Fransa’ya düşm an bulunduğu halde, bu dâ­
vada tarafsızlığını ilân etti. B u tarafsızlığın
Fransa’ya faydası, Fransa’nın düşmanlarına
ise zararı vardı. Fransa, F am sa y a değil ihti­
lâle düşman olduklarını ve sadece bir isyanı
bastırmak için yine Fransa’ya yardımda bu­
lunduklarını iddia eden mütecavizlere karşı
üst-üste başarılar kazandı. İlk yendiği de
2766
Ûsrnanİı devletinin iki büyük düşmanından srndan alü ay kadar sonra, İkincisi Verni-
biri olan Avusturya idi. B u hâdise, İstanbul' nak, 1795-1737 yıllarında^ ve üçüncüsii Ober
cLa pek büyük bir sevinç yaratmış ve Fran ­ dö Beyyc Î797 yılında İstanbul'a gelmişler­
sa'ya olan sempati büsbütün artmıştır. dir.

Fransa ihtilâli ve Bâb-ı âü thtilâl Frar,sa’ istanhul’ da-

ki gayretleri
Fransa ihtilâli ve insan hakları beyan­
namesi, Osmanlı imparatorluğu tarai nidan Dekorş. İstanbul'a gelirken devleti tara-
tamamen bir Avrupa meselesi addedildiğin­
den devlet kendisini ta:: taşkın fikirler cere­
yanından vc bunların tattaikatmdan m asun
saymaktaydı. Çünkü, Osrnanlı devleti Avrupa
cSm iasm m fiilen tamamen dışında bulunu­
yordu 3 u yüzden ihtilâl rejiminin İstazıbul-
da oturan Fransızlaı- tarafından benimsen­
mesi ve hattâ yaptıkları hürriyet gösterileri
karsısında kayıtsız kalındığı gibi Avusturya
ve İngiltere'nin böyle şeylere müsaade olun­
masını protesto etmeleri dc hiçbir tesir uyan­
dırmadı Csmanlı İmparatorluğu Fransa ih­
tilâlini üsteıik bir dereceye kadar Fransa’
nıii tamamen, bir iç isi sayıyor, kendi yakın
vc uzak tarihinde sık-sık olan benzeri hâ­
diselere bakarak b una diğer Avrupa dev­
letlerinin müdahalesini bile abes buluyordu.
Fransa ise, G sm a n U devletinin b u d u ­
rum ve tutumundan istila de ile hem yeni
relimi tanımak, h e m de onu Avusturya ve
Eusya aleyhine kendisiyle birlikte savaşa
sokmak için İstanbul’a iist-üste elçiler gön­
derdi. Bunlardan iîkî Dckorş, 1702 hazira­ Paris'e büyük elçi oJarak gönderilen
nında, yani Yaş and’aşmasınm imzalanma* Easeyîd Air Efendi

Ali Efendi kabul fetmi işin Lüksemburg sarayına giderken

(Zamartmda yapılmış resimlerden)

2767
fm dan kendisine iki vazife verilmişti. B u n ­
ların ilki Fransa'nın yeni rejimini ve yeni
hükümetini Bâb-ı âlinin resmen tanınmasını
temin etmek, İkincisi Osmaniı devletini k e n ­
di tarafında olarak düşmanları aleyhinde sa­
vağa sürüklemek. Fransa o sırada Avustur­
ya, İngiltere, Prusya, Hollanda, Sieilyateyn
ile savaş halinde bulunuyordu. Ispanya ile de
yakında savaşa girişeceği sezilmekteydi.
Fransa, Osmaniı devleti Rusya'ya sava« açar­
sa, b u devletin 'Lehistan'ı boşaltacağını üınid
ediyordu. Böylece İsveç dc bu fırsattan is­
tifade ile Finlandiya'yı istirdada kalkışacak,
Avusturya, R u sy a ’yı Prusya, İsveçi tuttuk­
larından neticede A vrup a monarşileri ara­
sında b ü y ü k bir ihtilâf patlak vermiş ola­
caktı.
Lâkin, Dekorş istediklerini elde edem e­
di. Ç ü nkü, Osm anlI devleti ne hiçbir devlet
tarafından henüz tanınmamış bir rejimi ta­
nım ak suretiyle başına siyasî gaileler almak,
ne de uzun, zam an için yeni bir savağa gi­
rişmek niyetinde değildi. Hattâ böyle bir sa­
vaşı değil yabancı bir devletin politika ga­
yelerine hizmet etmek, yüzde-yüz kendi
menfaatleri için bile göze alacak durum da
bulu umuyordu.
Osmaniı devleti, vaktiyle Lehistan m e ­
selesinde A v ru p a devletlerine siyasî görü­
şünü kabul ettirmek için savağa bile giriş­
miş, lâkin sonunda imzaladığı K ü ç ü k K a y ­
narca barışiyle böyle bir şeye muktedir ol­
madığım acı bir şekilde anlamıştı. B u n u n
için A vrup a devletleri meselelerine fiilen
müdahaleyi bir daha tecrübe etmeğe niyetli
olmamakta haklıydı.
Fransa cumhuriyetinin tanınması
v e ittifak mes’ elesi
Bâb-ı âli, Fransaıım isteklerini kabul
etmeyip b u konularda tamamen tarafsız, kal­
mayı tercih etmekle beraber, Fransa elçisi­
ne iyi davranmış, onun sefarethaneye yer­
leşmesine ses çıkarmamış, hattâ Fransa ile
savaş halinde bulunan devletlerin İstanbul
elçileri tarafından bu d u r u m protesto edil­
diği halde buna pek aldırış etmemişti. B u ­
nun sebebi ise, yukarda izah etmiş olduğu­
m uz gibi, Osm aniı devletinin Fransa’nın
dostluğuna ve ıslahat işlerinde yardımına
muhtaç b ulun maşıydı. Nitekim, Avrupa d e v ­
letleri içinde Prusya, Fransa cumhuriyetini
tanır tanımaz (1794); Osrnanlı devleti dc
yeni Fransa elçisini resmen kabul edip F r a n ­
sa cumhuriyetini tasdik ederek b u devleti
tanımış oldu. Ycııi elçi Verninak bundan
sonra Osm aniı devletine tecavüzî bir andlaş-
nıa teklif etli. Üçüncü Selim, Avusturya
ve Rusya tehlikesinin sona ermediğini bil­
diğinden böyle bir andlaşmaya taraftardı.
2768
A n c a k. Fransa’nın diğer A v r u p a devletleriy­
le hâlen girişmiş olduğu savaşta tarafsızlı­
ğını ilân etmiş bulunduğu için, Osmaniı
devleti, hükümleri Fransa’nın muharip^ b u
lunduğu devletlerle barış yapmasından son­
ra yü rü m ek şartiyle böyle bir andlaşmaya
razı oldu. B u n u n , başlıca prensipleri şun ­
lardı:
1 — İki devlet, Fransa hâlen savaştığı
devletlerle barış yapar yapmaz, birbirlerinin
toprak bütünlüğünü tekeffül ederler.
2 — Osmaniı imparatorluğu başka bir
devletin tecavüzüne uğrıyacak olursa, Fran ­
sa 30 bin kişilik kara ordusu veyahut oniki
büyük, sekiz orta savaş gemisinden m ü rek­
kep bir d on a nm a ile yardım edecektir.
3 — Osm aniı imparatorluğu Fransa’ya
birinci derecede imtiyazlı devlet muamelesi
yapacaktır,
4 — B u andlaşma her iki devletin A v ­
rupa’daki toprakları için geçerli olacaktır.
5 — A r z u eden diğer devletler de bu
andlaşmaya katılabileceklerdir.
Andlaşm a, karşılıklı olarak tasdik edi­
leceği saman, Verninak geri çağrıldı. Yeri­
ne general O b e r dö B ey y e gönderildi. B ö y ­
lece, Osmaniı devletinin menfaatlerine uy­
gun olan b u proje bir m üddet için geri kal­
dı. D ö B ey y e’nin aldığı talimat şuydu:
•Türkler bizim en tabii, en eski, bize en
bağlı ve en lüzumlu dostlar imizdir. Biz a n ­
lardan sadece yakınlık ve dürüstlük gör­
dük. Halbuki alâkasızlık ve nankörlük gös­
terdik. Karşılıklı durumlarımız açık ve ayar­
lı bir dostluğu icabettiriycrdu. Türkler, bu
hususta anlanmak istedikleri halde biz aldır­
madık, Bize m ü h im ticar! imtiyazlar, pek
elverişli kapitülâsyonlar verdiler. Bütün b u n ­
ları, sadece Avusturya’nın çıkarına olan 1756
anlaşmasını imzalıyarak hiçe saydık. A lçak­
ça terkedilen Türkler, bize aldırış etmez ol­
dular, Lâkin, hâlâ olduğu gibi, bizi sevm ek­
te d eva m ettiler. Ç ü nkü , birbirleriyle anlaş­
m a k için yaratılmış olan b u iki milletin
dostluk duyguları kolaylıkla silinmez. D ü ş ­
manları tarafından sarılan Türkler, yavaş-
yavaş kuvvet ve önemlerini kaybettiler. O n ­
ları A v r u p a ’d an çıkarmağa karar veren H u ş­
lar, birçok savaşlar sofunda kendilerine İs­
tanbul’u kapayan engellerin çoğunu ortadan
kaldırmış durumdadırlar».
D ö Beyye, kendisine verilen b u talimat
üzerine Osm aniı devleti ile yeniden and-
laşma görüşmelerine giriştiyse de, kısa bir
zam an sonra öldüğü için b u iş de y a n m kal­
dı. T a m b u sırada da Drektuvar Fransa’sının
Osmar.lı devletine karşı, politikası değiş­
m eğe yüz tutmuş bulunuyordu ki D o ğ u Avru-
 İlk daimî elçimiz Yusuf Agâh Efendî'nin İngiltere kralı Üçüncii Georgo’a itımadnâme takdimi m erasim i
Garplılarla başlayan yeni ilgiler dolayısiyle ve diplomatik kaidelere uyarak üç senede bir değiştirilmek kaydiyle
rînimî f»lr îlikler ihdasında Afffıh Efendi 1793 de J-on drn’ya gönderilmiş ve 1796 da buradan ayrılmıştır,
 panın meselelerinden biri olan Lehistan Neticede Lehistan krallığı üçüncüsü olan
krallığı siyasî tarih sahasından kaldırıldı. b u son taksimde siyasi varlığını kaybederek
ortadan kalkmış oldu. (1795).

Lehistan krallığının ortadan Osmanlı devleti b u son iki taksimde L e­

histan için hiçbir ciddî teşebbüste bulun­
kaldırılması mamış, barış politikasından ayrılmamıştı.
İmparatorluğun doğu komşusundaki olaylar
Evvelki bahislerde OsmanlI devletinin
ve yeni İran şahının tahrikleri de o n u yo­
Rtıs nüfuzundan ve tehlikesinden kurtarmak
lundan ayıramadı.
için uğruna savaşa girdiği Lehistanın 1772
de ilk defa paylaşıldığını görmüştük. B u
badireyi atlatan Lehistan tamamen R u s oyun­ İrandaki hareketler v e Bâb-ı âli
cağı olan kralı Anyatovski’nin idaresinde si­
yasi varlığını idameye çalışırken Onsekizin-
İranda Zend Kerim H a n ’ın ölümünden
ci yüzyılın sonlarında bu devlet için felâ­
sonra b üyü k bir karışıklık başlamıştı. Ka-
ketle sonuçlanan yeni bir buharatıa sürük­
çarlı soyundan olup K e r im H a n ’ın vefatı
lendi.
üzerine önce Asterabad’a çekilen A ğ a Mu-
h a m m e d H a n sonradan İrana hakim olmak
Lehistan Diyet meclisi (Seym ) 3 mayıs için mücadeleye atılmış ve kısa zam anda ra­
1791 de anayasayı değiştiren, veraset yolu kiplerine üstünlük sağlıyarak Tahran payi­
ile babadan oğula geçen bir krallık sistemini tahtı olmak üzere şahlığını ilân etmişti
Kabul ettikten başka, Fransız ihtilâlinin saç­ (1786).
tığı fikirlerin tesiri ile diğer bazı ileri deği­
şiklikleri de uygun gördü. Buna karşı Lehis- İranda Kaçar soyunun kurucusu olan bu
tanın muhafazakâr çevreleri şiddetli bir re­ zat Feth Ali H a n ’ın torunu, M u h a m m e d H a ­
aksiyon gösterip ayaklandılar ve ayrıca bir şanın oğluydu ve 1742 yılında doğmuştu. A n ­
müdahalede bulunması rîcasile çariçe Ka- cak henüz çocukluğunda Adil Ş ab’ın emri ile
terina’ya koştular. Esasında bu durum u n ha­ hadım edilmişti.
zırlayıcılarından olan çariçe büyük bir Rus
A ğ a M u h a m m e d H a n mevkiini korumak,
ordusunu Lehistan üzerine gönderdi ve V a r ­
devam ettirmek ve tamamen rakipsiz kalm ak
şova’yı işgal ettirdi (1792). Diğer taraftan
gayesile Zend hanedanının son uzvu Lûft Ali
fırsatı kaçırmak istemeyen Prusya krallığı
Hanla da sekiz sene mücadelesinde bulundu.
da Lehistanın batı bölgelerini işgali altına
Sonunda eline geçirdiği bu zatı işkencelerle
aldı. Sonunda b u iki devlet, Prusya ve Rus­
öldürttü 0 7 9 4 ). A kabinde Türkmenler aley­
ya, aralarında müzakerelere girişip Lehis-
tanın bazı parçalarını kendi topraklarına hine başarılı bir sefer yapıp kuzeydoğu sı­
nırlarım da sükûna kavuşturdu (1795).
katm ak hususunda anlaştılar. Rusya; Volhy-
nia, Podolya ve M insk bölgelerini; Prusya da
büyük Lehistan sahasını alarak Lehistanı
ikinci defa taksim ettiler (1793).

A n c a k bu taksim L e h vatanperverleri
tarafından kabul edilmediğinden daha 1794
yılı başlarında muhtelif bölgelerde ayaklan­
malar başgösterdi. Vatanperverlerin başında
Todeyuş Kostuşko (Kosciuszko) bulunuyor­
du. Yaptıkları çarpışmalar ve mücadelelerle
Varşovadaki R u s askerlerini kısa zamanda
defeden vatanperverler millî bir hükümet
kurdular. Fakat Ruslar da bu milli harekete
karşı general Suvorof kumandasında bir or­
du gönderip milliyetçileri ezmiye muvaffak
oldular. A yn ı zam anda geçen seferki gibi
Prusya krallığı ordusu da batıdan L eh İstana
girdi. Neticede kısa sürede Prusya ve Rusya
Lehistanda durum a tamamen ve mutlak ola­
rak hakim oldular. B u sefer Avusturyanjn
da iştirak ettirildiği üçlü bir müzakerede
Lehistan, krallığının tam am en kaldırılmasına
karar verilerek Rusya; Litvanya, Kurlandia
Avusturya da; Krakovi ve Lublin Prusya ise
Varşova dahil merkezi Lehistan bölgelerini
alm ak hususunda anlaştılar. İran Şahı Ağa (A g a) Muham m ed

2769 F . 26
 Böyle uzun çarpışmalar ve mücadeleler
neticesinde orta vc güney İran’ı, kendisine
tam am en tâbi kıldıktan ve sınırlara da hâ­
k im olduktan sonra A ğa M u h a m m e d H a n bu
sefer Azerbaycan ve Kafkasya'ya göz- dikmiş
bulunuyordu. R evan ve Karabağ Hanları,
Osmanlı devletine başvurarak sınır vali vc
beylerbeylerinin kendilerine asker yardımın­
da bulunmalarını ve o bölge halkından O s ­
manlI devletine iltica edeceklerin himaye
olunmasını istediler. Devlet, İran ile bir m e ­
sele çıkarmak istemiyordu. B u n u n la ' beraber,
mültecileri kabul edeceğini, ancak bunlar­
dan geri d önm ek isteyenlere de engel olurt-
roıyacağım bildirdi. A ğ a M u h a m m e d H a n ise,
Azerbaycan tarafına gelip evvelâ K arabağ’m
zaptına teşebbüs etmişken Gürcistan üzerine
giderek Tiflis şehrini vurdu ve yağmaladı.
Sonra G en c e’ye hareket edip Şirvan bölge­
sini kendisine itaat ettirdi. Rusya ile savaşa­
rak bütün Kafkasya'yı ele geçirmek hülya­
larını kurmaktaydı. B u sırada Dağıstan han­
larının bir kısmı da onun tarafına geçmiş
ve kendisini Rusya aleyhine kışkırtmağa
başlamışlardı. Rusya, o tarafların emniyetini
temin etm ek bahanesiyle ve aslında A ğ a Mu-
h a m m e d H a n ’a haddini bildirmek gayesiyle
Dağıstan’a asker gönderdi. R u s askeri Der-
b end kalesini muhasara ve zaptettiler. Ağa
Muhaııımed H a n sür’atle yetişip kaleden çık­
mış olan Rus kuvvetlerini bozup tekrar k a ­
leye sürdü. B u n u n üzerine K u b a n tarafların­
da bulunan K u s kuvvetleri Iran üzerine h a ­
reket emrini aldılar. Esasen Tiflis h a m da
Rusya'nın yardımını istemiş bulunuyordu.
A ğ a M u h a m m e d H a n , Rus ordularının hare­
kete geçtiğini duyunca, böyle boyundan b ü ­
y ü k bir düşmana saldırdığına pişman olarak
içinde bulunduğu tehlikeden kurtulmak için
Osmanlı devletine başvurup yardım istedi.
Fakat Osmanlı devleti yeni bir savaş gai­
lesine girmiye kat'iyyen niyetli olmadığın­
dan b u istek neticesiz kaldı. Üstelik Osmanlı
devleti Ru sya ve Avusturya gibi iki kuvvetli
düşmanla .savaşırken, İran tam am en tarafsız
kalmış bulunuyordu. Ayrıca, A ğ a M u h a m ­
m ed H a n ’ın istediklerini elde ettikten sonra
Osmanlı devletiyle münasebetlerinin ne şe­
kil alacağı tam am en meçhuldü. Osmanlı dev­
leti. bir türlü itimad edemediği İran’da esa­
sen kuvvetli bir hükümet ve kudretli bir
hükümdarın bulunmasını da pek arzu etmi­
yordu. B u esnada İkinci Katerina vefat edip
yerine oğlu Pol (Pavel) Petroviç geçti. Yeni
çar, tahta geçer geçmez İran’la anlaşıp barış
yaptığından bu mesele kendiliğinden kapanıp
gitti (1796).
R u s tehlikesini böyle atlatan A ğ a M u ­
h a m m e d Harı b u sefer Nadir Şah’m torunu
olup körlüğüne rağmen Meşhet’te h ü k ü m
sürmekte olan Şahruh ile uğraşmıya başladı.
Kısa zam anda onu eline geçirip ceddinin
Hindistan’ı istilâ ettiği vakit oradan getirmiş
olduğu elmasları işkence ile aldıktan başka
Horasanı da m ü lkü ne katmıştır. Fakat b u ­
nun akabinde bizzat A ğ a M u h a m m e d H a n da
idama m a h k û m ettiği iki esir tarafından öl­
dürüldü (1797-1811). Yerine, kendi çocuğu
olmadığından. Fetih Ali Şah ü n v a m ile y e ­
ğeni Baban H a n İran tahtına Kaçar suyunun
ikinci mümessili olarak çıkmıştır.
Osmanlı ülkesinin doğu komşusunda bu
olaylar cereyan ederken Bâb-ı âliye A v r u p a
olaylarına dair çok heyecanlı ve enteresan
havadisler gelmeye başladı.
V enedik cumhuriyetinin paylaşılması
Viyana elçisi Afif Efcndi’den gelen bir
takrirden Fransa ve Avusturya devletlerinin
17 ekim 1797 tarihinde akdettikleri anlaşma
ile Venedik devletini aralarında paylaştıkla­
rı ve bu eski devletin siyasî mevcudiyetinin
sona ermiş olduğu öğrenildi. Fransa, kendi­
sine h ü c u m eden devletleri sonunda mağlûp
ederek askerlerini ana vatanından koğmağa
m uvaffak olmuş olduğu gibi, sonra da on­
lara karşı taarruza geçmişti. K end i yakın
menfaatlerinden başka hiçbir şey düşün mi-
yen Pı-usya daha fazla savaşı lüzumsuz gö­
rüp müttefiklerinden ayrılarak Fransa ile
barış imzalamıştı. B u n a göre R e n nehri F r a n ­
sa ile Prusya arasında sınır oluyordu. Bel­
çika böylece Fransa’nın eline geçtiği gibi
F elem enk de âdeta bir Fransız eyâleti hali­
ne geldi. B u durum a göre Fransa ile m u h a ­
rip olarak belli başlı iki büyük devlet, yani
İngiltere ile Avusturya kalmıştı. Sardunya
devleti Fransa’nın nüfuz ve tahakkümü al­
tına girmiş, İtalya’da ise cumhuriyet fikri
alıp yürümüştü. So nunda Avusturya da
Fransa ile anlaşarak V en ed ik ’! aralarında
taksim etm ek şartiyle barış yaptı. Denizlerde
hâlâ İngiltere hâkim bulunuyorduysa da
Fransa’nın nüfuzu yavaş yavaş A vrup a ’ya
yayılıyordu.
Bîr zam anlar deniz gücü bütün dünyaca
tanınmış olan V en ed ik devletinin böyle bir
anda tarihe karışması birçok memleketleri
ürkütm üş ve cumhuriyet fikirlerinin sür’atle
yayılması hükümdarları haklı endişelere sev-
ketnıeğe başlamış bulunduğu bu sırada, F r an ­
sa ordularının R o m a ’ya girerek cumhuriyeti
ilân ettikleri, papalık hükümetinin ilga ve
hükümdarlara tac ve taht bahşeden papanın
esir edildiği ve zorla Fransa’ya götürüldüğü
haber alındı.
B âb-ı âlinin Kam po-Form iyo’ dansonra
Fransa’ya karşı tutumu
V enedik devletinin paylaşılmasında Fre-
veze ve Parsa taraflarında elde ettiği arazî
doİayısiyîe Fransa cumhuriyeti, Osmaniı dev­
letiyle doğrudan doğruya hudut komşusu ol­
muştu. Cumhuriyetin ilk zamanlarında bütün
devletler Fransa'dan yüz çevirmiş ve b u re­
jimi gay-i meşru ilân ederek Fransa’y a kar­
şı harekete geçmiş bulundukları halde O s ­
man] ı devleti tarafsızlığını m uhafaza ettiği
gibi cumhuriyet hükümetinin elçisinin sefa­
rethanede oturmasına müsaade etmiş, Fran-
sızları ve Fransa’nın haklarını elinden geldi­
ği kadar korumuştu. Fakat V en ed ik’! iki dev­
let arasında paylaştıran Karapo-Formiyo ba­
rış andlaşmasiyle Fransa Osmaniı devletine
h udud komşusu olunca, takip etmeğe başla­
dığı politika, kendisine en müşkül zam anla­
rında gösterilen dostluğa, sinsice ve d üşm an ­
ca bir karşı veriş oldu. Osmaniı devleti b u ­
n u n üzerine d u ru m u sezib Fransa île olan
siyasi münasebetlerine başka bir yön verm ek
zorunda kaldı.
Fransa, Kampo-Formiyo barışı ile bir kı­
şım Y u n a n adalariyle Preveze ve Parga kı­
yılarını ele geçirince, Rumlarla temasa geçip
aslında bütün M o r a ’da o ırktan bir kimsenin
kalmamış olduğu kadim Y u n a n devlet ve
cumhuriyetini kurm a fikrini, o devlet ve
cumhuriyetle ne ırk, n e din, ne do kültür
bakımından alâkası bulunmıyan, hattâ yu-
nancayı rumca denilen bambaşka, ayrı bir
dile yakır. şekilde değişik olarak yedi-sekiz
ayrı şive iîe konuşan ve Lâtin, Slav, Teselya,
M akedo n, İUiriyen (A m a v u ö ), U lah ve Boğ-
danlıların karışımından hâsıl olmuş olan
R u m Ortodoks tebaaya aşılıyarak, sadece ken ­
di menfaatleri için devletleri aleyhine teş­
vike başlamıştı.
Avusturya ve Fransa devletleri elçileri
ise, Bâb-ı âliye başvurarak Venedik halkı­
nın kendi paylarına düşen yerlerde yaşayan­
ların kendi devletleri tebaası olarak k a b u ­
lünü istediler. Osmaniı d ev! e ti ise Venedik'in
paylaşılmış olmasını bile henüz resmen tanı­
mamıştı. Kefalonya, Zanta, Korfo gibi ada ­
larda yaşayan halkın öteden, beri korsanlık­
la, yağmacılıkla, liman hırsızlığı ve çapulcu­
luğu ile geçindiği m alûm bir şeydi. B u y ü z­
den Osmaniı devleti bunların osmaniı liman­
larına gelmelerini ve karaya çıkmalarını ya­
sak etmişti, gimdi onları Fransız tebaası ola­
rak kabul etmek, Fransa’ya ait bütün h a k ve
imtiyazlara sahib olmalarını d a kabul etmek
d e m e k olacaktı. O zam an zararlarından ko­
r un m a k imkânı kalma zdL Bâb-ı âli b u m ülâ­
hazalarla Avusturya ve Fransa elçilerinin
isteklerini birdenbire kabule yanaşmadı. L â ­
kin Fransa elçisi şiddetle İsrar etti. Mesele
hüküm et erkânı arasında uzun boylu görü­
şüldükten sonra nihayet ortalama bir hal
çaresi bulundu. B un a göre elçilerin teklifleri
reddedilmiyecek, lâkin b u hususta eyâlet va­
lileriyle idari âmirlere ve alâkalı m e m u r ­
2771
lara gönderilecek emirlerde bunu açık ve
kesin şekilde belirtecek tâbirler yerine do­
lambaçlı bir ifade kullanılacaktı. îşte Bâb-ı
âli, böylece meseleyi halledilmiş sayıyordu.
B u sırada bir Fransız yahudisi tarafın­
dan kaleme alınıp yayınlanan bir beyannam e
ile K u d ü s ’te bir yahudi hükümeti kurulması
için bütün dünya yaîıudileri birleşmeğe da­
vet ediliyordu. Osmaniı devleti bunu o gün
için gerçekleşmesi imkânsız bir hayal saydı­
ğı halde, M o r a ’da Fransızların yapmakta ol­
duğu tahrikler de gözününe alınarak b u dev­
lete karşı son derece dikkatli davram lm asm a
ve bilhassa hiçbir suretle îtimad edilm em e­
sine karar verildi.
Rus elçisinin Bâb-ı âliye müracaatı ve
istekleri, Prusya haberleri
Bir taraftan da Rusya elçisi Bâb-ı âli'ye
başvurarak Petersburg’clan aldığı acele tali­
matı bildirdi. B un a göre A vrup a ’da belirmiş
olan kargaşalıklar ve Fransa ihtilâli dolayı-
siyle Rusya devleti sadece kendisini koru­
m a k gayesiyle olağanüstü tedbirlere başvur­
m a k zorunda bulunuyordu. B u n u n için sı­
nırlarda bazı askeri hareketlere girişeceği gi­
bi, Karadenizde donanm a manevraları y ap a­
caktı. Ancak, bütün bunlar korunm a tedbir­
leri olup Osmaniı devleti aradaki barış ve
dostluğa riayet ettikçe, çar da b un un b o ­
zulmaması için elinden gelen gayreti harcı-
ya çaktı, Elçiye verilen cevapta, Rusya dost­
luk ve anlaşmalara sadakat gösterdiği tak­
dirde, Osm aniı devletinin bunlara riayete
kat’iyyen kararlı olduğu bildirildikten son­
ra Fransa, Rusya’ya bir hayli uzak m esafe­
de iken Rusya'nın böyle korunm a tedbirle­
rine başvurmasına neden ihtiyaç hissettiği
soruldu. Elçi, Fransa'nın Ispanya’yı İngilte­
re aleyhine kalkıştırmış olduğu gibi, O s m a n ­
lI devletini de Rusya aleyhine harekete geç­
meğe zorlamasının m ü m k ü n bulunduğunu
söyledi. Bâb-ı âli, b u ihtimali reddetmekle
beraber, Rusya’nın böyle hazırlıklara giriş­
mesinin asıl sebeplerini araştırmaya koyuldu.
T a m b u sırada Prusya elçiliği baştereümanı
Osmaniı reisulküttabına başvurarak Rjusya
devletinin bir zam andan beri Osmaniı devleti
aleyhine olarak kazandığı kudret ve kuvveti
kırmağa Osmaniı devleti teşebbüs ettiği tak­
dirde Fransa’nın Rusya aleyhine kullanılmak
üzere kırk-elli biti asker göndermeğe hazır
bulunduğu haberinin Prusya devletine gel­
miş olduğunu, böyle bir şeyin ash varsa, y a ­
n i Fransa, Osmaniı devletine böyle bir tek­
lifte bulunduysa aradaki dostluk ve itima­
dın isbatı olmak üzere bundan devletinin h a ­
berdar edilmesini istedi.
Reisülküttab Efendi, b u n u yalanladı. Ü s ­
 telik devletinin Rusya'nın son zamanlardaki
tutumundan m e m n u n bulunduğunu, bu y ü z­
den Fransa böyle bir şey teklif etse bile red­
dedeceğini bildirdi. Bfib-ı âli, Rusya’nın böy­
le haberlerden kuşkulanarak korunm a ted­
birlerine başvurmuş olduğuna karar verip
Rusya elcisine b u hususta gerekli teminat
verildi,
Prusya elçisi bîr müddet sonra B&b-ı
âli’ye tekrsr başvurup Avusturya ile Fransa
arasında barış aııdlaşması imzalanmakla b e­
raber b u a ndırm anın bir takım gizli m a d ­
deleri bulunduğunu ve bunlar arasında Os-
maıılı devleti aleyhine bazı şeylerin de mev-
cut elması muhtemel olduğundan, Osmanlı
devletinin tarafsızlık politikası şimdilik uy­
gun ve doğru ise de, ilerisi için her halde
tedarikli bulunm ak icap edeceğini dostça
kaydiyle haber verdi.
Biitiin bu hâdiseler, Bâb-ı âliyi Fransa’
ya karşı gittikçe daha dikkatli davranmağa
sevkediyordu.
Fransa’dan ve A vru p a’dan son gelen
haberler, A tıf Efendi’ nin lâyihası ve
Bab-ı âli
B u sırada Direktuvar Fratîsasının gene­
rallerinden Bonapart’ıii Tulon limanında b ü ­
y ü k bîr donanm a hazırlamağa başlaması da
endişeyi mucib oldu. Osmanlı devleti b u do­
nanm anın A rnavudluk taralına bir saldırı
gayesiyle hazırlandığından şüphelenirken,
Fransızların Mısır seferine niyetli olduğuna
dair yayılan haberler de ayrı bir endişe
uyandırdı. A yn ı zam anda Rusya elçisi baş-
tereümanı Bâb-ı âli’ye müracaat edip R u s­
y a’nın Karadenize manevra için çıkaracağı
donanmanın, Fransa tarafından Osınalı m e m ­
leketlerine bir taarruz vukuunda Osmanlı
donanmasına katılacağını ve çarın böyle bir
saldırıya karşı Osmanlı devletiyle birlikte
karşı duracağını bildirdi,
Sadrıâzam İzzet M e h m e d Paşa durumu
hüküm dara arüedip Rusya’nın bir müddet-
tenberi Osmanlı politikasına karşı samimî
bir dostluk gösterdiğini, esasen Fransa ihti­
lâlinin kendi yurduna da sirayetinden kor­
kan çarın buna mecbur bulunduğunu yazılı
olarak bildirdiyse de, Huşlara asla inanç ve
A N A D O L U V E R U M E L İD E K İ G A İ L E L E R
Üçüncü Selim ve devlet erkânı dahilde
ıslahat hareketlerini yürütmiye ve bir taraf­
tan da imparatorluğu dış tehlikelerden ko­
rumaya çareler bulmıya çalıştıkları bu yıl­
larda bir de ayrıca ¡memleketin muhtelif böl­
gelerindeki asillerin, mütegallibelerin ve eş­
2772
güveni olmıyan Üçüncü Selim'in b u yazının
üzerine:
* Benim vezirim. Boğaz kalelerinin bina­
ları. tam am oldu m u ? K on acak toplar ve m ü ­
himmat tam am mıdır? Hiçbir şey geri kal­
mayıp tamamlansını. sözlerini yazmakla ikti­
fa etti. İzzet Melımed Faşa verdiği cevapta,
Boğaz kalelerine emredilen şekilde dikkat
edildiğini, ancak Rusya’nın d urum icabı ola­
rak Osmanlı devleti ile ittifak yapması ken­
disinin de .menfaati iktizası olduğunu, bu
yüzden hulûs gösterdiğini, kendisine gere­
ken teminatın verilip tatiı d ü kullanılması­
nın doğru olacağını bildirdi.
Reisülküttab Atıf Efendi ise Avrupa hâ­
diselerinin son inkişafı üzerine Osmanlı dev­
letinin bir tarafa çekilip alan-bitcnlere seyir­
ci kalamıyuçağını, kendi varlığını müdafaa
için mutlaka bir kısıtlı A vrup a devletleriyle
ittifak mecburiyetinde bulunduğunu, b u itti­
fakın ise Osmanlı devletine ağır darbeler
indirmiş bulunan Rusya ve Avusturya’ya
aleyhdar devletlerle yapılmasının tabiî ol­
masına rağmen, bugünkü durum a göre F ran ­
sa’ya düşm an devletlere yaklaşmanın daha
doğru olacağı düsüneesindeydi ve b u fikir­
lerini bir lâyiha halinde kaleme alarak tak­
dim etti. B u lâyiha, Bâb-ı âli’de vükelâ ara­
sında m üzakere konusu oldu. Sonunda Atıf
Efendi'nin görüşü doğru bulundu. Devletin
her halde maddî güçlerini artırması ve bir
tecavüze karşı koym ağa hazırlanması, Fran­
sa'ya düşman bulunan Rusya, Prusya ve
Avusturya ile elaltmdan müzakerelerde b u ­
lunulması, lâkin Fransa’ya bir şey sezdiril-
miyerek eskisi gibi iyi ve görünüşte dostça
davranılması kararlaştırıldı. B u sırada yur­
duna dönmekte olan Fransa maslahatgüzarı,
yeni maslahatgüzarla birlikte reis efendiyi
evinde ziyaret ederek, devletinin Avusturya
devletiyle aralarının yeniden ve sür’atle bo­
zulmakta olup bun un bir savaşla sona erme­
sinin pek y a k m bir ihtimal olduğunu söy­
ledi ve Osmanlı devleti b u savaşta eski ve
sadık dostu Fransa’ya askerce veya paraca
yardım edeceğini cumhuriyetin idarecilerine
kendisi vasıtasiyle bildirirse bundan çok
m em n u n kalacaklarını ve böyle bir Savaşın
neticesinde de Osmanlı devletinin çok kârlı
çıkacağını söyledi. Reisülküttab, Cevdet T a ­
rihinin ifadesiyle, İstanbul’da yeni icad olu- ■
nan diplomat diliyle bazı m ü p h em sözlerle
d u r u m u geçiştirdi (Cevdet Tarihi C : 6, S: 5).
kıyanın tenkili gibi gailelerle uğraşıyorlardı.
Rumeli’ deki dağlı ve Anadolu’daki
Acem -oğlu efkiyası
Evvelce yazmış olduğumuz gibi dağlı eş­
 kıyasını tenkile Çirmen mutasarrıfı Ali Paşa
m em u r edilmişti. B u eşkıyanı’) bir kısmı R u ­
meli eyâletine dağılmış olduklarından Ebu-
bekir Pasa bunların üstüne gidip birdenbire
bastırarak birçoğunu öldürdü vc kellelerini
İstanbul’a gönderdi (Nisan 17943. Çirmen m u ­
tasarrıfı Ali Pa§a ise, hazırlıklarım tam am ­
ladıktan sonra karargâhı olan Nîş’den hare­
ket edip süratle pazarcık’a bağlı Dere köyün­
de toplanmış olaıı eşkiysnm üzerine giderek
cemiyetlerini dağıttı. Kimisin; esir, kimisini
katletti. Pazarcık'm diğer köylerinde toplan­
mış olaıı eşkiya b un u duyunca birleşik Ali
Paşa’n m kuvvetlerine hücum ettiler. Geçen
çarpışmalarda devlet askeri üstün geldiğin­
den eşkıya kaçıp Güm ülcüne’ye bağlı Kirli
köye sığındılar. Ali Paşa oraya da yetişip
köyü sardı. Dört gün süren savaş sonunda
eşkiya ümidsizliğc düşerek dışarıya uğrayıp
kaçarlarken çoğu öldürüldü. Dağılanlar da
takib edilip tenkil olundular. Hasköy dağın­
da Yoğurtçu köyünde toplanmış bulunanlar
da basılıp aynı akıbete uğratıldılar (Hazi­
ran 1794),
Anadolu eyâletinde Acem-oğlu A h m e d
adlı türeyen eşkıyanın tenkiline Anadolu
beylerbeyi Ali Paşa m em u r edildiyse de,
aynı muvaffakiyeti gösteremedi. Mevsimin
kış elması, yanında bulunan askerin dağılıp
gitmesi üzerine Kütahya’ya dönm ek zorunda
kalan Ali Paşa K ara m an valiliğine tayin edi­
lip (Aralık 1793) Anadolu eyâleti eşkiyayı
tenkil şartiyle K ara m an valisi Azem-zâde
Abdullah Paşa ’ya verildi, Ali Paşa Kütahya’
dan ayrılmadan hastalanıp vefat etti (1794).
B u n u n üzerine K aram an eyâleti bervechi il­
hak Çirmen mutasarrıfı Ali Paşa’ya tevcih
olundu. B u zatın, kasım 1794 te, Anadolu
Beylerbeyi yepılması üzerine de Çirmen
sancağı A bd i Paşa'ya verildi.
Evvelce Uşak voyvodası iken şek ave te
geçen Acem-oğlu Ahmed'in tenkili onun faa­
liyet gösterdiği sahada nüfuz ve iktidarı b u ­
lunan Karaosman-oğullarına verildi. A z son­
ra d a Acem-oğlu A h m e d Sim av kazasının
K öpenez köyünde sıkıştırılıp yakalanarak ke­
silen başı İstanbul’a gönderildi (O c a k İ795 ).
Belgrad ve Vidin olayları, Dağlı
eşkıyası
Belgrad yamaklarından, yani muhafızla­
rından bir kısmı evvelce uygunsuz bazı hal­
leri dolayısiyle kayınları terkin edilip kale­
den kogulmuşlardı. Bunlar bazı eşkiyalık ha­
reketlerine katıldığı için hakkında ölüm emri
bulunan Börülceli Mustafa adlı şeririn başı-
na toplanarak tekrar Belgrad’a girib kaleyi
tamamen ele geçirmek içir. Vidin yamakları
2773
içinde sivrilmiş ve nüfuz sahibi olmuş bulu­
nan Pasban — veya Pazvand — oğlu O s­
m a n A ğ a ’ya başvurup yardım, istediler. O da,
kendilerine top, cephane ve asker yardımın­
da bulundu. Belgrad muhafızı Mustafa Paşa
durum u öğrenince gerekli korunma ve sa­
vu n m a tedbirleri aldıysa da, yamaklar Bel­
grad kalesi yeniçerileri ağası olan eski kul-
kethüdası Çelebi Mustafa A ğ a ile ve Belgrad
kalesini muhafazaya m em ur dört yeniçeri or­
tası kumandanlariyle el altından anlaşmış
oldukları için onların yardımiyle birdenbire
kalenin varoşunu ele geçirdiler. Mustafa P a ­
şa, hem en kendi kapı halkı ve kaledeki yerli
askerle iç kaleye kapanıp durum u İstanbul’a
bildirdi. Bun u n üzerine başta Rumeli valisi
Seyyid Mustafa Paşa olmâk üzere civarda
asker sahibi bütün beylere ve paşalara Rel-
grad’a yardım etmeleri bildirildi. Lâkin,
Belgrad muhafızı bu yardımın gelişini bek­
lemeden kaleden çıkıp eşkiyanm üzerine h ü ­
cum ederek onları dağıttı. Çoğu öldü veya
yaralandı. Sağ kalanlar ise Vidin tarafına
kaçtılar. Eşkiya ile anlaştığı meydana çıkan
Çelebi Mustafa A ğ a idam edilip kaledeki ye­
niçeri ortaları Sinob'a sürülerek yerlerine
M ora kaleleriyle H a n y a ’dan dört orta yeni­
çeri getirtildi.
Vidin’e kaçmış olan eşkiya ise. Belgrad’a
tekrar hiicum maksadiyle toplanmsğa başla­
dıkları gibi, bir kısmı da Kalafat’a geçip E f­
lâk taraflarına taarruza başladılar. Bım un
üzerine Belgrad için hazırlanan kuvvetin Vi-
din’e gönderilmesi emredildi. Vidin muhafızı
Pekm ezci M eh m ed paşa’nın bu işie gevşek­
liği görülmüş ve serhadliler arasında da iti­
barı kalmamış olduğundan azledilip yerine
o sırada K eşan ’da oturmağa m em u r bulunan
eski vezirlerden Gürcü O s m an Paşa tayin
olundu (1795 yılı başları). B u n d an sonra V i­
din, devlet kuvvetleri tarafından sarıldıysa
da birkaç kere vukubulan hücumlara ve şid­
detli çarpışmalara rağmen alınamadı. Kış da
bastırdığı için şehir ve kale abluka edilip
bahar beklenmeğe başlandı.
B u sırada Karahisar sancağına tayin edil­
miş olduğu halde henüz Vidin’de bulunan
Pekmezci M e h m e d Paşa ile Vidin kadısı
ve ileri gelenleri devlet kapısına bir m a h ­
zar gönderip Belgrad kalesinden koğulan
yamaklara bir daha yardım etmemek, Vidin
muhafızlarının emrinden çıkmamak, y a m a k
yevmiyelerinden münhal olarak birikmiş el­
li yedi bin akçeyi derhal hazîneye teslim
etmek, uhdesinde olan ve yıllık 20û kese
ile iltizam edilen Vidin cizyesi mukaiaası
için yıllık 500 kese vermek, bütün geçmiş
vergi borçlarını derhal ödemek, Eflak hal­
k a » bir daha hiçbir şekilde rahatsız etm e­
m ek ve b u bölgenin serhadler için vermesi
mutad olan zahire miktarı dışında bir şey
istememek ve alm am ak şartiyle ve bütün
serhadlinin bu hususlara kefil olduklarını
bildirerek Pasbanoğlu'nun aîfmı rica ettiler.
Hazine darlığı fazla olduğu ve hâdisenin bir
an evvel kapanması istendiği için bu rica
kabul edildi. Ancak, Vidin muhafızı O sm an
Pasa ile Pasban-oğlu arasında birkaç kere
savaş geçtiği için bir arada bulunmaları
m ü m k ü n olamıyaeağmdan O s m a n Paça, Si-
listrc’y e ve Silistre valisi A b d i Paşa Vidin’e
tayin edildiler (O c a k 1796).
B u hareket şüphesiz çok hatalıydı. D e v ­
let kuvvetleriyle çarpışacak kadar isyan ve
küstahlığını ileri götürmüş olan Pasban-oğ-
lu’n u n mutlaka tenkil edilmesi icab ederdi.
B u nevi aflar, hem hakkında tatbik edilen
zorbalara, h e m de başkalarına cesaret ve­
riyor ve b u yüzden zorbalık, eşkıyalık ve
başkaldırmalar birbirini kovalıyordu.
Nitekim Dağlı eşkiy asının da b u yüzden
bir türlü kökü Hazırlamıyordu. Sergerdeleri­
nin bir daha böyle şeylere kalkışmamak şar-
tiyle sık sık affa uğramaları ceza korkusunu
âdeta kaldırmış, affedilenler bir müddet son­
ra yine şekavete başlamışlardı. Nihayet, bu
işin kat’i şekilde halli kararlaştırılıp eski sa­
daret kethüdası H akkı M e h m e d B e y ’e veza-
retle Rumeli valiliği tevcih olundu (Aralık
P azvand (P a s b a n ) - oğlu Osm an Ağa
2774
1795). Maiyetine topçu ve humbaracı kuvvet­
leri de verilerek Rum elide bulunan sancak
mutasarrıflarına askerleriyle emrine girme­
leri bildirildi. H a k k : Paşa, bir taraftan eşki-
yayı tepeleyip kellelerini İstanbul’a gönde­
rirken, bir taraftan da yerli mütegallibeden
eşkıyayı himaye edenlerin veya el altından
birlik olanların ve namlı eşkiya reislerinin
de hakkından gelindi (1796).
îşkodra’ Lı M-ahmud Paşa’ nın
hareketleri v e sonu
B u yüzyılın sonlarında A nadolu ve R u ­
melide nüfuz sahibi olanlara ait ilâvemizde
anlatmış olduğumuz gibi, İşkedralı M a h m u d
Paşa sefer dönüşü zorbalığı yine ele alıp
devlete başkaldırarak îşkodra ve civarına
astığı astık, kestiği kestik şeklinde hâkim
olmuştu. Halk, zulm ünden gayet şikâyetçi
idi. Hattâ öz kardeşi İbrahim. Paşa bile onun
bu aşın hallerine dayanamıyarak kendisin­
den yüz çevirip İşkodra’dan kaçmıştı. Sonra
birader zâdesi Mehm et! Paşa'yı İstanbul’a
gönderip d u ru m u bütün açıkliğiyle anlattı.
B u n u n üzerine M a h m u d Paşa’nın vezareti
alınarak îşkodra sancağı İbrahim Paşa’ya
tevcih edildi. Zorbanın tenkiline Rumeli bey­
lerbeyi Ebübekir Paşa eyâleti askeriyle m e ­
m ur edildi. Ebübekir Paşa, M ahcıud Paşa’yı,
İşkodra'da muhasara ettiyse de kaleyi ala­
madı. M uhasara uzayıp kış geldi. Ebübekir
Pasa halka inanarak şehrin varoşunda kış­
lağa çekildi. Fakat, M a h m u d Pasa ahali ile
el altından anlaşıp bir gece orduyu bastı.
Ebübekir Paşa, bütün silâh, cephane ye ağır­
lıkları terkle canını güç kurtararak İbrahim
ve M e h m e d Paşalarla birlikte Elbasan’a ka­
dar çekildi ve olanları devlete yazdı (Ekim
1794).
Fransa ihtilâli sırasında bu memleketten
kaçan hanedan âzası Avusturya'nın him aye­
siyle Fransa’yı ihtilâlcilerden kurtararak ve
tekrar krallık rejimi kurm ak düşüncesiyle
asker toplarken b u arada bir vasıta ile
M a h m u d Paşa’ya da başvurmuşlar, o da d ev ­
lete danışmaya bile lüzum görmeden asker
vermeği va¿etmişti. Halbuki Osman] ı devleti
bu meselede itinalı bir tarafsızlık politikası
takibediyordu. M a h m u d Paşanın bu hareketi
tenkiline karar verilmesinin sebeplerinden
biri iken monarşilere gösterdiği bu sempati
dolay isiyle İspanya kralının rica ve tavassu­
tu üzerine kusurları affedilip tekrar Îşkodra
sancağında bırakıldı (Mart 1795). B u hâdise­
den sonra M a h m u d Paşa İsyan eden K a r a ­
dağlıları tenkil için İşkodra’dan çıkarak Pcd-
goriça yoliyle K aradağ’a gitmiş, lâkin âsile­
rin kalabalığını görünce sancağına dönerek
y a n m a yeter derecede kuvvet alıp tekrar yo­
la koyulmuşsa da bir konak yerinde aske­
rinden ayrı düştüğü sırada Karadağlılar gece
 vakti bulunduğu yeri basarak kendisini öl­
dürmüşlerdir. Işkodra sancağı bun un üzerine,
ağabeysir.in devlete olan ikinin kese vergi
borcunun beşyüz kesesini peşin ve kalanım
taksitle ödemek şartiyie, İbrahim Paşa’ya
verildi (T e m m u z Î796).
Rumeli’deki olayların devamı
A li ve Hakkı Paşalar
Rum eli valiliğine tayin edilmiş olan H a k ­
kı Paşa, kendisine verilen eşkiya tenkili v a ­
zifesini tam am en yerine getiremediği İçin
azlolunarak yerine Belgrad muhafızı M usta­
fa Paşa tayin edilmişti. (1797 ilkbaharı). B u
sırada A nado lu valisi Alî (Alo) Paşa da Dağlı
eşkıyasını tenkile m e m u r edilerek Rumeli’ye
gönderilmiş bulunuyrdu. Ali Paşa, evvelâ
İstanbul’a gelip sadrıâzam ve padişahla gö­
rüştükten ve gereken emirleri aldıktan son­
ra kapısı halkı ve askeriyle Davud-paşa'da
birkaç gün oturmuştu (Haziran 1737). B u
sırada yanında bulunan dağlı eşkıyasından
beter dairesi halkının şehirde yaptıkları
edebsizlikler ve Davud-paşa’dan yola çıkma­
dan evvel bahşiş için kopardıkları kavgalar
herkesi heyretler içinde bıraktı.
ken, Pasban-oğlu’nun da melaneti günden
güne artıyordu. Tırnova kasabasını adam la­
rından M acar Ali’ye vurdurmuş olmasına göz
yum ulduğu için bundan cesaret alarak tu
sefer onu Niğbolu üzerine gör.derdi. M acar
Ali, kasabayı muhasara ve zaptedip birçok
kimseyi öldürdü. Nice evleri, dükkânları ve
camileri yakıp şehrin ayan v e mütesellimin!
ve ileri gelenleri bağlı olarak Vidin’e gön­
derdi. Pasban-oğlu, kendi adamlarından bi­
risini Niğbolu’ya mütesellim seçti. N ü fu z sa­
hasını yavaş yavaş genişletmek niyetinde ol­
duğu ve Rusçuk ve Şıunnu taraflarına da
el atmağa hazırlandığı anlaşılıyordu, Böyle-
ce, kendisine vaktiyle kapana kısılmışken
gösteriler, müsamahanın verdiği kötü netice
m eydana çıkmış ve artık tenkili şart olmuş­
tu. Pasban-oğlu, bütün bunlar yetmiyormuş
gibi bir taraftan da İstanbul’a müracaat edip
kâh vezaret istiyor, kâh Vidin mukataasının
üç yüz kese birden indirilmesini ileri sürü­
yordu. Üstelik o civarda nizam-ı cedid bö­
lüklerinin kurulmasına engel olmuş b ulu­
nuyordu. B u hali dolayısiyle de, yeniçeri
ocağı kendisini tutmakta ve el altından m u ­
kavemet için haberler göndermekleydi. Ni-

Haleb valiliğine tayin edilmiş olan H a k ­

kı Paşa ise, Gelibolu’dan karşıya geçip yola
düzülmüştü. Söğüd kasabasına yaklaştığı sı­
rada kasaba halkı karşı yıkıp buraya uğra­
m adan geçmesini rica ettiler. Ç ünkü, vezir­
ler kalabalık kapıları halkiyle bir yerden bir
yere giderken yol üstünde bulunan köyler
ve kasabalar ahalisi bunları kondurm ak ve
ağırlamak için ağır masraflara katlanıyorlar­
dı. Anadolu valisi Ali (Alo) Pasa kısa bir
zam an evvel buradan geçtiği için Söğüdlüler
pek perişan olmuşlardı. Lâkin H akkı Paşa,
ahalinin bu arzularına kat’iyyen aldırış et­
mediği gibi, halkın ısrarı üzerine kızarak
maiyetinde bulunan askere kasabaya zorla
girme müsaadesi verdi. Onlar da, d üşm an bir
şehre girer gibi saldırıp bir taraftan kasa­
baya ateş verdiler, bir taraftan da önlerine
çıkanı öldürüp soydular. Ira ve n am u s teca­
vüzünde bulundular. Eşkıyayı tenkile m u ­
vaffak olamadıktan başka üstelik eşkiya gibi
kasaba vurup soyduğu duyulunca Üçüncü Sc-
lim’in bir emil ile Hakkı Paşa azledilip ve-
zareii de alınarak İstanköy adasına sürüldü.
Diğer taraftan Ali (Alo) Paşa da bir işe m u ­
vaffak olamadığından üç ay sonra eyâletinin
merkezi olan K ü ta h ya ’ya gönderildi.

Pasban-oğlunun isyanı ve fermanlı

oluşu Kaptan-t derya Küçük Hüseyin Paşa

Böylelikle kökü bir türlü kazm am ıyan (A sh Tcpkapı Sarayı mü=esi resim
dağlı eşkıyasının faaliyeti yine devam eder­ dairesindedir)

2775
 hayet, o sırada b üyük nüfuz kazanmış olan
derya kaptanı Hüseyin Paşa'nın Pasban-oğ-
lunu tenkile m em u r edilmesine karar verildi.
O n u n rakipleri, Üçüncü Selim’i bu işe ikna
ile bir taşla İki kuş vurm ak istemişlerdi. H ü ­
seyin Paşa b u işte muvaffak olursa, Pas-
ban-oğlu beiâsı ortadan kalkacak, m uvaf­
fak olamazsa kendisi itibarını kaybedip
gözden düşecekti. B u ikisi de, devlet ricali
tarafından istenen hususlardı. Ancak, Fas-
ban-oğlu yeniçerilik iddiasında olduğu için
evvelâ ocağa başvurulup böyle padişaha âsi
olmuş bir kimsenin yeniçerilikle alâkası b u ­
lunmadığı kabul ettirildi. Şeyhülislâmdan da
fetva alındı (Kasım 1797).
Pasban-oğlu ile Hüseyin Paşa
mücadelesi
Hüseyin Paşa, Rumelideki bütün vali ve
sancak beyleri kendi kuvvetleriyle emrine
girmek şartiyle serasker olarak Pasban-oğlu’
nun üzerine gitmek için hazırlıklara başladı.
A nc a k tersanedeki işlerin de uhdesinde b u ­
lunması hareketini bir hayli geciktirdi.
Pasban-oğlu, Sava nehrinden Karadenize
kadar olan bütün bölgeyi ele geçirmeyi kur­
muştu. B u n u n için bir taraftan Rusçuk ve
Varna bölgesine, bir taraftan Beşka ve Bel-
grad yönlerine asker gönderdiği gibi Sofya
ve Niş taraflarının da zaptına teşebbüs et­
miş, Balkan boylarından Ş um n u’y a kadar
olan yerleri istilâ ederek arada yalnız Lofça
kalmıştı, Rusçuk ve V arna kalelerini de zap-
tederse Rumeli’nin sağ kolu denilen bütün
bölgesini ele geçirmiş olacaktı. B u n u n için
kar ve kış demiyerek faaliyette bulunuyor­
du. Bir ara Varna’ya hücum eden kuvvet­
leri iç kaleye kadar girerek çarşıyı ateşe
verip evleri yağm aya başladıkları sırada
Varna kadısının gayreti ve halkı teşviki ile
mağlûp edilip çoğu öldürülerek şehirden atıl­
dılar. B u n u n gibi Rusçuk üzerine hücum
eden sekiz-on bin kişilik kuvvet, Rusçuk
âyâm Trisnikli-oğlu İsmail Ağa tarafından
mağlûp ve ric’atc mecbur edildi (Aralık
1797).
Belgrad tarafına gönderilen eşkiya k uv­
veti evvelâ Pasarofça’yı aldı. Sonra Sem en ­
dere kalesini ele geçirdi. Belgrad varoşuna
girdikleri sırada kale muhafızları hücum edip
ağır zayiat verdirerek püskürttüler. Y ü z elli
kadar eşkiya da, üç namlı sergerdeleriyle ele
geçirildiler.
Pasban-oğlu, Niş ve Sofya halkına m e k ­
tuplar yollayıp kendisine tabi olmalarım iste­
miş ve bu hususa ikna etmişti. B u yüzden
gönderdiği kuvvetler, Sofya’yı rahatça işgal
ettilerse de yetişen devlet askeri eşkıyayı
2776
yenerek kaleyi geri aldı. Diğer şehir ve k a ­
saba âyâm da gayrete gelip Pasban-oğlu’nun
kuvvetlerini her yerde yenmeğe vc geri sür­
meğe başladılar (O c a k 1798). Pasban-oğlu
işin bu sefo gayet ciddî tutulduğunu ve etra­
fındaki halkanın yavaş yavaş daraldığını gö­
rünce elinde esir gibi bulunan Vidin m u h a ­
fızı Abdi Paşa’yı tazyik edip kendi affı için
bir ariza yazdırdı vc A bdi Paşa’n m kethüda­
sı ve kendi yakın dostu Bozoklu M eh m ed
Efendi ile İstanbul’a gönderdiyse de M eh m ed
Efendi Büyükçekmece'yc vardığı sırada tev­
kif ve idam olundu.
Pasban-oğlunun zaptettiği yerler, yavaş
yavaş geri alınıp eşkiya güruhu her yerde
mağlûp olarak nihayet ellerinde yalnız Vidin
kalmıştı.
Hmeyin Paşa’ nın V idin’i muhasarası,
A li Paşa’ nın idamı
Serasker Hüseyin Psşa, ancak Nisan
1798 de tersane işlerini yola koyup yanında
topçu, humbaracı ve lâğımcı ortaları da bu­
lunduğu halde İstanbul'dan hareket edebildi.
Maiyetindeki askerle bizzat Vidin’i m u h a ­
sara etti. Pasban-oğlu seraskerden tekrar
affını isledi. Hüseyin Paşa, gelip teslim olur­
sa kurtarmağa çalışacağını bildirdi. Pasban-
oğlu buna yanaşmadığından Vidin’in m u h a ­
sarası devam etti. Lâkin, elde büyük lop ol­
madığı için kale alınamıyor, askerin kah­
ramanca hücumları eşkıyanın şiddetli ate­
şiyle akım kalıyordu. B u yüzden serasker
ordusu sarsılmış olduğu gibi, Fransa’nın
Bosna tarafına hücum cdeceği rivayeti üze­
rine bir kısım kuvvet ayrılıp gönderilmesi
orduyu büsbütün zayıf düşürmüştü. Hüseyin
Paşanın istediği toplar ise, bir türlü gönderil­
miyordu. Üstelik seraskerin sert muamelesin­
den herkesin kalbi kırılmış olduğu gibi, di­
ğer âyânlar da devlete sadık olmakla bera­
ber, mahalli nüfuzları fazla olduğundan
Pasban-oğlu tepelenince Hüseyin Paşanın bu
sefer kendi aralarında sivrilmiş olanları da
temizlemeğe teşebbüs edeceğini hissettikle­
rinden herkes işi ucundan tutmağa başla­
mıştı. Nitekim orduda bulunanlardan Ali
(Alo) Paşa, Vidin’den eşkiya huruç edip O s ­
m a n Paşa tarafından müdafaa edilen siper­
lere hücum etliği sırada seyirci kalmış ve
hattâ yardıma gidenlere engel olarak o ta­
rafla b üyük bir mağlûbiyete uğranılmasma
ve Osm an Paşanın şehid düşmesine sebeb
olmuştu. B u sırada kış bastırdığı için eşkıya­
ya fırsat verm em ek maksadiylc kale ablu­
kada bulunduğu ve orada kışlanması seras­
ker tarafından emredildiği halde Ali (Alo)
Paşa onbeş bin kadar askeriyle gerilere çe­
kilmişti. Hüseyin Paşa, buna ses çıkarma­
dıysa da, kısa bir müddet sonra istişare ba­
 hanesiyle dâvet ettiği A li (Alo) Paşayı öl­
dürüp kellesini İstanbul'a gönderdi (Kasını
1788). B u sırada Mısır seferi zuhur ettiği ve
Vidin'de hiçbir iş görülemediği için Hüse­
yin Paşa donanma isleriyle meşgul olmak
üzere İstanbul’a çağrıldı. B u hâdise üzerine
Pasban-oğlu'nun şöhreti bir misli arttığı gibi
b u hal hem en hemen bütün Rumeli'ye ya­
yılıp mahallî ayanlar merkezin emirlerine
aldırış (itmemeğe ve âdeta müstakil gibi h a ­
F R A N S IZ L A R IN M IS IR A H Ü C U M U , O SM A N L I - R U S V E
İT T İF A K I
B u sırada Fransa ile İnfiiltere arasın­
daki savaşlar da tavsayıp barış olacak gibi
iken cumhuriyeti idare edenler Kapoleon
Bonapart’m günden güne artan nüfuzunun
devlet idaresine de sirayetinden endişe ede­
rek onu başka sahalarda meşgul etmek için
İngiltere ile barış_ teşebbüslerinden vazgeçip
tam tersine bir İngiltere ordusu kurdular,
ve bunu Borıapart’ın emrine verdiler, Bo-
napart, filgillere ile savaşmağa pek haristi.
Fakat, İngiliz donanmasını yenerek İngilte­
re'ye geçmek kendisi için imkânsız bulunu­
yordu. Bur.un üzerine Mısır’ı ele geçirip H i n ­
distan yoluna hâkim olmak suretiyle İngil­
tere'yi tazyiki düşündü. Üstelik, Mısır fatih­
lisi ünvanı, ona icabında Fransa'nın m u k a d ­
deratına hâkim olacak mevkiin yolunu aça­
bilirdi.
Mısır’ı almak esasen Fransızların öte-
denberi zihinlerine yerleşmiş bir hayaldi.
Hatta vaktiyle Ondördüncü T/ufyo, Mısır’ın
nasıl zaptolunacagını, zaptından sonra da na­
sıl idaresi gerekeceğini ve bundan Fransa
için hâsıl olacak büyük menfaatleri anlatan
bir lâyih® takdim olunmuştu. İşte b u yüz­
den, 1798 yılı baharında bir taraftan İngil­
tere’ye hücum için Fransa’nın batı kıyıla­
rında büyük hazırlıklar devam ederken Bo-
naparl da, Mısırı almak hülyasını gerçekleş­
tirmek için Fransa'nın güney kıyısındaki Tu-
lon limanında hazırlıklara başlamış bulunu­
yordu.
B u hazırlıklar sona erince» Napoleon do­
nanm a ile 19 mayıs 17S8 tarihinde Tuion li­
manından hareket etti. Nereye gideceğini
kimse bilmiyordu. Biraz sonra Fransız do-
nanmasımn Malta adasını zaptederek Malta
korsan şövalyeleri tarikatını üga ettiği ve
burada bulunan müslüman esirleri serbest
b;rakt;ğı haber alındı. Napoleon ayni zaman­
da yurdlanna döndükleri zaman onları ken­
disinin kurtarmış olduğunu herkese ilân et­
melerini tembih, etmişti. B u n d a n gayesi y a ­
kında istilâ etmeği düşündüğü müslüman
memleketleri halkı üzerinde iyi bir tesir ya-
. Tatmaktı.
2777
reket etmeğe başladılar. Dualar, zaman za­
m an birbirleriyle de savaşarak kim üstün
gelirse öbürünün bölgesini zapieder oldu.
Böylece Vidin taralı, muhafız A bdi Paşayı
da öldürmüş olan Pa:b=m-oğlunun. Rusçuk
ve Şum nu, Trisnikli-oğlu'r.un. İbrail. A h m e d
A ğ a ’nın, Silistre tarafları Yılık-oğlu’nun,
Yanya ve Mora TepedelenU Ali Paşanın elle­
rinde kalarak bundan sonra Rumeli ıızun
müddet inzibat ve itaat altıca alınamadı.
İN C İL İZ
Osmaniı elçisinin ve Bâb-ı âlinin
rtTİİrac;.aiian
Tulpn’dalii Fransız donanması daha yola
çıkmadan evvel Paris’de bulungn Osmaniı
devleti elçisi Esseyyid Ali Efendi bu d onan­
manın ne için hazırlandığını Fransa devle­
tinden resmen sormuş, cevaben Osmaniı ve
müslüman memleketlerine karşı kullamlmı-
yacağı hakkında' İcat’! teminat alarak bunu
Bâb-ı âliye bildirmişti. B u n u n gibi, mesele
hakkında kendisinden bilgi istenen İstanbul-
daki Fransa maslahatgüzarı da böyle bir şey­
den haberi olmadığını söyledi. Bunun üre­
rine mesele B&b-ı âlide görüşüldü. Devlet
erkânının Fratısaya itimadı yoktu. Hattâ es­
kiden beri Mısır’d a gözü, bulunan b u devle­
tin, uzun mesafe dolayısiyle kolayca yardım­
da buîunulamıyacak olan bu eyâlete Esseyid
Ali Efendinin terııiııat:r.<> rağmen, taarruzu
m ü m kü n görülüyordu. B u n u n için Mısır’ın
ve Mısır’ın kilidi olan İskenderiye, Dim yat
ve Reşid taraflarının, şimdiden takviyesine
karar verildi. Fakat, Mısır kölemen beyleri
öteden beri vesveseli kimseler oldukları için
bu hareketin kendilerine karsı olduğunu
sanarak yeniden gaileler çıkartabilirlerdi.
Bun u n için meselenin kendilerine de izahı
lâzımdı. Nihayet Sadaret mektupçuluğu kale­
minin ileri derece memurlarından Erib E fe n ­
dinin bu iş için Mısıra gönderilmesine karar
verilerek yola- çıkarıldı.
Osmaniı devletini bu karara sevkeden
amillerin başında Tulon’dan hususî ajanla­
rın gönderdiği haber ve Fransa maslahat­
güzarı ile olan miilâkatta geçen bazı acayip
ifadelerdi.
Fransa maslahatgüzarı ile Reisülküt-
tap’ın mülâkaiı
Fransa maslahatgüzarı Rufen, Bâb-ı âli­
ye dâvet edilip (19 haziran 1788} kendisine
Tulon’daki donanmanın ne gaye için hazır­
landığı sorulunca: t
 *B u hazırlığın ne için olduğundan
kat’iyyen haberim yoktur. B un a dair bana
hiçbir §ey yazılmamıştır» cevabını vermişti.
Reisülküttab Atıf Efendi, mutlaka bir bligi
vermesi hususunda şiddetle ısrar etti. Rufen
bunun üzerine şunları söyledi:
-Osmanlı devletine yalan söyliyemem.
Oluz-kırk yıldır bu memlekette oturmakta*
yım. İyi niyetim devlet nezdinde tecrübe ile
sabit olmuştur. T am a m en meçhulüm olan bir
mesele hakkında nasıl bilgi verebilirim L â ­
kin, reis efendinin duyduğu müthiş haberleri
ben de d uy du m ve bu yüzden muztaribim.
Ilaltâ vaktiyle İstanbul’da bulunup D ö Bey-
Elçiliğinin deva m ınca F ransa hüküm eti tara­
fından d a im a aldatılan Esscyyid Ali Efen-
di’nin bir resmi d a h a ■
A Ii Efendi Paris'te halktan ve bilhassa kadın­
lardan b ü y ü k rağbet görm üş, kadın başlık-
ları bile Osm anlı kavuklarına uym uştu.
{.Zam anında Paris’te çıkmış resimlerden)
2778
y e n in sefareti sırasında Paris'e dönen elçilik
tercümanı, bu sefer Marsilya’ya gelerek Tu-
lon'a m em u r edildiğini bana yazmış bulunu­
yor. M ektubunda verdiği bilgiye ¿öre m e m u ­
riyet yeri meçhul olduğu gibi bunu kendisi
öğrenmeden benim öğreneceğimi de ima et­
mektedir. O n u n meçhul bir memuriyetle Tu-
lon’a geldiği bana bir kat daha endişe ver­
miştir. Ç ün k ü bu zat, Arapça ve Türkçe bi­
lir tercümanlardandır. İşte, doğrusu budur.
Lâkin, asıl soruları bilmediğim için cevap ve­
remem. Yalnız istenirse bu konuda kendi
duyduklarımı ve düşündüklerimi söyliye-
yim».
B un a müsaade edilince de şu şekilde
konuştu:
«Fransanm Mısır ticaretine ne kadar
muhtaç bulunduğu malûmlarıdır. Ticaretin
gelişmesi için emniyet ve refah şarttır. M ı ­
sırdaki Fransız tüccarları ise, beylerin zu­
lümlerine ve sonu gelmiyen isteklerine da-
yanamadıklarmdan otuz yıldır devlet vüke­
lâsına şikâyetler yağdırmakta oldukları gibi,
Fransa elçileri de durum u Bâb-ı âliye bil­
dirmektedirler. Ancak, Osmanlı devletinin
oralarda hükm ü geçmediği için mesele hal­
ledilememiş ve Fransa elçileri de nihayet
faydasız şikâyetten vazgeçmişlerdir. Hattâ
Fransa b u yüzden haklarını korumak için
kendi bizzat harekete geçmeği düşünürken
Cezayirli Gazi Haşan Paşa’nın kölemenleri
sindirmesi üzerine bundan vazgeçmiş ve her
şey bir müddet için, düzelmişti. M alû m u nu z­
dur ki, Gazi Paşanın bu harekete girişme­
sinin sebeplerinden birisi de Fransanm bu
hussutaki şikâyetleriydi Lâkin, Fransadaki
son değişiklikler üzerine beyler tekrar tu­
tumlarını değiştirdiler. Hattâ V e m i n a k elçi­
liği sırasında bu hususta şikâyetlerde de b u ­
lundu. Lâkin, faydası olmayınca o da şikâ­
yetten vazgeçti. Ancak, Fransız tüccarları
cumhuriyetin idarecilerine durm adan şikâ­
yette devam ettiler. Osmanlı devletinin M ı­
sırda hükm ü geçmediği gibi, buradan m en ­
faati de pek azdır. B u yüzden, h em kölemen
beylerinin tasallutlarım kaldırmak, hem de
İngiltere’yi Hindistan’dan elde ettiği m enfa­
atlerden m ah rum bırakmak maksadiyle Fran­
sa’nın Mısır üzerine bir sefer açması m ü m ­
kün olabilir sanırım. Lâkin b u sözlerim sa­
dece kendi düşünceler imdir. A m a bu sefer
nasıl olur, doğruca Mısır üstüne m i gidilir,
yoksa Osmanlı devletiyle anlaşılıp müşterek
m i hareket olunur. Bunlar aklımın ermediği
şeylerdir. Bir de b u tarafta son zamanlarda
Venedik’ten alman adalarla bir değişme ri­
vayeti vardır. B u n u n aslı var mı, yok m u
devletçe bilinmesi lâzımdır. Paris’teki elçi­
nize Fransa hükümeti tarafından bir şey söy­
lenmemiş mi? H e r halde bunları duymuştur.
Alâkalılardan bir şey sormamış mı?»
 Rufen'in bu garip beyanatı Atıf E fen­
diyi sinirlendirerek tercümana:
«Maslahatgüzarın bu sözleri ciddî ise
m alûm olan akil ve dirayetine yakışmaz.
Şaka ise meselenin buna tahammülü yoktur.
B u kadar elçi miHtâlemelcrinde bulundum,
bu çeşit konuşma duymadım. Mısır beyleri­
nin aradaki andlaşmalara aykırı bir hare­
ketleri olursa devletler hukuku usullerine
ve yürürlükte bulunan milletler aras: kai­
delere göre yine Osm anlI devletine başvu­
rularak icabı ne ise yapılır. A m m a , defa­
larca müracaat edildiği halde faydası olmadı
sözünü, yitıe kendi bîr sözüyle reddederim.
Zira Haşan Paşa m erhum un Mısıra tayinini
gerektiren sebeblerden birisinin de Fransa'
nın şikâyeti olduğunu kendisi söyledi, Os-
matılı devleti de bunun üzerine nice m as­
rafları icab ettiren hareketlere girişmekten
çekinmedi. D e m e k ki (müracaatlerin fayda
vermediği sözü doğru değildir. B undan baş­
ka bazı başkaldırmalar ve devlet idaresine
karşı koyumla- Mısır’a mahsus bir şey olma­
yıp meselâ Fransa’aki son değişiklikler sı­
rasında İler tarafta nice karışıklıklar, ayak­
lanmalar ve karşı koymalar oldu. Hâlâ da
olmaktadır. İhtilâl vardır ve cumhuriyet ida­
recilerinin h ükm ü geçmiyor diye Osmanlı
devleti meselâ Marsilya’ya donanm a ve as­
ker gönderse Fransa b u n u doğru bulur m u?
Osmanlı devleti savaş açtı demez mi?
manlI devletinin böyle bir şeye kalkışması
için ortada bir sebeb yok denirse, Fransa'nın
iazla sıkıntı ve kıtlık zamanında tebaamızdan
bir kısmı izin alıp Marsilya ve civarına gö­
türdükleri çok miktarda zahirenin bedeli
hâlâ ödenmemiş olup b u yüzden birçok tüc­
carımız zararda ve sıkıntıdadırlar. Bundan
maada, Marsilya, Tulon ve sair iskelelerdeki
korsanlar nice ticaret gemilerimize musallat
olup aradaki andlaşmalara aykırı şekilde
zaptederek bazılarını sattıkları ve bazılarım
hâlâ ellerinde tuttuklarını bilmiyorlar mı?
Dost olan devletler arasında
böyle hâdiseler oldukça yine
-müzakere yoluyla dostça halle-
dilegelmiştir. Aralarında and-
laşmalar bulunan devletler ufak
sebeblerle birbirlerinin m em le­
ketlerine saİdıracak olduktan
snrai andlaşmalara ne lüzum
var? A m a , î'ransa cumhuriyeti
kendi kendisine andlaşmayı bo­
zarsa o başka. Yoksa maslahat­
güzar dostumuzun kendi düşün­
celeri ve duydukları olarak ile­
ri sürdükleri oimıyacak rüya-
.. lardır. B e n de kendisini tatmin
edici bir cevap alabilirim ümidiyle çağırmış­
tım, Lâkin, kendisi verdiği cevaplarla, hava­
disleri tasdik etmiş oldu» dedi.
Rufen, üzüntü içinde kendisinin b u Se­
ferin Mısır üzerine olacağını söylemediğini,
ancak fikri sorulduğu için bir tahminde bu­
lunduğunu, bu yüzden üzüldüğünü, devletin­
den bir haber alamadığını, hattâ İstanbul’da­
ki Fransız tüccarlarının kendisine başvurup
böyle bir şey olursa halimiz ne olur dedik­
lerini, kendisinin de böyle bir şey olursa O s­
m anlI devletinden onlara bir zsrar gelmiye-
ceğini, nihayet şahsen mesul olabileceğini
anlattığını söyledi. Reisülküttab Efendi ise,
kendi devletinin Osmanlı devleti hakkındaki
niyetlerini bilmemesinin imkânsız olduğunu
söyliyerek Rufen’iri bu sözlerini kabul etme­
di. Böylece görüşme sona erdi.
Bir taraftan da İstanbul’da bulunan
Fransızlar, Fransa donanmasının İstanbul’a
gelip Osmanlı dcnanmasiyle birleşecek Ka-
radenize çıkacakları ve Kırım’ın geri alına­
cağı havadislerini yayıyorlardı. İşte bundan
sonradır ki Osmanlı devleti artık Fransa-
nıtı Mısıra saldıracağına iyiden iyiye kanaat
getirmiş bulunuyordu. Buna karşılık diğer
tedbîrlerinin yanında kendisine yardımcı
olabilecek müttefikleri aramağa başladı. M e ­
sele ilk olarak o sırada Londra elçisi bulunan
İsmail Ferruh Efendiye yazıldı.
Os­
A n c a k Bâb-ı âli gerek müttefik temini
için ve gerekse diğer hususlarda harekete
geçmekte bir hayli geç kalmıştı. Onun, M ı ­
sırda gerekli tedbirlerin alınmasını temin
edecek m em urunun daha yolda bulunduğu
sırada Bonapart’ın emrindeki Fransızlar İs­
kenderiye’ye taarruz etmişlerdi.
İngiliz donanmasının İskenderiye'ye ilk
gelişi ve amiralin ikazı
Napoleon Bcnapart'm, ikiyüz seksen par­
çalık donanm a ve b una bindirilmiş otuz seki?.
Eski İskenderiye'den bir görünüş
2779
 bin kişilik bir ordu ile Tulon limanından
hareketi, İngiltere’nin gözünden kaçmamış
ve on dört büyük gemiden mürekkep İngi­
liz donanması Bonapart’ın peşine düşmüştü.
Evvelâ, A k a en izde gezen gemiler için pek
m ühim bir üs olan Malta’nın F ran gların
eline geçişi İngilizlerin hiç hoşuna gitme­
di. Osmanlı devleti b un u haber alınca, bü­
tün limanlara emirler gönderip İngiliz gemi­
leri uğradığı takdirde yiyecek ve su veril­
mesini bildirdi.
İngiliz donanması Ti haziran 1798 tari­
hinde İskenderiye limanına gelerek açıkta
demirledi. Sandalla gönderilen mü kaleme
m em uru şehrin eşrafından gümrükçü Seyyid
Kerim Efendi ile görüşerek kendisine:
«Fransızlar m uazzam bir donanma ile
denize açıldılar. Onları arıyoruz. Nereye git­
tikleri bilinmiyor. Lâkin, bu taraflara sui-
kasdlan olduğu bazı hallerinden anlaşılıyor.
Buraya gelirlerse siz onları def etmeğe m u k ­
tedir olamazsınız. Sizi korumak istiyoruz»
dedi
Lâkin. Seyyid M chm e d Kerim Efendi bu
sözleri İngilizlerin bir hilesine hamledip
reddetti. Hattâ red cevabım biraz Sert ve
haşin bir ifade ile verdi. İngilizler bunun
üzerine:
«M a d em ki dostça ihtarlarımızı kabul
etmiyorsunuz, bari biz açıklarda durup ka­
leyi düşmandan koruyalım. Siz sadece bize
zahire ve su yetiştiriniz» dedilerse de, Sey­
yid M eh m ed K erim Efendi buna da yanaş­
mayarak:
«Burası Osmanlı devletinin memleketle-
rindendir. Burada Fransızların da başkala­
rının da işi yk, siz, işinize gidiniz* karşılı­
ğını verdi. İngiliz amirali:
«Pek âlâ, am m a sonunda siz pişman olur­
sunuz». diyerek Fransız donanmasını aramak
üzere denize açıldı.
İngiliz donanması gittikten sonra M urad
Beyin adamı olan Seyyid M eh m ed Kerim
Efendi durum u derhal ona bildirip ihtiya­
ten bir miktar asker istedi. Lâkin dünyadan
habersiz olan ve yalnız Fransız donanması
değil bütün Avrupa orduları gelse yenebi­
leceklerini sanan Kölemen beyleri buna al­
dırış etmediler.
Botıapart’in İskenderiye’ yi zaptı
İngiliz filosunun Mısır sularında bulun­
duğu sırada 25 haziran 1789 tarihinde Mal-
tayı zapteyİçmiş olan Fransız donanması on­
ların İskenderiye önlerinden ayrılmalarından
az sonra 1 temmuz 1798 günü bu limanın
önlerine gelip demirledi. Osmanlı donanm a­
sının ellisekiz toplu riyale gemisi o sırada
limanda bulunuyorduo. Kaptanı İdris Bey,
2780
neden geldiklerini öğrenmek için mila 2im
kaptan Üm id Beyi Bonapart’a gönderdi.
Fransız generali şu cevabı verdi:
«Benim kimseye zararım yoktur. D ü ş ­
manımız olan İngilizler Hindistanı almış bu­
lunduklarından onu kurtarmağa gidiyorum.
Bütün dünya ile düşm an olsam, osmanlı-
îarla dostum. Lâkin, bana top atarsanız bir
geminiz donanmamla başa çıkamaz, boş ye­
re kalyonu elden çıkarmış Olursunuz*.
İdris kaptan, bun un üzerine müdahale­
den vazgeçti. İskenderiye halkı, b u büyük
donanma karşısında dehşet içinde kalmışlar­
dı. Seyyid M eh m ed Kerim Efendi M urad
Beye üst üste fcryadçılar gönderiyordu.
Bonapart ise, İskenderiye önüne varır
varmaz Fransız konsolosunu isteyerek gö­
rüştü ve ondan İngiliz donanmasının kısa
bir zaman evvel İskenderiye’den ayrılmış
olduğunu öğrendi. B u n u n üzerine derhal ka­
raya asker çıkarmağa kalkıştıysa da konso­
los kendisine kalenin mukavemet edeceğini
haber verdiği için bundan vazgeçip İskende­
riye limanına girmedi ve civarda Merabit
koyu denilen yerden çıkarma yapm aya k a ­
rar verdi. Vakit akşamı bulmuş, rüzgâr şid­
detlenmiş ve deniz kabarmış olduğu halde
çıkarma emrini verip hattâ ilk filikaya ken­
disi binerek Mısır topraklarına heyecanla
ayak bastı. Önce büyük zahmetler çekilerek
karaya beşbin kadar asker çıkarılabilmişti,
Bonapart, karşL tarafa savunma tertibatı al«*
m a imkânını verm em ek için hem en yola çı­
karak şafak sökerken İskenderiye önlerine
vardı. İskenderiye kalesinin çok yer]eri ha­
rap olup etrafı bir kaç kale ve bir eski du*
varla çevrili idi. Cephane ve savaş vasıtaları
yoktu. Bonapart, askerini üç kola ayırıp ka-
leye hücum ettirdi. İlk müdafaalar süratle
bertaraf edilerek asker şehre girdi. B u es­
nada şiddetli sokak savaşları başladı. Evlere,
köşelere, bucaklara, dar sokaklara iyice si­
perlenmiş olan ahali bütün gücüyle karşı ko*
yuyor, iki taraf da ağır zayiat veriyordu.
Hattâ, Bonapart’in meşhur generallerinden
Kleber (Kleber) de b u arada ağırca yara­
landı. Nihayet, müdaîiler müzakere istediler.
Bonapart:
• Ben. yurdunuzu yağmalamağa ve yahut
Osmanlı devletinin elinden almağa gelmedim.
Maksadım, memleketi kölemenlerin zulm ün­
den kurtarmak ve Fransızlara ettikleri ha~
karetlerin intikamını almaktır» diyor ve
memurların değiştirilmiyeceğini, cami ve
mcscidlerin eskisi gibi açık olacağını, herke­
sin ibadetinde serbest bulunacağını; kimse­
nin canına ve malına zarar gelmeyeceğini
taahhüt ediyordu. B u şartlarla anlaşma ya«
pildi ve İskenderiye Fransızlara teslim edil­
di. Napolyon, kaleye Fransız bayrağı çekerek
herkesin işile gücile uğraşmasını, göğsüne
mavi-kırmızı-beyaz kokard takıp silâhlarını
teslim etmesini bildirdi.
Bonapart’ın gayesi ve halk’a
beyannamesi
Bonapart’m gayesi, kölemenlerin nüfu­
zunu kırıp Osmanlı devletinin hakimiyetini
kurm ak bahanesiyle Mısırı istilâ etm ek son­
ra Osmanlı devletine başka tavizler tanıya­
rak karşılığında Mısırın Fransaya terkini
m ü m k ü n kılmaktı. Askerlerine, halkın can,
mal ve ırzma el uzatmamalarını iyice ten-
bih ettikten sonra arapçs olarak kaleme al­
dırdığı bir beyannameyi bastırıp Kısırın her
tarafına dağıttı. Bunda, şöyle diyrdu:
«H ahm an ve rahim olan Allahın adiyle
Allahtan başka tapacak yoktur ve onun ev­
lâdı ve ortağı yoktur.
Hürriyet ve eşitlik esasına dayanan
Fransa cumhuriyeti tarafından serasker vc
büyük kum andan olan Bonapart bütün Mısır
ahalisine boyan eder ki, uzun zamandanberi
Mısıra musallat olmuî olan beyler Fransız
milletine zillet ve hakaret muamelesi ve tüc­
carlarına eziyet hadden aşırı muamele, zu­
lüm vc gadr etmektedirler, girndi onların
sonu gelmiştir. N e yazık ki, bunca zam andan­
beri abaza ve çerkez memleketlerinden geti-
Fransız kuvvetlerinin İskenderiye yakınlarında karaya
(V ersa y m üzesindeki bir tablodan)
2781
rilrniş olan bu kölemenler bütün diinyadâ
misli bulunmayan iklimlerin en güzeli Mısırı
fesada veregelmişlerdir ve herşeye kadir olan
Allahın iradesi ise unların mülk ve devlet­
lerinin sona ermesiyle ilgilenmiştir. E y Mı­
sırlılar, benim bu tarafa sadece Sİ2İ11 dininiz;
ortadan kaldırmak maksadiyle gelmiş oldu­
ğumu telkin ediyorlar. Bu, açık bir yalan-
dır. B u n u doğru olarak kabul etmeyiniz ve
iftira edenlere deyiniz ki benim bu taraf­
lara gelişim ancak sizin hakkınızı zalimler­
den alıvermek içindir. Ben kölemenlerden da­
ha fazla Allaha ibadet vc peygamberi Mu-
ham m ed <A.SJ e ve Kur'ân-ı Kerime hür­
met ederim. Yine onlara deyiniz İri, Allah
indinde herkes eşit olup birini diğerinden
ayıran ancak akıl, fazilet ve ilim iken, köle­
menlerin akla, fazilete ve ilme dair ne ser­
mayeleri vardır ki onları öbürlerinden ayırıp
en âlâ şeylerin inhisarını onlara versin? Ner-
de münbit toprak, güzel atlar, âlâ konaklar,
dilber eariyeler varsa onlara mahsustur. Eğer
Mısır onların malikânesi ise, Allahın bu hu­
susta kendilerine yazdığı belgeyi bize göster­
sinler- Lâkin, cenabı hak esirgeyici vc âdil­
dir, B un d an sonra büyük memuriyetlere y ü k ­
selmede kimse istisna edilmiyecektir. V e iş­
leri akıllı, faziletli ve bilgili kimseler idare
edecektir. Bununla bütün halkın işi düzelir.
çıkışları
Eskiden Mısırda büyük şehirler, geniş liman, ler cumhuriyet ordusu kum andanına içlerin­
lar vardı. Ticaret çoktu, bunları hep köle­ den bir kaç kişi gönderip itaatlerini bildi­
menler ortadan kaldırmışlardır. E y kadı­ recek ve Fransız bandırası çekeceklerdir.
lar, şeyhler, imamlar, çorbacılar ve bejde­
ler âyânı, cemaatlerinize ve neferlerinize 2 — Fransızlara m ukavem et ve m ü d a ­
şunu söyleyin ki, Fransızlar halis müslüman- faada bulunan köy, tam am en yakılacaktır.
lardan sayılırlar. B u n u n isbatı da sudur.
Fransızlar Hırisliyanîarı Müslümanlarla dai­ 3 — Fı-ansaya itaat eden köyün, Fransız
m a savaşa kışkırtan papanın taht kurduğu bandırası çekmesi şarttır. B u ö u n gibi, dos­
kızıl elmaya varıp tahrip etmişlerdir. Sonra tumuz olan İslâm padişahının sancağını da
Malta adasını alarak müşliimar.larla savası beraber çekeceklerdir.
vaz geçilmez ve herkesin yapması gereken
bir din borcu sayan şövalyeleri oradan ko­ 4 — H e r yerin ileri gelenleri kölem en­
vu p uzaklaştırdılar. Bunlarla beraber halen lerin bütün erzak, ev ve mülklerini m ü h ü r ­
İslâm padişahı Fransızların halis dostu olup leyip bir şeyinin ziyan olmamasına dikkat
düşmanına düşmandırlar. Kölemenlerse bi­ edeceklerdir.
lâkis sultanın emrine uymıyarak ona itaat­
ten çekindiler ve asla baş eğmediler. M e ­ 5 — Şeyhler, kadılar ve imamlar herkes
ğer ki, kendi tamaları için olsun, ne mutlu, kendi işiyle uğraşıp ahali evlerinde rahatta
ne mutlu bizimle vakit geçirmeden ittifak olsunlar. Memleketin âdeti üzere camilerde
eden Mısır ahalisine ki, kendileri refaha namazlar kılınıp herkes birden kölemen sat-
kavuşacak ve mertebeleri yükselecektir. Y i ­ vetinin yıkılmasından dolayı cenabı hakkın
ne ne mutlu şu kimselere ki, savaşan taraf­ nimetine şükür ve dua etsinler ve yüksek
ları tutmayıp kendi evlerinde oturdular. B i­ sesle Osmanlı devletinin ve Fransız askeri­
zi gereği gibi anladıkları zaman yanımıza nin kudretinin devamına dua ve kölemenlere
koşup geleceklerdir. Lâkin, v a h şunlara ki lânet eylesinler.
kölemenlerle birleşip bizimle savaşta onlara
yardım ederler. Onlar, kurtuluş yolunu bula-
mıyarak vücutları âlem sahifesinden siline­ Bonapart’ın İskenderiye’deki diğer
cektir», icraatı
Bonapart, sonra Şunları bildiriyordu:
1 — Fransız askeri bir yerden geçerken B u beyannam e tam mânasiyle bir sah­
oraya üç saat uzaklıkta bulunan bütün köy- tekârlık belgesidir. Burada evvelâ halkın
dinî duygularından istifade için daha basta
İslâmî ara mahsus olan Allahın birliği inanı­
şı. ortağı ve bilhassa hıristiyan inanışlarına
aykırı olarak evlâdı bulunmadığı anılmış,
Bonapart İslâm peygamberini kabul ettiğini
iddia ederek m üslüm an olduğunu ilân etmiş
ve üstelik bütün Fransızların islâmiyeîini
iddiaya kadar varmıştır. B u n d a n başka b u
hareketi Osm anlı devletinin haberi ve hattâ
âdeta arzusiyle yaptığını, maksadının köle­
menlerin n üfuzunu kırmak ve Osm anlı d ev ­
letinin hakimiyetini k u r m a k olduğunu ileri
sürmüştür. Tabiî, bütün bunlar yalandı. F r a n ­
sa bu suretle devletler hukukunu, Osmanlı
devletiyle aralarındaki andlaş maları ve b u n ­
ca yıldır d eva m eden ve yalnız Fransaya
menfaatler sağlayan dostluğu hiçe sayıyor,
Osmanlı devletinin Fran san m en müşkül
zamanlarındaki dostça davranışını unutarak
bir Osmanlı Ülkesine askerî tecavüzde b u­
lunuyordu.

Bonapart b un da n m aada Mısır valisi L o k ­

Mıstr k ölem en lerinden M u r a d B e y
( E n v e r Z iy a K a ra F ın O sm a n lı tarihinden)
macı Ebubekir Paşaya, kendisine tabi olm a­
sını bildiren ve yanına çağıran bîr yazı gö n­
derdi. Sonra, bütün memurları yerinde bıra­
kıp yalnız vergi işlerine Fransız mem urlar
tayin etti. Şehrin işlerine b ak m a k için ileri
gelenlerden m ürekkep bir divan teşkil etti.
Kalenin tamirini Fransız mühendislerine
verdi. İskenderiyenin muhafazası maksadiy-

2782
 le üç bin asker ayırdı. Bunlara kum an dan
olarak yaralı bulunan Kleber kalacaktı.
Bonapart Nil nehrinin yükseliş mevsi­
m inden evvel Kahireyı ele geçirmek niye­
tinde bulunduğu için donanm a sandalların­
dan bir nehir filosu kurdu. Asker, ağırlık,
toplar ve cephane bu filo ile Keşid’e oradan
B a h m an iy e’ye varacak ve esas ordunun ge­
lişini bekleyecekti.
Ruhu, büyük ihtiraslarla kavrulan Bo-
napart, T e m m u z u n altıncı günü İskenderiye’
den kuvvetleri ile hareket edip Kahireye bir
gün evvel varm ak için D e m en h o r çölünden
yola koyuldu.
Mısır valisi ve Kölemen beylerinin
telâşı
Fransızların İskenderiyeyi işgali haberi
gelince, M u ra d B e y fena halde sinirlenerek
hem en İbrahim Beye koştu. Bütün beyler,
âyân, ülema ve şeyhler davet olundu. Vali
Ebubekir Paşa da kaleden inip geldi. Şehrin
kadısı ve yedi ocak ağaları da hazır bulun­
duğu halde biiyük bir divan kurulup mesele
görüşüldü. M u ra d Bey, Osmanlı devletinin
keodi hakkında olan duygularını bildiği için
Bekir Paşaya:
«Fransızların buraya gelişleri sadece
Osinanlı devletinin izni iledjr. Elbette vezi­
rin de bundan haberi vardır. Lâkin, bizim
gücüm üz size d e onlara d a yeter» dedi.
Bekir Paşa, soğukkanlılıkla ve vakarla
cevap verdi:
«B a k M u ra d Bey... sana böyle büyük
sözler söylemek düşme?.. Osmanlı devletinin
Fransızların İslâm (ilkelerine
girmelerini tecvizine imkân yo k­
tur. Bilyle sözlerden vazgeçip
hecıer. mertçe durunuz ve sa­
vaşa hazırlanınız».
Râb-ı âlinin durumu öğrenmesi, B cn a-
part’ın Rufen’e mektubu ve ittifak
teşebbüsü
Fı-ansız donanması İskenderiyeye geldiği
zam an kale ön-erinde bulunan bir R u m ge­
misi ertesi günü Bcnapart'ın şehre taarruzu­
nu ve geçen savaşları görünce oradan yelken
açarak Adalar denizine doğru savuşmuştu.
H u esnada Çanakkale boğazında bulunan
kapudane bey ile derya tercümanının F r a n ­
sız donanmasından bir haber almak için dört
tarafa göndermiş oldukları kayıklardan bi­
risi bu gemiye rastlayıp kaptanından haberi
duyunca onu alıp boğaza, getirdi. Rus k a p ­
tanı orada sorguya çekilerek durum anlaşıl­
dı ve 17 tem m uz tarihli bir ariza ile İstan-
bula bildirildi. Bu sırada devlet Pasban-oğlu
gailesiyle uğraşıyor ve Vidini muhasara et­
miş olan derya kaptanı Hüseyin Paşanın is­
tediği loplarla sair malzemeyi tedarike ça­
lışıyordu. İskcnderiyenin Fransızlar tarafın­
dan işgal edildiği haberi gelince, artık bütün
b u gibi işlerden vaı geçilip Mısır meselesi­
nin ön plâna alınması zarureti ortaya çıktı.
İlk iş-olarak G arp ccaklariyle Ülgün ve Bar
korsanlarına m eveud gemileriyle denize açı­
lıp Fransız donanmasına taarruz emri ve­
rildi .
Napolyon Bonapart ise, İstanbuldaki
iransız maslahatgüzarına iki mektup gö nd e­
rip d u r u m u bildirmişti. Bunlarda, İsken­
deriyeli aldıktan sonra Mısırı feth niyetin­
de bulunduğunu anlatıyor. Lâk in Osm anlı
devletiyle dostluğunun baki bulunduğunu,
maksadının kölemen beylerinin tedibi ve

B u n u müteakip ilk icraat

olmak üzere Mısırdaki Fransız
konsolosu ve tüccarları tevkif
edilerek kalede hapis olundular.
Sonra İbrahim Beyle Ebubekir
Paşanın Kahirede kalmasına
M urad Beyin askerin bağında
bulunduğu halde Fransızların
üstüne gitmesine karar verildi
ve sefer hazırlığına bulanıldı.
Lâkin bu hazırlıklarda ülkeyi
bir yiyim yeri haline getirmiş
olan beyler keselerinden on pa­
ra harcamak istemedikleri için
bütün masrafı yeniden halka
yükleyerek kendilerine karşı
beslenen hiddet, kin ve nefre­ İskenderiye’d e n K a h ire 'y e giderken N a p o l y o n ve ordu­
tin bir kat daha artmasına se- s u n u n D e m e n h o r ç ölünden geçişi
beb oldular. (N o u v e ile histoire de France) ad h kitaptan.

2783
İngiltere ticaretinin zarara uğratılması oİ-
duğu yavelerini tekrarladıktan sonra yakın­
da İstanbul’a bir b üyük elçi gönderileceğini
bildiriyor, ve Rufen’den Osmanlı devletinin
Fransa aleyhine harekete geçmemesi vc sa­
vağa kalkınmaması hususlarının teminini is­
tiyordu.
Rufen, Bâb-ı âliye gelerek bütün bun­
ları anlattı ve hattâ Bonapart’m, Mısır hal­
kına neşir ettiği beyannameyi d e gösterdiyse
de artık sözüne inanan, hattâ onu dinleyen
yoktu, Fransa’nın hareketi İstanbulda alçak­
ça ve nankörce sayılıyor, haklı olarak hiç
bir mazeret dinlenmek bile istenmiyordu.
Son zamanlarda İngiliz tercümanı Bâb-i
âliye başvurarak O snıanlı devletinin Fransa
politikasına fazla meyletmesinden şikâyette
bulunmuş ve hattâ:
«Osmanlı devleti bir kaç yıldanberi eski
dostu olan İngiltere devletini unuttu ve
Fransadan dostluk beklenmezken onıın hatı­
rını p e k fazla sayar oldu» demişti.
Bonapart’m Mısıra taarruzu tahakkuk
edince, Osmanlı devleti Fransanın düşmanları
olan Rusya ve İngiltere île birer ittifak im ­
zalamağa karar verdi. Reîsülküttab Atıf
Efendi İngiltere elçisini davet edip meseleyi
uzun boylu görüştü (28 temmuz 1798). B u
tarihten itibaren İngiltere, Fransaya bedel
Osmanlı devletinin en yakın dostu ve sır­
larının m ahrem i oluyordu.

Mısır’da cereyan eden diğer savaşlar

Diğer taraftan Bonapartın İskeneöeriye-
yi istilâ ettiği haberi alındıktan beş gün. son­
ra Mısır beyleri hazırlıklarını tamamlamış
ve M u r a d Beyin kumandasında yirmi bin
kişilik bir kuvvet yola çıkmıştı. M urad B ey
A vrup a ordularının ne dem ek olduğunu he­
nüz bilmiyor, kölemen süvarilerinin cesaret
ve maharetlerine güvenerek fransız kuvvet­
lerini atlarına çiğneteceğini sanıyordu. Fran-
sızlar ise, sonsuz k u m deryaları içinde şim­
diye kadar görmedikleri bir sıcak ve susuz­
lukla mücadele ederek, emniyet kademeleri
k um d a n biter gibi peyda olan kölemen sü­
vari kollarının taarruzuna uğrayarak Do-
meniıor çölünü b ü yük bir güçlükle aşıp dört
günde Nil nehrinin kıyısına vardılar. B u
sırada birkaç yüz kişiden mürekkep bir kö­
lemen birliği general Dize (Desaix) k um a n ­
dasındaki öncü kuvvetlere hücum ettiyse de
Fransızların misket ve salkım ateşlerine da-
yanamıyarak dağıldı. K ölem en ordusunun
yakında olduğunu anlatan b u hâdise üzerine
Fransızlar savaşa lıaztrlaamağa başladılar.
Lâkin sandallardan teşkil olunan ince do­
nanm a henüz gelmediği için üç gün kadar
Rahm aniye’de beklemeğe m ecbur kaldılar.
M u ra d B ey de o civarda bulunuyordu. N i­
hayet, T e m m u z u n on üçüncü günü Fransız
sandalları geldi. O r d u lıemcn nehir boyunca
onlarla birlikte hareket etti Biraz sonra
Fransız sandalları M u ra d Beyin hazırladığı
sandallarla karşılaşarak savaşa tutuştular.
Fm sız ordusu hem en yetişti. Bonapart aske­
rini beş kısma ayırıp her kısmı ağırlıkları
ortada olmak üzere dörtgen şeklinde tertip
etti. Topları da köşelere yerleştirdi.

Sabırsızlanan M u r a d Bey, nihayet ordu­

suna hücum emri verdi. Bin, bin ikiyüz ki­
şilik süvari birlikleri arka arkaya dört nala
fransız saflarına saldırıp ateş mesafesine gir­
dikten sonra birer el tabanca atıyor sonra da

2784
Teskü ettiği «Niıarıvj C ed îd » adli askerlerin Ü çüncü Seline h u tu r u n d a bir gecitresrrrj

(Mufassal O sm an Jı Tarihi tablosu -

* N o : 47)
kılıçlarını çekerek hücum ediyorlardı. Lâkin, zorla getirilmiş fellahlardan da tabiî hiç bir
şiddetli top ateşiyle bir çoğu yere serildi ve hizmet beklenemezdi. Esasen ne daha evvel
kalanları süngülere rastlayıp salları bozam a­ savaşlarda bulunmuşlar, ne de doğru dürüst
dılar. Bir taraftan da tüfenJc daneleriyle birer silâh kullanmayı öğrenmişlerdi.
ikişer düşmese başladılar. B u sırada M urad
Beyin cephane ile dolu bir gemisi, düşen Fransız ordusu 23 temmuz C u m a günü
Fransız humbarasiyle ateş aldı. Patlama, y an ­ Cesr-i esvede varmıştı. Ertesi gün daha
gını civar gemilerle karada bulunan cepha­ giineş dogmadan ordusunu yola çıkaran Bo-
neye de sirayet ettiriverdi. Hepsi birden in­ ııapart, sağ tarafta ehramlar ve sol tarafta
filâk edip bu arada topçu başı Giridli Halil Kahire göründüğü zam an askerlerine:
A ğ a ile maiyetindeki askerler havaya uçtu­ «İşte, Mısır fatihleriyle yüz yüze sava­
lar. M urad Bey, bu halden b üyük bir üzün­ şacaksınız. Unutmayınız ki şu ehramların
tüye kapıldığı sırada Fransızların şiddetli bir tepesinden kırk yüz yıl size bakıyor» dedi.
ateşine uğradığından bütün ağırlıklarını bı­
rakıp kaçm ak zorunda kaldı. Bor.apart ilerledi. İki taraf arasında bir
top menzili kalınca M u ra d Beyin ordusu­
n u gözden geçirdi. Siperlerdeki topların ara­
Kahire’deki durum, Ehramlar savaşı badan m ahrum ve sabit olduklarını gördü.
B u ise, buradaki piyadenin siperlerden a y ­
B u haber Kahıreye gelince İbrahim B ey rılamayacağına alâmetti. Şu halde, M u r a d
şehri müdafaa için
ler yaptırmağa başladı,
halk bu siperlere zorla sürül­
dü. Ortada yalnız ihtiyar, alil
ve hastalarla kadın ve çocuk­
lar kalmıştı. İbrahim Bey, çöl
bedevilerine haber gönderip
onları da savunmaya katılmağa
davet etti. B u sırada M u ra d
B ey de bu savunma hattına ka­
dar çekilmiş ve siper kazılması
faaliyetine katılmıştı. Kölem en ­
ler bir taraftan kalede mahpus
bulunan Fransız tüccarlariyle
bazı hıristiyanları tazyik ede­
rek para, mal ve eşyalarını el­
lerinden almağa, karşı gelenle­
ri öldürmeğe başladılar. Ebu-
bekir Paşa, bütün nüfuzunu
kullanıp b u işi m en etmeseydi,
Kahirede bir tek hıristiyan sağ
kalmazdı. Bir taraftan da bu
beylerin para ve değerli eşya­ Eh.ramJar savası ( A . J . G ro s’ı.m tablosundan)
larını konaklarından başka yer­
lere, bir kısım fakir ahbapla­
rının evlerine taşıyarak sakla­
m ağa başlamaları halkı büsbü­
tün telâş ve endişeye düşürdü.

Dü ş m a n nereden ge'-of^eği
belli olmadığı için M urad Beyin
ordusu Nil ile Ehramlar arasın­
da yer almıştı îbrahim B e y ise,
kendi askeriyle îJil’in diğer ta­
rafında bulunuyordu Böylece,
m evcud kuvvetin ikiye ayrılma­
sı aslında büyük hatâ idi. M u ­
rad Beyin yanında onbin K öle­
m e n süvarisi, birkaç bin çöl be­
devisi ile zorla getirilmiş pek
çok fellah vardı. Bedevilerin
asıl maksadı bir kargaşalıkta
yağm aya katılmak olduğu gibi, Bon apa rt’ın K a h ir e ’ye ait-igi (Raffet’m n bir gravürü)

2785 F. 27
Beyin K il ne Ehramlar arasındaki süvari­
sini yendikten, sonra bu siperlerin zaptı ga­
yet kolaydı. B u yüzden Bonapart doğru bun­
ların üzerine yürüdü. Bu sırada Murad Bey,
Fransız ordusunun sağ kanadına bütün gü­
cüyle yüklendiyse de, karşılaştığı sert ve
muntazam ateş yüzünden muvaffak olama­
dı, Defterdar Eyüp Bey kumandasında kö­
lemenlerin ou cesur ve usta silâhşörleri fe­
dakârca bîr hücumda bulundular ve b ir çok
Fransızı da küıçtan geçirmeğe muvaffak ol­
dular. L âkin ne çare ki top ve tüfenk ateşi
hepsini yere serdi. Karsı tarafta bulunan as­
kerler, nehri geçip imdada gelmek istediler.
Fakat kayık az, rüzgâr şiddetliydi. B u yüz­
den pek azı güçlükle gççebildiyse de üstle­
rine doğru esen kum fırtınasından güz gözü
görmez hale geldiğinden bir .faydaları olma­
dı. Esasen bu sırada Fransızların hücumuna
dayanamayan kölemen süvarileri bozulmuş,
kim i vurulmuş, kim i nehre dökülmüş, kalan-
Eb u k ır’ ın galib kum andanı İngiliz
Nelson
la n da esir düşmüşlerdi. Fransızlar bu sefer
siperlere hücum ettiler, burasını evvelâ şid­
detli bir ateş altına almışlardı. Siperler bir
müddet dayandıktan sonra düştü. Murad
Bey kaçtı. Bonapart top ve humbara ate­
şini İbrahim Beyle Ebubekir Paşanın bu­
lunduğu tarafa çevirdi. Böyle muntazam ve
tesirli ateî görmemiş olan buradaki asker
de dağılıp gitti. Vali paşa ile İbrahim Bey
Adilye'ye çekildiler.
Kah ire’n in teslim olması, Murad Bey’in
Bonapart’a teklifleri
Bonapart, süratle Katıîreye doğru iler­
ledi. Feilahlar, bağıra bağıra kaçıyorlardı.
Şehirdekiler de onlara uyarak Kahireden
çıkıp çöllere dağıldılar, lâkin, nereye gide­
ceklerini ve ne yapacaklarını bilmiyorlardı.
Çöl arapları ise bu fırsatı kaçırmayarak
hepsini soyup soğana çevirdiler. Sabahleyin,
Kahire şeyh ve Uleması E/.her'de toplanarak
bir aman mektubu yazıp Eonaparta gönder­
diler. O da verdiği cevapta ilk sözlerini tek­
rarladıktan sonra Fransızları tahkir ve tüc­
carlarına zulüm edenleri esasen kısmen öl­
dürüp kısmen esir etliğini, bazılarının ise
kaçtığını, simdi bunları buluncaya kadar
M ısın tarayacağını, halka ve kendilerine hiç­
bir zararı dakunmıyacağını bildirdi. Bundar.
sonra Kahire şeyh ve uleması ve- ileri gelen­
ler: Bonapartı ziyarete gittiler. Şehirdeki
ayak takım ı ise, kölemen beylerinin evlerine
htieum ile neleri varsa yağmalayıp ucuz pa­
halı sattılar.
Bonapart, Özbekjye’deki Elfi Mehmed
Beyin konağına indi. Kahire ve civarı Fraıı-
sızlar tarafından işgal olundu. Fransızlar,
ileri gelenlerden on kişilik bir Mısır divanı
kurdular. Bütün, memuriyetler kölemenler­
den alınıp türklere verildi. Fransız askerleri
kimsenin m al ve canına dokunmadıkları gibi,
satın aldıkları şeylerin parasını fazlasiyle
ödüyorlardı.
Bundan sonra Bonapart müslüman ve
hıristiyan bütün tüccarlara şamil olmak üze­
re .bos yüz bin riyal vergi tarh etti. Ayrıca,
eski beylerin zevceleri m al ve para için sı­
kıştırılıp yağmacılardan ellerinde kalan bu
suretle alındı. Yağmalanan eşya da her ta­
rafta aranmağa başladı. B ir taraftan da ka­
ledeki darphaneyi faaliyete geçirip Üçüncü
Selim namına para bastırdı. Sonra İbrahim
Bey üzerine bir kısım süvari gönderdi. Yan­
larında top ve humbara olmadığından bu
kuvvetler kölemen süvarilerine fena halde
yenildiler. Bonapart bizzat vak'a yerine ye-
tiştiyse de o zamana kadar askeri ağır tele­
A m irali fat vermişti.
İbrahim Bey ve Ebubekir Paşa, dön­
mekte olan kafilesini çöl iraplarının hücum ­
larından m üm kün olduğu kadar koruyarak
Şama doğru çekilip gittiler. Bonapart, M u­
rad Beye haber gönderip Fransaya tabi ol­
m ak şartiyle Said tarafının hüküm etini vaad
ettiyse de M urad Bey bunu red ile karşılı­
ğında Bonaparta îskenderiyeye çekilmek şar­
tıyla onbin altın yol parası teklif etti. Bona­
part, bu teklifi büyük küstahlık sayarak
Murad Beyin üzerine asker sevk etti.
2786
 Ebuhur ( Abukır) deniz savaşı

Fransızlar İskenderiyeyi istilâ ettikleri

zaman, bir kaç parça firkateyn, ile küçük sa­
vaş ve nakliye gemilerini lim ana sokmuş­
lardı. Büyük gemileri kısmen İskenderiye
doğusundaki Ebuhur kalesi karşısında de­
mirlemiş bulunuyorlardı. Bunlar arasında
yarım dünya diye anılan yüz seksen toplu
ve üç snbarlı Oriyan adlı am iral gemisi de
vardı. Ancak Fransız am irali gerekli tedbir­
leri almadığından kolayca iıer ân b ir baskı­
na uğrayabilirdi. Nitekim kendilerini ara­
makta olan amiral Nelson kumandasındaki
İngiliz filosu birdenbire meydana çıkarak
Fransız gemilerinin önünden süratle geçip
birden dümen kırdı ve kara ile Fransa donan­
ması arasına girerek demir attı. Bu mahira-
ne manevradan sonra savaş başladı. Üç saat
süren çarpışma neticesinde Fransızların on
büyük gemisinden dokuzu ingilizlerin eline
geçti. Oriyan yandı. Yetmiş tonluk bir Fran­
sız gemisi karaya düştü ve orada yakıldı.
Üç gemi de îngilizler tarafından zapt ve
tahrip edildi. İki Fransız kalyoniyle iki fir­
kateyn, ik i korvet ve ik i bomba gemisi ka­
çıp kurtulabildi. <1 ağustos). Nelson, donan­
masının hasar görmeyen gemilerini isker.de-
riyeyi abluka etmek üzere bırakıp kendisi
donanmasının zedelenen kısmım tam ir için
Sicilyaya gitti. B u savaşlarda İspanya Fran- Ebykir deniz harbînde rransızlar

İngiliz d o n anm a sın ın Ebu k ır’d a Fransız donanm asını tahribi

( Z a m a n ı n d a yapılmış resim lerden)

2787
masının inütteiiki olduğu gibi Portekiz de
İııgiltereııitı m üttefiki olduğundan bir Por­
tekiz donanması İskenderiye kıyılarına gel­
mişti. lâ k in Ebuhur savaşı sona ermiş bu­
lunuyordu. Portekiz amirali durumu öğre­
nince îCelson il« buluşmak üze*'1 Sicilyoya
doğru dümen kırdı:
M ü şterek 'düşman
Fransız’lara karşı z a ­
ferinden dolayı A m i ­
ral Nelson'a Üçüncü
Selim tarafından h e ­
diye edilen elmasiı
sorguç
Deniz savaşından sonra Fransız’ların
Mısır’daki durumu
Transız donanmasının uğradığı yenilgi
ve İskenderiye iJe Mısır sahillerinin abluka
altına alınması Bonapartı fer.a halde düşün­
dürmeğe başlamıştı. Zira, bu suretle i'ran-
sadan yardım görmek ümidi kalmıyordu.
Halbuki ordusu bilhassa insan gücü bakı­
mından tatviye edilmelise zamanla iş göre­
mez hale gelirdi. İngüialerin Akdenizde kuş
uçurmamağa çalışacakları muhakkak oldu­
ğuna göre, hu seferin sonucu felâketli ola­
bilirdi. Bonapart, bütün bunları düşünerek
N a polyo n, K ah ire 'yi' aldıktan sonra İslâm di­
nine göre idare siyaset; g ü tm ek gösterisile
oranın ulemasından k u rdu ğ u divanda
(E n v e r Z iy a K ara l’ rn O sm a nlı tarihinden)
2788
bu işin içinden sıyrılmasının çaresini ara­
mağa başladı. Mısırda bir müddet dalla tu ­
tunabilmek için halka hoş görünmeğe ça­
lışıyor N il'in yükselme mevsimi geldiği için
âdetlere uyarak şenlikler yaptırıyor, büyük
îörenlerle mevlûdlar okutuyordu. Lâkin iç­
kinin alenen satılması, müsliimah kızlarının
yüzleri açık olarak gezdirilmeğe başlanması,
yol açmak maksadiyle evlerin ve mesçidle-
rin yıkılması, belediye nizamlarına uyma­
yanlara ağır para cezaları verilmesi. Mısır­
da kısılıp kalmış elan ordunun ihtiyaçları
için görülmemiş vergilerin, toplanması, hal­
kın çok hürmet etliği bazı kimselerin Mu-
rad Beyin adamadır bahanesiyle idamları
gibi hâdiseler, bilâkis halkı ondan büsbütün
soğutuyor, kendisinin hâlâ iddia etmesine
rağmen Mısıra Osmanlı devletinin rizasiy-
ie gelmemiş olmasının anlaşılması ve Ebu-
hur’da donanmasının mahvoluşu üzerine
de itibarı büsbütün sarsılmış bulunuyordu,
Bonapart donanmanın uğradığı akibetin her
yerde duyulmaması için b u haberin yayıl­
masını menedip dinlemeyenler hakkında
sert cezalar tatbik etti. Lâkin, bu tedbir­
lere rağmen olay bütün Mısırda duyuldu.
Bonapart halkı bir müddet daha oya­
lamak için Osjnaniı devleti tarafından
Azem-zâde Abdullah Paşanın Mısıra tayin
edildiği ve yakmda geleceği haberini yay­
dı. Hattâ bu maksatla konak hazırlayıp dö­
şetti. H alk da Fransızların Mısırda kalma­
sına dair İstanbuldan emir gelecek zanniy-
le beklemeğ« başladı. Lâkin, aradan aylar
geçtiği halde gelen giden olmadığı için bu­
nun da b ir oyalama siyaseti olduğu anlaşı­
larak her tarafta muhalefet ve ayaklanma
belirtileri başladı,
Bonapart’ın Cezzar Ahm ed Paşa’ya
mektubu ve iki tarafın hareket tarzı
Bonapart ayrıca hususî bir memurla
■Sayda valisi Cezzar Ahmed Paşaya mektup
göndererek Pransanm uzun zamandanberi
Osmanlı devleti ile ittifak halinde bulundu­
ğunu, ancak İngilizlerin Hindistanda Fran-
saya ait yerleri işgal ettiklerini, bunun üze­
rine Osmanlı devletinden müsaade alıp M ı­
sıra geldiğini, maksadının evvelâ devlete
itaat etmeyen kölemenleri ortadan kaldır­
mak, sotıra da Mısırın ab alisini ıslah etmek
nihayet memleketlerini ingilizlerderî kur­
tarmak için Hindisiazıa gitmek olduğunu,
nitekim, kölemenleri ortadan kaldırarak hut­
be ve sikkeyi Üçüncü Selim namına ibka et­
tiğini, kendisinden emin olunmasını, Mısırla
ticareti serbest bırakmasını bildirdi.
Cezzar Ahmed Paşa ile bölgesini Fran-
 sızlara karşı korumak ödevini almış olduğu atalım» diye bağırmaya başladılar. Esa­
gibi, kendisinin esasen Fransızlarla arası sen böyle bir şey bekleyen ahali, hemen
yoktu. Hattâ bir müddet evvel eyâleti için­ ayaklandı. Ortalığı yatıştırmağa koşan bir
de bulunan Fransız konsoloslarını kovmuş­ fransız generali kafasına yediği b ir sopa
tu. Şimdi de mektubu getiren memuru ya­ darbesiyle öldü Halk, fransıziaraan kime
nına kabul etmeyerek kovdurdu. Bonapart
buna fena halde hiddetlenip Cezzarm üstüne
gimleye karar verdi. Diğer taraftan Cezzar
Ahmed Paşa Mısırın her tarafına haberler
gönderip halkı gayrı meşru olan Fransız
işgali aleyhine kışkırtıyordu. Şam’a gelmiş
olan İbrahim Bey de aynı şeyi yapmakta ve
gönderdiği mektuplarla Mısırın ileri gelen­
lerine ve halka yakında devlet ordusuyla
birlikte gelip kendilerini kurtaracaklarını
bildirmekteydi. Bu propagandaların büyük
tesiri görüldü. Bazı yerlerde halk Fransız-
lara hücum edip iki taraftan birçok kimseler
öldü. Mansure kasabasında ahali muhafız
Fransız askerlerine saldırıp hepsini katletti­
ler. Dimyat civarında da bir çok çarpışmalar
geçtiği gibi, Said'de Murad Beyle yapılan
savaşta Fransızlar çok zayiat verdiler. Bona­
part tarafından Süveyş kaptanı tayin edilen
Müteferrika İbrahim Ağa bir miktar Fran­
sız askeriyle giderken yolda çöl Araplarının
hücumuna uğrayıp başta kendisi olmak üze­
re hemen hepsi öldürüldüler.

Kahire’deki isyan

Bonapart bundan sonra başka bir pro­

pagandaya başlıyarak eski çağlardan beri
mamur vc refah içinde olan Mısırı Türkle-
rin harap ettiğini ve kendisinin Mısırlıları
bu idareden kurtarmağa geldiğini ilân etti.
Lâkin, bunun da ahalî üzerinde hiç bir te­ Na p o iy o n Mısır halkına hoş g ö rü n m e k için
siri olmadı. Bonapart halkın tutum unu an­ Ûsmanfı kıyafetile de gezerdi
lıyor ve bazı emniyet tedbirleri almak lü ­ (Z a m a n ı n d a yapılmış gravürlerden)
zumunu hissediyordu. Bu m ak­
satla mahalle başlarındaki b ü ­
yük kapıları yıktırıp sokakları
genişletmeğe başladığı gibi,
şehrin etrafını dolaşarak tahki­
m atı gözden geçirdi. Bütün
bunlar halkın hem hiddet, hem
de endişesini artırıyordu. Niha­
yet, bütün mısırlılara şamil ol­
mak üzere konan ye:û bir vergi,
bardağı taşıran son damla oldu
ve ihtilâl patlak verdi (21 ekim
1798).

Hâdise şöyle olmuştur. Kv-

velâ bazı kimseler Cami-i Kz-
her’de toplanarak aralarında
görüşüp ayaklanmaya karar
verdiler. Hemen her tarafa da­
ğıldılar ve:

«Bu gün gaza günüdür. N a p o ly o n 'u n halkı o y alam ak için K a h ir e Td e yaptırdığı bir
Düşmandan intikam alalım. m evlid alay:
...n Mağlûbiyet ayıbını üstümüzden (Colin'in bir gra v ürü nden)

2789
 rastlarsa öldürüyorlardı Dağınık halde olan
ve dil bilmedikleri için neye uğradıklarım
anlayamayan Fransız askerlerinden pek ço­
ğu bulundukları yerde katledildiler. Bor.a-
part, Cize’de bulunuyordu Hâdiseyi duyun­
ca ih tilâli bastırmağa koştu Ahali ise, so­
kak başlarında yaptıkları siper ve barikat­
larda şiddetle karşı koydu. Çarpışmalar üç
gün sürdü. Bonapart nihayet şehrî sardırıp
dışarıdan ve kaleden siper ve barikatlara
mermi yağdırmağa başladı. Bu suretle bun­
ları temizledi. Bu arada birçok büyük bi­
nalar da yıkıldı. Siperler zaptedilince bir
şef tarafından idare edilmeyen halk dağıl­
dı. Fransız askerleri şehre hâkim oldular.
Bu arada bazı yerleri ve Cami-i Ezher'i yağ­
ma ettiler. Bonapart, hemen genel a l ilâniyle
ortalığı yatıştırdı. Ancak, hâdiseyi ilk tah­
rik edenler yakalanıp idam olundu. Bu
olaylar sırasında Fransız'lardan iki bin ve
ahaliden üç bin. kişi ölmüştü. Hâdisenin baş­
langıcında kendisinden yardım istenen Said
şeyhi yardıma koşmuşsa da, o gelinceye ka­
dar ayaklanma bastırılmıştı. Gelen bedevî
kuvvetleri Fransızların top ve humbara ate­
şine dayanamıyarak dağıldılar. Bonapart,
Said şeyhini yakalatıp idam ettirdi ve yerine
kardeşini tayin etti. ■
Mısır’a Fransız tecavüzünden sonra
Üçüncü Selim’in tutumu
Bonapartın İskenderiyeyi alıp sonra da
Mısırı işgale başlaması Osmanlı devletine
savaş ilân ı hakkı veriyordu. Çünkü, fiilî te­
cavüze uğramı?, memleketinin bir kısmı is­
tilâ edilmiş ve istilâ devam etmekte bulun­
muş oluyordu. Buna rağmen Osmanlı devle­
ti Fransaya derhal savaş ilân etmedi. Bunun
sebehi. jse, basında birçok gaileler bul tut­
masıydı. Meselâ evvelâ V idin’de başkaldır-
mış olan Pasban-oğlu henüz tenkil edilme­
miş bulunuyordu. B ir devlet ordusu onunla
savaş halindeydi. Hicazda, Osmanlı devleti­
nin büyük dayanağı olan din birliğini yıkma
tehlikesini gösteren Vahhabi hareketi m ut­
laka önlenmesi gerekli bir ayaklanma, bir
isyan haline gelmekteydi. Devlet hâzinesi
darda, silâhlı kuvvetlerin durumu perişan­
dı. Ayrıca, Fransar.m OsmanlI devletine ait
başka yerlere de taarruzu m üm kün görülü­
yordu. OsmanlI devleti Fransaya karşı, Fran-
sanın diğer düşmanlariyle henüz bir and-
laşma yapmamıştı. Devlet ricalinin bir kıs­
m ı Fransa cumhuriyetine lıenien savaş ilân
edilmesi gerek tiği kanaatinde bulunmakla
beraber, ekseriyet acele edilmemesi ve ha­
zırlıksız bir savaşa girilmemesi fikrindeydi.
Hattâ, Üçüncü Selim de böyle düşünüyordu.
Sadrıâzam İzzet Mchmed Paşaya gönderdiği
b ir hatt-ı hümayunda, sefer tedarikinde ace­
le, savaş ilânında teenni tavsiye ediyor ve
27 9û
bir miktar vakit kazanılmasının uygun bu­
lunacağım söylüyordu. Onun fikrince, bas­
ta Mora olmak üzere evvelâ serhadlerin
takviyesi, sonra Fransaya düşman devletlerle
görüşülüp b ir anlaşmaya varılması, nihayet
Mısır hâdiselerinin biraz daha inkişafı bek­
lenip sonra savaş ilân edilmeliydi. Lâkin,
sadrıâzam bunların bir emir olmayıp kendi
düşünceleri olduğunu, böyle m ühim mese­
lelerde ne padişahların ve ne de sadrıâzam-
ların İtendi başlarına karar vermelerinin
doğru olnuyacağını, kendisiyle birlikte şey­
hülislâmın vesair devlet ricalinin de katıla­
cağı bir toplantıda herkes düşüncesini açık­
ladıktan sonra varılacak müşterek karara
göre hareket edilmesinin de icap edeceğini
de bildiriyordu.
Yapılan meşveretler, teklifler ve
alman kararlar
Bundan sonra Bâb-ı âlide ve şeyhülislâm
konağında bai; toplantılar yapılıp mesele
enine boyuna müzakere edildi. Evvelâ M ı­
sır seraskerlerinin Sayda valisi Cezzar Ah-
med Paşaya verilmesi düşünüldüyse de,
onun o bölgeden ayrılışiyle Liibnan halkı­
nın ve D ürzi aşiretlerinin ayaklanması m ah­
suru ileri sürüldü. Nihayet, Mısır serasker­
liğinin Şam valisi ve Hac emiri İbrahim Pa­
şaya tevcih edilmesi, Cezzar Alımed Paşa­
ya ise kıyılar seraskerliği verilmesi ve
Azem-zâde Abdullah Paşanın Mısır valiliği­
ne tayin edilmesi uygun görüldü.
Bu sırada Cezzar Ahzned Paşa, kendi­
sine senet karşılığı b ir m iktar borç para
ve Mısır seraskerliği verilirse bu ülkeyi
Fransızlardan kurtarmayı taahhüt edeceğini
ve sonra borcunu ödeyerek senedini geri
alacağını bildirmişti. Mesele müzakere olu­
nurken, Cezzarm hakikaten bu İşi başara­
cağı kabul edildiği sırada valde kethüdası
Yusuf Ağa:
«Cezzarm M ısırı kurtarması ■m üm kün­
dür. Lâkin, sonra onu Mısırdan kim çıka­
racak» demesi üzerine bundan vazgeçildi.
Yusuf Ağa, bir taraftan da. Fransaya karşı
Rusya ve İngiltere ittifakına da muarız b u ­
lunuyor ve kâfirlerden yardım istemenin
şeriata aykırı düşeceğini ileri sürüyordu. As­
lında, bu memuriyet kendisine verilse bile
Cezzarm Bonapartla başetmesine im kân
yoktu. Onun kuvveti ancak D ürzi aşiretle­
rini sindirecek kdar olup yeni savaş teknik­
leriyle teçhiz edilmiş bir batı ordusuna ta­
arruz kudreti mevcut değildi. Osmanlı dev­
leti ise, bundan evvel dc müşterek düşman­
lar ma karşı hıristtyan devletlerle ittifak
yapmış- ve bunun İslâm şeriatına aykırı b u­
lunm adığını devrin üleması izah ve isbat et­
m işlerdi
 Fransa maslahatgüzarına yapılan
tebligat
Fransızların, Osmanlı memleketlerine
pervasızca saldırışlar: halkı son. derece he­
yecana şevketmiş ve iransızlar aleyhine
başlamalarına sebeb olmuştu. Halbuki,
Fransa maslahatgüzarı Rufen sefarethanede
eskisi gibi oturuyor, Fransız tüccar ve te-
bessı ise şehirde serbestçe dolaşıyordu. Bu
hal, birçok dedikoduların alıp yürümesine
sebeb olduğu gibi, halkın Fransızlar aleyhi­
ne fiilen harekete geçmeleri ihtim ali de
beliriyordu. Diğer taraftan Prangaya karşı
b ir ittifak yapılması için İngiliz elçisi ile
görüşülmüş ve İngiltere devletine gönderil­
mek üzere bazı esaslar kararlaştırılmıştı. İn­
giliz elçisi Bâb-ı âliye başvurup Osmar.lı
devletinin İransa hakkmdaki kararının ne
olduğunu bildirmesi hususunda İsrar edi­
yordu. Çünkii, Fransızlsr her yerele Bona-
partm, Mısıra Osmanlı devletinin emriyle
gitmiş olduğu ve Bâb-ı âlinin Fransa ya H in­
distan yolunu açtığı hakkında türlü haber­
ler yaymakta idiler. B ütün bunlar, henüz
savaş ilân edilmemiş olmakla beraber, Fran­
sa hakkında bazı tedbirler alınmasını zarurî
kılmaktaydı.
Bunun üzerine Kulen, Bâb-ı âliye dâvet
edilip kendisine İstanbulda ve Osmanlı mem­
leketlerinde bulunan Fransız tüccar ve te­
baasının oldukları yerde kalarak kimse ile
ihtilaf etmemeleri, kendisinin de sefaretha­
neden ve elçilik tercümanının evinden çık­
maması, elçiliğe ait işaretlerin kaldırılması,
devletle resmen muhaberede bulunmaması
ve birşey icap ederse Divan -1 hüm ayun ter­
cümanı vasıtasiyle gayrı resmî şekilde arz
olunması ve yahut daha m ühim şeyler için
elçilik tercümanının reisülküttab efendiyi
evinde gayr: resmi şekilde ziyaret etmesi
nazik, lâkin kat’î bîr ifade ile bildirildi.
Maslahatgüzar:
■Yakında elçimiz gelecektir. O zamana
kadar beklense olmaz mı?» nev’inden söz­
lerle işi geciktirmek istediyse de kabul edil­
medi. Ruien, elçiliğe döndükten sonra Fran­
sa ile Osmanlı devletinin muhaberesine Fe­
lemenk elçiliğinin tavassut etmesini istemiş,
bu isteği uygun görülmüş ve Felemenk el­
çisiyle görüşülerek gerekli protokol tesbit
olunmuştu. Hâdiselerin, inkişaf: karşısında
Prusya elçisi de Bâb-ı âliye müracaat edip
Fransa hakkında ne düşünüldüğünü dostane
sormuş ve kendisine Osmar.lı devletinin sa
vaş ilân ın ı gerekli hazırlıkları tamamlamak
için geri bıraktığı gizlice haber verilmişti.
2791
Çanakkale boğazı için alman karar ve
îadrıâzamın azli, Fransa'ya harb ilânı
Bu sırada, Çanakkale boğazından girip
çıkacak bütün gemilerin, hangi devletin ban­
dırasını çekmiş olursa olsun boğaz hisarla­
rında yoklanarak içindekilerin han?: m il­
iste mensup ve ne gibi kimseler olduğu,
ellerinde bulunan belgelerin mahiyeti ve
kendilerinin ahvali yoklanmadan boğazdan
geçirilmelerine ve bu yasaklara uymayan­
ların top aleşiyle batırılmalarına karar ve­
rilerek keyfiyet istanbulda bulunan yabancı
elçi ve maslahatgüzarlara bildirildi ve bu
hususta kendi konsoloslarına bilgi verilmesi
istendi. Bir taraftan Fransa ile barış halin­
de bulunan Avustuıya devletine baş v uru­
larak Osmanlı devletiyle Fransa arasında
bir savaş çıktığı takdirde Avusturyanm tu ­
tum unun ne olacağı soruldu ve tarafsız ka­
lacağı cevabı ahndj. Henüz ittifak andlaşması
imzalanması olmakla beraber, Rusya çarının
Rus donanmasına müşterek düşmana karşı
savaşmak üzere İstanbula hareket emri ver­
diği duyulduğundan gerekli kolaylığın göste­
rim lisi için Karadeniz kıyılarında vazifeli
bulunanlara emirler gönderildi. -
Sadrıâzam İzzet Mehmed Paia vaktiy­
le uzun müddet Mısır valiliğinde bulundu­
ğundan o tarafın muhafazası için gerekli
çareleri bilmesi ve Fransızların nice zaman­
dır Mısıra taarruz edecekleri söylendiğine
göre de lüzum lu tedbirleri alması icap eder­
ken elleri bağlı beklediği ve bir işe yara­
madığı kendine telkin edilen Üçüncü Se­
lim , nihayet 30 ağustos 1798 tarihinde onu
ve onun taraii&r! bulunan şeyhülislâm Dür-
rı-zâde A rif Efendiyi azil etti. Aşir Efendi
şeyhülislâm, kapıcıbaşı İzzet Alımed Paşa­
zade Abdullah Bey vezareöe sadaret kay­
makamı oldular. Sedaret m ührü eşkiya ten­
kilinde muvaffakiyeti görülen Erzurum va­
lisi Yusuf Ziya Paşaya gönderildi. Eski sad-
rıâzam Sakız adasına ve eski şeyhülislâm.
Bursaya sürgün edildiler.
Nihayet 2 eylül 179S günü Fransa mas­
lahatgüzarı Bâb-ı âliye getirtilip Fransa
cumhuriyetinin andlaşmayı bozarak Osman­
lI devletinin bir parçası olan Mısıra fiilen
tecavüzde bulunması dolay isiyle bu devlete
savaş ilân edildiği resmen bildirilmiş ve
kendisiyle elçilik memurları tevkif olunup
Ycdikuleyc gönderilmişlerdir.
Osmanlı devletiyle Rusya, İngiltere ve
îki Sicilya arasında yapılan andlaşmalar
Rus'donanması, Osmanlı devletinin mii-
saadesiyle Karadeniz 'boğazından geçerek 5
eylül 1788 tarihinde Büyükdere önlerinde
demirledi. Andlaşma müzakereleri daha &e-
vam ederken b u donanma Osmanlı donan-
m asiyle birlikte Mora ve Arnavudluk kıyı­
larını savunma ve Fransaya geçmiş bir k ı­
sım Yunan adalarını alma gayesiyle Akde-
nize gönderildi. 23 aralık 1798 tarihinde
Ruslarla ve S ocak 1799 tarihinde dc İngi­
lizlerle anlaşmaya varılıp ittifak andlaşma-
Iarı imzalandı. (Ruslarla yakılan ittifakın
imza tarihi, İ. H. Danişmend: İzahlı Osmanlı
Y e d ¡ada c um huriy etinin m ührü
(Bclleten'den )
Tarihi Kronolojisi c: 4, s: 76 ve Muahedat
mecmuası, c: IV, s: 14-16 da 3 ocak 1799 - 26
receb 1213 olarak gösterilmektedir). Rusya
ile yapılan bu 14 maddelik andlaşmaya göre
ik i devlet birbirlerinin toprak bütünlüğünü
garanti ediyorlar, dostlarına dost, düşman­
larına düşman oluyorlar, aralarında çıkacak
b ütün ihtilâfları müzakere yoluyla hallini
kabul ediyorlardı. Birisinin memleketine
vaki taarruzun defi için öbürü yardıma ko-
N H p o t y o n 'u n S u r iy e ’d e yaptığı Savaşlardan
2792
şacak, yardım asker, donanma veya para
verilmek suretiyle yapılacak, bu atıdlaşma-
n ııı gayesi savunma olacak ve İngiltere,
Prusya ve Avusturya devletleri de isterler­
se buna katılabileceklerdi. Ayrıca, iki dev­
let arasında 22 maddelik gizli bir anlaşma
imzalandı. Bu anlaşma. Osmanlı - Rus and-
iasmasımn Fransaya karşı olduğunu belirti­
yor ve bunun tatbiki hakkındaki teferruatı
bal ediyordu.
Bu, Osmanlı devletinin ilk defa olarak
Avrupa devletleri ittifak sistemine girişidir.
Gerçi Prusya ile de daha evvel böyle bir
ittifak imzalanmışsa da, bunun hüküm leri
fiilen yürürlüğe girmemiş, yani Prusya taah­
hütlerini yerine getirmek istemediği için
tatbik alanı bulamamıştı. A yni zamanda Os­
manlI devleti kendisini Avrupa devletlerinin
ve b u devletlere ait meselelerin dışında
saymayı, yani an’anevi iniirad siyasetini böy-
lece artık terk etmiş bulunuyordu. Ayrıca
bu andlaşma, velev ki zaruretlerin netice­
sinde ve karşılıklı beslenen hislerden ve
nihaî gayelerden vazgeçilmeden akdedilmiş
olsun ve hattâ geçici olmuş bulunsun, Rusya
ile yapılan ilk dostluk andlaşmasıdır. Os­
manlI - İngiliz ittifakı ise on üç maddelikti.
İngiltere bunda kendisinin Osmanlı - Rus
andlaşmasma katıldığını ve aynı vecibeleri
kabul ettiğini bildiriyordu. Buna karşılık
Osmanlı devleti Akdeniz lim anlarını Fran-
sıziara tamamen kapatacak ve 130.000 kişi­
lik bir kara kuvvetini Mısır seferi için ha­
zırlayacaktı. 21 ocak 1799 tarihinde de Os­
m anlI devleti İki Sicilya krallığı ile Fran­
saya karşı bunlara benzer bir ittifak and-
laşması imzaladı.
Denizde ve karada savaş hareketlerinin
başlam ası
İlk olarak Rus ve Osmanlı donanmaları­
nın müşterek hareketi ve kara-
dan Tepedelenli A li Paşanın yar-
dJmiyle Venediklilerden Fran­
saya geçen Yedi ada yani, îtaki,
Ayamavro, Kcfalonya, Korfo,
Zanta, Pakso ve Cuka adalariy-
le Preveze, Fargo ve Potrinto
(Butrinto) kaleleri alındı (Şu­
bat 1799). Bu yedi adadan m ü ­
rekkep olmak üzere vc Osmanlı
İmparatorluğunun himayesinde
ve Rusyanın kefaletinde olarak
«Yedi Adalar Cumhuriyeti» k u ­
ruldu. Cumhuriyetin hususî bay­
rağı bulunacak ve her üç yılda
Osmanlı devletine 75 bin k u­
ruş ci2yc ödeyecekti (21 mart
biri 1800).
 Evvelce Mısır seraskerliği için Ilaec emiri aldığı, şiddetli tedbirlerle gizledi. Nihayet
İbrahim Paşa uygun görülmüşse de bu va­ 24 martta Suriyenin son müdafaa noktası
zifeye taiip olan Cezzar Ahmed Paşanın olan Akkâ kalesinin önüne varıp derhal
hem daha enerjik oluşu hem de arzusu k ı­ muhasara etti. (Akkâ kalesine ilk ateşin
rılarak gücendirilmesin in bazı tehlikeler ve açılmasını, Tarih-i Cevdet: e: 7, s: 17 de
gaileler yaratacağı ihtim ali düşünülerek, Şam
vc Trablus eyâletleri. Kudüs ve Nablüs san­
cakları ve Hacc emirliği de uhdesinde bu­
lunmak üzere, Mısır seraskerliğine tayin
olundu. Tırhala mutasarrıfı Mustafa Paşa ise
kalabalık bir ordu ile ve deniz yoluyla İs-
kenderiyeye gönderilecek, ayrıca sadrıâzam
Yusuf Ziya Pasa kurulacak büyük bir or­
dunun başında Mısırı kurtarmağa bizzat gi­
decekti.

Napolyon’un Suriye seferi Eski Y a f a ’dan görünüş

Bonapart, Mısırda kısılıp kalmıştı. Os­

m an lI devleti kendisine müttefikler bulmuş,
Napolyonun Fransa ile bağlantısı imkânsız
hale gelmiş, bir yerden yardım görme üm i­
di kalmamıştı. Şu halde, şimdilik mısırda
yerleşmekten başka çaresi yoktu. Bu ülke­
de emniyet içinde bulunmak ve hattâ bulu­
nabilmek için ise, Suriyeye dc hâkim olmak
icap ediyordu. Onun fikrince, Mısır ile Su-
riyenin mutlaka aynı idarenin altında bu­
lunması şarttı. Bunu bir coğrafya zarureti
olarak kabul ediyordu. Bu suretle bütün do­
ğu Akdeniz limanlarına sahip olacak, bun­
ları İnciliz gemilerine kapatacak ve üstelik
Osmanlı devletini güneyden zorlayarak is­
tediği gibi bir barış elde edebilecekti.

Bütün bunlar, Bonapartı Suriye sefe­

rine şevketti. Mevcudu 24 bine inmiş olan
ordusundan 18 bin kişilik bir kuvvet ayıra­
rak Suriye üzerine yürüdü (10 şubat 1789). Nap olyo n Yafa’da vebalılar arasında
Kölemen süvarilerinin ufak tefek saldırışla­ ( A . J. Gros’un tablosundan)
rın ı bertaraf edip 20 şubatta
El^riş'j, 24 şubatta Gazze-'yi,
28 şubatta Remle’yi. ve beş
günlük savaşlar sonunda 7 mart­
ta Yafa’yı aldı. Yafa’da esir alı­
nan dört bin askerin idamı ve
müslüman ve hıristiyan ahali­
nin katliam edilmesi, Bonapart
hakkında her yerde genel bir
nefretin uyanmasına sebeb oldu.
Mısır valisi Azem-zâde Abdullah
Paşa Bonapartm ordusuna karşı
Gazze’yi müdafaa etmiş, lâkin
düşmanın ağır basması karşısın­
da çekilmek zorunda kalmıştı.

A kkâ kalesi savaşları

Yafa’nir: alınışından sonra

Fransız ordusunda veba başgös- Eski A k k â ’d a n bir görünüş (sağda Cezzar Ahm ed P aşa
.lerdiyse de Napolcon bunu camii)

2793
12 mart 1799 - 5 şevval 1213 ve î. H. Da-
nişmend; İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi
c: IV, s: 77 de 13 mart 1799 - 12 şevval
1213 olarak kaydetmektedir). Burasını Cez­
zar Ahmed Paşa savunuyordu. Bonapart. Os­
manlI ülkelerine geldiği gündenberi kar­
şılaştığı en çetin rakibin Cezzar olduğunu
biliyordu. B u yüzden çok daha evvel mek­
tuplar gönderip onu kendi tarafına çekme­
ğe çalışmış, lâkin muvaffak olamamıştı. Cez­
zar ilk 26 ağustos 1798 tarihli mektubu
Napolycrı’un Mısırda bıraktığı F ra n sız ordusu
k u m a n d a n ı ge n e ra l K leber
Osm anlı o r d u su n u n m a ğ lû p olduğu
getireni kovmuş, ikinci ve tebciid edici bir
ifade ile yazılmış 19 ekim. 3798 tarihli m ek­
tubu getirenin ise kafasını kestirmişti. Yafa
katliâm ından sonra Bonapart üçüncü bir
mektup göndererek kendisiyle dost ve cüiş-
manlariyle düşman olmasını istemiş ve yap­
tığı ve daha da yapacağı kötülükler kadar
iyilikte de bulunabileceğini bildirmişti. Cez­
zar, buna cevap vermeyerek müdafaa terti­
batı aldı. Yanında kralcı Fransızlardan Fe-
lipo adlı bir topçu ve Sı'dney Smith adlı bir
İngiliz deniz subayı bulunuyor ve kendisine
yardım ediyorlardı. Ayrıca Cezzar Ahmed
Paşaya, İstanbuldan nizarn-ı cedid askeri de
gönderilmişti.
Fransızlar, b ütan güçleriyle kaleye yük-
Iendilerse de gördükleri şiddetli mukavemet
yüzünden m uvaffak olamadılar, Kale deniz­
den İngiliz ve Osmanlı donanmasiyle irtibat
halinde bulunuyor, ağır toplarını getireme­
miş olan Bonapart bu pek müstahkem kaleyi
ancak sahra toplariylc değebiliyordu. Ak-
kâ’ya yardıma, gelen kölemen kuvvetlerini
Fransızlar bozguna uğrattılarsa da, kaleyi
alamıyarak yenilgiyi kabul zorunda kaldılar.
B u savunma sırasında nizam-ı cedid askeri
derhal temayüz, etmiş, böylece muntazam bir
avrupa tarzında talim ve terbiye görmüş olan
askerin öbürlerinden daha üstün olduğu a n ­
laşılmıştı. Nizam-ı cedid askeri, kendisiyle
savaşan Fransız askerinin bütün harp tekni­
ğini biliyor, b u yüzden hücum larını kolayca
püskürtüyor, her noktada mağlûp ediyordu.
Napolyon’un Suriye’den çekilmesi ve
Fransa’ya dönüşü, Fransız ordusunun
Mısır’ı terki
Bonapart, b u arada D ürzi aşiretlerini
ayaklandırmak için reisleri Em ir Bcşir’e ha­
ber gönderdiyse de cevap ala­
madı. A ynı zamanda yukarı m ı­
sıra çekilmiş bulunan kölemen­
lerin çete savaşlariyle orada ka­
lan kuvvetleri bunalttıklarını
duydu. Kendisi, Suriyede üten
mısırda bir ayaklanma patlak
verirşe bunun bastırclamamasın-
dan korkuyordu. Öyle bir d u­
rum hasıl olursa, kendisi Suriye -
de kısılır ve mahvolurdu. Niha­
yet 5 mayış 1799 gününde A kkâ
kalesine yaptığı son hücumda
m uvaffak olamayınca, F ransa
ihtilâlinin yenilmez şöhretli k u ­
mandanı, ilk mağlûbiyet acısını
kürklerden tadarak ricat emri
verdi. (A kkâ Önünden çekiliş,
Tarih-i Cevdet; c: 7, s: 21 de
Helyopotis savağı 16 mayıs 1789 -11 2İlhicce 1213
2794
 ve I. H. Danişmend; İzahlı Osmanlı Tarihi
Kronolojisi, c: IV, s: 77 de 21 mayıs 1799-
16 zilhicce 1213 olarak kaydetmektedir). L â ­
kin, Suriye seferinin mısıra yürümekte olan
Osmanlı ordusunun mağlubiyetle sona er­
diğini de ilân etmekten de çekinmedi. Fakat,
buna inanan bulunmadı, çünkü kat’i şekilde
mağlûp olmuştu.
Bonapart’ın Suriye üzerine yürümesi Os­
manlI devletini telâşa verm işti Sadrıâzam
Yusuf Ziya Paşanın ordu ile hemen kara­
dan yola çıkması. Köse Mustafa Paşa’nın ise
Rodos'tan deniz kuvvetiyle doğru mısır üze­
rine yürümesi kararlaştırıldı. Lâkin, Benapart
Suriye'den yenilmiş olarak döndüğü için sad-
rıâzam çarpışacak düşman bulamamıştı. Yo-
ia çıkmış olan Köse Mustafa Paşa ise, Ebu-
hur’a çıktı (14 temmuz). Nspolyon Rahma-
niyeden hareket edip bu kuvvetler üzerine
yürüdü. 25 temmuz 1799 günü cereyan eden
savaş sonunda Köse Mustafa Paşa m ağlûp ve
esir oldu. Az sonra, yenilen Osmanlı kuvvet­
lerinin son dayanak noktası olatı Ebuhur
(Abuk-r) kalesi de Napolyon'un eline geçti
(2 ağustos).
Bor.apart, avrupada Fransa ile yeniden
savaşa başlayan AvusturyalIların Fransız or­
dularını yenmekte olduğunu duyunca yerine
general Klebcr’i bırakarak yurduna döndü
(23 ağustos 1799). Kumandan Kleber esasen
M ısır işinin bir çıkmaza girmiş olduğuna ve
bu seferden müsbet bir sonuç alınamıyaca-
ğına inanıyordu. Elariş'e kadar gelmiş olan
sadrıâzam Yusuf Ziya Paşa’m yanındaki alt­
mış bin kişi ile her an Mısır üzerine y ü rü ­
mesi beklenebilirdi. Kleber bunun üzerine
M ısırı boşaltmayı teklif etti. Üç m üttefik dev­
let, yani Osmanlı devleti, Rusya ve İngiltere
mümessilleri Fransız murahhaslariyle görü­
şüp bunun şartlarını tesbit ettiler <24 ocak
1800). Ancak İngiltere devleti Mısırdaki F ran ­
sızların tamamen takattan düşüp aciz b ir ha­
le geldikleri için bu teklifte bulunduklarını
sanıp hazırlanan şsrtnamayi tasdik etmeye­
rek Fransız ordusunun esir edilmesinde İsrar
etti. B u yüzden savaş tekrar başladı ve Fran­
sız ordusu Helyopoliste Osmanlı ordusunu
yenerek mütareke gereğince çekildiği yerleri
tekrar işgal etti. Mısırda bulunan Fransız or­
duları kum andanı general Kleber 14 haziran
1800 tarihinde H alil Süleyman adlı bir Türk
fedaisi tarafından öldürülünce bu sefer ku­
mandayı general Menü (Menou) ele aldı. İs-
kenderiyeye çıkarma yapan İngilizler, onu
mağlûp ettiler (2 mart 1801) ve ilcrliyen Os­
manlI - İngiliz kuvvetleri karşısında mısırın
boşaltılması müzakereleri yeniden başladı.
Neticede imzalanan andlaşmaya göre Fransız
ordusu Olduğu gibi, yani bütün silâh vs ağır-
lıklariyle Mısırdan çekildi (30 ağustos 1S01).
2795
Eâb-ı âliyi tekrar Fransız politikasına
meylettiren olaylar, Amîen barışı
Fransızların doğu Akdetıizden bu suret­
le çekilişinden sonra Malta adasını da ele ge­
çirmiş olan İngiltere onların boşalttığı Mısıra
göz dikm iş bulunuyordu. B u ülke eline ge­
çerse bütün doğu ticaretini ve karadan H in ­
distan yolunu tam bir emniyet altına almış
olacaktı. Bâb-ı âli, bazı alâmetlerden cnun
bu niyetini sezmişti. Huşların ise, Fransız 1ar­
dan alman ve Osmanlı devleti himayesine
verilen 3redi adalarla kıyı kalelerine yerleş­
mek için buralarda ve Mora hıristiyanları
arasında geniş b ir propogandaya başladıkları
ve R um ları devlet aleyhine kışkırtmağa ça­
lıştıkları artık gizliliğini kaybetmiş b ir olay­
dı. Osmanlı devleti, Fransaya karşı ittifak
ândlaşmasiyl* bağlandığı bu iki devletin,
Fransa tehlikesi kalktıktan sonra kendisi için
bir tehlike haline geldiğini görüyordu. Bu
yüzden bir muvazene temini gayesiyle Fran­
sız politikasına m eyil etmeyi doğru buîarak
Paris elçisi Esseyyid A li Efendî’ye ik i dev­
let arasında kurulacak barışın esaslarını tesbit
için temaslarda bulunmasını bildirdi. M ısır­
dan dönüşünden sonra Birinci konsül ünva-
niyle Fransa’nın başına geçmiş olan Rona-
part ise, kendisine karşı kurulan birliği par­
çalamak İçin, Fransızlarcan aldığı Malta
adasını kendi himayesine girmiş olan şöval­
yelere vermeğe yanaşmadığından dolayı çar
Birinci P ol’ün kırgın bulunduğu İngiltere ile
Rusya’nın arasını açmak politikasını güt­
mekteydi. Birinci Pol, Akdeniz muvazenesi­
nin Fransa lehine olduğu gibi, İngiltere le­
hine de bozulmasını istemiyor, hele buna
âlet olmayı hiç arzu etmiyordu. Nitekim,
Avusturya’nın İtalyayı tamamen hâkimiyeti
altına almağa kalkışması yüzünden b u dev­
letle olan ittifakını da bozmuştu. Bonapart,
çar Pol’un emellerini ve ihtiraslarını b ili­
yordu. O nları biraz okşamak suretiyle Rusya
ile evvelâ barış sonra ittifak andlaşması im ­
zaladı. İki devlet. Fransa ile Rusya büyük
bir proje üzerinde anlaşmışlardı Buna gö­
re Fransanm askeri yardimiyle Rusya İranı,
Afganistanı, Buhura’ya kadar olan bölgeyi
alıp Hindistana kadar ilerleyerek İngil izleri
bu memleketten atm ak suretiyle büyük bir
doğu imparatorluğu kuracak, Fransa ise M ı­
sır ve Suriyeyc yerleşip doğu Akdenize h a ­
kim olacaktı. Bu projenin İngiltereye rağ­
men ancak Avusturyanın muvafakatiyle ta ­
hakkukunu m üm kün gören Bonapart, bu
devlete gizlice başvurup kendilerine m ü za ­
heret şartiyle parçalanmak üzere bulunan
Osmanlı devletinden nereleri islediğini sordu.
Avusturya: Sırbistan, Bosna-IIersek, Eflak-
Boğdan ve Bulgaristan’ı istiyordu. Ancak bu
sırada Birinci Pol’ün, Fransa siyasetine m ey­
letmesine taraftar olmayanlar tarafından ö l­
dürülüşü üzerine Rusya çarlığına oğlu B irin­
ci Aleksandr geçti (1801). Yeni çar mahsul­
leri İngiltere’ye satamamaktan sıkıntıya düş­
müş bulunan geniş toprak sahiplerinin taz-
R u s çarı Birinci P o l'ü n öldürülüşü
yikiyle b u devletle bir anlaşma imzaladı. Bu
suretle evveiee hazırlanan büyük proje suya
düşmüş oldu. Fransa sonunda İngiltere ve
Osmanlı devletleriyle barışa yanaştı. İngil-
R u s çarı Birinci A leksandr
2796
tere ile Amyen (Amien); Osmanlı devletiyle
Paris andiaşmalarını imzaladı (1802). Böy-
lece. Bonapsrt’m İskenderiye’ye taarruzu ile
doğan durum ortadan kalkmış ve Osmanlı -
Fransız münasebetleri tekrar dostluğa dön­
müştü.
Ancak bu Fransa dostluğuna dönmek pek
kolay olmamıştır. Bunun sebebi de Napol-
yen'un yeni b ir takım icraatı ve müttefiklerin
Osmanlı devletine karşı takip ettikleri hattı
hareketti.
Bonapırt’m Mısır dönüşünden sonra
Fransa ve Avrupa
Kapolyon Bonapart, Mısır’dan dönüşün­
de. ih iilâl hüküm etlerinin senelerden beri
süregelen gevşekliği, suiistimalleri ve duru­
ma bir türlü gereği gibi hakim olamamaları
dolayısile halkın bu idareden gittikçe uzak­
laştığını görerek hasıl olan havadan istifade­
ye karar verdi. Gerekli tertibatını alarak
IMrektuvara ve meclisine karşı harekete
geçti ve kolayca muvaffak oldu. Nitekım Na-
poleon Bonapart 9 kasım 1733 tarihinde askerî
güce dayanarak Parlamentoyu kapatıp Birin­
ci Konsül unvanile Fransa'nın mukadderatı­
nı eline aldığı zaman hiçbir itirazla karşılaş­
madı. Napoleon, iktidarı eline aldıktan son­
ra idari, m ülki, adlî, m ali ve İktisadî saha­
larda şaşılacak kadar kısa zaman içinde pek
büyük ıslahat yaparak Fransayı düzene sok­
tu. Henüz otuz bir yaşında bulunan bir gen­
cin bu büyük başarısı karşısında ker.disi
Fransa’yı kurtarm ak için Alish tarafından
gönderilmiş telâkki edilmeğe başlandı. En
büyük ve en faydalı muvaffakiyetleri de B i­
rinci konsüllük ile imparatorluk <1799-1304)
devri arasındadır.
Napolyon iç ıslahattan başka dış düşman­
lara karşı da m uvaffak olmuş, bilhassa üst
üste mağlûbiyetlere uğradıktan sonra im pa­
rator İkinci Fransuvs’ya Lönevil (Luneville)
andlaşmasmı kabul ettirerek baş erdirmişti
O şubat 1801), sonra da evvelce yazdığımız
gibi Amyen de um u m î b ir sulha razı olmuş­
tu. O, beyiece Avusturya, İtalya’dan tama­
men vaz geçmiş bulunuyordu. Bu zaferlerine
karşılık kendisine müddeti on yıl olan Kon-
süll ük kaydıhayat şartile verilmiş, ik i yi! son­
ra da imparator ilân edilmişti. Bonapart, bu­
nun üzerine eski asalet unvanlarını ihdas
ederek hizmetlerine göre silâh arkadaşlarına
tevzi etti. Papa, merasimle imparfor] uk tacı­
nı ona giydirmek için Paris’e kadar geldi.
K a to lik . mezhebi yine devletçe tanınmış ve
külseler papaslara geri verilmişti. Bundan
sonra Fransa ordularının fütuhat devri baş­
ladı. İmparator Napolyon 1805 .yılında Avus­
turya ve Rusya birleşik ordusunu Osterliç
de Eyiûl aymda a Sır b ir İıazimete uğratarak eden gemiler hiç b ir Umana kabul edilme­
Presburg andlaşmasile <1805) bütün istekle­ yecekti. İsveç ve Osmanlı imparatorluğu,
rini Avusturyaya kabul ettirdi. Yine o yıl müstesna, bütün devletler bu kararları tat­
İngiltere üzerine hazırlanan hücum muvaffa- bik ettiler. Amma, sonunda İngiltere'den
kıyetsizliklo neticelenmiş ve Fransa ile m ü t­
tefiki İspanya, donanması Trafaigar deniz
meydan savaşında ağır b ir mağlûbiyete uğ ­
ramışsa da Frar.sa bu sarsıntıları karada ka­
zandığı başarılarla kolayca atlatmıştır (Ekim
1805).

Nspolyon Presburg’da Avusturya'ya ka­

b ul ettirdiği şartlardan sonra Almanya impa­
ratorluğunu ilga ederek <Rayn federasyonu»
nu teşkil etmişti. Prusya ve Avusturya bu
birliğe alınmamışlardı. Birlik, dört kral, beş
büyük duka, yirm i üç duka ve prensten ku­
rulmuştu. Y irm i milyona yakın nüfusu var­
dı. Merkezi, birliği idare eden n iy et mec­
lisinin toplandığı Frankfurt şehriydi. Bu
birlik, Fransa’nın müttefiki idi. Yine Bona-
part’m tazyikile Avusturya imparatoru. A l­
man imparatorluğundan ve bu unvandan
feragat zorunda kaldı. Bonapart, 1806 y ılın ­
da Rusya ve Prusyaya savaş astı. Prusya or­
Mısır’d a Osmanlı-Fransız savaşları m ü n a ­
dusunu 14 ekimde Yena ve Örsted’de, Rusya
sebetiyle yaptırılan m a d a ly a
ordusunu 8 şubat 1807 tarihinde Eylav ve
14 huiiranda Fridland (Freyland) savaşla­ (İsmail Gallb B e y ’ in «Takvim-i m e s k u ­
rında yere serdi, Prusya’y ı alt üst etti. kât-: O s m a n i y e » adlı eserinden)

Bonapart, Avusturya ve Rusya’nın Prus­ çok Avrupa ekonomisi sarsıldı, Kaçakçılık

ya nüfuzunu kırdıktan sonra Varşova büyük ve korsanlık alıp yürüdü. İngiltere, abluka
dukalı£ı’xu kurarak Lehistan’ı istiklâline ka­ kararma uyan gemilerin harp ganimeti sa­
vuşturmuştu. D iğer'taraftan o, Belçika’yı da yılacağını ilân etti. Napolcon karşılığında bu
Fransa’ya katmıştı. Hollanda krallığını evve­
lâ kardeşi L ui Napoleon’a verdiyse de, onun
kendisine körü körüne itaat etmemesi üze­
rine kendisini istifa ettirip Hollanda'yı da
Fransa'ya kattı. Daha evvel Bonapart ordu­
la rı tarafından istilâ olunan İtalya da za­
manla üç kısım halinde birleştirildi ve üçün­
de de Fransızların idaresi hâkim oldu. İm ­
paratorluk devrinde bunların birincisi Na-
poleon'un üvey oğlu Boharne’hin başında
bulunduğu Venedik ve Milano eyâletlerin­
den kurulan İtalya krallığı, İkincisi Napo-
leon’Un eniştesi Müra’n m idaresindeki Na­
poli krallığı, üçüncüsü ise doğrudan doğru­
ya Fransa’ya katılmış olan Piyemon, Ceno-
va, Toskana, Parma ve Roma bölgesiydi.
İmparator Bonapart’ı bütün bunlara sevk
eden sebeplerden biri, esas düşmanı İngilte­
re’yi en hassas yerinden vurmak için ilân
ettiği kara ablukasını başarıya ulaştırabil­
mekti. Buna göre Britanya adaları ile bütün
münasebetler, ticaret ve haberleşme kalkı­
yordu. Avrupa’da bulunan İngiliz tebaası harp
esiri sayılacaktı. Bunlara sit taşınır veya
taşınmaz bütün malisi- ve servetler müsade­
re olunacaktı,' İngiliz m allarının alım ve sa­
tım ı yasak ediliyordu. Bunlar da müsade­ A v u s t u r y a im p aratoru Birinci (A - m a n i m ­
reye tâbi idi. Hiç bir İngiliz gemisi veya paratorluğundan feragattan önce, İkinci)
İngiltere ile müstemlekelerinden hareket Fra n su v a

2797
karara uymayanların taşıdıkları bandırala­
rın bütün haklarını kaybedip İngiliz m alı
addedilerek öyle muamele göreceklerine da­
ir bit- kararnme yayınladı B u karara uymak
istemeyen Portekiz işgal olundu. Kral ailesi
EÂB-I Â LİN İN M Ü T T E F İ K L E R İ N D E N U Z A K L A Ş M A S I , İÇ O L A Y L A R ,
R U S Y A V E İ N G İ L T E R E İLE S A V A Ş I N B A Ş L A M A S I
Şehzadeliğinden beri Fransa taraftarlığı
ve dostluğu üe tanınmış olan Üçüncü Selim,
bu devletin Mısıra taarruzu ile büyük hayal
kırıklığına uğramış butun uyord u. i ran sız
dostluğunun tekrar kurulması onu son de­
recede memnun etmişti. Bonapart ise, Os­
manlI devletini batılaştırm ak yolunda bü­
yük gayretler harcayan Üçüncü Selime kar­
sı samimi saygı histeriyle doluydu. Bu duy­
gularını, iki devlet arasında savaş cereyan
ederken bile ortaya vurmaktan çekinmezdi.
Barıştan sonra ise Osmanlı padişahına gön­
derdiği mektuplarla onu ıslahata devama
te$vik ettiği gibi, aradaki dostluğu kuvvet­
N a p o ly o n im parator kıyafetiyle
2798
Brezilya'ya. kaçtı (1807).
Bonapart’m bu im paratrluğunu ilânı ve
takip ettiği politika Osmanlı devleti içinde
pek değişik durumların meydana gelmesine
sebeb oldu.
lendirmeğe çalıştı. Çünkü, şimdi aleyhine
birleşmiş olan Rusya ve İngiltereye karşı
gerektiğinde Osmanlı devletini kullanmayı
düşünüyordu. Üçüncü Selim ise, yukarıda
söylediğimiz gibi, niyetlerinden endişe duy­
mağa başladığı Rusya ve İngiltereye muka­
b il b ir muvazene kurabilmek için Fransa
politikasına m eyil etmeyi doğru buldu. Çün­
kü bir tarafta Osmanlı devleti için tehlikeli
bir ittifak olan Rusya - Ingiltere, öbür ta­
rafta ise tehlike olmaktan çıkmış bulunan
Fransa vardı ve Osmanlı devletî bunlardan
birisini seçmek zorunda bulunuyordu. Üçün­
cü. Selim, doğru olanı seçmişti.
Bâb-ı âli ile Fransa arasındaki
anlaşmazlık
Fratısa ile İngUterenin barışı kısa.' sür­
müş ve Bonapart Malta adasını bırakmak is­
temeyen bu devlete savaş açtığı gibi 2 ara­
lık 1804 tarihinde de konsül Unvanını terk
ederek imparatorluğunu ilân etmişti. İngil­
tere, bu olayın Bonapartm avrupa üzerin­
deki sonsuz emel ve ihtiraslarının bir ifa­
desi olduğuna ikna etmiş bulunduğu Rusya,
Avusturya, İsveç ve Napoli ile birlikte Fran-
saya karşı .bir ittifak bloku kurdu.
B u durum, Osmanlı imparatorluğu için
beklenmeyen bir siyasî buhran yarattı. Dev­
let, Fransa ile barış ve dostluk halinde bu­
lunduğu için yeni rejimi, yani Bonap artın
imparatorluğunu tanımağa hazırlanırken
Rusya ile İngiltere Bâb-ı âliye başvurup
aralarındaki ittifakın buna engel bulundu­
ğunu, eğer Osmanlı devleti bunu yaparsa
ittifakı feshetmiş sayılacağını bildirdiler.
Bâb-ı âlinin görüşü ise başka türlüydü. İh­
tilâlden evvel Fransa devletinin reisinin
Fransa padişahı diye anıldığını, Fransanın
yine böyle bîr rejime dönmesi dolayısiyle
Bonapart’a aynı ünvanır. verilebileceğini,
esasen imparatorluk rejim inin reddinin
Fransa ile savaş demek olacağını, Osmanlı
devletinin ise böyle bir şeyi arzu etmediğini
İngiltere ve Rusya elçilerine izah etti. L â ­
kin, iki devlet elçileri b u görüşü kabul et­
meyerek İsrarlarım tehdid derecesine kadar
çıkardılar. Bâb-ı â li nihayet, gerilemek zo­
runda kaldı ve bunun herşeyden evvel A v­
rupa devletlerini alâkadar eden bir husus
öldüğünü ve ancak haien Avrupada bulunan
iki imparatorluğun, yani Avusturya ile Rus-
yanın Fransa imparatorluğunu tanım aların­
dan sonra kendisinin de tanıyabileceğini ilân
e tti Fransa elçisi, Bâb-ı âliye baş vurup bu
kararı reddetti. Lâkin, Bâb-ı âli bunu de-
ğiştiremiyeceğini bildirdiği için, Fransa el­
çisi pasaportlarını alıp yurduna döndü. Böy-
lecc, İngiliz vc Kuşlar, İstanbulda Fransızlara
rağmen siyasî bir zafer kazanmış oluyorlar­
dı (Ocak 1804).
tığını anlayıp devletin başına yeni bir gai­
le çıkmasını önlemek gayesile Mehmed Ali
Ağaya, Mısırdan uzaklaştırmak için, vezarel-
le Cidde valiliğini tevcih ettirdi. Fakat bunu
anlıyan ve Mısırı terketmek niyetinde olmı-
yan Mehmed A li yeniden tertiplediği bir
ayaklanma ve halkın lehinde olan ısrarı so­
nunda Mısırda kaldı. Bu durum onunla vali
Hurşid Paşa arasında silâhlı bir çarpışmaya
kadar siden bir ihtilâfın doğmasına sebeb ol-

Sadrâzamın istifası ve Mısır valiliği

mes’elesi

İç vc dış işlerin gittikçe b ir çıkmaza

girdiğini ve her an vahim hâdiseler çıkması­
nın muhtemel bulunduğunu sezen Sadrıâzam
Yusui Pasa, arada kendi başının da belâya
girmesinden korkarak ihtiyarlık ve hastalık
bahanesiyle 24 nisan 1805 tarihinde istifa
etmiş vc Beylerbeyi civarındaki yalısında
oturmasına müsaade olunup sadaret maka­
mına derya kaptanı eski bost&ncıbaşı Hafız
İsmail Pasa getirilmişti.

Bonapari’ın çekilişinden sonra devlet

Mısırda kuvvetli bir idare kurmaya karar
vererek Hüsrev Paşayı valiliğe tayin etmiş­
ti. Hüsrev Paşa, Mısırda kölemenlerin eski
nüfuzlarını kazanmamaları için devletin da­
yanacağı muntazam bir ordu teşkiline baş­
ladı. Bunun kurulusu ilerledikçe de başı
bozuk, yani milis askerini istiskal eder oldu.
Nihayet, Kahircyi büsbütün terk etmelerini
istedi. B u asker, Mısır valiliğine göz dikmiş
olan serçeşmeleri Mehmed A li Ağanın da
teşvikiyle ve birikmiş ulufelerini istemek
bahanesiyle ayaklanıp bu valiyi kaçırdılar. Sultan Ü çüncü Selim
(J o u s n n i n ’d e n )
Arabgirden Kavalaya göçüp yerleşmiş
bir aileye mensup bulunan Mehmed A li Ağa, du. Neticede Hurşid Paşa, valilikten uzak­
1769 yılında Kavalada doğmuştur. Kasabanın laştırılıp yerine Mehmed A li Paşa tayin
bekçibaşısı İbrahim Ağanın oğlu ve Kavala edildi (19 haziran 1805). Mısırda kuvve Ii
kazası âyânı Hüseyin Ağanın yeğeni idi. bir idare isteyen Bâb-ı âli, bunu onun ku-
Mehmed Ali, Kavalada büyüyerek genç yaş­ rabilceeğini kestirmiş bulunuyrdu. Lâkin,
ta hayatını kazandı. On sekiz yaşlarında bu- bu pek zor bir işti. Zira, kölemenlerin hâlâ
lunuycrken askerliğe intisap etti. Sonra. Bo- büyük bir nüfuzu olduğu gibi, burada istik-'
naparta karşı sevk edilen bir askerî birliğin rarlı bir idareyi menfaatlerine aykırı gören
basında bulunduğu halde Kahireye geldi, bir İngilizler de onları desteklemekteydiler. Her-
müddet geçince buradaki milis askerinin şeye rağmen Kavalalı Mehmed Ali Paşa kö­
kumandanlığı kendisine verildi. Okur yazar lemenlerle uzun sürecek mücadelesine giriş­
olmamakla beraber, aklı, cesarcti ve çalış­ mekten çekinmedi.
kanlığı sayesinde süratle temayüz c'.mişti.

Bâb-ı â li Mısırdaki bu ayaklanmayı oldu Edirne vak’ası (ikinci)

bitti kabul ederek Cezayirli (Trabluslu) A li
Paşayı oraya vali olarak gönderdi. Fakat
kölemen beyleri de onu beğenmeyip öldü­
rünce bu sefer Hurşid Paşa tayin edildi.
Kahireye gelen bu yeni vali ise, yaptırdığı
tahkikat sonunda ayaklanmayı kim in kışkırt­
Yapılan İslahata ve nizam-ı cedide karşı
irtica hareketi, ilk .defa Edirne vak’asiyle
patlak verdiyse de Üçüncü Selim bu mesele
üzerinde icabı gibi durup ileriye m atuf ted­
birler almadı. Hâdise, şu idi:

2799
 Üçüncü Selim zamanındaki veziriazamlar
KOCA Y C 'Sl'F FAŞ A
Gürcüdür. Tersane Uman
A slen
reisi Haşan kaptanın kölesidir. Efen-
i dişine şayet sadık oîup azad edildik­
ten sonra bile onun ölümüne kadar
! kendisine bağlı ve hürmetkar kai-
i mıhtır. Yusuf Ağa ilk samanlarda U-
| caretle meşgul olurdu, Cezayirli Gazi
Haşan Paşa riyale kapdanı iken ken­
disine sermaye vererek dürüstlü ¿ün ü
tecrübe etmiş ve derya kapdanı olun-
i ça onu kendisine evvela hazinedar,
sonra kspı kethüdası tayin edip ka-
P’cıbaşıhk rütbesi tevcih ettirmişti.
| Y u s u f Aga, b u m ü n a s e b e t l e saraya
gidip nüfuzlu kimselerle tanışmış, ri-
kâb a£ahğı verilmesi bahis konusu ol­
duğu sırada Cezayirli Gazi Haşan P a ­
şanın nüfuzunun artmasından ve her
yerde adamlarının bulunmasından e n ­
dişelenen. s a d r ı âz a m Ş a h i n Ali P a ş a
b u n a e n g e l o lm u ş , v e s a r e t i e Mora v a ­
liliği verip saray m uhitinden uzaklaç­
tırmıştır U S ağustos 1785). Cezayirli
| Gazi Rasan Paşa, bu meseleyi olduğu
j gibi bırakmayıp ürerinde durdu. Ni­
hayet beş ay sonra Şahin Ali Paşayı
azil ettirip y e r in e Y u s u f A ğ a y ı s a d a ­
ret mevkiine getirmeğe muvaffak ol­
d u (2 5 ocak 17 8 6 ).
K o c a Y u s u f Paşa, gayretli ve ha­
miyetli bir' zattı. Kırımın kayıp edil-
mesinin u m u m î efkârda bir türlü si­
linmeyen tepkisi, b un a ra&men sonu
gelmeyen R u s istekleri ve nihayet İn­
giltere ile Frusyam n teşvikleri ve yar­
dım vaidleri tesirinde kalarak Kusya-
! va savaş açtı. Savaşın açılmasına Bi­
rinci Abdülham id tam am en aleyh d ar­
dı. Lâkin Koca Y u s u f Paşanın onu,
i Kırım meselesinin halk arasında bir
! taşkınlığa sebeb olacağını ve b u n u n
kendisinin hal’ine kadar gideceğini
; ileri sürerek bir nevi tehdid ile bu
işe razı ettiği rivayet olunmuştur.
Ordu sevk ve idaresinde tamamen
î acemi bulunan K oca Y u s u f Paşa.
Avusturya cephesinde kazanılan bir
iki zaferden sonra işlerin kötü git­
mesi. m ütemadi mağlubiyetlere uğ­
ranıl m^sir, üstelik rüşvet
; kabı dile düşmesi, ordu kışlık karar-
gâhda türlü sıkıntılar içinde bunalır­
ken cariye]erle eğlendiğinin duyulma­
sı üzerine 7 haziran 1789 tarihinde
- bu ilk sadnâzamiığmdan azil edil-
f miştir. Birinci Abdülham idin son ve
üçüncü Selimin ilk sadrıâzamıdır. Az­
linden sonra Vidin cephesi serasker­
liği verilmiş, Cezayirli Gazi Kasan
(İlâve: 1 6 3 )
★
Paşa sadrı&zam olunca onu derya kap-
d an lığına getirmek istemiş, lâkin ü-
çüncü Selim b u n u doğru bulmayıp
Vidin seraskerliğinde bırakmıştır. 17SC
yılı Ekim inde b u görevden alınıp
Köstendil sancağı gibi çok daha aşa­
ğı bir memuriyet verilmiş, bir kaç
ay sonra da Bosna valisi olmuştur.
Koca Y u s u f Paşa, sadrıâzam ve
serdar-ı ekrem Çelebi-zâde Şerif K a ­
san Paşanın idamı üzerine 27 şubat
1791 tarihinde ikinci kerre bu ma-
I k a m a getirildi. Lâkin, artık savaşın
kaybedildiği anlaşıldığından bütün gü-
i cünü barış işine harcadı. Ruslarla Yaş
andlaşmasını imzalayıp îstanbula
döndü. Lâkin bilhassa yeni düzen ko-
! n usun d a ne hükümdarla, ne de yeni
[ devlet ricaliyle anlaşmasına imkân
bulunmadığı için 4 mayıs 1792 tari-
j hinde azil edildi ve müsadereye u ğ ­
ramadan A n a p a seraskerliği ile Trab­
zon valiliğine tayin olundu. B u n d a n
sonra Cidde valiliği verildi ve b u va­
zifede iken 1800 yılı haziran ayında
vefat etti. N e m ü h i m bir hizmeti ne
b üyük bir meriyeti vardı. Y atm a va-
1 kur ve oldukça hamiyet sahibi bir
devletliydi. Paraya ve menfaata, zevk
ve safaya düşkün, sert, zalim ve ca­
hildi. Fındıklıda 1787 yılında bir se-
ı bil ve çeşme yaptırmıştır.
:
KETHÜDA CENAZE HAŞAN" PAŞA
Aslen Çerkez olup Ü çüncü A h m e d
devri vezirlerinden Kazıkçı Haşan Pa-
i şanın kölesidir. Dizlikci M eh m ed Paşa­
nın hazine kâtibi ve sonra Mora va­
liliğinde Muhsin-zâde M eh m ed Paşaya
mütesellim olmuştur. B u sırada yani
1770 yılında Mora asilerini tenkilde
b üyük başarısı görülmüş, b u n u n üze­
rine Melek M e h m e d Faşa y a n m a ala­
rak kethüdalık hizmetinde kullan­
mıştır. Efendisi Vidin valiliğinden a-
zil edilince, bu memuriyet vezaret
rütbesiyle kendisine verildi. Koca Y u ­
suf Paşanın sadareti ve serdar-ı ek-
ve irti- remli^ı sırasında seferde Avusturya-
; cephesinde Haşan Paşanın b ü yü k ya­
rarlımı görülmüş ve M uhadiye ve Şe­
feca ve Lugoşda elde edilen zaferler
o n u n sayesinde olmuştur. Nihayet, :7
haziran 1789 tarihinde Koca. Yusuf
Paşa yerine sadrıâzamlık ve serdar-ı
i ekremlik kendisine verildi. B u sırada
a£ır şekilde hasta bulunduğ undan sa­
daret m ührü kendisine yatağında
2800
 teslim edildiği ve hila t da yatağında
giydirildiği için asker tarafından “Ce­
naze” lakabı, takılmıştır. Kendisi, bir
i kum andanın emrinde serasker olarak
hizmet ettiği sırada parlak muvaffa-
Kiyetler elde ettiği halde, b ütün or­
d unun idaresinde, yani başkumandan
olarak muvaffak olmayıp Avusturya-
i Iıiara karşı Buzaov meydan savaşında
büyük bir yenilgiye uğradığı ve altı
! ay süren sadaretinden sonra 23 ka-
j sim 1789 tarihinde azil olunup m alı
müsadere edilmeden Rusçuk m uha­
fızlığına gönderildi. İki ay sonra da
hem malları müsadere edilerek, hem-
de vezareti alınmak suretile Bozca-
adaya sürüldü. Burada iki buçuk yıl
kadar kaldı. Nihayet efendisi Melek
Mehmed Paşanın sadaretinde. J792 yı-
lı Mayıs ayında vezaretle Silistre va-
1 iliğine ve pek kısa bir /.aman sonra
da Hanya m uhafızlığına gönderildi,
İki yıl sonra Kandiye tekrar Hanya
m uhafızı ve 1797 yılında Mora mu-
hassılı oldu. Fransızların Mısıra ta­
arruzu sırasında Moraya da tecavüz­
de bulunmaları ihtim ali belirdiğinden
burasının muhafaza ve müdafaası I-
çin daha genç bir vezire ihtiyaç gö­
rülm üş ve Cenaze Haşan Paşa istediği
yerde oturmak şartı ile emekliye sevk
olunmuştur. Kendisi Tırhala Yenişeh-
i rini seçti. Burada 1800 yılm a kadar
kaldıktan sonra tekrar faal vazifeye
alınıp evvela Bender ve sonra Hotin
m uhafızlıklarına gönderildi. 1802 yı­
lında bir daha emekli oldu ise de tek-
rar Bender m uhafızlığına tayin edildi
ve Rusların Kasım 1806 da yaptıkları
ani bir taarruz üzerine Bender dü-
şünce esir olup Rusyaya götürüldü,
i Esaretten dönüşte yine Tırhala Yeni-
şehrinde oturdu ve 18 10 tarihinde o-
rxda vefat etti. Yaşı doksanın üstün-
i de bulunuyordu.
Kendisi namuslu, gayretli. cesur
! ve hamiyetli bir vezirdi. Ancak, müs­
takil iş görmek kabiliyeti olmadı-
gından emir altında daha çok muvaf­
fak olurdu. Hotinde bir cami yap­
tırmıştır.
CEZAYİRLİ GAZt KASAN PAŞA
Aslen KafkasyalI olup Tekirdağm-
da ticaretle meşgul Osman adlı bir
zatın kölesi ve oğulluğudur, önceleri
sahibinin verdiği sermaye ile ticarete
başlamıştı. Çocukluğundan beri çok
cesur ve ataktı. Efendisi İle olan bir
j ih tilâ f yüzünden yanından kaçtı. Yir-
j mibeş yaşlarında iken yeniçeri oldu.
1738 yılında Rusya ve Avusturya se­
ferinde bulundu. Sonra da Cezayıre
gitti. Orada zamanla cesaret ve sil'âh-
şörlüğü ile tanındı. Bir müddet sonra
sancak beyliğine yükseldiyse de, Ceza^
yir beylerbeyi ile de arası açıldığın-
ı dan canını kurtarmak için ispanya-
ı ya kaçtı. Oradan İstanbula geldi. Ko­
ca Ragıb Paçanın sadareti zamanıydı.
; Cezayir beylerbeyi Haşan Ağa. onun
\ j sancak beyi olarak bulunduğu Ylem-
san hâzinesinden para çalıp kaçtığını
bildirdiği için tevkif edildi. Lâkin, ya­
pılan tahkikat sonunda b unun iftira
olduğu anlaşıldı. 1760 yılında donan­
maya kapdan olarak alındı. 17GG da
kapuriane-i hüm âyun, yani miri kal­
yonların başkapdanına aid geminin
süvariliğine tayin edildi. 1770 yılında
Çeşme deniz faciasında bulundu. B u­
rada büyük bir cesarctlc döğüşvip so­
nunda yaralı olarak kurtuldu. Sonra
i beylerbeyi rütbesiyle Çanakkale boğa-
i zının muhafazasına memur edildi. Bu ;
[ sırada Lim ni adasını Ruslardan ve !
j böylece Boğazı Rus tehdidinden kur­
tardı. O zaman kendisine altın çe­
j lenk ve gazilik unvaniyie derya kap-
• danlığı verildi (1770 ekim ayı sonla- \
rı). Bu görevde üç yıl kaldıktan son­
ra Çanakkale muhafızı, arkasından
Rusçuk seraskeri ve 1774 yılı Eyiü-
i | lünde ikinci defa olarak derya kap-
danı oldu ve tam bir istiklal ile on-
beş yıl hizmet etti. Birinci Abdülha-
mid kendisine son derece itim ad etti'
ği ve her işte fikrini aldığı için dev­
let idaresinde sadrıâzarnlardan ü s tü n
n ü fu z sahibi idi. N üfuzunun gittik-
' çe artmasından endişe edilerek 1779
yılı Ağustos ayında Mora valiliği ile !
i uzaklaştırıldıysa da Ekim başında
j tekrar derya kapdanı .oldu. 1785 yı-
S ■ lırıda padişaha zamanın sadnâzann
Halil Ham id Paşa tarafından hal’olun-
1 mak istendiğini ihbar etmek sure­
tiyle büsbütün göze girdi. Bu arada
Suriyedeki Tahir Ömer isyanını bas-
dırmağa ve Mısırdaki kölemen serkeş­
liğini gidermeğe memur edilerek bu
görevleri başarı ile sona erdirdi. 1787-
1792 savaşlarında Karadenizde Rus
: donanmasiyle yaptığı çarpışmalarda
j j bir muvaffakiyet gösteremedi. Niha­
yet, Birinci Abdülham idin vefatı üze-
i rine yerine geçen üçüncü Selim ta ­
rafından İsmail seraskerliğine tayin
edilerek süratle îstanbuldan uzaklaş­
tırıldı. Üçüncü Selim, veliahd b u lu n ­
duğu sırada kendisini tah ta geçmeğe
[ çalışmakla itham etmiş bulunan Gazi
j Haşan Paşaya kırgın bulunuyordu.
| Cezayirli Gazi Haşan Paşa, İsma­
il kalesi önünde Huşlara karşı parlak
bir zafer kazanıp Bozaov bozgunu
üzerine azil edilen Cenaze Haşan Pa­
şanın yerine sadrı âzam ve serdar-ı ek-
J rem tayin edildi <23 kasım 1789).
üçün cü Selim, kendisini hiç sevme­
diği halde devlet için faydalı bir h iz­
met görebilir kanaatiyle iş başına
| getirmiş, böylece §ahsi duygularını
yenmeğe muvaffak olmuştur. Gazi
; Haşan Paşa idareyi ele alınca pek
F . 28
2801

şiddetli davranmış, uğranan muvaffa-
kiyetslzltklere sebeb olanları aman
vermeden idam etmiş, herkesin gözü-
n ü korkutup cephe durum unu düzelt-
mişti. K ılık değiştirerek yaptığı bir
| teftiş sırasında soğuk alarak şiddetle
hastalanmış ve 30 m ârt 1790 tarihin­
de vefat ederek Ştmmu’da yaptırmış
olduğu bektaşi tekkesinde gömülmüş­
tür.
Cesur, namuslu, eli fevkalade açık,
becerikli, aklı her işe erer kıymetli
bir devlet adamı ve mahir bir ku-
inandandı. En dar zamanlarda dev­
lete büyük hizmetlerde bulunmuştur.
Tersanedeki kalyoncu kışlasını kendi
paresiyle yaptırdığı gibi, Kasımpaşa
ile Büyük-derede, Rumeli kavağında,
Tenimahailede bir çok çeşmeleri var­
dır. Ayrıca Çanakkale'de ve Şunınu-
da tekke, Vize’de cami ile hamam ve
çeşme, Sakız» L/imni, îstanköy ve Mi-
; d illi’de çeşmeler inşa ettirmiştir. Ö-
lüm ünde yaşı sekseni geçiyordu.
K U S Ç C K L l î ÇELEUt-ZÂDE
SF.RİF I1ASA X PAŞA
Rusçuk âyânı Çelebi Süleyman
ağanın okludur. Kırım Girayla bir­
likte akmlarda bulun up cesaretiyle
tanındı. Sonra kapıcıbaşılık rütbesi
verildi. Babası ölünce âyânlık iddia-
siyle serkeşliklerde bulunduğu için
idama mahkûmiyeti üzerine K ırım G i­
raya iltica ve onun ricasiyle affedi­
lerek bir şeye karışmamak şarkiyle
Rusçukta oturmasına isin verildi. Lâ­
kin, tek durmayıp yine âyânlığı elde
etmece çalışdığı için tedip eö ilmesi
emir edildiyse de tekrar yakayı kur­
tardı. 1768 Rus seferi sırasında hiz­
metleri ve yararlıkları görüldü- 8 ey­
lü l 1773 tarihinde vezaretle Yergöğü
seraskerliği verildi. Lâkin buna karşı-
j lık ta a hh ü t ettiği gibi YergöSü kale-
\ sini alamadığından azil edildi. Küçük
( Kaynarca barışından sonra ö z i nıu-
| h a f ı z ı olduysa d a , bu vazifeye gitmek
i istemediğinden ve^areti alınıp Rus­
çuk ve sonra Selanikde oturmağa me­
m ur edildi. 1787 yılında savaş sıra­
sında v e z a r e t i geri verilerek M i s iv r i
ve sonra Vidin m uhafızı oldu. Ralıova
m uhafızı bulunduğu »ırada, vefat e-
den Cezayirli Ga-/i Haşan Paşanın ye­
rine sadrı âza m ve serdar-ı ekrcmîik
! vekâletine tayin edildi. Bu sırada Xs-
tanbulda çekilen kurT a kendisine rast-
1 ladığm dan b u vazife asaleten verildi
(16 nisan 179ü,1. Evvela bazı m u v a f-
! fakiyetler k a za n d ığa da, derya kapda-
I n ı ile Tatar H anının üzerlerine dü­
şen vazifeyi yapmamaları sonunda ve
kendisinin de bası hatâları yüzünden
[ K ili. İ s m a il,- Tolcu, İsakçı g ib i m ü -
i him müdafaa noktaları olan kaleler
İ Rusların eline geçti. Lâkin, derya kap-
—^
dam ile Tatar Hanı b ütü n kabahati
j ona yüklediler- İstanbula yazdığı ser­
[ best ve acık m ütalaalar da hoşa gitm i­
; yordu. Azli düşünülürken isyan etmek
j üzere bulunduğuna dair gelen uydur­
m a haberler yüzünden idamına karar
verildi. 14 şubat 1791 tarihinde sada­
ret, m ührü kendisinden alınıp son­
ra 0:» Şum nu’da öldürüldü.
Zeki ve cesur olmakla beraber
devlet hizmetinden yetişmediği için
; ne idare işlerine ne de teşrifatın ince­
! liklerine vukufu yoktu. En büyıik ta­
lihsizliği. sadaret kurasın ın kendisine
! çıkmış olmasıdır ki, bu hal sonunda J
I j ölüm üne sebtfb olmuştur. İşrete m üp­
tela ve paraya düşkün olduğu riva­
yet olunur.
KOÇA YUSUF PAŞA
, (İkinci sadareti)
M ELEK M EHMED PAŞ A
Aslı BosnalI olan beylerbey ilerden
F in d ikir lı Süleyman Faşa’n ın oğlu­
d ur ve 1719 yılında doğmuştur. 1735
tarihinde babası derya kapdanı olarak
Taman'da bulunurken denizcilik hiz­
metine girmiş ve İstanbula dönüşte
Tersane kethüdalığı verilmiştir. 1761
yılında beylerbeyi rütbesiyle derya
kapdanı oldu. Ertesi yıl vegaret tevcih
olundu. 1754 yılında azil edilerek Is­
tan köyde oturmağa memur edildi. Er­
tesi yıl vezareti geri verilip Selanik j
sancağına gönderildi ttçüncü Musta-
fanın cülüsunda nişancılıkla Istan- j
bula davet edildi. Kendisine üçün cü
Ahmedin kızı Zeynep Sultan verilip
Yanya sancağı arpalık olarak ihsan
olundu. 1763 tarihinde Vidin m uha­
fızı, ertesi yıl Belgrad m uhafızı oldu.
Sonra, sultanla oturmak üzere bir
m üddet için İstanbula davet edildi.
1764 yılı tevcihatmda Anadolu eyâleti
verilerek bir ay kadar sadaret kay*
j mak analığı yaptı. Yeni sadrıâzam Muh-
! sin-zade Mehmed Paşa kendisine ev-
■ veia Aydın sancağını verdi. 1765 te
Rum eli valisi, ertesi yıl ikinci defa
i derya kapdanı oldu. Bir yıl sonra azil
i edilip nişancılık ile sultan sarayında
oturdu. Ertesi yıl Rusya seferi müna-
■ sebetiyle sadnâzam, serdar-ı ekrem
olarak cepheye gidince sadaret kay­
m akam lığı Melek Mehmed Paşaya ve­
rildi. Bu memuriyette altı ay kaldık­
tan sonra Birinci Abdülham idin cülü-
j su üzerine a2il edilip Üçüncü defa
olarak derya kapdanı oldu. Ertesi yıl
Hottn valisi, 1776 yılında Belgrad va­
lisi-. 1779 yılında Mora muîıassılı, ay­
n ı yıl Ağrıboz m uhafızı, 1730 yılında
j Mısır valisi ertesi yıl tekrar Belgrad
| m uhafızı oldu. îki ay sonra Kandiye
m uhafızı, 1763 yılında tekrar Mora j
m uhassıllıjı, ertesi yıl Bender muha-
2802
 i
| f ız ligi, 17S5 yılında Vidin mufaafız-
r lığı veri lcii. Bu sıraca b i r yangın so­
nunda evi, eşyası ve nesi varsa yanıp
varı yoğu mahvolarak ortada kaldığı
: yetmezmiş gibi sadrıâzam Koca Tu-
j suf Paşanın tesiriyle azledilip emlâki
müsadere edildikten sonra Sakız ada­
sına sürüldü.
üçüncü Selim tahta çıkınca, baba
yadigârı Melek Mehmed Paşanın ve-
zaretini geri vererek Kandiye vali­
liğine tayin etti. B u sırada Koca Y u­
suf Faşa azil olduğundan sadaret es­
ki ve emekdar bir vezir olan Melek
M e h m e d Paşaya tevcih edildi ( i ma­
yıs 1792J. Kendisine en dar zama­
nında. en büyük kötülüğü yapmış
olan eski sadrcâzajoı Gönlünce ceza­
landırması m üm kün olduğu halde af
edip arzu ettiği Cidde valiliğini de
l verdi* İki buçuk sene kadar sadaretle
kalan Melek Mehmed Paşa* ihtiyarlığı
yüzünden çalışma temposu hü k ü m ­
dara uymadığı için azil edildi (19 e-
kim 1794). Lâkin, diğer sadnâzam
mazuUeri gibi sürgüne gönderiImeyip
Ortaköyde satın almış olduğu Ayşe
S ultan yalısında oturmasına müsaade
e d ild i Burada yedi sene kadar otur-
duktan sonra 180ı yılında vefat ede­
rek İslanbulda GüLhane parkı kapı­
sındaki Soğuk çeşme karşısında ken­
disinden evvel vefat eden zevcesi sulr
tanın yaptırdığı türbeye ve onun ya­
nm a gömüldü.
Gayet güzel yüzlü ve güzel huy­
lu, kimseyi incitmez, latifeyi sever,
halim selim, zulümden kaçman, kin
eritmeyen cidden melek gibi bir zat­
tı. Ancak fazlaca hasisti.
İZ Z E T M EH M ED PA ŞA
1743 yılmda Safranbolu d a doğdu.
Babası Ali Ağa, saraydan, z ü lü flü bal­
tacılar ocağından yetişmeydi. 1759 yı­
lında îstanbula gelerek derya kapda-
nı benli Mustafa Paşanın akrabasın-
< dan bulunduğu iç i n onun vasıtasiyle
i devrin tanınm ış ülemasından kazas­
ker İbrahim Beyden ders okuyup ye-
1 tişti. Birinci A bdülham idin cülüsun-
dan sonra ihya edilen sürat topçular:
! ocağına alındı zamanla imrahor oldu
Sonra silah dar Seyyid Mehmed Efen-
; diye intisap edip “Bey halife" diye
! şöhret buldu. Evvela kapı hasekisi,
i sonra ağa yazıcısı olarak 1779 yılında
j başmtıhascbçcilik payesi verildi. Aynı
! yıl darphane eminliğine tayin edildi,
j 1784 tarihinde azil olunup sultan ket-
hüdalığında kullanıldı. Aynı yıl tev-
cihatta şehir eminliği. ertesi yıl ter­
sane eminligi verilip Koca Y usuf Pa­
şanın sadaretinde vezaretle Hanya va­
liliğine tayin edildi. Ertesi yıl Diyar­
bakır eyâleti, b ir ay sonra İçel san­
cağı ile Bender kalesi m uhafızlığı ve-
< rilerek bir ay sonra da Cidde valiliği
2803
| ile uzaklaş Liri İdi. Sonra bo£a?< hisarı j
1 m uhafızlığına gönderildi. 1790 tari- |
l hinde Mısır, sonra Anadolu valiliği i
verildi. Buradan yola çıkıp ağır ağır
ilerleyerek eyâletinin merkezi olan
i Kütahyaya varmadan evvel ve henüz
Gediz civarında bulunurken İstanbu-
la acele devet edilip sadaret makamına
getirildi (20 ekim 1704). Üç sene on-
bir ay bu mevkide kaldı. Sonra Fran­
sızların Mısıra taarruzu üzerine, o ta- i
rafm muhafazası için gerekli çareleri
bilmesi ve Fransızların ne zamandır
böyle bir tecavüzde bulunacakları da j
söylendiğinden lü z u m lu tedbirleri al-
ması icap ederken elleri bağlı bekle­
diği ve bir işe yaramadığı gibi sebeb-
lerle 30 Ağustos 1798 tarihinde azil
edilerek Sakız adasına sürüldü. Men­
fası bir müddet sonra Manisaya tah­
vil edilmiş ve 1812 tarihinde orada
vefat etmiştir..
H e r k e s e iyi m u a m e le eder, iyi \
j k a lp li, g ü l e r yüzlü, cömerd bir zattı.
İ idari işlere kabiliyeti vardı. Ayrıca
• kaleminin kuvvetiyle şöhret kazanmış­
tı. Balık-pazarında bir cami yaptır­
ıl mı$tır.
j
YUSUF ZİYA PAŞA
Aslen G ürcü olup imrahor Musta­
fa Paşanın Köleliğinden yetişmedir.
Onun oğlu Anadolu kazaskeri İbra­
him Beyin dairesinde okuyup yetişti.
Azati edildikten sonra Ispanakçı Mus­
tafa Paşaya intisap ederek hizmette
bulundu. Sonra. Halil Hsmid Paşanın
yanına girdi. Zamanla yükselerek pa­
şanın süahdarı oldu. Halil Hamid Pa­
şa kendisine son derece itim ad ederek
m üh im vazifelerde şöhret sahibi ol­
masını temin etti. Efendisinin azil ve
idamından sonra maden emini oldu.
1798 tarihinde vezaretle Erzurum va-
! 1iliği verildi. Ancak- maden eminli ği
de ‘ uhdesinde bırakıldığından yeni
memuriyetine bizzat gitmeyip bir
kaymakam gönderdi. Bu sırada sad-
rıâzam İzzet Mehmed Paşa azil olu­
nup yerine Mısırı Fransızlardan kur­
tarmayı becerebilecek b in arandığı
zaman akla gelerek sadaret makamı­
na tayin olundu (30 ağustos 1798).
O rdunun başında karadan Mısır üze­
rine hareket etti. Suriyeye geldiği za­
man Bonapart. oradan çekilmiş olduğu
için Y usuf Ziya Faşa Mısıra doğru i-
lerleyip Salihiyeyi zaptettiği eribi bir
barış da yaptı. Ancak müttefiklerin
b un u kabulden im tinaı üzerine ge­
neral Kleber, Osmanlı ordusunu Hel-
yopolis’öe ağır b ir mağlûbiyete uğra- ’
tıp ricata mecbur etti. Sonradan Ge­
neral Menü ile tekrar müzakerelere
girişildi ve Mısırın boşaltılması temin
olundu. Y usuf &iya Faşa da îstanbula
döndü. Bundan sonra iç ve dış işle­
j rin gittikçe kötüye yöneldiğini ve
 devletin büyük bir buhrana sürüklen­
mek istidadında olduğunu gören ve
bu arada kendisinin de bir belaya uğ­
rayacağını sezen Yusuf ziya Paşa, ih­
tiyarlık ve hastalık bahanelerini ileri
sürüp 24 nisan 1805 tarihinde sada*-
retten istifa ile Beylerbeyindeki yalı-
1 sına çekildi. 3 u esnada esasen sa/an-
â 2amlann bir adı kalmış, devlet işleri
; ise İbrahim kethüda, sır kâtibi Ah-
' med Efendi, bostancıbaşı Şakir Bey
darphane emini, Ebubekir Ağa. mabe­
yinci Ahmed Bey gibi padişahın yakın
adamlarının eline geçmişti. Selâhiyet
onlarda, mesuliyet ise satinâz&miarda
idi. Yusuf Ziya Paşa, yaklaşmakta o-
! lan tehlikeyi sezmekle beraber, isti­
lasında bu halin de büyük tesiri ol­
muştu.
Yusuf Ziya Paşa, bir kaç ay sonra
vezareti iade olunarak devlete başkal-
dıran Tayyar Mahmud Paşanın üze-
rine gönderildi. Mahmud Paşa onun
geldiğini duyunca Rusyaya kaçtı. Rus­
ya da, Osmanlı memleketlerine teca­
vüzde bulunup barışı bozmuş olduğu
için Yusuf Zıya Paşa doğu cephesi
seraskerliğine tayin olundu. Bu sıra­
da Üçüncü Selim hallolunarak yeri­
ne Dördüncü Mustafa geçmişti. Yeni­
den yapılan tevcihatta Yusuf Zıya
Paşaya Bağdad eyaleti tevcih olundu.
Bu memuriyeti kabul edip etmemek­
te mütereddit bulunurken, bu sefer
Dördüncü Mustafanın hal’edilerek ye­
rine İkinci Mahmuöun hüküm dar ol­
duğunu duydu, ¿kinci Mahmud bir
müddet sonra kendisini İstanbula
davet edip ikinci defa olarak sada­
ret makamına tayin etti (1 ocak
1809). Yusuf Ziya Paşa Rus savaşı
devam ettiği için hemen ordu ile Ru-
mcliye geçerek cepheye hareket etti.
İki sene sonra ihtiyarlığının verdiği
rahavet doiayısiyle ve rüşvet ve men­
faate düşkünlük ithamile azil edilip
Dimetoka’ya sürüldü (Nisan 1811).
1815 tarihinde vezareti verilip Kariı-
ili m uhafızlığına gönderildi. Ertesi-
yıl azil edilerek Sakıza gönderildi.
Aynı yıl Sakız muhafızı oldu. 1818
de burada vefat etti. Alim, şair, akıl­
lı, bocerikli bir zattı. Gözü iyi gör-
mezdi. B ütün Ömrünce zevcesi Kan»
dilli hamamı ustalarından Ayşe ha~
ninım sözüyle oturup katkdığı riva­
yet olunmuştur.
I1A F 1Z İS M A İL F A Ş A
1757 yılında İstanbulda doğdu.
Babası bostancı ocağına mensuo olup
••Zemişanlı haseki” diye maruftu.
Gençliğinde Kuranıkerim! ezberleyip
hafız oldu. Sonra baba mesleğini se­
çerek bostancı ocağına girdi, zamanla
yükselerek yol hasekisi, ağa karaku­
lağı, tebdil hasekisi ve haseki ağa ol­
du ve nihayet bostancıbaşılığa yüksel-
—»
2804
di. Vazifesine düşkün, dürüst, ve ça^
lışkan olduğu için Üçüncü Seüm onu !
sever kendisine iltifatta bulunurdu, j
Yedi sene müddetle bostancıbaşılık ı
* ettikten sonra derya Kapdaniığma ge-
tirildi. Aynı zamanda üçüncü Seli- |
' min akıl danıştığı yakınlarından biri
oldu. Derya kapdanlığmda dört beş î
ay kadar kaldıktan sonra Yusuf Zıya |
Paşanın istifası Üzerine sedaret ma- j
kamına tayin edildi (24 nisan 1805).
Lâkin, bir müddet geçince padişahın
yakini olup aslında devlet işlerini elin­
de bulunduran zümre ile araları açıl- ]
dı. Kendisi Yusuf Ziya Paşanın seda-
reti sırasında vazifesi olmayan işle- I
re burnunu sokmayı gayet tabii bul- I
duğu halde, şimdi başkalarının bil­
vasıta müdahalelerine taham mül ede­
miyordu. Bu yüzden nizam-ı cedid
aleyhdarı olup türlü tü rlü fesadlar
hazırlamakta olanlarla el altından ha­
berleşerek anlaştı. Maksadı, bir ayak­
lanma bahanesiyle hüküm darın ya­
nında bulunan ve onun son derece­
de itim adını kazanmış olan kimsele­
rin kökünü kazıyarak hareketlerinde
müstakil kalmaktı. Bunlar arasında
bilhassa İbrahim kethüdaya düşman­
dı. Bir müddet sonra Rumelide n i­
zam-1 ccdlde karşı vaki olan fiili a-
yaklanmalarda da parmağı bulunduğu
anlaşıldığından azil edilerek evvela
Bursaya. sonra Sakıza sürüldü (14 ey­
lü l 1806). Suçu o devre göre idamı
icap ettirdiği halde, Üçüncü Selim
kendi yetiştirmesi olan bu eski ada­
m ına kıyamamıştı. Dördüncü Muşta-
' fa zamanında vezareti peri verilerek
Akdeniz muhafızlığına tayin ediidiy- \
se de, bir kaç ay sonra hastalanıp
öldü. !
Cesur, çalışkan, vakur, hamiyet \
sahibi bir devletliydi. Bununla bera- I
ber, sadece duygularına tabi olarak I
Üçüncü Selime karşı el altından m-
zam-ı cedid aleyhdarlariyle birleşmesi
affolunmaz bir hatâdır.
keçi boynuzu aga
İBKAUİM UİLMt PAŞA
Yeniçeri ocağı beytülmalcısı Meh-
med A ğanın oğludur. 1747 yılında
Üsküdar’da Atik valde camii civa­
rında Kaşımağa mahallesinde doğdu.
Büyüdüğü zaman yeniçeri ocağına a-
lındı. Burada zamanla yükselip Tur-
nacıbaşı, Trabzon ve Kandiye Ağası
olduktan sonra İstanbul’a döndü. Yo­
luyla seksoncubaşı, zağarcıbaşı, kul-
kcthüdası ve nihayet 1805 yılında ye­
niçeri ağası oldu. Ertesi sene sadarei
makamına getirildi ve serdar-ı ekrem
olarak rus ccphesine gitti. Biraz son- i
ra Üçüncü Selim hallolunarak yerine
Dördüncü Mustafa geçti. Bu sırada j
orduda meydana gelen karışıklıklar |
—^ !•
 Anadoluda Cebbar-zâde ile Karaman
valisi Kadı Abdurrahman Paşanın himmetle­
riyle nizam-: cedid eyice tutunmuş ve bir
hayli talimli asker yetişmişti. Rumeli, bu işte
daha geri idi. Sebebi de âyânin muntazam
askerden kurulmuş birliklerden korkmasıydı.
Çünkü, haksız vc kanunsuz nüfuzları ancak
bu vasıta ile kırılabilirdi. Bu sırada Rume-
lide üağl! eşkıyasının yeniden faaliyete baş­
laması, Sırp reayasının dış teşviklere kapı­
larak baş kaldırmaları, Fransızların Adriya­
tik kıyılarına yerlşemeleri, Rusya ile fiilî bir
savaş ihtimalinin, günden güne artması üze­
rine devlet Anadoİudaki nizara-ı cedid aske­
rini Humeliye geçirmeğe karar verdi. Bu
bahane ile nizam-î cedidin Rumeiide de yer­
leşeceği üm id ediliyordu. Kadı Abdurrah­
man Paşa kumandasındaki birlikler, bu mak­
satla IJsküdardan karşıya geçirildiler. (2 ha­
ziran 1806-15 rebiülevvel 1221).
Sîıdrıâzam Hafız İsmail Paşa el altından
muhaliflerle birleşmişti. Ayanlara, bu hare­
ketin kendi üzerlerine olduğuna dair gizlice
haber uçurdu. Yeni düzen düşmanlarının ba­
şı olan veliahd Mustafa da, Rumeliye hase­
kiler gönderip ortalığı karıştırıyordu. İlk
olarak Tekirdağmda nizara-ı cedid teşkili
fermanını okuyan hakim, ayaklanan yeniçe­
riler tarafından öldürüldü. Nizam-ı cedide
Silâhla karşı koymağa karar vermiş olanla­
rın toplandıkları Edirneyc doğru ilerleyen
K adı Abdurrahman Paşa ordusuna, Silivri
ve Çorlu halkı karşı koydular, hâdise bü­
yüdü (Temmuz). Neredeyse bir iç savaş kop­
m ak üzereydi. Padişah, Kadı Abdurrahman
Paşaya geri dönmesini bildirdi. Bu ise, mu­
haliflerin büsbütün şımarmasına ve cesaret­
lerinin artmasına sebeb oldu. Devlet ısrar
etse, k a d ı Abdurrahman Paşa kumandasın­
daki kuvvetler Edimeye varır ve burada
toplananları dağıtahilirdi. Fakat herhalde
pek çok da kan dökülürdü. Üçüncü Selim,
bu nazik durumda b ir iç gailenin ancak dev­
leti kuvvetten düşürüp düşmanlara yarayaca­
ğını bildiği için kararında İsrar etmemişti.
Ancak, İbrahim kethüdaya olan düşmanlığı
dolayısiyle muhalifleri cl altından destekle­
miş olduğu anlaşılan sadnâzam Hafız İsmail
Paşa derhal azledilip evvelâ Bursaya, sonra
Sakıza sürüldü, yerine yeniçeri ağası Keçi­
boynuzu İbrahim Hilmi Ağa seöareie tayiıı
olundu (13 eylül 1806). Şeyhülislâm Salih-
z&de Ahmed Efendi son hâdisede karşı ko­
yanlar 2 İeyhine fetva verdiği için kendisi
bizzat hükümdara azlinin ve bir müddet bir
tarafa çekilmesinin doğru olacağını söyledi­
ğinden bu arzusu kabul edilip şeyhülislâm­
lığa eski Rumeli kadıaskeri Kakibüleşraf
Senf-zâde Ataullah Efendi getirildi. Ataul­
lah Efendi, aslında yeni düzene şiddetle m u­
hali! olanlardandı.
H ic azd a k i d u ru m
Bu sırada Vah&abilenn reisi olan Suııd
bin Abdülaziz Medine üzerine yürüyerek
burasını zaptedip İslam ileri gelenlerine ait
nekadar mezar ve türbe varsa yerle b ir et­
miş, yalnız rica üzerine İslâm peygamberi
(S.S.'t nin türbesine dokunmamış, üstelik:
bulduğu bütün nadir ve değerli eşya ile m ü ­
cevherleri yağmalamış, hutbeden padişahın
adını kaldırtmış, Vahhabi olmayanlara müş­
rik gözile baktığından Kâbeyi ziyaretten ve
tavaftan men etmişti. Bu yüzden Hacc kafi­
lesi geri dönmek zorunda kalmış ve Suud
bin Abdülâziz üstelik Üçüncü Selime bir
mektup gönderip Vahhabiliğin kabulünü iste­
mişti.
Bâb-ı âlin in m üttefikle rini terki v e
Fransa ile anlaşması
İngiltere ve Rusya, îstanbulcîa, Bâb-ı âli
nezdinde isteklerini kabul ettirerek Fraıısız-
lara politik bakımdan üstünlük sağlamakla

!
yüüünden hayatını tehlikede görüb
sadaret ve serdarlımı terkecierek A-
Icnıdar Muştala Faşa'nuı yanına kaç­
tı (3 haziran 1807). Bir ay sonra Se­
lanik. 180a da Bosna valisi oldu. 1813
de azledildi, vezareti alınarak Geli­
bolu'ya siirülöLÜ. Bir muadet geçince
vezaret. iade edilerek ICandıye ve son­
ra İçel valiliği verildi. ISIS de tekrar
vezareti aiınıb İstanköy'e sürüldü. Er­
tesi yıl vesaretle aynı yeritı muhafızı,
1820 yılında da valisi oldu. 1824- yı­
lında îstanköy’de vefat etti. Olduk­
ça okur-yazar. hoşsohbet, cömert, ile­
riyi görtir bir vezirdi. Ocaktan yetiş­
me olduğu halde yeniçerileri sevmez­
di. Üçüncü Selim'e bağlı ve ıslahata
l Ansiklopedisinde alakalı maddeler.
taraftardı. İlk zamanlarda gayet s&a-
yıf olduğu için “keçi boynuzu” diye
anılmıştır, sonraları şîşmaniamıştır.
Vefatında, 77 yaşında bulunuyordu.
Rîtiiiyogrâfja : Vasıf; Tarih. Asım:
Tariiı. Cevdet: Tarih. Osman-zâde Ta-
ıb; Hadlkatül'Vüzera (Ahmed Cav id
ve Abdülfettah Bağdadi zeyiller* K
Hüseyin Ayvansarayi;. Hadikatül-Ceva-
ı mi. Mehmed Süreyya; Sicill-i Osnıa-
ni. İbrahim Hilmi Tanışık: İstanbul
Çeşmeleri, İ. U. Uaunçarşılı; Osmanlı
Târihi C- é, K: 2. Zinkelsen; Gescİıi-
chte des Osmanichen Reich.es in Eu*
ropa. Başbakanlık Arşivi Mühimrae
defterleri C: J 66, 176. 183, 187. İslâm

2805
 beraber ayni zamanda Avrupada orduları
Napolyona karşı girişmiş oldukları savaşları
kaybetmekteydiler. İngilterenin Fransa aley­
hine kurduğu ittifak manzumesi her yerde
başarısızlığa uğramıştı. 2 araiık 1805 tari­
hinde ise Bonapart Rusya ve Avusturya or­
dularını Osterliç’de ağır ve k a fi bir şekilde
mağlûp ve perişan etti. Bu haber geldiği
zaman, Osmanlı devleti Rusya ile 1799 tari­
hinde imzaladığı ittifak anlaşmasını henüz
yenilemiş bulunuyordu Fransız zaferi, hem
hükümdar ve devlet ricali üzerinde hem de
halk arasında büyük bir heyecan yarattı.
Kararlar bir anda değişti. Rusya ve İngil­
tere ile çıkacak her çeşit ihtilâflar ve bun­
ların doğuracağı on vahim sonuçlar göze alı­
narak Fransanın yeni rejiminin ve Bona-
part’ın imparatorluğunun tanınması uygun
görüldü ve Ahmed Muhib Efendi bu mak-
sadla ve fevkalâde elçi sıfatile Napolyona
gönderildi. Napolyon, karşılığında general
Sebastiyani'yi İstanbula yolladı. Bu suretle
ayrıca kesilmiş bulunan siyasî münasebetler
de yeniden kurulmuş oluyordu. Sebastiyani
îstanbulda (15 ağustos 1806) tehalükle kar­
şılanıp Üçüncü Selimin teşrifat üstü iltifat­
larına nail oldu. Bonapartuı gönderdiği he­
diyeler arasında bir de resminin bulunması
hükümdarı çok memnun etmişti.
Üçüncü Selimin bu davranışı yalnız
Fransaya olan sempatisinden ileri gelmiyor­
du. Gerek kendisi ve gerekse devlet ricali,
aradaki ittifaka rağmen Rusyaya kat’ıyen
itimad etmiyorlar ve bu devletin, Osmanlı
imparatorluğunun bakası için bile daimî bir
tehlike olduğunu unutmuyorlardı. Osmanlı
devleti, bu tehlike ile hiç bir zaman tek ba­
şına mücadele edemezdi. Avrupada bu sı­
rada Rusyanm kuvvet ve satvetini kırabi­
lecek olan tek devlet ise, Fransa idi. Os­
manlI devleti bu yüzden kendisi için biricik
kurtuluş çaresi olarak gördüğü Fransa po­
litikasına dönmeyi bir zaruret şeklinde ka­
bul ediyordu ve bunda da haklı, idî.
- öF
M a r m a r a ’ya girm ek üzere İngiliz donanm asının
2806
Osmanlı devletini İngiltere ve Rusya
ile savaşa götüren olaylar
Sebastiyani, bu sayede, Rusya aleyhine
olan bütün isteklerini kolayca kabul ettirdi.
Bu devlete taraftar oldukları için Eflak ve
Boğdan voyvodaları azil edildi. Rus gemi­
lerine aradaki ittifak gereğince verilmiş olan
boğazlardan serbest geçiş ¡müsaadesi kaldırıl­
dı. Rusya, bunu derhal protesto etti. İngilte­
re elçisi ise, Bonapartuı yakında mağlûp edi­
leceğinin de göz Önüne alınmasını Bâb-ı â li­
ye tavsiye etti. Karadeniz ye Akdenizdeki
Rus ve İngiliz donanmaları İstanbulu tehdid
ediyorlardı. Osmanlı devleti, çaresi2 bir da­
ha gerilemek zorunda kalarak voyvodaları
vazifelerine iade ile Rus gemilerine geçiş
hakkını tanıdı. B u suretle Rusya ve İngil­
tere İstanbulda Fransaya karşı yeniden bir
siyasî zafer kazanmış oluyorlardı. Lâkin
Rusya, Osmanlı devletinin bu istekleri kabul
edeceğini ummadığından daha evvel savaş
ilânına bile lüzum görmeden ordularına ha­
reket emri vermişti (16 ekim 1806). Bu or­
dular Dinyoster (Turla) suyunu aşıp sürat­
le Eflak ve Boğdanı işgal ettiler. Bu hareket
İstanbulda büyük hayret uyandırdı. Çünkü,
bir ittifakı, bilhassa tedafüi bir ittifakı ih ­
lâl etmek, hattâ feshetmek, hiç bir zaman kar­
şı tarafa tecavüz ve savaş hakkı vermezdi.
Ancak, Boğdan tarafları ile Turla boyunda
bulunan kalelerin akıbeti hakkında gelen
ilk haberlerin tahakkuku üzerine Bâb-ı âli
kendi topraklarına saldıran müttefiki Rus­
yaya karşı harp ilân etti (22 aralık 1806).
Ayrıca durumu İstanbuldaki elçilere birer
nota ile bildirdi (5 ocak 1807). Stir’atle Rus­
yaya karşı savaş tedbirlerine tevessül eden
Osmanlı devleti pek az sonra ikinci bir nota
ile Boğazlardan geçişin menedildiğini açık­
ladı (17 ocak 1807).
Bu sırada Fransa ile savaş halinde bu­
lunan İngiltere hükümeti ve İstanbuldaki
c
üslendiği Bozcaada !im a n t
elçisi müttefiki Rusyanın bu hareketini ön ­
celeri tasvip etmemişlerdi İngiltere, evvelâ
Bûb-ı âlinin Fransa ile herhangi b ir şekil­
de ittifak kurmasını önlemek gayesile ta­
rafsızlığını ilân etmekle beraber, sonraları,
iki müttefik arasında harbe dayanan ihtilâf
üzerine gütmekte olduğu ihtiyatkSr poliıka-
dan uzaklaşmayı uygun buldu. Kuvveti: bir
müttefik olan Rusyanın Bonaparta karsı sa­
vaşmadı ingilterenin en yüksek menfaatinin
ürtizasıydı. B u yüzdendir ki iki müttefiki
arasında vukua gelmemesi için elinden ge­
len gayreti sarfettiği halde iş savaşa daya­
nınca Rusya tarafını tutmuştu.
İngilerenin İstanbul elçisi kendi görüş­
lerine tamamen, aykırı olmakla beraber ça­
resiz oldu bittiyi kabul eden hükümetinin
emrine uyup işgal ettiği yerlerin Rusyaya
terkini, OsmanlI donanmasiyle Çanakkale
tahkimatının İngiltere’ye teslimini ve Fran­
sa ile bütün münasebetlerin kesilmesini is­
teyen bir ültimatomu Bâb-ı âliye tevdi etti.
Osmanlı devleti ise, Rusyanın ecavuzü-
nü fiü i savaş saydığı gjbi, îngilterenin is­
teklerini de reddetti. İngiliz elçisi Arb-jthnot
pasaportlarını alıp gizlice Bozca-ada önünde
bekleyen İngiliz donanmasına gitti. (27 ocak
ISO"). Böylece Osmanlı devleti ile Rusyadarı
sar.ra İngiltere ile de arasında savaş başla­
mış oldu.
İngiltere donanmasının Çanakkale
boğazından geçişi
Üçüncü Selim. Rus tehlikesine karşı Ka­
radeniz boğazı kalelerini tahkim etmiş, daha
sonra Çanakkale tahkimatının İslahını kap­
tan paşaya emretmişse de, yapılan keşifte
bunun için pek büyük masraflar gerektiği
anlaşılmış, etrafta acele bir tehlike görülme­
diği için bu ig geri kalmıştı. Böylece Çar-
 nî bir baskınla İngiliz ilcnan m asım n geçtiği Ç an a k k a le
(İki resim de Choiseul Gouffter'nin kitabından)
nakkale boğazı kuvvetli tahkimattan mah­
rum bir halde bulunuyordu. Bu hal, İngiliz-
lerin işine pek yaradı. Kapak denilen sekiz
büyük gemi, ik i firkateyn, iki korvet ve iki
kalyondan, mürekkep bir İngiliz donanması
amiral Dakvoıf (Duckworth) ve ikinci am i­
ral Sidney Smith kumandasında bulunduğu
halde boğaz önünde toplandı. Derya kapta­
nı, İngiliz donanmasının hâlâ bcgazdan ge­
çip Marmaraya girebileceğine ihtimal vermi­
yordu. Bu yü/.den biç bir tedbir alınmamış­
tı. Bayram münasebetiyle asker dağılmış,
esasen zayıf olan tahkimattaki topların ba -
şında bunları doğru dürüst kullanacak kimse
kalmamıştı. 17 şubat 1307 tarihinde uygun
bir rüzgâr bulan İngiliz donanması, boğaza
doğru ilerledi. Osmar.li toplarının derme çat­
ma ateşi hiç bir zarar veremediğinden boğaz
kolaylıkla aşıldı. Boğaz; iç tarafta korumak
için bulundurulması gereken donanma ye­
rine, Nara önlerinde bir kaç işe yaramaz, sa­
vaş kabiliyetinden mahrum tekne bulunu­
yordu. Bunlardan bir tanesi zamanında dav­
ranıp İngiliz donanmasının İstanbula doğru
dümen kırdığını haber vermek için acele yo­
la çıktı.
İstanbul’daki telâş, Sebastiyani’nİn
gayretleri
Haber, İstanbulda tam bir panik yarat­
tı. Üçüncü Selim, bütün soğuk kanlılığını
kaybetmişti. Şehrin ve bilhassa sarayın bom­
bardıman edilmesi düşüncesi İradesini elin­
den almış, onu ne yapacağını şaşırmış bir
hale getirmişti. Şehir halkı da aynı ruh hali
içinde bulunuyordu. Bir düşman donanma­
sının İstanbul gibi bir şehre neler yapabi­
leceği bilinmiyordu. Dolaşan dedikodular
müthişti. Bütün evlerin yanıp yıkılacağı, ço­
luk çocuğun düşman mermileri altında can
vereceği, camilerin yerle bir olacağı söyle­
niyordu. Nihayet Divan-ı hümayun toplan-
boğazı
di. Tam bir korku ve acz içinde bulunan
hüküm et adamları tek çare olarak vaktiyle
reddedilmiş olan İngiliz tekliflerinin kabu­
lünü düşünüyorlardı. Hemen buna karar ve­
rild i ve bu şartlardan b iri de Fransa ile si­
yasî münasebetlerin kesilmesi olduğu için
Frar.sız elçisi Sebastiyani’ye İstanbulu terk
etmesi bildirildi.
îlk anda şaşırmış olan Sebastiyani, ken­
disini toparladı. Bir asker olduğu için kara
ordusuyla desteklenmeyen bir donanmanın
iş göremiyeceğini biliyordu. Hattâ, İngiliz
dnanmasının Çanakkaleyi geçip Marmara-
ya girmek suretiyle kendisini tehlikeye attı­
ğını ve bir maceraya giriştiğini bile anlı­
yordu. Durumu, Osmanlı devlet adamlarına
uzun uzun izah etti. Bunun sadece bir blöf
olduğunu anlattı. Onun fikrine göre b u cihet
derhal halka açıklanmalı, beyhude paniğin
önüne geçilmeli, gelecek olan İngiliz donan­
ması amirali ile müzakereye giriş ilm eli ve
mümkünse bu sırada Çanakkale boğazında
vaktiyle bir Fransız mühendisinin verdiği
rapora göre tahkimata başlanıp bu gafil do­
nanmanın yolu kesilerek esir edilmeliydi.
Bu sözler, devlet ricalini vc kendisini
onlardan daha evvel toparlamış olan Ü çün­
cü Selimi bir hayli yatıştırmıştı. Bu yüz­
den İngiliz donanmasının İstanbul önlerine
gelişi, bir hayli soğuk kanlılıkla karşılandı.
H alk üzerinde ise, hâdise tamamen başka
bir reaksiyon yaratmıştı. Korku ve panik
yerini umulmayacak bir süratle hiddet ve
azme terketti. Bunda, asker ocaklarının da
büyük tesiri olmuştu. Nizam-ı cedid dolayı-
siyle itibarlarının kırılm ağa başladığını his­
seden yeniçerilerle diğer kapıkulu ocakları,
kırgın bulundukları hükümdardan emir bek­
lemeden silâhlanmağa ve haikı da mukave­
mete teşvike başlamışlardı.
r v.
W w -- A ■ ■
Ingiliz don anm asının M a r m a r a ’y a girerek civarında
za m a n ı n d a yapılmış bir resmi (M e llin g 'd e n )
2608
İngiliz tekliflerinin reddi, İstanbul’un
tahkimi
Eunıuı üzerine müslüman ve hıristiyan
bütün ahali, şehirlerini müdafaa için hazır­
lığa giriştiler. Bâb-ı âiinin derhal gevşeme­
siyle İngiliz tekliflerini kabule yanaşması,
halk tabakaları arasında büyük nefret ya­
ratmış, inkilâpçı devlete açıkça cephe al­
mağa başlayan ocak da bu fırsatı kaçırmaya­
rak halkın duygularını körüklemişti. Şehir­
de âdeta bir isyan havası esiyordu. Bütün
bunlar, nihayet Bâb-ı âliyi kararlarından
döndürmeğe ve İngiliz tecavüzüne karşı koy­
mağa sevk etti. Hükümet bunun üzerine İn­
giliz amirali iie müzakereleri sürümcemede
bırakarak savunma faaliyetine katıldı. Bu
şırada Varşova’ya girmiş olan Bonapart,
Üçüncü Selime gönderdiği mektuplarla Huş­
ların Eflak ve Bğdana tecavüzlerinin savaş
sebebi sayılıp İngiliz isteklerinin reddinden
dolayı kendisini tebrik ederek Rus ordusunun
yenilmekte olduğunu, yakında Osmanlı dev­
letine yardımda bulunacağını bildiriyor, se­
bat ve mukavemete devam olunmasını tav­
siye ediyordu.
Yedikule ile Sarayburnu arası süratle
tahkim edildi. Üçüncü Selim, buralarda ba-
zan yalnız, bazatı Fransa elçisi ile beraber
ve çok zaman yaya olarak dolaşıyor, ihsan­
larda bulunuyor, halkı ve askeri teşvik edi­
yordu. Sadece beş gün gibi çok kısa bir
zaman içinde Yedikuleden Sarayburnuna ka­
dar 102 top ve 69 havan, sağ kıyıya 240 top
ve 12 havan, boğazın karşısına 84 tp ve
15 havan, Üsküdar tarafına 94 top vc 15
havan yerleştirilerek düşman donanmasının
buralara sokulması âdeta imkânsız hale ge­
tirildi. Bu sırada Çanakkale boğazının sürat-
i l
.
dem irleyip beklediği adaların
 le tahkim edilmesi İr.gilizieri fena halde d ü ­
şündürmeğe başladı. İngiliz elçisi hasta idi.
Müzakereleri donanma amiraline bırakmıştı.
Bu amiral, üçlü ittifakın canlandırılmasını
ve Sebastiyaninin uzaklaştırılmasını teklif
ediyordu. Kendisine OsmanlI devletinin teh-
did altında hiç bir müzakereye yanaşmıya-
e.ağı ve İngiliz donanması Çanakkaleden çı­
kıp gitmedikçe görüşmelere devam edilemi-
yecefi kesin şekilde bildirildi.
İngiliz donanmasının sen hareketleri ve
çekilmesi, Akdeniz’deki Rus donanması
Derya kaptanı A li Paşa kumandasında
yirm i parçadan mürekkep bir donanma, Be­
şiktaş önünde hareket emri bekliyordu. K ı­
yılarda ise, asker ve ahali dolu kayıklar ha­
zırdı. Dakvort, İngiliz donanması biraz daha
durursa, hepsinin mahvolacağını anladı. 1
mart 1807 günü anî bir kararla yelken aça­
rak adalar ününden İstanbula doğru yürü­
dü. Lâkin, surlara yaklaşmadan geri döndü.
Böylece her defasında halkın yuhalariyle
karşılaşarak bir müddet volta vurduktan
sonra güneş batarken güneye doğru dümen
kırıp gitti. Ertesi günü, halk ve padişah sur­
lara çıktıkları zaman Ingiliz donanmasının
kaçmış olduğunu gördüler. Ahali, Üçüncü
Selimi uzun uzun alkışladı.
İngiliz donanması, Çanakkaleden geçer­
ken bu sefer İslah edilmiş olan istihkâm­
lardan şiddetli bir top ateşi yedi. Gemiler
oldukça hasara uğradı. İngilziler 130 ölü ve
412 yaralı vererek güç hal ile Akdenize ka­
pağı attılar. Anadolu kıyısının tahkimatı
biraz daha kuvvetli olup topları da sabit bu-
lunmasaydı, İngiliz donanmasının tamamen
mahvedilmesi işten bile değildi.
İngiliz’lerin Mısır’a hücumu
Am iral Dakvort:un filosunu uzaklaştır­
masından bir müddet sonra da tngilizlerin
mısıra taarruzu haber alındı. Hakikaten 17
mart 1807 tarihinde amiral Levis kuman­
dasında larak İskenderiyeye gelen Îngili2
dnanması, burasını işgal etti. Mısır valisi
bulunan Kavalalı Mehmed A li Paşa bu sı­
rada Said tarafındaki kölemenlerle uğraşı-
vrdu. Taarruz haberini alır almaz derhal kö­
lemenlerle anlaştı: Sâid bölgesinin idaresini,
haracını tediye etmek şartı ile ulara terke-
derek bu dış ve esas düşmana karşı hazırlan­
ır. ıyn başladı. Kölemenler evvelce sözleştik­
leri halde, bu pek klay elde edilen muvaf­
fakiyetle iktifa edip, İngilizlcrin davetlerine
kulak aşmadılar. Buna rağmen, İngilizler,
Reşid’i almağa teşebbüs ettilerse de, ağır bir
mağlûbiyete uğrayarak çekildiler. Lâkin, da­
ha büyük kuvvetlerle tekrar buraya hücum
ettiler. 22 nisan 1807 tarihinde Mehmed Ali
Paşanın gönderdiği askerle geçen şiddetli bir
savaşta yemden mağlûp Idular, zayiat bü­
yüklü. Birçk subaylar ve bir_ general maktul
düşmüştü. Bununla beraber, ingilizler İsken-
deriyede bir ay daha kaldılar. Lâkin, burada
bir iş göremiyrlardı. Nihayet Mehmed Ali
Paşa rdusunun başında bulunduğu halde biz­
zat şehrin üzerine yürüdü. B u sırada OsmanlI
tahtında değişiklik oldu, az sonra da İstan­
bula Eonapart ile Çarın Tilsit'de görüşüp bir
andlaşma imzaladıkları ve Fransızların Sicil-
yaya hücuma hazırlandıkları haberi geldi.
İngilizler, bunun üzerine bilâhare Mehmed
A li Paşa ile anlaşarak 14 eylül 1807 tarihinde
İskenderiyeyi terk ve tahliye etmişlerdir.

İngilizler Fransızlara karşı Trafalgar

deniz savaşını kazanmışlar ve Kopenhag’da
bir zafer elde etmişlerdi, lâkin, İstanbul’da
uğradıkları hezimet bunların neşesini sildi.

Akdenizde dolaşan Rus amirali Siniavin

biraz sonra Bozcaada önlerinde am iral Dak-
vort’a rastlayıp birlikte İstanbula dönmeyi
teklif ettiyse de, İngilizler bu işin teklike-
sini ve güçlülüğünü tatmış olduklarından bu
sefcr sadece Ruslara yarayacak olan bu tek­
lifi reddettiler, Siniavin Selanik önlerine
kadar gittiyse de, bir saldırıya cesaret ede-
miyerek geri döndü. Sonra Bozcaadayı şid­
detle bombardıman edip iki bin kadar asker
çıkarttı ve zaptetti. Derya kaptanı Seyyid
A li Paşa, sekiz gemi ve beşbin askerle ada­
yı kurtarmağa gönderildi. Rusların İstanbul
önlerindeki bu faaliyetinden hoşlanmayan
İngiliz amirali ise Mısıra doğru yelken aç­
mıştı. Rus A k d e m * filosu A m irali Siniavin

2809
 ÜÇÜNCÜ S E L İ M ’İN S A L T A N A T T A N
İstanbul'da um umi efkâr yavaş yavaş
Üçüncü Selimin aleyhine dünmüş bulunu­
yordu. Ketıdisi ve bir avuç inkılâpçı, adeta
yalnız kalmışlardı. Bunlar, başta eski sada­
ret kethüdası olup bu sırsda hiçbir resmi
vazifesi bulunmadığı halde devlette büyük
nüfuz sahibi dian İbrahim kethüda olmak
üzere Bahriye nazırı Hacı İbrahim, nikâh
kethüdası Hacı Memiş, Rikâb reisi Ahmed,
İrad-ı eedid defterdarı Ahmed, Darphane
emini Ebubekir, Valde kethüdesı Yusuf, sır
kâtibi Ahmed, Mabeyinci Ahmed, Bostancı-
başı Sakır. Müderrislerden kapan naibi Lüt-
fullah Efendilerden mürekkep d a n ekipti,
Devle', Kuşlarla savaş halindeydi. Lâkin,
Üçüncü Selini yetiştirdiği yeni orduyu düş­
mana karşı göndermese çekiniyordu. Bu­
nun, yeniçeri ocağının isyanına sebeb olaca­
ğını biliyor, gericilere fırsat vermek iste­
miyordu. Nitekim, nizam-ı cet!id askerinin
Aklcâ'da Bonaparta karşı kazanmış olduğu
zafer, ocaklının kıskançlıktan doğan kin ve
nefretinin büsbütün artmasına sebeb ol­
muştu.
Üçüncü Selimin bu davada gittikçe yal­
nız kalmasının ve hemen bütiin İstanbul hal-
kının aleyhine dönmesinin başlıca sebebleri
şunlardı:
1 — Kiıam-ı cedid meselesine teşebbüs
edildiği sırada bütün devlet ricalinden bu
hususa dair birer lâyiha istenmiş, yeni bir
ordu kurulma klansa eskisinin ıslâhına ta­
raftar bulunmuş olanlar sonradan alaya
alındıkları ve küçük görüldükleri için işe
yarar bir çok tecrübeli devlet adamı hüküm ­
dara küserek birer tarafa çekilmişlerdi.
2 — Yeni sivrilip göze girenlerin bir kıs­
mı el altından menfaatler teminini de ihmal
etmeyip gündüzleri 33b-ı âliye ait işleri ev­
lerinde görmeleri, geceleri ise çalgıcılar,
dalkavuklar, rüşvete vasıta olan pespaye he­
riflerle saz ve işret âlemlerine dalarak ara­
da devlete ait esrarı şunun bunun yanında
anlatmaları çok çirkin görülüyordu.
3 — Para ayarının düşmesi, çeşitli yeni
vergiler ihdası, erzak ve eşya fiyatları­
nın artması yüzünden halkın geçimi gün­
den güne daraldığı halde, nizam -1 cedidi küp
doldurma vesilesi ittihaz eden bazı devlet
ricaline bu hal söylendikçe: «Burası zengin
yatağıdır. Buraya fıkara yakışmaz. Devletli­
lerin arasına müflis güruhu sığmak, ve
■«Tamam, halkı meşgul etmeğe bundan âlâ
vesile olamaz. Geçini derdine düşsünler de
devlet işlerine karışmasınlar» gibi sözler sar-
fetükleri halk arasında duyulmuştu.
4 — Padişah, yakınlarının fazla tesiri
altında kalıp bunların nüfuzu gittikçe art­
2810
U Z A K L A Ş T IR IL M A S I
mış, hattâ sadrıâzsmlar bile azil ve sürgün
korkusuyla bir kuru ünvana kanaat eder ol­
muşlardı. Lâkin, kalben Üçüncü Selime mu­
halif olanlarla birliktiler.
Yeni düzene ve İslahata aleyhtar oianlar
bütün bunları istismar ederek programlı,
devamlı ve tesirli bîr propaganda ile um u­
m î efkârı yavaş yavaş hükümdardan soğut­
muşlardı. Bu aleyhtarlar, cahil yobaz güru­
hu ile bir çok haksız menfaatleri tehlikeye
girenlerden mürekkepti. Bunların başında
bir kısım sözde ulema ile ocaklı geliyordu.
Sadnâzamın ordu île İstanbul’dan
hareketi ve propagandanın artması
Rusya ve İngiltere ile olan savaşın fiilen
baklamsı, İngiliz donanmasının İstanbul
önünden ricatı ile İngilizlerin Mısıra taar­
ruzu ve vali K avalalı Mehmed Ali Paşa ile
uğraşmıya ve çarpışmaya başladıkları sıra­
da sadrıâzam İbrahim H ilm i Paşa serdar-ı
ekrem sıfa tiyle ordu ile Kümeliye hareket
etti (12 nisan 1807), B ir müddet evvel Rus­
ları yenmiş olan Fransızların yakında yar­
dıma geieeegi umuluyor, boylece düşmanın
Eflak ve Bogdandan, hattâ Basarabyadan atı­
lıp Ö zi’nin geri alınacağı belki de K ırım ın
kurtarılacağı ümid ediliyordu. Nitekim, Rus­
larla iik çarpışmalarda üstün gelinmiş, bu
da manevî gücü yükseltmişti. Fakat sadrıâ-
zamın ve ordunun İstanbul’dan ayrılması m u­
haliflere meydanı boş bırakmış bulunuyor­
du.
Ataullah Efendinin şeyhülislâmlığa ta­
yininden sonra Üçüncü Selim, bir hatâ daha
işleyerek muhaliflere mensup olan ve hattâ
el altından şehzade Mustafa ile anlaşmış bu­
lunan Köse Musa Paşayı sadaret kaymakam­
lığına getirmişti. Böylece, devletin en m ü­
him iki mevkiinde kendisinin ve kendi fikir­
lerinin en mühim iki düşmanı elele vermiş­
lerdi. Nitekim, yeni düzen ve padişahın şah­
sı aLayhindeki propaganda, onların sayesin­
de rahatça inkişaf etmekteydi.
Camilerde vaizler:
•Askere pantolon ve ceket giydirip frenk
muallimlere teslim eden padişaha elbette A l­
lah yardım etmez» diye pervasızca atıp tut­
makta, yeni düzene düşman bulunan devlet
ricalinden Tayyar Paşa ise:
«Müslümanlara kâfir elbisesi giydirildi.
Sim di ne sipahi, ne yeniçeri var. Cümlesi ba­
şı kalpaklı frenk oldu. Bunları emreden pa­
dişahtır. Kendisinin dine ve halka hıyaneti
meydandadır» şeklinde çok ağır takriklerde
bulunuyordu. B u arada, Osmanlı devletinin
İngiliz ve Ruslarla uyuşmasından korkan
Fransa elçisi Sebastîyani de,
Bâb-ı âliyi tazyik altında bulun­
durabilmek için yeniçerileri:
»K'izam-ı cediddetı maksat
ocağın kaldırılmasıdır. Vükelâ
bı: suretle ulufeleri kendi cep­
lerine: atacaklardır. » nev’indcıı
sözlerle gizlice kışkırtmaktaydı.
işte bütün bunlar, sonunda
yeni düzeni tasfiye eden bir is­
yanın kopmasına sebep oldu.

İsyan hareketinin
hazırlanm ası

Sadaret kaymakamı Köse

Musa Pasa ile şeyhülislâm Ata-
ullah Efer.di bu işin artık tama­
men kemale erdiğine kanaat ge­
tirerek sadrıszamın da Istan bul-
da bulunmamasından istifade
ile yeni düzeni, bir hamlede yık­
mağa karar vermişlerdi. İkisi de
bir taraftan padişaha yenilik ta­
raftarı gibi görünüp onun itima­
dını. kazanmağa çalışıyorlar, bir
taraftan ise kuyusunu kazıyor­
lardı.
Evvelce Trabzondan ikibin
kadar asker getirilip Karadeniz
boğazındaki kalelerdeki muhafız
Sultan Üçüncü Selirn’irı bîr portresi
yamaklara ilâve olunmuşlardı. H ippoiitte Eerteaux, Aslı Topkapı Sarayı resim
Bunların ulufeler: irad-ı cedid galeri sindedir)
hâzinesinden veriliyordu. Mak-
sad kendilerini boğazın iki ta­
rafında bulunan nizam-ı cedid askeriyle gö­ arasında kavgalar başladı. Köse Musa Pasa,
rüştürüp bu işe ısındırmaktı. Hattâ bostan- sadece bir hadise çıkması için Boğaz nazırı İn­
eıbaşı Şakir Bey arasıra buralara gidip Bo­ giliz Ma hmu d Efendi’ye yamaklara da rıizurn-ı
ğaz nazır; İngiliz Mahmud Efendi ile görü­ cedid elbisesi giydirilmesini emretti. 3 u sı­
şüyor. bazı yamaklara: «Siz de nizam-ı cedi­ rada Karaman valiliğine tayin edilen Şamlı
de girin, hem yevmiyeni?, artar, hem tayın­ îîagtp Paşa, padişaha huîus çakmak gayesiy­
larınız mükemmel olur» diye onları bu işe le nizam-ı cedid işaretleri taşıyan kaputlar
teşvik ediyordu. Musa Paşa ise yeniçeri o- yaptırarak kavaslarından bir kısmına giydir­
cağınt durmadan kışkırttığı gibi yamaklara mek istedi. Trabzonlu askerlerden ve yamak­
da kendi adamlarından bazıları vasıtasıyle: lardan ol an kavaslar, bunu reddederek doğru
•Sîzler de yeniçeri sayılırsınız. Frenk kılı­ Boğaza koşup olanları naklettiler. Yamaklar
ğına girmiş askerle nasıl olur da konuşursu­ bunun üzerine:
nuz? amma yakında nizam-ı cedid elbisesi
giymezseniz boğazdan kovulacaksınız» şek­ «Padişah bütün dünyayı nizam-ı cedid et­
linde haberler ulaştırmaktaydı. Yamaklar o mek için Ragıp Paşa’ya tuğ vermiş» diye
kadar tahrik edilmişlerdi ki, nihayet topla­ ayaklandılar. Kendilerine böyle bir şeyin as­
nıp: «Biz kul oğlu kuluz. Babadan ve dede­ lı olmadığını anlatmak isteyen Macar tabyası
den yeniçeriyiz. Nizam-ı cedid elbisesi giy­ kumandanı Halil, haseki ve Boğaz n a zın İn­
meyiz» diye karar verdiler. Hele Üçüncü giliz Mahmud Efendi ile uşağını öldürdüler.
Selim’in İstanbul kulluklarına üçer beşer n i­ Durum İstanbul’da duyulunca hükümdar hâ­
zam -ı cedid askeri koymayı düşünü düğü nü, disenin mahiyetini sordu: Köse Musa Pasa:
lâkin sekbanbaşı A rif Ağanın seferde bulu­
nan yeniçeri ağasının emri olmadan bunu * E ir kazadır olmuş, yamaklar itaat etmek
kendisinin yapamayacağını söylemesi üzerine üzre bulunuyor» diye onu oyaladı, Ertesi gü­
bundan vazgeçtiğini duyunca ocaklıdan İstan­ nü ocak ihtiyarlarından seçilme bir hey’ei,
bul’da kalmış olanlar fena halde işkillendiler, yamaklara nasihat için gönderildi. Kendile­
sağda solda yamaklarla nizam-ı cedid askeri rini yatıştırmak gayesi ile de Ragıp Paşa az­

2811
ledilip vezareti de alınarak Kütahya’ya sürül­
dü. A ynı gün, Käse Muss Pasa, İbrahim ket­
hüda, yeni boğaz nazırı In.ee Mehrned Paşa
ile devlet ricalinden bir kısmı Çardak kullu ­
ğunda toplanıp sekbanbsşı A rif Ağa ile oca­
ğın ileri ağalarından bir kaçını çağırdılar ve
meseleyi konuştular. Sckbanbaşı, tehlikeye
işaret ederek:
«Yamakların İstanbul'a gelip bir fesad çı­
karmak niyetinde oldukları söyleniyor» de­
diyse de m ağrur İbrahim kethüda:
«Bunlar kavga demeğidir. Ehemmiyet
vermeğe değme-/.. İtaat etmezlerse zorla itaat
ettirilir» nevinden ileri geri konuşarak U îı
onun ağzına tıktı. Tabii, Köse IVIusa Paşa bu­
na çok memnun oldu.
Kabakçı Mustafa ve diğer âsilerin
harekete geçmesi
Ertesi günü beşyüz kadar yamak Büyük-
derede toplandılar. M üslüm an ve hıristiyaıı
kimsenin mal, can ve ırzına dokunmamak,
dokunan olursa öldürmek, şeyhülislâmlıkça
tasdik edilmeden hiç bir şey istememek,
Et-meydanında toplanarak istekleri hü k ü ­
metçe kabul edilmedikçe dağılmamak Ü2erc
ilk geliştiği Boğazın K a r a d e n i z tarafım v e
lerini gösteren bir resim. Sa ğ kıytda. bu lu n a n kalelerin
m e v z u ile ilgisi y o k t u r (Barlett’ten)
2812
ahdettiler. İçlerinden Kabakçı Mustafa çavu­
şu kendilerine baş ve A m avu d A li ile Bay­
burtlu Süleyman çavuşları da yardımcı seçip
rastladıkları serserileri de toplayarak İstan­
bul'a doğru yola çıktılar. Lâkin, »izam-ı ee-
did askerinden korkuyorlardı. Köse Musa Pa­
şa, bunun da çaresini buldu. Evvelâ onlara,
nizam.-! cedide yerlerinden kım ıldam am aları
ve hiç bir şeye karışmamaları emrini verdi.
Sonra Üçüncü Sciim ’i kandırarak yeniçeri
ocağından olup b u sayede bakırcılık ve ka­
zancılık ticaretini inhisar şeklinde elde etmiş
ve büyük bir servet kazanmış bulunan ni-
zam-ı cedid düşmanlığı ile tanınmış Hacı
Mustafa Ağayı sözde yamakları nasihaila da­
ğıtmağa gönderdi. Âsilerle Yettiköyde görü­
şen Hacı Mustafa Ağanın getirdiği habere
Köre yamaklar Halil Haseki ile M ahm ud
Efendi’yi öldürdüklerine pişmen olmuşlardı.
Ancak, boğaz taraflarında nizam-ı cedid as­
keri bulundukça kendilerine emniyet gelcmi-
yeceğinden onlar çekilir çekilmez yerlerine
dönmeği kabul ediyorlardı. Bunun üzerine
Üçüncü Selim, m zam l cedidin Levend çiftli­
ğinde ve Üsküdar’da bulunan kışlalarına çe­
kilm elerini emretti. Böylece, pek büyük bir
hata daha işlemiş oldu. Şehzade Mustafa'nın
adamlarından Abdurrahm an Ağa ile ulema
kalelerinin genel olarak
v e tep edeki harabelerin
kılıklı yobazların gönderdiği Hammaİ-oğlu
Mustafa Ağa yamaklara karışmış, onlara akıl
hocalığı ediyorlardı. Âsiler, nizam-ı cedid
korkusu uzaklaşınca gerileyeceklerine ilerle­
diler. Önlerinde birkaç kişi:
nEy ibadullah... M aksadım a nizam-ı ce­
did belâsını kaldırmaktır. Başka niyetimiz
yoktur. Müslüman olanlar, kendilerini ocak­
lı sayanlar bizimle beraber olsun» diye bağı­
rıyorlardı. Böyleee, K abakçının gitikçe ar­
tan cemaati Tophaneye kadar geldi. Topçu-
başı eşkıyayı dağıtmaya hazırlanırken Köse
Musa Paşa ile sekbanbaşı tarafından:
«Karsı gelmesinler, bu iş cümlenin itti­
fakı iledir» haberini aldılar. Bunun üzerine
topçu ocağı kazanlarını Tophane meydanına
çıkarıp cemiyete katıldılar.
Padişahın durumu, âsilerin istekleri
Üçüncü Selim korkak ve gevşek bir pa­
dişah değildi. LSkin, bütün küvetleri kendi
aleyhine birleşmiş görüyordu. Partiyi kay­
bettiğini anlamaktaydı. İstanbul’da onüç bin
kadar nizam-ı cedid askeri vardı. Bunları
âsiler üzerine sevk etmek müm kündü. Lâkin,
sonunda b ir vatandaş kavgasını göze almak
gerekiyordu. Üçüncü Selim, dökülecek ka­
nın ne maddî, ne de manevî mesuliyetini üze­
rine alamıyordu. Bu işi tahrik edenlerin kim ­
ler olduğunu bildiği halde. Köse Mustafa Pa-
şa'ya, devlet ricalini Bâb-ı âlîde toplayıp bir
tedbir düşünülmesini emretti. Âsiler ise, ka­
yıklarla Unkapanı ve Çardak iskelelerine ge­
çip Et-meydanına indiler. Galata ve Üskü-
darda ne kadar kayıkçı, hammal. serseri var­
sa peşlerine takılmış, beş yüz kadar kalyon­
cu da derneklerine katılmıştı. Yeniçeri ka­
zanları ortaya çıktı. Cebeciler de onlarla bir­
E vveice p ek çok defalar olduğu gibi K ab a k ç ı isyanında da adı geçen
(Su ltan - ah m ed) 1783 teki hali
(Choiseul G o u ffier’in kitabından. Ressam ı J . B. H ü a ir)
2813
leştiler. Ocak ihtiyarlan şeyhülislâm Atauİ-
lah Efendi, Rum eli kazaskeri Ahmed M uh­
tar Efendi, Anadolu kazaskeri Mehmed Hafid
Efendi ve İstanbul kadısı Mehmed Murad
Efendilerle görüştüler. Ulema efendiler, âsi­
leri tasvip ediyorlardı. Üçüncü Selim, saray
kapılarını kapatmıştı. Kendisine serdar-ı ek-
reme haber gönderip orduyu imdada çağır­
masını tavsiye ettiler:
•Serhedler boş kalırsa Ruslar Çatalca'ya
kadar iner» diyerek bıır.u da reddetti. Böy­
lece, taht ve tacı ve hattâ hayatı bahis ko­
nusu olduğu halde memleket menfaatlerini
ör.dc tutuyordu. Esasen daha yeni düzene
ilk karar verdiği zaman kelleyi Koltuğa al­
mış, bu uğurda her fedakârlığa hazırlanmış­
tı. Elinden gelmeyen sadece masum vatan­
daş kanının dökülmesine sebep olmaktı. Bu
yüzden, âsilerin en büyük arzusuna uyarak
kendisini bütün müdafaa kuvvetlerinden
m ahrum bıraktığını bile bile nizam-ı cedidi
ilga ettiğini bir hatt-ı hümayunla bildirdi.
Nizam-ı cedidden hâlâ korkan âsiler, buna
pek sevindiler. Lâkin, yatışacak yerde büs­
bütün azıttılar. Köse Musa Paşa, Kabakçı
Mustafa’ya el altından padişahın en yakın
fikir ve mesai arkadaşı olan ve inkılâpçı
ekibi teşkil eden onbir kişinin adı yazılı bir
liste verdi. Kabakçı bunu derhal ortaya ko­
yup:
«Memleketi harab eden bu onbir kişidir.
Bunları diri, ölü padişahtan isteriz» diye ilân
etti. Nizam-ı cedidin ilga edildiğini her taraf­
ta deliallar ilân ederlerken eşkıya Et-mey-
danından kalkıp At-meydanına geldiler:
-Şer’ilc görülecek dâvamız vardır. Şey­
hülislâm. ve Kazaskerler buraya gelsinler»
diyerek listeyi Ağa-kapısıııa gönderdiler. Ata-
uılah Efendi hükümdara bu onbir kişinin ce­
zası tertip edildiği takdirde âsilerin yatışa­
A t - m ey dan ının
cağını bildirdi. Üçüncü Selim, sırkâtibi AIı-
med Erendi ile mabeyinci Ahraed Bey'e:
•Sîzleri de istiyorlar. Belki elimden alır­
lar. Varın başınızın çaresine bakın» diye izin
verdi, sonra Köse Musa Paşa’ya:
«İbrahim losthüda, Bahriye nazırı Hacı
İbrahim vc sır kâtibi Ahmed Efendilerle ara­
mızda ahidlcşme var. Onların idamlarından
vazgeçilsin, geri kalanların kurtarılması
mümkün olmazsa icaplarına bakılsın» dedi.
Üçüncü Selim, Osmanlı tarihini iyi bilirdi,
asker bir kere birisini istedi mi, vermekten
başka çare yoktu. Yoksa, saraya girer ve
zorla alırlardı. RİKâb kethüdası Hiçmiş, Darb-
... J; T O » < ^ a a B 5 » î ? 'T ig
-------
a l
Sultan Ü çünçü Selim 'in Ü s k ü d a r ’da Şefi m iye kışlasr yarım­
daki cami1! (Adom'dart)
■ İJ y i-
y/'jçıi.v iti
, : r -M
K ü ç ü k s u ’da Ü çüncü S a lim ’in annesi
hane emini Ebubekir Efendilerle Bostancıba-
şı Şakir Bey hemen sarayda boğdurulup kel­
leleri âsilere gönderildi. İbrahim kethüda
kaçtıysa da yakalanıp Mühendisbaşı A li ağa
ile birlikte Et-mcydanjzıda vahşice paralandı.
Su sırada: «Nizam-ı cedid geliyor» diye bir
ses duyulmuş, âsiler hemen herşeyi bırakıp
bir birini çiğneyerek kaçmaya başlamışlardı.
Lâkin, bunun doğru olmadığı anlaşılıp yeni­
den toparlandılar.
Üçüncü. Selim, sadaret kaymakamına bir
İrad-ı cedid gönderip:
■Daha meramları nedir?» diye sordu.
İrad-ı cedid hâzinesinin ilgasını istediler. Hü-
____ kümdar, bunu da kabul ve ilân
etti
Üçüncü Selim’in hal’î
Âsilerin topluluğu bir tü rlü
dağılmıyordu. Nihayet bu sefer
de Birinci Aodülkam ld'in oful-
i l l i ları şehzade Mustafa ve Mah-
mud'u padişaha îtim ad edeme­
’İ V -
yip kendileri koruyacaklarını
bildirdiler. Padişah, buna da
razı olarak ulemadan ve ocak­
lıdan birer kişi istedi. Bâb-ı
âliye gönderdiği hatt-ı hüm a­
yunda ise:
•Benim kendi evlâdım yok­
tur. Şehzadeler evlâdım ve göz
nurum d ur. Allah göstermesin,
benim onlara kıyıp Osmanlı sü­
lâlesinin. kesilmesine ve Osmanlı
devletinin sona ermesine sebeb
Mihrişa.h Sultan adına yapdan m eydan çeşmesi
(Sarlett'ten)
2814
olmam hiç akii ve hayale gelir mi? Aİlah «Allahın takdiri böyle imiş» diyerek ha­
o günleri göstermesin, cenabıhak onlara uzun reme çekildi. Böylece hal’i kabul etmiş olu­
ömürler versin» diyordu. Hatt-ı hümayun, yordu. Lâkin, sarayda bundan kimsenin ha­
Bâb-ı âlide bulunanları ağlattı. Lâkin, âsi­ beri yoktu. Dışarda ise coşkunluk artıyordu;
ler o gün de dağılmadı. Ertesi cuma günü «Sultan Selim’i istemeyiz. Sultan Musta­
şeyhülislâmın başkanlığında sekbanbaşı ile fa Efendimizi isteriz» naraları yükseliyor,
mazulleri, turnacıbaşılar ve ocak ihtiyarları Köse Musa Haşa saray kapılarını açtırmak
toplandılar. Derneğin dağılması ve herkesin için lâğımcılar arıyordu. Bu sırada mabcynci
yerli yerine gidip boğa?, sergerdelerine hil’at- Ahmed Mustar Bey de ele geçirilerek parça­
lar giydirilmesi, rütbe ve bahşişler verilmesi landı. Nihayet şeyhülislâm ile devlet ricali
kararlaştırıldı. Boylecc, isyan sona ererken Bâb-ı âliden saraya geldiler. Köse Musa Pa­
A taullah Efendi birdenbire: sa ile Ataullah Efendi başkanlığında bir he­
«Varın bir kerre başbuğlara ve sergerde­ yet birinci kapıdan girdi. Üçüncü kapıda hep­
si orada kalıp sadaret kaymakamı ve şeyhü­
lere serun, başka bir istekleri var mı» dedi.
lislâm Hünkâr sofasına kadar ilerlediler. A ta­
Bunun üzerine ocak ihtiyarlarından dört k i­
ullah Efendi durumu Üçüncü Selim’e gayet
şi sergerdelerin yanma gittiler. Onlar da:
nazikâne bir şekilde ve sözde b u işten büyük
«Neferlerimizle konuşalım» dediler. Tam bir üzüntü duyuyormuş gibi bir tavırla izah
bu sırada İstanbul kadısı Mehmed Murad etti. Böylece Üçüncü Selirıı’in ousekiz yıi,
Efendi âsilerin yanına gelip:
«Bundan sonra bu padişaha
emniyet olur mu?» deyince me­
selenin şekli birdenbire değişti.
Âsiler şeyhülislâma hücum edip:
«Sultan Sclim’in saltanatın­
da istiklâli yok. Hükümeti bir
takım zalimlerin eline verdi.
Kendisi zevk ve sefasiyle meş­
gul. Devlete getirdikleri de fı-
knrnya ve reayaya her türlü
zulmü ediyorlar. Böyle bir padi­
şahın hilâfeti caİ2 midir?» de­
yince, esasen mesele bir tertip
eseri olduğundan, Ataullah
Efendi de caiz olmadığını söyle­
yerek Üçüncü Sclim’in hal’i fet­
vasını verdi. Bâb-ı âlide bulu­
nan bir kısım ulema At-nıeyda-
mtıa gelip hal'in doğru olmadı­
ğını âsilere anlatmağa çalışır­ M ihrisah V a ld e S u lt a m n E y û b ’çeki imaretinin kapısı,
ken sergerde Bayburdlu Süley­ türbe ve sebili
man:
«Şimdiden sonra ne o bize
padişahlık eder, ne de biz ona
kulluk edebiliriz. Hemen bu işe
bir rabıta verelim» diye kesip
a t‘ı. Aynı zamanda Sultan Mus­
tafa’nın cülusuna fatiha okundu.
Asker amin diye bağırmıştı.
Ataullah Efendi, yanma âsiler­
den ikibin kişi alıp saraya yol­
landı. Oraya varılınca bayraklar
Bâb-ı hümayunun iki tarafına
dikildi. Hal’ haberini Sultan Se-
Iim ’e Anadolu Kazaskeri Meh­
med Hafid Efendi haber vere­
cekti. Kızlar ağasına Sultan
Musiafa cülûs etmedikçe askeri
dağılmıyacağını yazıp gönderdi.
Ağa, tezkereyi açmadan sünnet
odasında butunan Üçüncü Se-
lim ’e verdi. Hünkâr bunu oku­
yunca: Imeretin mutfakları

2815
 bir ay ve yirm i ik i gün süren saltanatı sona
ertniş oluyordu (29 mayıs 1807).
Üçüncü Selim’in şahsiyeti
Üçüncü Selim yaradılışta halim selim
fevkalâde nazik ve terbiyeli bir zattı. Küçük­
lüğünden beri büyük bir padişah ve cihangir
Ü çüncü S e ü m ’in sandukası
B u padişah h a fin d e n bir z a m a n sonra şehid
edilince Lâleli c am i’i türbesinde babası
Üçüncü M usta fa’nın yanına defnedilmiştir
Üçüncü Selim (1 7 8 9 -1807) zamanındaki hükümdarlar
( İlâve s 164)
Avusturya : İkinci Jozef —* — 1790,
İkinci Leopold 1790 — 1792, İkin­
ci Fransuva 1792 — —* .
Pas '• Meviay M u h a m m e d —* — 1792,
Mevlay Yezid 1792 — 1794. Mev-
lay Sliman (Süleyman) 1794 — —».
Fransa : O n altıncı Lui —► — 1792,
Birinci Cumhuriyet (devirleri:
Konvansiyon 1792 — 1795. Dirck-
tuvar 1795 — 1799. Konsüla 1799
— 1804). Birinci Napoleon Bona-
part <Birinci imparatorluk) 1804
Hindistan : Celalüddin Şahilcm -•»
— 1806 (daha 1774 yılından iti­
baren Hindistanda durum a daha
ziyade înffiliz valileri hakim ol-
muş. Celalüddin şah Alem ve so-
yu önemini büsbütün kaybetmiş
yeni yent soylar türemişti).
i
iki Sicilya t Dördüncü Fcrdinand
—■> — 1806 (B u nd an sonra Napol-
I_____________________________________ i
olacağı telkini ile büyümüştü. Buna da çok
inanır ve her işinde muvaffak olacağına iti-
kad ederdi.
Diğer taraftan babasının çok tesiri altın­
da kalarak tamamen ıslahatçılık vc inkılâpçı­
lık ruhiyle yetişmiştir. Bu hususta âdeta ihti­
ras sahibiydi. Çok buhranlı zamanda ele a l­
mış olduğu Osmanlı devletinin başka türlü
siyasî mevcudiyetini muhafaza edemiyeceği-
ne inanmış bulunuyordu. Bu maksatla avrupa
memleketlerinden çeşitli uzmanlar getirterek
büyük bir azimle içe girişmiş, başta muntazam
vc batı usulü bir ordu kurmak olduğu halde
birçok şeylerde muvaffak olmuştur. Lâkin
nc çare ki gerici kuvveti yenemedL Sonunda
ideali uğrunda saltanatını ve bir müddet son­
ra da hayatını kaybetti. Amoa-zâdesi veliaht
Mustafa’nın, sadece tac ve tahtı elde etmek
için yeni düzen alcyhdarlarıyla birleşip za­
rarlı faaliyetlerde bulunduğunu bildiği hal­
de, vaktiyle onun babası Birinci Abdülha-
mid*in kendi hakkında yaptığı gibi bunu bü­
yük bir müsamaha ile karşılamıştır. Politika­
da Fransa taraftarıydı. Bonapart, üçüncü Se-
lim ’c karşı büyük saygı duyar, yaptığı inki-
lûpları takdir ederdi. Ancak, onun sarayına
kapanıp kalmasını doğru bulmaz, kendisi gi­
bi bizzat askerinin başında bulunmasını tel­
kin ve tavsiye ederdi. Saltanatı daimi gaile­
ler içinde geçmiştir. Amcası zamanında giri-
★
! t* yon kardeşi Jozef i buraya tayin
1
etmiştir).
İngiltere : Üçüncü Jorj —» — —*.
ı
İran : Şahrulı (aişarlı soyu) —* — ]
1796. Lütf Ali H a n (zend soyu)
1789 — 1794. Aga M uh a m m ed
H a n (bu zatın 1786 da şahlığını
ilân etmesiyle Kaçar soyu başlar)
1794 — 1797. Feth Ali Sah 1797
—
İspanya : Dördüncü Şarl _ » ---
İsveç : Üçüncü Güstav — 1792.
Dördüncü Güstav 1792 — —* .
.
Papalık : Altıncı Pi —+ — 1799. Y e­
i dinci Pi 1800 —
> Prusya : İkinci Frederik Giyyom —»
— 17Ö7. üçüncü Frederik Giy­
yom 1797 — —> .
R u s y a : İkinci Katerina —> — 1796.
Birinci Pol 1796 — »801, Birinci
İ Aleksanor 1801 — .
2816
jilen Avusturya ve Rusya Savaşından mağlûp
çıkıldığı gibi, memleketin bir çok yerleri âsi
mütegallibe elinde kalmıştı. Devlet bunlara
hâkim olamıyordu. Lâkin, bunlar bile onun
Sühsrna karşı büyük bir saygı gösterirler ve
sadece etrafını almış ve devlet idaresinde
nüîıız sahibi olmuş olanların davranışlarına
muhalif bulunduklarını ileri sürerlerdi. Bun­
lardan Cezzar Ahıned Paşa Üçüncü Selim in
adı anıldıkça ayağa kalkar, fermam geldikçe
binek taşma kadar inip karşılar ve:
•Benim boynum sultan Selim’e kıldan
incedir. K ailim i istediklerini bilsem, b ir da­
kika durmam başımı teslim ederim» derdi.
Uitekizn, Payas’ta isyan ederek oldukça nam
alan Küçük Ali-oğlu H alil Paşa da. şöyle de­
mişti:
«Devlet dediğini? yalnız saltanat tarafı
mıdır, yoksa devletin vükelâsı mıdır? yahud
ikisinden ibaret bir heyet midir? Saltanat
tarafı ise, emrine baş eğeriz. Çünkü, Allah
göstermesin; kıl kadar isyanda bulunanların
namaz ve nikâhı sahih olmaz, ikinci ve
üçüncüye gelince bir memlekette bir çok pa­
dişah olmaz. Bizim serkeşliğimiz Yusuf Ağa
ve İbrahim kethüda gibilere karşıdır».
2317
Üçüncü Selim fazla merhamet ve şefkat
sahibi olduğu için vatandaşları b ir birine k ır­
dırmak istemeyip, Kabakçı Mustafa isyanını,
nizam-ı cedid askeri vasıtesiyle bastırır. ıya-
rak kendisini âdeta bile bile bir tehlikeye
atmıştır. Bu isyanı perde arkasından idare
eden bazı devlet ricalinin Fransa politikasına
mayii olan hükümdara karşı, Rusya ve İn-
gilterenin teşvikiyle bu işi yapmış oldukları
rivayet olunmuştur.
Kendisi musikide büyük bir üstaddı. G ü ­
zel ney çalar, sanatkfirane besteler yapardı.
Bu besteleri Türk musikisinin hâlâ çalman
ve sevilen pek parlak eserleridir. Hattâ Suzi-
dilâra 2 dlı yeni bir makam bulmuş ve b u
makamda güzel eserler meydana getirmiştir.
Musikide üslûbu tamamen orijinal ve kendi
şahsına mahsus olup devrin büyük üstadları-
nın tesiri altında kalmamıştır. Bestelerinde
derin ve coşkun, heyecan verici bir lirizm
hâkimdir. Kendisi aynı zamanda pek m ahir
bir hattattı. Bilhassa talik denilen yazı «evin­
de usta idi.
Üçüncü Selim aynı zamanda iyi bir şair­
d i de, şiirde *İlhamî» takma adını kullanırdı.
P. 29
 D ördü n cü Mustafa'nın tuğrası

DÖRDÜNCÜ MUSTÂFA
★
Padişahın cülusu, olayîarm cephede duyulm asr, tepkileri — Tiisit görüşmeler«, R u sç u k yârâ-
m r Puslarla m ütareke akdi — Üçüncü Selitrt’i tekrar padişah y a p m a k üsîere A le m d a r Mustafa
P aşaTm n Edirne'den ordu ile birlikte İstanbul’a gelmesi — âli ve Saraya karşı h arek e­
tin başlaması, Ü ç ün cü Selîm'în sefa adeti* §çhzâde M a h m u d ’un- kurtarıl ısrp Sultan Mustâ­
fa'nın saltanattan ufaklaştırılması.

★
Dördüncü Musta­ DÖRDÜ NCÜ M USTAFA .... .. cak kaptanlığı, serger­
fa kendisine biat olun­ delerden Mcmiş’e yüz
duktan sonra Ayasof- | Babası : Birinci Abüülhamiü yirm i akçe yevmiye ile
ya camiine cuma na­ | A nn esi: Ayşe Sine (Şerliye) perver Sul- f haseki tekaüdlüğü tev­
mazına çıkarak hemen, § tan. E cih olunduğu gibi,
1 Doiduiru tarih : 8 eylül 1770 ;
halka göründü. Âsiler maiyetinde bulunan
ve gericiler fevkalâde 5 Patlişaiı olduğu tarih ı 29 mayıs 1807 ; onyedi çavuşa kırkar,
memnunda. Bu sırada İ Tahttan indirildiği tarih : 28 temimiz = ellişer, altmışar akçe
1 1808 I
Kabakçı'ıun verdiği i Öldürülmesi : 17 üasıuı 1808 yevmiye bağlandı. Y a­
|
defterde adı bulunan­ makların da hepsi yir­
= Bilinen zevceleri : Dılpemr. Sitarc, I mişer akçe istiyorlar­
lardan egizlisstrcıa> di­ ; Peykidu, Şevkmur sultanlar. =
ye anılan Bahriye nâ­ dı. Pek uslsüz ve ha­
z ın İbrahim Efendi = Bilinen çocukları : Emine Sultan zine için ağır bir yük
yalısının mahzeninde olan bu isteğe, sekban-
yakalandı. Musa Paşa­ * 1 başı A rif Ağa engel
nın elaltmöan verdiği I Veziriazamları: Keçiboynuzu îbralıim E oldu. Ayrıca, Üçüncü
emirle zorbalar: î Hilmi Paşa. -* — ıfi haıirsm. 1807, fi* = Selim’in yeni düzen
cBuna gizlisıtma i rar ve azil. Çelebi Mustafa Paşa 18 1 namına vücuda getir­
| haziran 1807 — 28 temmuz 1808, ezil. ; diği bütün miiessesele-
derler. K im i tutarsa
kurtulamaz. Fakat sa­ rin kaldırılmasına da­
kalının kılı kendi za­ ir Kazaskerler, Naki-
rarını defeder!» diye sakalını yola yola büyük büleşraf, İstanbul ve Galata kadıları tara­
bir vahşet ve rezaletle Bayezid meydanına fından şeyhülislâm Ataullah Efendi'nitı ko­
kadar sürükleyip orada kafasını kestiler. Sır- nağında bir hüccet yazılıp imzalandı. Bu
kâtibi A hae d Efendi, damdan dama kaçar­ toplantıda yeniçerilerin ve ayaklanma ha­
ken düşüp harap bir halde ele geçerek onun reketinin elebaşıları da bulundu. Hüccet­
da kafası kesildi. te, vukua gelen hâdiselerden dolayı oca­
Cumartesi günü, At-sıeydamnda büyük ğın mensuplarından iıiç kimsenin mes’ul
bir toplantı oldu. Burada yapılan törenle Ka­ tutulmıyacağı, yeniçerilerin de bir daha dev­
bakçı Mustafa'ya oeağm ileri ve gözde me­ let işlerine karışmayacakları, görülmemiş bir
muriyetlerinden turnaeıb&şılık rütbesi, ser­ bid’at diye anılan nizâm-ı cedid ve zulüm
gerdelerden Arr.avud A li’ye Anadolu kalele­ diye adlandırılan irad-ı cedid hâzinesinin ilga
ri ağalığı, Bayburdiu Süleyman’a tersane san­ olunduğu bildiriliyordu- Dördüncü Mustafa

2818
üst tarafına buna göre hareket edilmesine da­ sından korkarak azledip yerine kethüdası
ir bir hatt-ı rümayun yazdıktan sonra alay­ Eyüp Ağa’yı getirdi. Lâkin Pehlivan Ağa:
la Ağa-kapısına götürülüp orada okundu. «Beni azlettiler. Maksad yeniçeriyi kal­
Ocakta ve devlet nezdinde kalmak üzere nüs­ dırmaktır* diye iiân edince yeniçeriler akın
haları teati edildi. Ertesi günü dc Musa Pa- akın Silistre'yc döndüler ve:
şa’nın sadaret kaymakamlığında kalmasına «Biz ağamızdan hoşnuduz, böyle kâfir
dair olan hatt-ı hümayun okunup askere vc karşısında azlinden murad nedir» diye söy­
yamaklara cülûs bahşişi dağıtıldı. Musa Pa­ lenmeğe başladılar. Bir fitnenin ayaklanmak
şa ile adamları ise, öldürülenlerin devlet hâ­ üzere bulunduğunu hisseden sadrıâzam, onu
zinesine geçmesi gereken para, mücevher ve memuriyetinde bıraktı. Bu sırada Sultan Se­
eshamını yağmaladık­ lim’in orduda bulunan
ları gibi evlerini, ya­ yakın adamları azlo­
lılarını vc eşyalarım lunmağa başladı. Bu
aralarında paylaştılar. arada başmuhasebeci
Câhil, ahmak ve Ramiz Efendi Kavala-
haris bir adam olan ya sürüldü. Bu haller,
Dördüncü Mustafa ise, Pehlivan Ağa'yı büs­
saltanat sürmekten bütün şımarttı. Hele,
başka hiçbir şey dü­ yamaklar böyle m ü­
şünmüyordu. him işler başarmış ol­
dukları halde, kendi­
leri yeniçeri iken el­
İstanbul olaylarının lerinin kollarının bağlı
orduda duyulması durmasını kabul ede­
ve tepkileri miyordu. Nihayet bir
gün kendisi de serdar -1
Üçüncü Selim’in ekremin otağına h ü ­
hal'i üe nizam-ı cedi­ cum maksadiyle b ir­
din ilgası ve Dördün­ den bire Silistre’ye
cü Mustafa’nın Os- geçti. Serdar-ı ekrem
manlı tahtına geçtşi ise durumu daha ev­
Tuna boyundaki Os­ vel sezmiş olduğundan
manlI ordusunda du­ Rusçuk âyânı Alem­
yulduğu zaman büyük dar Mustafa Paşa’nuı
bir heyecan hâsıl ol­ Rusçuk civarındcki
du. Ordunun düşma­ çiftliğine sığınmıştı.
na nazaran bu sırada Durum İstanbul’dan
stratejik durumu çok öğrenilince İbrahim
mükemmeldi. Sağ: ka- Hilmi Paşa a2İedilerek
nad kuvvetleri Kalas sadaret mührü asıl
üzerine sarkmış, asıl yeniçeri ağası olan
kuvvetler ise Tuna’yı Anadolu valisi vc Ça­
geçip Bükreş üzerine nakkale boğazı muha­
yürüyerek general fızı Çelebi Jlfusta fa
îsayef kumandasında Paşaya gönderildi (18
bulunan düşman ordu­ haziran 1807). Pehli­
sunun sağ kanadının van Ağa ise:
çekiliş ylunu kesecek hale gelmişti. Halbuki «İstanbul’daki ricali yoldaşlar haklamış­
Vidin’i tehdit etmekte olan bu kuvvetler, lar. Biz de buradakileri tamamlayalım» diye­
Belgrad’ı almış olan Sırplarla birleşmek üze­ rek ortalığı karıştırıyordu. Orduya âdeta ta­
re harekete geçmiş bulunuyordu. Ruslar, mamen hâkim olmuştu. İstediği gibi atıp tu ­
düştükleri tehlikeli durumu sezerek Bük­ tuyor, azil ve tâyinler yapıyordu. Ruscuk'da
bulunan Alemdar Musafa Paşa bunu duyun­
reş’i boşaltmağa başlamışlardı. Yeniçeri ağa­ ca beş bin seçme süvari üe birdenbire Silis-
sı Pehlivan Ağa yanma bir kısım kuvvetler re’ye gelip zorbaları sindirdi ve kargaşalığı
alarak Silistre’den kaşıya geçmiş ve Karalaş yatıştırdı. Ancak, sadaret mührünün Çelebi
adasını zapietmişti. Kendisi niz&tn-ı cedide Mustafa Paşa gibi bir kimseye verilmiş olma­
son derece düşman ve Dördüncü Mustafa sı canını sıkmış bulunuyordu. Üstelik yeni
taraftan olmakla meşhurdu. İstanbul’daki serdar-ı ekremin Silistre’ye gelişinde takındı­
hâdiselerin orduda duyulması üzerine sadn- ğı olağanüstü azametli hal vc bu da yetmi­
âzam ve serdar-ı ekrem İbrahim Hilm i Paşa yormuş gibi, Pehlivan adlı şerire vezaret rü t­
onun düşman karşısında bir fesad çıkarma­ besi getirmiş olması karşısında hemen oradan

2819
ayrılıp Rusçuk'a döndü. Yeniçeri zorbaları bu
fırsatı kaçırmayıp yine yüze çıktılar. Orduya
gerektiği kadar zahire göndermediği bahane­
siyle de Çelebi Mustafa Paşa île Alemdar
Mustafa Paşa’n m arası büsbütün, açıldı.
Düşman, Osraanîı ordusunda beliren bu
zaaftan isi i£ad eyi bildi. Çar hacı kuvvetleri
kumandanı A li Paşa mağlup olarak çekilmek
zorunda kaldı. Aynı zamanda Rusların beşin­
ci kolu da durmadan çalışıyor, bir taraftan
yeniçerileri kaldırıp nizam-ı cedidi kurtar­
mak için Sultan Selim’in emriyle geldiklerini
söyleyerek sahte fermanlar gösteriyorlar, bir
taraftan Gsmanlı kılığına soktukları adamları
vasıtasiyle devletin Hotın. ve Ben der kalele­
rini para ile satmış oldukları haberini yayı­
yorlardı. Bu sırada Seyyid A li Paşa kuman­
dasındaki Osmanlı donanmasının Bozcaada
önünde Rus donanmasına yenilerek bir kısım
gemilerin battığı veya esir olduğu, bir kısmı­
nın ise karaya vurarak içindeki askerin kaç­
tığı haberi geldi. Devlet ricali, ne yapacağını
şaşırmış durumdaydı.
Osmanlı devletinin durumu hakkında
imparatorların görüşleri
Üçüncü Selim’in saltanatını ve yeni düze­
n i kanlı bir şekilde tasfiye edenler bir taraf­
ta İstanbul'da bu devrin öldürülen ricaline
ait mal ve m ülkü böl üşürlerken diğer taraf­
ta da denizde ve karada uğranılan başarısız­
lığın devlet ricalinde yarattığı şaşkınlığın
sürüp gittiği bir sırada İstanbul’dan ve Os-
manlı sınırlarından çek uzakta Doğu-Prus-
ya’da Memel suyu ile Tüs suyunun birleştiği
2820
yerdeki Tilsit’de Fransa imparatoru Bonapart
ve Rus çarı Aleksandr da Osmanlı devletinin
bölünüşünü görüşmekteydiler.
Bonapart, Rus ordusunu Frayland’da
ağır ve kat i bir hezimete uğratmıştı. Ruslar,
yirmi beş bin ölü ve yaralı vermişler ve sek­
sen top kaybetmişlerdi. Artık Fransız ordu­
larını durduracak kuvveti bulunımyan Rus
çarı, müttefiklerinden de bîr yardım üm idi
kalmayınca onlardan yüz çevirip Bonapart’
dan bir müiSkat istedi. İki imparator nehir
üzerinde bir salda buluştular. Bu sırada Na~
poleon İstanbul’da Kabakçı isyanının, çıkarak
iktidarın el değiştirdiğini. Fransızların her
yerde hakarete uğradıklarını, yeni düzenin
ortadan kaldırıldığını haber almıştı. Görüş­
melerin birinde bunu Rus çarına haber vere­
rek:
«Bu, bundan sonra Osmanlı devletinin
devam edeıniyeceğiııi bana bildiren İlâhî bir
hüccetdiTi dedi. Hakikaten, Bonapart son h â­
diselere ve irticaın geri gelmesi üzerine' artık
Osmanlı imparatorluğundan ümidini kesmiş
bulunuyordu. Vaktiyle Bonapart aleyhine it­
tifaklar tertip eden Prusya başvekili Harden-
berg. uğranılan mağlûbiyetlerin acısını Os-
manlı devletinden çıkarmak istermiş gibi, bir
paylaşma tasarısı hazırlıyaralî Rus çarına ver­
miş bulunuyordu. 3 u tasarıya göre Eflak,
Boğdan, Bulgaristan, Sdlrne, İstanbul ve Bo­
ğazlar, yani bemen hemen bütün Rumeli böl­
gesi Rusya’ya; Dalmaçya, Bosna-ilersek, Sır­
bistan Avusturya’ya, Yunanistan ile Akdeniz
adaları Fransa’ya verilecek, Prusya ile Avus­
turya ve Rusya Lehistan’daki paylarından
vazgeçip bu memleket krallığına Saks kralı
getirilmek suretiyle ihya olunacaktı. B u son
husus bilhassa Kapoleon’un bü­
yük arzusuydu.
Bonapart’ın esas plânı Os­
manlIları Rsuya ve Rusya’yı İn­
giltere üzerine saidırtraak ol­
duğu için Osmanlı devletinin
paylaşılması meselesinde müte­
redditti. Bilhassa Rusların İs.
tanbul’a yerleşmelerini hiç iste­
miyordu, Aleksandr ile görüşe­
rek bu meseleyi daha sonraya
bıraktı. Nihayet uzun görüşme­
ler neticesinde Tilsit andlaşma-
sı imzalandı. Bunun esaslarına
göre Ruslar, Bâb-l âli ile m üta­
reke imzalayıp Eflak ve Boğ-
dan’ı boşaltacaklar ve Kattaro
ile Yunan adalarındaki Fransız
hâkimiyetini tanıyacaklardı.
Karşılığında Napoleon, Lehistan
krallığını diriltmekten vazgeçe­
cek, Rusya ile Osmanlı devleti
arasında barışa tavassut edip
Eflak ve Boğdan’m Ruslara ter­
 kini teinine çalışacaktı. Ruslar da Fransız­
larla İngilizler arasında barış için ara-bu-
luculukta bulunacaklar, İngilizler bunu red­
dederlerse veya müzakereler müsbet sonu­
ca varmazsa Rusya îngiltereye savaş ilân
edecek, bunun gibi Fransızların Osman!) dev­
leti nezrimdeki tavassutları bir netice ver­
mezse Bonapart, Aleksandr île bir olup İs­
tanbul müstesna olmak üzere Türkleri A v­
rupa’dan sürüp çıkaracaklardı (9 temmuz
1807),
Böylcee, Osmanlı devleti Fransa politi­
kasına eğimli olduğu için Rusya ile savaşa
Sürüklendiği halde, Fransa Rusya ile Osman­
lI devleti aleyhine olarak anlaşmaktan çe­
kinmiyordu. Ama, bu Fransa’nın dostluk te­
ranesiyle avuttuğu ve bu sayede pek çok
menfaatler elde etmiş olduğu Osmanlj dev­
letine ilk ihaneti değildi. Bunun birçok m i­
sallerini daha yakarlarda görmüştük.
Alemdsr Mustafa Paşa ile Rusçuk
yârânı ve Istanbuldahâdiselerin devamı
Devletin içte ve dışta kötü durumda bu­
lunduğu ve Bâb -1 âlinin aciz kaldığı bugün­
lerde kendisini paniğe kaptırmıyan, tehlike­
de gördüğü devlet gemisini selâmete çıkar­
ma çarelerini araştırmakta bulunan sade
Alemdar Muştala Paşa idi.
Kcndisi okur yazar olmamakla beraber,
gayet açık fikirli vc ateşli bîr ıslahat taraf­
tarıydı. Bu yüzden Üçüncü Selim'e son de­
rece bağlı ve hayrandı. Onun hal’in i duy­
duğu zaman çok müteessir olmuş ve gerek
İstanbul’dan ve gerekse ordudan firar edip
yanma sığınmış olan rıizam-ı cedid taraftar­
larını derhal himayesine almıştı. Bunlar eski
reisülküttab Cîalib, Tuna kıyıları mubayaa­
cısı Behiç, eski sadaret mektupçusu Tahsin,
eski sadaret kethüdası Refik ve Kavala'ya
sürgün edildiği halde Alemdar'ın gönderdi­
ği haber üzerine Filibe’den geri dönen Ra-
miz Efendilerdi. Tarihimize «Rusçuk yârânı»
diye geçmiş olan bu kimseler, Alemdar Mus­
tafa Paşa ile durumu uzun uzadıya görüşüp
Üçüncü Selim'i tekrar tahta çıkarmağa karar
vermişlerdi.
yerine veîaretle çavuşbaşı Şehsuvar-zâde
Hamdullah Paşa tayin edildi (27 haziran)
Üçüncü Selimin saltanatı sırasında dev­
rin ricali aleyhinde bulunan bir zat sonra­
dan şeyhülislâm Ataul’ah Efendinin gerçek
durumunu Öğrenince onun kendine bir şey
yapmasından korkmıya başladı. İşte bu za­
tın şeyhülislâmı mevkiinden uzaklaştırmak
için yaptığı tezvir ve hazırladığı tertip üze­
rinedir ki Kabakçı Mustafa ile ocağın da onu
istemediği sanıldığından Atauliah Efendi
mevkiinden uzaklaştırılıp yerine Samani-zâ-
de Ömer Hulusi Efendi getirildi (13 tem­
muz). Lâkin ertesi günü durumu öğrenen
yeniçeriler ayaklanarak padişah Dördüncü
Mustafa'nın muhalefetine rağmen Ataullah
Efendiyi yeniden mevkiine tayin ettirdiler
(14 temmuz). Bu ikinci meşihata gelişinde
mevkii iyice kuvvetlenen Ataullah Efendi
Musa Paşa olmayınca işleri yürütemiyeceğini
sezerek onu tekrar İstanbul'a getirtip kay­
makam yaptırdı. (7 ağustos).
Eski kaymakam Hamdullah Paşa zama­
nında yeni padişahın yakınları y ç ı k m ı ş ­
lar, her işe burunlarını sokar olmuşlar, sul­
tanlara varıncaya kadar bütün saray mensup­
ları fena halde rüşvete dadanmışlar, ötekine
berikine memuriyetler, iltizamlar, muka t sa­
lar tevcihi için mesul makamlarda bulunan­
ları şiddetli bir baskı altına almışlardı. Böy-
lece bir taraftan ocağın, bir taraftan sara-

İstanbul’da ise, kargaşalık sürüp gidi­

yordu. Söz vermiş olmalarına rağmen yeni­
çeriler her işe burunlarını sokmaktaydılar.
Kendi adamları olduğu halde sekbanbaşı
Arif Ağa’yı sürdürdüler <24 haziran). Diğer
taraftan sadaret kaymakamı Musa Paşa da,
işlerin iyi gitmediğini görüyordu. Esasen
yağmalarda oldukça servet sahibi olmuştu.
Bunu bir kenarda rahatça hazmedebilmek
için rahatsızlığını ileri sürüp sadaret kay­
makamlığından istifa ile Bursa’ya gidinee Prusya başvekili Hardenbcrg

2821
ym çeşitli müdahaleleri Bâb-ı âlinin nüfu­
zunu hiçe indirmiş bulunuyordu. İstanbul'da
asayiş diye bir şey kalmamıştı. H al’ ve icISs
işlerine karışmak yüzünden şımarmış bulu­
nan yamakların yapmadığı rezalet kalmıyor­
du. Yavaş yavaş azıtarak şehirde âlenen işret
etmeğe, sokaklarda naralar atmağa, kadınla­
ra sataşmağa başladılar. Nihayet saray kapı­
larındaki. bostancılara bile tecavüz edince
Sultan Mustafa'nın emriyle şehir kapıları tu­
tularak içeride ele geçen yirm i üç yamak
boğulup denize atüdı. Diğerlerine şehre in­
memeleri hakkında şiddetli emirler gönde­
rildi.
Ruslarla mütareke akdi
Ruslar ile doğu cephesinde devam eden
harp zaten aleyhimize bu vaziyette cereyan
etmekteyken İstanbul hâdiselerinin duyul­
ması üzerüle bir iş görülemiyeceği anlaşı­
larak geri çckilinmck istenirken meydana
gelen karışıklık bir felâket halini aldığından
Osmanlı ordusu perişan oldu.
Diğer taraftan Rum eli ordusu da hiç bir
sahilde düşmana mukavemet edecek halde
bulunmadığından vaziyet pek vahimdi. A n­
cak Bonapartın çar ile Tilsitte yaptığı m ua­
hedede Rusyanm OsmanlIlarla mütareke
yapmağa mecbur tutulması durumu kısmen
kurtardı. Fırsattan istifade edip bir göste­
riş yapmak istiyen sadrıâzamın Kalaraşiye
geçmesi üzerine de, yeniçeriler Pehlivan Ağa
aleyhine isyan ederek onu öldürdükten baş-
Dlvan-ı hüm ayun tercümanı Aleksatıdre
Sutzo
2822
ka Silistre ordugâhını talana kalkıştılar (30
temmuz 1807). işte b u keşmekeş arasında
Fransa’nın İstanbul elçisi Sebastiyani’nin,
Bonaparttan gelen talimata dayanarak, ver­
diği takrire göre, Rusya ile mütâreke müza­
kerelerine başlanması gerekince, Bâb-ı âli,
Üçüncü Selim taraftarı olduğundan evvelce
idama mahkûm edilen Galib Efendiyi tecrü­
besinden istifade etmek üzere bu işe memur
etmiye mecbur kaldı. Fransız subaylarından
miralay (albay) Guilleminot’un da dahil ol­
duğu mütareke görüşmelerinin sonunda Ga-
lib Efendi ile Rus delegesi general Laşkaref
arasında Yergöğü civarındaki Sloboziada 7
maddelik ve müddeti gelecek yıl Nisan ayı­
na kadar olan bir mütareko-nâme imzalandı
(26 ağustos 1807).
Bu mütarekenin şartları Osmanlı devle­
ti için oldukça uygundu. Buna göre, Rusya
başta Eflak ve Boğdan olmak üzere zaptet­
tiği yerleri otuz beş gün içinde boşaltarak
çekilecek, lâkin barış imzalanıncaya kadar
Osmanlı ordusu buralarını işgal etmiyecekti.
İsmail, İbrail ve Yergöğü kalelerinde bir
miktar asker kalacak ve Ruslar çekildikçe
Osmanlı kuvvetleri Tuna’nm. karşı kıyısına
geçeceklerdi. Rus donanması, Bozcaadayı b ı­
rakacak ve Boğazı ablukadan da vazgeçe­
cekti. Ruslar ayrıca OsmanlIları kendi tebaa­
ları olan âsi Sırplarla da mütareke yapmağa
zorladılar. Lâkin tebaa ile mütarekenin
gayr-ı m üm kün bulunduğu söylenince o ke­
simdeki sırp kuvvetlerine bir m iktar Rusun
da karışmış olduğunu ileri sürdüler. Nihayet
barış antlaşmasına kadar Sırplarla da m üta­
reke ilân edildi. Bundan sonra da ordu kış­
lamak üzere Edirne’ye döndü.
Ruslarla mütarekenin yapılmasında
önemli faaliyet gösteren Fransa elçisi Se-
bastiyani büsbütün şımararak devlet işlerine,
valilerin azil ve tayinine kadar karışmağa
başlamıştı. Onun himaye ettiği Divân-ı hü­
mayun tercümanı Aleko (Alexandre Sutzo)
Bey de vazifesi olmıyan işlere müdahaleye
kalkıştığı için idam olundu. Bu ise, Fransız
elçisinin devletin başını bir hayli ağrıtma­
sına sebeb oldu. Bu sırada Kabakçı isyanın­
da mühim rol oynayanlardan olup kendisine
Gümüşhane emaneti verilmiş bulunan K a­
zancı Mustafa, fazla nüfuzundan çekinilerek
idam edildi. Aynı zamanda vezaret verilen
yeniçeri ağası Pehlivan Paşanın da bizzat
kendi adamları tarafından öldürüldüğü ha­
beri İstanbul’a geldi. İşte, sadaret kethüdası
Refik Efendi bu kargaşalıktan istifade ede­
rek Alcmdar’m yanma sığınmış ve onu, Rus­
ya ile mütareke görüşmelerine memur edil­
miş olan reisülküttab Galib Efendi takip et­
mişti. Ancak yukarda yazdığımız gibi ken­
disinin tecrübesinden istifade edilecek bir
kimse olması vaziyetini kurtarmaktaydı.
 ESKİ P A D İ Ş A H I K U R T A R M A K
K A R Ş IL IK L I F A A L İ Y E T L E R İ
Rusçuk ysrânı, Üçüncü Selim’in hayatını
tehlikeye atmadan kendisini tekrar tahtına
çıkarmanın çaresini arıyorlardı. Nihayet,
evvelâ İstanbul’da bir zemin yoklamasına
karar verildi. Refik Efendi başkente gelerek
Dördüncü Mustafa’n ın yakınlarından hazine
vekili Nezir, hazine kethüdası Ebe Selim ve
basçuhadar Abdülfettah Ağalara yanaştı.
Onlara, zorbaîarın azıtarak devlete hâkim
olduklarını, bunlar tepelenmedikçe Dördüncü
Mustafa'nın saltanatta müstakil kalamıyaca-
ğını, padişaha sadık ve taraftar bulunan.
Alemdar Paşanın İstanbula geîerek durumu
Lsiah edebileceğini izah etti. Bu fikrin: on­
lara kabul ettirdiyse de, Dördüncü Mustafa:
«Ocaklı yatışır gibi oldu. Şim dilik du­
run» diyerek buna razı olmadı. Yalnız Re­
fik Efendiyi reisülküttaplığa asaleten tayin
ederek mükâfatlandırdı. Refik Efendi, m ak­
sadına tamamen muvaffak olamamışsa da,
uygun bir ortam yaratmıştı. Edirne’ye döndü
ve buraya gelmiş olan Galib ve Tahsin
Efendilerle buluştu. Bu sırada nedense du­
rumdan kuşkulanmış olan Dördüncü Musta­
fa’nın adamları Sultan Seiim’i ortadan kal­
dırma düşüncesine kapılmışlardı. Musa Pa­
şa bunu hissedince mesuliyetten kurtulmak
için sadaret kaymakamlığından çekilme
çarelerini araştırmağa başladı. Nihayet onun
bu maksada âlet olamıyacağt anlaşıldığından
iş başından uzaklaştırılıp yerine vaktiyle kaç­
tığı Rusya’dan dönmüş bulunan Tayyar
Mahmud paşa, Trabzon valiliği de uhdesin­
de bulunmak şartiyle sadaret kaymakamlığı­
na getirildi (Kasım 1807).
Ordunun tutumu ve durumu
Bir müddet sotıra y ılm son ulûfesinin
verilebilmesi için bin kese akçe ile Edirne’ye
gelmiş olan hazine vekili zenci Nezir Ağa,
serdar-ı ekrems ve sadaret kethüdası Me­
rali Oim an Efendiye Üçüncü Sclim'in katli
meselesini açmıştı (Mart 180B). Lâkin, Os­
man Efendi yeniçeri ağasına:
«Genç Osman’ın kanı henüz ocaktan si­
linmedi. Sakının... sonra A llahın linetine uğ­
rarsınız» dîye gizlice haber gönderdiği için
bu iş orduca kabul edilmedi.
Diğer taraftan, Rusçuk yârâm da boş
durmuyordu. Refik Efendi sadaret kayma­
kamı ile sadrıâzamın arasım açmağa çalışı­
yor, Tayyar Mahmud Paşa ise kendisine ta­
hakküm dâvasında bulunan Ataullsh Efendiyi
azlettirmege uğraşıyordu. Lâkin, kendisi az­
le uğrayıp sürgüne gönderildi (Mart 1808). Bu
sirada Rusya İle imzalanan mütarekenin müd­
2823
VE ÖLDÜRMEK İSTEYENLERİN
deti sona erdi. Lâkin, ne barış yapılabilmişti,
ne de ordunun sıvaşacak hali vardı. Senetsiz
bir mütareke îıaü devam ediyordu. Edirne’de
toplanan bir danışma meclisinde Refik Efen­
dinin İstanbula gidip durumu şifahen padişa­
ha anlatması kararlaştırıldı. Galib Efendi reis-
iilküttab kâtibliğine, Tahsin Efendi çavuşba-
şılığa ve Alemdar Mustafa Paşanın yakınla­
rından Kaid Efendi kasap başılığa tayin edil­
diler. Böyleee Rusçuk y ârin i orduya hâkim
olmıya çalışıyorlardı. Lâkin, Alemdar Musta­
fa Paşadan kuşkulanan serdar-ı ekrem, âyân
ve eşkiyadan Yılıkoğlu, Gâvur Haşan ve İb ­
ra il muhafızı ile el altından haberleşip kendi­
lerini Edirne’ye dâvet etti. Ayni zamanda
Alemdar’m da on bin kadar askerle ve av
bahanesiyle Edirne’ye doğru yola çıktığı d u ­
yuldu, İstanbul’da bir telâştır belirmişti. D ör­
düncü Mustafa şeyhülislâm Ataullah Efendi
ile yeni sadaret kaymakamı Eğinli Musta­
fa Paşayı gece vakti saraya dâvet edip m e­
selenin aslını «orduysa da, tatmin edici bir
cevap alamadı. O rdu erkânından gizlice
Alemdar Mustafa Paşa taraftan olanlar ise,
serdar-ı ekremin son aldığı tedbirlerin
Alemdar’ı gücendirdiğini bildirmişlerdi. B u ­
nun üzerine Çelebi Mustafa Paşaya Alem-
dar’ın sevmediği adamların, derhal E d im e ’
den uzaklaştırılması bildirildi. Bu sırada
mütareke sona ermiş olduğu için Ruslar Boğ-
dan’a yeniden asker sokmağa başlamışlardı.
Bu ise, savaşın da yeniden başladığına a lâ ­
m e tti Alem darla serdar-ı ekremin arasını
bulmağa gönderilen Behiç Efendi, ordu h e ­
yetinin Edirne’de kalmasına ve Alemdar
Mustafa Paşanın yeteri kadar kuvvetle Tuna
kıyılarını muhafaza etmesine dair verilen
karan İstanbul’a getirdi, Abdülfettah ve Ne­
zir Ağalarla görüşerek Alemdar’m D ördün­
cü Mustafa’ya fevkalâde sadık olup yalnız
ona hizmet etmek istediğine ikisini de ikna
etti. Ağalar bunun üzerine:
«Mademki efendimize sadıktır, o halde
evvelâ Sultan Selim’i idam, etmelidir» dedi­
ler. Behiç Efendi böylece onların maksadını
anlamış oldu. Lâkin ordunun ve Rumeli ¿yâ­
nın ve hattâ Fransa devletinin buna taraftar
bulunm adığını ileri sürerek şim dilik buna
im kân bulurun ıyacağım, lâkin Alemdar Mus­
tafa Paşanın uygun bir zamanda bu işi ba­
şaracağını söyleyip onlar vasıtasiyle padi­
şahtan:
«İktizasına göre harekete izn-i hümayu­
num olmuştur» şeklinde bir hatt-ı hümayun
kopartarak Alem dara gönderdi.
Ordunun İstanbul’a hareketi, Kabakçı
Mustafa’nın öldürülmesi
İstanbul'da alman bütün tedbirler ne
asayişsizliği, ne de yamakların azgınlığını
önlivobilmişti. Hapsolunan bazı arkadaşları -
nı kurtarmak için Çardak kulluğunu bastık­
ları gibi, Ağa-kapısma da taarruz ederek
yeniçeri ağasını sille tokat sürükleyip baş-
yasakçı odasına hapsetmişlerdi.
B u esnada. Alemdar Mustafa Paşa ile
serdar-ı ekrem. barışmış bulunuyorlardı.
Hattâ sefer işlerini görüşmek üzere Çelebi
Mustafa Paşa Alemdar’ı Edim eye dâvet etti.
Burada ahpaplığı ilerlettiler. Çoğu Kuşçuk
yârânm dan veya Alemdar taraftarlarından
olan ordu erkânı bir müzakere sırasında as­
kerin Edirne’de oturması dolayısiyle ayda
birkaç b in kese harcandığını, halbuki para
tedarik etmenin gittikçe zorlaştığını, bunun
doğrusunun İstanbul’a gidip ordunun nok­
sanlarının da tamamlanması olduğunu ileri
sürdüler. Serdar-ı ekrem, bunu uygun b ul­
du. A lem dar da:
«O halde ben de birlikte gelüp padişahın
yüzünü göreyim ve ayağına yüz süreyim»
dedi. Serdar-ı ekrem, verilen kararı İstar.-
bula bildirmekle beraber bir cevap ve izin
beklemeden yola çıktı.
Edirne’den hareketten bir-iki gün evvel
Alemdar Mustafa, Paşa, P m arhisan âyâm
Hacı A li Ağayı göndererek Boğaz nazırı
Mustafa’yı evinde bastırıp öldürtmüştü. K a­
bakçının kellesi geldiği sırada ordu Çorlu
civarına varmış bulunuyordu. Yamaklar, ev­
velâ şaşırdılarsa da sonra toparlanıp A li Ağa­
yı kalede muhasara ettiler. Hakkında idam
emri elde etmişlerdi. L âkin o top ve tüfenkle
karşı koyuyordu. Birdenbire ordunun şehre
girmek üzere bulunduğu haber alınarak or­
talık büsbütün karıştı. Saray ve Bâb-ı â li şa­
şırıp kalmıştı. Serdarın artık emir dinlemedi­
ği anlaşılmaktaydı. Ne fermanlar ne hatt-ı
hüm ayunlar para ediyordu. Sonunda sadaret
kaymakamı ordunun Salı günü İstanbul’a
varacağını bildirdi. D ördüncü Mustafa çare­
siz sadrıâzama:
«Çünkü cümle vüzera ve rical ve ocaklı
ile müşavere olunup orduy-u hümayunumun
livay-ı şerifle Mustafa Paşa (Alemdar) be­
raber olarak İstanbula gelmesini münasip
gördüğünüze binaen izn-i hümayunum ol­
muştur» diye haber gönderdi. Sancağ-ı şeri­
fin daveti için de Nezir Ağayı yolladı.
19 temmuz 1808 günü şeyhülislâm, sada­
ret kaymakamı, kazaskerler, ulema ve dev­
let rieâli orduyu İncirli’de karşıladılar. D ör­
düncü Mustafa da, Sancağ-ı şerifi İncirli ile
Davud-paşa arasında karşıladı. Sadrıâzam
Çelebi Mustafa Pasa ve Alemdar Mustafa
Paşa ayak öptüler. Alemdar Mustafa Paşa
2824
ile maiyetindeki âyânlar Çırpıcı ordugâhına
gönderildiler. Sadrıâzam ise padişahla bir­
likte Davud-paşa köşküne gittiler. Usulen
burada sadrâzam lara bir ziyafet verilmesi
gerekirken bundan vazgeçilip yalnız kahve
içildi. Sonra padişah To p kap ı- saraym a döne­
rek alayla gelen Sancağ-ı şerifi bir de orada
karşüayıp yerine koydu. Sonra Çelobi Mus­
tafa Paşa, Bâb-ı âliye gidip tebrikleri kabul
etti. Bu arada Kabakçının idamının Alem ­
dar Mustafa Paşanın emriyle olduğu anlaşıl­
dığı için Pm arhisan âyârıi A li Ağanın yakası
bırakıldı.
Alemdar Mustafa Paşa’nın ve Rusçuk
yaranının icraatı, saray ve sadnâzamın
telâşı
Bu esnada yamaklar Alemdar korkusuyla
kaçacak delik arayan farelere dönmüşlardi.
Şehirce ortalık süt lim andı. İki nam lı oda­
başı idam edildi, seş çıkaran olmadı. Zorba­
larının adamlarından Rum eli ve Anadolu ka­
zaskerleri sürüldüler, yine kimse sesini çı­
karmadı. Alemdar’m 21 temmuz 1809 per­
şembe günü beş-altı bin kadar askerle gelip
Bâb-ı âliye oturması ve garip elbiseli, m ü t­
hiş silâhlı Rum eli askerinin İstanbulu dol­
durması kimsede nefes alacak hal bırakma­
mıştı. . Bu arada hal’ vakasında m ühim rol
oynıyanlardan olup hünkâr imamı bulunan
Aygır imam diye meşhur Derviş Mehmed
Efendi de azlolundu. Bunun gibi Ataullah
Efendi şeyhülislâmlıktan uzaklaştırılarak
Bebekteki yalısında ikamete memur edilmiş
ve Arab-zâde A rif Efendi yerine tayin olun­
muştu. Zorba ve mütegalübe birer ikişer te­
peleniyordu. Sadrıâzam durumdan pek mem­
nundu. Zorbalar ortadan kalkınca sadarette
müstakil kalacağına seviniyor, yalnız Alem ­
dar Mustafa Paşanın bir an evvel dönmesi­
n i bekliyordu. Bu sırada zorbalarla yakınlı­
ğı ve işbirliği bulunduğu bilmen derya kap­
tanı Şeydi A li Paşanın da azli kararlaştırıl­
mıştı. Lâkin, padişah ve valide sultan buna
muhalefet ettiler. Rusçuk yârânı ise İstan­
bula sadece zorbaları gidermek için geldik­
lerini ileri sürüp bu hususta ısrar ediyor­
lardı. Sadrıâzam, arada şaşırmış kalmıştı.
Nihayet Alemdar Mustafa Paşaya:
•Aramızdaki anlaşmaya göre mütegalli-
berün ortadan kaldırılması için ne kadar
uğraştığımı görüyorlar. Lâkin zamanın ik ti­
zasına göre bazılarının şim dilik geri bırakıl­
masına lüzum vardır. Kendileri selâmetle
avdet buyursunlar. Ben burada işlere iste­
diklerinden âlâ nizam veririm. Bundan son­
ra artık buralarda oturmalarını gerektirecek
b ir hal kalmadı» diye haber gönderdi. Bu
âdeta istiskaldi. Alemdar Mustafa Paşa he­
men:
 «Yok... Affederler. Bizim sözümüz ve
kararımız devleti mütegailibe elinden kur­
tarma şartına ve dönüşümüz bunun tama­
men yapılmasına bağlıdır, diye sert bir kar­
şılık yolladı (Cevdet Tarihî C: 8, S: 3031.
Sadnâv-am Çeiebi Mustafa Pasa bu um m a­
d ığı cevap karsısında şaşırın kaldı. Lâkin,
isin seklini de beğenmemeğe başlamıştı. O
sırada bazı kimseler kendisine maksadın
Sultan Selim’in yeniden cülusunu temin et­
mek olduğunu fısıldadılar. Bu ise, cnun hiç
de isine gelmediğinden durumu hemen ya­
kınları vasıtasiyle padişaha, bildirdi. Halbuki
enderunlular Rusçuk yârânı tarafından daha
evvel kandırılmış ve uyutulmuş bulunuyor­
lardı. Bu yüzden Dördüncü Mustafa sadrıâ-
zamın telâşına pek aldırmadı. Çelebi Mustafa
Paşa bunun üzerine hüküm darın yakınlarını
çağırtarak onlara şunları söyledi:
«İS işten geçiyor. Efendimiz hana izin
versin. Şim di İstanbul’un içinde bulunan Re­
fik Efendi ile arkadaşlarını idam edeyim.
Dışarıda yalnız A lem darla Sam ız kalır. İs­
tanbul’un kapılarını kapatır, ocaklıyı ele ala­
rak onların da icabına bakarız. Yoksa sonra
pişmanlık çekilir,»
Lâkin, Refik Efendiye iyice kanmış olan
Nezir Ağa:
«Alemdar Paşanın efendimize hizmetten
başka m uradı olmadığını herkes biliyor. Sad-
rıâzam hazretleri boş yere rahatsız olmuş­
lar, Öyle birtakım evhama uyarak kapatıl­
ması imkânsız bulunan fesad kapılarını aç­
mak akıl kârı değildir» cevabını verdi (Asım
Tarihi C: 2, S: 201).
tevkif olunup üçün c ü Selim kolaylıkla tah­
ta çıkabilirdi.
Ram iz Efendi, son aldığı haberi b ild irin ­
ce, Alemdar Mus'afa Paşa 28 temmuz 1803
Perşmebe seher vakti onbeş binden fazla as­
kerle İstanbul» girerek Bâb-ı âliye gitti. D oğ­
ru arz-odasma varıp orada bulunan Eadrıâ-
zama gök gürütülüsünü andırır sesiyle:
»Bire herif, rnühr-ü hüm ayunu ver» diye
haykırdı. Çelebi Mustafa Paşa, şaşırıp eli
koynunda ve koltuğunda birçok anlaştıktan
sunra m ühürü zorla bulup verdi. Alemdar
Mustafa Paga bunu, Refik Efendinin ikaziyle
çavuşbaşı Tahsin Efendiye teslim edip sad-
rıâzam ı da maiyetindeki âyândan Boşnak
Ağa ile Çırpıcıdaki ordugâhına gönderdi.
A ynı zamanda şeyhülislâm ile kazaskerleri
derhal çağırttı. Şeyhülislâm Arab-zâde bu
makama yeni gelmiş nâzik bir şehir çelebisi
idi. Sadrıâzamm uğradığı muameleyi duymuş
bulunuyordu. Etrafım saran dev gibi Rum eli
âyânlariyle yola çıkıp korku içinde Bâb-ı
âlide arz-odasma geldi. Alemdar Mustafa P a ­
şa onu görünce:

Üçüncü Seltm’in kurtarılması ve iclası

hareketinin başlaması

D urum u Refik Efendi haber alarak he­

men Ramiz Efendiye haber uçurdu ve derhal
harekete geçilmezse neticenin vahim oldu­
ğunu bildirdi.
Ramiz Efendi vaktiyle Dördüncü Mus­
tafa, Sancağ-ı şerifi karşılamağa Davud-pa- ■
Saya geldiği zaman hemen tevkif edilmesini
ve doğru Topkapı sarayına gidilip Üçüncü
Selim’in tehlikesizce tahta çıkarılmasını tek­
lif etmiş idiyse de, Alemdar Mustafa Paşa
o zaman bunu:
«Merdliğe sığmaz» diyerek reddetmişti
(Cevdet Tarihi, C: 8, S: 302). H attâ bunu,
Öbür yârân da doğru bulmamış, Sancağ-ı
şerifi karşılamağa gelen hüküm darın tevkifi­
n in pek çirkin düşeceğini ileri sürmüşlerdi.
O nların düşüncesine göre zorba ve mütegal-
îibe bir kere ortadan kaldırıldıktan sonra
her şeyin kolaylıkla halli mümkündü. Padi­ A l e m d a r ’ın ordu ile İstanbul’a gelm esine m ü ­
şahın yakınları iyice kandırılır ve sefer saade o l u n d u ğ u n a dair DSrdiincü Musiafa'nırr
ahvali için padişah huzurunda bir meclis ter­ s a e n â z a m a hattr
tip edilerek Dördjinçü Mustafa bu sırada (T o p k a p ı Sarayı arşivinden)

2825
 «Din ve devlete dair işlerimiz var» di­
yerek hünkârın yanma gideceklerini söyle­
di. Şeyhülislâm Efendi meseleyi birden anla­
nıp korkusundan dizlerinin bağı çözülerek
olduğu yerde kaldı. Alemdar Mustafa Paşa
onun bu halinden işi ağıra alıyor sanarak
fena halde içerlemişti. Birden:
«Arab-oğlu musun nesin?... kalk» diye
şiddetli bağırdı. Zavallı A rif Efendi büsbütün daha ağzını açarken Dördüncü Mustafa b ü ­
şaşırıp iman tazeleyerek yürüdü.
Tcpkapı sarayına gidilmesi, Dördüncü
Mustafa’nın hiddeti
Bu hâdiseler duyulunca, saray allak-bul-
lak olmuş, herkes acaba ne yapmlı diye dü­
şünmeğe başlamıştı. Bu sırada Soğuk-çeşme
kapısından giren Alemdar Mustafa Paşa ve
maiyeti kubbe altına kadar ilerlemişlerdi.
Alemdar Mustafa Paşa, harem dairesinin en
büyük memuru olan kızlar-ağasını oraya ça­
ğırtarak kendisine:
— Abo ağa... devletliler, Rumeli ağalsrıdeleyerek Alem dar Mustafa Paşanın yanma
ve Anadolu hanedanları Sultan Selim Efen-
Ş e h za c e M a h m u d ’un bir ç oc ukluk resmi
(T o p ka p ı Sarayı M ü z e s in d e n )
dimizir. cülûsunu istiyorlar. Buraya onun
için geldik. Tiz var, Sultan Selim Efendi­
mizi çıkar» dedi (Efdalüddin; Alemdar Mus­
tafa Paşa, Tarihi Osmanî ilncümeni mec­
muası, Yıl: 3, S: 323). Ağa gidince arkasın­
dan da şeyhülislâm efendiyi durumu Sultan
Mustafa’ya bildirmek üzere gönderdi. Z a­
vallı Arif Efendi, padişahın huzuruna çıkıp
yük bir hiddetle:
«Bu fesadda sen de paşa ile b irlik imiş­
sin. Önüne düşüp de beni hal'etmeğe geldin.
Şimdi seni parça parça ederim» diye pay­
layarak susturdu. Şeyhülislâm durum u an­
latmak istedikçe de:
■Yıkıl git herif!... S im di bu dem eği dağıt
ve paşayı geri gönder. Yoksa seni tepele­
rim...» diye ağız dolusu küfrediyordu. A rif
Efendi padişahın yanından perişan bir halde
çıktı. Dördüncü Mustafa’nın yakınları da san­
k i bütün bu işi o tertip etmiş gibi söğe saya
geri yolladılar. Zavallı neye uğradığını b il­
mez, sersemlikten sarhoş gibi bir halde sen­
gelip başı sonu olmıyan sözlerle durum u iza­
ha çalıştıysa da bu sefer Alemdar fena hal­
de içerleyip haykırdı:
«Bire m ünafık herif... sen içerde işi baş­
ka kalıba döktün. Tiz var işi düzelt» (Asım
Tarihi, C: 2, S: 204).
A rif Efendi, bu hal ile saray avlusunda
biraz dolaştıktan sonra kendisini toparlayıp
Alemdar’a padişahın ve saray takım ının lâf
anlamak istemediklerini söyliyebildi. Tam da
bu sırada Bâb üs-saadenin kapandığını gör­
düler. Alemdar hemen koşup kazma ve bal­
talarla kapının kırılmasına çalışmağa başla­
dı. B ir taraftan da gittikçe yüksek sesle at­
tığı naralar, içerde bulunanların akıllarım
başlarından alıyordu.
Üçüncü Selimin şehadeti ve şehzade
M a h m u d ’un kurtarılışı
Lâkin sarayda asıl işin başında bulunan­
lar hiç şaşırmadılar. Hemen Dördüncü Mus­
tafa'nın yanına koşup:
«Sultan Selim ile şehzade Mahmud idam
olunursa şüphesiz tahtta kalırsınız. Hemen
izin verin, hareme girip onları idam ede­
lim. Ancak o zamana kadar Bâb üs-saade ka­
palı dursun» dediler. Uzağı görüş kabiliye­
tinden mahrum ve haris padişah buna rfizı
oldu. Osmanlı soyunun son erkek ferdi ola­
rak kalınca kendisine artık kimsenin doku-
namıyacağım ve hal’edilemiyeceğini hesaplı­
yordu. Bunun üzerine Abdülfettah, Ebe Se­
lim ve Nezir Ağalar, yanlarına deli imrahor
Eyüblü Mehmed Bey ile tebdil hasekisi Bağ-
dadlı Hacı A li ve avadan bostancılarından,
deli Mustafa’yı ve birkaç bostancı ve bal­
2826
 tacı alıp yirm i kişi kadar oldukları halde ğini anlayıp çaresizlik içinde çırpınırken
hareme yollandılar. Durum u öğrenen harem birdenbire son bir ümidle hamam külhanın­
ağaları hemen kızlar ağası Mercan Ağaya dan bir tas kül aldı. Kaatiller Anber’e ve
haber gönderdilerse de, kendisi de aslında İsa Ağalara hücum edince hemen bu külii
onlarla birlik olduğundan dairesine çekil­ gözlerine serpti. Onlar, gözlerini silip açmak
mekle iktifa etti. Halbuki, haremin mesulü istedikçe cariye yeniden kül serpiyordu. An­
kendisi olduğundan isterse içeriye kimseyi ber Ağa ile İsa Ağa bu fırsatı kaçırmıyarak
sokmazdı. Üstelik Alemdar Mustafa Paşa­ şehzade Mahmud’u dama çıkardılar. Sen
dan Sultan Selim’i meydana çıkarma emrini
almıştı. Alemdar'ın ise naraları onun b u ­
lunduğu yere kadar geliyor ve kapı her ân
kırılm ak üzere bulunuyordu. Mercan Ağa,
mesuliyetini unutup sonradan da yakasın:
kurtaramıyacağını düşünemiyerek kasti İlerin
içeriye girmesine engel olmadı. Y alnız bos-
tancıbaşı onları durdurmak istediyse de hü­
cum edip dayaktan dermansız hale getirdi­
ler. Sonra, melunca maksatlarını ifa için ha­
reme saldırdılar. Kızlar ağası ortada görün­
mediğinden harem te vasileri de bir şeye ka-
nsm ayıp olacaklara seyirci kalmayı tercih
ediyorlardı. Yalnız baş lala Tayyar Efendi,
Abdülfettah'a yanaşarak:

«Nereye gidiyorsunuz?.. Bu sevdadan

vazgeçiniz. Bunun vehameti görülür ve piş­
m anlığı çekilir» dediyse de: -Evvelâ şu Sul­
tan Selim taraftarlarını bitirelim» diyerek
üzerine kılıç ile hücum ettikleri için Tayyar
Efendi bir tarafa savuşup gitti. Nezir Ağa:

«Bırakınız, onunla uğraşmağa vakit yok.

Biz işimize bakalım» diyerek Tayyar Efen­
dinin peşine düşenleri geri döndürdü. Son­
ra has-oda yanındaki kapıdan hareme gi­
rip doğru Sultan Selim’in dairesine koş­
tular.

Tayyar Efendi ise, can korkusu ile se-

ferlî dairesine kaçarak gchzâde M ahmud’
un lalası bulunan seferi i kethüdası Receb
Paşa-zâde Mehmed Beye durum u haber ver­
di. B u sırada hünkâr im am ı Tatar hafız Ab-
med Efendi de yanlarına gelmişti. Hemen
aralarında görüştüler. Alemdar, Bâb-üs-saa-
deyi kırmak üzereydi. Ne olursa olsun ha­
rem dairesine girerek Sultan Selim ile Şeh-
zâde M ahmud’un harem bacasından. kuşhane
rmıtbağı ile aynı hizada olan Bab üs-saadenm
karşısındaki damın üzerine çıkarılmalarına
karar verildi. Sultan Selim’in adamlarından
olup kuşhanede nöbetçi bulutlan Anber Ağa
ile arkadaşı Hafız İsa Ağa’ya durumu bild ir­
diler. Onlar sür’atle hareme koşi,ularsa da
kaatiller bu sırada Üçüncü Selimi şehid et­
miş bulunuyorlardı (28 temmuz 1808). Anbcr
Ağa ile Hafız İsa Ağa durum u görünce hiç
olmazsa şehzade M ahm ud’u kurtarm ak için
o tarafa seğirttiler. Şeh.zâdenir. yanına câ-
nilerden evvel yetişi ilerse de, arkalarından
onlar da sökün edince k ıim çla n n ı çekip çar­ Ş e h za d e M a h m u d ’ un katline m a n i olm ak için
pışmağa başladılar. Bu sırada Çevriye adlı h ü c u m edenlere kül saçılan v e ö n ü nde ç arpı­
bir câriye Sultan Selim’in dairesindeki gü­ şılan H a r e m d e k i dairenin m erdiven i ve M a h ­
rültüleri duyarak şehzadeye de sıra gelece­ m u d ’ un çıkarılarak kaçırıldığı d a m

2327
 anda yetişen Ebe Selim’in Arkaçsa fırlattığı
hançer şehzade M ahmud’tm kolunu hafifçe
yaralamış ve alnını kapının kenarına çarpıp
sağ kaşının üstü biraz ezilmişti, Aşağıda
bakliyen Tayyar Efendi, İmam Hafız Ahmed
Efendi, Mehmed Bey ve koyun yiyen diye
meşhur bulunan enderunlulardan şair Arif
Ağa kuşhane m utfağı ile meşkhanede bul­
dukları merdivenleri kuşaklariyle birbirleri­
ne bağlıyarak şehzadeyi yere indirdiler.
Alemdar Mustafa Paşa’nın teessürü,
şehzade M a h m u d ’Ia ilk görüşmesi
Kaatiller, Alemdar'; ilk anda ye’se uğra­
tıp b u işten vazgeçirmek için Sultan Se­
lim 'in jıs’şım bir şilteye koyarak arz odası­
nın Bâb üs-saadeye bakan kapısının ününde­
ki sofaya bırakmışlardı. B u sırada Alemdar
da kapıyı açtırıp içeri dalmış bulunuyordu.
Her tarafı kan içinde, yaralarla delik deşik
olan ve sağ şakağının derisi sakalıyle b ir­
likte çenesine kadar inmiş bulunan bu ııa’şı
görünce tizerine kapanıp:
«Vah efendim... Seni tahta çıkarmak
için bu kadar yolu aşıp gelmişken gözlerim
seni bu halde gördü. Şu Enderun balkı de­
dikleri hainleri öldürüp intikamını alayım*
diye yüksek sesle ağla inağa başladı. Etra­
fında bulunan sekban ve âyânlar da hep bir
ağızdan haykırmağa koyuldukları için sara­
yın içini müthiş bir gulgule doldurdu. Bir
sözüyle can vermeğe hazır bulundukları
Alemdar’m insan-iistü bir varlık olarak d ü ­
şündükleri padişah cenazesine kapanıp in ti­
kam sözünü ağzına alması akıllarını başla­
rından almıştı. Nerede ise hücum ederek
bulduklarını öldürecekler ve sarayı yerle bir
edeceklerdi. Bereket Rainiz Efendi ortaya
atıldı ve:
«Anıan efendim şimdi olmuşa ağlana­
cak, ö¡müsün intikam ı alınacak zaman değil­
dir. Vakit gayet dardır ve devleti kurtara­
cak pek nâzik bir ¡samandır. Tahtın sahibini
I
Dördüncü Mustafa (1807- 1808)
(îiave: 1 6 5 )
A\”jsturya : İkinci Fransuva —----- j .
F a s : Mevisy Sliman (Süleyman) —i
Fransa : Birinci Napoleon Bonapart
İngiltere : Üçüncü Jorj —> --- > .
İran : Fettı-Ali Şah —* — —,.
2828
bulup culûs ettirmeliyiz, olmaya k i Sultan
Mahmud Efendimize de b ir zarar erişme­
sin» diyerek ikazda bulundu. Alemdar Mus­
tafa Paşa bunu duyunca aklı başından gidip:
■Aman Sultan Mahmud Efendimize ba­
kîn, damlara çıkın... Kapıları yıkın» diye bir
emir verdi. Asker, hemea koşuştu. Ancak
Enderun halkı korkularından şura3'a buraya
gizlenmiş oldukları için ortada kimseler yok­
tu. Alemdar’m adamlar: ise sarayın acemisi
idiler. Bu yiizden ne yapacaklarını, nereye
gideceklerini, şehzadeyi nerede arayacakla­
rım bir türlü bilemiyorlardı.
Tam bu kargaşalık arasında Alemdar
Mustafa Paşa şehzadenin Hafız Ahmed Efen­
di önüne düşmüş ve Tayyar Efendi ile Meh-
med Bey kollarına girmiş olduğu halde gel-
d iğirıi gördü. Korkunç sesiyle:
«Bu kimdir?» diye haykırdı. İmam A h ­
med Efendi ileriye varıp:
«İşte Sultan Mahmud Efendimiz budur.
Hilâfet nevbeti kendilerinindir. Ben, biat et­
tim. Bu hayırlı işiıı tamamlanması sizin him ­
metinize kaldı» karşılığım verdi.
Alemdar, hemen kendisini toparlıyarak
şehzâdeyi saygı ile selâmladı ve:
«Ah efendim, ben amcanı tahta çıkar­
mak için gelmiştim. Körolası gözlerim onu bu
halde gördü. Bârı seni eülûs ettirerek te­
selli bulayım. L âkin ona kıyan, bu hale ko­
yan Enderun halkıdır. Onları tamamen kı-
Iınçtan geçireceğim.».
Yeni bir fâcia başlamak üzereydi. 'Ah­
med Efendi derhal müdahalede bulundu.
«Etendim, Enderun halkının bunda ne
kabahati var? B u cinayeti işleyenler m a­
lûmdur. Efendimiz onları buldurup cezaları
için size gönderir».
Şehzade Mahmud o güne kadar görüş­
mesine müsaade edilen birkaç yakiniııden
başka yabancı iki insanı bir arada görme­
mişti. Halbuki Arz-o d asının önü ve üçüncü
yer denilen Enderun meydanı sarip kıya­
fetli vahşî tavırlı, tepeden tırnağa silâhlı
zamanındaki hükümdarlar
İspanya : Döroüncü Şarl — _>,
İsveç : Dördüncü Güstav -> — ->.
Papalık : Yedinci Pi —> — >.
Prusya: üçün c ü Freüerik Giyyom
Rusya : Birinci Aleksandır _> —
mütemadiyen homurdanan ve hiddetli h id ­ saltanatı sırasında bütün işleri âsilerin ve
detli dolaşan bir sürü insanla dolu idi. B u ­ zorbaların arzularına göre idare etmiştir. Ga­
na rağmen, hiç soğukkanlılığını bozmadan yet câhil, kandırılması kolay bir adamdı. Sal­
büyük bir vakarla Alcmdar’a hitab etti: tanatta rakipsin kalmak gayesiyle eski padi­
ePaşa, ben onları buldurur sana gönde­ şahı ve kendi kardeşi şehzâde Mahmud’u öl­
ririm. Sen askerini dağıt ve silâhlarım çıkar. dürtmeğe teşebbüs etmiş, fakat neticede yine
Rırka-i saadet dairesine gidelim». gayesine ulaşamamıştır. Dördüncü Mustafa
Alemdar Mustafa Paganın emri üzerine bundan sonra saraydaki dairesine hapsedil-
askerleri Bâb üs-saadederı dışarı çıktılar. Y a­
nında ancak üç-beş kişi kaldı. Bunlar, her ne
olursa olsun ondan ayrılmayan fedaîleriydi.
Alemdar, silâhlarını çıkardı. Yalnız belinde
murassa bir pata kalmıştı. Buııa bakarak:
«Elendim, amcanın yadigârıdır» deyince
çıkarmamasına müsaade olundu. Beraberce
Hırka-i .şerif dairesine gidildi. Şehzade, b u ­
raya girdi. Alemdar Mustafa Paşa da arslan-
haneye alınarak tatlı ve kahve ikram edildi.

Sultan Mustafa’nın saltanattan

uzaklaştırılması, şahsiyeti

Bu sırada Dördüncü Muştala, Bağdsd

köşkünün sofasında geziniyor, bir taraftan
da:
«Ben tahtdan inmedim. Mabmudu Jdm
çıkardı?» diye söyleniyordu.
Alemdar onu görünce:
«Bu kim, Sultan Mustafa mı?» diye sor­
du. Sonra, huşunetle ilâve etti:
«Söyleyin şuna, bucağına gitsin. Yoksa
elimden kıyamete kadar lanetleme olacak bir
iş çıkmasına sebeb olur.»
İmam Ahmed Efendi ve diğer bazı kim-
■Seler hemen Dördüncü Mustafa’nın yanına
gidip:
«Efendim, tahtda kısmetiniz bu k a d a r ­
mış... Biraz da hareme teşrif edip istirahat
buyrun» diyerek içeri gönderdikleri sırada
annesi harem kapısına geldi ve Alemdar
Mustafa Faşa’ya ağzına gelen ağır sözleri H a l ’ediien M ustafa’ nın hapsedildiği y erd en
sarfettiyse dc, kadınlara el ve dil uzanmadı­ taraftarlarından birine yazdığı yukarıdaki
ğından Alemdar Mustafa Paşa sesini çıkar­ m e k t u b u n d a ; asker toplayarak Sa ray a çelip
madı. îm am Ahmed Efendi, onu da sustu­ kendisinin tekrar tahta çıkarılması yazılıdır
rup hareme soktu. (Top kapı Sarayı arşivinden)
Dördüncü Mustafa son derece' haris ve
düşüncesizdi. Amcası Üçüncü Selim zama­ mis, lâkin burada rahat durnuyarak ikinci bir
nında, onun müsamahasından istifade ile giz­ ihtilâli el altından durmadan kışkırtmış' ır.
lice yeni düzen aleyhdarları ile temas edip Dışarıda kendisine ve eski fikirlere bağlı bu­
anlaşmış ve yeniçeri ocağiyle eskiye taraftar lunduğuna inandığı kimselere mektuplar gön­
bulunanları el altından durm adan. isyana ve derip memuriyetler vaadetmiştir. Sonra gö­
İhtilâle kışkırtmıştır. Buııdar. gayesi sadece receğimin. üzere bu hareket olmuş fakat ken­
üçün cü Selim’i devirip yerine padişah olmak­ disi de öldürülmüştür. Babası Birinci Abdül-
tı. Bu arzusuna nihayet erişti. Kısa süren ham id’in yanında gömülüdür.
 İkinci Mahmud’un tuğrası

İKİNCİ MAHMUD

Padişahın cü!û?u, Alemdar'ın şehadeti ve diğer olaylar — İngiltere barış ve ittifakı, Rusya
savaşının devamı ve Bükreş barısı — A vrup a ahvaline bakış — İç ve dış gaileler, bağım­
sızlık hareketleri — İslâhat hareketlerinin başlaması, V a k ’a-i hayriyye — Avrupa devlet*
lerinin müdahalesi, Navarin olayı, Osmanlı-Rus savası ve Edirne barısı — Cezayir’in kaybe­
dilmesi, Mısır valisinin isyanı — 1830 ihtilâlleri — Nizib savaşı, padişahın vefatı.

Eski padişahın ve if'HMIimillllllfl İK İN C İ M A H M U D llllllllllllllflllf icabediyor idiyse de,

yakınlarının haremde vakit dar olduğundan
kendilerine ayrılan ye­ Babası : Birinci Abdülham id sıraya riayet edilme­
re gönderildikleri sıra­ Annesi : Nakşidil Sultan den biat töreni tam am­
da Bâb üs-saadenin D o&dugu tarih : 20 tem m uz 1785 landı. Bu iş sona e rin ­
önünde taht kurulmuş Padişah olduğu tarih : 28 t em m uz § ce, yeni OsmanlI h ü ­
olup herkes biat töre­ 1808 = küm darı İkinci M ah­
n in i bekliyordu. Böyle Ö lü m ü : 30 haziran / 3 tem m uz 1839 = m ud tahttan kalkıp arz
zamanda müneccimba- Bilinen zevceleri : Alicenab. Aşubu- odasına geçti.
şımn uygun bulduğu can. Bezmiâlem, Ebrreftar, Fatma,
Gtilcemal. Hüsnümelek, Hûsyar. Keri­
saati tayin etmesi âdet me, Mislinayab, Nevfidan, Nuritab, B u sırada Rusçuk
ise de, enderunda kah- Perestu, pertevniyal, Pervizfelek. Tir- yârânı Alem dar’ı bir
vccibaşmın bile bulun­ yal. Zernigâr sultanlar. tarafa çekmiş ve h e ­
madığı bu kargaşalık­ Bilinen çocukları : Abdullah. Abdül- m en sadaret istemesini
ta dışarıda münoccim- âziz (padişah olmuştur), Abdülha- telkin etmişlerdi. Ç ü n ­
başmm bulunmasına m iü (iki tane). Abdülmecid (padişah k ü sadaret m akam ına
ve bu işin Alemdar’a olmuştur}. A h m e d (beş tane), Baye- bir başkası gelirse
izahına im kân olmadı­ zid, Kemaleddin. M a h m u d , M ehm ed Alem darın T u n a b o y u­
<iki tane), M urad, Nizamcddin. O s­
ğından bundan vazge­ m an, Süleyman. Âdile (M ehm ed Ali
na dönmesi icap edi­
çildi. Şehzade Mahmud Paşa ile evlenmiştir), Fatm a (İlci ta­ yor, b u ise onların işi­
ise, Alemdar’ı Hırka-i ne), Esma. Emine. Ayşe, Atiye <Ah- n e gelmiyordu. N ih a ­
şerif odasına çağırtıp m ed Fethi Paşa ile evlenmiştir), Zey- yet yârânm ısrariyle
biraz baş-başa görüştü neb. Şah. Salime (M ehm ed Halil P*i- b u işe aklı yatan A l e m ­
ve onu sadaret kayma­ fût Paşa ile evlenmiştir), Münire. dar Mustafa Paşa, A r z
kamlığına tayin ettik­ M ihrim ah (M ehm ed Said Paşa ile ev­ odasında bulunan İkin­
lenmiştir), Hayriye (iki tane), H a m i­
ten sonra kalktı ve de (iki tane), Hatice.
ci M a h m u d ’un huzuru­
Bâb üs-saadeden çıka­ na çıkıp:
rak kurulmuş olan «Hünkarım , divan
tahta oturdu (28 tem­ ahalisi kulunuzun sad-
m uz 1808). Evvelâ : Veziriazamları : Alemdar Mustafa rıâzam olmamı istiyor­
İ Paşa. 28 tem m uz — 16 kasım 1808,
Alemdar Mustafa Pa­ lar, emir efendimizin-
= şehid. M em iş Paşa 21 kasım 1808 —
şa, sonra şeyhülislâm | 1 ocak 1809, azil. Y u suf Ziya Paşa
dir» dedi. Sultan M a h ­
Arab-zâde biat ettiler. | (İkinci defa) 1 ocak 1809 — 10 nisan m u d , b u n u çaresiz k a ­
Bundan sonra evvelâ bul ederek Alem dar’a
r —^
Endcrunlularm biati sadaret kü rkü n ü gıy-

2830
dirdi (Başbakanlık Arşivi: M illî emlâkden tancı Mustafa Soğukçeşme ocağında bulunup
devrolunan defterler, sayı 1 1 ). yakalandılar ve tazyik olunmak üzere bostan-
cıbaşı hapsine verildiler. İmrahor Mehmed de
Cülûs töreni sırasında kızlar ağası Mer­ Bâb-ı âliye çağrılıp orada tevkif edildi.
can Ağa Alemdar':r. gözüne ilişmiçti. Açılıp
kapanması kendi emrinde olan Bab üs-saadeyi Alemdar Mustafa Paşa sadrıâzam sıiatiy-
açtırmıyarak ve kaatillcrin harem dairesine ic yanındaki korkunç görünüşlü muhafızla-
hücum larını önlemiye- riyle birlikte o gün
rek Üçüncü Sclim’in Bâb-ı âliye geldiyse
şehid edilmesine sebep de, vakit pek geç ol­
olduğunu birden ha­ duğundan devlet rica­
tırlayıp yeni padişahın linin ancak birkaçına
nuzurunda en ağır söz­ hil’at. giydirilebildi.
lerle hakarette b ulun ­ Aynı sebepten dolayı,
du. H albuki hüküm da­ Sultan Selim’in cena­
rın huzurunda başka­ zesi de o gün kaldırıl-
sını paylamak saray mayıp ertesi güne b ı­
âdâbına aykırı idi rakıldı. Bütün Bâb-ı
Alemdar’m tabii böy­ âli ricali o gece orada
le şeylerden hiç habe­ kaldılar ve ertesi cuma
ri yoktu. Sadaret k ü r­ günü başta sadrıâzam
kün ü giydikten sonra ve şeyhülislâm olmak
ilk işlerinden biri İkin­ üzere erkenden saray­
ci M ahm ud’dan Ü çün­ da toplanıp Üçüncü
cü Selim’in kaatilleri- Selim’in cenaze nam a­
nin derhal idam ı m ü ­ zını kıldılar ve n â ’şını
saadesini istemek oldu. Lâleli camiindeki ba­
Padişah, acele ile yan­ basının türbesine göm­
lışlık yapılmasından ve düler. A ynı gün Aya-
bu işte parmağı olmı- sofya câmiine selâmlık
yanların da sorgusuz olarak İkinci M ahmud
sualsiz cezaya uğrama­ cuma namazında ilk
sından çekinerek: defa halka göründü.
=Sabret» diye kar­ Kaşının üstündeki ya­
şılık verdi. Biat töre­ ra bellî oluyordu.
n i bitince, herkese es­ Sultan İkinci M a h m u d Üçüncü Sclim’in vahşi­
kisi gibi vazifelerine (Ressam ı S . A . Allais) ce öldürülüşüne pek
devam izni verildikten müteessir bulunan
sonra İkinci Mahmud ■ıtiHiıııııt *ıtun ıt ııııııtıııı u n m ıııım ııııu j tıııı tınını halk, bunu da görünce
da Enderuna döndü. Enrîerunlulara lânet
1811, azil. La2 Ahmed Paşa 10 nisan okumağa başladı. Bos-
Yeni Padişahın ve f 1811 — 5 eylül 1812. azil. Hurşid Ah­ tancıbaşı hapsinde bu­
med Paşa 5 eylül 1812 — 30 mart lunanların bu sırada
Alemdar Mustafa ?| 1815. azil. Mehmed Emin Rauf Paşa
£ 30 m art 1815 — 5 ocak : 8 i 8, azıl. sorgusu bitmiş, hâdise
Paşa’nın ilk icraatı || Derviş Mehmed Paşa 5 ocak 1818 — aydınlanmış ve mes’ul-
= 4 ocak 1820, azil. Scyyid Alı Paşa 4 ler tesbit edilmiş b u lu ­
İlk arzusu kaatil- 5 i ocak 1820 — 28 m art 1821, azii. Ben- nuyordu. Bunun üzeri­
lerin cezaya uğraması || derli AH Paşa 28 mart — 30 nisan
ne cezalar başladı.
olduğu için hemen |i 1821, azil. Hacı Salih Paşa 30 nisan
bunlardan olup kaçmış |E 1821 — i l kasım 1822 azil. Deli Ab- Evvelâ hâdiseyi
ve saklanmış bulunan- | § dullah Paşa 11 kasım 1822 -- 4 mart önlemek, Bâb üs-saa-
ların yakalanarak sor- |E 3823, azil Silâhdar Ali Paşa 4 mart denin kapanmasına en­
guya çekilmek üzere i | — 13 aralık 1823. azil. Mehmed Said gel olmak, kaatillsri
| Galib Paşa 13 aralık 1323 — 15 eylül hareme sokmamak,
bostancıbaşı hapsine |ş 1824, azil. Benderli Mehmed Selim
konulmaları hakkında i l Sırrı Paşa 15 eylül 1824 — 26 ekim Sultan Selim’i koru­
gerekli emirler verdi. |jj 1828. azil- Topal İzzet Mehmed Paşa mak elinde iken ve
İlk önce, Abdülfet- =: 26 ekim 1828 — 28 ocak 1829, azıl. bunlar vazifesi b u lu ­
tah Ağa Kabataş’ta, i [ Reşid Mehmed Paşa 28 ocak 1829 — nurken bir tarafa çe­
Salih Ağa yalısına bi- E§ 17 şubat 1833, esaret ve azil. Mehmed kilip hiçbir müdahale­
l Emin Rauf Paşa (ikinci defa) 17 şu-
tişik bir evde yakalan- |E bat 1833 “30 m art 1838 den sonra de bulunmıyan, aslın­
dı. Sonra zenci Nezir i l başvekil” — da ise bu işe taraftar
Ağa Üsküdar’da, bos- y ıııiıtııııııiııın ıııu iiıın n ın n ın ın ı ıtnıtt ın ıtn n tııııın n in n im i „„i olduğu anlaşılan kızlar
 ağası Mercan Ağa tevkii edilerek Balıkha­ oiundular. Bu ceza kasırgasından ocak da
neye indirildi ve orada idam olundu. Aynı emin kalamadı. Başta ocak bezirganı ve eski
gün deli im rahor Eyuplu Mehmed ile hazi­ sekbanbaşı A r ii Ağa olmak üzere hâdiselere
ne vekili zenci Nezir’in ve saray kahveci- karışmış olanların hepsi öldürüldü veya
başısmın. A ’ay-köşkü önünde boyunları vu­ uzak yerlere sürüldü. Karadeniz boğazı ocak­
ruldu. Ertesi günü sır kâtibi Ahmed ile ma- ları ise ilga edildi.
beynei Cevher aynı yerde katledildiler. Ha­
zine kethüdası Ebe Selim, cülus g ü nü hâzi­ B u icraat sonunda İstanbul’un hali bir
neden padişahlara mahsus kıym etli bir sor­ anda değişti. Uzun zamandan beri kargaşalı­
guç ile birçok mücevher alarak evvelâ Fın- ğın hüküm sürdüğü şehirde asayiş geri gel­
dıklı'da kendi kaftancısı Nazif ile b ir evde di. Öteden beri yeniçeri taraftarlığı ile ta­
saklanıp oradan da himaye' edileceği üm idiy­ nınm ış bulunan R um eli âyâr.iarı, şimdi on­
le saya ocağına sığınmıştı. Lâkin, ocak su­ lardan nefret eder olmuşlar ve vaktiyle Sul­
bayları tarafından tevkif edilerek verilen tan Selim’in icraatına karşı geldikleri için
emir üzerine İstanbul'a gönderildi. Kaatiller- pişm anlık getirmişlerdi. Başta Alemdar ol­
den Acı Bağdadlı diye anılan bostancı da Üs­ m ak üzere, hepsine birer mükemmel konak
küdar’da yakalandığından birlikte idam olun­ verilmişti. Her gün üçer-beşer yüz Rum eli
dular. K aatilleri Sultan Selim’in dairesine askeriyle Bâb-ı âliye gidip geliyorlardı. R u ­
ulaştıran ve kendilerine iğrenç işlerinde yar­ meli askerinin heybetinden yeniçeriler or­
dım eden bir k ıfim câriyeler de tevkif olun­ tadan silinmiş, âdeta kaçacak delik arar ol­
muşlardı. Bir gece Kızkulesi açığında boğu­ muşlardı. Aksaray'da, Okçular başında, Ba-
lup denize atıldılar. Kaaiillere katılmış olan lıkpazarında, Parmakkapıda lıer gün idam
on yedi saray muhafızı baltacı ve bostancı­ edilen b irinin cesedi yerlerde yatıyordu. Bu
dan bir kısmı ele geçmiş ve derhal idam- şekilde bir-iki ay içinde binden fazla adam
olunmuş, bîr kısmı kaçıp saklanmıştı. Bunlar öldürülmüştü. İstanbul'da sadrıâzam, ordusu
Şiddetle takip edilerek zamanla ele geçilirilipveya icraatı hakkında kimse ağzını açıp bir
cezalarını gördüler. Velhasıl, b u olaya karış­ kelime söylemeğe cesaret edemez olmuştu.
mış olanlardan hiçbirisi sağ olarak kurtula­ Üçüncü Selim’in adı, sağ ve tahtında im iş ka­
madı (Şani-zâde Tarihi, C: I, S: 21-24). dar saygı ile anılmaktaydı. Yeniçeriler ise
her yerde hor görülüyorlar, böyle bir padi­
şahın değerini bilm edikleri ve ona karşı gel­
Kılınç alayı, yeni azil ve tayinler, dikleri için ağır tenkidlere ve hakaretlere
İstanbul’un asayişi uğradıkları halde korkudan seslerini çıkara -
iniyorlardı. Yalnız bu hal onlarda Alemdar
13 temmuz 1808 günü İkinci Mahmud, Mustafa Paşa'ya karşı büyük bir kin ve nef­
muhteşem bir alayla saraydan çıktı. Divan, - retin uyanmasına ve yerleşmesine sebep olu­
yoluyla ilerliyerek yolu üzerinde rasiîadıgı yordu. Bundan maada, Aiemdar Paşa’nııı sa­
ecdad kabirlerini ziyaret edip Eyüp Sultan’a bırsızlığı yüzünden kendisine kabahat isnad
indi ve türbede merasimle ltılmç kuşandık­ edilenlerin bir kısmı, uzun boylu tahkikat
tan sonra deniz yoluyla saraya döndü. yapılmasına lüzum görülmeden şiddetli ceza­
lara uğradıkları için bu hal de bazı hoşııud-
Çelebi Mustafa Pasa yanında Alemdar suzluklara sebep olmaktaydı. Bununla bera­
ve ordu bulunduğu halde İstanbul'a dönünce, ber, Bâb-ı âlide sürüncemede kalmış işler
Üçüncü Selim’in halind e büyük rolü olan sür’atle sona erdiriliyor, sadrıâzamdan kor­
sadaret kaymakamı Köse Musa Paşa zorba­ kan memurlar bir şikâyete meydan verilme­
larla ülfeti yüzünden tstanköy adasına sürül­ mesi için müracaat sahiplerinin işlerini ça­
müş, sonra kendi ricasiyle menfası İzmir'e bucak neticelendiriyorlardı. Geçen hâdiseleri
tahvil olunmuştu. Yanında yağmalardan elde tahrik etmiş olan yobaz güruhu da fena halde
ettiği büyük bir servet vardı. H al’ ve cülûs sinmiş ve kabuğuna çekilmiş, halkın gözün­
işlerine karışmış olduğu için başına ergeç bir den düşmüştü. B u arada Alemdar tarafın­
belânın geleceğini tahm in ettiği için bura­ dan Varna m uhafızlığına gönderilmiş bulu­
dan bir gemi tedarik edip yanında bulunan nan Tayyar M ahm ud Paşa da eski rejim in
bütün servetiyle birlikte Avrupa’ya kaçmayı sadık adamlarından olduğu için idam edile­
düşünüyordu. Bu sırada .İkine: M ahmud’un
cülûsu vaki olarak idam: hakkında ferman rek kellesi İstanbul’a gönderildi,
çıktı. Bir haseki bu ferm anı İzmir’e götürdü,
İzmir mütesellimi ve kadısı yanlarına gerekli Chtnanlı devletinin iç ve diş durumu,
adamları alıp evinde bastırdılar ve devletsiz
Padişahla âyan arasında yapılan sened
başını keserek İstanbul’a gönderdiler. Bir ta­
raftan da şeyhülislâm, Rumeli kazaskeri, İs­ Bu esnada devletin hali cidden perişan
tanbul kadısı öteye-beriye sürüldükleri gibi, bir manzara göstermekteydi, Rum eli ve A na­
eski valide sultanın yakın adam ları da idam dolu hemen tamamen mütegallibe eline geç­

2&S2
mişti. Bozok mutasarrıfı Cebbar-zâde Sü­
leyman Bey, Saruhan mutasarrıfı Ksraosman-
oğlu Ömer Bey, Bilecik’de Kalyoncu Musta­
fa bunların meşhurlarıydı. Arnavutluğum
Toska'ık kısmı Yarıya valisi Tepedelenli A li
Paşa nın Kegalık kıtm: ise İşkodıa valisi K a­
ra Mahmud Paşa’nın hükrnündeydi. Screzli
İsmail Bey, ferman dinlemiyordu. Haleb, kö­
lemen ocağının pençesine düşmüştü, Cezayir'­
de dayılar hâkimdi. Hicaz Vahhabilerin n ü ­
fuzunda bulunuyordu. Mısır, Kavalalı Meh-
med A li Paşa’n ın el ine geçmekteydi. Velhasıl,
hüküm etin otoritesi memlekette âdeta yürü­
müyordu. Deniz ve kara kuvvetleri perişan,
hazine boştu. Kısaca, imparatorluğun yıkılışı
âdeta gelip çatmıştı. Üstelik Kusya ve İngil­
tere ile savaş halinde idik.
Alemdar Mustafa Paşa idareyi ele aldığı
zaman bu Çetin şartlarla savaşmak Korunda
bulunuyordu. Evvelâ memleketin ileri gelen­
lerini büyiik bir meclis halinde toplayıp bü­
tün meseleleri görüşmeğe ve hop beraber bir
hal çaresi bulmağa karar verdi. Bunun için
mütegalübenin bir kısm ını bilo dâvet etti.
Bunlar da A lem dardan çekindikleri için bu
dâveti kabul ettiler. Serezli İsmail Bey on iki
bin. Kalyoncu Mustafa beş bin askerle gel­
diler. Eski nizam-ı cedid kum andanı Kadı
Abdurrahman Paşa da dağılmış olan talim li
askerden beş bin kadarım tüfekçi adiyle alıp
getirdi. Cebbar-zâde Süleyman, Karaosm&a-
oğlu Ömer Beyler de gelmişlerdi. Bunlar,
ssdnâzam vasıtasivîe Çağlayan köşkünde pa­
dişah tarafından kabul edildiler (29 eylül
1808 - 8 şâban 1223). Sonra devlet ricalinin
de katıldığı büyük meclis toplandı. Alem­
dar burada söz alarak geçen hâdiselerin ve
devletin içinde bulunduğu durumun, kısa
b ir izahını yaptı. Sonra kendisinin yeniçeri
taraftarı olduğunu tasrih etti. Lâkin, talim li
askere mutlaka lüzum bulunduğunu, böyle bir
teşkilâtı olmadıkça devletin siyasî mevcudi­
A vrupalı bir ressam tarafından yapılan gen ç bir padişahın ilk c u m a selâmlığını tasvir
e d en b u sesim de S ultan İkinci M a h m u d 'u n k a s d e d ü m iş olması m u h t em eld ir
2833
yetini devam ettiremiyeeeğini anlattıktan
sonra aradaki ayrılıkların birlik ve beraber­
liğe dönmesi gerektiğini, herkesin bu birliğe
sımsıkı yapışıp çalışmalı lüzum unu ileri sür­
dü. Mecliste bulunanların hepsi bu düşünce­
lere katılıyorlardı. Bunun üzerine görüşme-
3ar başlayıp nihayet üç madde üzerinde ka­
rar verildi:’
1 — Padişahın emirleri her yerde, her
durumda geçccekti.
2 — Devlete ait vergiler muntazam top­
lanacak, bunlarla alâkalı herkes taahhüdünü
‘ noksansız yerine getirecekti.
3 — Devlet namına asker alınacak, buna
engel olanlar her yerde âyân T'0 hanedanlar
tarafından tedib edilecek, buna karşılık ta-
ahhüdlerini yerine getiren ve devlet em irle­
rine itaat eden âyân ve hanedana da doku-
nulmıyacaktı, Bunları belirten yedi madde ve
bir hatimeyi havi .aened-i ittifak» denilen
mukavele hazırlanıp hazır bulunanlar tara­
fından imzalandıktan soııra tasdiki iyin ik in ­
ci M ahm ud’a verildi. Yeni hükümdar, d uru­
m u yanındakilere danıştı. Başçuhadar Eğri-
boyun Öm er Ağa, bunun padişahın hü k ü m ­
ranlık haklarına aykırı bulunduğunu, lâkin
şim dilik kabulden başka çare olmayıp ilerde
ilga edilebileceğini söyledi. İkinci M ahm ud
senedi istemiye istemiye bil' hatt-ı hümayunla
tasdik etti (Ekim 1SQ8). Bu, ây in in ve bazı
hanedanın hükümet içinde hüküm et şeklinde
ve hiç b ir meşru ve haklı dayanağı bulun-
mıyan nüfuzlarını resmen kabul etmek de­
mekti. B u senedde Alemdar’ın imzasiyle bir­
likte âyân ve hanedandan maada, Rusçuk yâ-
rânından derya kaptanı Eamiz, sadaret ket­
hüdası Refik, defterdar Behiç, çavuşbaşı
Tahsin'in de im zaları vardı. Kaleme alan
ise, beylikçi İzzet Bey idi. İkinci Mahmud,
hepsine karşı derin bir infial duydu. Hele
F . 30
Alemdar Mustafa Pasa'nm devlet idaresine
lam b ir diktatör gibi hâkim bulunması ve
başına buyruk hareket etmesi hiç hoşuna
g i‘iniyordu.
Sskfcan-ı cedid’in teşkili, yeniçeri
ocağının durumu
B ir taraftan da nizam-ı cedidin yeniden
kurulmasına karar verilmişti. Yeniden asker
yazılıyor ve bunlar Levend çiftliği ile Üs­
küdar (Selimiye) kışlalarına gönderiliyorlar­
dı. Lâkin, nizam-ı cedid adı yeniden kulla-
nılm ıyarak bunlara yeniçeri ocağının bir bö­
lüm üne mensup olanların adı olan sekban is­
m i verildi ve *Sekban-ı cedid» diye anılm a­
ları kararlaştırıldı. Nizam-ı cedid askeri baş­
larına kırm ızı bostancı baratası giyerlerken,
sekbanlara serpuş olarak Rum eli ahalisinin
giydiği Şubara adlı d ilim li kalpak seçildi.
Üstlerine kırm ızı ve sarı şal saracak­
lardı.
Hükümet, yeniçeri ocağının da ıslahına
karar vermişken İkinci Mahmud hem yeni
bir kargaşalık çıkmasından çekindiği, hem
de A lem dar’ın pek artan nüfuzuna karşı oca­
ğı icabında kendi tarafına çekmeyi düşün­
düğü için bunu kabul etmedi. Ancak, fiilen
askerlik etmeyip esâme denilen maaş cüz­
RUSÇUK Y Â R Â N IN A , SA D R IÂ Z A M A
O C A Ğ I N A Y A K L A N M A S I , A L E M D A R ’IN Ş E H A D E T İ
Yeni hüküm darın etrafını alan Enderun-
lularla, Bâb-ı â li ricalinin gittikçe araları
açılmaktaydı. İkinci M ahmud’un, kendisine
kabul ettirilen senet ve Alemdar Mustafa
Paşa ile Rusçuk yârânm artan tahakkümü
yüzünden durumdan memnun olmayışı, bu­
nun başlıca sebebiydi. Hnderuıüular, gönç
hüküm darı kışkırtıyorlar, bütün salâhiyet vc
hâkim iyetin kayıtsız şartsız kendine ait ol­
duğunu, halen mevcud durum un ise buna
uymadığım ve emsalinin bulunm adığını ileri
sürüyorlardı. B ir taraftan da el altından
yeniçeri ocağını okşamakta ve kendi taraf­
larına çekmeğe çalışmaktaydılar.
Alemdar Paşa ile Rusçuk yârânı ise, zor­
baların ve ocağın tamamen sinmiş olduğunu
sanarak içleri rahat olduğu halde yavaş ya­
vaş kendilerini İstanbul’un meşhur zevk vc
safa âlemlerine kaptırmağa başlamışlardı.
Eğlenceler, ziyafetler, toplantılar birbirini
kovalıyor, memuriyet tevcihi veya suçlula­
rın affı için alınan rüşvetler, göze girmek ve
menfaat sağlamak istiyenlerin sunduğu he­
diyeler, müsaderelerden elde edilen servet­
ler yeni ricali zengin ediyordu. Bâb-ı âliye
sırmalı elbiseler ve samur kürklerle gidip
283-t
danlarını satın alarak kendilerine belli bir
gelir tem in edenlerden arzusuyla bunları
geri verenlere gümrüklerden yarı bedelleri
verilmesini, belli bir müddet içinde esame-
İcri teslim etmiyenlerin haklarının düşmesi­
n i emretti. Sekban-ı cedid ise, sekizinci ka-
pukulu ocağı sayılıp ayrı tuğ ve bayrak ve­
rildi. Öbürleri yeniçeri, topçu, top arabacı­
ları, cebeciler, lâğımcılar ve süvari ocakla­
rıydı. B u hal yeniçerileri fena halde kız­
dırdı. Lâkin Alemdar’ın korkusundan ses çı-
kartamayıp fırsat kollamağa başladılar.
Yeniçeri ocağına kayıdlı birçok kimse­
ler de vardı ki, askerlikte mükellef bulun­
dukları halde askerlik sanatını hiç b ilm i­
yorlar, dışarda hamallık, kayıkçılık nevin­
den işlerle uğraşıyorlar, ayrıca devletten
ulüfe alıp sefer zamanlarında savaşa gidi­
yorlardı. Bunların da evvelâ belli bir m üd­
det sekban veya kalyoncu yazılıp askeri ta­
lim ve terbiye gördükten sonra sanatlarını
icrada serbest olm aları kararlaştırıldı. BU
ise, b u zümrenin son derece hoşnutsuzluğu­
n u celbetti. Derya kaptanı Ramiz Paşa, ge­
milere musallat olup balta asarak baç alan
ocak kabadayılarını sindirmiş ve hattâ pek
meşhurlarından Kahveci-oğlu Burunsuz Mus­
tafa’yı idam etmişti. Ocaklı, b u yüzden de
derin bir kin bağladı.
VE YENİ İCRAATA KARŞI
gelmekteydiler. Önlerinden elli altmış çuha­
dar, arkalarında iç-ağaları ve yedek atlariy-
le haşmet ve debdebe satmaları ise hiç hoş
görülmüyordu. Alemdar Mustafa Paşaya
gelince, üst üste sunulan cariyelcr arasında
âdeta kendisini kaybetmiş, hele sürgünden
kurtulm ak için Anadolu kazaskerinin tak­
dim ettiği Kamertab yüzünden pusulayı şa­
şırır hale gelmişti. B u dilber ve fettan ca-
riyenin kendisine öğretilmesi üzerine kork­
tuğunu bahane ederek Alemdar Paşaya si­
lâhlarını çıkarttırması ve onun divana bu şe­
kilde gelmeğe başlaması ise herkesi hayret­
ler içinde bırakmıştı. Etrafını alanlar, onu
zevk ve safa ile sersemlettikten sonra yavaş
yavaş maksatlarına âlet etmeğe, düşmanla­
rını sürdürmeğe, kendi hesaplarına müsa­
dere ve yağmalara onun nüfuzunu siper et­
meğe balşamışlardı. Sadık adamları onun bu
dizginsiz gidişini beğenmiyerek yavaş yavaş
yanından uzaklaşıyorlardı. A k ıl hocası Köse
Ahm ed kethüda, Rusçuk’taki bazı işlerini
bahane ederek gitmiş ve b ir daha dönme­
mişti. Kısa bir müddet sonra Serezli İsmail
Bey de döndü. Onu, öbür âyânlar birer ik i­
şer takip ettiler. Böylece, Alemdar Mustafa
 Paşanın kuvveti gittikçe azalıyordu. Onun
aleyhinde el altından büyük bir komplo ha­
zırlayanlar da boş durmuyorlardı. Vidin va­
lisi Molla İdris Paşa, ocağın arzusuyla Rus­
çuk üzerine yürüdü. Alemdar, çâresiz bir
kısım adamlarını ayırıp o tarafa göndermek
zorunda kaldı ve kuvvetleri biraz daha azal­
mış oldu.

Yeniçeri ocağının, eski padişah taraf­

tarlarının ve ulemanın baştakilere kin
ve nefretleri, Fatih camr’i olayı

Kısa aba poturları, süslü cepkenleri, kıy­

metli şallar sarılmış şubaraları ile sek ban -ı
cedid askeri pek şık ve gözde idi. Alemdar
Mustafa Paşanm askerlerine gelince, altın
ve gümüş tozlukları, ceviz kadar gümüş d üğ­
meleri, som gümüş kundaklı tabanca ve tü-
f erkleri, işlemeli kese ve i işen kİ iki eri ile
y irm i 1otuz okka gümüş yükünün altında âde­
ta zorla yürümekteydiler. Tamamen gözden
düşmüş olan yeniçeriler ise, pejmürde kıya­
fetleriyle köşe başlarında sebze, limon, kö­
m ür satarak, hamallık, kayıkçılık ederek sü­
rünüyorlardı. Halbuki onlar, vaktiyle dev­
letin en muteber sınıfı ve biricik dayanağıy­
dılar, İşte bu zümre, üstelik bütün hâkim i­
yet ve iktidarları da ellerinden alınınca ta-.
b ii olarak yalnız intikam ı düşünmeğe baş­
ladı (Şani-zâde Tarihi, C: I, S: 100). Bir ta­
raftan kenarda köşede kalmış ve postu kur­
tarmış Dördüncü Mustafa taraftan eski rical
de el altından mütemadiyen tahriklerde bu­
lunuyorlardı, A lem darın yeniçeri ocağını ta­
mamen ilga edeceği, ocak mensuplarının
kısmen sckban-ı cedide alınıp geri kalanla­
rının esâmeleri iptal edilerek aç bîilâç or­
tada bırakılacakları, kargı gelmek istiyenle­
rin tepeleneceği dönen rivayetler arasınday­
dı. Ocak, bunlara karşı tedbirler almağa,
Alemdarla yaranını aradan çıkarmak için
plânlar kurmağa çoktan başlamıştı. Alem­
dar ile arkadaşları ise, tamamen gafildiler.
Yeniçerilere hamal, kayıkçı, manav ve ser­
seri sürüsü gözüyle bakıyorlar, onlardan
artık hiçbir tehlike gelemiyeceği zannınrta
ve aşrın bir gaflet uykusunda bulunuyor-
laıdı.
Diğer taraftan ulema da Aemdara
aleyhtardılar. Buna sebcb ise, yine ekmek
parası korkusuydu. Bir gün AJemdar’m hu­
zurunda görülen dâvada vekayi kâtibi bütün
meseleyi izah ve delillerini münakaşa et­
tikten sonra kazasker efendi hükm ü verince,
sadrıâzam:
<Bütün işi şu küçük efendi görüyor... O
. hnlde o büyük efendinin ne lüzum u var?»
deyivermişti. İşte o devirde ülemay-ı rit'iüm
Sultan İkinci Mahrouci
(Eski bir gravürden)
denilen rütbe ve mevki sahibi resmî ulema
bu halden kuşkulanarak, tıp kı yeniçeri oca­
ğ ı için düşünüldüğü gibi, fiilî hizmet şartı­
n ın kendilerine de teşmilinden, aralarında
b u suretle büyük tensikat yapılarak çoğu­
nun açıkta bırakılmalarından korkmuşlar,
esasen yeniliklere de prensip itibariyle k a r­
şı olduklarından A lem dara düşman kuvvet­
lerle hemen birleşip tahrik kampanyasına
katılmışlardı.
İlk hâdise, Ramazan günü Fatih cam iin­
de vukubuldu. Üçüncü Selim devrinde yeni
düzeni ve talim li askeri müdafaa etmiş olan
ulemadan Ubeydulla!) Efendi, Dördüncü
Mustafa devrinde bile bu işin gizlice propa­
gandasını yapmış, Alemdar duruma hâkim
olunca da vaazlarında herkesi, alenen sekban-ı
cedide girmeğe dâvel eder olmuştu. O gün
Fatih camiinde vaaz verirken talim li aske­
rin islâmın emri olduğunu söyleyip buna e n ­
gel olmak isteyenlere ve bu arada yeniçeri
ocağına iena halde atıp tuttu. Yeniçeriler
arasında ise, ocak aleyhine söz söylemek k ü ­
fü r derecesinde ağır görülürdü. Camide halk
arasında hazır bulunan yedinci cemaat oöa-
b aşısı dayanamayıp yerinden fırladı ve
Ubeydullah Efendiyi kürsüden indirmek için
eteğine yapıştı. Hoca Efendi:

2835
 «Ulema yok ¡ıra?» diye haykırınca m ol­
lalar yardıma koştular. Odabaşı da:
•Yeniçeri yok mu?» feryadını bastı, ce­
maat arasında bulunan yeniçeriler ayakla­
nınca büyült bir kavga çıkmak istidadı be­
lirerek ik i taraf güçlükle yatıştırıldı.
Lâkin, büyük bir fiine kopmak üzere
idi ve buna artık engel olunamazdı.
ikinci hâdise ve yeniçeri ocağının
harekete geçmesi
5 kssım 1303 salı günü, (Ramayalım 26
sına rastlıyordu) gece, kadir gecesiydi. Sad-
rıâzam Alemdar Mustafa Pasa, Divan-yolun-
da, A tik A li Paşa cami inin karşısında bu­
lunan şeyhülislâm konağına iftara gitmişti.
Dönüşle, alay: seyretmek için bir sürü hal­
kın caddeyi doldurmuş ve kapatmış olduğu
görüldü. Alemdar, buna bir mâna veremiye-
rek kendisine karşı bir komplo, bir sui-kasd
teşebbüsü sanıp kalabalığın dağıtılmasını b il­
dirdi. Yanında bulunan sekbanlar önlerine
geleni değnek ve kamçı darbeleriyle dağıtıp
yolu, açtılar. Kafile, buyleee Ayasofyaya ka­
dar seldi. Teravih namazı orada kılındıktan
ve mütad merasimin icrasından sonra Alem­
dar, Bâb-ı âliye ve sekbanlar yerli yerlerine
döndüler.
Bu şekilde sopa ve kamçı darbelerine
uğrayan, yaralanan, ve berelenenler ise doğ­
ru yeniçeri ve cebeci kahvelerine giderek;
«Biz müslüroan olup zerre kadar suç ve
günahımız yok iken bizi böyle döğmek ve
hakaret etmek neden ıcab etti? Bir haydud
başı geldi. Bir padişahı hal’edip zorla m üh­
rü aldı. Hâlâ şevketiû padişahımıza da lâ ­
yık olan kulluk muamelesini göstermiyor.
Hemen birtakım hainlerin sözüyle din ve
devlet erkânı olan ülenıa ile ocaklıyı kal­
dırmak ve fakir ve zayıfları ayaklar altına
aldırmak istiyor. Bundan sonra bize yaşa­
mak ne lâzım ve niçin korkmalıyız? Allaha
şükür biz onun yanındaki bir avuç hayta gü­
ruhundan kat kat fazlayız. Onlarla başa çı­
kamaz mıyız? Ona müslüman lığımızı ve ye­
niçeriliğimizi anlatmalıyız, dediler.
Ocaklı esasen bir hâdise çıkarmağa ha­
zırlanmış ve hattâ bunun için bir kısım adam
da ayırmıştı. Halkın böyle kahvelerde ken­
dilerine şikâyette bulunmaları ve Alemdar’
m aleyhine alenen atıp tutmaları onlara halk
efkârının kendileriyle birlikte ölduğımu an­
lattı. B u m ühim fırsatı kaçırmak istomiye-
rek hemen bu işle alâkalı olanlara gerekli
haberleri gönderdiler. Bu sırada devlet ricali
arasında bulunup Alemdar’! sevmiyen ve
bu hali hoş görmiyen adı belirsiz bir zat
2836
da ocağa haber uçurup bayramdan soniâ
yeniçeriliğin tamamen kaldırılmasına karar
verildiğini bildirmişti. B unu yapanın, Alem-
dar’a ve yaranına düşman Enderunlulardan
birisinin olması da muhtemeldir. Bu haber,
ocakta büyük b ir telâş ve endişe yarattı.
Dokuzuncu bölüğün odasında birkaç odaba­
şı gizlice toplanarak görüştüler ve biraz da­
ha kaybedilirse sekban-j eedid büsbütün kuv­
vetleneceğinden kendileriyle bnşedilemiyece-
ğine, bu yüzden şimdiden harekete geçme­
nin doğru olacağına karar verdiler.
İlk düşündükleri plânları basitti. Evvelâ
halkı ayağa kaldırmak ve kulakları patırdıyu
alıştırmak ve bu suretle asıl maksatlarını
gizlemek için gece yarısına doğru birkaç de­
fa haberci gönderip «yangın var» diye orta­
lığ ı telâşa verdiler. BByiece Bâb-ı âliye yü­
rüyüşlerini herkes yangın söndürmeğe ^ d i ­
yorlar sanacaktı. Alemdar, ne oluyor diye
dışarıya uğrarsa, hemen tiifenkle vuracaklar­
dı. Lâkin, sadrıâzam ve yârânı bu gürültüye
-aldırış etmediler. O zaman Alem darı Bâb-ı
âlide bastırıp tepelemeğe karar verdiler.
Esasen orada yalnızdı. Güvendiği adamları,
öldürülen veya sürülen eski ricalin konakla­
rına yerleştirilmiş bulunuyorlardı.
Yeniçerilerin Bâb-ı âliye yürüyüşü,
Alemdar’in mukavemeti
Bu karar, hemen tatbik edildi. Güneşin
batışından yedi saat sonra (15-16 kasım gece­
si) yeniçeriler kışlalarından hareket ettiler.
Birbirlerini tanıyıp anlamak için aralarında
«sabahtır» sözünü parola olarak seçmişlerdi.
Evvelâ Ağa-kapısına vardılar. Yeni vükelânın
himayesi sayesinde kısa zamanda yükselerek
odabaşılıktan yeniçeri ağası olan Mustafa
Ağaya niyetlerini anlatıp kendileriyle birlik
olmasını istediler. Mustafa Ağa, yeni rejimin
nimetini görenlerden olduğu için onları nasi­
hatle bu işten vazgeçirmeğe kalkışınca ken­
disini derhal öldürdüler. Yerine kul kethü­
dasını bir miktar askerle vekil bırakıp sür'at-
le Bâb-ı âliye gelerek; sessiz sadasız her tara­
fını kuşattılar. Sonra haberciler kulluğu ci­
varında hazırlanmış olan kuru otları Alay-
köşkü tarafındaki büyük kapının üzerinde
bulunan sadaret kethüdası -odasının altına
yığarak tutuşturdular. Alevler iyice yükse­
lince de tüfenk atmağa ve civar han ve dük­
kânlardan dışarıya uğrayan sekbanları öl­
dürmeğe başladılar. Harem dairesinde bu­
lunan sadrıâzam, b u baskını çok geç haber
aldı. Hemen içerden davul çaldırarak civar­
daki dürt-beş bin kadar sekban-ı cedid as­
kerini yardıma çağırdı. Lâkin bunlar, sağda
solda dağınık halde idiler. Böyle bir hâdise
çıkarsa nasıl hareket edecekleri kendileri­
ne daha evvel bildirilmemişti. Bu yüzden ne
yapacaklarını bilmiyorlardı. Üstelik Bâb-ı
 âliye yaklaşanların hemen öldürüldüğünü
duyarak ötede beride takım takım toplanıp
kendilerine bir emir verilmesini beklemeğe
başladılar.

Elde bu kadar asker varken evvelce

belli yerlere ycrleşiirilmiş, başlarına nöbetçi
subaylar konulmuş, kendilerine gerekli ta­
lim at verilmiş olsaydı, Bâb-ı âliye hücum
eden yeniçerileri bir anda dağıtmak işten
değildi. Üstelik şehirde dört-beş bin de R u­
meli askeri Levend çiftliği ve Üsküdar kış­
lalarında bir o kadar talim li asker mev­
cuttu. Burum karşısında ocağın kıpırdama­
sına imkân yoktu. İste, yeniçeriler de bunu
düşündükleri için hareketi bir baskın şek­
linde tertip etmişlerdi. Bu işin başında bu­
lunanlar, Rumeli askeriyle sekbanların du­
rumunu günlerce incelemişler, nihayet âni
bir hareket karşısında onlar toparlanıncaya
kadar Alemdar’in vc yârin in haklarından
geleceklerini hesapladıktan sonra bu içe gi­
rişmişlerdi. Nitekim, Levend çiftliği ve Üs­
küdar kışlalarındaki askere büyük bir gaflet
eseri olarak cephane bile verilmemiş oldu­
ğunu öğrenmişlerdi. Yeniçeriler aynı zaman­
da sadrıâzamin şurada, burada dağınık bu­
lunan adamlarına da:

«Bizim işimiz ancak ocağımızın düşmanı

olan vezir iledir, Onun da işi tamam oldu.
S izler basımızla beraber arkadaşımız ve ta­
rikte ayakdaşımız ve yoldaşlarımızsmız. K ış­
lalarınıza buyruıı ve müsterih olun» diye üst
üste haberler gönderdiler. Onlar da hakika­
ten ssdrıâz&mın öldürüldüğünü Sanıp böyle
b ir baskına cesaret edenleri de pek kalaba­
lık ve kuvvetli iarzederek no yapacaklarım
bilemediler. B ir kısmı gelip onlara katıl­
dılar. Katılmiysnlara da yeniçeriler şehrin
kale kapılarını açarak memleketlerine dojru
yol gösterdiler.
Alemdar, bu olanlardan habersiz bulu­
nuyor, yalnız adamlarının yardıma koşma­
dıklarına hayret ediyordu. Lâkin kendile­
rinden henüz tamamen üm idini kesmemişti.
Yanında bulunan bölükbaşılarmdan bazıları
şurada düşman eline düşmektense, ahırdaki
atlara binip âsilere hücum ederek yarıp geç­
meği ve mümkün olursa dısardaki sekban­
larla birleşmeği teklit ettiler. Alemdar, dı­
şarı çıkmanın kurulmuş olan tuzağa düşmek
demek olacağını düşünüp:
«Bize elbette imdad olunur. O vakte
kadar pusuda savaşıp dayanalım» dedi. Câ-
riyeleriııi harem dairesindeki mahzene in­
dirdi. Kendisi de köleleriyle buraya sığındı.
İçerden kendilerini müdafaa ediyorlar ve
yaklaşmağa teşebbüs edenleri lüfenk ve ta­
banca mermisi ile karşılıyorlardı. Sadnâzam
Alemdar Mustafa Paşa
hâdisenin bütün şehirde duyulduğunu, sara­
yın da haber aldığını, bıı yüzden er-geç y a r­
dıma koşulacağını hesaplamaktaydı.
Mahalle bekçileri, yangını ilân etme­
mişlerdi. Tüfek ve tabanca seslerini duyan
civar evlerdeki halk dışarıya uğramış, ye­
niçeriler ise onlara:
«Bu yangın bildiğiniz yangınlardan de­
ğildir» diyerek meseleyi haber vermişlerdi.
A k lı başında ırz ve namus ehli, hemen dö­
nüp evlerine kapandılar. Serseri ve hayta
güruhu ise silâhlanıp Paşakapısuss koştular.
Böyleec dernek kalabalıklaştı ve Bâb-ı â li­
nin etrafı adam almaz oldu.
Yeniçeriler, bu ayaklanmada yağmacılık
etmemeğe karar vermişlerdi. Lâkin, Bâb-ı
âlideki eşya yanmasın bahanesiyle ellerin­
den geldiği kadar bu işi de bccerdiler. İçer­
den pagalı kılığında çıkanlara hücum edip
döğüyor, kim ini vuruyorlardı, B ir taraftan
da yangının etrafa yayılınamasma çalışıyor­
lar ve buna muvaffak da oluyorlardı. Nite­
kim civar evler halkına:
«Bu yangın başka yere bulaşmaz» de­
mişler ve eşyalarını boşaltıp götürmelerine
engel olmuşlardı.

2337
 Rusçuk yârânma karşı olan hareket,
Rainiz ve Kadı Abdurrahman Paşaların
tereddütleri
Bu sırada orta aşçılarından bir kısmı,
yanlarına bir mikdar âsi alıp Alemdar'ın ya­
ranından reisülküttab Galib Efendinin ko­
nağına vardılar. Galib Efendi, olanları duy­
muştu. L âk in bilmemezlikten gelerek ne is­
tediklerini sordu. Onlar, maiyetinde bulu­
nan sekbanları istediklerini, başka bir mak­
satları bulunm adığım söylediler. O da ya­
nında altmış kadar sekban bulunduğunu ha­
ber verdi. Yeniçeriler bunlardan kendilerine
b ir zarar gelmiyeceğini sezerek sekbanları
yanlarına aldılar ve ev halkına:
»Safamzda o2un> deyip gittiler. İkinci
defterdar ve Umur-j cihadiye n âzın bulunan
yarandan Behiç Efendi, vak’ayı duyar duy­
maz davranıp kılığını değiştirerek kaçmış ve
saklanmış olduğundan her ne kadar aradıiar-
sa da bulamadılar. B ir kısım yeniçeri de
defterdar Tahsin Efendinin konağına koştu-
iarsa da, o da ortalardan kaybolmuştu. B u­
nun üzerine, sadaret kethüdası Refik Efen­
d inin evine yollandılar. Refik Efendi daha
evvel Behiç Efendinin yaptığı gibi, yanın­
daki sekbanları teslim edip işin içinden sıy­
rılmağa karar vermişken, evinden kaçmış
olan Tahsin Efendi gelerek:
•Bizim için bunlara mukabele edip ca­
nımızı kurtarmaktan başka çaremiz yoktur»
diye tutturdu. Orada bulunan Uzunca-âbâd
Ilasköy âyânı Mustafa Ağa da bu sözleri
tasdik edince sekbanlarla öbür ağalar da si­
lâha davranıp gelenlerle çarpışmağa başla­
dılar. İki taraftan da birçok adam düştü.
Kavga gittikçe kızıştı. Lâkin, savunanların
»ayısı azaldığı halde, hücum edenler yeni
katılanlarla gittikçe kalabalıklaşıyorlardı.
Yeniçeriler, tüfenk ve tabanca çarplşmasiyle
işin uzayacağını anlayıp Topkapısından bir
top getirdiler. Aralarında topçu neferi b u­
lunmadığından bunu zorla doldurup ne hal
ise bir defa konağın kapısına doğru ateş et­
tiler. İçerdeki sekban ve ağalar bundan ü r­
kerek çıkıp âsilere katıldılar. Tahsin Efendi
durumu görünce canını kurtarmak için arka
kapıdan sıvışıp civardaki adamlarının b iri­
sinin evine girerken görülüp yakalandı.
Hemen Ağa-kapısma doğru yola çıkardılar.
Giderken bir taraftan kendisine haklı hak­
sız isnad edilen suçları sayıyorlar, bir taraf­
tan da hakaret edip döğüyorlardı. Böylece
İbrahim Paşa camime kadar geldikleri sıra­
da artık taham m ül edemeyip orda çullana­
rak öldürdüler ve ölüsünün ayağına ip ta­
kıp Ağa-kapısına kadar sürükliyerek öldü­
rülen yeniçeri ağasının cesedinin yanma b ı­
raktılar. Bir taraftan Refik Efendinin evinin
2838
etrafındaki kalabalık gittikçe artıyordu. Sa­
daret kethüdası, daha fazla uğraşmanın bey­
hude olacağını anlıyarak ocağa ilticaya ve
canını böyle kurtarmağı tecrübeye karar
verip binek taşma kadar indi ve yeniçeri
ileri gelenlerinden birkaçını rica için çağırt­
tı. Lâkin, bir kısım eşkiya kendisini görünce
hemen hücum edip onu da Uzunca-âbâd âyâ-
n ı Mustafa Ağayı da hemen paraladılar vc
gaza m alım ızdır diyerek konakta ne buldu­
larsa yağma ettiler.
Derya kaptanı Ramiz Paşa hâdiseyi
duyduğu zaman Alemdar Paşanın sekbanla­
rının sağda solda dağınık bir halde bulun­
duklarını hatırlayıp lâkin kendi maiyetinde
bulunan sekbanlar ve gemicilerle ve Levend
çiftliği ile Üsküdar kışlalarında bulunan as­
kerlerle âsileri dağıtabileceğini hesapladı.
Yanındaki Rum eli sekbanlarını Edirne-kapı-
sı taraflarına gönderdi. Maksadı, Edirne ve
Silivri’den yeniçerilerin yardımına gelenler
olursa yollarını kesmekti. Gidenlere ayrıca:
«Sadrıazam h âlâ hayatta. Bizlcr imda­
dına gitmek üzere olduğumuz için onun as­
kerinden Rum eli taraflarına gidenler olursa
geri gönderiniz» diye tenbih etti. Tersaneli­
n in eşkiya ile temasını men için ver-yer ka­
rakollar çıkararak Levend çiftliğindeki sek-
ban-ı cedid askerlerini Tophaneye indirerek
cephane dağıttı. Bahçe-kapısiylc Top-kapısı
arasındaki topların âsilerin eline geçmemesi
için gerekli tedbirleri aldıktan sonra kale
kapılarını da tuttu. Üsküdar’da bulunan
sekban-ı cedid kum andanı Kadı Abdurrah-
man Paşa da askere cephane dağıttırıp ne­
ticeyi beklemeğe başladı. Lâkin bütün bu
tedbirler, İstanbul’daki fitnenin dışarıya si­
rayetine engel olmakla beraber, yeniçeriler
içeride hâkimdi. Bu sırada Alemdar Mustafa
Paşa şiddetle dayanıyor ve kuru kabadayı­
lık gayretiyle bulunduğu mahzene yaklaşmak
isteyenleri derhal yere seriyordu. Ramiz Pa­
şa, yanındaki askerle İstanbul tarafına ge­
çip Bâb-ı âliye yürüm üş olsaydı Alemdar’a
hücum eden âsi yeniçeri ve serseri takımını
kolaylıkla dağıtıp onu kurtarabilirdi
Ocağın telâşı, padişaha müracaatları
Böylece sabah, öğle ve ikindi vakti ol­
du. Alemdar hâlâ dayanıyor vc bulunduğu
yere eşkiya yaklaşamıyordu Saray ise, ta­
mamen Iâkayd ve hâdiselere seyirci bir hal­
deydi. Bu arada Ram iz Paşa’nm Alemdar’a
yardım etmemesinin izahı hakikaten güçtür.
A klı başında bir adam olduğu için Alemdar
belâya uğrarsa bunun kendisine de sirayet
edebileceğini düşünmesi lâzımdı. Burada iki
ihtim al mevcuttur. Ram iz Paşa ya Alem-
dar’ın partiyi kaybedeceğine kanaat getirerek
bu vak’aya fiilen karışmamak suretiyle ken-
 dişini kurtarmağı düşünmüş veya saraydan
bir emir beklemiş ve böyle bir em ir alama­
yınca bu işin hüküm darın rizasiyJe yapıl­
dığını sanıp bu hale göre bir tarafta dur­
mayı daha uygun bulmuş olmalıdır.
Ocaklı, işin uzadığını görünce, dâvaları­
n ı kuvvetlendirmek için kazaskerlerle ma­
lu lle rini ve İstanbul kadısını ister istemez
toparlayıp Ağa-kapısma getirdiler ve ocakla­
rını söndürmeğe niyet eden veziri ortadan
kaldırmağa karar verdiklerini, karşı gelen
ağaların emsali gibi k ul elinde öldüğü, ken­
di başlarının ulemaya bağlı olması dolayı-
siyle yeni bir ağa ve hattâ bir sadrıâzam
tayiniyle meselenin halli için içlerinden b i­
risinin padişaha varmasını rica ettiler. Bu
işin. Üçüncü Selim’in nicc nimet ve ihsan­
larına nail olmuşken onun hal’ine ön-ayak
olanlardan Rum eli kazaskeri «aygır imam»
namiyle m âruf eski hünkâr imamı Derviş
Efendi tarafından görülmesi uygun bulundu.
Aygır imam bu vazifeyi kabul edip hemen
fırladı ve odanın ortasına kadar ilerliyerek
ocaklıya hitaben:
«İşte gidiyorum. Cülusu da istiyor m u­
sunuz?» diye sordu.
Toplantıya zorla getirilmiş olanlardan
İstanbul kadısı Tahir Efendi, b u münase­
betsiz ve tehlikeli sözlere karşı:
«Efendi ne söylüyorsun? Kim i ielâs ede­
ceksin? Ocaklı hâşâ zorba mıdır k i böyle
mekruh işe kalkışsınlar!...» diye onu pay­
layıp susturdu. Öbiir ülema da ona iştirâk
ettikleri gibi, padişahın huzurunda da m üna­
sebetsiz bazı sözlere kalkışacağını düşünerek
onu göndermekten vazgeçip onıın yerine Ta­
hir Efendinin gitmesini kararlaştırdılar.
Alemdar Mustafa Paşa’nın şehadeti
Paşs-kapısında bulunan zorbalar ise,
Alemdor’a cepheden hücum ederek b ir şey
elde edemeyeceklerini anlayıp arka taraf­
lardan dolaşarak bir yeri delmeğe ve ora­
dan Alemdar’ı kurşunla vurmağa karar ver­
diler. Hemen kazma ve külünk tedarikine
başladılar. Alemdar Mustafa Paşa hazırlığı
görünce onların maksadını anlayıp en son­
raya sakladığı çâreye başvurmağa karar
verdi. Yalnız yanında bulunan köle ve câri-
yeleri kurtarmak istiyerek içerden seslenip
yeniçeri subaylarından birkaç kişiyi istedi.
Bunun üzerine aşçı, usta ve başkarakulluk-
çulardan birkaçı mahzen kapısına yaklaştı­
lar. Alemdar, kendisi de teslim olacakmış
gibi, evvelâ köle ve câriyelerini ocağın na­
musuna emanet ederek birer birer dışarı
çıkardı. Lâkin, paşanın câriyclcrinden başka-
2839
dm efendisiyle, sadık adamı tavaşi harem
ağası dışarıya çıkmayı reddederek paşa ile
beraber kaldılar. Alemdar Paşa bundan
sonra:
«Nefsime bir zarar gelmemek şartiyle
size kendimi de teslim ederim. Lâkin, haşe-
ratın bana su-i kastta bulunmamaları için
aslında mensubu bulunduğum kırkikinci bö­
lüğün odabaşısiyle ustasını bana gönderiniz.
Gelip beni buradan alsınlar» dedi.
Yeniçeriler, buna çok memnun olarak
hemen kalabalıkta istenen ustayı buldular.
O da odabaşıyla birlikte pencerenin önüne
gelince Alemdar ağız dolusu söğdükten
sonra:
«Bire devlet hainleri, ben vaktiyle oca­
ğınıza sui- kasd edecek olsaydım şimdiye ka­
dar tamamen mahvedemez miydim sanırsı­
nız? Amma, sizin kendi ihtilâliniz yüzünden
devleti harap edecek olduğunuz ve hiçbir
türlü söz kabul etmediğiniz cümlenin m a ­
lû m u iken, ben yine ocağınızı canlandırıp
sizi ıslaha uğraştım. Kışlanıza çeşme yaptı­
rıp size bunca ihsanlarda bulundum. Ş im di
bana yardım ve başkalarına karşı müdafaa
edecek iken, başlariyle birleşip bana hiya-
net ediyorsunuz. Sizin gibi filân ların ah­
dine inanıp da kendimi size teslim ederek
kıyamete kadar bednam olmayı kabul eder
miyim sanıyorsunuz» diyerek ustanın y an ın ­
da sersem-sepet bakınan odabaşınm ağzına
bir yağlı kurşun gönderip hemen öldürdü.
Sonra yeni baştan tüfenk vc tabanca ile
kendisini müdafaaya başladı. Mağaraya k a ­
panmış kükremiş bir aslanı andırıyor, k im ­
seyi yanına uğratmıyordu.
Yeniçeriler bunun üzerine kazma ve kü-
lünklerini aldılar ve binanın arka tarafın­
dan dolaşarak merdivenlerle kubbeye çıkıp
delmeğe başladılar. Alemdar, yukardan bir
delik açıp kendisini rahatça vurabilecekleri­
n i anladı. Yardımına gelinmemiş ve kendisi
için hiçbir kurtuluş çaresi kalmamıştı. O za­
man, tasarladığı son çareye başvurmağa ka­
rar verdi. Bu suretle, postu ucuza vermemiş
olacaktı. Elindeki dolu tabanca ile yanında
yığılı duyan cephanelere ateş etti. Bir anda
müthiş bir infilâk hâsıl oldu. Mahzenin kub ­
besi, üzerinde bulunan beşyüz kadar eşkiya
ile havaya uçtu. Etrafta bulunanlardan da
pek çok kimse patlamanın tesiriyle öldü.
Kalanlar ise, çil yavrusu gibi dağılıp kaçtı­
lar (Şâni-zâde Tarihi, C: I, S: 115). Kış
günleri için hazırlanmış pek çok odun ile
binanın ahşap kısmı da tutuşmuş, korkunç
b ir şekilde yanmağa başlamıştı. Bu yüzden
ve yeni b ir infilâk korkusuyla yağmacılar
yaklaşamıyarak uzaktan seyretmekle yetin­
diler (16 kasım 1808).
 Âsilerin gerçek niyeti ve İkinci
M ah m u d ’un tedbirleri

Enderun mensuplarından Alemdar’ın ber­

taraf edilmesiyle her şeyin hallolunup fit­
nenin de yatışacağını sandıkları için bu olay
sırasında kendisine yardım için gerekli ted­
birleri almamak ve lüzumlu emirler; ver­
memek suretiyle onu mukadderatiyle baj-
bsşa bırakanlar ve bu işi el altından gizlice
kışkırtmış olanlar, aldanmış olduklarını ça­
bucak anladılar. Çünkü, söz tekrar ayağa
düşmüş, korkunç ve düzensiz kuvvet duru­
ma hâkim hale gelmişti. Cevdet tarihinin
ifadesiyle ateş çatıyı sardıktan sonra kun­
dağı koyanlar da söndürülmesine muktedir
nlamıyarak asıl güçlük meydana yeni çıkmış
oldu (Cevdet Tarihi, C: S- 30). Yeniçeriler,
dununa bir kere hâkim olduktan sonra bü­
tün isteklerini yaptırmak dâvasındaydılar.
Saray ise, buna râzı değildi. Hâkimiyetin ka­
yıtsız ve şartsız padişaha ait olması esastı
ve Alemdar, sadece bunun için istenmemişti.
Şimdi, onun elinden çıkan hâkimiyetin,
ocağın eline geçmesini kabule imkân yok­
tu.

Sadrıâzamın öldüğü henüz resmen bilin­

Alemdarım sehadetinî tasvir eden yukanki miyordu. Çünkü cesedi ele geçmemişti. De­
resim bir A vrupai rcssamtndrr, fakat vak’aya vam eden yangın, bir araştırmaya imkân
uygun değridir. Yeniçeriler onu öldürmek için bırakmıyordu. İkinci Malımud, ilk iş ola­
böyle resimde göste­ rak hükümet işlerinin yürümesini temin için
rildiği gibi yanına çavuşbaşı Am avud Memiş Ağayı vezaretle
kadar geîmiye imkân sadaret kaymakamlığına tayin, etti. Cesaret
ve vakit bulamamış- ve cür’eti dolayısiyle böyle zamanda kendi­
[ârdır. sinden haşan umulmaktaydı. İkinci Mah-
nıud, bir taraftan da yeniçerilerin saraya
* hücum ederek kendisini haî :edip tekrar
Dördüncü Mustafa'yı tahta çıkarmağa teşeb­
Alemdar'ın, şitncîî büs etmelerinden korktuğu için bir savun­
GülVıane Parkı karşı­ ma tedbiri olmak üzere eski derya kaptanı
sındaki Zeyneb S ul­ Ram iz Paşa ile Kadı A bdUrraiımatt Paşa­
tan camii yanında ya maiyetlerindeki kuvvetlerle gelmelerini
bulunan kabrinin ta­ bildirdi. B u emir, derhal yerine getirilip
sı (Paşanın şehade* sekban-ı cedid, topçu ve bahriye askerleri
tinden sönra cfege- yetişerek sarayda gerekli savunma tertibatı
cem cesedi âtıfdıgr aJmdi.
hendek (veya kör
kuyu) te yıllarca, Yeniçerilerin niyeti hakikaten Bâb-ı â li­
yeniçeri ocağımın il­ den' sonra saraya hücum edib Dördüncü
gasına kadar kalmış^ Mustafa'ya sallantı temindi. Bu yüzden sa­
t.*r. Sonra kaîanfart rayın kuvvetle müdafaa altına alındığını gö­
buradan çıkartılıp rünce fena halde içerlediler. Hemen ocak­
Yedi-kü!e yakmına ları uğrunda murdar canlarını vermek ve
gomü’müşj üstüne dû ölünceye kadar birbirlerinden ayrılmamak
bu tas dikifmişttc üzere ahdettiler. Sonra saraya saldırdılar.
İkinci meşrutiyetin Lâkin saray kuvvetle müdafaa olunduğu için
ilânım müteakip de çok ağır telefat vererek ¿eri çekilmek zorun­
şimdi bulunduğu ye“ da kaldılarsa da ablukayı devanı ettirdiler,
re nakledilmiştir) O gün sabahtan beri yollar- kapalı ve sa­
rayda yiyecek az olduğu için tâlim li asker
• * ağası Süleyman Ağa bir şeyler tedarik et­

2840
mek için üç yüz kadar sekbanla Bâb-ı h ü ­
mayundan çıkıp rastladıkları eşkiya toplu­
luklarını ateşle dağıtarak Dikilitaş civarına
kadar ilerledi ve dükkânlarda bulduğu simit,
çörek sibi şeyleri alarak Alemdar Paşanın
da akıbetini kat’î şekilde öğrenmek gayesiy­
le Bâb-ı âii tarafından dolaşıp saraya döndü.
Sadece bu hareket birkaç saat evvel yapıl­
mış olsaydı Alemdar'ı kolaylıkla kurtarmak
kaabil olurdu.
Eskİ padifahın öldürülmesi, âsilerle
olan çarpışmalar
Yeniçerilerin uğradığı bu muvaffakıyet-
sizlik ocağı telâşa şevketaıişti. Onlarla birlik
bulunan yobazlar, yeniçeri ve halkı saraya
hücuma davete başladıkları gibi, yer yer
çıkarılan dsllâllarla yardıma gelmiyenlerîn
kâfir olduğunu ilân ettiler. Sekban'-arin hü­
cumundan korkulduğu için Afa-kapısı o ge­
ce dikkatle muhafaza edildi. Asiler ertesi 17
kasım 1308 (28 ramazan) perşembe günü
süleymaniye civarında toplanarak saray
üzerine hareket etliler. Ne kadar serseri ta­
kımı varsa yolda kendiier:ne katfııyordu.
Sarayı korumağa memur edilen askerden
topçularla tersaneliler o gece dağılıp gitmiş,
sarayda yalnız dört bin kadar sekban kal­
mıştı. Bundan maada sarayın çeşidli hiz­
metlerinde vazifeli ahçı, ekmekçi, helvacı,
bostancı, baltacı gibi sınıflar da ocak gay­
retiyle sekbanlara düşman kesilmiş bulunu­
yor, tenhada rastladıklarını haklıyorlardı.
Eşkiya ise sarayı sarmış, bir kısmı Ayasof-
ya minarelerine çıkarak oradan tüfenk mer­
misi yağdırmaya başlamışlardı. İkinci M ah­
mud, ne olursa olsun sonuna kadar dayan­
mağa. ve âsilere başeğmemeğe karar , ver­
mişti. İlk iş olarak b u fitnenin ve bundan
evvelkinin baş tahrikçisi bulunan Dördüncü
Mustafa’nın idamını emretti. Sarayda bulu­
nan derya kaptanı Kainiz Paşa, Kadı Abdur­
rahman Paşa, umur-ı bahriye nazırı Mara­
lı A li Efendi ve bahriye ümerasından İneç
Mehmed Bey b u vazifeyi üzerlerine alıb eski
padişahı dairesinde boğdurdular. Böylece
Dördüncü Mustafa Üçüncü Selim’e yapmış
olduğu kötülüğün cezasını aynı şekilde ca­
niyle ödemiş aldu.
Sarayda yiyecek bulunmadığı gibi âsiler
su yollarını da kesip içercekileri cidden müş­
kül bir duruma düşürdüler. Bunun üzerine,
müdafaadan Vazgeçilerek büyük b ir taarruz
hareketine karar verildi. Sekban-ı cedid oca­
ğ ı ağası Süleyman. Ağa, dört bin asker ve
dört topla saraydan çıkıp âsilere hücum et­
ti ve bir anda püskürtüp dağıtarak ilerledi.
Cebeciler kışlası alınıp içinde bulunan eş­
kıya öldürüldü. Sonra, At-meydanma varıl­
2341
dı. Süleyman Ağa, kuvvetlerini burada üçs
böldü. Bir kısmını ihtiyat olarak bıraktıktan
sonra b ir kısmını Ahır-kapı’ya, bir kısmını
Ağa-kapısma doğru hücuma geçirdi. Ahır -
kapı tarafları temizlendi. Başında Süleyman
Ağa’nın bulundu ju kol, Irgad-pazarına kadar
ilerlediği sırada ahali ile birleşen yeniçeri­
lerin müdhiş bir hücumuna uğrayıp durak­
ladılar. Eşkiya, sekbanların a tef ine karşı dü­
şene bakmadan hücum ediyordu. Bu sırada
saraydan geri dönme emri alan Süleyman
Ağa, muntazam şekilde ric a t ederek A t-mey­
danında bıraktığı kuvvetlerle birleşip aske­
rini Bâb-ı hümayun önünde topladı. Cebeci­
ler kışlasında bulunan sekbanları yeniçeriler
sarmış ve kışlayı ateşe vermişlerdi. Bâb-ı
hümayun önündeki askerden bir kısmı yar­
dımlarına koşarak bunları kurtardılarsa da,
yangın civardaki ahşap ve sık mahallelere
sür’aUe yayıldı vc ortalığı kasıp kavurmağa
başladı. Halk, can korkusiyle sokaklara uğ­
ruyor, kimi de buna vakit bulamıyarak pen­
cerelerden kendisini atıp sakatlanıyor, dur­
madan patlayan tüfenklerin mermilerine bir­
çok mâsum kimseler hedef oluyordu. Yağma,
ev basma, namusa el uzatma ise adım başına
rastlanan vukuattandı. Bir taraftan da Sul­
tan Mustafa'nın yeniden tahta geçirilmesi
ağlıdan agıza dolaşmaktaydı. Eski hükümda­
rın öldürülmüş olduğu henüz bilinmiyordu.
İsyanın yeni safhası, firarlar, Sekban-ı
cedid’in ilgası
Son savaşlar dahil, sekbanların altı yüz­
den fazlası ölmüş, bu arada ocak ağası Sü­
leyman Ağa ile çarpışmalarda büyük yarar­
lığı görülen subaylardan yağlıkçı binbaşı şe-
hid düşmüşlerdi. Âsilerden ise, beş bine ya­
kın ölü vardı, ikinci Mahroud, Un-kapam ön­
lerinde demirli bulunan savaş gemilerinin
âsilerin karargâhı olan Ağa-kapısını topa tut­
malarını emretti. Bu sırada yangının kol-kol
yayılması üzerine eşkıyadan bir kısmı evle­
rinin ev eşyalarının derdine düşerek dağıl­
mışlar, bir kısmı ise sinmişlerdi. Ağa-kapısı-
n uı da topa tutulması üzerine ocağın ileri
ağaları ülemayı padişaha göndererek top ate­
şinin kesilmesini rica edip âsilerin derneğini
dağıtacaklarını bildirdiler ve öldürülen ağa
gibi kendileri de Sözde eşkıyanın elinde kal­
mış ve bu yüzden tasvip etmedikleri bu hâ­
diselere engel de olamamış bulunduklarını
anlattılar. İkinci Mahmud, bundan sonra böy­
le hâdiseler çıkarmamak şartiyîe yeniçerileri
affettiğini bildirdi. Bunun üzerine kavga ke­
sildi, Sekbanlar saraya döndüler. Hemen yan­
gının söndürülmeğine çalışılmağa başlandı.
Lâkin, rüzgâr şiddetle estiği için ilerliyen
yangın kolları ancak geniş meydanlara veya
 kâğit evlere dayandığı noktalarda durabili­
yor, yanabilecek ne varsa yanıyordu.
Böyle ce, üstünlük devlette kaldığı sırada
eski derya kaptanı olup Bursa'da sürgünde
bulunan Seyyid Ali Paşg’ıım adamlarından
Kandıralı Mehmed adlı birisi Kasınıpaşaya
geçerek Tersane, Galata, Boğa s ve Üsküdar
tarafına kaçmış olan âsileri tekrar ayaklan­
dırıp başına topladı. Tersane ile limanda bu­
lunan gemileri ele geçirdi. Tophane kışlasına
gidip aoria açtırarak tepçu ve top arabacısı
kazanlarını çıkarttırdı ve Et-meydanına gön*
derdi, Şehirde deliâîlar:
«Gemilerle tersane, karşı taraf ve Top­
hane eli m İzde i...» diye ilân ettiler. Bir kısım
haşerat ise:
«Devlet vükelâsı kaleleri kafire sattılar.
Orduda iken bize savaştan vazgeçip geri çe­
kilmemizi emrettiler* diye bağırarak sokak­
larda dolaşıyorlardı. Böylece, sinmiş olan eş­
kıya yeniden ayaklanıp isyan alevlendi. Sa­
rayda ¡bulunan Bam ta Paşa, Kadı Abdurrah­
man Paşa, bahriye nâzın Morali Ali Efendi,
İnce Mehmed Bey zorbaların bu sefer mut­
laka kendi başlarını istiyeçeklerin i hissederek
deniz yoluyla Üsküdar’a’ kaçtılarsa da, orada
karaya çıkamayıp Marmara’ya doğru yelken
çtılar. Âsiler, kaçtıklarını sezmiş ve kendi­
lerini takibe koyulmuş bulunuyorlardı. Bu­
nunla beraber Aya-Stefanos i Yeşilköy)'a çı­
kıp izlerini kaybettirmeğe muvaffak oldu­
lar.
Âsiler, yangının şiddetinden Bâfo-ı âliye
iki gün kadar yan aşamamışlardı. Ateş sönün­
ce araştırmağa başladılar. Rastladıkları iki
demir kapıyı açarak bir mahzene girdiler.
Alemdarla başkadmm ve harem ağasının ce­
setleri burada idi. Altın ve mücevher dolu
keseler ve küçük sandıklar da ortada bulu­
nuyordu. Bunlar derha] yağma edildikten
sonra kaçıp saklanmış olduğu rivayet edilmiş
olan Alemdarın cesedinin bulunduğu Ağa -
kapısına haber verildi. Bu c^sed sürüklenerek
Et-meydamna getirildi. Üç gün orada bira«
kıldıktan sonra Ycdİ-kulede bir hendeğe atıl­
dı. Yeniçeriler bundan sonra âdetleri ol­
duğu üzere kellesini istedikleri devlet ricali­
nin listesini saraya gönderdiler. Ülema araya
Eirerek vaktiyle nizamdı cedid için fetva ver­
miş olan şeyhülislâm Salih-zâde Es’ad Efen-
di’nin sorguyu çekilmesine ve Rusya ile barış
İNGİLTERE İLE BARIŞ V E R U S S A V A Ş L A R I
Ispanya’da muvaffak oîamıyan Bonapart,
Do|u Avrupa‘da durumunu kuvvetlendirmek
için Rus çariyle Prusya’daki Erfurt kasaba-
sında bir daha buluşarak Doğu ve Batı Av-
rupa mes'elelerl üzerinde görüşüp bir an-
2842
görüşmelerini yapacak başkası bulunmadığı
bahanesiyle Galib Efendilin idamına engel
oldular, Diğer kaçanların yakalanınca ceza­
ları verilmek ve sekban-j cedid ilga olunmak
üzerç anlaşma oldu. Esasen Dördüncü Mus­
tafa’nın da ölümü ilân edilmiş olduğundan
bu cihetten de ümidi kesen âsiler dağıldılar.
Sekbanların bir kısım subayları öldürüldüy*
şe de, kendilerine dokunulmadı. Bu arada,
Selimiye kıblesiyle sekban ocağı ağasının ve
binbaşılarının evleri, Kadı Abdurrahman Pa-
şa'nın konağı, Levend çiftliği ile etrafındaki
evler ve dükkânlar yakıldı. Gerici kuvvet üs**
tün gelmişti,
Böylece, delvetin dayandığı müesseseler!
ıslah etmek ve Batı askeri tekniğine göre bir
ordu kurmak teşebbüsü, bir kere daha mu­
vaffak olamamış oluyordu.
Memiş Pafa’mtı sadareti ve firarilerin
akıbeti
Hâdise yatıştıktan sonra sadaret makamı
M emiş Paşa'ya asaleten tevcih olundu (21 ka­
sım 1808). Şeyhülislâmlığa ise Dürrt-zâdc Ab­
dullah Efendi getirildi. İki taraf da yorgun ve
hükümet zayıftı. Kandıralı Mehmed bundan
istifade ederek Bursa’da bulunan efendisi
Scyyid Ali Paşa’yı İstanbul'a davet etti. O da
kimseden izin almağa dahi lüzum görmeden
derya kaptanlığı makamına oturdu. Hamiz
Faşa ile İnce Mehmed. Bey, Selim Giray’m
Çatalca’daki çiftliğine sığınmışlardı. Merali
Ali Efendi İstanbul'a gelip bir tarafta gizlen­
di. Kadı Abdurrahman Paşa da kılıcını değiş­
tirip İstanbul’a dönerek bir müddet kaldık­
tan sonra oğlunun mutasarrıfı bulunduğu
Aiâiye kalesine gittiyse de, ocağın ısrarı üze­
rine gönderilen Teke mutasarrıfı Mehmed
Ağa on bin kadar askerle şehri beş altı ay
muhasara ettikten sonra paşa’yı, oğlunu ve
büyük oflu müderris Mehmed Beyi yakala­
yıp idam etti- Bnmiz Paşa, $elim Giray*ın.
yanından ayrılıp Rusçukla giderek Alemdar’m
eski kethüdası Köse Ahmed Efendfye sığın­
dı. Lâkin beylerbeylik verilmiş bulunan Kan­
dıralı Mehmed, Seyyid Ali Paga’mn emriyle
onu takibe memur edilmişti. Tuna seraskeri
Hüsrev Paşa bir kısım âyânla Rusçuk üze­
rine yürüdüğü sırada Ramız Paşa ile Köse
Ahmed Efendi ve Alemdarın sarrafı Manok,
Rusya’ya iltica ettiler.
laşmaya vardılar (12 ekim 1808). Buna göre,
İngiltere'ye resmen barış teklif edilecek, ak-
tedilceek anlaşmada İspanya krallığı faane-
dazımın değişmesi tasdik edilecek, Finlandiya
ile Eflak ve Boğdan Rusya'ya katılacaktı. Bo-
i
napart ilk iki şart uğruna üçüncülünü kabul
etmekle beraber, bunun O sm an lI devletine
birdenbire tebliğine râzı olmuyor, bunun O s­
manlIların İn g iliz politikasın3 meyletmesine
seb ep olacağını ileri sürüyordu.
Ormanlı devletinin İngiltere ile ban?
ve ittifak yapm ası
E sa se n A le m d a r v a k ıa sın d a n son ra İ s t a n ­
b u l'd a u m u m î e fk â r n iz a m -ı ced id v e İsla h a t
k ış k ırtıc ısı olarak ta n ın a n F r a n s a ’n ın şid d e tle
a le y h in e dön m üş b u lu n u y o rd u . N itek im , V a ­
hi tf E te n d i İn g iliz d e le g e si K o b e rt A d e r l e
g ö r ü lm e k ü zere Ç a n a k k a le 'y e g ö n d erilm işti.
H a d ım -zade ç iftliğ in d e geçen müzâkereler,
Avusturya elçisi Ştümer'in d e h im m e tiy le kı­
sa zamanda n e tic e le n e re k Kale-i S u lta n iy e
b a rış andlaşması im z alan d ı (5 o cak İ8ÛSÛ, On
ik i m a d d ey i ih tiv a ed en bu b a rış andlaşması
şu e s a s la rı ih tiv a ç im e k te y d i:
1 — B u a h ıd n a m e im za ta rih in d e n it ib a ­
ren ik i d e v le t a ra s ın d a h iç b ir d ü şm a n lık k a l ­
m az v e e n k ıs a mamanda ta r a fla r ın e lin d e b u ­
lu n a n e s ir le r h em en v e b ilâ m ü şk ü lâ t v e b e ­
d e l m ü b a d ele o lun ur.
2 — im z ad a n o tu z b ir gün son ra, e ğ e r
Ö sm a n lı arazisin den , a ld ığ ı y e r l e r v a r s a , İ n ­
g ilte r e b u n la rı o ld u ğ u g ib i ia d e ed ece k tir.
3 — Osm a n lı d e v le tin in e lin d e Ingiliz tü c ­
c a rın a a it t e v k ii e d ilm iş e m v a l v e e ş y a v a r s a
ta m a m e n ia d e v e te siîm o lu n ac ak tır,
4 — H ic r î 1D86 (İ675> se n e si c u m a d e la h i-
r e s i o rta la rın d a a k te d ü e n a h id n a m en in e s a s ­
l a r ı v e K a r a d e n iz tic a re ti g ib i e v v e lc e e s a sa h e rh a n g i b ir h asım d u ru m u n a geçm esi h a lin ­
b a ğ la n a n b a z ı im tiy a z la r (K a p itü lâ s y o n la r . de, D e v le ti a iiy y e 'n in B o sn a v e D a lm a çya k ı­
g ib i) fe s ih e d ilm e m iş g ib i y ü r ü r lü k te k a la ­
ca k tır.
5 — O sm a n lı d e v le tin in , İn g iliz tü c c a rı­
n ın m al v e e ş y a s ı v e g em i le v a z ım ı v e a h z
v e ita la r ın a d a ir v e s a ir tic a re tin i k o la y la ş ­
tırm a sı v e m ü saa d e sin e k a rşılık , I n g ilt e r e
h ü k ü m e ti d e m e m le k e tin e g id ip g e le c e k O s-
m a n h tü cca r v e te b a a sı v e b a y r a k la r ı h a k ­
k ın d a m ü s a d e 'i tam v e do stça m u a m ele e d e ­
c e k tir.
6 —-E s k i resm o lan y ü z d e Üç esasi, O s-
m snlj, d e v le tin c e so n ra d a n tanzim, edilen, g ü m ­
r ü k ta r ife s i v e h ıısu sile iç tic a r e t m a d d esi
n asıl tan zim olun m uşsa, İn g ilte re h ü k ü m e ti
b u n u n esa s tu tu lm a sın ı k a b u l ed er.
? — İn g ilte re e lç ile ri d iğ e r d e v le t e lç ile ­
r in in m a ü h a r o ld u k la rı im tiy a z v e itib a r ı h a ­
iz o la c a k , b ilm u k a b e le O sm an lı d e v le tin in İ n ­
g ilte r e e lç isi de a y n ı m u a m e le y e tâ b i b u lu ­
n a c a k tır.
8 — O sm an lı tü c c a rın ın iş le r in i g& rm ekrın ın B â b - ı â liy i teh d id e kalkışm ası., ne
v e n ez a ret e tm e k ü z e re M a lta ’d a v e I n g ilt e ­
r e m em le k etle rin d e lü z u m gö rü len y e r le r d e
ş e h b e n d e rlik le rin k u ru lm a sı v e b u n la r için.
O sm an lı ü lk e sin d e k i İn g iliz k o n so lo sla rı h a k ­
k ın d a c a r i o la n m u a fiy e tin k a b u l e d ild iğ i.
2843
9 — În g ili 2 e lç i v e k o n so lo sla rın ın ku lla-
n a c a k la r ı te rc ü m a n la r v e b u n lara v e r ile c e k
b e ra tla rın v e r iliş şek lin in tesbiti.
10 — O rm a n lı d e v le ti r e a y a v e tü c c a r v e
te b aa sın d a n b ir şah sa İn g iliz patent;?sı ve
izin siz e lç i v e konsolos paten tası v e r ilm iy c -
ceğt.
İ l — K a ra d e n iz v e A k d e n iz b o ğ a z la r m -
d an h e r y a b a n c ı d e v le t h a rp g e m ile rin in sa ­
v a ş ta v e b arışta m iisad esiz g eçm esin in y asa k
o ld u ğ u u su lü n e İn g ilte re n in ria y e t ed eceği.
12 — B u m uam elen in ta s d ik li n ü s h a la r ı­
n ın İsta n b u l'd a m ü b a d ele o lu n ac ağ ı (M enm ed
M es'u d ; M ecm u a-i m u ah ed ad , C ; I, S : 2f5§),
B u a n d lsşm a m n O sm a n lılarc a en m ühim
ta ra fı, B o ğ a z la rın y a b a n c ı d o n a n m a la ra k a ­
p a lılığ ı prensibini. In g iL tere ye k a b u i ettirmesi,
İn g ilte re için de B o n a p a rt tarafından kend i
d e v i e? i a le y h in e ta tb ik ed ile n «k ara m uh a­
s ara sı* nda b ir g e d ik a ç m a ğ a m u v a ffa k ol­
m asıyd ı- D iğ e r ta ra fta n b u b a r ış dolayısiyie
F r a n s a ’nın O sm anlı d e v le tin e ta a r r u z u ihti­
m a li d e d ü şü n ü le rek b u b a r ış m u a h e d esi ile
a y n ı zam an d a b i r d e g iz li O srn a n lı-tn g iliz it­
tifa k ı y a p ıld ı. D ö rt m a d d ey i ih tiv a e d e n bu
j£ tifa k m esa sla rı da ş u a la r d ı:
l — F ra n s a d e v le ti ta ra fın d a n O sm anlı
d e v le ti a le y h in e h a rp ilâ n ı v e te h d id i v â k i
o lu rsa İngiltere,, O sm an lı d e v le tin e y a rd ım
ta a h h ü d ü n d e b u lu n d u ğ u n d an A kd e n iz a d a la n
v e O sm anlı k ıy ıla r ın ın m u h afaz ası iç in iç
detib.de h a z ır la n a c a k d o n an m an ın t a fs il ve
ta n zim i h u su su n d a İsta n b u l'd a g ö rü şm elerd e
b u lu n u la ca ğ ı.
2.—• F ran sa'n ın . O sm an lı d e v le tin e k a rşı
y ı la r ı istih k â m la rın ın te z y id i için. In g ilte r e
d e v le ti g ö ste rile n deniz m e v z ile rin e to p v e
b a r u t v e d iğ e r m üh im m atı v e rm e y i ta a h h ü t
ed er.
3 — İn g iliz le rin İsk e n d e r iy e ’y i iş g a l ve
ç e k iliş le ri esn asın d a İn g iliz k u m a n d a n la rı ile
O sm a n lı d e v le ti m em u rla rı a r a m d a v a k i
olan m u k a v e le le rin İsta n b u l’d a güzden g e ç ir i­
lip ta n zim o lu n ac ağ ı.
4 — İn g ilte re , O sm anlı d e v le tin d e n ön­
ce, R u s y a ile b a rış y a p a rs a , o zam an İngil^
te re d e v le tî İ lu s y a ile O sm a n lIlar a r a sm '
d a O sm an lı p a d işa h ın ın şa n ın a u y g u n b ir
b a rış y a p ılm a sın ı taah h ü d e d er. İşb ıı m ad ­
d e le r d iğ e r d e v le tle rd e n g iz li tu tu la c a k tır
(M ec m u a -i m uah edat, C : I, S : 26S).
K a M k a te n İn g ilte re il e b arış y a p ıld ığ ı­
nın a ç ık la n m a sı F r a n s ız la r ı fe n a h a ld e h id ­
d e tle n d ird i. F a k a t n e F r a n s a m a slah a tg ü z a ­
d e P a r is e lç isi M ü h ib E fe n d in in re s m e n is­
t is k a li n e tic e y i d e ğ iştirm e d i- A n d laşm an m
im z a la n ışı Ç a n a k k a le ’de k a r ş ılık lı to p a te ­
ş iy le k u tla n d ık ta n son ra İn g ilte r e e lç is i İs ­
ta n b u l'a g eld i.
 Rus savaşının devamı sadnâzamın
değişmesi, yılın çarpışmaları
Bununla beraber, Rusya ile savaş iıaii
devam ediyordu. yaş kasabasındaki bar 15
görüşmeleri, bir türlü ilerlememekteydi. İs­
tanbul’da kopan san ihtilâl üzerine devle­
tin düştüğü zayii hali fırsat sayan Huşlar,
Eflak ve Bcğdan’m kendilerinde bırakılma­
sında şiddetle ısrar etmekteydiler. Hcisül-
küttab Galib Efendi’nin başkanlığındaki
Sadrtâzam Yusuf 2 iy a Paşa
Csmanlı heyeti, bunun üzerine müzakerele­
ri terkedip ger; döndü. Huşlar buna, İsma­
il, Yergüğü ve İbrail iarafma asker şevket­
in ekle karşılık verdiler (Nisan).
Rus başkumandanı mareşal Prozorovski
tarafından bir kısım kuvvetlerle İbrail kale­
si üzerine gönderilen general, bu kale civa­
rına gelip muhafızlarından teslim olmalarını
istedi. Fakat ona müdafi ierce top ve lıumba-
ra ateşi ile cevap verildi. Eus generali İbrail
kalesini mulıasara ve tazyikle almak isteyin­
ce daha da şiddetli mukabele gördü. Bilhassa
İbrail nazırı Laz Ahmed Ağa cesaret ve şeca­
ati ile bütün müdafilere güzel bir örnek ol­
du, onların gücünü artırdı. Gece, gündüz den­
meyip kalede düşman tarafından açılan her
gedik hemen kapatıldıktan başka, fırsat bu­
lundukça, bir miköRr süvari ile muhasırlar
üzerine hüeurr. ve huruç hareketlerinde bu­
lunuldu. Bu şekilde hayli devam eden çar­
pışmaların sonlarında, Ahmed Ağa kalabalık
süvari ve piyade birlikleri ile kaleden çıkıp
Ruslarla pek şiddetli bir savaşa girişti. Sa­
bahlan akşama kadar süren bu çetin çar­
pışmada düşman pek fazla zayiat verdiğin­
den bir kaç top ve bir mikdar cephanc ve
çadırlarını terkedip çekilip gitti (Mayıs).
İbraildeki çarpışmalar sırasında yine Rus
mareşalinin gönderdiği başka bir düşman ko­
2344
lu kuvveti de Yergöğü üzerine gelmişti. Bu
kalenin muhafızları gerekli müdafaa tedbir­
lerini aldıktan başka Rusçuk âyânı tarafından
da yardım olarak Tuııadan asker ve m ühim ­
m at geçirilmeğe başlandı. Ruslar kale rntt-
dafılerı ile yaptıkları bir kaç çarpışmada ne­
tice alamayınca, Turtadan geletı yardımı da
dikkate alarak, İbrail Önlerinde uğradıkları
hezimete benzer bir vaziyetle karşılaşmadan
çekilmeyi uygun buldular.
Ancak İsmail kalesine giden üçüncü bir
Rus ordusu burasın: şiddetle muhasara et­
mekleydi. Diğer taraftan mareşal Poiorovski-
□in esas ordu ile Turtayı aşmak üzere hazır­
latm akta olduğu söylenmekteydi. Cephedeki
OsmanlI kuvvetleri bu ilkbahar çarpışmala­
rından tahminlerin hilâfında başarı göster­
mişler, savaş şevk ve güçlerinin yerinde ol­
duğunu belli etmişlerdi.
İstanbul’da daha senenin ilk gününde
böyle m ühim ve nazik bir zamanda devleti
idare kabiliyetinden mahrum bulunan Me-
miş Paşa azTedilip Sakız adasında oturmağa
memur edilmişti. Sadaret m ührü ise gizlice
eski sadrıâzam olup bu sırada Halcb valisi
bulunan Yusuf Ziya Paşaya gönderilerek o
gelinceye kadar da sadaret kaymakamlığına
Carhacı A li Paşa tayin olunmuştu (1 ocak
1809), Yusuf Ziya Paşa, İstanbul’a gelir gel­
mez savaş hazırlıklarına başladı. Kendisi sek­
senlik bir ihtiyar olduğu gibi, vaktiyle Mısır
savaşında başarı gösterememişti. Yeniçeri
ordusu, tamamen denııe-çatma düzen ve di­
siplinden mahrum, savaş bilgisi ve kabiliye­
ti oltnıyan bir kalabalıktan ibaret bulunduğu
halde boy ölçüşeceği Rus ordusu batı usul
ve tekniğine göre yetişmiş, şöhret sahibi ku­
mandanların idaresindeki birliklerden mürek­
kepti. B ütün bunlara rağmen yukarda nasıl
başlandığını ve cereyan şeklini naklettiğimiz
Tuna boyları savaşları ordunun o tarafa git­
mesini icab ettirir, ek leydi. Toplanan bir m ü ­
şavere meclisinde orduyu hüm âyunun Rume-
liye hareketi karar altına alındı ve tuğlar
Davud-paşa sahrasına dikildi (Haziran). Tem­
muz ayında Sancağ-ı Şerifi teslim alan sadrı-
âzam ve serdar -1 ekrem Yusuf Ziya Paşa
Edirne'ye doğru yola çıktı.
Ordu İstanbul'dan lıareket etmeden
Morali A li ve Bchiç Efendiler yeni sadrıâ-
zamın gayretkaşligi ile idam edilmişlerdi.
Davud-paşadan yola koyuları yeniçeri ordu­
su dört bini savaşçı olmak üzere beş bin
kişiden ibaretti. Bununla beraber, mevcut­
larının on dört bin olduğunu bildirip tayin
ve ulûfeierinî ona göre tahakkuk ettirmiş­
lerdi.
 Rusİann savaş hareketlerine başlamaları
üzerine, Sırplar da ayaklanıp Sofya’ya ka­
dar inmişlerse de, o tarafın seraskeri Hur-
şid A h m e d Paşa bunları püskürtüp Kaman-
ce (Köstendil güneyinde Kam eniza) karye­
sine kadar çekilmeğe mecbur bırakmıştı.
Darva köprüsünde bir daha yenerek tamamen
dağıttı. B u sırada Ağustos ayı başlarında
Edirne’ye ulaşan v e burada toplanan m ec ­
liste alınan karar gereğince tekrar hareket
eden ordu Ş um n u’ya varmış ve burada k a ­
rargâh kurmuştu (27 ağustos). Sadece bir
savunma savaşı yapılmasına tarar verilmiş
bulunuyordu. Ruslar, T un a ’nın sağ kıyısına
geçmiş olduklarından bir kısım kuvvetlerin
Rusçuk’tan Yergöğü’ye geçerek arkalarını
çevirmelerine karar verildiyse de Tuna ser­
askeri Hüsrev Paşa Rasvat’da Kuşlara yenilip
gerî döndü, Ruslar, Silistre’yı muhasara et­
tiler.
Rus başkumandanı Prozorovski'nin ölü­
m ü üzerine yerine tayin edilen Gürcü asıllı
Bağratıyan, Rus ordularını genel bir taar­
ruza kaldırıp Maçin, Köstence ve Hırşovayı
alarak ilerledi ve Tatariçe mevkiinde O s ­
m a nlI ordusuyla büyük bir m eydan savaşı­
na tutuştu. OsmanlI askeri, kahramanca d o ­
ğuştu. Savaşın en kritik zamanında Tepede-
lenli-zâde Muhtar Paşanın yardımcı kuvvet­
lerle yetişmesi üzerine boğaz boğaza süren
m eydan savaşını OsmanlIlar kazandı. Ruslar,
ağır zayiat vererek Silistre önlerindeki istih­
kâmlarına çekildiler (24 ekim 1809). Burada
da tutunamıyacaklarını aniıyan Ruslar tek­
rar Tiinamn Eflak tarafına çekilmeyi u y ­
gun buldular. Sadrıâzam hemen Silistre sah­
rasına gelip ordugâh kurdu. Kış bastırınca
da ordu Ş u m n u ’ya döndü (22 kasım).
Ruslar kışın uzun zamandan beri m u h a ­
sara ettikleri kalelerden, önce zahiresizlik
yüzünden vire ile teslim olan İsmaili (A r a ­
lık 1809), senra da îbrail’i (O c a k 1810) ele
geçirmeğe muvaffak oldular. Lâkin, ordula­
rında bulunan yirmi binden fazla hasta ve
yaraiı bellerini büküyordu. Osmanlı ordusu­
nun bu kadar dayanacağını ve Rusları bir
mes’dan savaşında yeneceğini kimse ümid
etmiyordu.
Derya kaptanlığına getirilmiş bulunan
Hacı M e h m e d Paşanın kumandasında olarak
Karadenize çıkarılan donanm a ise en lüzumlu
teçhizattan ve tâlim görmüş askerden m a h ­
rum du. E u yüzden durum u tehlikeliydi. L â ­
kin, düşman donanmasına rastlanmadı. İngi­
liz donanması ise Akdenizde R u s amirali Sin-
yavin kumandasındaki Rus savaş gemilerile
rastladığı Rus ticaret gemilerini zaptettiği gi­
bi, çarla olan anlaşma gereğince Fransaya
geçen Yediada cumhuriyetine hücum ederek
2845
Zanta, Kefalonya ve İtaki adalarını aidi. Aya-
mavra'yı savaşla zapt ve Korfo’y u da m u­
hasara etti.
Rusların Balkanlarda ilerlemeleri,
sadnâzamm azli
İlkbaharda Rus ordularının yeni başku­
mandanı Kam enski üç koldan taarruza geçti
(Mayıs 1810). Bir kol, Balçık’tan ilerliyerek
ulufe kavgası yüzünden Halil Paşa k um an da­
sındaki askerin dağılmasından istifade ile
V a rn a ’yı muhasara etti. İkinci kol, Hacı -
oğlu Pazarında şiddetli bir m ukavem et gö­
rüp onbiııc yakın telefat verdiği lıaldc so­
nunda burasını aldı. Arkasından Hezargrad
(Razgrad) Rusların eline geçti. A n c a k Hazi­
ran başından beri muhasarada bulunan Si­
listre kalesi de b u sırada eski mütesellimi
Yılık-oğlu’nun düşmanla olan gizli m uhabe­
re ve anlaşması icabı vire ile R u s kuvvet­
lerine teslim oldu (11 Haziran). Totrakan da
aynı akıbete uğradı. Bulgaristan yolu Rus-
iara açılmıştı. îstanbulda padişah, Hacı-oğiu
Pazarı müdafii Baba-Paşanın esareti ve bil­
hassa Yıiık-oğlunun ihaneti üzerine Silistre-
nin düşm ana teslimini duyunca «Cihad-ı ek-
ber» ilân ederek bütün tebaayı devleti kur­
tarmaya dâvet etmekteydi (25 haziran). Ser-
dar-ı ekrem Y u suf Ziya Paşa da K am en ski’
den mütareke istediyse de, mağrur düşman
başkumandanı ancak devletinin istediği şart­
larla barışa razı olunduğu takdirde bunu
kabul edeceğini bildirip Ş um n u üzerine yü­
rüdü. Burasını aldıktan sonra, İstanbul ön­
lerinde barış imzalayacağını ilân etmişti. Lâ­
kin, S u m n u ’da büyük bir mağlûbiyete uğra­
yıp Rusçuk’a doğru çekildi (4 ağustos). Az
sonra da Osmanlı donanmasının V a rn a önü­
ne gelmesi üzerine buradaki Rus ordusu da
muhasarayı çözüp gitti. Ş um n u’dan mağlû-
ben Rusçuğa doğru giden R u s ordusu bura­
sını muhasara ettikten sonra Silistre'ye geçti.
Çekiliş sırasında bıraktığı yerleri yakıp yıkı­
yordu. Rusçuk, Rus hücumlarına şiddetle <îa-
yandıysa da, imdada koşan Halil Paşa ordu­
su Batin civarındaki m eydan savaşında ağır
bir mağlûbiyete uğradı. Halil Paşa şehid
düştü. Serdar-ı ekrem, zamanında yardım
etmiş olsaydı b u savaşın kazanılıp Rusların
pek tehlikeli bir durum a düşmeleri m ü m k ü n ­
dü. Bununla beraber, Hacı-oğlu Pazarına sal­
dırdıklarından beri Rus telefatı elli bini bul­
muştu.
Batin zaferinden sonra Ruslar, Rusçuk,
Yergöğü ve Niğbolu’yu da zaptedip <27 ey­
lül) Balkanları aşarak Lofça’ya girdiler. Sırp-
lar ise adam-akı Ilı ayaklanmışlardı. Ancak
Rusya’nın, Fransa ile araları gittikçe açıl­
makta olduğu için Osmatılı devletiyle bir ba­
rışa canatıyor, İâkin barış şartlarından feda­
kârlıkta bulunm ak istemiyordu. Bununla
beraber, her muvaffakiyetten sonra daha h a ­
fif şartlar ileri sürüp barışa bir ân. evvel
kavuşmağa çalışmaktaydı. Kışın yaklaşması
ve Fran&ıs tehlikesi Rus ileri harekâtını dur­
dur muştu.
Sadrıâzara Yusuf Ziya Paşa, ocaklıya ya­
ranm ak için kendilerine lüzumundan fazla
yiiz verip şımarmalarına sebeb olduğu gibi,
servet ve ihtişama pek düşkündü. Ayrıca, b'J
savaşı padişahın istediği gibi yü Tütemiyor-
du. B u sebebler yüzünden nihayet azledilip
yerine îbrail'de Rusları mağlup etmiş olan
İbrail nazır) X.,âz A h m e d A ğa tayin edildi
(15 nisan İSli). Yusuf Ziya Paşa evvelâ Di-
metnka’da oturmağa m em u r oldu. Sonra m al­
lan müsadere edilip Rodos'a sürüldü.
Osre 2.nl> serdarının hatası ve orduların
muhasaraya düşmesi
B u sırada hastalanan Rus başkumandanı
da değiştirilmiş ve yerine Kutuz of tayin
edilmişti. Kendisi, İkinci Kaîerina zamanında
karga savaşında, Maçin muharebelerinde
bulunmuş tecrübeli bir kumandandı. Üstelik
Kam enski gibi hsyal-perest olmadığı için İs­
tanbul yolunun zorlanmasından bir fayda
elde edilemiyeceğini anlıyordu. Devletinin
de, Fransa tehlikesi karşısında acele barışa
muhtaç bulunduğunu bilmekteydi. .Lâkin,
yeni serdar -1 ekrem Rusçuk’u zaptelmiş b u ­
lunuyordu (T e m m u z 1811). Şimdi barışa y a ­
naşmak, mağlûp durum da barış yap m ak gibi
olu;du. B u n u n için bir muvaffakiyet kazan­
ması şarttı. B u esnada serdar-ı ekrem A h ­
in ed Paşa, yanındaki ordu ile Rusçuk'tan T u ­
na nehrini geçmek sevdasına düştü. B u ise,
o günkü şartlarla delilikten başka bir şey d e­
R u so uk (Bartletften)
2846
ğildi, Nitekim, ikiye bölünmüş olan Osmanlı
ordusu, agir bir mağlûbiyete uğradı.
O n u bu harekete sevkeöen Sirozi îsm?-
İl Eeyin Vidin’den T u n a ’yı geçerek Kalafat­
ta bulunan R u s kuvvetlerine başarılı bir
darbe vurmasıdır (T em m u z 1811). L a z Ah-
med Paşa da onun kazandığı başarıyı örnek
alarak bir şeyler yapm ak gayesiyle harekete
geçti.
Önce Rusların Yergöğündeki kuvvetlerini
azaltmak gayesile bir şaşırtma hareketine
baş vurup Vidin’e ve oradan Kalafat’a geçe­
cekmiş gibi hazırlıklara başlayıp bir takım
aldatıcı hareketler yaptı. Ruslar da aldanıp
hakikaten bazı birliklerini Kalafat tarafına
kaydırmaya başladılar. İşte o zam an serdar-ı
ekrem Rusçuk yakınında ve T u n a üzerinde
bulunan adaya bir kısım kuvvet çıkardı. Her
ne kadar Ruslar adaya kuvvet Sevkedip m ü ­
dafaa etmek istedilerse de neticede çekilmek
zorunda kaldılar. B un d an sonra da Rusçuk
tarafındaki esas Osmanlı birlikleri adada b u­
lunan kuvvetlerinin himaye ateşi altında Tu-
nayı aşıp karşı kıyıya geçmeğe başladı. So ­
nunda serdar-1 ekrem de kapısı halkı ile o n ­
lara iltihak etti. Eflak tarafında toplanan
bu büyük Osmanlı ordusu Yergöğüne bir saat
mesafede bulunan A n b a r mevkiine gelip tah­
kimat yapmağa başladı.
Rusların Osmanlı ordusunun geçişini ve
sonra da ilerleyişini önlemek gay esile yap­
tıkları hareketler bir netiee vermediğinden
onlar da mukabil müdafaa tedbirlerine te­
vessül ettiler,
Böylece iki tara! da bir siper harbine
hazırlanmaya başlamıştı. İstanbul'a bu du­
rum bildirildiğinden (15 eylül) her ân bir
kat’î savaş, haberi beklenmekteydi. H ak ik a­
ten bir takım çarpışmalar oldu ve bazı Rus
grupları esir edildi, fakat iki ta­
raf da kat'i bir neticeye ulaşa­
madı.
İşte işin uzadığı esnada
R u s kum andanı Kutuzof, aşıl
Osmanlı kuvvetlerinin Yergöğü
kıyısında ve buna mukabil pek
zayıf birliklerin Veli Paşa ile
Galip Efendi emrinde Rueeuk
etrafında bulunduğunu ve b u n ­
ların tedbirsiz ve gaflet halin­
de olduklarını istihbar edip öğ­
rendi. Fırsattan istifade etmesini
bilen Kutuzoî cüretkâr bir te­
şebbüste bulundu. Bir gece ani­
den şalupa ve dubalarla Ruscük
yakınındaki Dikilitaş mevkiine
Rus birlikleri geçirdi ve hemen
burayı geceden tahkim etti (14
ek im ),
Sabah Rusçuk’taki ordugâh-
ia d urum öğrenilince bir telâş başisdı. Ü s­
telik pek erken saatlarda iki bin kişilik k a ­
zak birliğinin hücuma geçip Voli Pasa k u v ­
vetlerini firara mecbur ettiği duyulunca G a ­
lip Efendinin yanındakiler de dağıldı. G a ­
lip Efendi de Kuşçuk kalesine kaçtı. B u Rus
kuvvetlerinin Rusçuğu muhasaraya başladı­
ğı sırada Yergöğü yakınındaki sadrıâzam ve
serdar-ı ekrem vaziyeti öğrendi. Lâz Ah-
med Pasa asıl karargâhının bulunduğu R u s ­
çuk tarafını önemli sayıp Cebbar-zâde Celâ-
liiddin ve Maraşiı Kalender Paşa kuvvetle­
rini orada bırakıp kendisi Rusçuk tarafına
geçmeyi uygun görerek pek güç elan bu işi
başarmıya muvaffak oldu.
Sadnâzam m mütareke ve fcanş isteği,
Yergöğü görüşmeleri
Ancak vaziyetin vehameti karsısında
Sadrıâzam ve serdar-ı ekrem, Kutuzof’dan
mütareke ve barış istemek zorunda kaldı.
B u sırada çar Birinci Aleksandr Kuttızof’a’,
OsmanlIlarla derhal barış yapılmasını ve
yirmi milyon kuruş harp tazminatı ile Boğ-
dan’m Sorct suyuna kadar olan kısmını iste­
mekle iktifa etmesini bildiren talimat gel­
mişti, Halbuki, Ruslar şimdi Osmanlı ordu­
larını müşkül duruma sokmuşlardı. Serdar-ı
ekrem bir tarafta, karsıda kendi haline bıra­
kılan ve Ruslar tarafından sarılan ordu da
soğuktan ve hastalıktan kırılarak, açlıktan
ot, kek ve at ölüsü yiyerek ve Rus topçusu­
nun ateşiyle ezilerek m ahve m a hkûm bir ha­
le gelmişti.
Kutuzof, bu zafer üzerine Bcsarabya ile
bütün Boğdan’ı istedi. Ayrıca Eflak'a bir ne­
vi muhtariyet ve Sırbistan’a istiklâl veril­
mesini şart koşmuştu. Anadolu tarafında da
Faş suyunun denize döküldüğü yerdeki kü ­
çük bir arazi parçasını istiyordu. Sadrıâzam,
barış müzakerelerine başlanması için evvelâ
bir mütareke akdini istediyse de Kutuzof
bunu reddederek T u n a ’nın kuzeyindeki b ü ­
tün yerleri aldı. A h m e d Pasa, nihayet Seret
nehrini mütareke için hudud olarak teklif
etti. Ruslar bunu kabul etmekle beraber,
serdar-ı ekremin ayrı düşmüş bulunduğu cr-
du ile irtibat kurmasına müsaade edilemi-
yeceğini, yalnız açlıktan mahvolmakta b u ­
lunan bu orduya bir mikdar peksimed yol­
layacaklarını bildirdiler. Bu
şartların kabulü ile mütareke
haline girildi. Esas müzakere­
ler Yergöğü’dc başladı (Kasım
1811). Osmanlı delegesi seçilen
sadaret kethüdası Galip, ordu
kadısı Müftü-zâde Selim ve y e ­
niçeri efendisi H am id ölendi­
ler, İkinci M a h m u d ’un Seret
nehrini ancak mütareke hududu
olarak kabul edip iki devletin
2847
arasında daim! hududun Prut olabileceğini
ilk iş olarak bildirdiler.
Kutuzof Osmanlı sadriâzamına Eflak
tarafında bulunan Osmanlı ordusu barışın
imzasında derhal iade edilmek şartiyle mi-
safireten kendisine teslim edilmedikçe bu
teklifi çara bildirmeğe cesaret edemiyeceği-
ni ve bu husus kabul edilmedikçe muhasara­
daki Osmanlı ordusunun son ferdine kadar
öldürüleceğini serdar-ı ekrem e haber verdi.
Lâz A h m e d Paşa, çâresi/, b u ağır şarta da
razı oldu. Otuz altı bin kişiden on iki bin
kişiye inmiş olan ve askerleri insandan zi­
yade hayaletlere benziyen fokat hâlâ Rusları
korkutmağa yelen ordu, 1 op ve silâhlariyle
birlikte Ruslara teslim edildi. B un d an i-cnra
Rusçuktaki Kus birlikleri tekrar Yergöğü ta­
ralına geçerken Osmanlı sadrıâzamı ve ser-
dar-ı ekremi de yanında bulunan kuvvet­
lerle kışlamak üzere Ş um nuya çekilmek üze­
re o tarafa doğru hareket elti.
Bükreş görüşmeleri ve barışı
Önceleri uzun zaman Yergöğü’n dc de­
vam eden (Aralık 1811) ve bir neticeye
bağlanamıyan barış müzakereleri sonradan
Bükreş’e nakledildi (Ocak 1 8 12 ). B u şehirde­
ki ilk toplantı 12 ocakta oldu. Ancak. Os-
maniı delegeleri Kutuzof'un gittikçe ağırla­
şan şartları ve istekleri karşısında kalıp
bunları kat’i bir tavırla reddedince is tek­
rar çücmaza girdi. Bilhassa Kutuzof'un teh-
did makamında Eflak köylerine misafireten
yerleştirilen Osmanlı ordusu askerlerinin sa­
vaş esiri olduğunu açıklaması bardağı taşı­
ran son damla oldu. O zam an Osmanlı de­
legeleri bunun mütareke şartlarına riayet­
sizlik hattâ bunun bozulması dem ek oldu­
ğunu ve Rusların bundan böyle verdikleri
ne şenel ve ne de sözlere itimad kalmadı­
ğından bu şartlar altında görüşmelere de­
vama salâhiyetleri olmadığını söylediler ve
d urum u İslanbula bir rapor halinde yazdı­
lar. İstanbul’da bu rapor muh'eviyatını tet­
kik için toplanan meşveret meclisinin ve bil­
hassa i'ransa elçisinin de teşvikiyle İkinci
M a h m u d Ruslarla savaşa devum kararı ver­
di. Kutuzof’un bu haline sinirlenen çar Alek­
sandr. c nu azlederek yerine amiral Çiça-
ğof’u tayin etti. Barış için çok acele etmek
teydi, Ç ünkü, Fransa’dan m aada Avusturya
da Rusya için tehlikeli olmağa başlamıştı.
Çiçagof, Bükreş’e vardığı zam an barış
esasları hazırlanmış; bulunuyordu. A z soııra
28 mayıs 1812 tarihinde hem en imzalandı.
Rus delegeleri _ ulan Aııdrey İtaünski,
İv an Sabaniev de İosif Fontonun da imza­
ları bulunan b u atıdlasma bir başlangıç ve
bir tetimme ve onaltı m addeden ibarettir.
Maddelerinin ihtiva ettiği esaslar şunlardı:
1 — H e r iki taraf da bu barış andlaş-
ması ile aralarındaki her türlü karşılık^
düşmanlığa son verip barış ve dostluğa dön-
miye ve b u n u devam ettirmeye ve bu and-
laşmaöafci esaslara riayeti kabul etmişler­
dir.
2 — K e r iki taraf, savaş esnasında gerek
askerî harekâtta ve gerekse sair işlerde ken ­
di tebaasından olup uygunsuz hareket eden­
leri affetmeyi kabul ederler.
3 — Rusya ile Osmanlı devleti arasında
Bükreş barısından sonra Avrupa
sınırları (E . 2 . K a r a l ’ın O sm a n lı Ta rih i’ n d en )
evvelce aktedilen ve gerek b u andlaşma ve
gerekse evvelce değiştirilmiyen esaslar ve
sndlaşmalar evvelki gibi baki ve yürürlük­
te bulunurlar.
4 — A v r u p a tarafında Rusya île O s m a n ­
lI devleti h u dud u Prut suyunun Boğdaıra gir­
diği yerden T u n a nehrine döküldüğü kısma
kadar Prut suyu ve bu suyun T u n ay a dökül­
düğü yerden Kili boğazına, oradan Karadeni-
2 e kadar T u n a nehri ve bu üst koldur. Rus
harp gemileri Kili boğazından Prut ağzına
kadar gelebileceklerdir (Ayrıca T u n a üze­
rindeki adaların ve iki kıyıdaki arazi par­
çasının iskân, tahkim ve ticaret işlerine dair
esaslar tesbit edilmekledir).
5 — H u d u d olan Prut suyunun doğu­
sunda kalan kısmı hariç Boğdan ve Eflak
ve K a r a Eflaki savaştan önce olduğu gibi
Osmanlı devletine iade olunacaktır. A n c a k
bu iade edilen yerler için evvelki andlag-
malarda kabul edilen ve değiştirilmiyen
maddeler yürürlükte kalacaktır. B u sulhun
akdinden iki sene geçmeyince bu. m e m ­
leket ahalisinden vergi alırımı-
yacaktır.
0 — Anadolu tarafındaki
hudud aynen savaştan evvelki
gibi olacak ve Rusların aldığı
yerler şimdiki halile Osm anlI­
lara iade olunacaktır.
7 — Rusyaya bırakılan
memleketlerin T ü r k ve müslü-
m a n ahalisi isterlerse Osmanlı
ülkesine hicret edebilecekler,
mallarını satıp bedelini rahat­
ça götürebileceklerdir. A ynı
h ak OsmanlIlarda kalan ara­
zideki lııristiyanlar için de ta­
nınmaktadır. Bilhassa nakli el­
zem olan Bucaktaki Yedisan
tatarlarının nakil masrafları
OsmanlIlara aittir.
8 — Sırplar m uharebe es­
nasında yaptıklarından dolayı
Osmanlı devleti tarafından ee-
zalandırilmıyacaklar ve Sırbis-
tanda b u savaş icabı yapılan
istihkâm ve . emsali . yıkılacak
ve atıcak eskiden beri mevcud
olarak m uhafaza edilebilecek­
tir, Sırplara da bazı imtiyazlar
tanınacaktır üç işlerini d ü ­
zenleme ve vergilerini kendi­
lerinin tayini).
9 — B u m adde esirlerin
mübadelesinde takip edilecek
esasları tesbit etmektedir.
10 — İki taraf reayaları
arasında savaştan önce mevcud
kıtasında O sm a n lı alacak meseleleri halledile­
cektir.
2848
 İl — B u mübadelenin akdi ve tasdikna­
melerinin mübadelesinden sonra Rusya, O s ­
manlI memleketlerindeki asker vc d on a nm a ­
sını çekmiye başlayacaktır (B u n a n nasıl ola­
cağına dair esasları ve OsmanlIların riayet
etmesi icabeden şeyleri de havidir).
12 — Yaş anöiaşmasımn yedinci m adde­
sinde yazılı G a r b ocakları korsanlarının R u s­
ya devleti reayası tüccarına haşaratı niza­
mına ve gerek ipka olunan ticaret şartları­
na her iki taraf riayet cdecektir.
13 •— B u andlaşma akdolununca, Rusya
ile İran arasındaki ihtilâfların halli için O s ­
m a n l I devletinin tavassutuna Ruslar rıza gös­
tereceklerdir.
14 — B u andlaşm anm imza ve teyidi
akabinde taraflar hem en karşılıklı olarak
düşmanlığa son verdiklerini kumandanlara
bildirecekler ve im zadan sonra herhangi bir
düşmanlık hareketi veya arazi tecavüzü gibi
şeyler almsa almamış gibi kabul edilecektir.
15 — B u andlaşmanuı iki taraf delege­
lerinin imzasından sonra Osmanlı sadrıdzamı
ile R u s delegesi tarafından teyid edilmesini
müteakip iki taraf delegeler; arasında m ü ­
badele olunacaktır.
16 — B u andlaşm anm iki taraf h ü k ü m ­
darları tarafından bizzat imzalanıp resmen
tasdik ve teyidlerinden sonradır ki bu tas­
dikli nüshalar en kısa lam an da mübadele
olunacaktır.
Netice olarak Ruslar, bu andlaşma ile
AVRUPA A V H A Lİ, V İY A N A KONGRESİNDEN SONRAKİ O L A Y L A R
Ü çüncü Selim devrindeki olayların nakli
sırasında birkaç defa temas ettiğimiz üzere
Fransa ihtilâlinin yaydığı fikirler ve ihtilâl
hükümetlerinin takip ettiği politika ve niha­
yet Napolyon'un imparatorluğunu ilân ede­
rek Avrtıpaya hakim olmak istemesi ve b u ­
na karşı olanların tarzı hareketleri b u kıt’a-
da m ü h im bir buhran yaratmış, senelerce sü­
ren huzursuzluk ve savaşların m ey dan a gel­
mesine sebeb olmuştu. Bilhassa Fransa im ­
paratorluğu hegemonyası karşısında m em le­
ketini ve sömürgelerini tehlikede gören İn­
giltere herşeye rağmen tek kaldığı zam an
bile Bonapart Fransasiyle mücadeleyi bırak­
mamış, her iki taraf kendileri için ölüm,
kalım savaşı haline gelen b u çarpışmayı
mutlaka kazanabilmek gayesile her çareye
baş vurmuşlardı. Diğer devletler de Fransa-
ya, im kân buludkça, karşı durmuşlar, Napo-
leon’un hâkimiyetini onun kurm ak istediği
nizamı (sistemi) b ozm ak ve ihtilâl fikirle­
rinin yarattığı havayı her fırsatta eskiye
döndürmiye çalışmışlardır, A vrupada gerek
Napoleon zamanında gerekse ondan sonra
cereyan eden olaylar sırasında Osmanlı im ­
paratorluğunu da dclayısiyle ilgilendiren
2849
toprak oİarak zaptettikleri yerlerden yalnız
Besarabya’yı m uhafaza ettiler. E ü a k ve Boğ-
dan, Osm anlı devletine iade edildi. Prut
nehiri iki devlet arasında h u d u d olarak ka­
bul olundu. Besarabya’ya tam am en hâkim
olan Ruslar, Kili boğazını da ele geçirmiş
ve T u n a nehrinin b u ağzında Osmanlı devle­
tiyle müşterek haklara sahip olmuşlardı. E f ­
lak imtiyaz ve Sırbistan istiklâl kazanamadı.
A nc a k, Sırplara bazı imtiyazlar tanın­
ması bilhassa M o r a halkı için kötü bir m i­
sal olmuş ve onların istiklâl arzularını kö­
rüklemiştir.
Rusçuk yaranından olup, A lem dar v a k ’a-
sı’ndan sonra Husya’ya kaçmış bulunan eski
derya kaptanı Ram ız Paşa, barış imzalanın­
ca geri d ö nm ek müsaadesi istemişti. B u m ü ­
saade kendisine verildi. Lâkin, İkinci Mah-
m u d tahta çıktığı zam an ayanlara d o k u n m a ­
yacağına dair kendisine imzalatılan senedi
hazırlayanlardan bulunduğu için âyânlara ta-
rafdarlık töhmeti altındaydı. B u yü2 den, pa-
dişah’m emrile 3 o ğ d a n h u dud un a vardığı
zam an idam edilip kafası İstanbul’a gönderil­
di, Halbuki aslında yenilik hareketlerinin h a ­
raretli taraftarı, fevkalâde dirayetli ve çok
değerli bir devlet adamıydı,
Rusyayı kendi lehine olan savaş d u r u m u ­
na rağmen OsmanlIlarla her şeye rağm en
barış yapmıya sevkeden şey Avrupa, bilhassa
Napolyon Fransasımn durum u idî.
pek çok kararlar, andlaşmalar olmuştur.
B u A vrup a devletleri kurdukları sistemde
kendilerinde yasak ettikleri şeyleri O s m a n ­
lI imparatorluğu için m ub a h görmüşlerdir.
İşte sonraki Osmanlı imparatorluğu olayları­
nı daha iyi anlıya bilmek gayesile A v r u p a
hâdiselerine sebeb olan Bonapart Fransası-
nı ve sonraki Fransayı, diğer Avrupa d ev ­
letlerindeki olayları kısaca gözden geçire­
ceğiz.
Napoleon Fransası ve sonrası
İngiltere’ye karşı kara ablukasını şid­
detlendirmek ve müessir hale getirmek h u ­
susunda her çareye başvuran Bonapart,
müttefiki İspanyaya da müdahalede bulunup
kralını tahtından uzaklaştırıp oraya da k a r ­
deşlerinden birini kral yapmıştı (1808). A n ­
cak bu icraatı İspanyoliar tarafından n e f­
retle karşılanmış ve dolayısile İspanya olay­
ları başlamış, buradaki savaşlar Fransa’yı
çok sarsmıştı. B u n d a n istifade eden A v u s ­
turya tekrar savaşa başladıysa da, Bonapart,
İspanya’dan sür’alle A lm an ya ’ya geçerek Eş-
F. 31
iing ve Vagrarr. savaşlarında imparatoru bir
dalıa -yenip Viyana’ya ikinci kere girdi
(1809). Aynı /.amanda R o m a’yı zaptederek
kendisine muhalefet c den Papa’yı tevkil ede­
rek Fransa'ya götürdü, Hollanda’yı Fransa'
ya kattı.
Bonapart, 1810 yılında ikbalinin en üst
derecesine çıkmış bulunuyordu. Karısı Joze-
fin’i boşayıp Avusturya imparatorunun kızı
M ari Luiz ile evlendi. Ertesi yıl doğan oğlu
R o m a kralı ilân olundu.
Bonapart, yendiği R u s çarı ile Tilsit
ve Erfurtta görüşerek anlaşmış, ona büyük
ümitler vermişti, Çar ise, bir müddet sonra
aldatıldığını anladı. Ç ün kü Napoleon onun
bilhassa Osmanlı devleti hakkındaki emel­
lerini terviç etmemişti. B u ittifaktan Fran­
sa çok kazanmış, Rusya ise bir şey elde
edememişti. İki devletin sür'atle araları açıl­
dı. Nihayet bu iş, savaşa kadar vardı. Rus­
ya, Osmgnlı devi etile hemen Bükreş barışını
imzalayarak bütün gücü ile Fransızlara kar­
şı durduysa da orduları her yerde yenildi.
Bonapart 7 eylül 1312 de Moskova’ya girdi.
Muhtelif z am a n lar d a aralarının kanallarla birleştirilmesine teşebbüs edilen Sa k a ry a n e h ­
ri -Sap anca gölü * İzmit körfezi bölgesi (Barlett’den)
2850
Lâkin Rusya teslim oîmaâ). Moskova dahil
bütün köyler ve kasabaları yakarak m e m ­
leket f’ran sızlar için bannılamıyacak hale
getirildi. Rusya’nın sert iklimi aç, susuz kalan
Fransız ordusunu sür’atle eritiyordu. Üstelik
tspaııya ve Avusturya'dan fena haberler ge­
liyordu. Bonapart, çaresiz geri döndü. M u a z­
zam bir kış, müthiş bir belâ halinde çekilen
ordunun üzerine çöktü. Çekiliş yolları da
Ruslar taralından tahrip edildiği için yiye­
cek bulunamıyor, ordu güçlükle ilerliyordu.
Berezina ırmağı geçitlerinde üç Rus ordusu
birden Bonapart'm yolunu kesti. Burasını
aşmak için ellibin asker feda edildi. Fran­
sız’lar, Almanlar, Lehlilerden mürekkep b u ­
lunan b u ordu. Rusya’ya hareket ettiği za­
m an dörtyüz bin kişilikti. Bonapart bir bu
kadar askeri de gerileri muhafaza etmek için
bırakmış, böylece aşağı yukarı sekizyüz bin
kişiyi silâh altına almıştı. Bu, o zamana ka­
dar görülmüş şey değildi. Lâkin ordu A l­
m anya’ya vardığı zaman kırkhin kişi ancak
kalmıştı. Bonapart orduyu bırakıp süratle
Paris’e gelerek felâketi haber verdi. Lâkin,
 Sakarya nehri -Sabanca gölü -İzmit körfezi kanalı için son teşebbüsler
(İlâ v e : 166)
Evvelisi ilâvelerimizin birinde bu
kanalın açılmasına dair j-apılan muhte­
lif teşebbüsleri ve şekillerini kaydet­
miştik. İkinci M a h m u d ’un saltanatı-
n m daha ilk yıllarında Hüdavendi-
Rar (Bursa) ve îÇoca-eli sancakları
mutasarrıflarından vezir Hacı Ahmed
Aziz Paşanın şahsî gayr etile bu ka-
nalın açılması işi tekrar ortaya çık­
tı (1823).
Paşa, İstanbul a arzettiği yasısın*
ük, Sakarya nehri — Sabanca. Gölü. —
İzmit körfezi kanalının inşası nal indi*
ve bilhasa Sak aryanın m e n b n ma. ve-
yahud hiç olmazsa Bey pazarına kadar,
mecrasının temizlenmesi takdirinde,
iktisaden hasıl olacak faydalan belirt-
m iftir. O, yine bu yazısında Sakarya
nehrine hcmciv&r olan yerlerin her
türlü ürününün ancak bu şeklîde pek
kolayca Marmaraya nakledilebileceğini
kaydettikten başka işin teknik tara­
fının ilmi ve esaslı bir şekilde teükik
edilerek ölçülü resimlerinin yapılma-
sının temini için lüzumlu memur.
mühendis ve mimarın gönderilmesi
talebinde bulunmuştur* B u talebin
îstanbulda dikkate alınması ve sa-
bı.k çavuşbaşılardan Abdullah (Abdi)
İffet Beyin başkanlığında mühendis-
nane öğretmen muavinlerinden üçün-
cü halife Ahmed ve dördüncü halife
M ehm ed Efendilerle mimar öğretmen-
lerinden Seyyid Muşta fadan meydana
gelen bir ilmi keşif heyetinin o ta-
rafa gönderilmesi özerinedirki kanal
meselesi tekrar canlanmış oldu.
Gönderilen ilk heyet’in Sakarya
nehri bölgesinde faaliyete geçmelerin-
den kısa bir zaman sonra bu kadro-
n un işin büyüklüğüne nazaran pek
dar olduğu meydana çıktığından» ter-
sane kaptanlarından Mustafa Hoca-
kaptan ve mimar hülefasından Ali-
Riza Beylerin dahil bulunduğu yedi
kişilik bir fen heyeti daha evvelkilere
ilâve olunmuştur,
Tedkik ve keşif heybetindeki m ü ­
hendislerden Ahm ed ve M ehm ed Efen-
diler Kaçı A hm ed Aziz Paşanın £os-
terdiği lüzum üzerine Sakarya neiı-
rinln çıktığı yerden bavlıyarak Saban­
ca Gölü yakınlarına kadar b u suyun
bütün mecrasının d urum unu incele-
diler. Hazırladıkları. gayet mufassal
bir raporda melihadan itibaren Sa­
banca- gölü yakınma kadar Sakarya
nehri mecrasında temizlik yapılması
ic&b eden yerleri ve diğer hususları
kaydettikten başka halen bu bölge-
\
den muhtelif yerlere, limanlara, is­
kelelere gönderilen çeşi&li mal ve em-
j teamn nekadar güç nakledildiğini ve
i pahalıya mal olduğunu da belirterek
f bu kanal işinin uygulanması halinde
ne gibi kolaylıkların dolayısile ucuz­
j luğun sağlanacağını açıklamaktılar
ve "İşbu veçhile nehri Sakarya men-
baından veyahud Beypazarı kazasın­
! dan Sabanca kazasına gelince ber
i vıfkı dilhah t&thir ve cereyanına ra-
i t bıta verilerek nizam verildiği hâlde
Ankara ve Ayaş ve Haym ana ovasın*
! i dan ve Eskişehir etrafından ve mu-
i j rur eylediği kazalar civarından gerek
j ! tebşir ve gerek emtea ve gerek ke~
! 1 reste şallar ile İznikmid (İzmit)e ka­
! dar geleceği aşikâr olub ve masarif
\ hususu gerek yollara ve gerek tathi-
i rine ve gerek kebir taşların kal’ine
barut ı siyahtan maada ber veçhi tah­
J min yüseilibin kuruşu tecavüz etmi-
j yeceği ve her nekadar masarif olu­
i nursa dahi bir iki sene zarfında İs­
tanbul’a gelen cedit kereste gümrü­
j ğünden eda olunacağı ve nice fevaidi
j kes ireyi mucib bir asarı cedide ola­
cağı bahir ve huveyda iduği muhatı
j ilmi âlileri buyrulduktan diyerek ka-
î naatlannı açıkça yazarak raporlarına
son vermekteydiler.
] Is tan bula gönderilen b u rapordan
j sonra kanalı uygulama işi Hacı Ahmed
j A ziz Paşaya havale edilip kendisine
\ bu hususu bildiren iltifatı havi fer­
manla bir de hil’at gönderildi.
îkinCİ M a h m u d devrindeki bu te­
j \ şebbüse “ Keşfi nehri Sakarya** başlı­
| ğı altında yazdığı kısanda temas eden
ı ! Şam-zâde <C: 2 , S . 202), Sabanca gö­
î j lünü, Sakarya gölü diye yazmakta, ve
j j “Sakarya ırmağının yine ismi m ez­
; kûr ile meşhur gölden deryaya ilhak
| \ ve icra olunması kaabil ve bu tak­
dirde nehri mezbur carı ve saiik ol­
i duğu havali ve enhadan sahili der­
yaya eüz'i masraf ve edna zahmetle
j ha (¡ab ve aehair tenzili ve hususa
; Tersanc-i âmtreye dair kereste vesair
{ eşya sevk ve nakli hususlarında ve
cihat t um-ada her veçhile sühulet h a ­
sıl olduğu elsinei nâsöa ötedenberi
j m ü teva tır ve cari olub ancak eztmne-i
j salifede bu hususa birkaç defa irade-i
sentyye taalluk etmiş iken herbirinde
J bir özür ve illete veyahud müeddi'i
\ mazarrât olur” gibi şeylerle muhtelif
j teşebbüslerin yar: d a kaldığını işaret
>
, ; etmektedir. B u n d an sonra. Şani-zâde,
2851
ertesi yıl bun u telâfi edeceğini söylüyordu.
Bu sırada, sinen düşmanları birden ayak­
landılar. İsveç. Prusya ve arkasından A v u s ­
turya Fransa’ya savaş ilân ettiler. Kısa za­
manda diğer A lm an hükümetleri de b un ­
lara katıldılar. İspanya, Fransızları memle-
Hacı A hm ed Aziz Paşanın gavretile
tekrar canlanan kanal İşinden bahse­
derken. keşif Heyeti arasında kethü­
dayı sadn esbak Morali Osm an Efen-
dinin de b ulunduğunu yazmakladır.
Ahmet Aziz Paşaya gönderilen h e y ­
etin çalışmalarına temasında “Müşa-
rileyh dahi mumaileyhimayı ve m ü ­
hendisleri ve bu makule um u r ve vu­
kufu m a zm u n olan bazı kimseleri
istishabla nehri mezkûr havalisini
keştü güzar ve iktiza eden mahalle­
rinin arz ve u m k u n u ve içindeki ka­
yalar ve tabii sedler ve sığ yerleri
I rü’yet ve istibsar badehu Sakarya gö­
lünün alt yanında gadir: mezburdan
bahre kadar yarılıp açılacak mahalli
dahi alatı hendesiyye ve rüesa ve a-
melc ile mesaha ve tashih ederek
tariki eshelini tahmin birle pezirayı
karar eyledikten sonra erbabı fünun
müşair ve mumaileyhim vechi imkân
ve süiıuletini tarif ve ihbar eyledik­
leri" ni nakleder.
Muhtelif kaynaklarda faydalarının
belirtildiğini, hatta bu son seferde
esaslı keşiflerinin yapıldığını, uygu­
lanması işinin pek iltifatlı bir fer­
manla Hacı A hm ed Aziz Paşaya ve­
rildiğini gördüğümüz teşebbüsde m a ­
alesef akim kalmıştır. B u seferki a-
kim kalışın sebebleri arasında Şanî-
zâde eserinde birşey zikretmeden sa­
dece “ Zannı acizıye göre bir başka
cihhetı m ahzur ve mütaleasma meb-
ni kelevvel meskutu anlı kaldı’* 8ını,
bu mesele üzerinde esaslı ve ciddi bir
incelemede bulunan Ord. Prof. İ. H.
U 2unçarşılı **Bu kanal işini bu son-
defa meydana atan Aziz Paşa idi. B ü ­
tün keşifler de o nu n himmetiyle ya­
pıldı. Kendisine son emir de verildi,
fakat b u fermanın gönderilmesinden
yirmi gün sonra Aziz. Paşa vefat etti
ve işte bu vefat dolayısiylc araya gi­
ren veya serdedilen mütalealar üze­
rine hafriyata başlanamadı." ğını yaz­
maktadırlar.
★ de Jochm us’u n teklifi b u l u n d u r m a
Bir batılının da aynı bölgedeki
kanal meselesine dair görüşünü ve
dolayısiyie Abdülmecid zamanındaki
başka bir teklife kısaca temas ederek
yazımıza son vermeyi uygun bulduk.
OsmanlI ülkesinde. Ham burg —
Lübck — Bremcn birleşik hükümeti-
nin Bâb-ı âli nezdinde 1845 yılından
itibaren önceleri maslahatgüzarlık ve
sonraları sefirlik payesile bulunan
ketlerinden tamamen sürüp çıkarmıştı, İtaİ-
ya kaynıyordu. Bonapart, 16 ekim 1813 ta­
rihinde müttefiklere karşı Laypzig m eydan
savaşını kaybetti Lâkin, Fransa'nın eski
toprağına çekilmekten ibaret olan barış şart­
larını kabul etmedi. 1814 de müttefikler
1860 da da Osmanlı devleti hizmetine
giren Andreas David Mordtman “ Ana- \
dolu" adlı eserinde imparatorluğun ■
muhtelif bölgelerindeki scyyahatiarı-
nı dol ayısıyle bazı görüş ve kanaat-
i larını de yazmıştır. Sabanca’dan İz-
mite doğru olan bir gezisinden bah­
sederken kanal meselesine temasla
"Biraz sonra yağmur durup, atları­
mızla tepeden aşağı inmiye başlayın­
ca etrafı tetkik imkânını buldum. Sa­
banca gölü ile İzmit körfezi arasında
j genişçe bir kanal yapılsa bu m ünbid !
j ve mahsuldar sahaların yetiştirdikleri {
; şeyler kolayca ulaştırılabilir. Ve bu ;
kanal pek pahalıya da mal olmaz..
Bug ü n sefil ve fakir olarak yaşıyan
bu mıntıka ahalisi de zenginliğe ve
saadete ulaşır.
••Bu plân daha Bithynya kralları
zamanında varmış. Fakat bu krallar
dofcu ve güneylerindeki pontus ve
Bergama kralları gibi faal ve işyapıcı
değilmiş. Sonra Romalılar zamanında
imparator Trayan’a Bithynya valisi
tarafından teklif edilmiş fakat Rom a
imparatorları müstemlekelerinin imar
ve inşaasma o kadar ehemmiyet ver­
mediklerinden o vakitte unutulup
gitmiş. BizanslIlar zamanında bu ka­
nal plânı iki defa ileri sürülür, fakat
bilhassa Asya topraklarına karşı ih­
mal ve likaydı b u defa da tahakkuk
ettirmez.
“ Türk iOsmanlı) devleti za m a ­
nında da bu plân en az dört defa
meydana çıkar. 2593 te sadnâzam Si­
nan Paşa, 1653 te Dördüncü M ehm ed.
1759 da Üçüncü Mustafa ve son ola­
rak 1846 da Türk ordusunda çalışan
Alman generali Jochmus tarafından
serasker Hüsrev Paçaya teklif edildi.
Fakat her defasında da proje kat’iy- !
yen konuşulmadı ve bir müddet son-
ra unutuldu.” ğunu kaydetmektedir, j
B u yazı bize pek eski teşebbüsleri
ve noksan da olsa Osmanlı devrinde­
kiler! ve nihayet en son olarak bir
ve yapılsaydı faydalı bir iş olacakını
anlatmaktadır.
« Bibliyografya : i. H. Uzunçarşılı: Mar~
! mara ve Karadeniz’in birleştirilmesi
j• hakkında (Belleten, C : IV, S : 14-15).
; Başbakanlık Arşivi. M ü h im m e defter-*
leri, C : 234 ve C : 235. Şanî-7.âde; Ta­
rih. C : 2. A .D. M ordtm ann (M . Şevki
Yazm an tercümesi); Anadolu (Yeni
Tarih Dergisi, sayı: 35. 42).
2852
 Fransa'ya tekrar hücum ettiler. Almanya,
Avusturya, Prusya, İngiltere, Rusya ve İs­
panya kuvvetlerini bir araya getirip yarım
milyonluk bir ordu çıkarmışlardı. Eonapart
yenildi, 30 mart 13 14 de Paris teslim oldu.
S nisanda Senato. Naşoleon’u imparatorluk­
tan Iskat etti. Onaltıncı L u i’nin kardeşi On-
sckizinci Luî kral ilân edildi, Tstiia etmiş
olan Bonapart, Elfae adasında ikamete m ec­
bur edildi. Lâkin krallık hükümetinin üst
üste işlediği hatâlar üzerine, Fransızların gö­
zü Elbe adasına döndü. Napoleon bundan is­
tifade ederek sürgünden on bir ay sonra
Fransa kıyılarına çıktı. Her yerde tezahü­
ratla karşılanıp 19 mart İSİ 5 günü Paris'e
girerek bir tek silâh patlamadan tekrar im ­
parator oldu. B u sırada Avrupa'ya eski dü­
zenini verm ek gayesiyle Viyana
kongresi toplanmış bulunuyordu.
Avusturya ve İngiltere dertıal
harekete geçtiler. Artık bütün
devletlerle barış içinde yaşaya­
cağını temin eden Bonapart’a
inanmıyorlardı. Napoleon, ikinci
saltanatının yüzüncü, gününde
Vaterlu m eydan savaşını kaybe­
dip b u sefer bir daha Fransa’ya
dönm em ek ü^ere Sent-Elen ada­
sına yollandı. Onsekizinci Lui
rasyonu haline getirildi. Avusturya ve Prus­
ya da bu birliğe dahildiler. Kongrede bu­
lunan Prusya mümessilleri bu usule itiraz
ederek Alm an milli birliğini kurm a fik­
rini savunmuşlarsa da azınlıkta kalmış­
lardı. Bilhassa Avusturya’nın gayretiyle,
eski usule dönülmüş ve A lm an ya otuz sekiz
irili ufaklı bastan mürekkep bir viicut halin­
de kalmıştı. Daha sonra bilhassa güney hükü­
metlerinde birleşme ve hürriyet fikirleri alıp
yürümüşse de, Avusturya başbakanı Meter-
nih'in gayretilc bunlar sür’atle bertaraf edil­
mişti. B u halile bir büyük A lm an yan m te­
şekkülü ve meydana çıkması imkânsız gi­
biydi- İtalya da aşağı yukarı buna benzer bir
durum arzettikten başka ileri için fazla ümid
vermiyordu.
%%■
U **'&»>> ■?,)
fes?/
..... .... ,

tekrar tahtına döndü. H e r yer­

de irtica geri geldi. Yalnız m ec­
lis dağıtılmamıştı. Hürriyetçiler h j i
v ’i - 1* « “ ' ’

yeis içindeydi. 1821 de Eona- : J.-r/ V> Jy ’ -^ ^ S - ^

part’m ölümü haberi geldi. 1824 Xi'-;\s>Xc, f'jj* vsŞV & —
yılında ise yaşlı ve hasta bulu­
nan Onsekizinci Luj öldü. Y e ­
rine geçen O n u n c u Şarl büsbü­
tün müstebit ve gericiydi. Kral
olur olmaz bunu belli eden ka­
nunları Parlamentodan geçirdi. ^ U * * * * ’$ '
E u kanunlar içinde yalni2 başı­
na sansür konmasını derpiş ede­ S a k a r y a -S a p an c a - İz m it kanalı ile îlgiEi KocacI] ve Hüda-
ni meclisten geçememişti. B u vendrgâr mutasarrıfına Divandı h ü m a y u n d a n yazılan hat
halîle Fransa yeni birtakım hâ­
diselere sahne olmak üzereydi.
• ' ..~l!ı: .*. • -
s- •.
H A -T* J f i, JV ->—U» «iki
Almanya’nın durumu *¿4* *#"*. v ~ . , r :V-V ^-WV > > . J L .. +.
Bonapart'm Rusya'dan peri­
şan bir halde dönmesi üzerine, «ff.f*!-uC' 4 **:!
Avusturya ve Prusya orduları,
bütün. A lm anya’yı ayaklandırıp
Fransız ordusunu A lm an ya ’dan ¿j» {¿J '¿>¿1
attıkları gibi, ertesi yıl Paris’e
kadar ilerlediler. Nihayet, Eo-
napart’ın tamamen sukutu üze­
rine topianan Viyana kongresi
A lm an ya’ya Fransız tecavüzün­
den evvelki durum u iade etti.
Ancak, hükümetlerin sayısı
otuz sekize indirilip R ayn fede­ K a n a l isin m ü h e n d is le r in y a z d ık la rı ra p o ru n sonu ve k endi
rasyonu, Cerm anya koafede- is im le r in in b u lu n d u ğ u k ısım

2853
 İtalya’d aki hareketler
Bonapart’m Avrupa sahnesinden çekil­
mesinden sonra toplanan Viyana kongresi
onun krallıklarına son vererek Avrupa'da
kurduğu yeni düzen gereğince İtalya'yı şu
sekiz parçaya bölmüştü:
1 — V enedik (Venesya) - Lombardiya
Krallığı: 2 — Piyem on - Sardenya krallığı:
3 — Toskana büyükdukalıgı; 4 — Papalık:
S — Napoli - Sicilya krallığı: 6 — Parm a
dukalığı; 7 — M od en a dukalığı; 8 — L u k a
dukalığı.
Ilabsburg’lar Venesya ve Lom bardiya’
datı m aada, İtaya’nın kuzeyinde m ü h im stra­
tejik mevkileri elo geçirmişlerdi. Dukalıkla­
ra. kendilerine mensup kimseleri tâyin ettire­
rek İtalya’yı nüfuzları altına aldılar. Bunlar
hep, Metcrnih’in muvaffakiyetleriydi. Sarrien
ya adasının eklendiği Piyem on krallığı yine
Savua hanedanına verilmiş ve Ceneviz şehri
de buna katılmıştı. Krallığın merkezi Torino
idi. M erkezi Floransa olan Toskana büyük-
dukalığının başına Habsburg'lardan Ferdi-
nand geçirilmişti. Napoli -Sicilya krallığı, es­
ki sahibi olan Burbon hanedanından Ferdi-
n an d ’a iade edildi.
Parm a dukalığı ise, Napoleon’un zevce­
si Avusturya prensesi M ari Luiz’e verildi.
Kendisi imparatoriçe ünvanım terk ettiği gi­
bi, Saint-Eİen’deki kocasını ve Viyana’daki
oğlunu çabucak unutarak babası imparator
tarafından dukalığın müsteşarlığına tâyin
edilen bir albaydan yeniden bir çok çocuk­
lar doğurmuştur. M o d en a dukalığı eski sahibi
Ispanya Burbonlarm dan Dördüncü Fransu-
va'ya iade olundu. K eza, L u k a dukalığı da bir
Burbon prensine düştü. Böylece A lm a n bir­
liğini temin etmemiş olan Viyana kongresi,
İtalya’yı da dağınık bir halde bırakmıştı. Ü s­
telik yeni kurulan hükümetler, Piyem on
krallığı ve Papalık hariç, İtalya için yabancı
olan prenslerin idaresine verilmişti. Bunlar
ise, eski usule bağlı, her çeşit kudret ve k a ­
biliyetten m ahrum bir takım mürtecilerdi.
Meternih'in .İtalya'yı b u şekilde kendisini
korumağa gücü yetmeyen küçük hüküm et­
lere ayırmaktan maksadı, hepsinin Avustur­
ya’ya muhtaç halde kalmasıydı. Gerçi Ro-
napart istilâsı da bîr yabancı istilâ idi ve
Fransız idaresi halkı oldukça ağır vergi m ü ­
kellefiyetleri altına koymuştu; lâkin Bona-
part İtalya’yı’ birleştirmeğe çalışmış, İtal­
yanları milli birlik düşüncesini aşılamış, üs­
telik Fransız ihtilâlinin büyük prensibi olan
insan hakları beyannamesinden alınmış ka­
n u n ve nizamları tatbik ederek b u m em le­
kette h u k u k devleti; İdarî, adlî ve sosyal
eşitlik fikirlerinin doğmasına ve az çok da
yerleşmesine .çebeb olmuştu. Viyana kongre­
sinin getirdiği yeni şekil ise, İtalya’yı otuz
kırk yıl evveline, o devrin düzensiz, haksız
2854
ve adaletste idaresine götürüyordu. İtalya’da
milli bir hüküm et kurulmadıktan sonra baş­
larında Bonspart’ın adamları yerine Burbon-
ları veya Habsburg’ları görmekten İtalya hal­
kı ne kazanabilirdi. Üstelik, gelenler hem en
gidenleri aratmağa başlamışlardı. Halbuki
bütün İtalya'da hürriyet ve milli birlik fikri
uyanmış bulunuyordu. Yeni hükümetler ise
ne b u uyanan cereyanla mücadele edecek
kudrette, ne de İtalyan milletinin meşru
emellerine normal bir yol verecek kabiliyet­
teydi. Ayrıca Avusturya idaresine geçen V e ­
nesya -Lom bardiya bölgesini Almanlaştırarak
Avusturya’nın tam am en bir eyâleti haline
koym ak isteyen Möternih senatoyu, idare
meclislerini, milli orduyu ilga elmiş ve İtal­
yan askerlerini Avusturya birliklerine da­
ğıtmıştı. Üstelik basın hürriyetine son ver­
di. Olağanüstü yetkili mahkemeler kurdu.
Devlet memuriyetlerinden İtalyanları uzak­
laştırıp yerine AvusturyalIları tâyin etti.
Avusturya kanunlarını tatbike- başladı. Hal­
kı ağır bir tazyik ve tedhiş havasile idare-
ya koyuldu. E n küçük hoşnutsuzluk alâme­
ti, en âdi bir şikâyet pek ağır şekilde ceza­
landırılıyordu. İtalya'daki diğer hükümetler
de bu hususta h em en Meternih’i taklit et­
tiler.
Başlangıcı orta çağa kadar uzanan Kar-
buı.ar: (^kö m ü rcüler) adlı gizli siyasî teşek­
kül, bu yeni rejime karşı derhal mücadeleye
başladı. Evvelâ güney İtalya’da teşkilâtlandı.
Sonra inanılmaz bir hızla Rom a. Toskana,
Lombardiya ve Piyernoıı’a atlayıp dal budak
saldı. B u cemiyet, bilhassa orta sınıf tarafın­
dan kuvvetle tutuluyordu. Gayesi, İtalyan
milletini yabancı idarelerden kurtararak hür
ve müstakil bir devlet topluluğu altında bir­
leştirmekti.
İlk ihtilâl, Napoli’de koptu. Karbçnari
m ensuplan kırmızı-siyah-mavi bayraklarını
açarak askerî mevkileri zaptettiler. Kral
korkusundan meşrutiyet rejimini kabul edip
bir hafta içinde anayasayı ilân edeceğini
bildirdi (6 tem m uz 1820). Lâkin, ihtilâlciler
b u kadar beklemeyerek üç gün sonra 1812
İspanya anayasasını ilân edip kralı buna sa­
dık kalacağına yem in etmek zorunda bırak­
tılar. Ancak, A v r u p a d a dikta rejimlerini ko­
ruyan ■mukaddes-ittifaka dahil devletlerin
La y b ah (Lu by an a) da akdettikleri kongreye
davet, edilen Napoli kralı Ferdinand’a yardım
etme k a r a n üzerine o, maiyetine verilen bir
Avusturya ordusu ile geri dönüp yeni idareyi
ilga etti. Avusturya askeri, diktayı korum ak
için dört yıl Napoli’de kaldı.
Piyem on kralı Birinci Viktor Em anuel
de istibdat taraftarı olmakla beraber, A v u s ­
turya'dan şiddetle nefret ettiği için bütün
kötülüklere onu sebep gösterir ve halkın dü­
şüncesini b u merkezî otorite, aleyhine çevir­
meğe uğraşırdı. T e k bir İtalya devletini
 düşünen karbonari, bütün ümidini hanedanı
İtalyan olan bu krallığa bağlamıştı. Esasen
hürriyetçi ve milli birlikçiler, en rahat ola­
rak bu topraklarda vazife görmekteydiler.
Avusturya ordusu Napoli üzerine yürü­
yünce Piyem on’da bir ayaklanma baş gös­
termişti. Kalk ve asker. Torino kalesini zap­
tedip kralı istifa zorunda bıraktılar. Kral,
M o d e n a ’da bulunan kardeşi ve halefi Şarl
Feliks halk tarafından hiç sevilmediği için
yeğeni Şarl Alber'i kral naibi tayin ederek
ihtilâlin bastırılmasını ona emretti. Hürriyet­
çiler tarafından sevilen ve tutulan Şarl Al-
ber, bu davada onları terk etti. A y n i zam anda
bir Avusturya ordusu 18 nisan 1821 günü To-
rino’y u zaptederek eski idareyi kurdu. B u
sırada Milano'da da baş gösteren bir hareket
hem en bastırıldı. Böylcce Avusturya nüfuzu
İtalya’da kuvvetle yerleşti.
İspanya
Ö n ce müttefiki bulunan bu krallığı biraz
da Ingiltereye karşı daha müessir hareket
edebilmek gayesiyle işgal eden Bonapart, İs­
panya kralı Dördüncü Şarl ile oğlu Yedinci
Ferdinand'ı Fransa'ya naklederek kardeşi
Jozef Bcnapart’ı zorla İspanya kralı yapmış­
tı. Lâkin, İspanyollara karşı açtığı lüzumsuz
savaşı bir türlü sona erdiremedi. Gerilla sa­
vaşı yapan halkla başa çıkamıyordu. F r a n ­
sız kumandanı mareşal Şuse, sonunda kral Jo-
zei Bonapart namına meşrutî idareyi kurarak
İspanyollara siyasî haklarını verdi (1812). iki
yıl sonra, Napoleon'un İmparatorluktan istifa
zorunda kalması üzerine kardeşi de mccbu-
ren İspanya krallığından çekildi. Yedinci
Ferdinand, büyük şenlikler arasında m em le­
ketine dönerek tahtı elde etti. Kendisi 1812
Anayasasına uymayı kabul etmiş olduğu hal­
de, bir kere tahta seçince Meclise gelip ye­
m in etmesi beklenirken orduya dayanarak
hürriyet taraftarlarından ileri gelenleri
hapsedip Anayasayı ilga etti (Mayıs 1814).
Dikta usulü geri geldi. İnsanlığın yüz karası
m enfur Engizisyon yeniden kurulup siyasi
suçlar, dinî suçlarla birleştirildi. Cizvitler
gayet m em n un du . Fransız idaresi zamanında
kapatılan manastırları yeniden açılarak ki­
liselere ait emlâk, bunları bedeli karşılığında
satın alanlardan bedelsiz istirdat edilip iade
olundu. Memleketin ızdıraplanna kayıtsız
bulunan Kralın yeniden evlenmeğe kalkıştığı
sırada ilk ihtilâl A m erika’da isyan halinde
bulunan sömürgelere gönderilmek istenen
askerler arasında çıktı (1 ocak 1820). Riyego
adlı genç bir subay âsilerin lideriydi. H e m e n
meşrutiyeti ilân etti. Ispanya’daki bütün as­
keri birlikler ona katıldılar. Aslında gayet
korkak bir adam olan Yedinci Ferdinand,
mevkiini m uhafaza edebilmek için 1812 A n a ­
yasasını yürürlüğe koydu. Meclis toplandı.
2855
Cizvitlerin memleketten kovulması, engizis-
yon’un ilgası, basın hürriyetinin geri veril­
mesi hakkında kralın emirleri \neisredildi.
Meclis, büyük bir hevesle işe başladı. B ü y ü k
İdarî ıslahsta girişildi. Kral görünüşte hürri­
yetçilerin her arzusunu yerine getiriyordu.
Halbuki gerek kendisi ve gerekse menfaatları
bozulan asilzadeler ile ruhanî reisler meşru-
tij'etin can düşmanıydılar.
B u sırada monarşi rejimlerini koruyan
Mukaddes-ittifak devletleri Laybah ve Ve-
rona’da 182ı ve 1822 yıllarında kongreler
toplamışlardı. M ora ve İspanya olayları gö­
rüşüldüğü sırada Rusya, M o r a ve o sırada
krallığın yeniden kurulmuş olduğu Fransa
ise İspanya meselelerine müdahaleyi teklif
ettiler. İngiltere, her memleketin kendi iç
işlerinin kendisine ait olduğunu savunarak
müdahalelerin şiddetle aleyhinde bulun u­
yordu. Lâkin, ısrarında yalnız kaldı. Sonunda
Fransa’nın İspanya’ya müdahalesine karar
verildi. Fransız ordusu, hiçbir ciddi m u k a v e ­
mete rastlamadan Ispanya’yı baştan başa
işgal altına aldı. D u r u m a tekrar hâkim olan
Kral, genel af ilân etti. A yn i zam anda m eş­
rutiyet usulünü kaldırdı. B u n d an sonra geri­
ciler hürriyetseverlerden intikamlarını almak
için yapmadık vahşet bırakmadılar.
Portekiz’in vaziyeti
Fransa bahsinde gördüğümüz gibi, İngil­
tere’ye karşı ilân edilen kara ablukasına ria­
yet etmek istemediği için Portekiz Bonapart’
m orduları tarafından çiğnenmiş ve kral
hanedanı Brezilya’ya kaçm ak zorunda kal­
mıştı (1807). Portekiz kralı Altıncı J a n b u ­
rada kendisini Brezilya imparatoru ilân ede­
rek Riyo-dö-Jeneyro’y u başkent seçti. Bin
türlü kargaşalıklar içinde bulunan kendi
memleketini âdeta unuttu. Nitekim, Viyana
kongresinden sonra Portekiz tahtına çağırıl­
dığı za m an gelmek istemedi. Hatta, Porte­
kiz’i Brezilya’ya bağlı bir memleket haline
getirmeyi düşündü. Portekizlilerin vatanları­
nın istiklâli ve düşm an işgalinden kurtul­
ması için yedi yıldan fazla devam eden ve
zaferle sona eren mücadeleleri onun gözün­
de hiçbir değer taşımıyordu. Portekiz’e yar­
dıma gelen İngilizler ise, Fransızlar gittik­
ten sonra memleketin bütün limanlarına ve
ticaret kaynaklarına el koymuşlardı. Fransız
ordusunun Portekiz’de kaldığı sırada yaydığı
hürriyet fikri, halkı oldukça uyarmış b ulun ­
d uğundan ekonomik faaliyetlerin sonucun­
dan başka bir memleketin faydalandığını,
Kralın ise Portekiz’le hiç ilgilenmediğini gö­
rerek 1820 yılında ayaklanıp 1812 İspanya
Anayasasını ilân ettiler ve İngilizleri yurt­
larından çıkardılar. B u haber üzerine Altıncı
J a n Lizbon’a d ö nm ek ve meşrutî idareyi ka­
bul etmek zorunda kaldı.
 Danimarka, Norveç, İsveç, Belçika ve
Hollanda
Bonapart’m imparatorluğu zamanında
Norveç Danim arka’ya tabiydi. İsveç ise, kıs­
m en Finlandiya’yı içine alan geni? toprak­
lara sahip bulunuyordu. İsveç kralı Dördüncü
Güstav bu sırada Avrupa'da iki amansız ra­
kip olan Fransa ve İngiltere’den hangisini
tutacağını bilemiyordu. Kara ablukasından
hem İsveç, hem de Danimarka büyük zarar­
lar görmüşlerdi. Nihayet beceriksizlikle it­
ham edilen Güstav hal’ edilip yerine amcası
Onüçüncü Sari tahta çıkarıldı (13 mart 1809).
Bonapart ile Rus çarı Nikola’nın anlaşmaları
üzçrine Onüçüncü Şarl 17 aralık 1809 tari­
hinde Frediksham andlaşmasile Finlandiya’
nin tamamını, Aland adasını ve diğer bâzı
toprakları Ruslara terk zorunda kaldı. İsveç­
liler, ileride daha büyük zararlara uğrama­
m ak için varisi olmayan Krallarına Fransız
ordusu generallerinden Bernadot’u Veliaht
tâyin ettiler. B u zatın zevcesile Jozef Bona­
part’m zevcesi kardeş olduklarından böylece
Fransa’nın daimî taraftarlığını elde etmeyi
umuyorlardı. Bonapart, Bernadot’a pek iti-
m ad etmemekle beraber itiraz etmedi. G e ­
neral hemen İsveç’e gidip Kralın ihtiyarlı­
ğından ve aczinden istifade ile idareyi eli­
ne aldı. Bonapart'ın Moskova seferinde uğ­
radığı felâket üzerine de hemen O ’nun düş-
manlarile birleşti ve birlikte harekete geçti.
Nihayet buna mükâfat olarak 1818 yılında
Ondördüncü Şarl ünvanile kral olarak İsveç'
te yeni bir sülâle kurdu.
Danimarka kralı, şerrinden korunmak
için Napoleon’a daima baş eğmiş, lâkın Vi­
yana kongresinde bu hali aleyhinde olmuş,
Norveç elinden alınıp Finlandiya, Pomeranya
yerine İsveç’e verilmiş, karşılığında Lenburg
ve Holştayn’ın idaresi Danim arka’ya bırakıl­
mıştır. Lâkin bu iki yer Alm an memleket­
lerinden olduğu için bu ilhak hem Danim ar­
ka, hem de Avrupa için bir çok güçlüklerin
menbaı olup kalmıştır. Viyana kongresinde
ise, Belçika Hollanda ile birleştirilip Ncder-
Iand adlı bir krallık teşkil edildi (1815). L â ­
kin dilleri, dinleri, kültürleri birbirine uy ­
m ayan ^bu iki millet bir türlü kaynaşama­
dılar. Üstelik HollandalI olan Kral Giyyom,
Belçikalılara azınlık muamelesi ederek eşit
haklar tanımıyordu. Viyana kongresinin bu
geleneklere aykırı kararları ilerde yeni ka­
rışıklıklara zemin ve vesile hazırlamaktaydı.
Rusya çarlığı
Fransız ihtilâli Avrupa'nın doğusunda
bulunan Rusya'da hiçbir tesir hasıl edeme­
mişti. A nc a k çar Birinci Alcksandr, hürriyet
fikirlerinin Avrupa devletlerinin düzenini
2856
alt üst etmesinden sonra sıranın Rusya’ya
geleceğini düşünerek öbür monarşilerle iş
birliğinde bulundu. Böylece Rus orduları
Fransa hudutlarına kadar geldi. Çar, Zürih’te
uğradığı mağlûbiyetten ibret alarak yaptığı
hatâdan dönmedi. Lâkin 1805 de Osterliç,
1807 de Eylav ve Fridland meydan savaşla­
rında Rus orduları ağır mağlûbiyet ve zayia­
ta uğradılar. Birinci Aleksandr, bunun üze­
rine inadından vaz geçti. Üstelik Bonapart’la
Tiisit ve Erfurt buluşmalarında gördüğü iyi
muameleye aldandı. Artık bundan sonra bü­
tün A vrup a’yı onunla birlikte idare edece­
ğini sanıyordu. Lâkin, Napoleon’un ne kadar
iki yüzlü bir politika takip ettiğini bir m ü d ­
det sonra anladı. 1812 de Moskova’ya giren
Bonapart ise, bir milleti bir ordu ile m ağ­
lûp etmenin imkânsızlığını öğrenmiş oldu.
Birinci Alcksandr buna rağmen zaferden
sonra Paris’te bulunduğu sırada Fransızlar
hakkında beslediği sevgiyi bir çok vesilelerle
izhar etmiştir. Viyana kongresinin en kolay
uyuşulan üyesi de Rusya oldu. Avusturya
ile imzalanan m ukaddes ittifakın tanzimin­
de hiçbir güçlük çıkarmadığı gibi, hemen bir
Lehistan krallığının kurulması ve hattâ bu­
nun parlaman ter rejimle idaresini kabul etti,
hattâ:
«Y urdum da Cumhuriyet taraftarı olarak
bir ben varım!» derdi. Hakikaten milletlerin
kendi mukadderatına hâkim bulunmasına vc
halkın mümessillerinden mürekkep meclisler
tarafından idare edilmelerine taraftardı. G a ­
yesinin Rusya’da da böyle bir rejim kur­
m a k olduğunu, lâkin bunu henüz erken bul­
duğunu her zam an söylerdi.
1 aralık 1925 tarihinde vefat ettiği za­
m a n Kostantin, Nikola ve Mihaii adlı üç
kardeşi vardı. E n büyükleri olan Kostantin,
b u sırada Lehistan’da kral naibi olarak b u­
lunuyordu. Kendisi daha dört yıl evvel gön­
derdiği bir mektupla veliah tlikten kat’i şe­
kilde istifa etmişti. Lâkin, bundan bir kaç
nazırdan maada hiç kimsenin ve bilhassa
Nikola’nın haberi yoktu. Alcksandr, bunu bir
sır olarak saklamıştı. Nikola Pctersburg’da
hemen ağabeysinin çarlığını ilân ederek K i ­
lise ve ordu ileri gelenlerini yeni h ü k ü m ­
dara biat ettirdi. Kostantin bunu duyunca
kendisinin hükümdarlığa ne hevesi ve ne de
kabiliyeti bulunduğunu bildirip bu sefer ale­
nen istifa etti. Lâkin Nikola, ağabeysi durur­
ken tahta çıkamayacağını ileri sürdü. B ö y ­
lece bir çok memleketlerde babalarla evlât­
ları, kardeşlerle kardeşleri kanlı rekabet­
lere düşüren hükümdarlık tacı Rusya’da iki
kardeşin birbirine olan sevgi, saygı ve iti­
madı yüzünden karşılıklı ikramlar dolayısile
yirmi gün kadar sahipsiz kaldı. Bir müddet«
tenberi Rusya’da da kurulmuş olan gizli hür­
riyet cemiyetleri bu fırsattan fayda lan-
 m ak istediler ve sözde Kostantin’in saltana­
tını talep bahanesile 16 aralık 1825 tarihinde
Peteresburg’da:
'Yaşasın Kosiantin!» avazelcril* başlayan
bir askeri ayalkanma tertiplediler. ftikola,
isyanı çıkartan subayların ne ağabeysini ve
ne de kendisini istemediklerini, maksatlar m m
idareyi cie geçirip cumhuriyeti ilân olduğunu
anladı. Bunun üzerine asilere karşı her ne
olursa olsun saltanatını ilân edip küçük kar­
deşi Mihail’in ve kendisine sadık kalan bir
süvari alayının yardımile ayaklanmayı bas­
tırdı. Asileri top ateşile dağıtmıştı. Sonradan
ele geçenler hakkında da çok şiddetli dav­
randı. B u ona ibret dersi olmuş, yurdunu
bütün saltanatı boyunca istibdatla idare et­
miş, hürriyet sözünü ağzına alanı Sibirya’ya
sürmüştür. Avrupa hükümdarları içinde hür­
riyet fikirlerine en fazla tahammül edemi-
yen o idi. B u yüzden Lehistan ihtilâlini kanlı
bir şekilde bastırıp ceza olarak bu memle­
ketin istiklâline son vermekten bile çekinme­
miştir.
Lehistan’ın yeniden kuruluş gayretleri
ve Rusya
Napoleon’un Avrupa sahnesinden çekil­
mesinden sonra Çar Birinci Aleksandr Lehli­
leri kendisine bağlamak için tam bir istiklâl
ve meşrutiyete sahip olmak üzere Lehistan
krallığını ihya etti ve büyük bir törenle
krallık tacını kendisi giydi. Varşova, Vilna
ve Krakov’da^ üniversiteler faaliyete geçti.
Meb'uslar ve A y a n meclisi Varşova’da topla­
narak serbest müzakerelere başladılar. Birin­
ci Aleksandr kardeşi Kostantin’i kral naibi
seçmiş, o da karısını boşayıp bir L e h asilza­
desinin kızile evlenmişti. B u zat. Parlaman-
ter rejime aleyhtar idi. Bonapart’in ordu­
sunda vazife alarak Rusya’ya hücum eden,
köyleri vc kasabaları yakan Lehlilere verilen
bu imtiyazları fazla görüyordu. T*âkin Alek­
sandr parlâmentonun açılışında bizzat hazır
bulunmuş ve fransızca olarak irad ettiği n u ­
tukta Rusya için de meşruti rejimi düşündü­
ğünü söylemişti. Kostantin bu yünden şekli
olmak şartilc meşrutiyet idaresinin devamı­
na göz y um du ise de. memleketi tam bir is­
tibdatla idare etti. Bütün büyük mevkileri
Rus'ara verdi. Hürriyetperverler Sibirya’ya
sürüldü. B u arada Lehistan’da kuvvetli ve
muntazam bir ordu kurulmuş, top ve barut
fabrikaları açılmıştı. Lehli vatanseverler
doğruca çara başvurup naib’in kanunu ihlâl
ederek memleketi ağır ve sert bir istibdatla
idare ettiğini bildirdilerse de, onlara ksrşı
tanıdığı müsaadeler yüzünden kendi mille­
tinin ve devlet erkânının tenkidlerine ve
Prusya ile Avusturya gibi parlamenter re­
jim aleyhdarı devletlerin ikazlarına maruz
kalmış olan çar bunlara kulak aşmamayı
2857
tercih ederek naib'i hareketlerinde serbest
bıraktı. O nu n ölümünden sonra Rusya tah­
tına geçen Birinci Nikola da Lehistan tacını
giydi ve bu memleketteki şekil meşrutiyeti
muhafaza etti.
İngiltere
İngiltere'de eskiden beri hürriyetçiler
ve muhafazakârlar adile birb;rine rakip iki
siyasi parti vardı. Muhafazakârlar, dahilde
eski mevcut usulleri muhafaza ve hariçte
siyasi nüfuz ve itibarı artırma amacmdaydı-
lar. Hürriyetçiler ise dahilde daha geniş bir
hürriyet rejimi takip edip hariçte devletler
arasında çıkan anlaşmazlıklara pek karış­
m am ak, her milletin hukukuna riayet eder
görünmek ve İngiltere menfaatlarma bağlı
olmayan işlerle ilgilenmemek taraftarı bu­
lunuyorlardı. O y hakkına sahip vatandaşlar
bu iki partiden birini tutar ve seçimle ikti­
dara getirirlerdi. Nöbetle iktidara gelen bu
iki parti, böylece icraatta birbirinin ifratını
giderip devleti daima doğru bir yöne sevk
ederlerdi. B u sayede Ingiltere o sıraa A v ­
rupa'nın hiçbir memleketinde görülmeyen
m ükemmel bir idare tarzına sahip bulunu­
yordu.
Fransa ihtilâlinin bütün Avrupa’da gö­
rülen akisleri, bu hareketin yalnız Fransa'y 1
değil, insan hakları beyannamesi dolayısile
bütün memleketleri alâkadar etmesindendi.
Fransız toplum hayatında alt üst olan düzen
dolayısile meydana gelen ifrat hareketleri
İngiltere’de iyi karşılanmadı. Bilhassa M u ­
hafazakâr Parti bunun İngiltere’ye de siraye-
tinden korktu. O sırada bu Partinin baskr.nı
olan Vilyam Pit. bu yüzden Fransız ihtilâli­
nin şiddetli düşmanı kesildi. Halbuki, F r an ­
sa'ya hürriyet ve demokra. i fikri yakın k o m ­
şusu İngiltere’den sirayet etmiş ve İngiliz
Parlamanter rejiminin Fransız aydınları üze­
rinde yarattığı tesir zamanla halk tabaka­
larına inip ihtilâli hazırlamıştı. Bu yüzden
İngiltere'deki Fransız ihtilâli düşmanlığı ya­
vaş yavaş hedef değiştirip zamanla bilhassa
Bonapart sayesinde yükselen Fransız satvet
ve hakimiyeti düşmanlığı haline döndü. N i ­
tekim sonunda İngiltere Bonapart’ı Vaterlo’
da kat’î şekilde yere serip bu davâyı esasın­
dan halletti. Böylece denizler hakimiyetine ve
sömürgelerdeki hegemonyasına saldıracak
tehlike ortadan kalkmış oluyordu. Bununla
beraber 1792-1814 yılları arasında süren sa­
vaş ve mücadeleler O ’nu da takatsiz düşür­
müş, jktisaden perişan etmişti. Ancak. V i ­
yana kongresinde tasdik ettirdiği sömürge­
leri sayesinde bu krizi atlatmaca nam zed
görünüyordu. İngiltere’de Krallar yalnız sal­
tanat sürüp idare tamamen halk oyu ile ik­
tidara gelmiş Partilere mensup pek m ü m ­
 taz devlet adamlarının elinde bulunduğu için
işler yavaş yavaş yoluna girdi. O sırada
hükümeti elinde bulunduran Muhafazakâr
Parti de, yeni zamanların ve yeni durumla­
rın icaplarına uym ak için rijid prensiplerden
tamamen vaz geçmek zorunda kaldı. Meselâ,
bunun en m ühim tatbikatından biri, daha
evvel bir türlü başarılamamış olan, Kato-
liklcre Protcstanlarla eşit medenî ve siyasî
C N D O K U Z U N C U Y Ü Z Y I L B A Ş L A R I N D A İ M P A R A T O R L U Ğ U N İÇ V E
DIŞ G A İ L E L E R İ , B A Ğ I M S I Z L I K H A R E K E T L E R İ
Fransız ihtilâlinin ortaya koyduğu ve
yaydığı fikirlerden milliyetçilik fikri bütün
Avrupada tesirini gösterdiği gibi zamanla
muhtelif yollardan Osmaniı imparatorluğuna
da sızmıştı. Bilhassa Üçüncü Selim devrin­
deki dış olaylarla beraber imparatorluğun
bazı bölgeleri ve buralardaki tebaası arasın­
da yaygın hale gelmiye başlamıştı.
Milliyetçilik fikrinin yabancı propagan­
dacıları da çalışmalarını daha ziyade sızması
kolay ve çalışmaları için uygun bir vasat
olan hıristiyan tebaa arasında gösterdiklerin­
den bu fikirler ilk olarak bunlara aşılan­
mıştı. Evvelce do muhtelif maksatlarla ve
muhtelif şekillerde AvusturyalIlar ve bilhassa
Kuşlar aynı bölgelerde ve aynı tebaa ara­
sında çalıştıklarından biraz da uygun va­
sat vardı. Onsekizinci yüzyılın sonunda, or­
taya çıkan Bonapart, her işte olduğu gibi,
milliyetçilik fikrini de politika ve diğer is­
tilâ emellerini kolay tahakkuk ettirebilmek
gaycsile kullanmayı düşünerek, meseleyi
sistematik olarak ele almış ve tatbik etmişti.
Bonapart. Kampo-Formiyo muahedesi ile
Vcnodik’i yıkıp P'ranssya Dalmaçya, Bosna
hattâ Yunanistan ve M ora’da OsmanlIlarla
hemhudut olmak imkânını kazandırınca, he­
men buralarda kurduğu propaganda maki­
nesini faaliyete geçirmişti. O , Osmaniı h u ­
dutlarına civar olan bölgelerde bulunan k u ­
mandanların gönde; digi emirlerde ««Halkı
kazanm ak için elinizden geleni yapınız, eğer
bu ahalinin bağımsızlığa meyli varsa bu duy­
gularını kışkırtınız* demiş ve gayelerinden
biri olan Akdenizi Fransız gölü haline getir­
m ek için Devleti aliyye tebaasının 3âb-ı âli­
ye karşı tahrik edilmesini, onlara milliyet­
çilik fikrinin aşılanmasını ve icabında gi-
riştiklcri hareketlerde az dahi olsa isyan­
cılara malzemece fiilen yardımda bulunulma­
sını uygun bulmuştu.
Böylece evvelki yüzyıldan beri dıştan ge­
len çeşitli propaganda ve tahriklerle devle­
te karşı gelmeğe hazır olan bu bölgelerin
hıristiyan halkına bir de milliyetçiliğin aşı­
lanması neticede onların bağımsızlık hare­
ketlerine başlamasına sebcb olmuştu. M a ama -
2858
hakların verilmesiydi. Böylece. Katolik İr­
landa'nın ve neticede İngiltere’nin pek m ü ­
him bir davası halledilmiş oluyordu (Andre
Moruva; İngiltere tarihi: C: II, S: 60i).
Fransa ihtilâlinin yaydığı fikir ve yarat­
tığı heyecan, yukarda gördüğümüz diğer Av-
raupa hareketlerinin OsmanlI İmparatorlu­
ğunda da yankıları görüldü.
fih bu hareketin başlamasında bu cııştan aşı­
lanan fikirlerin tesiri kadar belki daha fazla
olarak Osmaniı devletinin idari hatâlarıyla
yüzyıldan beri belirli hale gelen zaafından
mütevellit otoritesizliğinin ve artık düşm an­
larına karşı mütemadiyen yenilmesinden
ötürü ona karsı güvenin kalmamasının, çok­
tan beri tebaasına karşı âdil hareket edem e­
mesinin dc tesiri vardır.
Sırp isyanları ve bağımsızlık hareket­
lerinin başlaması
Fatih devrinde fethedilen Sırbistan'da
yaşayan ahali, çağdaş A vrup a’nın derebeylik
rejimiyle idare edilen kendileri gibi ziraatçı
ahalisine nazaran kıyas kabul etmiyccek de-
reccde âdil ve ileri bir idareye kavuşmuş­
lardı. Osmaniı hâkimiyetinin emniyet ve is­
tikrar, İktisadî refah imkânları, din, vicdan
hürriyeti bu kütleyi m em n u n bırakmış ve
Sırplar imparatorluğun daima sadık tebaası
olmuşlardı. Lâkin, onsekizinci yüzyıldan iti­
baren Avusturya ve Rusya ile yapılan savaş­
lara b u memleketin çok zaman alan olma­
sı. AvusturyalI ve Rusyalı ajanların sırplar
arasında milliyet fikirlerini uyandırarak on­
ları devletlerine karşı kışkırtmaları, bu dev­
letler ordularında hizmet gören bir kısım
Sırplının yurdlarına döndükten sonra giriş­
tikleri propagandalar ve en m ühim m i de bu
memleketteki âdil idarenin — imparatorlu­
ğun her yerinde olduğu gibi— zamanla orta­
dan kalkması, yerli yeniçerilerin ve Paz-
vand-oğullan gibi âyânların terör rejimi ile
ağır vergiler Sırpların nihayet devlete baş­
kaldırmalarına sebeb olmuştur.
Sırp eşrafından mürekkep bir heyet
evvelâ İstanbul’a kadar gelerek Üçüncü Se-
lim’in huzuruna çıkmış ve haklı şikâyetlerini
anlatıp bunların giderilmesi için yalvarmıştı.
Padişah, derhal gerekli emirleri verdiyse de
Sırbistan'daki yeniçeriler buna öfkelenerek
knez diye anılan büyük kişizadelerden bir
kaçını öldürdüler. Sırplar, bunun üzerine yer­
li yeniçerilere karşı silâhlı olarak fiilî m u ­
kavemete giriştiler (4 şubat 1804). İşte «Pırvi
 Âyân, mütegailibe ve sergerdeler, bunlarla yapılan mücadele
(İlâve: 1 6 7 )
★
İkinci M a h m u d tahta çıist ığ ı Ka­
m an Osmânlı devletinde merkezî ida­
re bütün memlekette cari değildi.
Gerçi iînpara torluk hıaünde olan bu
devlete bağlı bazı hükümetler eski­
den beri bir nevi muhtariyete saiıfp-
tiîer; meselâ Kırım Hanlığı, Eflak ve
Bogdan voyvodalıkları, Erdel prens­
limi. Mekke şerifliği böyle idare edil­
mekteydiler: lâkin ^ zamanla Mısır,
| Cezaiı-’ i garb gibi im.paxatorî uğa uzak
bölgeler ve sanı an, zam an Bsgdad res-
| m en devlete lamamen bağlı ocukları
ve .resmî imtiyazları bulunmadığı bal-
J de daha ziyade yerli mütegaiîibenin
i eline düşmüş, buralarda bazı ocaklar
j türemiş ve zaaf içinde bulunan dev­
let de bu hale göz y um m ak mecbu-
i riyetinde kalmıştı. Lâkin, on sekizinci
I yüzyıldan itibaren hu mütegailibe gü­
ruhu her t«rafla görülmeğe başladı.
Mahalli, beledî işleri görmek için halk
tarafından seçilen âyanlar bunların
başın üa geliyor, gücü yeten ayanlı ğı
ele geçirerek bütün bölgeye hâkim
J oluyor, idari işlerini ele alıyor, vali-
J lerm, mutasarrıfların İliç ehemmiyeti
kalmıyordu. Bazı yerlerde de yerli eş­
raf aileleri hakimiyet kurmuşlardı,
j B ütün bunların maiyetinde hüküın-
ı lerini yürütmek ve icabında devlete
\ kafa tutabilmek için kuvvetli askerî
birlikler vardı. Bir kısmı, merkezde
nüfûs sahibi kimseleri menfaati ar
karşılığın da elde etmişierdi. Devlet,
bunlarla zam an zaman mücadele et­
miş. b u mücadelelerinde muvaffak
olamamış, hiç olmaksa ilaatUrım te-
; m in için mütegallibeye bazan vezaret
j dereceğine kadar varan rütbeler, bâ-
j zan o bölgenin idare âmiriigıni ver­
mek zorunda kalmıştı. Bunlar ara-
I sında meselâ Pazvand-o£lu fîibi dev.
^ letle adeta savaşmış ve buna rağmen
tenkil edilememiş olanlar vardı. İkine!
M ah m u Ğ tan ta çıktığı zaman memle­
ketin kendisine tabj olmasını teinin
f.çin a y a n a dok unm a ya ca ğ ına dair bîr
belge imzalamak zorunda bırakılmış­
tı, Lâkin, bir müddet sonra bunlarla
mücadeleye haşladı. Hepsinin kökünü
kazımağa karar vermişti. Ruslarla
Bükreş sulhu imzalanır imzalanmaz
ou işe içirişti <1812).
İlk önce, bunların daha az dişli­
leri tepelendi. Meselâ. Bilecik voyvo­
dası Kalyoncu Ali A§a, bütün o böl­
geyi ve civardaki ayanları n u f u z u al­
tına almış bulunuyordu. Hatta, b un ­
ların azlini ve nasbim bile o yapı­
yor ve hakimiyet sahasını yavaş ya-
2859
ı faş genişletiyordu. Artık merkezin e-
İ mirlerine de uymaz olmuş ve son Fais
i .seferi sırasında kendisine bir çok
I amirler gönderildiği halde ne kendisi
i ¿el'ere gelmiş ve ne de asker gönder­
mişti. ikinci Maiimud, Kocaeli m u t a ­
sarrıfı Hac; Aziz PKş^'ya onun tenki­
lini bildirdi. Hacı Azla Paşa, üzerine
f yürüyünce Kalyoncu Ali Aga da lıe-
[ m en askerini toplayıp hassır oldu. Lâ-
: kin- ilk çarpışmada mağlup olarak
j kaçmak zorunda kaldı. Şiddetle ta-
ı kip ediUp yakalandı ve kesUen keh­
lesi İstanbul'a gönderildi.
Yine zorba güruhundan olup her
¿ittiği yerce hadise çıkartan ve m er­
kezin emirlerine karşı selen Divriklt
Yusuf Paşa da Anadolu valisi B a ba
¿•aça vasıtasile tenkil edildi. Baba P a ­
şa bun dan sonra kendisine iltica e-
den meşhur bir R u m şakisini hima-
I ye edip devlete teslim ’ etmeyen Eum-
! kaleli Bekir Beyin üzerine yürüyüp
ı kaleyi muhasara etti. Re kir Bey ev­
velâ karşı koyduysa da, top ateşieril e
i surların yıkılmağa başladığını görün-
i ce şakiyi teslim etti. Lâkin Baba. Paşa
| muhasarayı kaldırmayarak lağımlarla
[ burçları ve bedenleri indirdi. S o n u n ­
da Bekir Beyle avenesi ele geçirilip
! idam olundular, bir taraftan öa vilâ-
; yet ve sancak paşalarına emirler gön­
derilip mütegalübeye a m an verilme-
' mesi bildirildi. Lâkın, bu arada şahsî
düşmanlıklar ve rekabetler yüzünden
İ bir cok suçsuz kimselerin do belâya
uğradıkları oldu.
Rumeli tarafındaki d u ru m
Onbeş yıldan beri Rumeli tara?-
' larmda baş kaldırmış ve ele geçirilen
i mejniş olan Hasköylü E m in Ağan m
üzerine asker gönderilip mağlup edil-
i di. E m in Ağa kaçtıysa da takip edi-
j lerek adamlarile birlikte yakalandı
s ve hepsi öldürüldü.
; Rumeli'nin meşhur âyânj arından
\ Serezli İsmail Bey ise, bu sırada ece-
j lile öldü. Yine meşhur mütega;iıbe-
[ den eski Vidin muhafızı ve Kiğ’ooiu
| eyâleti valisi İdris Paşa’m n da ece­
lle öldüğü haberi gejdi-
Serezii İsmail Bey vefat edince
i yerini oğlu Yusuf Be? aldıysa da.
j onun nufuzu Serez kasabası hudut-
) larım aşamadı. Lâkin, İsmıüJ Bey m
I ölümünden sonra Dram a nazırı Malı-
• m u d Bey sivrilip başına bir çok lıa^
| şarat topladı Kavala ve Pravigta ta-
—>
 raflarını ele geçirmek ve buralara há-
! kim olmak iddiasındaydı. Mevcut zor­
ba ve dercbeylerini tenkile çalışan
İkinci M a h m u d , yenilerinin türeme­
sine meydan vermek istemediği için
Dram a'dan çıkmaması ve kazasının
sınırı dışında faaliyette bulunmaması
hususunda kat’i bir emir gönderdi.
Lâkin kendisini çekemiven Yusuf
Beyle çatışacakları anlaşıldığından
yerine bir vekil bırakması bildirilip
İstanbul’a çağırıldı.
Devleti yıllarca uğraştıran dağlı
eşkıyasının reislerinden olup yirmi
! senedenberi Rumeli’de büyük nufu z
j ve şöhret elde eden ve Alemdar M us­
tafa Pasa’dan sonra Rusçuk âyânlığı-
na tayin edilmiş bulunan Y:lık-oğlu
| Süleyman şumnıı’dan üzerine gönde-
j rilen kuvvetler sayesinde yakalanarak
katledildi.
Yine mütegallibeden Adakalc \
'-Ada-i Kebir) muhafızı Recep Ağa
j idam olunup mallarının müsadaresi
emredilmiş, lâkin kardeşleri Bekir,
İ A dem ve Salih Ağalar baş kaldırarak
Fcthül islâm bölgesini ele geçirdik-
1 leri gibi Eflak tarafına yürümüşler.
I Karayuva’yı da zaptedip halkın zahi-
! resini zorla almışlardı. Kapıcıbaşılar-
dan Derviş Beyle Y u suf Ağa. Vidin
m uhafi 2 i Ali Paşa ve Eflak voyvodası
Adakale. Fethülislâm ve Karajnava'yı
âsilerden almağa ve kendilerini ten­
kile m em ur edildiler. B u sırada Sır­
bistan âsilerinin Üzerine gönderilen
Tepedelenli-zâde Veli Paşa o civardan
geçiyordu. Âsiler, ona dehalet ettiler.
O da devlet nezdinde tavassutta b u­
lunup bâzı şartlarla aflarını temin
etti. Lâkin, bu hal mütegallibenin
tenkiline başlandığı bu sırada pek kö­
tü bir rnısal oldu. Üstelik, üzerlerine
gönderilen Kuvvetler âsileri tenkile
kâfi gelirdi.
O devrin en cesur ve tanınmış
derebeylerindcn birisi de, ilczargrad
âyini Haşan ağa idi. Savaşlarda bir
hayli yararlığı görülmüştü. Lâkin zor-
; balığı da yerinde idi. Başına bir çok
zalim, ele avuca sığmaz haşarat topla­
mıştı. Bunları beslemek için de halkı
soyup soğana çevirmekteydi. Şikâyet
üzerine Silistro valisi Rüştü Paşa’ya
tenkili emredildi. Rüştü Pa$a. Silistre
kazalarındaki öbür âyânlarla birlikte
her taraftan sarıp Haşan Ağayı ele
geçirerek idam etti. B u arada Dimc-
loka âyânı Kıllı-oğlu Ömer de tepe­
lenip kellesi İstanbul’a gönderildi.
Eski-Zağra âyânı Hacı M ehm ed Ağa
Rodos’a sürüldü. Edirne’de zorbalar
n u fu z sahibi olageldiğinden eskiden
! beri mutasarrıflar Çirmen kasabasın­
da otururlardı. B u usul de kaldırılıp
Edirne’de oturmak üzere Vidin ve
Niğebolu mutasarrıfı Ali Celâl Paşa
mutasarrıf tayin edildi. Ali Celal Pa­
şa, aldığı emir üzerine Güm ülcün e’do
1 türeyen mütcgallibeden Kalyoncu-oğlu
Haşan ve Ali ile Veli-oğlu Manav, Ak-
bıyık-oğlu Haşan ve A h m ed adlı zor- |
baları idam edip kellelerini İstanbul'a
gönderdi.
■ Vezarett alınmış olarak Dimctoka’
! i da sürgün bulunan Çelebi Ham id Pa­
şa da namlı zalim ve zorbalardan bu-
¡ lunduğu için bu sırada idam edildi.
Eniştesi olup kendisi gibi vezareti
! alınmış ve Haleb’de ikamete memur
edilmiş bulunan Ebum erak M eh m ed
Paşa da fesat çıkarmağa çalıştığı için
Halcb valisi Çelebi Ragıb Paşa vası-
j tasile idam ettirildi.
Doğu Karadeniz bölgesi, Tuzcu-oğlu
M em iş Ağa
}
Doğu Karadeniz’de. Trabzon’da
türeyen bir kısım zorba ile O f eşki-
yasu Sürm ene kazasından Bazi-oğlu
Haşan. Suiçmez-oğlu Haşan. Genç
M ehm ed, Deli A h m ed. K ü ç ü k Ali-oğ-
lu Salih ve İsmail-oğlu Y a k u p ve
Çehreli-oğlu Haşan birleşerek Sürmene
müteseilimini basıp mallarını ve eş­
yasını yağmalayarak etrafı da talan
ettikleri için Trabzon valisi Kazine-
dar-oğlu Süleyman paşa’ya tenkilleri
emredildi. Rize âyânı Tuzcu-oğlu M e ­
miş Ağanın merkezden gcîcn emirlere
itaat etmeyerek halkı soyduğu ve
ölenlerin terekesini zaptedip varisle­
rini haklarından m a h r u m ettiği Sü ­
İ leyman Paşa tarafından bildirildiği
İ için hakkından gelinmesi yine ona
havale edildi.
Süleyman Paşa, kendisine yardıma
! m em u r edilen Kastam onu valisi Alı
Paşa ile birlikte Tuzcu-oğlu Memiş
Ağanın üzerine yürümüştü. Tuzcu-
| oğîu’n u n fazla kuvveti yoktu. O f ka­
zasına kaçtı, orada sarıldı. Oflular
kendisini sevdikleri için himaye edip
teslim etmek istemedilerse de sonun­
da ele geçirilerek idam edildi.
B u Tuzcuoğlu. ilk zamanlarda ti­
caretle zengin olmuş, sonunda niifüzu
artmış, yavaş yavaş halkın vergi borç­
larını deraten ödeyip sonra mahsul
zamanı b u n u zahire olarak kendile­
rinden almağa başlamıştı. B u, ilk za­
manlarda halk için bir kolaylık Al­
tmışsa da, M em iş Ağa bir verip iki
alma yolunu tutmuş^, beş on kazanın
bütün gelirini b u suretle ele geçire­
rek halkı bunaltmış ve sırtlarından
büyük servetler kazanmıştı. Bir ara
Trabzon valisi Süleyman Paşa ken­
disinden senet karşılığı yüz bin ve
iki defa da ikiyüz bin kuruş borç al­
mış. sonra da birden İkiyüz elli bin j
kuruş daha istemişti. Memiş Ağa. es­
ki senetleri yırtıp alacağından vaz
geçtiğini, lâkin yeniden bu parayı
vermeğe kudreti olmadığım bildirdiği
için Süleyman Paşa kendisine düşm an
ı olup devlete şikâyet etmişti.
j Karaosmaıı-o^uliarımm d u ru m u ve
diğer bazı mütegallihe
B u sırada Karaosman-oğlu Hüse­
yin Ağa vefat etmişti. Karaosman-
oğullan Saruhan bölgesinde nice yıl­
lardır mütesallibe şeklinde hakimdiler.
Devlete daima itaat etmiş olmalarilc
beraber, böyle mahallî nufûzların or­
tadan kaldırılması istendiğinden, H ü ­
seyin Ağanın iltizamında olan zeamet
ve mukataaları zaptetmek üzere dev­
let ricalinden Abdi Bey ve bölgenin
mahalli znütcgallibc nufû 2 un d an kur­
tarılmasını temin etmek için de eski
sadaret kethüdası Morali O s m a n Efen­
di gönderildiler.
Y ine mütegaliibe g üruhundan ve
namlı derebeylerinden Karahisar voy­
vodası İbrahim Ağa. idam edildiği gi­
bi Pay as*ta türeyen K ü çü k Ali-oğlu
Dede Bey vc onu koruyanlardan Ma-
raş'a bağlı Bulanık kazası âyânı Akçı
Beyle kardeşi A h m et Beyin tenkilleri
\ Maraş valisi Kalender Paşa’ya havale
olundu.
Namlı mütegallibeden olan Ada-
na’lı Haşan Paşa-zâde M e h m e d Beyin
idamı ise. A dana valisi Mustafa Pa-
şa'ya bildirildi. Haşan Pa 5 a-2i.de
M ehm ed Bey. b u n u hissedip Payas'a
j doğru gitti ve Kendisi Kibi zorbalar­
dan K ü ç ü k Ali-oğlu Dede Bey ile Çaylı
ve Ocaklı eşkiyasile Pay as ve Kar-he-
yazı taraflarında kendisini koruma
tedbirleri aldı. B u yüzden Gâvur-dağı
eteklerinde bir sürü eçkiyanın top­
lanmış b ulunduğunu Halep ve Maraş
valileri bildirdiler. Hacc vakti yakın
olduğundan ve bunların hacc kafile­
sine de hü c u m u muhtemel görüldü­
ğünden bir an evvel tenkilleri için
Mustafa Paşa*ya üst üste emir!er geldi.
Haleb eyâletinde Mürsel-oğlu Hay­
dar, Topal Ali. Said, Amo-oğlu Ömer
adlı zorbalar türemiş ve her biri bir
tarafta nufuz sahibi olarak devlet
! emirlerini dinlemez hale gelmişlerdi.
Kendilerini tenkile yine zorlu lâkin
devlete tamamen sadık mütegallibeden
Haleb valisi Cebbar-zâde Celâlüddin
m em u r edildi Elbistan bölgesine
hâkim olan Mürsel-oğlu Haydar, Rak-
ka tarafına savuşup çöl Arapîarına
iltica ederek yakayı sıyırdı. Topal Ali
ile Said de evvelâ R a kka ’ya, senra
Zor üzerinden H a m a ’ya indiler. Ora­
da aşiretlerle birleşip Haleb nahiyele­
rine saldırmak istedilerse de Celalüd-
dir. Paşa’n m asker göndermesi üzerine
i kaçıp Hacc kafilesine katılarak Mek-
ke’ye kadar gittiler ve orada zorbalı­
ğa tövbe ettikleri için affa uğradı­
lar.
Ba'»aıı sanca ¿t hanedanı, mütegftllfbo
ve kölemen Bağda d paşaları, bu böl­
gelerdeki nıüdahule ve mücadeleler
Baban, Köy ve Harır sancaklarına
yurdluk ve ocaklık şekiinde tasarruf
eden Baban hanedanı. Bağdad vali­
lerine gâh tabi olur, gâh isyan eder,
bazan da İran devletinin hakimiyetini
tanır, işlerine geldiği zam an ise, dev­
let askerile bir olup İran’a karşı sa­
vaşırlardı. B ü tün mesele, u z u n bir
zam andan beri kölemen vc mütegalli­
beden olan Bagdad valilerinin onları I
dirayetle idare edecılmesindeydi.
Birinci Abdülh&mıd zamanında, i
İran savaşını müteakip Basra ve son- i
ra da Bağdad valiliğine tayın edildi- •
fini gördüğümüz Süleyman Ağa (P a ­
şa) — kendisi “ Büyük” lâkabı ile anı­
lır — buradaki pek u z u n idareciliği
j sırasında kölemen ocağını tekrar kuv- i
vetlcndirm:şbi. O n u n ölümüyle yerine
j tayin oiur.an Ebu Gadd&re Ali Paşa
j katledilince, Bâb-ı âli fırsattan istifade
edip. Iraktan kölemen hakimiyetini
kaldırmak istemişti. O tarafa vali ola- i
rak tayin ettiği Yusuf Ziya Pa$a ile I
1 b un a henüz teşebbüs etmişti ki F ran ­
sa elçisinin baskısı sonunda yine kö­
lemenlerden Süleyman (Küçük) Paşayı
tayin etmek zorunda kaldığından, te­
şebbüsü akim kalmıştı. Vali K ü ç ü k
Süleyman Paşanın bâzı taahhütlerini j
yerine getirmemesi ve uygunsuz hare- j
ketlerde bulunması, Bâb-ı âliyi ona
karşı harekete şevketmiş. Halet Efendi
i o tarafa gönderilmiştir. B u zat, kürl i
i beyleri ve Babanlılarla birleşip Kü- ¡
çük Süleyman Paşanın üzerine, Bağ-
dad’a yürümüş, bu kuvvetler Paşaya
mağlub olduğu halde, o nu n da ordu­
su dağıldığından kendisi Arab urba-
nına sığınmak zorunda kalmıştır vc
I bunlar tarafından öldürülmüştü. İs­
te bundan sonra b üyük bir alayla
Bağdad’a giren Halet Efendi elindeki
isim yeri boş bir fermanla yine köle­
menlerden Abdullah Ağa ıPaşa) yı
valiliğe tayin etmişti.
Abdullah Paşa Bağdad valisi b u ­
lunurken Babanlılarla arası açılmış,
bunlardan Haiid ve Abdurrahm an Pa-
¡ şalarla çarpışmıştı. İ r a n l I la r , bu b a ­
hane iic müdahalede bulundular, j
i Esas metinde Kaçar politikası kıs- j
m ında yazdığımız gibi İran hüküm- j
darı Fethi Ali Şah kendisinin henü:'.
savaş halinde bulunduğu Rusya ile !
Osmanlı devletinin Bükreş anlaşma»
sını imzalamasına esasen kırılmış bu- j
lunuyordu. Bir ordu gönderip Bağdad
etrafını yağma ettirdi. Abdullah P a ­
şa. karşılık vermeğe davrandı. Lâkin.
I selefi Süleyman Paşa'nın oğlu köle*
\ ! menlerden Said Beyin Münteiik ta­
raflarına kaçıp orada bir ayaklanma
tertip ettiğini duyarak şehirden ayrıl- ;
mayı doğru bulmayıp İr a n lIla rla uyus-
• tu. İran lIlara taraftar olduğu için
vaktile azletmiş olduğu BabanJı Ab^
j durrahm an Paşa’ya Baban. Köy ve
Harir sancaklarını yeniden vererek
i Said Beyi ele geçirmek üzere Münte-
2861
 ■
—*
iik üzerine yürüdü. Said Bey, Münte-
fik şeyhi Hamudüs-Sâmur ile uyuş­
m uştu. Yirmi bin askeri« karşı çıktı­
ğı gribi, Abdullah Faşa’nın ordusunda
bulunan kölemen askerini de gizlice
elde etmişti. Abdullah Paşa mağlup
ve esir oldu. Hamudüs-Sâmir savaşta
ya-ralanan oğlunun vefatı üzerine Pa­
şa ile kethüdasının kafalarını kesip
Sai d Beye yolladı. B u zafer üzerine
Sald Bey b üyük alayla Ba&dad*a gir­
miş, evvelâ vali kaymakamlığı ile işe
başlamış ve kısa za m an sonra Bagdad
vilâyeti kendisine verilmişti.
Böyleee Bağcad valisi Abdullah
Faşa'nın yerine ister istemez tayin
edilen Sai d (Bey ) Paşa, eskiden beri
Bagdad kölemenlerinin ileri gelenleri­
ne verilmekte olan m ü h ü r ü arlık, ha-
zinedarlık, keUıüdalık gibi memuri-
yetleri onların elinden alıp b u zü m ­
reyi gücendirdiği gibi. aşağı ta'oaka^
dan Hadi ! Eamnıeöi I adlı birisine
yakayı kaptırmış ve o da b ü t ü n işleri
eline almıştı. Hadi, B a ba n mutasar­
rıfı M a h m u d P a ş a 'y ı azlettirip yeri-
ne aynı aileden Abdullah Faşa’yı la-
yin ettirdi. M a h m u d Paşa'nm hamiş!
olan İran devleti hem sn on bin asker
yollayarak Abdullah Paşa’yı kaçırdı.
33â‘i>-ı âlı* b u Hadise üzerine Said Pa-
sayı azil ile yerine kölemenlerin reisi
n a m lı u ‘em ad a n M ahm ud Efendiyi
ves etle Bağdad, B?sra ve Şehri zor
valiliklerine tayin etti. B u n u n üzerine
bütün B a b a n beyleri kendisine itaat
etiller, Said Faşa’nın azline ait fer-
m an. süt kardeşi A h m ed Beye Gön­
derilmiş ve Süleyman iye'de bulunan
Davud Paşa’n m gelişine kadar kay­
m a k a m tayin olunmuştu. Lâkin. A il­
m e el Bey bu vazifeyi yerine getirmeğe
cesaret edemedi. Davut Paşa, ¡Süley­
m a n iye'd en hareket edip Kerkük üze­
rine gittiyse de yerli yeniçerilerle halk
A h m ed Beyin tesvikile karşı seldiler.
Davtfd Faşa, onları bir hamlede da­
ğıttı. Diğer taraftan Sai d Paşa da
yine M ün tetik şeyhi iie biri eşip m u ­
kavemete karar vermişti. Lâkin, on­
dan u m d u ğ u yardımı göremedi. Ta-
rafdarları da -yavaş yavaş dağılıyor-
lardı. Hatta.' bunların bir tanesi Ha-
d i’yi yaraladı. Said Paşa, onunla bir-
İlkte B af dad'in iç-kalesine kapandı,
D a v u d Paşa, ve Halet Efendinin bir
adamı vasıtaaiyle gönderilen üç vilâ­
yetin m en şuru nu ham.il olduğu halde
ordusu ile Ba&dad'a girerek ikisini de
yakalayıp idam etti. Babanlı M a h m u d
P a ş a ise. kendisine yardım eden İran­
lIlarla el altından anlaşmış bulunu­
yordu. İranlIlar, bu bölgede daima
kargaşalıklar çıkartmak ve tecavüss
hareketleri için daima bahaneler ya­
ratmaktaydılar,
Davut Paşa. Bağdad’a hakim o-
lunca İranlIların Kirm anşah valisi
ş&hzade M ulıam m cd Ali M irza ile el
İ altından haberleştiğini öğrendiği Ba-
■ banlı M a h m u d Paşa’yı azledip yerini
kardeşi I-Iüseyin Paşa'ya verdi. İran­
< lIlar, on bine yakın askerle derhal
¡ : M a h m u d Paşa’ya yardım, ettiler, Da­
vud Paşa K erkü k’le büyük bir ordu
! topladı. M a h m u d Paşa ile İranlı kuv-
; ve tler b u n u n üzerine h ü c u m a cesaret
i edemiyerek barışa yanaştılar. B a ba n
sancağı M a h m u d Paşa’ya, Köy ve Ha-
rir sancakları Hüseyin Faşa'ya veri­
lerek mesele halledildi. Fakat Ba£-
j dad kölemen ocağı bu vali zamanında
yine kuvvet kazandı.
I
j Çeşitli bölgelerdeki muhtelif ¡Syân
v e miitcgaliîue
¡ Diğer taraftan Haleb 1te Haşşaş ad-
: i lı bir takım sergerdeler türemişti. H at­
ta Haleb valileri bunların şerrinden
şehirde oturamaz olmuşlar, Haleb dı­
; şındaki Şeyhbekir mevkiine çekilmiş-
İerdi. Cebbar-aâde Celalüddin Ps*şa
Haleb valisi iken kethüdası bunların
! en azılılarından on beş tanesini te­
i peleyerek öbürlerini sindirmişti. Son­
radan vali olan Hurşid Paşa biraz
i gevşekçe olduğu için sergerdeler yine
i azıp bir gece kethüda’n m evini basa­
¡ rak kendini öldürdüler. Sonra isv3 n
¡ bayrağını kaldırdılar. A dana valisi
¡ Cebbar-z&de iie Jtakka valisi Lutfullah
Paşa hem en Haleb üzerine yürüdü­
ler. Harami kasteli mevkiinde asiler
mağlup edildi, î-lalcb alındı. Asi reis­
lerinden yedi kişinin boynu vurulup
kafaları İstanbul'a gönderildi.
Namlı mütegallibeden Edirne aya­
nı Dağdevıren-oğLu M eh m ed Ağa İs­
tanbul’a davet o lunm uş ve Surre c-
minl]£; verilerek Hicaz’a gönderilmiş­
ti. Dönerken gönderilen emir üzerine
yolda a m a n verilmeden katlolundu.
Aynı za m an d a kardeşi Yergröijü bina
emini A h m e d Ağa da Yergöğü m u h a ­
j li fızı vasi tasile idam edildi. Nevşehir’de
î fesada, kalkışan Yazıeı-zâde İbrahim
de b u sırada tepelenip malları hazi-
j j ne nam ına alındı. Karahisar kazası
j âyâm Bekir Ağadan da bâzı şikayetler
j geldiği için Magosa'ya sürüldü.
; Van muhafızı Derviş Paşa da sa­
i m anla Hiütegallibc kesilip ferman üm-
ı | lemez hale gelmişti. Hatta* adına pa­
ra basacak fcadar ileri gidip askeriie
sağı solu yağmalıyor, kendine tâbi
! i olmak istemeyenleri ortadan kaldırı­
; yordu. Üstelik, İranlIlarla da h udut
! hadiseleri çıkarmaktaydı. B u n u n üze-
! rine Kırşehir sancağına tayin edile­
rek V a n muhafızlığı E rzurum ’un ileri
gelenlerinden Ispanakçı-zâde Y ü m n ü
: Beye vezaretie verildi- Ancak, Derviş
Faşa’ya karşı bü tü n tertibat alınmış­
tı. O da karşı gelemiyeeeğini ve İran
j yolunun da kesilmiş olduğunu anla­
yarak Van'd an çıktı. Y ü m n ü Paşa,
 Sırpsk: Usíanak» denilen ilk sırp kıyamı bu-
dur. Âsiler kendilerine K ara Yorgi Fetroviç
adlı d o m u z ticaretiyle meşgul bir ímezi baş-
kan seçtiler. Kars. Yorgi dağda eşkıyalık yap­
mış, Avusturya ordusunda hizmet görmüş iri-
yarı, güçlü-kuvvetli bir kişizade idi. K e n d i­
si iş basma geçer geçmez sırp m ukavem et
hareketini bir plâna bağladı, olaylar da b u
hususta kendisine yardımcı oldu. K a r a Y o r ­
gi, d u rum u tehlikeli gören ve ona k a ­
tılmak istemiyen bir kısım sırp köylüsüne
de kendisinin padişaha âsi olmayıp bilâkis
o m m emriyle yerli yeniçerileri ortadan kal­
dırmağa m em u r edilmiş olduğunu söylüyor­
du. B u sayede, bu züm reye düşman bir kısım
raüslümanlardan da yardım gördüler. Hattâ
Bosna valisi Bekir Paşa bile kendilerine yar­
dım etmişti.
Üçüncü Selim devrinde Hum eli alayla­
rını yazdığımız sırada adı geçen Belgrad m u ­
hafızı Musíala Paşa, ikide birde ayaklanan
itaatsiz yamaklara karşı kuvvetli bulunm ak
için maiyetini dağlı eşkıyası ile doldurmuştu.
Fakat bu dağlılar da inzibattan m ahrum dular
ve reayaya çok zulmetmekteydiler, Küm eli­
de, yine Üçüncü Selim'in saltanatı sırasında,
yer yer isyanların deva m etmekte olduğu sı­
rada yamaklar da b u hareketlere uyarak fır­
satım bulup Mustafa Faşa’y? öldürmüşler ve
isyan etmişlerdi (1802). Devlet fazla ileri gi­
decek durum da olmadığından, onları affetmek
zorunda kalmıştı. G a r b ocaklarında olduğu
gibi, yamaklardan türeyen dayılar Belgrad’a
hâkim olunca, timar ve zeamet usulüne tâbi
köyleri de çiftlik ittihaz ile hâsılattan hisse
almıya ve keyfî muameleleri ile bütün halkı
bizar etmiye başlamışlardı. İşte b u ölaylaı-
K a r a Yorgi’ye m ey dan a çıkma fırsatı ver­
miş ve Sırpları isyana teşvik etmiye başla­
mıştı. Herkese «Mustafa Paşayı öldüren da­
yılara padişah gücenip onların terbiyesini
Sırpiıya havale etti, buna dair ferman geldi»
diye hertarafa haberler gönderip Sırp reaya­
sını ayaklandırmaya, onlardan çeteler kurup
geriüa savaşına girişmişti. Çeteler yolları,
kervansarayları, palankaları basarak yam ak
; askarite V an'a geldi. Derviş Paşa ise,
V a n ’da olan tarafdartssrile el altından
temastaydı. Nihayet, başına topladığı
; aşiret askerile birden geri dönüp Van
kalesini kuşattı. B ü tü n ahali de o-
rumia birlik ' olduğundan Y ü ır .n u Pa§a
! kurtuluş ümidi kalmadığını göründe
cephaneye ateş verip adamlarile bir­
likte mahvoldu. B u n u n üzerine İçel
i mutasarrıfı Sert M alum ıd Paşay a Van
j mutasarrıflığı verilerek Erzurum valisi
t ile beraber Derviş Paşa'm n üzerine
I__________ _______________ _____________ 1—?
ve ayanlarla amansız bir mücadeleye giriş­
mişlerdi.
Durumlarını tehlikede gören dayılar R u ­
meli ve Bosna valilerine haber gönderip yar­
dım istedilerse de. Kara Yorgi de müracaatta
bulunup ıSırplt âsi değildir, fakat, dayılar
padişahın vezirini katletmiş olduklarından
onun intikamını almak isterler. Âsi Belgrad-
lıdır» diye onları kandırdı ve yardım etme­
lerini önledi. İstanbuîda toplanan mecliste
dayılara yardım etmemiye, bilâkis onların âsî
oldukları kabul edilince d urum büsbütün ka­
rıştı.
İsyan; bastırmıya Bosna valisi E b û Bekir
Paşa m e m u r edilmişti. B u vaziyetten istifâ­
deyi düşünen K ar a Yorgi, r.ahiren dayıları
tedip etmek ve esasında ise Sırp istiklâlini
temin gayesile başladığı harekâta devamla
taraftarlarıyla Betarad önüne geldi (1804).
E b û Bekir Paşa Sırplara niçin geldiklerini
sorunca onlar «Belgraddaki dört nefer da­
yının mezalim ve ta’diyatından bizar olduk­
larını» söylemişlerdi. Belgrad’m durum u kri­
tik bir hal almıştı kî Dağlı sergerdelerden
Gusancalı Halil A ğ a da buraya yardıma gön­
derildi'. Devlet tarafından Belgrad m uhafız­
lığına tayin edilen Süleym an Paşa da A v u s ­
turya bölgesinde bulunan Zem lin’dc idi.
E b û Bekir ve Süleym an Paşalarla Halil
A ğ an ın bir tertibi neticesinde Belgrad kale­
sine girilip dayılar ele geçirildi ve h em e n öl­
dürüldüler. Artık Sırpların sebebi isyanı oian
dayılar ortadan kaldırıldığından onların yer­
lerine dönüp eski işlerine devamları lâzımdı.
Fakat öyle olmadı, Belgrad’nı yamaklardan
alınmasında Bekir Paşanın kuvvetleriyle iş­
birliği yapan Sırp çeteleri, dağılıp gitmek için
bazı şartlar ileri sürdüler. Belgrad muhafızı­
nın maiyetinde kendilerinin bir temsilcisi ve
kale muhafızlar; arasında 150Û Sırp b uluna­
cak, um u m î af ilân edilccek, birikmiş '/ersi­
ler istenmîyecek, yeniçerilerin tenkili sıra­
sında yapılan masraflar devletçe ödenecek,
kiliselerinin tamirine, buralarda çan çalınıp
haç konulmasına müsaade olunacaktı.
yürüdüler. Derviş Paşa kaçtaysa da
yakalanıp idam olundu.
■ Böylece ¿yân ve mütegallibe g ü ­
ruhu ile sergerdeler tepelenerek mer- î
kezın h ü k m ü nisbeten her yerde se­
çer olmuş, sspjrbalar Binmişti.
i
Bibliyografya : Cevdet; Tarih Lütfi:
Tarih. İ. H . Uzunçarşılı: Meşhur R u ­
meli ayanları. Başbakanlık Arşivi; Hat- !
| fc-ı hüm ayunlar (III. Selim ve II. M a h ­
mud.). Enver siya Karal; OsmanlI
^ tarihi cilt V. İ
2863
 İsyanın yeni safhası ve Ruslar
Osmanlı devleti, b u istekleri bir kalem­
de ve kat i şekilde reddedince K ar a Yorgi
Belgıad muhasarasından vazgeçmediği gibi
Eöğürdelen, Semendre. Öziçe ve Solcol k a ­
lelerini de muhasaraya başladı. Diğer taraf­
tan Sırp millet meclisi «Skupçina» toplanıp
K a r a Yorgi'yi başknez seçti O da Sırbistan
istiklâline kavuşuncaya kadar mücadele ede­
ceğini ilân etti. A z sonra da Avusturya ve
Rusya devletleri, Bâb-ı âliye Sırbistanm da
Boğdan ve Eflâk gibi bir müstakil emaret
haline getirilmesi teklifinde bulundular. B u ­
n u n Bonapart’m da arzusuna muhalif oldu­
ğunu bilen Bâb-ı âli, teklifi şiddetle ve cesa­
retle reddetmekten çekinmedi (1806). Osman-
lı-Rus savaşlarından az evvel K ara Yorgi
Süleyman Paşa ile muhabere edip Goşancaiı
Halil Ağa ’nın Betgraddan gitmesini iş edi ve
bu olursa darılacaklarını bildirdi. Yalnız
«Kale-i Bâlâ» ya hakim olabilen ve bu ha­
bere inanan Süleym an Paşa, «Kale-i Zîr» i
elinde bulunduran Halil A ğ a ’yı buradan
uzaklaştırabilecek kudrette değildi. Fakat,
H a ü l A ğ a durum u tehlikeli gördüğünden ken­
diliğinden çekip gitmeği düşünmiye başladı.
İşte b u sırada yirmi binden fazla bir kuvvet­
le Belgrad şehrini ve kalesini kuşatan Kara
Yergi, varoş kapılarından birini tutan Aziz
B c y ’i para ile kandırıp şehre girmeye m u ­
vaffak olduysa da kaleyi ele geçiremedi (18
şubat 1807 - 22 zilhicce 1221). B u vaziyette
on-ekiz gün daha kalede kalan Halil A ğ a bir
kısım roüsıüman ahali ile nehir yolundan
Ada-kaleye çekildi. Kendisine hizmet eden
2864
Aziz Beyi de hile ile öldürten K ar a Yorgi,
nihayet Süleym an Paşa’y a da «Devleti âliyye
Belgrad’ı Sırplıya verdi, sana dahi Rumeîide
başka bir mansıp verilmek üzere, Niş’e git­
meniz lâzım geldi» diye haber gönderip ka­
leyi terkini bildirdi. Süleym an Paşa çaresiz
maiyeti ile Niş’e giderken, yolda pusuya d ü ­
şürüldü ve şehid edildi. B u n d an sonra da
Belgrad’da kalan müslümanlar feci bir su­
rette kati-i âm a uğradı. Sırbistanı (yani Belg-
rad veya Sem endre paşalığı) ele geçiren
K ara Yorgi artık istiklâli tanınmadıkça, silâ­
hını bırakmıy a cağını açıkça ilân ediyordu.
O n a b u cür’eti veren R u s yardımı idi.
Bir müddet evvel Rusya ile Osmanlı d ev ­
leti arasında savaş başlayıp Rus askerî bir­
likleri Eflak'a girince, çar Sırplara ittifak
teklifinde bulunmuş, Skupçina b u n u kabul
etmişti. B u n u n üzerine aslen M acar olan ve
Rusyada h u k u k tahsil etmiş bulunan Teodor
Filipoviç adlı Sırbistanlı bir Rus mümessili
Belgrad’a yerleşti. Sırplılara evvelâ yalnız
askerî teşkilâtla iktifa etmeyip mülkî bir teş­
kilât da kurmayı telkin ederek daimî surette
çalışacak bir senato teşkil ettirdi. Rusya bir
taraftan geniş şekilde yardıma başlamıştı.
Avusturya ise, Rusya’nın himayesinde k uru­
lacak bir Sırp devletine muhalifti. B u n a rağ­
m en K ar a Yorgi 1808 de kendisini bütün
Sırpların kralı ilân etti. Osmanlı -Rus m ü ­
tarekesi görüşmeleri sırasında Ruslar m üta­
rekenin sırplılara da teşmilini istediler. Böy-
lece, Sırbistan’ın fiili ve hukukî m evcudiye­
tini Osmanlı devletine kabul ettirmek m a k ­
sadını güdüyorlardı. Osmanlı devleti, evvelâ
direndiyse de, zayıf bir ânında bulunduğu için
b u n u kabul zorunda kaldı. Ruslar, m ütare­
kenin sona ermesini müteakip Bükreş barış
andlaşmasına kadar Sırpları maddî ve m â ­
nevi şekilde desteklediler. B u müddet içinde
Hurşid Paşa kumandasındaki Osmanlı k u v ­
vetleri Sırp birliklerini iki ağır hezimete
uğratıp hem en tamamiyle dağıttılar. A n c a k
Osmanlı -Rus harbine son veren Bükreş and-
laşmasının imzalanması ve bu andlaşm anm
sekizinci maddesinde Sırp reayasının içişle­
rinin kendi taraflarından idaresi ve vergile­
rinin maktu olarak toptan alınması, Sırpların
her nevi müracaatlerinin Bâb-ı âli ile Sırp
milleti arasında halli derpiş ediliyordu. Böy-
lece de Sırplara bazı imtiyazlar tanınmış
oluyordu (M a h m ad M e s ’ud; Meemua-i mu-
ahedat C : 4, S : 49). K a r a Yorgi, bu m a d ­
denin tatbiki sırasında istiklâle benzer im ­
tiyazlar talebinde bulundu. B u sırada Rus-
yaıım Napolyon ile olan ihtilâfından hasıl
olan m usa id durum dan faydalanmayı düşü­
nen Osmanlı devleti, Sırp mes'elesinin kesin
şekilde halli için derhal harekete geçti ve
bu işe Hurşid Paşa’yı m em u r etti. Hurşid
Yeniçerilerin imhasından evvel Sultan ve devlet ricali ktyafetlerlrden {Resim : Jean Brindesİ)
Paşanın kuvvetleri Niş, Vidin ve Bosna’dan raklarını tekrar ele geçirmek gayesile R u s ­
hareket ederek K ara Yorgi’nin birliklerini larla devamlı mücadelelerde bulunan vc
meğlûp ve perişan ettiler (7 ekim 1813). K a ­ ayrıca da Osmanlı devletinin hükümranlı­
ra Yorgi âsileri yüzüstü bıraktı ye hâzine­ ğındaki Baban paşaları ile Sehrizor’a m ü d a ­
siyle birlikte Avusturya’ya iltica edip bu dâ­ hale politikası takip eden bir zattı. D o ğ u
vadan vazgeçti. Sırbistan’ın büyük bir kısmı komşusu bu devletin istikrarsız ve acayip
devlete itaat etti. B u arada Selgrad tekrar hattı harekeli yüzünden iki devlet arasın­
OsmanlIlara geçti. da daimî huzursuzluk yaratan olaylar barı}
haline rağmen sürüp gidiyordu. Üçüncü S e ­
lim devri nihayetlerinde, Rusyaya savaş ilân
Bâb-ı âli’nin Sıi'plara imtiyaz vermesi edildikten bir m üddet sonra, bu keşm eke­
şin düzeltilebileceği ve hattâ bir ittifaka
Sırpîılar, bun dan sonra V iyana kongre­ bile gidilebilecek durum hasıl oldu.
sine bir heyet göndererek A vrup a devletle­
rinin bu işe müdahalesini istedilerse de,
Feth-Ali Şah ve oğlu (aynı zamanda ve-
Avusturya devleti müstakil ve hattâ muhtar
liahdi) A bb as Mirza Rusları, Kafkaslardan,
bir Sırbistan’a taraftar bulunmadığı için bir
Gürcistandan atmak gayesile çalışan, b u n u
netice hâsıl olmadı. Sırplar, tekrar mücadele­
m üm kün kılabilmek için dışardan çeşitli
ye giriştiler ve b u sefer kendilerine bir çift­
yardım ve yardımcı teminiyle uğraşan k im ­
lik uşağının torunu olan Miloş Obrenoviç’i
selerdi. B u yüzden önce Napolyon’la işbir­
başknez seçmişlerdi (T e m m u z 1815). Lâkin
liği yapmışlardı. O da hususî memurları
Hurşid Paşa’nın kuvveti ağır basıyor, Sırp
R o m ieux ve JauberCi ve sonra da sefir ün-
halkı ise çok zarar gördüğü b u mücadele­
vaniyle general G a r d a n ’ı göndermişti (1806).
den bıkmış bulunuyordu. Sırp sergerdelerin­
Zam anla çarla Napoleonun arası açılmaya
den Matyo Nenadoviç, Hurşid Paşa’ya başvu­
başlayınca Feth-Ali şah ve oğlu, bira^ da
rarak itaat edeceklerini bildirdi. Hurşid P a ­
imparatorun teşvik ve vaadlerine kapılarak,
şa, savaş hareketlerini h em en durdurdu. A n ­
Ruslara karşı savaşa karar vermişlerdi. İşte
cak, Bonapart tehlikesi kalmadığı için Rus-
b u yeni durum da, Rusya ile zaten çarpış­
îar da Sırbistan meselesine kat’ı şekilde m ü*
makta olan OsmanlIlarla İranın aralarında
dahaleye hazırlanmaktaydı. Bâb-ı âli bunu
anlaşıp müşterek düşmana karşı birlikte
sezerek herhangi bir müdahaleyi önlemek
hareketleri uygun olurdu. Diğer taraftan, O s ­
için dâvayı bir ân evvel halle karar verdi. B u
m anlIlarla Kale-i Sultaniye andlaşması ve it­
sırada Sırp sergerdelerinin hemen hepsi kaç­
tifakından başka İran devletiyle de bir anlaş-
mış, ortada yalnız Miloş Obrenoviç kalmıştı.
Hurşid Paşa kendisini davet etti. O da geldi,
kendisine paşa tarafından padişahın emriyle
başkııezlik verildiği bildirildi. Üstelik, kale­
ler Osmanlı devletine kalm ak şartiyle kuzey
Sırbistan için bazı imtiyazlar bahşolundu
(1816). B u n a göre halk tarafından seçilen
oniki knez, başknezlerini seçecekler, vergi
toplıyacaklar, adalet tevzi edeceklerdi. Sırp­
ların kilise ve mektepleri tam am en serbest
olacaktı. B u suretle âdeta, imtiyazlı bir
prenslik oluyordu. Osmanlı devleti, kendi
tebaasından bir kütleye karşı ilk defa olarak
mücadeleyi terkedip isteklerini kabul etmiş
bulunuyordu. Sonra da başka misalleri geçe­
cek olan bu hal, yıkılma devrinin bir karak­
teristiğidir.

Bâb-ı âli şu veya b u şekilde hallettiğini

sandığı Sırp meselesi arkasından, meydana
çıkan bir çok gaileler arasında, bir de' doğu
komşusu İranm yarattığı hâdiselerle meş­
gul olmak zorunda kalmaktaydı.

Osmanlı -Iran münasebetleri,

Kaçar’Iann politikası

Osmanlı devletinin doğu komşusu İrana

h akim olan Kaçat- soyunun ikinci hü kü m d a ­
rı Feth-AU g ah da selefi gibi eski İran top­ İran Şahı Feth A !i

2865 F . 32
m a yapan İngiltere devleti, İranda Fransız
nüfuzunu kırmış, Fransızları Tahran’ı terke
m ecbur bırakmış olmakla beraber, şimdi dc
bir İran-Osmanlı andlaşması teminine çalış­
makta ve bunun için gayretler sarfetmek-
teydi.
İki taraf da buna lüzum görmüş olmalı­
lar ki Bâb-ı âlinin doğu eyâletleri paşala­
rına İranlı idarecilerle iyi geçitıilmesi husu­
sunda gönderdiği emrin arkasından, Şahın
ve A bb as Mirzanın İstanbulda m u k im m as­
lahatgüzarları Hacı Hüseyin A ğa, devletinin,
müşterek düşmana karşı birlikte hareketi
temennilerini ve bazı eyâlet paşaları hak­
kında bir takım isteklerini ihtiva eden tak­
ririni Bâb-ı âliye verdi (Şubat 1810).
Osmanlı devleti, eyâlet paşaları hakkın­
da alınan kararları cevaben bildirdikten baş­
ka, iki devlet arasında devam edip giden ih­
tilâfa sebeb olan hususları halletmek ve m üş­
terek düşmana karşı birlikte hareketi temin
için Yasinci (Yasini)-zâde Abdulvahhab E-
iendiyi sefaretle İrana göndermiye karar
verdi. U zu n bir hazırlığı müteakip, hediye­
ler ve A bb as Mirzaya hitaben yazılan ihtilâf-
lı meselelere ait kısımlardan başka «cihheti
camia-i islâmiyye iktizasında adüvvi dinimiz
olan moskovların oltarafta dahi kahrü isti-
salleri emrinde lâzımgelen hususatın dahi se­
firi muamaileyh vesatetile canibi devleti aliy-
yemize iş’ar ile teşyidi erkânı hulus ve
vedade himmet kılınmak* fıkrası bulunan
bir hatt-ı hümâyûnla İrana doğru yola çı­
kan (Kasım 1810), b u zatın yanında Bozoklu
O s m a n Şakir ve Hayret Efendiler bulunm ak­
taydı. Kaçarların başkenti Tahrana ulaş-
*’klarında (Mayıs 1811), şah ile konuşup
.¡attı ve hediyeleri takdim ettiler. Şah, ih­
tilâftı hususlar için Osmanlı devletinin istek­
lerine karşı yeni birtakım acayip taleplerle
karşılık verince işi mutlaka iyi bir neticeye
vardırmak istiyen Osmanlı sefiri Tebrize
gitti. Çünki, İran devletinin birçok husus­
larda esas idare âmiri olan, Abbas M irza
Rusyaya karşı olan savaş hazırlıkları için
orada bulunmaktaydı. N e yazık ki eski ih­
tilâfların halli şöyle dursun her an bir ye­
nisinin zuhur etmesi esas gaye olması ica-
beden «müşterek düşm ana birlikte hareket
etmek» hususunu unutturmuştu. Belki bir
neticeye ulaşılabilir ümidiyle, Osmanlı sefiri,
A b b as Mirzanın yanındaki ikametini uzat­
tığı sırada gelen yeni bir haber şahı O s m a n ­
lIlara karşı gücendirdi.
OsmanlIların, İran devletinin m uvafaka­
tini almaksızın Rusya ile Bükreş barışını
yapması bu gücenikliğin sebebiydi. H a lbu ­
ki İran şahı bunda tamamen haksızdı. Ç ü n ­
2866
ki kendisine gönderilen hatt-ı hüm âyunda
yalnız cvvclcc yazdığımız fıkra vardı, b u n ­
da taahhüdü ifade eden birşey yoktu. Üs­
telik sonradan da -harp ve sulh te beraber
bulunm ak üzere m eyanede bir ittifak m u a ­
hedesi akdolunmamışlı». Yu k ard a da yazdı­
ğımız üzere b u mesele ezeli ve sonu gelmi-
yen m âlum ihtilâflar, m ukabil acayip teklif­
ler sebebiie çoktan unutulmuştu. Şah, İran­
daki İngiliz elçisine OsmanlIların b u Rusya
ile barışından ötürü şikâyette bulununca,
m ezkûr elçi, OsmanlIların m azur olduğunu
beyanla, İran devletinin dc Rusya ile anlaş­
masını tavsiye etmiştir. Kaldı ki Osmanlı
devleti, evvelce bahsinde yazdığımız gibi,
Bükreşte' yapılan barış muahedesinde Rus-
lara, İranla yapacakları anlaşma için tavas­
sutunu kabul ettiren m add e koydurm uş­
tu.
IranlJarin Bağdad civarını
yağmalamaları
Bütün bunlara rağm en Feth-Ali Şah bir
intikam arzusu ile hareket edip B aban P a ­
şaları meselesinden ötürü B ağdad paşasının
yaptığı bir hareketi bahane edip 1812 son­
baharında Bağdad civarına gönderdiği b ü ­
y ü k bir ordu ile bu havaliyi yağm a ettirdi.
B u sefer, yağm alanan malların kurtarılıp
geri alınması gayesile Osmanlı devleti, Celâ-
lüddin M e h m e d Efendi’yi sefaretle İrana
gönderdi. Bağdad tarikile İrana gidip 18 ha­
ziran 1813 de taşıdığı name-i hü m â y û nu tes­
lim ve memuriyetini tebliğ ettiği sırada O s ­
manlI sefiri, Feth-Ali Şaha ağır hitapta b u ­
lunmuştur. Sonradan İran vükelası ile elan
görüşmeleri de bir neticeye ulaşamayınca,
şah tarafından, Tebrizde bulunan A bdulvah ­
hab Efendinin y a n m a gitmesinin bildirilme­
si üzerine, o tarafa hareket etti. Orada A b ­
dulvahhab Efendi ile birlikte olarak İran
ileri gelenleriyle tekrar yapılan toplantıda
yağmalanan malların geri alınması bahis ko­
nusu olunca, İranlılar cevaben, Irak-ı Arab
da çok İranlmın mal ve eşyası gasbolun-
muştur diyerek, onların da geri alınmasının
icab ettiğini ileri sürdüler. B a ba n paşaları ve
Sehrizor işlerindeki müdahaleler dolayısile
de Osmanlı sefirlerinin iddialarım tam am en
reddeden İranlılar, b u hususta hiç bir h u ­
k u k kaidesine uym ıyan şeyler söyleyip tek­
rar acayip tekliflerde ve isteklerde bulun­
dular. Artık bir netice alınamıyacağmı kat’i
olarak anlıyan ve burada kalmanın lüzum ­
suzluğunu gören Abdulvehhab Efendi İstan­
bul a dündü. Celalüddin Efendi de hareket
etmiye kararlı ikon şahin teklifi üzerine
biraz daha Tebrizde bulunmuşsa da bir n e ­
tice hasıl olmıyacağını bildiğinden Erzurum
seraskeri Ahm ed Paşayı görmek bahanesi
lie veda bile etmeden, Tebrizden ayrılıp
İstanbula gelmiştir. B u hal iki devlet arasında
soğukluğu ve gerginliği artıracak bîr vazi­
yetse de bilâhare İran devleti dostluğun te­
yidi gay esile M irza Rıza’yı sefaretle yola çı­
karmış, o da Erzurum tarikile İstaııbula gelip
vazifesini yerine getirmiştir.
.İranı b u sırada böyle bir harekete sevk
eden en m ü h im âmil her halde, Napoleocun
M oskova seferinden de istifade gayesile Rus-
yaya karşı açılmış olan savakta başarısızlığa
uğratıılması ve Abbas M irza kuvvetlerinin
arka arkaya R u s generali Kotlyarevskiy ta­
rafından Aslandüî ve L en ¡tersad a mağlûp
edilmeleriydi B u ağır darbeler az sonra İra­
nı Rusya ile ağır şartlı Gülistan m uahede­
sini imzaiamıya mecbur bırakmıştır (Ekim
1813). Böylece Karabağ, Şeki, Sirvan, D e r­
bent, K u b a , B a k û ve Talis hanlıkları ara­
zisinin mutlak olarak Rusyaya terkinden
başka adı geçen devletten gayri hiçbir dev­
letin Hazer denizinde harp gemisi bulundu­
ranı ıyaeağı hususu da İran tarafından kabul
edilmişti.
B u şiddetli darbeden sonra her bakım­
dan p ek sarsılan İran devletî bir müddet
için daha Osmanlılara karşı hırçın, uyuşmaz
ve istikrarsız politikasına ister istemez son
verm ek zorunda kaldığından, b u iki devlet
arasındaki münasebetlerde . oldukça' sakin
geçen yıllar birbirini takip etti. Dört-beş
senelik bir devrenin sonlarında, 1817 de B a g ­
dad valisi ile Baban sancağı paşası arasında­
ki bir ihtilâfa, İranın K irm anşah valisinin,
Bsbatılı paşaya yardım etmek üzere, dev­
letler h u kukuna aykırı olarak Osmanlı h u ­
d u d u n u geçtiğinde, Bâb-ı. âlinin savaşa gi­
den k afi tavrı karşısında İran hükümeti
aradaki soğukluğun izalesi için bir sefir
İran’a m uhtelif tarihlerde gönderilen elçiler: Sold an
A b d ü l v e h h a b , maiyyeti B o z e k ’lu O s m a n Sakir-, Elçi C elâlü ddin M e h m e d Efendiler
(Asılları İstanbul Arkeoloji M ü aesi kütüphanesindedir)
2867
göndermeyi uygun buldu. Muhib-Ali H a n
adlı b u zat Ocak 1818 de İstanbula ulaşıp
padişahın huzuruna çıktığında; evvelâ Rus-
y s n m devleti hakkındski fena niyetlerinden
bahisle, iki islâuı devletinin ittihadı lüzu­
m u n a temasla sonra da İran hacılarının ha-
remeynde uğradıkları kötü m uam eleden şi­
kâyette bulundu. Kendisile bilâhare esas ih­
tilaflı meselelerin halli için ayrıca aktolunan
bir mecliste, evvelce şahlarının kabul ve Os-
manlı elçilerine Şifahen de vaad ettiği ü ze­
re Kürdistandart el çekmeleri, rehinelerden
başkalarının iadesi, firarilerin taraflarca k a ­
bul edilmemesi, bundan böyle hudud teca­
vüzlerine son verilmesi maddeleri tekrarla­
narak hepsine riayet edileceği taahhüdü
alındı. V a n hududunda İrsnlılar tarafından
tahrip edilen bir kalenin ihyası masrafının
dahi devletince ödeneceğine söz veren bu
sefir Mayıs 1818 d e memleketine döndü,
Osmanlı devleti de, bundan sonra îran fira­
rilerini:! iadesi ve İran tüccarlarına iyi m u ­
amele edilmesi hususlarını havi emirlerini
Çıldır ve Erzurum valilerine gönderdi. Fakat
bütün bunlara ve hattâ sonradan İran’a elçi
olarak gidip gelen Süleyman H a d i Efendiye
şahın bizzat; Osmanlı h ududunun tecavüz
ve aşılmasına kat’iyyen rızam yoktur, iki
devlet arasında m ü n ’akid olan şartların de­
vamı arzumdur, serhad memurlarına gerekli
tenbihatta bulundum, demesine rağmen, iki
devlet arasında hava gittikçe değişmeye baş­
ladı.
İran’ın yeniden tecavüze geçmesi ve
Osmanlı -İran savaşı
Esasında İran devleti bir zamandanberi
Rusyaya verdiklerini telâfi etm ek gayesiîe
topraklarına tekrar göz diktiği Osmanlı
sağa; Elçi Yâsinci-zâde Sey y id
 devletinin meşguliyetinden istifade etmeği
düşünüyor, müsait fırsat koliuyordu. Nite­
kim, Osmanlı ülkesinde, evvelce bir şekle
bağlandığını gördüğümüz Sırp hareketini,
sonra ayrı bir bahiste ele alacağımız, M ora
ve Yur. 2 n:st3 i! isyanının ve diğer bazı iç gai­
lelerin takip etmesi. İrana .ıradığı fırsatı
temin, eteıek üzereydi. Gerçekten de, birbi­
rine karışmış haldeki R u m ve Tcpedelenli
isyanı dolayısile karada ve denizde bunlarla
meşgalesi arttıkça İran tavrını degiştirmiye
başladı.
Osmanlı devletinin mütegailibe ve âyân-
ların tedibi için, Halet Efendinin ittihaz et­
tiği, sert bir politikayı takibi imparatorlu­
ğun doğu bölgesindeki p ek çok aşiret ve ka­
bile beyinin ürkmesine ve yavaş yavaş İrana
meyletmesine sebeb olmaktaydı. B u n a m u ­
kabil iç ve dış d u r u m u her bakımdan keş­
mekeş içinde bulunan İran devleti aşiret
reislerini hoş tutmak politikasını takibe baş­
lamıştı, Neticede Osmanlı -İran hududunda
hâdiseler birbirini takib etti. Eâb-ı âli, İran
devletinin gerçek niyetini hissetmiye başla­
yınca doğu valilerine icab eden emirleri gön­
derip, B.um isyanile uğraşırken bir de İran
harbine başlamak istemediğinden, ona göre
davranılmasın!, m üdafaa tedbirlerinin alın­
masını bildirdi. A z sonra evvelce İrana sı­
ğınan birtakım kürt aşiretlerinin İran ordu­
su ile Kağızm an taraflarını yağm a etmesi
tehlikenin pek yakın olduğunu gösterdiğinden
E rzu ru m valisi Hüsrev Paşa şark serasker­
liğine getirildi (E k im 1820), Osmanlı devle­
tinin batıda meşgalesi arttıkça, İranın da
doğuda cür’eti fazlalaşıyordu. Doğu-Bayezid,
V a n taraflarından yeniden h u dud geçm e­
ler ve Halet Efendinin taşralar hakkında
tertip eylediği sert siyasetin uyandırdığı ak­
si tesir olarak bazı m evki ve kalelerin İran
himayesini tanımaları daha da ciddî tedbirle­
rin alınmasını icab ettirince, İran hududuna
sevk olunm ak üzere Trabzon’a 80 top ve
lü zum u kadar m ühim m at ve sekix orta top­
çu, dfirt orta arabacı gönderildi (O c a k 1821).
Biraz sonra, A bb as Mirzanın İran hacılarının
rahatça hacca gitmelerine OsmanlIların m â ­
ni olduğunu ileri sürüp Erzurum da bulu­
nan temsilcisini geri çağırdığı. D o ğ u seras­
keri taralından Bâb-ı âliye bildirildi. M e r ­
kezden, bu seraskere hitaben yazılan ve
İranlIların H u m fesadından istifade etmele­
ri, hattâ Osmanlı devleti aleyhine Rusya ile
müttefik olmaları ihtimali de hatırlatılarak,
ona güre uyanık bulunulması lâzımgeldiğini
bildiren, cevabî mektup gönderildi (Mayıs
1821). B u sırada müsait vakiin geldiğini ka­
bul eden vo OsmanlIlarla her türlü m u h a ­
bereyi kesen İranlılar her taraftan h u dud u
tecavüze başladılar, artık onlarla savaştan
2868
başka çare yoktu. Boylece iki devlet arasın­
da zarurî hale gelen savaş iki yönde, B a ğ ­
dan ve E rzu ru m cephelerinde cereyan
etti.
B a ğ da d tarafında Kirrnanşah valisi Mu-
h a m m e d AJi Mirzanın hücumları Osmanlı
kum andanı D a v u d Paşa tarafından başarı ile
def edildikten başka Kürdistan işleri de
yola kondu. Biraz sonra da M u h a m m e d Ali
Mirza, vefat ettiğinden yerine geien k u m a n ­
dan M u h a m m e d Hüseyin Mirza da m uvaf­
fak olamamıştır. B u n u n üzerine b u tarafın
işleri de A b b a s M irzaya havale edildi.
Esasında E rzurum yönü kuvvetleri k u ­
mandanı olan bu 2 at savaş başlayınca çar-
hacısı Hüseyin H a n K aç a r ı Tebriz'den H o y 'a
sevkedip arkasından da kendisi hareket et­
mişti. (Eylül 1821). Hüseyin Har. Toprak-ka-
leyi kolayca ele geçirdi. A bb as M irza da Bs-
yezid (Doğu) kalesini aldı. B u sırada evvel­
ce Bayezid sancağı mutasarrıfı iken azledi­
lip Erzurum da m ev k u f bulunan Bchlül P a ­
şa firarla A b b as M irzaya iltica etti. O da
kendisine tekrar Bayezid (Doğu) mutasarrıf­
lığını verdi. Bunda») sonra Erzurum a doğru
ileri harekâta d e v a m olundu. Diğer taraf­
tan bir kol İran askeri d e Diyarbekir istika­
metinde ilerleyip Bitlisi aldı. M u ş mutasar­
rıfı Selim Paşa İran temayüllü olduğundan
Abbas M irza tarafından ona teminat verildi.
V a n gölü üstündeki Erciş kalesi de kısa bir
mukavem etten sonra İranlIlara teslim oldu
(E k im 1821). Kışın yaklaşması üzerine Abbas
M irza ordusu ile Tebrize döndü.
İkinci savaş yılı, Erzurum banşı
A yn ı senenin sonlarında D o ğ u seras­
kerliği ile E rzu ru m valiliğine eski sadrıâzam.
M ehm ed Emiıı Eau£ Paşanın getirilmesi
üzerine Hüsrev Faşa da Trabzon valiliğine
tayin edildi (Aralık 1821). B a h ar mevsimi
gelip sefer zamanı yaklaştığında yeni seras­
ker, Cebbar-zâde M a h m u d Celâlüddin P a ­
şayı çarhacısı tayin ederek M u ş mutasarrıfı
Selim Paşayı da maiyetine vermişti. M a h m u d
Celalüddin Paşa hem en harekete geçip Top-
rakkaleyi muhasaraya "başladı. B u sırada
tekrar harekete geçen A bb as Mirza Tebriz-
den ayrılıp (M ayıs 1822), H o y taraflarına
geldi. O rad an M a h m u d Celâliiddin Paşa üze­
rine yürüdü, giddetle vukua gelen savaşîar-
da Osmanlı kuvvetleri İran temayüllü aşi­
retlerin biihassa Selim Paşanın hareket­
siz kalmaları yüzünden mağlûp oldular.
Fakat A b b a s M irza da galip geldiği hal­
de ileri harekete, ordusunda çıkan kole­
radan dolayı, m uvaffak olamsyıp şaşkın hal­
de ric’at etti. H iç beklemediği bu darbe
 Vahhabîliğin esasları ve yayılması
(İlâve: 1 6 8 )
OsmanlI devletini uzun müddet
uğraştırmış olan Vahhabi'liğin kuru­
cusu Hanbelî ulemasından Şeyh Nec-
dİ diye meşhur M uham m et! bin Ab-
dülvahhab’tır. Kendisi Hicaz ile Bas­
ra arasındaki Y e m â m e bölgesi çöl
Araplarındandı. T e m îm kabilesine
m ensubtu. 1699 yılında Necid’de A y ­
niye adlı köyde doğmuştu. B u koy.
M ekke’den Basra istikametine doğru
on beş merhale mesafedeydi. Hindde.
İran’da. Bağdad ve Basra taraflarında
bir m üddet dolaşmış ve tahsilini
Şam ’da yapmıştı. Sonra Necid’e dö­
nerek 1730 yılında- mezhebini yayma­
ğa başladı. Gerçi Sünnî müslüman-
lardan inanış (itikadJ değil, sadece
işleyiş iamel) meselelerinde pek e-
hem m iy etsiz bâ^ı teferruatta ayrıl ı-
yordıysa da. bunları kabul etmeyen
herkesi kâfir sayıyordu.
B u mezhebin esasları, Allaha va­
sıtasız ibadet olunacağı, amel itika­
dın bir parçası olduğundan dinin farz
ettiği ibadetleri terk ve ihmal eden­
lerin kâfir olup dinden çıkacağı. Pey­
gamberimizden ve evliyadan yardım
ve şefaat istemenin şirk, yâni Allaha
ortak koşma olduğu, ölüleri ziyaret
etmenin, türbe yapmanın, kandil yak­
manın, adak adam anın ve kına yap­
m anın caiz olmadığı idi.
Necid’in nufuzlu emirlerinden
De r’iye Şeyhi M u h a m m e d bin S u u d u n
b u mezhebi kabulü ve Abdülvahlıabm
damadı olması üzerine Necid halkı
yeni mezhebi süratle benimsedi. Bir
m üddet sonra da bu Necid emiri M u ­
h a m m e d bin S u u d 'u n sayretile Va-
habilik 1745 den itibaren Arabistan
yarımadasında yayılmağa başladı.
1774 yılında M ekke Emiri bulunan
Şerif M es’ud, M u h a m m e d bin Abdül-
vahhab'ın halkı yavaş yavaş İslâm
inanışlarından uzaklaştırdığını d uya­
rak Mekke ulemasına meseleyi sordu.
Onlar da:
“M u h a m m e d bin A bdülvahhab’ın
yanlış yoldan zorla geri döndürülmesi
ve eğer davasında sebat ederse katli
vaciptir” diye fetva verdiler. O da
b u n u devlete bildirdiyse de, buna ilk
zamanlarda pek ehemmiyet verilmeyip
fazlaca mutaassıp ve isl&mm aslına
aykırı olmayan bir mezhebi cereyan
sayıldı. Yalınız Cidde valisine bu işle
meşgul olması vc siyasi faaliyetlere
kalkışdıkları takdirde Vahhabllerin
tenkil edilmesi bildirildi.
M u h a m m e d bin Abdülvahhab ise.
tarafdarlarım gittikçe artırmakta ve
i I
★
i ! —>
mezhebini yaymaktaydı. Niyeti Hicaz
! ve Irak bölgelerini ele geçirip ayrı bir
deıiet kurmaktı. B u n u n için eskiden ]
beri istiklâl davasında olan Der'iye
şeyhi M u h a m m e d bin S u u d ’un oğlu
Abdülazizde istediği şahsı buldu. Vah-
j
;
habiliğin asıl kuvvet kazanıp, Arab
yarımadasının bir çok kısımlarına |
yayılması bu zatın babasının ölümü-
! n ü müteakip yerine geçmesiyle baş­
lar. Abdülaziz, köy ve kasabaları do-
| laşıp öşür ve zekât toplamak b ah a ­
nesine halkı soymağa ve karşı gelmek
isteyen sünni ulemasını idama baş- j
i ladı. A yn ı zam anda mezhebini Arap ka- j
hilelerinin arasında yayıyordu. Başına •
bir hayli eşkiya topladıktan sonra s
: M u h a m m e d bin Abdülvahhainn da !
tensibiyle hilâfetini ilân etti. Sonra j
kabileler reislerini toplayıp kendile- |
rine :
“ Ben, islediğimi elde edecek kadar I
askere sahibim. M aksadım hilâfet
merkezimiz olan Der’iye’den çıkıp uğ-
i radığım yerleri de kendime tabi kıla­
rak doğru dini talim ede ede Bağ-
dad’a kadar gitmek ve orâsır.ı ele gc- I
«irmektir. Bir taraftan da ehlisünnet ]
uleması geçinen müşrikleri ortadan
kaldıracağım. Ç ü n k ü bunların b ulun ­
dukları memleketlerde mezhebdaşla-
rımızın rahat yüzü görmelerine im kan j
yoktur” diye hitabetti. B u söyledik- !
lcrini hepsi doğru buîup kabul etti- \
ler ve :
‘•Biz senin emir ve fermanlarına
uymağa hazırız. İşte bu uğurda yeri- j
mizi yurd um u zu bırakıp Der’iye dağ- I
larına ve Necid çöllerine çekildik.
Emirlerini tereddütsüz yerine getiri­
riz” diyerek birer birer kalkıp elini
öpmek suretile biat ettiler. Abdül­
aziz b u n u n üzerine:
“ Şu halde mezhebimizi her taraf­
ta yaymağa ve halkı m üslüm an adı
altındaki müşriklerle savaşa şevke baş­
layın” dedi.
Hadise duyulunca Der’iye bölge­
sindeki sünnî ulema can korkusuna
düşerek yurdlarını bırakıp JJağdad’a
kaçtılar ve olan biteni Bağdad valisi
Süieym an Paşa’ya anlattılar. B u sı­
rada M u h a m m e d bin Abdülvahhap se-
yahatta idi. Ahdülaziz’in yanında ise
kendi fikrini telkin etmek üzere a-
j dam larm dan M u h a m m e d bin Alımedül
j HıfzI’yi bırakmıştı. Abdülaziz’i cn
fazla o kışkırtmaktaydı. Süleyman P a ­
j şa. meseleyi iyice anlam adan hare­
i kete geçmek istemediği için Abdül-
2869

| azız’e bir mektup göndererek inaksa-
r dinin, ne olduğunu sordu. Abdülaziz,
sadece onu oyalamak için verdiği ce*
vapta kendisinin devlete sadık ve
itaatli bulunduğunu, bir takım fe-
sadçılarin arayı açmak ve kendisini
gözden düşürmek için iftira ettikle­
rini, bunların ise İslâm dini ve şe­
riatına uym ak istemeyen bâzı kim­
seler olduklarını, bunun için idam ile
cezalandırılırlarsa bundan sonra ga-
razkâriarm meydan bulamayacaklarım
bildirdi. Süleyman Paşa, bu mektu­
bun yazılış tarzından Abdülaziz'le ci­
ğer VahhâbSlerin asıl maksadlnrım
sezmişti.
Diğer taraftan Aodülaziz Ahmcdül
Kıfzî'mn telkiniyle Arap yarımada­
sına ve sonra İslâm dünyasına hâkim
olmak için evvelâ M ekke ve M edine’yi
ele geçirmek gerekeceğini düşünüp
bir hayli asker toplayarak Mekke Şe­
rifi'ne başvurdu ve iıace müsaadesi
istedi. Şerif, onun asıl maksadının
hile ile bu yeklere sokulup sonra ceb­
ren hâkim olmak olduğunu bildiği
için isteğini reddetmekle beraber, bir
mikdar asker de toplayarak Deriye
üzerine yürüdü. Kendisi, şecaatle meş­
hur bir zat olduğundan Abdülaziz
ona karşı çıkmağa cesaret edemiyerek
j sarp dallara çekildi. Şerif toplu halde
bulunan Vahhabîleri dağıtıp bir kıs­
mını da kılıçtan geçirdiyse de, kısa
zaman sonra rahatsızlanarak vefat
etti.
O n u n vefatı üzerine cesaretlenen
Abdülaziz. tekrar ortaya çıkarak şe*
kavet dairesini genişletip başına pek
çok çapulcu topladı. Bunların hemen
hepsi Vahbabı mezhebinin değil, İs­
lâm dininin bile esasım bilmeyen bir
sürü cahil harami idi- Ancak Abdül­
aziz, Vahabi olmayanların can ve m a­
lına saldırma emri vermiş olduğu için
sadece yağma ga yeşile başına topla­
nıyorlardı. Abdülazizin 1787 den beri
kendisile birlikte icrayı hükümet eden
ve orduların kumandanı bulunan oğlu
Su u d 1789 yılında Fırat nehri üze­
rindeki Cüfeyr kalesini almak için on
beş bin şaki ile Der’iye’den hareket
etti. Bağda# valisi Süleyman Paşa,
hazırladığı yirmi bin kadar askerle
üzerine gittiyse de ağır bir mağlûbi­
yete uğradı. B u n u n üzerine Uakka
âyânı Hacı M ehm ed Ağa, Rakk- vali­
sinin hazırladığı on bin kişilik as­
kerle S u ud ’un üzerine yürüdü. Vah-
habîler. bu sefer mağlup olarak kaç*
tılar» Bir çok ölü vermişler, ikiyüz
dev e kaybetmişlerdi.
Lâkin Suud. bu yenil giden fütur
getirmedi. Dağılan kuvvetlerini bir
yerde toplayarak çeki diizen verdikten
sonra Mısır hacc kafilesine hücum
edip yüzlerce günahsız m asum u öl­
dürdü. Mallarını yağmaladı. Mekke
Emiri Şerif Galib bun u duyunca, kar-
2870
1 ^
J deşi Şerif Abdülaziz'i Vahhabîleri ten­
li kile m em ur etti. Şerif Abdülaziz, rast-
! ladini Vahhabî birliklerini dağıttıysa
I da Deriye’ye kadar uzanamadı. Şerif
' Galib ise. asıl burasını zaptedip Vatı-
i habî ocağını söndürmek istediği için
kardeşinin bu işi yapmamış olmasına
gücendi. Lâkin, gayet akıllı bir zat
olan öbür kardeşi FUhayd kendisine :
’•Vahhabilerin sıkındıkları yer,
hem çok müstahkem, h em de buraya
çok uzaktır. Eğer savaş talihi yardım
etmez de yenilirsek Mekke’den yardım
göremeyiz, Vahhabilerin arzu etiğiniz
şekilde tedibi ise, büyük bir kuvvete
, ihtiyaç göstermektedir. B u da, ancak
devletin başarabileceği büyük bir iş- i
tir. Biz ise, ancak Mekke'yi m uhafaza j
edebileceğimin için ejer buraya sal- j
dınrlarsa savaşırız. Toksa, bu derecede \
{ kuvvetlenmiş bir düşman üzerine gi- j
i dip de bozulacak olursak Hicaz kıt­
asını elden çıkarmış oluruz1* dedi.
Lâkin. Şerif Gaîib onu diniemi- )
yerek yeteri kadar asker tedarik edip
Deriye'yi ele geçirmek niyetile Mek-
ke’den hareket etti. Evvelâ Şa’ra va­
disi karşısındaki topraktan yapılmış
tabyalarla çevrili ve yetmiş Vahhabı
tarafından m üdafaa edilen kaleye va­
rıp burasını almak istedi. Vahhabîler
top ve tüfek mermisile karşılık ver­
diler. Şerif Galib. bu küçük kaleyi
mutlaka almağa karar vermişti. Et­
rafım sararak top, tüfek ve bum bara
ateş ile yirmi gün kadar sıkıştırdı.. Lâ­
kin, müdafiler inadla kargı koydular.
Nihayet h ü c um edip almağa karar
verdi. Mekke’den demir merdivenler
getirtti. Bütün teşebbüsleri ağır za­
yiata mal olarak neticesiz kaldı. N i­
hayet, bir kaç ay beyhude uğraştık­
tan sonra geri dönmek zorunda kaldı.
Mekke'de bir mikdar asker daha ha^
zırlayıp civardaki çöl eşkıyasının üze­
rine giderek bunları dağıttı. Aynı sa­
manda kendisi Hisar muhasarasında
iken istediği yardımı yapmamış olan
bedevi kabilelerini çiğneyip köylerini
harap etti (1793). Sonra gidip T a it'd e
oturdu. BLardeşi Fuhayd.. MekkeTye
dönmesinin daha doğru olduğunu, j
çünkü talana ahşan ve başı boş bira- [
kılan askerinin çeşitli fenalıklara
başladıklarını kendisine yazdığı halde,
Şerif Galib b u n u da dinlemedi. Lâ­
kin, kardeşinin dediği çıktı. Taif or­
dugâhındaki asker, sağa sola dağılıp
mal ve hatta ırza el uzattılar. Bun u n
üzerine bedevi kabileleri birleşip Taif
üzerine yürüdüler. Gafil avladıkları
şerif Galib’in ordusuna h ü c um etti­
ler. Şerif,, güçlükle Mekke’ye kaçabil-
dıyse üe, askerinden iki yüzü ve kırk
beş Şerif kılıçtan geçirilip öbürleri
dağıldı ve bütün eşya ve m ühim m at
yağma edildi. Mekke’ye varan Şerif
Galib’in ise, halk nazarında hiç bir
kıymet ve itibarı kalmamıştı. B u fır-
ı ■
satı kaçırmak istemeyen Suud bin
Abdülaziz Derlye’den çıkıp Taif’e
doğru yaklaşdıysa da. Şerif Gaîib bir
mikaar askerle üzerine gidince kaça­
rak dağlık bölgeye sığındı. Şerif Ga^
Ub, kendisini takip etmediğinden o
çekilince civardaki bedevi kabileleri
ve çöl Araplarile temasa geçip çoğunu
kendi mezhebine soktu. S u kabileler*
Şerif Gatib'e düşman oldukları için
v&htıabS mezhebini kabul ediyorlar
ve onun tarafından tekrar taarruza
uğrarlarsa S u u d ’un yardımı sayesinde
karşı koymayı düşünüyorlardı. Şerif
Galib, etrafının kuvvetli bir düşman
çen berile sarıldığım görünce, Sun d ve
babası Abdiilaziz ile anlaşmak zorun­
da kaldı. B u n a göre Vahhabîier iste­
dikleri zaman Kâbe’yi ziyaret ve ta­
vafta bulunabileceklerdi. İki tarafın
tebaası birbirile alış veri$ edecekler,
I Taif vak'asmdan Mekke Şerifi’nin or-
¡ duşuna hücum eden bedevi ar&piar
1 affolunacaklardı. Böylecc. Hicaz kıt-
i ası Mekke Şerifi Galib ile Vahîıabî-
lerin reisi Âbdülazız arasında payla*
s şılmış oluyordu <1 7 9 7 ) . Şerif Galib’in
j üst üste işlediği hatalar bu ağır ne-
J ticeyi vermiş ve Vahhabîlcrin nufu-
İ zunu gayet artırmıştı. Abdülaziz ka­
labalık asker ve maiyetüe 1798 ve J799
yıllan Hacc mevsimlerinde Mekke ve
Arafat'ta bulunarak Arap kabileleri
arasında büyük propaganda, yapmış ve
b u yüzden bu iki yıl arasında kendi­
sine katıl anlar büsbütün artmıştır.
Diğer taraftan 1795 te Lahsa ve
K a t i n alan Vahhabilcrden buralarını
istlrdad gayesile Bagdad valisi Süley­
m an Paşanın hazırladığı ve icrasını
1797 de MÜntefik şeyhinin, 1798 de
de Kâhya Ali Paşanın yaptığı askerî
harekâtın tam bir başarısızlıkla sona
ermesi üzerine Bağdad valisi 1799 da
Abdülazifcle altı yıllık bir mütârekeyi
kaüul zorunda kalmıştı. Ancak şi*i
bir kabile Vahhabîlere aid bir ker- ¡
vanı vurunca S u ud bin Abdülassia
Kerb elaya hücum ile şehri yağma ve
şi'İ ibadethanelerini tahrip ettifti gibi
halkı da kılıçtan geçirdi, böylece m ü ­
tareke de bozuldu iNisan 1802). İran
hükümdarı Fetb-Aü Şahı pek hid­
detlendiren ve Bağdadı istilâ tehdi­
dine kadar götüren bu Vahhabi şeka-
vetinin cezalandırılmasına Süleyman
Paşan m ölümü dolayısiyle iAğustos
1802) Osmaniı devletince Gaddare Ali
Paşa ve Asem-aâde Abdullah Paşalar
m em ur edilmişlerse de, ımkânsıelıklar
yüzünden sefer yapılamamıştır.
Mekke Şerifi Galib* Vahhabi mez­
hebinin yavaş yavaş bütün Hicaa'ı sa­
racağını anlayarak aradaki anlaşma
gereğince Vahhabîler tarafına geçmiş
bedevi Arapların köylerine iade edil-
melerini Suud ve babası Abdülaaiz'c
sert bir dille bildirdiyse de onlardan:
"H a k dîne dehalet edenlerin ia- |
aest şeran caia değildir.'’ cevabını
aldı. B u n u n üzerine askerî harekâta
girişmeğe karar verdiyse de bütün
bedevi kabilelerinin Vahh&bllerin ta­
rafına geçtiğini görüp bu kadar kuv­
vete esasen yanında pek şlz kalmış
askeri e karşı koyamayacağını ve on­
larla baş edemiyeceğini anladığından
Vah İlâhîlerin reisine haber göndererek
anlaşmaya "İki taraftan hiç kimseye
zulüm ve ta&ddi edilmemek’* madde-
sinin ilâvesini ve barışmayı teklif 1
etti. Aynı zamanda vak tile kardeşinin
sözlerini dinlemediğine pişman oldu­
ğunu itiraftan çekinmedi. Fuhayd ise,
Hicazın elden çıkacağını anlayarak
Şerif Galib’e haber vermeden bir ge­
ce Mekke’yi terk edip M edine’ye, ora­
dan Şam'a ve Şam'dan da Akkâ’ya
gidip ömrünün sonuna kadar burada i
oturdu.
Lâkin Şerif Galib de um duğu ra­
i hata kavuşamadı. Çöl A raplannm iki
¡ i meşhur kabile reisi Osmanüi-Mudayiki
| ve Muhsinül-Hadimî Deriye’ye gidip
i Aödülazizle görüştükten sonra emir­
lerindeki Vahhabî ordusu ile Ta ire
yürüdüler. Bir taraftan da Mekke E-
m i r V n e haber göndererek kendilerinin
ve Ab d iilazız ve oğlu Suud’u n anlaş­
mayı bozduklarını, bütün kabilelerin
birlik olup Kâbe'yi zapta karar ver­
diklerini bildirdiler. Şerif Galib aşa­
ğıdan alarak Osmanül-Mudayıki’ye
nasihat yollu bir mektup gönderip
şakavetten ve etrafa başladığı taar­
ruzdan vaz geçmesini tavsiye ettiyse
de haydut buna aldırış etmedi ve et­
rafa saldırmağa başladı. Ü&tüne gön*
j d erilen kuvvetleri de yendiği için- Şe*
| rif Galib çaresiz Taif kalesine çekilip
i kapandı. Mudayıkı bundan sonra onun
ı Vahhabîlere karşı koyamayacağını an­
j layınca Şubat 1803 (Şevval 1217 son­
! ları) Salim bin Şekban vaşıîasiyle Şe­
j rif Galib’e meydan okudu. O da, bu
kadarına tahammül edemeyip mey­
dan okuyuşa cevap vermemek de A-
rapiar arasında gayet haysiyet kırıcı
bir hal olduğundan yanında bulunan
askerüe Vahabilerin ordugâhına h ü ­
c u m etti. Salim bin Şokban ağır ata-
yiat vererek yenildi. Lâkin yeniden
asker toplayıp tekrar saldırdı. Şerif
Galib bu sefer yenilerek Taifi bıra­
kıp kaçtı. Vahhabîler ne buldularsa
yağmaladılar. Lâkin, kale halkı m u ­
kavemet ederek bütün hücumları püs­
kürttüler. Vahhabi eşkiyası ise. zayi­
ata bakmadan üst üste saldırışları
tekrarlıyorlardı. Müdafilerin sayısı
pek azdı. A m an dilemek üzere iki kişi
gönderdiler. Bunlar vardığı zaman,
kaleyi almaktan ümidi kesmiş bulu­
nan Vahhabîler çekiliyorlardı. Elçiler.
j
Vahhâbîlere tarafdar oldukları için
ı d urum u onlara bildirip T aifin teslim
, olmağa hazır bulunduğunu haber ver­
diler. Vahhabîler* hemen kaleye bir
2871
 adam gönderdiler. B u gelen müdafi-
, lere:
“ Gerçekten teslim olup aman di-
İ liyors&niz ea m m zi kurtarmak için ne
kadar malınız varsa vermelisiniz'1 de­
til, Sonra verileni azımsayıp daha faz­
lasını istedikten maada yalınız er­
keklerin serbest bırakılacağını, kadın
ve çocukların ise esir edileceğini bil­
dirüi. B u n u n üzerine halk galeyana
gelerek herifi tepelediler. Lâkin, bu
mütareke görüşmesi sırasında, kaleye
sokulmuş olan Vaiıhabiler birden ka­
pılan kırıp içeriye girdiler ve erkek,
kadın, çocuk kime rastladilarsa hatta
beşikteki çocuklara kadar vahşice öl­
dürdüler* Ne buldularsa yağmaladılar.
Taliniz kalenin doğu tarafındaki bü­
yük kârgir evlere sığınmış olanlar
hücumları püskürtüp teslim olmadı­
lar. Vahhabîler, güneş tattıktan sonra
Çekildiler. Lâkin, büsbütün gitmediler.
Vahhabîler bu sırada ötede beride
gizlenmiş olan ahaliyi hile ile ele
geçirip bir tepeye çıkartarak etrafla­
rını sardılar, Burada aç ve susuz bı­
raktılar. Günlerce türlü dayaklar ve
işkencelerle öldürdüler. Bunların ço­
ğunluğunu ise kadın ve çocuklar teş-
' kil ediyordu. Taif'deki evlere kapa-
nanlar ise on iki gün kadar dayan­
dıktan sonra »ahire ve cephaneleri
bitti. Salim bin Şekban kendilerine
lıaber gönderip savaştan vaz geçtik­
leri takdirde aman vereceğini bildireli,
Müdafiier, b u n a kanarak teslim oldu­
larsa da, hepsinin mallan yağma edil­
dikten sonra m ahut tepeye sürüldü­
ler ve hepsi orada aç ve susuz bıra­
kıldıktan sonra vahşice öldürüldüler.
Cesetleri vahşi hayvanlara terk olun­
du. İşte, İslâm dininde ıslahat iddia-
sile ortaya çıkan Vahhabllerin içyüzü
bu idi. T&ifi yağmaladıkları zaman
tefsir ve hadte ilimlerine ve di&er İs­
lâmî ilimlere, tarih, ve edebiyata dair
ellerine pek çok nadir yakmalar geç-
' inişti. Bunların hepsini tahrip ederek
işe yaramaz hale getirdiler. ETur’anı
kerimlerin üzerlerine ayetler ve m ü ­
barek isimler yazılı altın yaldızlı deri
ciltlerini kopartarak murdar ayakla­
rına çarıklar yapıp giydiler. Salim bin
Şekban, K u r ’anı kerimlerin yırtılma-
masını emrettiyse de, bu mukaddes
kitabı diğer kitaplardan ayıracak ka­
biliyette olmayan Vahhabl h aşeratı
onları da lime lime doğrayıp yerlere
attılar. B u n d an sonra Taif’te Islâm
ulularına ait ne kadar türbe ve mezar
varsa hepsini tahrip ve yerle bir etti­
ler. Hatta cami, medrese, mescit n e
varsa onları da yıkmağa kalkıştılarsa
da, b u fikirlerinden güçlükle vaz ge­
çirUdiler. Ortada sanki İslâm devri
sona ermiş ve islâmdan evvelki cahi­
liye devri geri gelmiş gibi bir hal
vardı.
Osm anül Mudayıkî bun dan sonra
2B72
M ekke’yi zaptedip Kâbe’yi de ele ge­
çirmek gayesile bir m ikuar muhafız
bıraktığı Taif’ten ayrıldı, Seyl m ev­
kiinde Su u d u n ordusu ile birleşti.
Lâkin bu sırada hacc kafilesi îe bir­
likte Cidde valisi Şerif Paşa/nın M ek­
ke’ye varmış olduğu haberi geldiğin­
den buna cesaret edemediler.
Şerif Galib, rnüsiümanlara karşı
olan tutumlar ile islâm dininden ar­
tık çıkmış sayıldıkları için Haricî diye
anılan Vahhabilerm Mekke ve M edine
şehrini ele geçirip öbür islâm m em ­
leketlerinde oturan m üsiüm anların
hacc etmesine engel olacaklarını ileri
sürerek kendisine biraz yardım edi­
lirse Su u d bin Abdülaziz'i yakalamak
sur etile fitneyi kökünden kazıyaca­
ğını Şerif Paşa ile Mısır ve Şam Hacc
emirlerine bildirdiyse de. üçü de red
cevabı verdiler. Şerif Galib, b u n u n
2
Ü erine kardeşlerinden Abdülm uîn’i
t yerine kaym akam bırakıp konağım
yakarak çoluk çocuğuyla birlikte Cid­
de’ye gitti. Zira, kendisine pek düş­
m a n oian Abdüiazizlrı eline düşmek­
ten korkuyordu. O gittikten sonra
kardeşile M ekke Uleması bir olup ona
müracaat ederek am an dilediler (Ni­
san 1803.). Su u d b u n u kabul etti ve
yanındaki Haricî sürüsüyle M ekke’ye
geldi. Abdülm uin'i kaymakamlık ma-
kamına oturttu. Aynı zam anda İslâm
Peygamber in in esbabının ve islâm
ulularına ait ne kadar kubbe, türbe
ve mezar varsa yıkılarak yerle bir
edilmelerini emretti. Suud, bundan
sonra Cidde üzerine yürdüyse de, Şe-
rif Paşa ile Şerif Galib’in birleşik
kuvvetlerine yenilip geri döndü. M ek­
ke1deki Şerif Abdülm uin ise, müslü-
| inanları şerlerinden korumak için H a ­
ricilerle m ü m k ü n olduğu kadar iyi
geçinmeğe çalışıyor, buna rağmen bîr
çok kötülüklere engel olamıyordu.
Nihayet, b u n u n çıkar bir yol olma­
dığını anladı. D u r u m u Şerif Gallb’e
yazarak Vahhabî haşaratının Muallâ
mevkiîndeki çadırlarında oMuk2arînzt
bu sırada Ciyad kalesinde bulunan
S u u d ’u n baskınla yakalanabileceğini
bildirdi. Şerif Galib, hem en Cidde
valisi şerif Paşa ile birlikte yanında
güvendiği süvari askerleri bulunduğu
halde bir gece M ekke’yi bastı. Mual-
lâ'da bulunan Haricilerin etrafını
sardı. Lâkin, Su u d bir çaresini bula­
rak kaçtı. Dört tarafları sarılan Vah-
habîler* am an dilediler,: Bü y ük bir
hata eseri olarak bu a m an kendilerine
verildi ve silahlarım terk etmek şar-
tile yurtlarına dönmelerine müsaade
1
olundu. Fakat Taif -geri alınamadı.
2
Hica tarafında bu hadiselerin ol­
duğu sırada, Vahhabllerin merkezi
Der’iye’de, bir müddet evvel kerbelâ-
daki şiî m ukaddes makamlarının Valı-
habîîerce yağma ve tahribinden do­
layı çılgına dönen bir şiî tarafından
 Emir Abdülaziz camide nama?! kılar­ lümanlar çeşitli tehditler altında b u ­
ken hançerlerımiştı i 14 ekim 1803), j ! lunuyorlardı. Şerif Galib, böylece b ü ­
Diğer bir rivayete göre de oğlu Suud'- tün halkın dinden çıkarak haricî ola­
u n çetelerinden, birisi Mekke’den dö- | cağını kestirince SuucTa:
j nen bir kafileyi vurmuş, bir çok ¡cim- j “Sen . Haccdan sotfra M ekke'de
selen öldürüp soymuş tu. çü n k ü Vah- : kalırsan İstanbul'dan gelecek oian as­
I iı&bller, kea.dilerir.den: olmayanların .| kere karşı duramayıp yakalanırsın. •
canını ve malını helal sayıyorlardı. Ba na kalırsa Hw.cc biuii.ee Mekke’den \
| Burada ölenlerden birisinin kardeşi ; çık git" diyerek onu uzaklaştırmak ■
! intikam g&yesiie su u d bin Abdüiazizl istediyse de. S u ud bu sözlere kulak '
i öidürmek için Deriye’ye gelmiş, onu asmadı. M ekke'de bir hayli kaldıktan
j bulamayınca babası Aödülazızi Öldür­ sonra yerine Mudayıkî’yi vekil bıra­
müştü. j kıp D er*iye‘ye döndü. Çeteleri ise.
U zun samandan beri babasile bir- ) bütün Arab-y arımad astm kasıp kavu- j
1 lıkte icra-i hüküm et eden ve şmıdi ruyordu. Vahhabi olmayan herkesin
i hemen onun yerine çeçen Suud. ku­ ! öldürülmesi emrini vermişti. Müslü- I
mandanlık devrindeki' harekâtından m a n ia n artık görmece bile tahammül
i anlaşılacağı veçhile, babasından beter edemiyordu. Bir müddet sonra Medine
bir şakî idi- j şehrini de almağa karar vererek a- \
Yeni emir Suueî’da babası gibi ; [ damlarından biriîe Medine’Iilerc bir ‘
h em en oğu Abdullah* orduların ku- ! m ektup gönderip kendisine tâbi olma-
mandanı yaptı ve icraatına iştirak et­ ' iannı bildirdi. Taif halkının, başına •
tirdi. İlk zamanlarında Bağda d ve î gelen henüz unutulmamış olduğundan
i U m m a n a karşı ehemmiyetsiz birkaç ! Medineiiler dehşete düşerek müsbet ve
! seferden sonra, esas gayesi olan H i­ ! menfî bir cevap göndermediler, Lâ- :
caz'ın zaptına ve Şerif Galib'in ida­ kin bu sırada Âzem-zâde Abdullah ]
resine son vermiye yönejdi. O tarafta. | Paşa hacc kafileeile yetişti. Yanındaki
• esasen ufak tefek çarpışmalar devam ! askerlerle Haricîlere h ü c u m edip yen­
I «dip gitmekteydi. B u. yeni harekâta di ve dağıttı. Lâkin. Şam kafilesi dö- j
j başladığı sırada Y em e n taraflarında İ ner dönmez Vahhabîler Medine'yi sa- ■
bulunan Mudayıkl kuvvetlerile ora- ! rarak su yollarını da kestiler. Böylece
dan hareketle M ekke’ye yürüyerek î halkı hem aç, nem de susun bırak- ı
I Hüseyniye tarafından sardı, S u u d ’un I ! m ak istiyorlardı. Muhasara uzadı,
| gönderdiği askerler de saidiye tara- ) j Medineiiierm ümidi kalmayınca Suu-
fini kuşatmışlaraı. B u muftasara Uç era bir mektup yazaraK aman dile­
i ay kadar şiddetle devana etti. Şerif diler. O da kendilerine ancak Vahha- l
Galib, bir çok defalar $ahhabllere j bitiği kabul ve M u h a m m e d bin Ab- i
j hücum, ettiyse der yenilip geri döndü. dülvahhab'a Allahtan ilham geldiğini
Şehirde yiyecek kalmamış? ve halkın tasdik etmek ve bütün türbe ve kub- |
mukavemeti sona ermişti. Okkası beş j beleri yıkmak, mezarları yerle bir [
riyale çıktığı halde ekmek bulunmaz etmek ve Vahhabîliğm diğer icaplarını
olmu$, ahali evvelâ güvercinleri, son- 1 yerine getirmek şartile Medine'yi tes­
ra ked i. ve köpekleri, nilıayet ot ve lim ederlerse am an vereceğini bildirdi, i
ağaç yaprağı yemeğe mecbur kalmış­ Medineiiler, bunlara earesiR razı ol- j
lardı. Lâkin hu da sona crince kim­ dular. Gerçi- Vahhablliği gönülden
seye ilişmemek şartile S u u d ‘u n M ek­ kabul etmemişler ve devletleri bir \
ke’ye girmesine müsaade edilip barış gün yardım geleceğine dair olan ümit- i
yapıldı. Suud M ekke’ye girdi. K &b e ’- j i terinden vaz geçmemişlerse de: bu }
ni:ı süslü örtüsünü çıkartıp âdi aba- j t yardım bir türlü gelmedi. Uç yıl -
dan bir örtii ile örttü. Şerif Galib 1e müddetle Vahlı abilerin her türlü zu­
dokuıımadıysa da bütün, iktidarı ken­ lümlerine katlandılar.
di eline alıp büyük bir şiddetle h ü ­ S u u d bin Abdülaziz ise, bütün
k ü m sürmeğe başladı. Şerif Galib ise, kabilelerin ve çöl Arap!arının reislc-
M ekke’nin Haricilerin eline düşmesine ; rine davetiyeler gönderip hepsini Der’-
devlet tarafından gerekli yardımın iye'd e topladı. Sonra hükümdarlığını
yapılmamış olmasının sebebiyet ver­ j ilân ederek kendisine Necid padişahı
diğini ileri sürerek, halkı devletten i unvanı verdi ve bunu hepsine kabul •
soğutmağa, propagandalarına bir ta­ ettirdi. B u iş tamamlanınca Yem en
raftan da Vahhabiierı OsmanlI m em ­ ; halkına bir mektup yazarak Vahha- j
leketlerinden gelecek Hacc kafilelerini ; bılige girmeğe çadırdı. Y em e n kadısı !
Mekke'ye ’ sokmamağa kışkırtmağa baş- i bu daveti şiddetle reddi le Vahhabi- j
ladL Lâkin, o nu n kişkırmalarile büs- | e ierin Harici ve kâfir olduklarım ilân ;
bütün azıtan Su u d Sünni Ulemanın ] etti, Suud. b u n a fena halde içerleyip j
ileri gelenlerinden çoğunu haksin yere \ Der"iyeTden M edine’ye geldi. H em en j
şehit ettiği gibi, eşraf ve âyândan [ kalan bir kaç ashap türbesinin de j
nicelerini asarak idam etti. Çarşı ve r yıkılmasını emretti. Sonra kaleye j
passarda her g ün: | Vahhabî muhafızlar koydu. Bir de ;
“Su u d ’un dinm e giriniz” diye ilân j vali tayin ederek Der’iyc'ye döndü, j
j ettiriyordu. B u n u kabul etmeyen müs- j Bu arada yalınız İslâm. Paygamber'i- j

2873
 nin türbeleri taarruzdan kurtulmuş­
tu. Su ud , Hacc zamanı M ekke’ye ge­
derek bu sefer Şerif Galibi ister is-
! tcme 2 kendisine biat ettirdi. 1807 yı­
lında ıhicri 1222 senesi zilkade ayı-
nın sonları) hacc kafilesi geldiyse
de. M ekke’ye giremedi ve o sene hacc
yapılamadı. S u u d ’u b u yola Şerif G a ­
lib kışkırtıyor ve bu suretle devletin
müdahalesini temin etmeyi ümit edi­
yordu.
Su u d , bir m üddet sonra M ekke ve
M edine kadılarını azledip yerine Vaiı-
iıabi ulemasından geçinenleri tayin
etti. Eskilerini ise Üçüncü Selim’e
hitaben yazdığı bir mektupla İstan­
bul’a gönderdi. Su u d bu m ektubunda
Osmanlı Padişahi'nı Valıhabi akide­
sini kabule ve icaplarını icraya davet
ediyordu.
8 uud. bir taraftan da Medine’deki
Peygamber hâzinesini yağma ederek
1 yüz yıllardır burada birikmiş ne var­
sa alıp götürdü. Sonra yıkılmamış
' kubbeleri yıktırmağa koyuldu. Bu
arada ahalinin ricası üzerine sadece
İslam Peygamber i*nin türbesine ait
kubbe harap bir halde terk edildi.
Hutbelerden Osmanlı padişahlarının
adı kaldırıldı. Sonra halka içlerinden
biri bile Vahhabi akidesine aykırı bir
davranışta bulunursa, hepsini öldürüp
çocuklarını ve kadınlarını esir ve
mallarını yağma edeceğini bildirdi ve
oğlu Abdullah'ı vali bırakarak ken­
disi yine Der’iye’ye döndü.
Devlet, nihayet bu meseleyi kafi
şekilde halletmeğe karar vererek Mekke
ve M edine’yi ele geçiren ve Hacc yo­
lunu kapayan Harici eşkiyasmı ten­
kil etmesini Mısır valisi M ehm ed Ali
Paşa’ya bildirdi. O da. oğlu Ahm ed
Tosun Paşa’yı Cidde valisi tayin ede­
rek y an m a asker verip M edine’ye gön­
derdi. Tosun Paşa, yolda rastladığı
Vahhabi çetelerini temizleye temizleye
Ham ra köyüne kadar geldi. Hem en
civardaki bütün kabileler itaatlarıııı
j bildirdiler. Vahhabi orduları k u m a n ­
danı Abdullah bin S u ud bunu d u y u n ­
ca y an m a Vahhabl askerini ve M e ­
dine halkını alıp süratle ilerliyerek
A h m e d Tosun Paşa’yı Ham ra köyünde
bastı. Beş gün süren büyük bir savaş
sonunda Mısır ordusu mağlup oldu.
Bütün silâh ve ağırlıkları tamamen
Vahhabllerin eline geçti.
Denizden Mısır Divan kâtibi Ta-
! hir Efendi vasıtasile gönderilmiş olan
asker ise, Ycnbuül-Bahr’i savaşsız ve
! Tenbuül-Berr'i kanlı savaşlar sonunda
ele geçirmişti. A h m ed Tosun Paşa,
Vahhabl baskınına uğrayıp yenildik-
I ten sonra Yenbuül-Bahr’e gelerek du­
rum u Mısır valisine bildirdi ve yar­
dımcı kuvvet istedi. İstediği kuvvet-
ler. fazlasile gönderildi. A hm ed Tosun
Paşa hem en harekete geçti. Bedr mev-
kiine kadar ilerleyip ordugâh kurdu,
!. Sonra bütün kabile reislerine Os-
manii padişahı İkinci M a h m u d ’un
babasına olan fermanı üzerine Vah-
habî şakavetini mutlaka kaldırmak
( maksadile gelmiş bulunduğunu. H a ­
ricîlerin tarafını tutacak herkesin
mutlaka kılıçla cezalandırılacağını bil­
dirdi. B u n u n üzerine bütün kabileler
bir kısmı devlet tarafından ve bir
kısmı tarafsız olmak üzere ikiye ay­
rıldılar. A h m ed T osun Pasa bir ta­
raftan da M edine’de S u u d ’un en iti­
mat edip her işi reyine bırakmış ol­
duğu Haşan K al’i Çavuş’a bir mektup
j göndererek itaata çağırdı. O da Medi­
ne’nin ileri gelenlerile gizlice istişa-
rede bulunup b u n u kabul etti. A hm ed
Tosun Paşa b u n u n üzerine O s m an K â ­
j şif kum andasında beşyüz kadar as- j
kerden mürekkep bir birlik gönderdi. !
M edine’de bulunan b u n u n on misli j
1 Vahhabi, hem en şehirden çıkarak hü- ,
* cum a geçtilerse de. Mısırın m u n t a ­
zam tâlımli Cihadiye askeri başıbo­
zu k çöl bedevilerine kanlı bir savaş
sonunda üstün geldi. Vahhabîler ye­
nilip geri döndtilerse de. M edine hal­
kı şehrin kapılarını kapatmış bulu­
j nuyordu. Ortada kalan Vahhabîler ser­
| sem sepet öteye beriye dağıldılar. A h ­
met Tosun Paşa’n m askerleri onları
takip ediyor ve buldukları yerde te­
J peliyorlardı.
) Vahhabîler. M edine halkının şehir >
kapılarını açmamalarını kendi tenbih-
leri icabı sanarak onların Mısır as-
kerile birlik olduğunu anlamamışlar­
dı. Medineliler, O s m a n Kâşif’e gizlice
haber gönderip kale kapılarını ken­
dilerine açacaklarını bildirdiler. Er­
tesi sabah O sm an Kâşif top ve tüfek
ateşile yeniden toplanmış olan eşkiva
çetelerini dağıttıktan sonra AnberVye
kapısına yaklaştı. B u sırada şehir
halkı Haşan Kal’i’nin işareti üzerine
silâhlarını kaparak kalenin burç ve
bedenlerinde bulunan Vahhabi m u ­
hafızlarına h ü c u m ettiler. Aynı za­
m a nd a bir kaç fedâî yiğit ileri atılıp
canlarını hiçe sayarak kapıyı açtılar.
Mısır askeri içeri girip kapıyı derhal
kapattıktan sonra A h m ed Tosun Pa­
şa’ya haber göndererek yardım iste­
diler. O da hem en üçbin kişilik bir
kuvvet yolladı. İmdat kuvvetinin ge­
lişi üzerine bir kısım tabyalara sığın­
mış olan Haricî eşkiyası buraları bı­
rakıp kaçtılar. İçkaledekiler ise daya­
nıyorlardı. Burası bir lağımla atıla­
rak gedik açıldı- Buradan H ü c u m edi­
lerek içkale alındı. Hâlâ dayanmakta
olan eşkıya temizlendi. Teslim olan­
lara am an verilip silâhlarını bıraka­
rak çekilmelerine müsaade edildi
(1812). Bunlar. Medine halkından
I korktuklarını söyleyerek kendilerinin
j m uhafaza altında götürülmelerini is­
j tediler. O s m an Kâşif, b u n u kabul e-
j derek onları şehirden çıkardı; lâkin
2874
 —>
Urayz vadisine varıldığı zam an tekrar
taarruzlarına uğradığı için savaşmağa
mecbur kaldı. B u savaştan ancak yedi
Vahabi kurtulup Der’iye’ye kapağı
atabildiler. Böylece S u u d 'u n Medine’de
bıraktığı 14 bin m uhafızdan kurtu­
lanlar yalınız bunlar olmuştur.
A hm ed Tosun Paşa, zafer haberi-
‘ ni alınca ertesi günü kalkıp M edine’­
ye geldi ve şehrin anahtarlarını ytr-
rr.isekiz bin kişilik bir kuvvetle bizzat
Cidde’ye selmiş olan (Ağustos 1817)
babası Me2ımed Ali Paşa’ya gönderdi.
M ehm ed Ali Paşa bunları İstanbul’a
yolladığı gibi, Mustafa Bey k u m a n ­
dasındaki bir kuvveti de M ekke’ye
gönderdi. A h m ed T osun Paşa da M e ­
dine’den çıkıp yolda rastladığı Vah-
habî kabilelerini dağıtarak bu kuv-
vetle birleşti. Hep beraber M ekke üze-
rine yürüdüler.
M ekke’de bulunan yedibin kadar
Vahhabî, b u n u duyunca şehri bırakıp
Z u m e y m m üstahkem mevkiine iltica
ettilerse de, Mustafa Bey onları ye­
nerek püskürttü ve burasını aldı.
M ehm ed Ali Paşa da Bcndcr’dsn ha­
reketle M ekke’ye geldi ve Taif'in fethi
için bir kısım Kuvvet gönderdi. Bu-
ranın muhafızı Mudayıki Haricilerin
her yerde yenildiğini duyarak kaleyi
bırakıp kaçtığından Taif kolaylıkla
işgal edildi. Mudayıki ise bir kaç gün
sonra başına topladığı haşeratla Seyl
mevkiine kadar ilerledi. Taif’e gelmiş
olan Mefımed Ali Paşa hem en o ta­
rafa asker gönderdi. Kanlı savaşlar­
dan sonra hariciler yenildiler. O ka­
dar zayiat vermişlerdi ki. cesetleri te­
peler halinde yığılıp kalmıştı. B u su-
retle gerek M edine savaşlarında ve
gerekse bu savaşlarda Vahhabilerin
Taiflilere reva gördükleri zulm ün in­
tikamı alınmış oldu. Mudayıkî ise.
tanınmamak için elbisesini çıkarıp
hem en yarı çıplak halde civardaki bir
mağaraya sığınmış bulunuyordu. Ora­
da Vahhabilerin ağır zulm üne uğra­
mış bedeviler tarafından yakalanıp
Taif’e götürüldü. M ehm ed Ali Paşa
onu ve Y c m e n ’i istilâ etmiş olan
Vahhabilerin kum andanı olup bu sı­
rada yakalanmış bulunan Tam î’yi M ı­
sır yolu ile İstanbul’a gönderdi. İs­
tanbul’dan aldığı emir . üzerine de
Şerif Galib ile üç oğlunu Selanık'e
yolladı. Haricîlerin uğradığı ağır mağ-
-lubiyet haberi üzerine Su u d B in Ab-
dülaziz kederinden hastalandı, etleri
çürüyüp dökülerek öldü (Nisan 1814).
Terine oğlu Abdullah bin S u u d geçti.
H em en M edine’yi geri almak için bü­
yük bir kuvvetle Der’iye’dcn hareket
etti. A h m ed Tosun Paşa b u n u du­
yunca karşı çıktı. Birkaç çarpışma­
dan sonra bâzı kabile reislerinin araya
girmesi üzerine iki taraf yerlerine
ı döndüler. M ehm ed Ali Paşa, vaziyeti
öğrenince hem en Medine'ye gelip bu
1
1
• hareketine kızdığı A h m ed Tosun Pa-
şa’yı Mısıra geri gönderdi. Bir müd-
. det sonra da Abidin Beyi m uhafız
bırakarak kendisi de Mısır’a döndü
.1815). Abdullah bin S u u d ise. M ekke
ve Medine şehirlerini almak hayalin-
; den vaz geçmemişti. H e m en asker top­
layıp hazırlığa başladı. Ahali b u n u
j haber alınca durum u İstanbul'a bil-
| dirdiler. M eh m ed Ali Paşa’ya ikinci
i j bir emir geldi. B u n d a Abdullah’ın
.i diri veya ölü olarak mutlaka ele ge­
\ çirilmesi bildiriliyordu. M ehm ed Ali
Paşa bu sefer büyük oğlu İbrahim
; Paşa’yı göiderdi (eylül 1816J. İbra­
h im Paşa Medine’ye vardığı za m a n
i oldukça ihmal edilmiş halde bulduğu
İslâm Peygambcri’nin türbesini ve
ı I mescidim temizletip yıkattıktan sonra
I yanındaki askerle hareket etti. Yolda
rastladığı kalelere ve m üstahkem yer­
1 lere asker koyarak ileriledi. Nihayet.
* Der’iye kalesinin önüne vardı. Sonra
I kaleyi dört tarafından sardı. U yg un
yerlere büyük çapla toplar tabiye et­
ti. Abdullah bin Suud, evvelâ çıkıp
ı Mısır askerine saldırmayı düşündüy-
j se de, bundan vaz geçerek müdafaaya
• karar verdi. Gerek onu ve gerekse ka­
ledeki Vahhabı eşkıyasını büyük bir
korku almış bulunuyordu. Ç ünkü da-
f ! ha evvel bu m untazam askerin her
| yerde tfaltp geldiğine ve başıbozuk
i çöl askerile onlara karşı durmanın
m ü m k ü n olmadığına şahit olmuşlardı.
İbrahim Paşa ise beyhude asker
kırmamak için hücum etmeyerek
şehri sıkı bir ablukaya almakla iktifa
etti. Beş ay süren muhasara sonunda
j
e\*veiâ D e r ’iye alındı. Sonra içkale tes­
lim oldu. Abdullah bin S u u d diri ola-
!
■ rak ele geçti (Eylül 1818.. Eli ayağı
bağlı bir halde M edine’ye gönderildi.
|
Babasının İslâm Peygamberi’nin tür­
besinden yağma ettiği eşya da ele ge-
I çip kendisi ile beraber İstanbul’a gön-
r derilmek üzere Mısır’a yollandı. D e r ’­
iye kalesi ise yerle beraber yıkılıp
i tahrip edildi. Abdullah bin S u u d ’u n
yakalandığı duyulunca. Vahhabîligi
{ kabul etmiş kabileler ve etrafta b ulu­
nan Haricîler İbrahim Paşa’ya gelip
af ve aman dileyerek bu batıl m e z ­
hebi terk ettiklerini bildirdiler. B a g ­
.
dad valisi Davud Paşa’nın o civarda
.
kalabalık halde bulunan Vahhabilerin
j
Der’iye'ye yardımına engel olması da
j
b u muvaffakiyette m ü h im bir rol oy­
namıştı. Abdullah bin S u ud ile be-
j
ra’oer dört yaşındaki oğlu Haiid ve
f Vahhabî ulemasından ve akıl hoca­
larından A h m ed Hanbelî de ele geç­
mişti. Aynı zam anda İbni S u u d ’u n
diğer dört oğlu ile ileri gelen a d a m ­
ları da yakalanmışlardı. B u sırada
bütün Hicaz kıt’asm da büyük bir se­
vinç h ü k ü m sürüyor, H alk Vahhabî-
lerden kurtuluşu bayram şeklinde
tes’id ediyordu. Vahhabîlerden yakayı
2875
 Eski M e d in e 'd e n bir gö rünüş ( d ’O H s s o n ’d an )

karsısında İran devleti sulha meyledip Ab-
bas Mirza ile Hoğu seraskeri arasında bu
hususa dair muhabereler başladı. Barış h a ­
linin bir an evvel gelmesini istiyen İran
tüccarı mümessilleri de bu hususta şahı ve
hükümeti şiddetle tazyik etmekteydiler.
Bunlar, «Devlet-i Osmaniyye tuğyan eden eş­
kıyayı R u m ’un define taraf taraf şevki as-
Jcer etmekte olduğu halde cihheti camia-i
islâmiye icabmca bizim ana ianemiz lâzım
iken bilâ mucib nakzı ahid ile m uharebe­
miz şer’in hiîâfıdır. B un d an başka ticaret
yolları mesdud ve İranlIların esbabı teay-
yüşleri m efkud oldu m ahaza Devleti Osma-
niyye lâzım mahiyeti olan, şefkat iktizasın*
ea emvalimizi kendü tüccarının emvalinden
ziyade muhafaza ile bizi mazharı inayet
buyurmaktadır» diyerek bir a n evvel sul-

-T
kurtaranlar, mezheplerini gizliyerek nesinden yağmaladıkları değerli eşya­
öteye beriye dağılıp saklandılar. Bir dan ele gcçmiyenleri ne yaptıkları
kısmı Hind'e kadar grittiler. hakkında sorguya çekildikten sonra
Vahhabi gailesinin ortadan kalk- cezalarının verilmesi Padişah’ın Kski-
sarayı ziyaretine tehir edildi. Nihayet
J masile evvelâ M edine ve arkasından
| M ekke’nin anahtarlarının İstanbul’a üç £ün sonra İkinci M a h m u d alayla
gelmesi İkinci M a h m u d ’u son de­ Eski saraya geldi. Abdullah bin S u ud
ile avenesi h u zuruna çıkarıldı. Yarım
rece sevindirmiş ve bunları oiiyük
I alaylar tertip ettirip karşılamıştır saat kaciar ayakta bekletilip halka
teşhirden sonra İkinci M a h m u d ’un.
(1818J. Alay. Eyüp camii kapısından
hareket ederek Bâb-ı H ü m a y u n ’a gel- emriZe bostancıbaşı Halil Ağa idam­
I di. Bütün devlet ricali, Ulema ve larına m em ur olarak Abdullah bin
Ocaklı bu alayda hazırdı. Yollarda S u u d ’un saray meydanında, T am ı’nin
iki taraflı dizilen İstanbul halkı, ala­ Alay-koşkü önünde, Abdullah’ın hazi­
yı seyrettiler. nedarının Mercan çarşısında, Mudayı-
ki’nin Bâb-ı h ü m âyûn önünde ve di- '
Abdullah bin Su u d yakalandık­ ğerlerinin münasip yerlerde boyunları
tan sonra başta gelen adamlarile M ı­ vuruldu (Aralık 1818 - Safer 1234 i.
sır'a ve oradan İstanbul’a gönderil­ B u m ezhebin ilk kurucusu olan j
mişlerdi. Vardıkları gün Defterdar M u h a m m e d bin Abdülvahhah ise, da- i
iskelesine çıkarıldılar. Buradan boğaz­ ha 1792 yılında 89 yaşında bulunduğu ;
larında çifte zincirli laleler ve elle­ halde vefat etmiş bulunuyordu.
rinde zincirli kelepçeler bulunduğu
halde askerden mürekkep bir alayla Bibliyografya : Cevdet: Tarih. Lütfi:
yola çıkarıldılar. İki taraflarından ye­ Tarih. Eyyüp Sabri Paşa; Tarih-i Vah-
dilerek Divan yolu ile Bâb-ı ali’ye habiyan. R. Dozy; Essai sur l’histoire
getirilip oradan bostancıbaşı hapsine de l’İslamisme (Tarih-i İslamiyet, a-
gönderildiler. Burada Peygamber hâzi­ diyle Dr. Abdullah Cevdet tercümesi).
İslâm ansiklopedisi.__________________________l

2876
 Eski M e k k e ’den
hun yapılmasını istemekteydiler. Osmanlı
devleti de R u m isyanının hadd hale geldiği
bir sırada kendisi için sulhu zaruri görü­
yordu.
Taraflar arasmda cereyan eden birkaç
m uhabereden sonra Osmanlı devleti delege­
liğine tayin edilen Do ğu seraskeri vc E r ­
zurum valisi M e h m e d Em in R a uf Paşa ile
Iran devleti temsilciliğile Erzu ru m » gelen
M u h a m m e d Ali Mirza arasında barış görüş­
meleri başladı (Haziran 1823). Esas olarak
1İ59 (1746) tarihinde Nadir Sah ile akdolu-
nan barış muahedesi kabul edilip iş böyle­
ce kclayca bitecekken İran delegesinin ba­
zı aşiretlerin İran tebaası olduklarını iddia
etmesi müzakereleri uzattı, hattâ barışın ak­
dini tehlikeye sofciu. Nihayet bu aşiretler için
de bazı şartlar dahilinde Osmanlı m urahha­
sının İran lehine feragatta bulunması üze­
rine 28 tem m uz 1823 günü neticeye varıldı
ve barış imzalandı. Padişahın bu andlaşmayı
tasdikinden sonra eski beylikçilerderı A n a ­
dolu muhasebecisi M e b m c d Necib Efendi or­
ta elçi tayin edilip Erzuruma gönderildi ve
bu vasıta ile tasdikli nüshaların mübadelesi
de orada yapılmış oldu.
Osmanlı devleti artık R u m isyanı gailesi
ile daha iyi uğraşabilirdi.
Mora ve diğer R u m isyanları
R u m en , İlliryen, Tesalyen, Grek, Slav
gibi pek değişik etnik menşeli ayrı millet­
bir görünüş (d 'O h s s û n 'd a n )
lere mensup bir kısım halkın din ve zam an ­
la dil birliği bağlariylc bir araya gelmele­
rinden ortaya çıkan Rumlar, diğer Hıristiyan
tebaanın aksine olarak, ötedenberi impara­
torluğun her tarafına dağılmış halde b u­
lun uyorlardi. Bununla beraber M era'da Ege
adalarında ve Teselya’da çoğunluktaydılar.
Bunlar da sırplar ve diğer hıristiyan te­
baa gibi âdil ve kendileri için faydalı bir
idareye m &zhar olmuşlardı. Üstelik bir ge­
mici ve tüccar sınıfına da sahiptiler. Batı
ile devamlı temas halindeydiler. Bunların re­
fah seviyesi çok yüksekti. B ü y ü k bir ticaret
filoları vardı. B u ticaret filosu zamanla Ak-
denizde ehemmiyeti kaybolan ve nihayet or­
tadan kalkan Venedık’in yerini almıştı. Y a ­
bancı memleketlerin liman şehirlerinde m ü ­
him R u m kolonileri kurulmuştu. İstanbul’da
Fenerli Rum lar önemli devlet işlerinde va­
zife alıyorlardı. Merkezi İstanbul’da bulu­
nan Rum-ortodoks patrikhanesinin ise, Fa­
tih devrinden beri gelen imtiyazları vardı.
Kısaca Rumlar, devletin h em en hem en en
rahat hıristiyan tcbaasıydı,' Nitekim, Kar-
lofça barışı ile M o r a Venediklilerin eline
geçince bura halkı bu devletin ağır vergi­
lerinden, sert idaresinden, vicdan hürriyeti
tammıyan dinî politikasından nefret etmiş­
ler, eski idareyi arşmışlar ve Pasaroîça ba­
rışı ile tekrar Osmanlı tebaası haline gelme­
ği sevinçle karşılamışlardı. Lâkin, bundan
sonra bilhassa Rusların tahriki ile m u k a ­
vemet hareketine giriştiler. B u hareketler ilk
zamanlarda kolaylıkla bastırıldı. A ra d a za­
rarlı çıkan sadece Rumlar oldu. Lâkin Av­
2877
rupa'da rönesans ve hürr.anîzrna hareketiyle
başhyan Grek dostluk ve hayranlığı gittik­
çe gelişiyor ve b u dostluk ve hayranlık ta­
m a m en yanlış olarak eski Y u n a n medeniye­
tinin vârisleri sayılan Runılara teveccüh edi­
yordu. Osmanlı devletinin bilhassa onseki-
zinci yüzyıldaki iki m ühim düşmanı, Ruslar
ve AvusturyalIlar ise geniş ve sistemli pro-
Y u r a "ı milliyetçîliss v e İhtilâli fikrini
yayanlardan: Y u k a rıd a Teselyah Rigas,
aşağıda Gazis
2878
pagandalarla bu fikri Rum lar araşma yaya­
rak bir Y u n a n milliyetçiliği cereyanı hâsıl
etmeğe çalışmaktaydılar. Bilhassa Ruslsr
bunda tamamen kendi çıkarlarını düşünü­
yorlar ve merkezi İstanbul olacak ve başın­
da bir Rus prensi Bulunacak olan bir G rek
imparatorluğu hayali peşinden koşuyorlar­
dı.
Osmanlı devletinin sadece menfaat dos­
tu olan Fransızlar, Bonapart zamanında Y e ­
di adalara ve Balkan yarımadasının batı ve
güney batı bölgesindeki bazı yerlere yerle­
şince ilk iş olarak Fransa ihtilâlinin getir­
diği fikirleri, ve milliyetçiliği sadece onları
devletleri aleyhine kışkırtmak için değil
kendi maksatlarının husulünü de kolaylaştı­
racak zemini yaratmak gayesile Rum lar ara­
sında yaym ağa koyuldular.
İlk teşkilât ve Tepedelenli Ali Paşa’mn
ihbarı
Osmanlı memleketlerinde veya Avrupa
şehirlerinde yaşayan R u m aydınları da ev.-
velki yüzyılın sonu ve bu yüzyılın basından
itibaren tarihçi, şair ve yazar olarak Ada-
mantius Korayis, A n U m o s Gazis ve Rigas
gibi kimseler Y u n a n milliyeti ve istiklâli fi­
kirlerini yaym ağa ve b u da vay ı bir Avrupa
meselesi haline getirmek için gayret sarfına
başladılar. Nihayet, 1814 yılında. Odesa’da
iki R u m ve bir Bulgar tarafından »Etniki
Eterya» adlı bir cemiyet kurulda B un u n
resmî gayesi, hır ist¡yar. O s m anlı tebaasının
eğitimiyle meşgul olmak, kültürlerinin ge­
lişmesine yardım etmekti. Asıl gizli gayesi
ise, R u m patriğinin idaresinde olarak eski
Bizans imparatorluğunu canlandırmak ve bu
gayenin temini için de R u m istiklâli uğruna
mücadele etmekti. Cemiyeti çar himaye edi­
yor, faaliyetleri ise çarın yaveri Aleksandr
Ipsilanti tarafından yürütülüyordu. B u ce­
miyetin. âzası sür’atle arttı. H e r dâhil olan
malını ve canını gerektiğinde feda edeceği­
ne ve cemiyetin sırrını saklıyaeağma dair
yemin ediyordu.
Etsıiki Eterya’nın Osmarılı ülkesinin bir
çok yerlerinde şubeleri açıldı. R u m patriği
ve Eflak voyvodası da buna inlisab ettiler.
H e r yerde teşkült kurarak büyük bir R u m
ayaklanması hazırladılar. Ancak, Tepedelen­
li Ali Paşadan korkmaları harekete geçmele­
rini geriye bırakıyordu.
Ali Paşanın üç oğlu: Veli, Muhtar, ve
Salih ile torunu M e h m e d de devlete hizmet­
lerinden ötürü paşalığa yükseltilmiş ve za­
manla nüfuz sahibi olmuş kimselerdi. B u
ailenin onsekizinci yüzyılın sonlarından iti­
baren bütün M ora’da ve batı Yunanistanda
tesisine başladığı kudret, kazandığı nüfuz ve
ehemmiyet, Rumların kütle halinde isyanları­
na engel oluyordu. Ailenin reisi ve Y any a
mutsarrıfı olan Tepedelefili Ali Paşa, ken­
dine sadık bir R u m tabib vasıtasıyjc Etniği
Eterya’m n bütün gaye ve faaliyetlerin; öğre­
nerek Bâb-ı âliyi durum dan haberdar etti.
Lâkin, İkinci M a h m u d ’un mühürdarlığında
bulunarak nüfuz ve zamanla devlelte soz
sahibi olmuş olan Halet Efendi, Fenerli Kteı
beylerinin yanında yetişme olduğu ve Ali
Paşadan beklediği hediyeleri alamadığı için
Rumları müdafaa etti. O n u n tezvirleri, İkin­
ci M a h m u d ’u Tepedelenli aleyhine çevirmiş­
ti. Nihayet İngiliz elçisinin, ikazı üzerine d u ­
rum u tetkike gönderilen divan tercümanı
Nikola Mozuri, gizli cemiyetin âza’ arından
olduğu için M ora’da R u m tebaanın sâkin ve
devlete bağlı bulunduklarına dair bir rapor
verince, Halet Efendi bunu Ali Paşanın aley­
hinde kullanarak evvelâ kendisinin ve oğul­
larının Y a n y a ’dsn gayri yerlerden ellerini
çekmelerine dair bir ferman ısdar ettirdi.
Sonra vezaretin: kaldırttı. Tepcdelenli'nin
affı için Bâb-ı âliye vaki müracaatlar H a ­
let Efendi yüzünden akim kalıyordu. H a y a ­
tını tehlikede gören Paşa, sonunda isyan et­
ti. Üzerine gönderilen Hurşid Paşa Alı P a ­
şanın düşman ve rakibi olan bazı sergerde,
âyân ve paşalarla bir olup Yanyayı m uh a ­
sara ettiler. Tepedelenli, askeri işgal edip
yakayı kurtarmak için Rumları isyana teşvik
etti. Neticede Ali Paşa tenkil edildiyse de
endan ve Tepedelenli ailesiyle mensupların­
dan korkuları kalmıyan Rumlar isyan için
müsait vasati temin etmişlerdi,
rının yaveri, Avusturya’ya ilticaya mecbur
oldu.
A yn ı zam anda Mora’da da Patras pisko­
posu Germanos’un A. İpsilanti’nin ilk hare­
ketlerine paralel olarak hem en bayrağını aç­
tığı isyan orada sür’atle gelişti. Müslüm an
ahali ile devlet askeri kalelere sığınıp kapan­
m ağa mecbur kaldılar. Lâkin, yardım göre­
medikleri için bu kaleler birer birer âsilerin
eline geçti. Üç hafta gibi pek kısa bir zaman
bütün M o ra ’ya âsilerin hakim olamsma kâfi
gelmiş, yalnız vilâyetin mcrke 2İ olan Tripolî-
ça kalesi aylarca süren bir mukavemette bu­
lunmuştu. Harekât sırasında esir edilen nıüs-
Iiimanlar vahşice öldürülerek malları yağma
edildi. Savaş donanması haline getirilen R u m
ticaret filosu başında Miaculis olduğu halde,
isyanı bütün adalara yayıyor ve O s m a n h do­
nanmasına da kafa tutuyordu.
Boğdan ile Eflak ve M o r a ’dski hâdiseler
İstanbul'da öğrenilince isyanın hazırlanma­
sında m ü h im rot oynıyan ve devlete ihanet
eden R u m ileri gelenleri hem en devlet hizm e­
tinden uzaklaştırıldılar. Fenerli R u m beyleri
bütün itibar vc ¡nevililerini kaybetti. Hâdise­
ler, Rumlara itimad eden ve onlardan para da
aldığından işleri daima kendi politikasına uy­
duran Halet Efendi’nin de itibarını kırdı. O

Rınn isyan hareketinin muhtelif bölge­

lerdeki seyri ve Rusya

Aleksaîldr İpsilanti evvelâ Eflak ve Boğ-

dan’m ayaklanmasını ve bu sayede Rus yar­
dımının teminini uygun görerek üç bin kişi
ile Odesa’dan Y a şa gelmişti. Kendisi, Boğ-
dan voyvodası R u m Milıail Suço tarafından
iyi karşılandı. Lâkin, ayrı bîr idare tarzı
¿ ’tında bulunan ve bundan bir şikâyetleri
de olmıyan Eflak ve Boğdanlılar isyana ka­
tılmadıkları gibi, daha ziyade milliyetper­
ver hisle hareket eden ve Eflaktaki R u m
aleyhtarı köylülerin başında bulunan Tudor
Vladimirçseu, İpsilantiye karşı geldi, onun­
la işbirliğini reddetti. Eur.un üzerine Mart
1831 de girdiği Bükreşten uzaklaşıp önce
Tcrgoviştcye- ve oradan da Piteştiye çeki­
len İpsilanti, isyanı vc entrikalarını bura­
dan idareye başladı. Hazırladığı bir kom p­
lo ile Golaştide, Tudor’u katlettirmiye m u ­
vaffak olduysa da, vaziyet icabı çarın tas­
vip etmediği bu isyan hareketi de başarıya
ulaşamadı, üzerine gelen Osmanît kuvvetleri Ru m âsilerinin kaptanı
A İpsilanti kuvvetlerini dağıttılar, Rus ça­ Mıaouiis (Mîyaulia)

2879
hem en şiddetle R u m aleyhtarı olmak suretiyle
mevkiini m uhafaza ve görüşlerini kabul et­
tirmeğe çalıştı, fakat artık sonu pek y a ­
kındı.
îkinci M a h m u d , hiddetlenerek Rumların
hepsinin katlini emrettiyse de, devlet erkânı
tarafından b u kararından vazgeçirildi. M a ­
mafih, bu işle alâklı görülenler şiddetle ce­
zalandırıldılar. K orkusundan âsiler aleyhine
bir afarozname neşrettiği halde, Etniki Eter-
ya’y a dâhil bulunduğu anlaşılan R u m patriği
Gregoryos bile resmi elbisesiyle asıldı (Nisan
1821). Bütün b u tedbirler, İstanbul’da, hattâ
diğer yerlerde az-çk tesirini göstermekle b e­
Tep edelenl! Ali
İsyanla ilgili görülen R u m patrik} G regarios’u n
temsilen yapılan bir resim
2880
raber, M ora için tam am en faydasız oldu. B u
sırada Tepedelenii'yi idam ederek kafasını İs­
tanbul'a göndermiş olan. Hurşid Paşa, M ora
üzerine yürüdü.
İşte o zam an Rusya Runı isyanına ilk
defa olarak resmen müdahalede bulundu (28
tem m uz 1821). R u s elçisi, Küçük-Kaynarca
andlaşmasım ileri sürüp Ortodoks tebaa h ak ­
kında Osmanlı devletinden kat'I teminat is­
tedi. B u, Mora isyanının askerî güçle bas-
trrılamaması demekti. Bâb-ı fili, isteklerini
reddedince, Rus elçisi İstanbul'u terketti.
Çar, meseleyi büsbütün alevlendirmek için
b u d u r u m yüzünden Osmanlı devleti ile
Rusya arasında çıkacak bir ihtilâf karşısın­
daki tutumlarının ne olacağını A vrup a dev­
letlerine sordu. Avusturya ile İngiltere, âsi­
leri desteklemenin ihtilâl prensiplerini des­
teklemek olacağım ileri sürdüler. Rusya’nın
istediği, kendi himayesinde bir Y u n a n m u h ­
tariyeti idi. Lâkin, bu sırada Rumların ka­
yıtsız şartsız istiklâl istediklerini ve, bir ikin­
ci devlete tabi olmayı kesin şekilde redde­
deceklerini ilân etmeleri, Rusya’nın âsilerden
yüz çevirip Bâb-ı âli ile anlaşmasına yol aç­
tı. Nitekim sonradan A vrup a devletleri
1822 yılı E k im ayında Verona’da yaptıkla­
rı müzakereler sonunda Rum lar lehinde bir
karar almadılar. A vrup a devletlerinin po­
litikası böyle olmakla beraber, um u m î efkâr
âsilerle birlikti. B u aynı zam anda bir müs-
lüman-hıristiyan savaşı sayılmaktaydı. Av­
rupa şehirlerinin çoğunda M ora âsilerine
yardım dem ekleri kuruldu. Birçok tanın­
mış kimseler, çeşitli rütbeden subaylar,
Lord Byron, A lba y Fabier ve Richard
Chureh gibi kimseler Türk-
lere ve müslümanîara karşı
döğüşmek üzere gönüllü ya­
zıldılar .
Yunanlıların istiklâllerini
ilânı, denizdeki olaylar,
Bâb-ı âli’nin son tedbiri
B u sırada faaliyet göste­
ren âsiler genel olarak üç g u­
rupta mütalaa edilmektedir.
Birinci gurup: Kuzcy-Yuna-
nistanla Epir'de eskiden beri
eşkiyalıkta bulunan Palikar­
yalar (R u m ve hıristiyan A r n a ­
vutları, dağlara çekilip h a y ­
dutluk yaptıklarından daha
ziyade Klephtos (=kleftis =
haydut) ismile şöhret bulm uş­
lardı. İkinci gurup: güney Mo-
ra’da devamlı huzursuzluk ve
idamını isyan bölgesi M a n y a ’daki m eş­
hur Manyotlardı. Üçüncü gu-
1826 da imhalar* sırasında, ton kıyafetlerinden (Resim: Jean Brinde*!-)
 Tepedelenli Ali Paşa
(İlâve: 16 9)
Üçüncü Selim. Dördüncü Mustafâ
ve İkinci M a h m u d zamanlarında otuz
yıldan fazla bir müddet Yanya'da
valilik etmiş ve geniş bir bölgede bir
Hüküm dar gibi hükm ü yürümüş olan
Ali Paşa 174 i yılında Arnavutluk'taki
Tepedelcn kasabasında doğmuştur.
Büyük babası Tcpedclcn mütesellimi
M uhtar Dey. kahraman bir asker o-
lup Venediklilere karşı Korfo kalesi­
nin muhasarası sırasında kaleye hü-
c um ettiği sırada şehit düşmüştür.
B u zatın üç oğlu vardı. E n küçükleri
Veli Beyi mirasından m ahrum ettiği
için o da haydutluğa başlayarak bu
sayede büyük bir servet kazanmışta.
Sonra Tepedelen‘e dönerek kendisine
düşman olan ve vaktile babasına g am ­
mazlayarak mirastan m ah rum kalma­
sına sebep olmuş bulunan kardeşle­
rine hücum ederek evlerlle birlikte
diri diri yaktı. B u n u n üzerine Tepe-
delen eşrafı birleşip kendisini memle­
ketlerinden kovdular. Veli Bey daha
sonra vefat etti. Bir karısından bir
oğlu, öbür karısından bir oğlu ile bir
kızı kalmıştı. Hanko adlı olan bu ka­
dın şayet cesur ve şirretti. Tepede-
len beylerinden kocasının intikamını
almak en büyük emeliydi. O n u n eski
arkadaşlarüe birleşti. Oğlu Ali Beyi
küçük yaşından beri bu fikirlerle
doldurarak büyüttü. Kardik kasabası
beylerile aralarında daimi bir Husu­
met bulunduğu için bunlar Hanko
İle kızı Şamnisa hakkında bazı tah­
kir edici muamelelerde bulunmuş ol­
duklarından Hanko vefat ederken on­
lardan intikam almasını oğluna vasi­
yet etmişti.
Ali Bey. babasının sanatını tuta­
rak kısa zamanda servet ve kudret,
sahibi oldu. Bu sırada Arnavut Bel-
gradı (Berat) valisi Kurt Paşa’ya o
bölgedeki eşkıyayı tenkil etmesi için
kati ve şiddetli emirler gelmişti.
Bunların başında ise. Ali Bey bulu-
nuyordu. Kurt Paşa, onu kendi tara­
fına kazanmak suretile bölgede asa-
yışt temin edebileceğini düşünerek
yanm a çağırmış, kızını vermeyi vaad
etmiş ve bu suretle eşkıyalığın önüne
geçmiş olduğu halde bu sözünden dö­
nerek Avlonyalı İbrahim Paşa'yı da­
mat edindi. Ali Bey, bunun üzerine
Kurt Paşa'yı terk ederek. Delvine
mutasarrıfı Kaplan paşaya intisab
etti ve yirmi yaşında bulunduğu sı­
rada onun kızı Emine ile evlendi. Bir
müddet sonra kain pederi Kaplan Pa-
şa'nın İdamı hakkında ferman çık-
.
mıştı. Ali Bey, bu fermanı yerine gc-
S tirerek onu yakalayıp öldürdü. Kısa i
zamanda Ergiri. Konıça ve Premedi
taraflarını h ü k m ü altına aldı. Mu-
j hiiincie kazandığı nufûz ve şöhretin i
İstanbul'da duyulduğu sırada Delvine ;
i mutasarrıfı Mustafa Paşa eşkiya ta­
rafından katledilince- Ali Bey mir-i
miranlıkla (beylerbeyi) bu sancağa
tayin edildi. Mütegallibeden Selim Pa- \
şanın tedibinde büyük başarı göster- !
di. Düşmanı Hormovo'luları da peri­
şan etti. Kendisine Delvir.eye mül- j
hak olarak Yanya mutasarrıflığı da
verildiyse de sonradan yine yalnız j
Delvine ile iktifa zorunda kaldı. Hatta ■
bir aralık burası da başkasına verildi. !
O zaman sabık Delvine ve Yanya m u ­
tasarrıfı olan Ali Bey'e iPaşa) Tırhala 1
İ mutasarrıflığı ve biraz sonra da ilâ­
veten derbendler b&şbuğluğu tevcih
edildiğini görüyoruz <1785-6). Ali Pa- 1
şa gayretleri sonunda Tırhala'ya h a ­
]
kim olunca. Yanya’yı da ele geçirmek ¡
için teşebbüslere başladı. Nihayet,
i 1788 yılında vezaretle Yanya valisi j
I oldu. B undan sonra açılan Rusya ve
Avusturya seferine maiyetindeki ar-
1 navut askerile gönüllü olarak katıldı,
savaşta gösterdiği gayret ve cesaret |
takdir ecMldi. Nufuz ve kudretinin
artması üzerine eski düşmanların- I
dan rahatça intikam almak fır­
satını buldu. Kardik beylerini key­
fince ezdi. Bir taraftan da nüfuz pa- 1
hasını genişletmeğe ve icraatına karşı i
gelenleri zararsız lıaie getirmeğe baş- \
ladı. Kurt Paşa'nm yerine Arnavut j
Belgradı valisi olan İbrahim Paşa ]
boyun eğmek istemediği için üzerine :
asker sevk ederek onu yakaladı ve
Yanya kalesinin karanlık bir bodru­
m unda hapsetti. İki kısım kendi oğul- J
‘ lan Muhtar ve Veli Beylere zorla aldı.
i İbrahim paşa iyi idaresi ve iyi ahlâ- :
' kile herkesi m em n u n bırakmış oldu- j
■ ! ğundan ahali Ali Paşa'ya serbest bı- J
rakılm asını rica ettikçe onu daha i
¡ şiddetle hapsetmiş ve nihayet İbrahim
Paşa'nm tahliye edilip memuriyetine
1 gönderilmesi hakkında İstanbul'dan
, kat’i bir emir gelince — rivayete göre
kendi elile — öldürüp ecelile öldü-
I ğünü Bâb-ı âli’ye bildirmiştir. Böy-
lece nüfuzu Elbasan'dan Debre’ye ka­
dar yayıldığı gibi Tırhala ve Yeni­
şehir İle, Mora ve Ağrıboz hariç ol­
m ak üzere Yunanistan'ın kalan ta^
j rafları h ü k m ü altına girmişti. Bu ara-
I -»
2881 F . 33

da oğlu M uhtar Paşa*yı beylcrbeyiiik
ile înebahtı ve öbür oğlu Veli Paşa'yı
vezaretle Tırhala mutasarrıflıklarına
tayin ettirmiş bulunuyordu. Venedik
devistinin çöküp dağılışı üzerine. Ko-
nica, Butrinto Parga ve Freveze Fran-
sızların eline geçmişti. Tepedelenli
Ali Paşa Vonica ve Preveze’yi Fran-
sızlardan savaşla zaptetti. Napoleon
} imparatorluğunun sona ermesi üzeri­
ne İngilizlere geçen Parsayı ise cnlar-
daıı satın aldı.
Tepedelenli Ali Paşa, okum a ve
yazma bilmeyen cahil bir adamdı.
Lâkin yaradılışta zeki ve idareci idi.
N u fu z u n u n h ü k ü m sürdüğü yerlerde
güven ve düzeni temin etmiş, eşkıya­
lığın kökünü kurutmuş, yollar ve
köprüler yapmış, imar hareketlerine
girişmişti. Lâkın, bir taraftan da gayet
hilekâr ve zalimdi. Düşmanlarına gö>
zün ün önünde en ağır işkenceleri
yaptırır ve bunları zevkle seyrederdi,
Kudret ve serveti arttıkça bu hali de
artmış, halkın çoğu kendisinden h em
korkar, hern de nefret eder olmuştu.
15n yakın maiyeti bile — pek istisna
iic — kendisini sevmez. 1İkin korku
ve menfaat yüzünden itaat ederdi.
Arnavutluk bölgesinin neresinde şöh-
ret ve n üfuz sahibi bir hanedan var-
! sa bin türlü vasıtalarla, gerektiğinde
j kuvvet ve gerektiğinde hile kullana-
i rak mahvetmişti. Bir kısmı da. bu
yüzden yurtlarını bırakıp başka yer-
lere göç etmek zorunda kalmışlardı.
Ahali, türlü vergi ve angaryalar al­
tında ezilmekteydi. Pençesine düşme­
m ek için herkes servetini gizler ol­
muş, güzel kadın ve kızlar sokağa
çıkamaz hale gelmişlerdi. Kendisi ca­
hil olduğu için bilgi ve kültüre ehem­
miyet vermezdi. D a h a evvel Arnavut­
lukta hanedan konaklarında beyzâde-
lerin yetişmesi için çeşitli hocalar
bulunur ve bunların bazıları da hal-
ka m ahus okullar açarlardı. Tepede-
lenli zamanında bunların hepsi da­
ğılıp gitmiş, yerine karanlık bir ceha­
let çökmüştü. İdari işlerde Rumları
çok kullanır, yazışmalar ise kendisi­
nin anlayabileceği kaba bir Rum ca
ile cereyan ederdi. Amavutlar kendi­
sinden yavaş yavaş yüz çevirince,
Rumları ele almış, şahsî güvenlisini
temin için bunların namlı kaptan-
! larını silâhlandırmıştı. Rumlar, ken-
İ dişinden son dcrece çekindikleri için
o n u n idaresi zamanında isyana cesa­
ret edememişlerse dc. sonraki ayak­
lanmalarında b u silâhları kullanmış­
lardır. Tepedelenli Ali Paşa son dc­
rece haris bir adam olduğundan, ga­
yesi nüfuz sahasını m ü m k ü n olduğu
kadar genişletmek ve öm rünün sonu­
na kadar mevkiini muhafaza edebil-
inekti.
Tepedelenirnin zulm unaan İstan­
bul'a kaçanlar, bütün bu olanları ha-
i
ber vermişlerdi. Buniar arasında bu­
lunan meşhur Paşo Bey, Halet Efendi
vasıtasile İkinci M a h m u d ’a Tepede-
lenli Ali Paşa’n m istiklalini ilân ni-
[ yetinde b ulunduğunu duyurdu. Tepe-
İ deienli Ali Paşa, ise her şeye rağmen
i devlete itaattan ayrılmamıştı ve böyle
? bir niyeti de yoktu. Bir taraftan Et-
} rıiki E te ry a n m bütün faaliyetlerini
öğrenmiş ve bu durum dan devleti ha­
berdar etmişti. Rumlara kapılmış ve
onların menfaatlarmı aleti haline gel­
i miş bulunan Halet Efendi ise, Alî
Paşanın iddialarının varit olmadığına
! j hükümdarı ikna etti. O sırada paşo
l Beye karşı tertiplenen ve muvaffak
olamayan bir suikastta Tepedelenli’nin
parmağı hissedildiğinden, aynı zam an­
da Avlonya mutasarrıfı İbrahim Pa-
şa’yı hapsedip sancağını zaptetmiş
bulunduğundan bütün bunlara sinir­
lenen hünkâr, onu cezalandırmağa ka­
i rar verdi, tik iş olarak kendisinin ve
ı oğullarının sadece Yanya sancağile ik­
! tifa edip diğer yerlerden el çekmeleri
j bildirildi. D u r u m u n aleyhine dönmeğe
başladığını hisseden Tepedelenli, af­
fını rica ettiyse de, Halet Efendinin
tesirile bu isteği kabul olunmadı. Üs­
i telik Yany a’dan da azledilip vezareti
! de kaldırıldı (1820). Ali Paşa, düş-
i manlarile çevrili olduğu için, bunu
j kabul edecek durum da değildi. Tek­
rar devlete başvurup hizmetlerini sa­
j yarak affını istediyse de. hepsi red-
\ dolundu. Üstelik, devletin emrine der­
hal tiaat etmemesi isyan sayıldı. As­
ımda, Ali Paşa azli kabul etmeyerek
isyan etmiş oluyordu. 1821 yılında
j üzerine Hurşid Paşa kumandasında
asker sevk edilince, kendisinden canı
• yanmış veya daima korku içinde ya-
! şamaktar. usanmış bütün Aranavut-
luk beyleri hem en gönüllü olarak
Hurşid Paşaya yardıma koştular. Te­
i pedelenli Alı Paşa, teslim olmayı red­
j dederek Yanya kalesine kapandı. Bir
taraftan da R u m sergerdelerine haber
i gönderip devlete karşı ayaklanmalarını
bildirdi. B u sırada Berat*ta muhasara
edilen oğulları devlet kuvvetlerine
teslim oldular. Ali Paşa’nın ise ya­
nında R u m ve Müsllimanlardan m ü ­
rekkep dörtbin kişilik bir kuvvet var­
dı. Topları, tüfekleri, cephanesi hep
İngiliz malıydı. Bunlarla hücumlara
karşı koydu. Muhasara, iki yıla yakın
sürdü ve bu arada Paşa’m n affı için
vaki ricaları daima reddolundu. Hur­
şid Paşa bir taraftan da para kuvve­
tli« ve casuslar vasıtasile onun aske­
rini dağıtıyor, vurulanların ve ölen­
lerin yerini alacak kimse ise bulun­
muyordu. Kaleden çıkıp kaçanlar af­
folunduktan m aada rütbelere ve ih­
j sanlara da nail olmaktaydılar. Böy-
lece esasen bir kısmı gönülsüz olarak
hizmetinde bulunanlar birer ikişer
kendisini terkettiler. Bunlar arasında
2882
 rtıp dâ, M ora batısında ve Argoİit körfezi
yakınında bulunan Çamlıca ( = H y d r a ), S u ­ dato adlı A vrup a’da tahsil görmüş birisi­
luca C^Spaetza) ve İpsara (,— Psara) adala­
rında eskiden beri imtiyazlı olan ve b u yiiz^
den pek zengin halo gelen,, gemilerinde kor­
sanlara karşı top dahi bulunduran tüccarlar,
armatörlerdi.
13 ocak 1822 tarihinde Epidor civarın­Kcrinthos başkentleri olacaktı. Fakat b u teş­
da âsilerin büyük meclisi toplanıp Yuna-
i
t
i
T e p e d e l e n ü Ati P a s a ve Y a n y a gölünde gezintisi
i mühürdarı Ago. siiahdan Elmas ve
akıl lıocası T&hir Abbas da vardı*
j Paşa, sonunda elli altmış Kişi ile
İ kaldı. Evvelce bulunduğu büyük kale,
I lagün ile atılmış olduğundan göl ke-
narındaki kaleye sığınmıştı. Eğer iıü-
curet edilirse, burasını berhava edece­
ğini bildirdi. Hurşid Paşa ise, kendi-
sini tekrar teslim olmağa davet edip
bu n u kabul ederse affolunacağım bil-
dirdi. Tepedelenü, evvelâ affolunmayı
şart koştu. Hurşid Paşa b u n u n üzeri­
ne İstanbul'a gidip devletçe gösteri-
leu yerde oturmak ve bağlanacak
İ maaşa kanaat etmek şartîle canına
j aman verildiğini bildiren bir- senet
] imaaladı ki, bu selahiyeti dahiündey-
• di. Aynı zam anda durum u İstanbul’a
bildirdi- Tepedelcnii b u n u n üzerine
i kaleyi terk edip beş on adamı ile Yan-
l ya gölündeki adaya, geçip neticeyi
! beklemeye başladı. Halet Efendi işe
bir daha burnunu sokarak Hurşid Pa-
şa'nm teklifinin ve verdiği amanın
reddine sebep oldu. Kurşit Paşa için
Tepedelenli’yi idamdan başka çare
kalmamıştı. B u n u kolaylıkla başara-
bilmek için sahte bir af fermanı d ü ­
züp Mora valisi Köse M ehm ed Paşa­
ya . verdi ve Ali Paşa’n m katlini de
ona havale etti. Köse M eh m ed Paşa,
üst üste iki kürk gocuk giyerek bir
göl peremesiyle adaya çıktı. Lâkin>
gayet kurnaz olan Tepedelcnii b u ge~
nistanm istiklâlini ilân ettiler, Mavrokor-
ni hüküm et reisliğine seçtiler. D . İpsilântî,
hem en bir anayasa hasırlamalarını tavsiye
edip bu hususta kendilerine yardımda da
bulundu. Beş kişilik bir yönetim kurulu bir
de statü hazırlandı. H e n ü z ele geçirilmiş olan
kilâtı reislerden Kolokotronis nüfuzu altına
'?
) j üşi beğenmemişti. M eh m ed Paşaya t
i ■ ateş ettiyse de, kürk gocuklar Paşa’yı |
' J ölümden kurtardı. Yalınız yaralan- j
; j ım§cı. Faşa'm n adamları da Tepede-*
j lenli’yc ateş edip yaraladılar. Ali Pa­
i j şa buna rağmen mukavemet- etti. j
Eski adamları tarafından aşağı kat- j
i İ tan atılan mermiler tavanı delip onu
I \ yeniden ağır şekilde yaraladı. Nihayet
j j bütün adamları vurulup kendisinin de
; kafası keyüerek İstanbul'a gönderildi
iO c ak 18 2 2 L Üç oğlunun ve bir to­
j ru n u n u n kafalarile birlikte teşhir
olunduktan sonra Siüvri-k&pısı dı­
[ şında gömüldü. B u sırada yaşı, sek­
r seni aşkın bulunuyordu. O n u n men- t
! küp oluşuyla hiçbir korkusu kalma- j
j yan Kumlar kitle halm de ayaklanıp
nihayet yabancı devletlerin m üdaha­
lesini. Rusya iie savaşı v e ’ Y u n a n is­
j tiklâlini temin etmişlerdi. Bulundu-
Su yerde bir derebeylik idaresi ku?v
m u ş olmakla beraber, prensip olarak
ı daima devlete sadık kalmış olan Te-
] i pedelenlinin tenkile kalkışılması mu-
j j hakkak ki zamansız olmu§ ve zararlı
i * neticeler doğurmuştur.
; Bibliyografya : Şani-sâde; Tarih. Asım;
Tarih. Cevdet: Tarih. Ijûtfi; Tarih.
A hm et M üfid; Tepedelenü Ali Paşa.
Gabriel Efcemerand; Tepodelenli Ali
Paşa iA H Kemali ' Aksüt teioümesi).
Başbakanlık arşivi. M ü h im m e deffcer-
leri 181-238.
2883
 âldı. A ncak bu haL âsileri çeteciler taraftarı
vc anayasacılar taraftarı olmak üzere ikiye
böldü. Sonunda çetecilerin reisi Kolokot-
Yukarıdakiler soldan sağa: A . İpsilantî, D. Ip-
silantj kardeşler. Aşağıdakiler; Koloktronis,
Mavrokordato
2884
ronis partiyi kaybedip hapse atıldıysa da,
ikilik ortadan kalkmadı. B u ikiliğin sürüp
gitmesine rağmen âsiler delvet kuvvetlerini
her yerde mağlûp etmeği bildiler. H e r tür­
lü savaş kabiliyetinden m ahrum yeniçeri or­
dusu ile, askerlik mesleğinden habersiz m i­
lis kıt’aları, âsilerin plânlı gerilla savaşları
karşısında bunalmışlar ve âciz kalmışlardı.
Denizlerdeki mücadelelerinde ufak gemi­
ler kullanan âsiler, sığ sularda kolayca m a ­
nevra yapabildiklerinden, büyük gemilerden
mürekkep Osmanlı donanması onları ezeme-
miş, hem en hem en bütün Ege adaları ahalisi
Rumlajr da âsilerle birlik olmuştu. Daha ilk
anda, 60 ufak ve 17 büyük gemiden teşekkül
eden bir âsi kuvveti Mart ayında Sakız ada­
sına geldi. Yerli Rum lar ds bunlara katıldı­
ğından Sakız kalesi karadan ve denizden şid­
detle kuşatıldı. Bir buçuk ay, Osmanlı donan­
masının gelmesine kadar, bu muhasara de­
vam etti. Asi gemilerinin, Osmanlı donanm a­
sını görünce çekilmeleri üzerine Çeşme’den
adaya kara askeri geçirilmek suretiyle Sakız
kalesi muhasaradan kurtarıldı. Harekât esna­
sında âsilerin 20 teknesinin yakılmasına ve
15 kayığı ile 30 topunun ele geçirilmesine
karşılık onlar da bir ateş kayığı vasıtasiyle
Osmanlı donanmasının kum anda gemisini
yakmjya muvaffak olmuşlardı (1821). Ertesi
yıl da tedbirli davranan kaptan-ı derya Hüs-
rev Paşa, ufak gemilerden bir filo tertipledi.
Kendisi b u filo ile M ora sularında bulundu­
ğu sırada 200 âsi gemisi M enem en ve Çan-
darlı taraflarını vurdu. Diğer taraftan, ev­
velce ahalisini kandırmadıkları Lim ni ada­
sına, 45 gemi ve 3000 savaşçı ile tekrar ge­
len âsiler bir başarı kazanam adan çekilmek
zorunda kaldılar (1822). İsyana katılan Ağ-
rıboz Rumlarına karşı, kaptan Derviş Paşa
kumandasında 1823 baharında M ora’ya giden
Osmanlı donanması, önce buraya uğrayıp
asker bıraktı. Sonra da İpsara (Psara) ada­
sına gelip burayı muhasaraya aldı, bilâhare
karaya asker ihracı suretile âsileri ezdi, 100
den fazla topunu ele geçirdi. Âsilerin bu
önemli deniz üssü dağıtılınca, donanma, yar­
dıma gelen Mısır kuvvetleri ile birleşmiş ve
artık esas kara harekâtı başlamıştı.
Mısır valisinden yardım istenmesi
Padişah İkinci M ah m u d, gittikçe alevle­
nen M ora ve Yunanistan âsilerinin ezilmesini
nihayet biraz da istemiyerek batı tekniğine
göre yetiştirilmiş ordu ve donanması bulunan
Mısır valisi M e h m e d Ali Paşa’ya havale
etmişti.
M e h m e d Ali Paşa bu R u m isyanının ge-
nişliyerek Akdeniz ve Ege adalarına yayıl­
masından, dolayısile Mısırın ticaretinin de
 zarar görmesinden 8türü evvelce Bâb-l âli­
nin R u m korsanlarının tedibi için verdiği
emre isteyerek katılmıştı. O zam an İsmail
B ey kumandasında bir iilo ve Topuz-oğlu
kumandasında bir kuvvet de OsmanlIlarla
işbirliğinde bulunmuş ve Rodos sularında
tadib harekâtına iştirakten soara Çanakkale
boğazına gidip OsmanlI donanmasile temasa
geçmişti. B u kuvvet sonradan girit üzerine
yapılacak harekâta hazırlanmak, üzere İs­
kenderiye'ye dönmüştü (Mart 1822). A z son­
ra beşbîn kişiye yakın bir mısır kuvveti isya­
nın bulaştığı Girile hareketle (Haziran 1822)
buradaki âsileri de tamamen tenkil etmiye
muvaffak olmuş bulunuyordu. İşte M e h m e d
Ali Paşa bu başarılar üzerinedir ki padi­
şah tarafından uhdesine verilen M ora ve
Y u nan istandaki R u m âsilerinin tenkili emir
ve vazifesini Ciritten başka, M ora valili­
ğinin de kendisine verilmesi şartiyle k a ­
bil! etti. A z sonra M e h m e d Ali Paşa’nın
oğlu İbrahim Paşa 60 savaş ve 150 n ak­
liye gemisi ile 17.000 asker ve 150 toptan
meydana gelen bir kuvvetin başında bu­
lunduğu halde İskenderiye'den hareket et­
ti (19 temmuz 1824). Rodosta Hüsrev Paşa
kumandasında bulunan Osrr.anlı donanması
île bulunacaktı. A ncak bu sularda R u m kor­
sanlarının verdiği huzursuzluk üzerine G i ­
rit arîasmâ döndü. Burada, R u m liderleri
arasında çıkan ihtilâflar ve mücadeleler do-
layıslle âsilerin kıyı savunmasında bir ffe-
dik hâsıl oluncaya kadar kalmaya m ec­
bur oldu. Beklediği fırsatın ilk zuhurunda
hem en hareketle M ors’ya geçti ve Modon'a
girdi (Şubat 1825). İbrahim Paşa bizzat
kumanda ettiği Mısır kuvveilerile âsile­
rin tedibine başladı ve sür’atle kat’î neti­
ceye gidiyordu; muhasara ettiği Navarjn'i
18 martta aldı, Kalamata, Arkadya ve Mo-
ra'nm merkezi Tripoliçan’ın ele geçirilme­
sini 23 haziranda tamamladı. Patras’ın (Ba-
libadre) fethini müteakip Şubat ve Nisan
(1826) aylarında âsilerin son mukavemet
noktası olan Misolongi’nin muhasarasına yar­
dımda buiundu. B u mevki 23 nisan 1826 da
teslim olduğu vakit M ora ve Yunanistan
isyanı hemeıı hemen sona ermek üzereydi.
A ncak Avrupa devletlerinin R ’jmiar lehine
bazı kararlara varmış olması neticeyi ta­
m am en değiştirmek, yeni bir safhaya sok­
m ak üzere bulunuyordu. Diğer taraftan ikinci
M ah m u d da yetişmiş, Mısır ordusu ile O sm an ­
lI devletinin yeniçerilerinin bu isyan hare­
ketinin tedibi sırasında aldıkları neticeyi
mukayese ederek ufukta beliren dış tehdit
ve tehlikelere rağmen k a fi olarak kapı-kulu
teşkilâtına karşı harekete geçmeye karar M o r a Rumlarını ayaklandıran papazlar ve
vermişti. âsilerin çarpışmalarından bir görünüş

2885
 İKİNCİ M A H M U D ’U N I S L Â H A T İÇİN İL K H A R E K E T İ ,
V A K ’A-İ H A Y R İ Y Y E
D a h a yukarda muhtelif defalar da izah
etmiş olduğumuz gibi, Osmanlı devletinin
on m ü h im savaş gücü olan kapıkulu ocak­
ları teşkilâtının bozulması, kanunlarına ria­
yet edilmemesi, modern savaş teknik vasıta
ve îmetodlarının kabulüne yanaşılmaması
yüzünden bütün değerini kaybetmiş ve b u
hal, harplerde acı şekilde belli olmuştu. T o p ­
çu, lâğımcı, humbaraeı gibi teknik sınıflar­
da yapılan bazı ıslahata karşılık, yaya gücü
olan yeniçeri ordusu olduğu gibi kalmış,
hattâ kendi usul ve kanunlarına göre yapı­
lacak bir teşkilâtlandırılmayı bile ısrarla
Âsilerin O s m a n lı kuvvetlerine
Korinth limanı ve kalesi
reddetmişti, Yeniçeriler ne sayılarının tesbi-
tini, ne kışlalarında asker hayatı geçirme-
Si ne de askerî tâlim ve terbiyeyi kabule
yanaşıyorlardı. Üstelik kendilerinden ayrı
talimli bir yaya ordusu kurulmasına da ta*
hammülleri yoktu. Nizam-ı cedid ile sek-
ban-ı cedidi, kanlı ve korkunç isyanlarla ilga
ettirmişlerdi. Lâkin son hâdiseler ve bil­
hassa M o r a isyanı b u ordunun artık kati
surette hiçbir işe yaramadığını vc devletin
siyasî bakasım m uhafaza etmek ve parça­
lanmaktan kurtulmak için yeni bir askerî
güce mutlaka ihtiyaç bulunduğunu ortaya
koymuştu.
Sadrıâzamlsr ve Halet
Efendi
Sekban-i cedidin kurucusu
İkinci M a h m u d , bu yeni teşkilâ­
tın kanlı bir şekilde tasfiyesin­
den sonra ikinci bir teşebbüs
için tam on sekiz yıl bekledi. B u
arada Sırp isyanları, Vahhabi-
ler, Girid, Kıbrıs isyanları ve
nihayet M ora meselesi gibi çe­
tin olaylar o n u hakikaten b u ­
naltmış bulunuyordu. Merekzf
idarenin zaafı, yer yer ayanla­
rın nüfuzu ve artan dış tehlike­
ler arasında geçen b u m üddet
içinde, Lâz A h m e d Paşa’dan iti­
baren on dört yıl içinde or. sad-
rıâzam değişmişti. Bükreş sul­
h undan sonra, L â z A h m e d Paşa
saldırışı azledilerek sadaret m akam ı Hur-
şid A h m e d P a ş a y a verilmişti
(5 eylül 1812). Hurgid A h m e d
Paşa, Sırpların tenkilinde m u ­
vaffakiyet gösterdiyse de, e h e m ­
miyetsiz bir yeniçeri patırtısı
sırasında gevseklik gösterdiği
için azlonulup yerine defterdar
M e h m e d E m in R a uf Paşa geti­
rildi (30 mart 1815). Lâkin o da,
Hâlet Efendinin gadrine uğra­
yıp 5 ocak 1818 tarihinde azle­
dildi. Yerine geçen Derviş Meh-
M e d Paşa, 4 ocak 1820 tarihine
kadar mevkiini m uhafaza edip
İstanbul’da ırgadlarla yeniçeri­
ler arasında çıkan patırdıya ka­
yıtsız kaldığından m ühür elin­
den alındı. O , buna çoktan râzı
idi. Yeniçerilerin işine karışıp
kelleyi vermektense, karışın ayıp
azlolunmak evlâ idi. Sadâret
m ührü Seyyid Ali Paşa’ya verildi. Tepede-
Ienli A H Paşanın tenkili ve R u m isyanının
başlaması, onun devrine rastlar. Kendisi
sadrıâzam olmakla beraber bütün nüfuz ve
iktidar Halet Efendinin elinde bulunuyor­
du. Nihayet, devletin içinde yuvarlandığı
b üyük buhranları halletmek d u ru m u hâsıl
olunca b u işi basaramıyacağı anlaşılarak
azlolunmu? ve yerine Bcnderli Ali Paşa ta­
yin edilmişti (28 mart 1821). Lâkin bu za­
tın sadareti p ek kısa sürmüş ve 30 nisan
1821 tarihinde azlolımmuştur. B u n a sebep
ise, devleti Halet Efendinin elinden kurtar­
m a k istemesiydi. M evkiinin sarsılmağa baş­
ladığını hisseden Hâlet Efendi, el altından
yeniçeri ocağım elde etmiş v e .n ü fu zu n u o
sayede kuvveüer.direbilmişti. Eflak ve Boğ-
danın Fenerli Rum lardan olan voyvodaları
onun tensibine göre seçildikleri veya azlo-
lundukları için, kendilerinden aldığı b üyük
rüşvetleri ocağa dağıtarak ayakta durmağa
çalışıyordu.

Benderli Ali Paşanın yerine sadarete

tayin edilen Hacı Salih Paşa, Hâlet Efendi­
ye karşı çetin bir mücadele açmış, lâkin
b u n u kaybederek Hâlet Efendinin kışkırttı­
H u r jid P aşa
ğı yeniçerilerin ağır basması üzerine azlo­
lunmuştur. Azlinden sonra İkinci M a h m u d
hiçbir hiddet ve kırgınlığı bu-
lunmıyan eski sadrıâzama orta­
lığın yatışması ve ahvalin d ü ­
zelmesi için ne yapılması gerek­
tiğim sormuş, o da Hâlet Efen­
dinin İstanbul'dan sürülmesini
tavsiye etmişti. Hacı Salih Paşa
yerine sadaret mevkiine A n a d o ­
lu ve Boğazlar muhafızı Deli
Abdullah Paşa getirilmiştir (11
kasım 1822). Kendisine verilen
ilk emir, Hâlet Efendinin Eur-
sa’ya sürgün Edilmesiydi. Eflak
ve Bo ğdan voyvodalığından ve
diğer yerlerden Fenerli Rumlar
uzaklaştırılmış bulunması dola-
yısiyle varidatı kesilen Hâlet
Efendi ocağa yeterli derecede
rüşvet yetiştiremediğinden y e ­
niçerilerin büyük kısmı aleyhi­
ne dönmüşlerdi. Hâlet Efendi­
nin nelyi bu yüzden mesele ol­
madı. Üsküdara geçirildiği sıra­
da sürgün yerinin K o n y a olarak
değiştirilmesini rica etmiş ve b u
ricası kabul olunmuştu. N üfu zu
kalmayınca düşmanları ayakla­
nıp yaptığı kötülükleri ve yol­
suz işleri ortaya dökerek idamı­
n a ferman aldıkları için Hâlet
O s m a n lIla r ın â s ile r i te ’d ip h a re k e ti B a tılı y a z a r ve re s s a m ­
Efendi kısa bir m üddet sonra
la r ta r a f ın d a n d a im a a le y h e ta s v ir e d ilm iş t ir
K o n y a ’da idam olundu (1322

2887
sonlan). Yeni sadrıâzam safdil ve beceriksiz tıiçcri ağulıgma getirerek onun vasıtasiyle üç
bir adamdı. Yakasını kısa zamanda yeniçeri ay içinde yeniçeri zorba ve eşkıyalarını te­
zorbalarına kaptırdı, İkinci M a h m u d b u sıra­ mizledi. Hüseyin Ağaya daha sonra vezaret
da zağarcıbaşi Ruâçuklu Hüseyin Ağayı ye- rütbesi verilmiş ve A ğ a Faşa diye meşhur
olmuştur. Hiçbir işe yaramadığı anlaşılan D e ­
li Abdullah Paşa da, şehirde üst üste çıkan
iki yangın bahanesiyle azledilip sadaret İkin­
ci M a h m u d ’un eski silâhtarı Ali Paşaya veril­
di ti mart 1823), Lâkın, bu zat da mevkiinde
bir yıl bile kalamıyarak idari işlerdeki
elîliyei sizliği yüzünden azlolıınup yerine
Bursa ve Kocacii mutasarrıfı M eh m ed Said
Galib Paşa tayin edildi (13 aralık 1823).
Mısır valisi M e h m e d Ali Psşa-zâde İbrahim
Paşanın M ora'ya gelişi bunun sadaretine
rastlar. İkinci M ah m u d, bu sırada yeniçeri
ocağını kaldırmayı iyice kurmuş bulunuyor­
du. Düşüncesini sadrıâzama açınca o bu
işin ehli olmadığını ileri sürüp azlini rica
etti. Aslında, ocak’tan korkmaktaydı. Ç ü n ­
kü m uvaffak olunamazsa, mutlaka kabak
kendi başına patlardı. İkinci M a h m u d bu is­
tifayı kabul ettiği gibi, sadareti de yine onun
tavsiyesiyle Silı’stre valisi Benderli M e h m e d
Selim Sırn Paşaya verdi (15 eylül 1824).

Padişahın yeniçeri ocağım ilga

teşebbüsü ve takip ettiği yol

İşte tarihlerimize «Vak’a-ı bayriyye* di­

M o ra ve diğer R u m âsilerinin te’difcine g ö n d e ­ ye geçmiş olan yeniçeri ocağının kaldırılma­
rilen Mısırlı İbrahim Pasa sı hâdisesi, bu zatın sadareti zamanına rast-

M iso lo n g i m u h a s a r a s ın d a k i savaşları da aleyhe tasvir eden garplı bir ressamın eseri da h a

2888
 lar. Yukarıda söylemiş olduğumuz gibi, son
savaşlaida vc M ora isyanı sırasında yeniçe­
rilerden hayır gelmiyeceji anlaşılmış oldu­
ğu gibi, Mısırdan M o ra ’ya İbrahim Pasa k u ­
mandasında olarak gelmiş olan «Cilıadiye»
adlı muntazam askerili kazandığı muvaffa­
kiyet de dikkati çekmişti. Dış düşmanları ve
iç isyanlar dolayısıyle ■devletin içinde bu-
lundugu tehlikeli durumdan kurtarılması ise,
mutlaka böyle bir teşkilâtın kurulmasına
bağlı idi. Şimdiye kadar kurıılanlsrı yeniçe­
riler yaşatmamış olmakla beraber, İkinci
M ah m u d kelleyi koltuğa alarak bu işi bir
daha tecrübe etmeğe karar verdi. E n .ziyade
güvendiği ve lehinde gördüğü cihet ise, İs­
tanbul’da halk efkârının tamamen yeniçeri­
ler aleyhine dönmüş olmasıydı.

İkinci M a b m u d , m ü m kü n olduğu kadar

taraftar kazanmak için ulemaya çok yüz ve­
riyor, iltifatta bulunuyor, ocak İçin her za­
m an büyük kuvvet, olmuş olan bu zümreyi
kananarak yeniçerileri bir dayanaklarından
mahrum etmek istiyordu. Esasen ocaklının
günden güne artmış olan şımarıklığı ve te­
cavüzleri nasıl halkı onlardan soğu'muş
bulunuyorsa, ulema da yavaş yavaş kendi­ Sultan ikinci Mahm ud (Juanrrin'den)
lerinden yüz çevirmişti. Sultan Malımud,
bundan başka başta topçular olmak üzere
lâğımcılar ve humbnracılar gibi aşağı y uka­
rı yüz yılrianberi bazı ıslahatı kabul etmiş
bulunan ordunun teknik sınıflarını da ele
almış ve kendi tarafına kazanmıştı. Son­
ra, ocağı zayıflatmak için Ağa H ü se y in . P a ­
şanın yeniçeri ağalığı zamanında en azgın
ve namlı yeniçeri zorbalarını teneîemişli.
Aynı zamanda Anadolu ve Rumeli’nin çe­
şitli yerlerinde dağınık halde bulunan si­
pahileri de lâiŞtme-, ve humbaracı ocakla­
rına katarak nizam altına aldı. Tophanede
yaptırdığı Nusratîye eğitirinin ikmâlinden
sonra ilk cuma namazından çıktığı zim a n
sağda topçular, solda yeniçeriler selâma
durmuşlardı. İkinci M ah m u d, topçuların se­
lâmına karşılık verdiği halde, yeniçerilere
hiç aldırış etmedi. B u hal, herkesin dik­
katini çekmişti. Bundan sonra padişah ev­
velâ ulema ile gizlice görüşerek miişjjümaa
memleketlerini düşman istilâsından korumak
gayesi ile muntazam tâlim görmüş askerin
elzem olduğunu ve kendisinin böyle asker
yetiştirecek yeni bir ocak kurmağa karar
verdiğini ve vaziyeti kurtarmak için başka
bir care kalmadığını onlara da kabul ettir­
di, ulema bü hususta kendisini destekleye­
ceklerini vaad ettiler. Fakat her şeyden ön­
ce karşı koyacak yeniçeri ocağının ilgası
gibi en başta gelen meselenin halli lâzımdı.
Bunun nasıl ta'bik olunacağı hakkında dü­
şüncesi sorulan Boğaz muhafızı A ğa Hüseyin
Paşa ise, ocağın en tehlikeli sınıfı mütevelli, îkinoi M a h m u d ’un Tophanede yaptırdığı
aşçı, usta, haseki oturağı gibi kimselerden Nusratiyye camii

2889
 mürekkep orta kısmın teşkil ettiğini, ocak
ileri gelenleriyle küçükleri bu işe râzı etme­
nin kolay olduğunu, ancak bu orta sınıfın
aşağı sınıfı ayaklanmağa kışkırtmasının m ü m ­
kün bulunduğunu söyledi ve bunların sayı­
sı m ahdud olduğu için hepsinin birden ida­
mını tavsiye etti. Lâkin, ikinci M a h m u d da­
ha başlangıçta kafili bîr usule gitmek iste­
miyordu. Yeniçeri ağası Celâlüddin A ğa va-
sıtasiyle kulkethüdası Haşan ve ocakta söz
sahibi olanlardan Canbaz Y u su f!s aynı d e­
recede ileri gelenlerden bir kısmı çağınlıp
rütbeler, ihsanlar vaadiyle mesele kendile­
rine açılarak b u ije itiraz etmeyeceklerine
ve itiraz eden olursa susturacaklarına dair
sÖ2 alındı.
Talimli a?ker için fetva verilmesi
ve «Eçkinci» birliklerinin kuruluşu
Bun u n üzerine 25 mayıs 132G tarihinde
yeni şeyhülislâm Kadı-zâde M e h m e d Tabir
Efendinin konağında sadrâzam M ehm ed
Selim Sırrı Paşa başta olmak üzere ulema
ve n e v in ricalinin ileri gelenleri toplanarak
mesele bir daha görüşülüp evvelâ ta'nmli
asker yetiştirmenin meşru olduğuna dair
fetva alındı. Meclis*e hazır bulunan yeni­
çeri ağası da ocaklının b una muhalif bulun­
madığını büdirdi. B u n u n üzerine, ocağın el-
libir ortasından yüz ellişer kişi olmak üze­
re ycdibiıı altıyüz kişiden mürekkep Eşkin­
ci adlı talimli bir askeri sınıf kurulmasına
karar verildi. Ü ç gün sonra da yine şeyhülis­
lâm konağında ulema ve devlet ricalinden
mâda ocağın bütün ileri gelenleri toplandı.
M eh m ed Selim Sırrı Paşa söze başlayıp dev­
letin içinde bulunduğu tehlikeleri, buna kar­
şılık askeri gücümüzün perişanlığını izah
ederek Avrupa ordularının durum undan bah­
setti ve sonunda:
«Artık bıçak kemiğe dayandı, müslüman-
lığa lâyık olan ne ise bu mecliste beyan
edilsin» dedi. B u n u n üzerine başta ulema
olmak üzere herkes talimli askerin mutlaka
lüzumu hakkında konuştular. Hattâ kulket-
hüdası:
»Böyle tertipsiz askerle savaşa m em ur
cdilsem gitmekte tereddüt ederim» dedi. B ü ­
tün ocaklı üa onu tasdik ettiler. Bun u n üze­
rine hazırlanmış olan Eşkinci lâyihası okun­
du, Ocaklıdan söz ve taahhiid alındı, b u ta-
ahhüdden sonra sadrı âzam :
"B u meşru işin aleyhinde bulunacakların
cezası lâzım gelmez mi?» diye sorunca şey­
hülislâm şiddetle cezalandırılmaları gereke­
ceğine dair fetva verdi. B u n a dair evvelce
hazırlanan hüccet mühürlenip alayla Ağa-
kapısına gidilerek fetvalarla hüccetler vc
eşkinci lâyihası orada da okundu. Celâlüddin
A ğ a ocaklıya:
2890
«Üzerimize fetva üe cenk talimi vacip
oldu. N e dersiniz?., tâahhüdünüzü Bâb-: âli­
ye bildireceğim» dedi. Bölük ağalariyle ocak
ihtiyarlarının taahhüdü tekrarlayıp hücce­
tin altı, ocağın büyük ve küçük rütbeli
âubayîariyle efradı tarafından mühürlen­
di.
Lâkin bütün fitneler böyle hâdiselerin
arkasından çıktığı vc başta bulunanları mah-
vettiği için bu »Eşkinci» meselesinin bir
ocak ayaklanmasına sebeb olacağı endişesi
başta padişah olduğu halde herkesin içini kap-
lamı$tı. Hattâ sadrıâzam bir gece Boğaz m u ­
hafızı A ğ a Hüseyin Paşayı yalısına dâvet
ederek bu endişeyi izhar etti. A ğ a Hüseyin
Paşa, cesur ve metin bir adamdı:
«B u işe m adem ki şer’i şerife göre um u­
mi ittifak ile karar verilmiştir; bıaıdan zerre
kadar dönüş caiz değildir. Sebet ve ayak
direme lâzımdır» diyerek kesip attı CLûtfi
tarihi, C: î, S : 127).
B un d an sonra, «Eşkinci» askeri yazıl­
mağa başlandı. Kendilerine birer kundaklı
tüfenk, birer kılmç veriliyordu. Ayaklarına
dar potur, başlarına yeşil kalpak giyecek­
lerdi. Böylece, Saib Efendi, Eşkinci nazırlı­
ğına, Cihadiye askeri binbaşılarından D a v u d
A ğa ile talim bilen iki kişi de muallim ola­
rak tayin edildiler. Eşkinci askeri, yeniçeri
ağasının ve ocak ileri gelenlerinin de
iıazır bulunduğu bir törenle talime başladı­
lar.
Yeniçerilerin sözlerinden caymaları
ve isyana başlamaları
Ancak, ocaklı talimli askeri kabul ede­
ceklerine dair taahhüdde bulundukları gün
söz vermiş oldukları halde yine ayaklanma
görüşmelerine başlamışlardı. Habib O d a b a ­
şı, C anbaz Yusuf gibi söz sahibi şerirler,
talime başlama törenine katılmamışlardı. Ce-
lâlüddin A ğ a sebebini sorunca:
•Neferlerimiz kaim kafalıdır». B u tek­
lif olunan şekil için de «gâvur talimidir, ta­
lim etmeyiz. Biz kılınç ile keçe çalarız. Şeş-
hane atar, nişan vururuz ¿{melerinden çeki­
niyoruz» cevabını gönderdiler, Yeniçeri h a ­
şaratı ise:
«Biz b u talim meselesini evvelâ anlaya­
madık, yoksa böyle olacağını bilseydik k a ­
bul etmezdik» dem eye başladılar.
Devlet, bu d urum karşısında hem en ge­
rekli tedbirleri alarak bir ayaklanma olursa
âsilerin şiddetle cezalandırılmasına karar
verildi. Mesele, topçu, lâğımcı, humbaracı ve
tersane ocakları subaylarına da bildirdi. A ğ a
Hüseyin Paşa ile Mehm_ed İzzet Paşanın üçbin
kişilik kuvvetle derhal İstanbula gelebilmeleri
temin edildi. Medrese talebesi ve ahali de
devlet t&rafınöaydı.
 A ncak her işine gelmiyen, menfaatına
dokunan, istikbalini tehlikeye düşüren her
icraata karşı hemen ayaklanan, onu yıkan
yeniçeri ocağı yine aynı yola gitmekte ka­
rarlıydı.
Zorbalar 14/15 haziran 1826 gecesi yavaş
yavaş Et-meydanında toplandılar. Kulkethü-
dası Haşan Ağayı da davet ettilerse de o ge­
lenleri bir bahane ile başından savdı. Â si­
lerin başında Habib Odabaşı bulunuyor:
«Ayakdsşlar iutur getirmeyin. Tereddüt
etmeyin... Ocağın adı kıyamete kadar kalk­
m az göreyim sizi. Hacı Bektaş ocağını uyan­
dırın» diye onlara cesaret veriyordu. Gece
yarısından bir saat kadar sonra bir kısım ye­
niçeri Ağa-kapısma gidip Celâlüddin Ağayı
aradılarsa da o da bir tarafa gizlenmiş oldu­
ğu için bulamadılar, sabaha karşı kazanlar
Et-ır.eydanına çıkmıştı. Diğer ocaklardan C e ­
beciler derhal âsilere katıldı. Tahtakale, As-
maaltı, Unkapanı gibi haşaratın toplu bulun­
duğu yerlere karakullukçular gönderip b un ­
ları demeklerine çağırdılar. Bâb-ı âliyi ve
Eşkinci muallimlerinin evlerini basmağa
adam gönderdiler. Sadrıâzam Beylcrbcyin-
deydi. Bâb-ı âlide bulunan harem halkı m a h ­
zenlere gizlendiler. Gelenler sadaret hâzine­
sinde buldukları altıbin kese akçeyi yağm a­
ladılar. Bazı ricalin de evlerini basıp para,
mücevher ve değerli eşyalarını alıp götür­
düler. Eskidenberi ulemaya karşı olan bek-
faşi babaları Etmeydanındn ellerinde tober-
lerile âsiler arasında dolaşıyor, onları talimin
meşru olduğuna dair fetva verenler aleyhi­
ne kışkırtıyorlardı. Yeniçeriler dellâllar va-
sıtasiyle:
♦Fetva ve hüccet yazanları, bize karşı
gelenleri, bütün başı kavukluları kahr ve
evlâd ve ayallerini esir ederiz. Kızlarını
onar, dullarını beşer kuruşa satarız. Herkes
dükkânını açsın. Sırçası kaybolana cevher
veririz» diye ilân ediyorlardı.
Asilerin istekleri ve kendilerine karşı
harekâtın başlaması
Sadrıâzam olayı duyunca A ğa Hüseyin
ve M eh m ed İzzet Paşalara askerleriyle Yalı-
köşküne gelmelerini emretti. Kendisi kayıkla
buraya gelip hâdiseyi Beşiktaş-sarayında
bulunan hünkâra haber verdi ve hemen
Topkapı-sarayına dönerek Sancağ'ı Şerifi çı­
karmasını rica etti. Aynı zamanda şeyhülis­
lâm ile devlet ricalini çağırdı. Bir taraftan
da tersane eminine, topçu başıya, arabacı ba-
şıya, humbaracı vc lâğımcı başılarg askerle­
riyle gelmeleri için haber gönderdi. Ulema
da merdese talebesini davet etti. Sonra,
âsilere haber gönderilip maksadları soruldu.
Alınan cevap şu idi:
2891
«Biz bu talimi istemeyiz. Bizim usulü­
m ü z destiye tüfek atmak ve keçeye kılıç
çalmaktır. Yeni talimi çıkaranları isteriz».
Lâkin, b u sefer kendilerine um m adık­
ları bir cevap verildi. Bütün teklifleri red­
dedildiği gibi hepsinin kırılıp geçirileceği
bildirildi. B u sırada topçu, arabacı, hum-
baracı. lâğımcı, tersane ve kalyoncu ocakları
Topkapı-'saraymda toplanmış bulunuyorlar­
dı. Padişah ikinci M a h m u d da kılıcını ku­
şanmış olduğu halde deniz yoluyla bu saraya
gelmişti. Hazır bulunanlara, ahidlerinden
dönen vc isyan eden yeniçeriler hakkında
Asa Hüseyin P aşa
ne yapılmak gerektiğini sordu. Ulem a, ka­
tillerine fetva verdiler. Herkes bir ağızdan,
«Ölüm var, dönme yok...» diyerek padişahla
birlik olduklarını iiân ettiler. İkinci M a h ­
mud, Sancağ-ı Şerifi çıkarmakta tereddüt
ediyordu. Çünkü bu, halk ile ordunun sa­
vaşı demekti. Çok kan akacağı muhakkaktı.
Üstelik âsiler kazanırsa, artık devletten ü m i­
di kesmek lâzımdı. B u tereddüt üzerine
ulemadan Abdurrahm an Efendi yüksek ses­
le: «B u din ve devletin bakasım Allah mu-
rad ettiyse, o habisleri vurup mahvederim...
Y o k değilse biz de b u din ve devletle b e­
raber batıp gideriz. Daha ne olmak ihtimali
var?» diyerek teşbihini hiddetle yere vurdu.
Tcfbih koparak daneleri mermerlerin üze­
rinde yuvarlandı. Hazır bulunanların gözle­
rinden gayrı ihtiyari yaşlar boşandı, ikinci
M a h m u d da ağlayarak Sancağ’ı Şerifi oda­
sından çıkarıp teslim etti. Kendisi de aske­
rin başında harekâta iştirâk etmek istediy­
se de, ulema ve vükela sarayda kalmasını
uygun gördüler. İstanbul kadısı mahalle
imamlarına haber gönderip: «Müslüm an olan­
lar sancağ-ı şerif altına gelsin» diye ilân
ettiriyor, âsilerin dellâlları ise: «Yeniçeri
olan kazanların yanına gelsin» diye haykı­
rıyorlardı. İki tarafın da azmi kafi idi. Bu
sefer b u dâvayı kökünden halle karar ver­
miş görünüyorlardı. Bu, nihaî bir mücadele
olacağa benziyor, kazananın lam kaşanacağı,
kayıp edenin ise mahvolacağı anlaşılıyordu.
Medrese talebesi silâhlanmış, halktan da
silâhını kapan saraya koşmuştu. îç-cebehane
açılarak silâhı olmayanlara ödünç olarak
verildi. Scnra Bâb-ı hüm ayun açılıp tekbir
seslcrile Sultan A h m e d cemime gelindi. B u ­
rası. karargâh olacaktı. Âsiler üzerine gide­
ceklere kum anda etmek üzere Ağa Hüseyin
ve M e h m e d izzet Paşalar seçilmişlerdi. T o p ­
çu, humbaraöl, lâğımcı, kalyoncu ve sek­
b an askerleriyle talebe ve ahali hep birden
ilerlediler.

iLehzadebaşt’ndaki yeniçeri Eski-odalannın kapısı bu resm in solundaki sütunlu yerdi

(A ü o m ’dan)

A k s a r a y 'd a Et- m eydani’ndaki Ycni-odalar (Kığla) ın topla tahribinden sonraki hali

2892
 Asakir-i Mansure-i Mııhammediyye
(İlâve: 1 7 0 )
O ndokuzuncu yüz yılbaşında O s­
m anlI devletinin yaya savaş gücü o-
lan Yeniçeri ocağı tamamen dejenere
oimuş durumdaydı. Yeniçerilerin ku­
ruluş kanunlarında bunların harp
esirlerinden veya hıristiyan tebaadan
devşirilen gençlerden gelmesi esastı.
Bunlar, evvelâ Anadolu çiftçisine da­
ğıtılarak onların yanında muayyen
bir müddet hizmet edip Türkçeyi. İs­
lam dinini iyice öğrenirler, Türk Kül­
türü ile yoğrulurlardı. Sonra Gelibolu
ve İstanbul acemi ocaklarına verile­
rek buralarda da yıllar yılı hizmet
edip mazilerini unutarak âdeta yeni bir
kalıba dökülürler, sonra da ihtiyaca
göre Kapı-kuîu yaya ocaklarına (Yeni­
çeri, Topçu. Topambacısı, Cebeci, Hum-
baracı. Lağımcı) alınarak buralarda
vazife görürlerdi. Daim i olarak Kış­
lalarında oturur, askerî talim ve ter­
k iy e ile meşgul olur ve askerlikten
başka hiçbir şey bilmezlerdi. İşte b u n ­
lar, Osrnanlı devletinin yenilmez kuv-
vetlni teşkil e d e n m un tazam ve di­
siplinli askeriydi-
Onyedinci yüzyıldan itibaren gc-
rek ocağa "iriş kanunu, cerekse oca­
ğın nizamı yavaş yavaş bozulmuştur,
Evvelâ •‘veledeş” adiyle yeniçeri çocuk-
larınm ocağa doğrudan doğruya alın-
ması kabul edildi. Sonra ağa çıraklığı
usulü de kabul edHerek yeniçeri ağa­
larına oca^a bir mikdar yabancı alma­
ları hakkı tanındı. Nihayet yavaş ya-
vaç iş çığrmdan çıkıp onsekizinci yüz­
yılda herkes ocağa girer oldu. Dev­
şirme k a nu nu tamamen unutuldu, o ca­
ğın disiplini bozuldu. Askerî talim vc
terbiye evvelâ gevşedi, sonra kalktı.
Yersiz yurtsuz olanlardan başka hiç
kimce kışlalarda oturmuyordu. Esasen
para rayici düştüğü için verilen ulufe
bunların geçinme ve ihtiyaçlarına yel­
miyor. hepsi dışarıda kayıkçılık, manav-
Iık. naltbantlık, hamallık sibi bir işle
meşgul olarak hayatını kazanmağa
çalışıyor, sefer zamanı ise dükkânını
i tezgâhını kapatıp cepheye gidiyordu.
Ayrıca, “esâme” denilen maaş cüzdan­
ları para İle alınıp satılıyor, bunlardan
kim hangi sayıda tedarik edebilirse o
kadar kimsenin maaşını alıyordu. B u
I esameler, bilhassa ocak ileri gelenle-
i rile bâzı zorbalarda toplanmıştı. Bu
yüzden ocakta ıslahat yapılmasını is­
temezlerdi. Ç ü n k ü o zam an bu usul-
i
i süzlük kalkar, kendi menfaatJsrı bo­
zulurdu.
İşte böylece askerlikten başka her
i
★
;
şeyle alâkalı kimselerden mürekkep i
!
olan yeniçeri ocağı tam am en çığrından ]
çıkmış her* türlü inti2 am . disiplin ve
askeri terbiyeden m a h r u m bir kala-
i balık haline gelmişti. B u n u n tabiî nc- i
ticesi olarak bu ordu savaşları m ü te­
madiyen kaybediyor. bu hal ise devle­
tin bekasını tehdit eder bir hal aîı-
ı yordu. j
Humbaracı, lağımcı, topçu gibi
j bazı teknik sınıflar onsekizinci yüz­
yıldan beri kısmen olsun ıslah edJI- !
j : dikleri halde, yeniçeriler daima ol- :
i dokları çifci kalmışlar. ıslahata değil,
ocaklarının m ut ad kanunlarının tat- ı
bikine bile yanaşmamışlar, cephelerde j
işe yaramadıkları gibi ikide birde ka­
j zan kaldırıp ayaklanarak devlet niza­
mını alt üst eder olmuşlar, softa ve
yobazlarla eî ele vererek her nevi yeni- !
lik ve batılı ilerleyişinin memlekette
tatbikine engel hale gelmişlerdi.
j Memlekette yeni bir düzen k ur­
m ak gayesile işe girişen Üçüncü Sc-
ü m ’in başına gelenleri evvelki kısım­
\ larda görmüştük. İkinci M a h m u d da,
tahta çıkar çıkmaz yeniçerilerin sek­
i ban ocağına bağlı olmak üzere ve j
i “sckban-ı cedid*’ adı altında bir teş- 1
j kılât kurmuştu. Ne çare ki aynı yıl
ayaklanan yeniçeriler bu teşkilâtı da
dağıtmağa muvaffak olmuşlardı j
B u n d a n sonra İkinci M a h m u d , on
! sekiz yıl sabretti. B u aradı», çıkan sa­
vaşlarda yeniçeriler üst üste mağlup
olarak hiçbir işe yaramadıklarını bir
daha orlava koydular. İkinci M a h ­
m u d . ulemayı ve ocak ileri gelenlerini
j topladı. Kendilerine talimsiz askerin
hiçbir işe yaramayacağı bir daha i- î
zah olundu. Onlar da ocak subay ve i
! erlerine sordular. Hepsinin kabulü 1
üzerine yine ocaklılardan ayrılmak ü-
| I zere “eşkinci“ adlı bir askeri sınıf
i kuruldu.
İkinci M a h m u d 'u n teşkil ettiği
••eskine!" askerinin esüs teşkilâtı şu
■ şekilde idi:
İstanbul'un içinde ve sur dışın- i
] daki kulluklarda hizmet gören hO- j
; lük cemaat ve daire ağaları ve soîak-
i başıları ve Bâb-ı âli ve Ağa-kapısı
! hizmetinde ve başçavuş ile ocak im a­
mı ve ocak beytülmalcisi maiyetlerin­
den ve otuz avcı ortasından olmak
‘ iizere elli bir ortanın her birinden
i eli silâh tutan ve savaşabilecek kud- j
| retle bulunan aslı nesli m alum yü 2
| ellişer kişi ayrılacaktı. Kendilerine
289S
 —>
küçük ve büyük rütbede subaylar
seçilecekti. Bunlar,, yeniçeri subayla­
rının unvanlarını taşıyacaklardı. Eş­
kinci olarak altı yıl hizmet edene yüz
yirmi akça yevmiye île emeklilik ma-
! aşı bağlanacak, yahut da isterlerse
i hizmete devam ederek yeniçeri suba-
Î yi olmak için ocak efradile birlikte
sıraya gireceklerdi. Eşkincilerin lıer
İ ortasında onbeş karakullukçu* bir ısa- j
ka, bir baş karakullukçu, bir tay m
ustası, bir alemdar, bir vekilharç, bir
cerrah, bir ortabaşı, bir ortaçoroacısı
bulunacaktı. Bunlar, m u n taza m ola­
rak kundaklı tüfek ve süngü ile ya­
naşık ve da£mık düzen talimi göre­
cekler ve m u n t a za m savaş için yetiş-
tiril ecekl erdi. Her eşkinci ortası, yu-
k a n d a sayılan subaylarından m aada
yüz otuz erden mürekkep olacaktı
Ayrıca, her ortaya İstanbul kadısı-
nın inlıasiie birer im a m tayin olu-
nacaktı. Her on eşkinci bir karakul-
lukçuya bağlı bulunacak, barışta ve
savaşta her halleri ondan sorulacaktı.
Eşkinciler, yalınız askerlikle meşgul
olup dışarıda başka işleri olmayacak
ve daima kışlalarında oturacaklar, i
m azbut bir hayat geçireceklerdi. Bel-
li bir Süre hizmet edenlere memleket­
lerine gidip dönmek üzere izin kâ­
ğıtları verilecek ve bunlarda izin m ü d ­
detleri yazılı olacaktı. Subaylarının
silâhı bir kılıç, erlerinin, birer tüfek
ve birer kılıç olacaktı. Her ere seksen
sekiz buçuk akça ulufe tayin edile-
j cek. b u n u n sekiz buçuk akçası yemek
bedeli olarak kesilecek, b u n d a n artan
! ölümlerinde varislerine verilecek 11 j
İ
Bir fcerre eşkinci yazılanlar bir daha
eski ocaklarına dönemeyecekler, ka­
çanlar ağır şekilde cezalandırılacak­
lardı. Bunların esamelei’i, yani maaş
j cüzdanları alınıp satılamayacaktı.
i Bu teşkilâta hen üz başlanılma-
| mıştı ki yeniçeriler tekrar ayaklandı-
r lar. B u sefer ulema İle topçu* hum-
'baracı, lağımcı gibi teknik sınıflar ve
yeniçerilerin edepsizliğinden bıkan bü­
tün halk padişahla beraberdi. Ayak-
lanm a alâkalı kısımda yazdığımız ü-
zere kanlı bir şekilde bastırılıp ocak
bir darbede yere serildi. Yeniçerilik
ilga olundu. O cak zorbaları ve m en ­
suplan her yerde takip ve tenkil edil­
diler.
Yeniçeriliğin ilgasından sonra,
7650 kişiden ibaret olup b u ocağa
bağlı olan eşkinciler de kendiliğinden
ortadan kalkmış oldu. B u n u n üzerine
İkinci Malımud, derhal yeni bir ordu
kurulmasını emretti. T a m a m e n batı
tarzında teşkilâtlandırılmış olacak o-
lan b u ordu, ayni zam an d a batı or­
duları gibi talim ve terbiye görecek,
gerektiğinde onlarla savaşta güçlük
çekmeyecekti.
B u yeni ordunun adına "Asakir-i
Mansure^i M uham m ediyy e” dendi. İlk
| önce her birine “ tertip” denilen se-
; kiz alay teşkil edildi. Hepsi birden
; “ serasker” adlı bir kum andanın em ­
rinde bulunacaktı. Alayların ikisi Se- •
I rasker-kapısrnda, üçü D ay u t-*Paşa’d a ;
ve üçü Üsküdar'da bulunacaktı. Üs­
küdar (Selimiye) kışlasının - Alemdar
vak*asında âsiler tarafından yakıldığı
j için - yeniden yapılması emredilmiş.
! ve Davut-PaşaTda da bir kışla inşasına
J başlanmıştı.
j Asakir-i M ansure’nin k a n u n u ve
; i teşkilâtı şöyle idi:
Evvelâ, onbeş ile kırkbeş yaş a- i
rasın d a bulunup kim olduğu belirsiz,
m ü h tod i, soysuz kimselerden olmamak
i i şartile gücü kuvveti ve vücut tena­
j sübü yerinde olanlardan, subaylardan
maada, ilk hamlede onikibin er yazı­
lacak ve bunlar bin beşyüzer kişilik
j sekiz tertibe ayrılacaktı. Her erin on
f beş kuruş aylığı ve kâfi tayını ola­
i caktı. B u on ikibin kişi, bir ordu l
j sayılacaktı. Bir tertipte yirmi altı
j subay bulunacaktı. Y ü z er bir saf sa­
yılacak, her safta b u yaya erlerinden
m aada altmış kuruş aylıklı bir top
ustası, otuz kuruş aylıklı bir top ha- |
j UfesL on beş kuruş maaşlı sekiz top- j
eu, dört arabacı, iki cephaneei eri ve ;
birer top, yüz seksen kuruş aylıklı j
bir yüzbaşı ve yüz yirmi kuruş ay- j
î lıklı iki yüzbaşı mülâzımı, altmış ku- J
ruş aylıklı birer sancaktar ve çavuş,
otuz kuruş aylıklı on tane onbaşı,
her tertipte yediyüz elli kuruş aylıklı
bir binbaşı, ikiyüz kuruş aylıklı bir
j topçubaşı, yüz kuruş aylıklı bir top­
çu çavuşu, yüz elli kuruş aylıklı bir
arabacıbaşı, seksen kuruş aylıklı bir
arabacı çavuşu, yüz otuz kuruş ay­
lıklı bir cepîıaneci çavuşu, yüz kırk
kuruş aylıklı bir mehterbaşı, altmış
kuruş aylıklı bir zurnazenbaşı, birer
hekim ve cerrah bulunacaktı. Heı
tertip, sağ ve sol olmak üzere iki ki-
; sırn olacak, her birine dörder yüz. ku-
] ruş aylıklı birer sağ ve sol kolağası
\ ve bunlara ikiyüz ellişer kuruş aylıklı
j i birer mülâzim ve on beşer kuruş ay­
lıklı ikişer davulcu ve zurnacı. nek~
| kareci. zilei ve trampeteci ve yirmi­
şer kuruş aylıklı ikişer saka ve yüz
i elli kuruş aylıklı birer kâtip, otuzar
! kuruş maaşlı birer im a m tayin olu­
nacaktı.
B u sekiz tertib’in binbaşıları ka-
pıcıbaşı derecesinde bir başbinbaşı’ya
tâbi olacaklar, o da serasker’in emrin­
de bulunacaktı. B ütü n bu derecelerde
m ün hal oldukça ehliyet ve liyakat sa­
hipleri tayin edilecekti. B u ordunun,
derecesi p ad işalı’n masraf kâtibile sü­
vari mukabelecisi arasında olan, ve
bir suçu bulunmadıkça azledilmeyen
bir kâtibi bulunacaktı. O rdu da mera-
tip silsilesine dikkat ile riayet edile-
j cek, herkes bir iş veya emir hususunda
j ancak bir üstü veya bir astı ile temas
L *—>
2894

edecekti. O rd u n u n seraskerden maada,
bir de nazın bulunacaktı. Subayla­
rın seçim ve tayini ve ordunun her
türlü ihtiyacı için. Bâb-ı âli’ye takdim
edilecek ara tezkirelerini hem seras­
ker paşa, h em nazır efendi mühürle-
yeceklcrdi. Askerin zapt-ü raptı
talim ve terbiyesi seraskere, b u n u n
dışında. kalan idari işler nszır’a ait
olup bütün işlerin yine ikisinin reyile
görülmesine çalışılacaktı. Eder, kıdem­
leri le ve ehliyetlerine göre samanla
yüzbaşı, sa£ ve sol kolağası mülâzımı,,
yüzbaşı, sağ ve sol kol ağasımül âzımı,
sa£ veya sol kolağası ve binbaşı ola­
bileceklerdi. Topçu erleri ise, za m an ­
la halife, topustası, çavuş, topçubaşı
olacaklar ve ehliyet gösterirlerse bin­
başılığa yükseleceklerdi. Bunlar gibi,
top arabacısı eri. halife, çavuş ve ara-
bacıbaşı, eeph&neci eri, zurnacı veya
davulcubaşı ve mehterbaşı olacaktı.
B ü tü n b u terfilerde, ehliyet kıdeme
üstün tutulacak, gerektiğinde aşağı­
dakiler sıra atlayarak yukarıya geçi­
rileceklerdi. Sekiz binbaşıdan ikisi
Serasker-kapısı yapılan Eski-sarayda
işimdi İstanbul Üniversitesi merkez
binasının bulunduğu yerde) ki _k:şla-
larmda oturacaklar ve nöbetle İstan­
bul'daki büyük kulluklara erîerilfc
yüzbaşılar, yüzbaşılar da küçük kul­
luklara onbaşılar gönderip gece gün^
düz şehrin m uhafaza __ ve asayişi ile
meşgul olacaklardı. Üsküdar kışla­
sında bulunacak üç binbaşı, Fener­
bahçe'den Karadeniz'e kadar Anadolu
kıyısındaki kale, tabya ve karakolları
ve Davut-paşa kışlasında bulunacak
üç binbaşı B a m th a n e ’den yine Kara­
deniz’e kadar olan kıyılardaki kale,
tabya ve karakolları! m uhafaza edip
bu bölgelerin asayişinden sorumlu
olacaklardı. Buralardaki asker, m u n t a ­
zam nöbet usuüle değiştirileceklerdi.
Bunlar, bu vazifeleri sırasında boş
durmayarak talim ve terbiye ile uğ ­
raşacaklardı. Binbaşılara b u vazifele­
rine tayinleri sırasında birer çaprazlı
kadife ç.epken, güvez renkli çuhadan
sıkma (baldırları dar şalvar), telli şu­
bara ve b un a sarılacak lalıur şal ve­
rilecek, bunlar eskidikçe kendi m aaş­
larından yenisini yaptıracaklardı. Her
sene Hıdrellezde binbaşı mülayimleri­
ne ve kolagalanna çuhadan kısa çep-
ken ve sıkma telli şubara, çiçekli ve
bagdadkâra. baş salı, yüzbaşılarla mü-
lâzimlere, sancaktarlara ve çavuşlara
şal hariç ‘aynı elbise verilecekti. Er­
ler ise başlarına sade şubara, tâlim
abası çuhadan kısa çepken, şayak
sıkma ve serhadli ayakkabısı giyecek­
lerdi. Ceket ve pantalonun kabulün­
den sonra bu kıyafetlerde çepkenin
yerini ceket» sıkmanın yerini panta-
lon ve şubaranın yerini mavi perişan
püsküllü fes almıştır.
Tayınlarına gelince :
i ı
Her tertibe günde yediyûz seksen
bir okka ekmek, otuz dokuz buçuk
okka et, sabah ve akşam çorbası için
yüz beş okka yüz yetmiş dört dir­
h e m pirinç, dokuz buçuk okka yüz
beş dirhem yemek yağı verilecekti.
ve Yine her tertibin haftada iki kere
C u m a ve Pazartesi geceleri pilav pi­
şirmek için üçyüz on iki okka yüz
altmış dirhem pirinç ve elli iki b u ­
çuk okka seksen yedi dirhem sade
yağı hakkı vardı. B u n d an maada her
tertibe haftada üçyüz doksan b u ç u k
okka kömür ve ayda yetmiş sekiz b u ­
çuk okka soğan, yediyüz seksen bir
okka tuz, yelmiş beş okka yagm um u.
yetmiş beş okka sabun, yetmiş beş
okka zeytinyağı, yüz elli çeki o d u n
tahsis olunacaktı.
Serasker paşa ile na^ır efendinin,
günde kırkar çift ekmek ve on beşer
okka et ve başbinbaşrm n on beş çift
ekm ek ve altı okka et ve başkâtib
efendinin on beş çift ekm ek ve altı
okka et istihkakları vardı,
Asakir-i m ansure’ye yazılan bir
er oniki yıl hizmet ettikten sonra
isterse ayrılabilirdi- Zam anla ihtiyar
ve alil olanlar hizmet ve istihkaklarına
göre maaşlarının yarısile. yarısından
fazlasile veya tamamı ila emekliye
ayrılacaklardı. Sefer zamanı yaralanıp
! I sakat kalanlara ise, maaşlarının üçte
ikisi derecesinde veya savaştaki feda­
kârlık ve sakatlık derecesine göre da­
ha çok bir nisbetle emeklilik maaşı
bağlanacaktı. Emekli maaşına hak ka­
zanılması için Hekimbaşı tarafından
rapor verilmesi şarttı. Kadrolarda her
ne suretle olursa olsun hasıl olan
boşluklar, hem en yeniden asker ya­
zılmak suretile doldurulacaktı. Askere
maaş cüzdanı verilmeyecek, aylıklar
bordro usulüne göre serasker paşa
ve nazır efendi’nin h uzurunda dağı­
tılacaktı.
B u teşkilât, biraz aceleye gelmiş­
ti. Kısa bir müddet sonra Avrupa or­
dularına uym ayan taraflan bulunduğu
anlaşılarak 1S28 yılı sonlarında bazı
değişiklikler yapıldı. B u n a göre „ter­
tip” yerine -alay' dendi; “ saf” tâbiri
yerini “ bölük” tâbirine bıraktı. Her
alay üç tabura ayrıldı. Her taburda
ise. sekiz bölük bulunacaktı. Aynı
teşkilât gereğince başbinbaşı kalkı­
yordu. Her alay’e bir “ miralay" tal­
bay? k u m a n da edecekti. Taburlar bin­
başıların. bölükler yüzbaşıların k u m a n ­
dasında olacaktı. Her alayda miralayd­
ın muavini ve gerektiğinde vekili ol­
m ak üzere bir “ k aym akam " (yarbay),
levazım işlerine bakm ak üısere bir a-
lay emini, her taburda sağ ve sol kol­
a jla r ı ünvanile iki kolağası, bir san­
caktar ve bir kâtib bulunacaktı. B ö ­
lüklere yüzbaşılar k u m a n d a edecek,
her bölükte ayrıca iki mülâzım, bir
2895
 Üstte; Yeniçeri ferin kafdirjlmasrndan sonra
Seraskerlik m akam ı yap itan Bayezicirdeki Eski
Saray (şimdiki Üniversite m e r k ez binasr ve
bahçesi) m ey d an ın d a Asakrî-i !Vîansurc-i
M u h a m m c d E y y e ^ i n çadır!: ordugâhı
CBartfett’ten)

Solda: Â dj geçen yerin Baye^id m ey dan ına

b akan dss kapısı

Altta; Asakir-î Mansure-i M uh am m ediyye

brHik/erinirr S u itan A b m e d m ey dan ın da İkin­
ci M a h m u d tarafından teftişi (Aslı Dofma-
bahçe Sarayı’ndadîr)

2896

başçavuş. dört çavuş ve bir bölükemi-
ni bulunacaktı.
Asadır-; Mansure teşkilâtı gittikçe
genişlediği ve alayların sayısı arttığı
ı için iki alay bir "liva” sayılıp ••mir­
liva" adlı bir paşa (general) kuman-
î d asına verildi. M erkezi İstanbul'da o-
lan alayların teşkil ettiği ordu “has­
sa’*. merkezi Üsküdar’da olan alayların
teşkil ettiği ordu ise “mansure" diye
anıldı. Kumandanlıklarına “ferik” ad­
lı paşalar tayin olundu. 1832 tarihinde
hassa ferikliği ve bir müddet sonra
da mansure ferikliği •*müşür"lük (ma­
reşal; haline getirildi. Ferikler ise iki
livadan mürekkep fırkalara kumanda
edeceklerdi.
Böylece, askeri rütbe silsilesi şu
şekil aldı :
Er. Onbaşı, Bölükemini, Çavuş.
Başçavuş. Mülâzım , Yüzbaşı, Tabur
kâtibi. Sol kolağası. Alaycmini. Sa£
kolağası. Binbaşı. Kaymakam. Mira­
lay. Mirliva. Ferik, Müşür.
Topçu, top arabacıları, humbaracı
ve lağımcı ocakları uzun zaman ısla­
hatı kabul etmiş ve yeniçeri ocağının
ilgası sırasında devlete büyük hizmet­
lerde bulunmuş oldukları için hemen
ilga edilmeyip lâkin yeni usule göre
tensik edilerek alaylara ayrılmışlardı.
1834 tarihinde Topçubaşılık ilga edi-
lerek Tophane müşürlüğü kuruldu ve
bu teşkilât buraya bağlandı.
Osm anlı devletinin atlı savaş gü­
cünü teşkil eden altı bölük kapılculu
süvarisinin de teşkilâtı bozulmuş ve
işe yaramaz hale gelmiş olduklarından
bunlar da iisa edilerek yeni tarzda sü­
vari alayları kurulmuş ve bunlar
için Çengelköyü’nde "Kuleli kışlası"
inşa edilmiştir. B u n u n gibi taşralarda
da aynı şekilde süvari alayları teşki­
line başlanmıştır. Süvarilerin de rüt­
be silsileleri piyadeler gibi olup yal­
nız yüzbaşıdan önce yüzbaşı vekili ve
• mülâzımdan evvel mülâzım-ı sanı adlı
iki rütbe ilâve edilmiştir. Ayrıca, top-
raklı süvariden henüz mevcut bulu-
nanlar bu alaylara, yahut topçu, hum-
baracı ve lağımcı alaylarına katılmış-
J lardır. Bu suretle bu sınıf erlerinin
bir kısmı aylıklı, bir kısmı dirlikit
olmuştur. A ynı «amanda Avrupa’dan
getirtilen mütehassıslar vasıtasile M e h ­
terhane de ıslah edilip her alayda bir
bando kurulmuştur.
★ den itibaren
B u yeni kurulan ve teşkilâtlandı,
rılan ordunun subay ihtiyacını gider-
; m ek için ilk alman tedbirler istenilen
neticeyi vermedi. Bun u n Üzerine son­
radan Harbiye mektebi (Harp O k u lu )
açıldı.
Harbiyenin ilk kuruluşuna Avrupa
görmüş miralay Namık Bey ve hassa
müşürü Ahmed Fevzi Paşa’n m gayret
ve yardzmlarile, 2Ö34 de Selimiye kış-
—^ 1
lasında “Sıbyan” bölüklerinin teşkili j
ile başlanmıştır. Okul yine bu yıl j
içinde, o zamana göre İstanbul şeh- 1
rınden uzak bir semt olan Maçka’daki !
kışlaya. buradaki gerekli tadillerin
ikmalini müteakip nakledilmiştir. O-
kulun tahsil seviyesi zaruri olarak ilk
okuldan itibaren başlıyordu. Bu Har­
biye mektebi teşkilât olarakta tabur
sayılıyor ve sekiz kısım ihtiva ediyor­
du.
Ma&mafih 1836 da bu mektebi
ziyaret eden İngiliz Mis Pardo’n u n
görüşleri pek bedbindir. Bu hanım
ziyaretinin intihalarını naklederken;
Harbiyenin dışarıdan gö rünüşünü an­
lattıktan sonra okulun kuruluşundan
beklenen gayeyi elde etmek için lâzım
olan esaslardan m ahrum olduğunu
belirterek: “Para ve ihtimam hiç esir»
genmeden sarfedilmiştir. öğrenci oku •
mağa teşnedir. Sultan da pek heves- j
kâr, Ahmed Paşa. Azmi Bey ise dur- |
m adan çok iyi niyetlerle çalışıyor. Fa­
kat ne yazık ki bu okul, ruhu olmı- ;
yan bir cesede benziyor. B u taze ve
ümitli gençlerin tecrübesiz kanatlarını i
kuvvetlendirmek için akilâne yardıma i
ihtiyaçları vardır. Yardımın gölgesi
var fakat esası yoktur. B u müessese j
öğretmenlerinin iktidarsızlığı, dostla­
rının aldatıcı methü senaları ve batıl I
fikirleri yüzünden mahvolup gidecek- j
tir" diye yazmaktdir.
Devletin ileri çelenleri de, bu ha-
lile okuldan istenilen neticelerin alı-
namıyacağmı gördüklerinden, mektep
nazın değiştirilip yeni bir hamle ya- j
pildi, tabur teşkilâtı ve diğer bazı fay­
dasız şeyler lağvedilerek yerine lüzum­
luları kondu U 8 3? (. Okulun o zamana
kadar her bakımdan er gibi olan ve
muamele gören müdavimlerinin duru­
m u da 1837 ıslâhatilc iyi bir şekle so­
kuldu ve ancak bundan sonra talebe
ünvanmı taşımaya başladılar. Biraz
başarı gösteren bu talebelerden bir
Kısmı Viyana. Paris ve Londraya tah­
j sile gönderilerek ilerisi için değerli
tedbirler alındı.
★
1833 yılında devlet hizmetine gi­
ren PrusyalI subaylar ve sonradan
bunlara katılan meşhur Moltke, ordu­
nun ihtiyat gücünü teşkil etmek üze­
re Redif alayları kurulmasını tavsiye
etmişti. Bun u n üzerine. 1836 tarihin­
Ankara, Hüdavendigâr,
Konya. Erzurum. Aydır» ve Edirne va­
lilerine “ Redif-i Mansure Müşürü” u n ­
vanı verilip bu işle görevlendirildiler.
Redif alayları, belli zamanlarda ta­
lim ve terbiyeye çağırılacak erlerden
mürekkep olacak, daimî silâh altında
bulunmayıp savaşlarda ayrı birlikler
halinde ordu emrinde vazife görecek­
lerdi.
ikinci M ahm ud, saltanatı boyun-
F. 34

Asakîr-i Msnsure-î M uhammediye için ba-
s.-lan talimnamelerden birinin kapağt
Sultan Ikinei Martmud zam anında Osm anlj ordusunda hizmet eden meşhur A lm an subayı
(Mareşal) MoitfceYJn c zarnsna ait almanca basılmış h âtıralarında kendisi tarafından
kari katur ize edilerek yapJİmts resimlerden Asökîr-î Mansure-İ Muheırnmedîyye er ve
subaylarından basıları
ca durmadan gayet çetin mesele ve
gailelerle uğraşmış olduğu ve yeniçe-
l riliğin kaldırılmasından sonra ancak
ondört yıl yaşadığı nalde ordu ile dai-
i m a meşgul olmuş, gücünü durmadan
arttırmağa çalışmıştır. Hayata gözle -
i rini -y um duğu zaman bıraktığı askeri
i güç Şöyle idi:
iler biri aitıbin kişilik iki hassa
I fırkası 12 000, her biri ikibin kişilik
\ o t u z yedi mansure piyade alayı 7S.000.
2ier biri bin ikiyiiz kişilik onbeg man-
• sure süvari alayı 15.000, her Din feinıki-
yüz kişilik dört mansure topçu alayı
4 SOOı her biri binikiyüz kişilik dört
mansure lıumbaracı alayı 4.300. her bj-
ri binikiyüı kişilik dört mansure la­
ğımcı alayı 4*800, Baltacı (istihkâm)
Yeniçeri oda (kışla) lamım yıkılması
Âsiler. Divan-yolu ile Bayezid tarafını,
Uzun-çarşıyı ve anayolları tutmuşlardı. L â ­
kin, topçu yüzbaşılarından Kars -cehennem
diye meşhur İbrahim Ağanın çekilen iki
topla ve tekbir sesleri arasında geldiğini gö­
rünce, tuttukları yerleri bırakıp Et-meyda-
nına çekildiler. Ağa Hüseyin Paşa ise, topçu
askeriyle Saraçhaneden ilerliyordu, Sadrıâza-
m m Sultan A h m ed d e hazırladığı yeni kuv­
vetler, baruthane nazırı Necip Efendinin k u­
mandasında olarak gönderildi. Ağa Hüseyin
Paşamın kuvvetleri Horhor çeşmesine var­
dığı zaman zorbaların ilk hücumuna uğradı.
İki topçu eri öldüyse de püskürtülen âsiler
Et-meydani kışlasına kaçtılar- Kışlanın Önü-
ne gelen A ğa Hüseyin Paşa vc kuvvetleri
buranın kapısının kapatılmış, arkasına taş
} askeri 3.000, ¡bunların toplamı 1X8*400
: kişi ediyordu.
Savaş zamanında ayrıca 100.000
! j kadar Redif askeri çıkarmak m ü m k ü n
j olduğu gibi, her sancaktan eski usulle
de bir mikdar asker toplanacak oldu- I
I Üuna göre, seferi güç 250.000 kişi kadar j
oluyordu. Depolarda (İçyüz bine ya- |
kın tüfek, beşyüs bine ■yakın Kılıç ve i
kırk bine yakm mızrak vardı. Gerek
talim vc terbiye ile savaş metodunda, I
gerekse silâhların cinsi ve kullandı- ■
şında Prusya sistemi kabul edilmişti.
i I -- ------ -— _
! [ Bibliyografya i Lûtfi; Tarih. Cevat
î j Pasa; Tarih-i askeri-i Osm an L Muhtar 1
I Faşa; Rehber-i Müze-i Hüm ayun, ,
' l Mafcmud Şevket Paşa; Osmanlı teşki- !
1 lât ve kıyafet-i asker iyesi._________________ -
2898
yığılmış olduğunu gördüler
(Lütfü tarihi, C: I, S: 140). B u
sırada İzzet Mehmerf Paşa kolu
da yetiştiğinden kışla iyice sa­
rıldı. Kara-cehennem meydan
kapısına kadar gelerek âsilere
itaat edip padişahtan aî dileme­
leri hususunda nasihatta bulun­
duysa da dinlemek istemediler.
Necip Efendinin maiyetindeki
kuvvetler de gelmiş oldukların­
dan hemen harekete geçilmeğe
karar verildi. Kara-cehennem
İbrahim Ağa, toplarla kapıyı
nişanladı. İlk atışta kapının bir
kanadı kırılarak arkasında bi­
rikmiş olan âsilerden bir çoğu
öldü. M eh m ed İzzet Paşa, M u s ­
tafa adlı bir topçu yiğidine iki-
bin beşyuz kuruş verip serden
geçtilik teklif etti. O da bunu İkinci M a h m u d ’un Heybeliadada yaptırdığı kışla (S o n r a ­
kabul ederek kellesini koltuğu­ ları Bahriye mektebi olmuştur)
na alıp kapının öbür kanadını
açtı. Kara-cehennem ile topha­
ne imamı kahramanca ilerledi­
ler. Asker, onları takip etti. Y e ­
niçeriler kendilerini tüfek ate­
şiyle müdafaa ediyorlardı. Ka-
ra-cchenncm topuğundan vurul­
muş olduğu halde aldırış etmi­
yordu. Asiler bu şiddetli h ü ­
cum karşısında dağılarak bir
kısmı meydan tekkesine, bir
kısmı odalarıtıa kaçışıp buralar­
dan müdafaaya başladılar. Top­
çu Mustafa, ocağın kasaphanesi Y e n id en yapılan Selimiye kışlası

M a ç ka 'da Hairfaiye (H a r b O k u lu ) olarak kuHanjlart kışla

2899
olan tom ruk dairesine ateş verdi. Topiar İse am aç verilmeden öldürülmekteydi. Böylece
durm adan salkım ve yağlı paçavra atıyorlardı. beş yüz yıllık ocak, beş saatte m ahvolm uş ve
Kışla tutuşmuş, alev alev yanıyordu. Eşkiya, varlığı sona ermişti.

Muvaffakiyet haberi sadnâzam a ve on­

dan padişaha ulaştı, Vükela birbirini tehrîk
ediyordu. H e m e n temizlik başiadı. Yeniçeri­
ler her yerde aranıp bulunuyor, Sultan Ak-
m ed meydanına gönderilip orada sadrıazam
tarafından kısaca sorguya çekildikten sonra
idam ediliyordu. Et-moydanındaki bu yeci-
odalar kışlaları tam am en yanıp yıkıldıktan
sonra Şehzadebâşı camii karşısında bulunan
eski odalar da yıktırıldı. Herhangi bir ihti­
lâli önlemek için derhal şehir sıkı bir m u h a ­
fazaya alındı, kapılar kapatıldı. A sker saba­
ha kadar kol gezdi. A ğa Hüseyin Paşa, Sü-
leymaniye camii avlusunda çadır kurmuş,
ulem a ve vükelâ Sultan Alım ed cam im de
sabahlamıştı.

Yeniçeri ocağının ilgası, yeni ordunun

kurulması

Ertesi günü de tutulan âsilerin idamına

devam olunarak kökleri kazındı. Tutulam a­
yanlar sindi ve gizlendi. C u m a günü selâm­
lıkta yeniçeri subayları m eveud değildi. B u
ise, İstanbul alındığından beri b u şehirde
görülmemiş bir haldi. O gü n ocağın sadık
emektarlarının kayırılması ve esâme sahip­
lerinin kaydı hayat şaı-tiyle b un da n istifade
etmeleri uygun görülmüşken, ertesi günü bu
teferruattan tam am en vaz geçilip ocağın hiç
bir iz kalm am ak şartiyle kati şekilde ilga­
sına karar verildi (17 haziran 1326). B u n u n
yerine «Asâkir-i Mansure-i M uh am m ediye»
adlı yeni bir ordu kuruluyordu. Celâlüddin
A ğa reddettiği için b u teşkilâtın seraskerli­
ğine A ğ a Hüseyin Paşa, nazırlığına Saib
Efendi getirildiler. Ağa-kapısı, Şeyhülislâm-
kapısı; Eski saray serasker kapısı ittihaz edil­
di. Böylece, şeyhülislâmlar konaklarında v a ­
zife görmekten kurtuldular. Dellâllar sokak­
larda:

«Yeniçeriliğin adı kalktı. Asakir-i M a n ­

sure yazılıyor, İrz ehli olanlar dükkânlarını
açsınlar. Şevketlû padişahımıza dua etsin­
ler» diye ilân etmekteydiler. Bir taraftan da
b u son isyanı kışkırtıp öteye beriye saklan­
mış olan zorbabaşılar birer birer yakalana­
rak idam ediliyorlardı. Bunlardan hiç kurtu­
lan olmadı. Kİrk iki gün içinde yalnız sü­
rülenlerin sayısı yirmi bini bulmuş, idam
edilenler altıbini aşmıştı. Boğaz muhafızla­
rından Asakir-i M a n s üreye girmeyenlerin
hepsi memleketlerine gönderildiler. Ke;-a,
Şehzadebaşmdaki acemi ocağı da ilga edilip
burası Asakir-i M ansureye yazılmış onbeş
yaşından küçük çocuklar için talimhane ol­
du. Yeniçeriliğe ait n e kadar unvan ve âdet
Nam ık Paşa (Üstte gençliği) varsa kaldırıldı.

2800
 M uhzır ağa maiyetindeki habercilere k a ­
vas ve muhzır ağaya tomruk ağası denildi.
Yeniçerilerin vaktiyle toplandıkları kahveler
cr'adan kaldırıldı. Ocağın dayandığı Bektaşi
tarikatı da ilga edilip bir kısım tekkeleri
Nakşi şeyhlerine verildi. Bektaşi babalarının
namlılara idam olundu. I*£üridleri sağa sola
sürüldü. Rumeli-hisarı, Ö k ü s limanı. K a r a ­
ağaç, Yedikııle, Sütlüce, Eyüb, Üsküdar,
M erdiven kö y ü,' Çamlıca dergâhları yıktırıl­
dı. İçindekiler hapse atıldı. Devlet ricalin­
den bektaşiiiğc m ensup olanlar bile sürgünü
boyladı, V a k ’ada hizmet ve yararlığı görü­
lenlere ise rütbeler, ihsanlar, memuriyetler
dağıtıldı. Bu münasebetle İstanbulu doldu­
ran bir sürü serseri, ırgafi ve işsiz güruhu
toplanarak memleketlerine gönderildi.

A V R U P A D E V L E T L E R İN İN R U M İSY A N IN A M Ü D A H A L E S İ , N A V A R İ N
O L A Y I , O S M A N L I -R U S S A V A Ş I V E E D İ R N E B A R IŞ I

İstanbul’da henüz ocak meselesinin halli da H u m âsilerini «muharib taraf» olarak ta­
düşünülür ve tedbirler aranırken, Bâb-ı âli nıdığını ilân etmişti. İsyanın bastırılışmdan
bir taraftan da yeni bir lakım dış ve diğer ziyade M e h m e d Ali Paşanın D o ğ u Akde-
bg/.ı meselelerle karşı karşıya bulunuyordu. nizde elde ettiği nüfuz, İngiltere’yi tedirgin
D a h a evvel M orada, OsmanlI ve Mısır k u v ­
vetlerinin âsileri ezmekte bulunduğu bir sı­
rada H u s çarı Birinci Aleksandr ölmüş ve
yerine Birinci Mikola geçmişti (1825 yılı
sonları). Yalnız askerlikten hoşlanan bu zat
R u m isyanının ezilmesini, M o r a ve Girit vası­
ta sile doğu Akdenize M e h m e d Ali Paşa’n m
hakim olmasını iyi karşılamamaktaydı. B u
meselede A v ru p a devletlerinin arasında gö­
rüş birliği olmaması ve dolayısile uzayıp gi­
den müzakereler cnu sıkıyordu. Nihayet
•eğer b u devletlerden biri benimle gelmezse
kendi başıma harekete geçmek zorunda ka­
lacağım; kan; olabilirsiniz ki bun un için
elimde kâfi derecede vasıtalarım vardır*
diyerek harpçi fikirlerini belirtti. Kendisi­
nin tahta çıkma töreninde b ulunm ak üzere
Petrograd (Petersburg) a gelen Avusturya
arşidiikasına da b un u tekrardan çekinmedi.
Yeniden bazı Osm anlI topraklarını Rusyaya
ilhakı am aç edinen b u çar, ilk önce Bükreş
andlasmasmın iyi tatbik edilmediğini ileri
sürüp, Bcğdan ve Eflak beyleri meselesinin
kesin bir sonuca bağlanmasını temin gaye-
sile M art 1828 da Bâb-ı âliye bir nota verdi.
Bunda,- Bâb-ı âlinin T u n a boylarında 1821
den önceki durum u iade etmesi, Sırplar hak­
kında Bükreş andlaşmasma tam. riayeti, ka­
rışık işleri tam ve nihaî bir sonuca bağlı­
yor» açık resmî belge verilmesi ve nihayet İkinci Sultan M s h m u d ’un fes v e garp kiîfğînı
Bâb-ı âlinin bunların temini için m urahhas­ kabuî ettikten sonra yaptlmış bir portresi
larını R u s sınırına göndermesi ve islerin altı
hatta içinde bitirilmesi isteniyordu.
Çar Nikola, bir taraftan da, İngiliz kra­ ediyordu. Rumların Bâb-ı âli ile barıştırıl-
lının tebriklerini bildirmek üzere Petrog­ maları için İngiltereye başvurmuş olmalarını
rad "a gelmiş bulunan Wellington dükası ile bahane eden bu devlet çarın el altından
de A vrup a meseleleri ve bilhassa Y u n a n ­ teklif ettiği işbirliğini kabul etmiş, W el­
lılar hakkında anlaşmaya va rm a k üze­ lington Dükası da Petersburüta yaptığı gö­
reydi. rüşmelerle işi neticeye ulaştırmaya çalışıyor­
du. Nihayet «din, adalet ve insaniyet adına»
M ora isyanı çıktığı zaman, daha evvelki Yunanistan ve adalardaki kavganın sona er­
anlaşmalarla Osmanlı devletinin toprak b ü ­ dirilmesi için, İngiltere ve Rusya da anlaşmış­
tünlüğünü tanımış olan İngiltere hükümeti lardı. İki devletin, aralarında 4 nisan 1826 da
tam am en tarafsız kalmış, lâkin um u m î ef­ imzalanan ve «Petersburg protokolü» denen
kârın tazyiki karşısında nihayet 1323 yılm- bu anlaşmaya göre; Yunanistan Osmanlı i m ­

2501
paratorluğuna sadece vergi ile bağlı, muhtar
idareli ve idarecileri Bâb-ı âlinin de iştiraki
ile mevkie getirilen bir devlet haline konacak
ve burada yasayan Türk ve müslümanlar
memleketi terkedeceklerdi. Her iki devlet de
OsmanlIlardan toprak almayı, yeni ticarî
imtiyazlar koparmayı ve tek başına olarak
nüfuz tesis etmeyi reddediyorlardı. B u pro­
tokol, diğer büyük Avrupa devletlerine bil­
dirildi.
Ruslarla Akkel'man arılaşmasının
yapılması ve esasları
Memleketten yeni bir ordu teşkilâtı k u ­
rulmakta bulunulduğu sırada Bâb-ı âli, M u ­
rada ve Yunanistanda âsilerin ezildiği ve son
olarak ellerinde bulunan Atina'yı da teslim
etmek üzere bulunmalarına rağmen, Rusların
notasında teklif edilen müzakereleri kabul
etmeyi uygun bulmuştu. Çünkü Rusya’nın
Avusturyayı kendi tarafına kazanması m u h ­
temel görüldüğünden, isyanların tam bastı­
rılmak üzere bulunduğu bir sırada herhangi
bir yabancı müdahalesine maruz kalınmadan
notadaki tekliflerin kolayca halledileceği sa­
nılıyordu.
Haziran (1826) ayında, Anadolu m u h a ­
sebecisi Hadi vc Köse İbrahim Efendilerden
müteşekkil O sm an h delegasyonu yola çıka­
rıldılar. Rus hududları içindeki Akkerman-
da başlıyan görüşmeler aynı yılın Temou-
2uıldan E kim a y m a kadar sürdü. T.tısyayı
temsil eden Voronzoi ile Ribeaupierre, gö­
rüşmeler ilerledikçe notaya nazaran istek­
lerini mütemadiyen genişletmişler ve hemen
hemen hepsini kabul ettirmişlerdir.
R u s çarı Birinci Nikola
2902
Böylece 7 ekim 1826 da akdedilen Akkcr-
maıı anlaşması (Ruslara göre Conveticn
Anlaşm a), başlangıçta Bükreş barışının bir
çeşit yorumlanması, açıklanması şeklinde d ü ­
şünülürken, sonunda onu baştanbaşa değiş­
tiren bir sekle girmişti Sekiz m adde ile buna
bağlı iki ayrı, senetten ibaret bulunan anlaş­
ma kısaca şunları ihtiva ediyordu:
1 — B u anlaşma ile Bükreş andlaşması
esasları tamamen tasdik olunur ve bu an­
laşmanın akdinin gayesi de Bükreş andlaş-
masının nas ve ibareleri takviyesi ve m ef­
humlarını sarihen teyiddir.
2 — Bükreş andlaşmasının dördüncü
maddesine göre, İsmail ve Kili önünde b u­
lunan OsmanlIların tasarrufundaki iki büyük
boş ada tahkimsizdi. Böyle bırakılmalarının
mahzuru anlaşıldığından kısmen tahkimleri
için evvelce 21 ağustos 1817 de İstanbulda
yapılmış bulunan andlaşmanın bu anlaşmaya
dahil edildiği,
3 — Bcğdan ve Eflak’ın imtiyazları h u ­
susunda akdolunan vesika ve suretlerin y ü­
rürlüğü Bükreş andlaşmasının beşinci mad-
dcsiîe açıkça tasdik olunmuş ve Osmanlı dev­
leti 1802 ferrtıanile verdiği bu imtiyazı bu
anlaşmanın tasdikinden sonra altı ay için­
de yeniliyeceğini tashhüd ettikten başka,
Boğdan ve Ellak’ta mâl um ahvalden snnra
voyvodaların yerli boyarlardan tayin edil­
mekte olmalarını R usyanm kabul ettiği ve
görüşmelerde kararlaştırıldığı üzere 1802
deki hatt-ı şerifin bu anlaşmaya mülhak bir
senet halinde çıkarılacağı.
4 — Bükreş andlaşmasının altıncı mad-
desile. Anadolu tarafında Ruslarca OsmanlI­
lara verilmesi gereken Kafkas kalelerinden
OsmanlIlar vazgeçmişlerdir.
5 — Sırplar için Bükreş andlaşmasının
yedinci maddesinde yazılı olanlar bu anlaş­
ma ile teyid olunur. Konulan kaideye uygun
görülen eshab ve tedbirleri sırp milleti
m eb’usları tanzim edecekti. B u meselenin
usul ve furuuna dair icabeden tahkikat 13
aya lüzum gösterdiğinden, anlaşmaya ek ola­
rak tarafeynin kararlaştırdığı münferit se­
nedin m efhum una göre, Sırp m eb’uslariie
bizzat fstanbuldaki müzakerelerden senra
alınacak kararın bir hait ı hümâyûnla kabul
edileceği ve bunun kısa zamanda çıkarıla­
cağı.
S — Bükreş andlaşmasının onuncu m a d ­
desinde yazılı olduğu üzere tarafların tebaa­
ları arasındaki çeşitli ihtilâfların halli ve
miriden alacaklarının bitirilmesi lâzım geldi­
ğinden, b u hususlar tekrar mukavele olun­
muştu. R u s tebaasına ve reayasına Garb ocak­
larından gelen zararlar, 1806 da başlıyan sa­
 vaştan dolayı olan müsadereler
ve 1821 senesinden sonra vukua
gelen müsadereye ve keyfiyet­
lerin hakkaniyet ve muadelet
üzere tesbit ve tediye edilmele­
ri için iki tarafça tayin edilecek
memurların onsekiz ayda bunu
hitama erdirmeleri.
7 — Gerek Bükreş and taş­
masının üçüncü ve onikinci
maddeleri iktizasınca. gerekse
C e 2 ayirf Tunus ve Trablus kor­
sanlarının Rusya reaya ve tüc­
carına yaptıkları hasarın niza­
mı ve ¿erek ticaret ahidnamesi
şartlan ve yaş and la$masının
yedinci maddesinin esaslarının
tamamen icraları Osmanlı dev­
Tophane Nezâreti solda (A (lo m 'd a n )
letince tekrar taahhüd ve vaad
olunur (B unun icrasında dört
grup halinde tesbit edilen kı­
sımlarda; Garb ocaklarının Rus
tüccar ve tebaasına karsı her­
hangi kötü bir hareketinde
muhtelif anlaşmalara göre tat­
biki gereken esaslardan başka,
karşılıklı ticarete ait maddele­
rin, nizamların tatbiki ve Rus
tüccarının Osmanîı ülkesi için­
de serbestçe ticaret yapabilme­
leri ve Rusvanın Karadeniz ti­
caretini geliştirmek için başka
devlet gemileri hakkında çar
tarafından girişilecek teşebbüs­
lerin destekleneceği yazılıdır).
8 — İşbu anlanma Bükreş Beylerbeyi sarayı ( Bartlett'ten)
ahidnamesinin şerh ve tekidi
makamından olup tasdikli nüshalar akid günü Anlaşma metninde de bahsi geçen iki se­
tarihinden itibaren dört hafta içinde iki ta­ netten biri Boğdan ve Eflâk'a diğeri de Sır-
rafın delegeleri arasında mübadele oluna­ bistana a it'ir. Boğdan ve Eflak'a ait bulunan
caktır. özel olarak şöyîedir:

Tadil ve tam irden sonra eski Çırağan sarayı (İkinci Mahm ud devrinde yapılmışlardır}

2903
 «Bu iki emaretin voyvodaları yerli bo­
yarlardan olmaktadır. Bundan böyle de her
iki memleketin her tarafında Devleti aliy-
yenin reyi ve iradesile ve memleketin eski
kaidelerine göre voyvodalar, boyarlar divanı
tarafından seçilecektir. Voyvodalığa seçileni
boyarlar divanı bir mahzar ile Bab-ı âliye
bildirecek, onun kabulü halinde seçilen nasb
ve tayin edilmiş olacaktır. Bâb-ı âli esaslı
sebeplere dayanarak bu seçimi tasdik etmi-
yebilir. B u takdirde sebebler Rusyaya bil­
dirilecek. o da yapılan müzakerede bunlart
makul görürse, boyarlardan yeni voyvoda
seçmeleri istenebilir. Voyvodalık müddeti
yedi sene olup, eğer bu zamanda suçları
görülürse, Osmanlı Devleti ve Rusya anla­
şarak bu zatı azledebileceklerdir. Müddetini
kusursuz ikmal eden voyvodalar tekrar se­
çilebilirler. Müstafi veya mazul voyvodalar
yalnız boyarlık sıfatını muhafaza ederler,
ancak boyarlar divanında üye olamazlar, tek­
rar voyvoda seçilemezler ve devlet hizme­
tinde de kullanılamazlar. Boğdan ve Eflak'ın
vergi ve senevi tekâlifleri voyvodaları ve
boyarlar divanları tarafından müştereken
tayin ve tahsis edilirler. Bu memleketlere
verilen imtiyazların korunması ve bu se­
nette yazılı şartların yürürlükte bulunabil­
mesi hususunda îstanbuldaki Rus elçisi ile
onun emirlerini ifa edecek olan Eflak ve
Boğdan Rus konsoloslukları voyvodalara her
iki memleket ihtilâl dolayısile hasara uğra­
Boğdan'da boyarların seçtiği bîr voyvoda
2904
dıklarından, Devleti aliyyeye vermece mec­
bur oldukları cizye ve sair resimleri iki sene
Ödemiyeeeklerdir. Voyvodalar sebepsiz ola­
rak boyarJarı kendi reyile doğrudan doğ­
ruya tedib edemez. Eğer boyarların bir cür-
mü görülür ve töhmeti tesbit edilirse, m em ­
leketin eski kanun ve an’anelen üzere di­
vanda aleyhine hüküm verildikten sonra
tedib ve tenkil olunurlar. Bu memlekete ve­
rilen imtiyazlar ve bunu hamil hatt-ı hü­
mâyûnlar, bu senet ile değişenler hariç, hepsi
tasdik olunur ve aynen yürürlüktedir­
ler*.
Sırbistan için olan senede gelince
«Bükreş andlaşmasmm sekizinci maddesinin
şurulunun icabı o zaman îstanbula selen
Sırp m eb’usları memleketlerinin emniyet ve
iyiliğini temin gayesile verilen müsaade­
yi kullanmışlar ve şunları bildirmişlerdi:
Sırp memleketinde din ve mezheplerinin
serbestçe icra olunabilmesi, sergerdelerinin
kendilerince seçilmesi, iç idarelerinde tam
bağımsız bulunmaları, sırbistandan ayrılan
kazaların tekrar ilhakiylc bütün emlak vc
emvalin idaresinin sırplara terki, Sırpların
serbestçe ticaret edebilmeleri ve kendi m ü ­
rur kâğıtları ile Osmanlı ülkesinde de geze­
bilmek hakkının Sırp tüccarına tanınması,
memleketlerinde hastahane ve okul yapma­
larına ve açmalarına izin verilmesi, kale­
lerin muhafazasında olanlardan başka bü­
tün islâmm sırbistanı terki gibi taleb ve is­
teklerde bulunmuşlardı. B u meseleler tetkik
ve tanzim olunmak üzere iken bazı mani­
lerin çıkmasıylc olduğu gibi kalmıştı. Os-
rnaniı devleti, Bükreş andlaşmasımn sekizin­
ci maddesinin surutunu kat’î olarak yerine
getirmek kararında olduğundan, sadık ve
muti olan sırp reayasının bu istekleri İs­
tanbul’da sırp m cb’uslarile müzakere ile bir
nizama bağlanması ve sekizinci madde şuru-
tunun yerine getirildiğinin bildirilmesi ve bu
hususta bir hatt-ı şerifin çıkarılması* gibi
esasları ihtiva etmekteydi.
Londra anlaşmaları ve müttefiklerin
müdahaleleri
Bâb-ı âli R u m isyanı ve Rumlar hakkında
hiçbir hükmü havi bulunmıyan Akkerman
anlaşması ile Rusların muhtemel isteklerini
Önlediğini sanıyor ve müzakereler sırasında
Onların Yunan meselesine dair bir teklifle
bulunmadığını dikkate alarak vaziyetten pek
ümitli bulunuyordu. Diğer taraftan Osmanlı -
Mısır ordularının her yerde perişan ettikleri
âsilerin, 1826 yazından itibaren son m uka­
vemet noktalarından Atina’yı da, mahsurla­
rın ümidsiz gayretlerine ve arasıra aldıkla­
rı yardımlara rajmen, şiddetle muhasara al­
tında tutması işin sonunun yaklaştığına işa­
 ret say iliyordu. Ancak hâdiseler esasında hiç­
te Bâb-ı âli’rûn ümid ve tahmin ettiği gibi
yürümedi. Yukarıda bahsi geçen Petersburg
protokolünü, kendilerine bildirilen devletler­
den Avusturya ve Prusya bunu prensip ola­
rak reddetmişlerse dcr kendisine karşı ku­
rulmuş elan «Mukaddes-ittifak* ı yıkmak ve
tekrar birinci sınıf devlet sıfatını kazanmak
gayesinde olan Fransa tarafından hemen ka­
bul edilmişti. Bâb-ı âli nezdinde önce Fran*
sa'mn ve sonra da İngiltere'nin 1S26-1827 kı­
çında Petersburg protokolü esasları üzerinde
yaptıkları sondajlar iyi netice vermekten çok
uzaktı. Diğer taraftan Londra'da Fetersburg
protokolü etrafında yapılması arzu edilen
beşli ittifak görüşmeleri de netice verme­
mekle beraber İngiltere, Rusya ve Fransa
İbrahim Pass'ya mütareke teklif ettiler. İb­
rahim Paşa, merkezden gelen emre ¿öre ha­
reket edince müttefik donanma Naverin li­
manına girip tarihlerimizde «N&varin faci­
ası» diye geçen olaya sebeb oldu.
Navarin olayı ve neticeleri
H u m isyanı başladığı zamsm Mora'da afi­
lerin ilk hücumuna uğrayan yerlerden biri
Zia varin’di. Bu kale dört aylık bir mukave­
metten sonra yardım göremediklerinden
İkin ci M ah m u d de v ­ - İ v
rin d e yeniçeriliğin

i
k a ld ırılm a s ın d a n son­
mutlaka bir şeyler yapmak kararırdaydılar.
ra yaptırrJan ta h ta
Bâb-ı âli bunlara karşı protokolün padişah
k üfe nin y ıkılm ası
nezdinde hiçbir değeri olmadığını, çünkü ne
üzerine yerine inşa
Busya’nm» ne de İngiltere'nin padişaha ait
yerlere dair kararlar vermiye hakları bu­ ediSerc fimefikt Bsye-
zid ysngrn kulesi •Î 3 ’
lunmadığım açıklamaya devam etti. Yuna-
nistsndan gelen haberler de henüz OsmanlIla­
rın lehine olmakta berdevam ve ümit verici *
idi; yenilgilerin yarattığı buhranı önlemek
üzere yedi yıllık bir zaman için R u m âsilerince Gü l hane parkı kapı-
devlet başkam seçilen Kapodistdas’m kurdu­ se y ak ın ın d ak i eski
ğu hükümetin (N i s a n 18 27) bütün gayret ve k öşkün yerine y a p ­
tedbirlerine rağmen neticede Atİnanın Os­ tır ıla n yeni Alay-
m anlI ordularına teslim olmasına mani olıma- köskü {Aîtta}
mamıştı (5 haziran 1827). Bundan az sonra
bizzat İkinci M ahm ud bütün devletlere görü­
şünü bir beyanname ile açıkladı: Kendisi ba­
ğımsız bir hükümdardı ve Rumlar meşrû hü­
kümdarlarına karşı âsi idiler. Avrupa devlet­
lerinin hareketlerine esas tuttukları ve *hür-
riyet» ve «tarafsızlık» bu muydu? Bir impa­
rator «bir avuç haydutla» elbette anlaşmalar
yapamazdı. Londra’daki üçler buna cBab-l
âlin, Pctersburg protokolünü kabul ettiği tak­
dirde, onunla âsiler arasında bir mütareke
yapılacağı ve bundan sonra Yunanistan dev­
letinin kurulacağı; şayet kabul etmezse pro­
tokolü Smzalıyan üç devletin Yuııan âsilerine
fiilen yardım ettikten başka Osmanlı devle­
tini yola getirmek üzere onu baskı altında
bulunduracakları* yazılı bir muahede yap­
makla bir nevi mukabelede bulundular (6
temmuz 1827). Anlaşmaya imza koyan dev­
letler, evvelce 16 ağustos, sonra 31 ağustosta
verdikleri notalarla Bâb-ı aH’den Yunan m e­
selesi için kararlaştırdıkları esasları kabul
etmesini istediler. Bâb-ı âli, bunları, devle­
tin iç işlerine müdahale addederek reddedin­
ce de müttefikler plânlan gereğince Mısır fie
Mora arasındaki irtibatı kesmek üzere ilk
tedbirlere tevesüslle üç devletin Akdeniz-
deki filoları Mora yı abloka altına aldılar.
Sonra, Osmanlı ve Mısır donanmalarının b u ­
lunduğu Navarin limanının ağzını tutarak

2905

i.
Çengel-oğlu T a h ir Paşa
amanla teslim olmuştu (2S mart -7 ağustos
1821). Ancak âsiler verdikleri söze rağmen
teslim olan İslâm ahalinin büyük bir kısmı­
nı öldürmüşlerdir. Sonraları, R u m isyanını
bastırmaya mernuren Mora'ya gelen Mısır or­
dusu ve İbrahim Paşa, ilk önce burayı kur­
tarmıştır (1825). Navarin'in kurtarılması o
zaman, âsiler arasında büyük heyecana se-
fceb olmuş ve âsi kaptanlar onu tekrar ele
ireçirmek üzere yemin etmişlerdi. A z sonra
da hafif bir donanma ile hemen kalenin önüne
Eskl A tin a 'd a n b ir g ö r ü n ü ş
2906
gelerek önce Sphakteria adasını alıp burayı
iahkime çalışmışlar ve Navarin muhasara­
sını buradan idareyi düşünmüşlerdi. Ancak,
Mısır kuvvetlerinin mukabil darbesiyle bir
şeye muvaffak olamadan adadan uzaklaşıp
gitmişlerdi. Bir zam an sonra da Navarin ken­
disine cil-.anşumul bir Şöhret kazandıran, O s ­
m a n lI devletinin Londra anlaşması esaslarını
reddetmesiyle müttefik filolarının harekete
geçmesinden ötürü m eydana gelen olaya sah­
ne olmuştur.
Ön ce İngilizlerin amiral Codrington, son­
ra da Fransızların amiral de Rigny k u m a n ­
dalındaki filoları h avarin önüne geldiler. B u
sırada Çensel-oğlu Tahir Paşanın bir filo
kumandanı olarak bulunduğu Osmanlı-Mısır
donanması Navarin limanında yatmaktaydı.
Fransız ve İngiliz amiralleri, İbrahim Paşa
ile görüşüp onunla bir mütareke yaptılar
(25 eylûİ 1827). B u n a göre Osmanlı vc Mısır
donanmaları limandan ayrılmıyacaklardı.
Mütarekeden sonra olayların gelişmesini ve
İbrahim Paşanın merkezle olan diğer husus­
lara ait muhaberesinin neticesini beklemek
üzere Navarin dcr. çekilen İngiliz ve Fransız
filoları Zanta vc Milo taraflarına gittiler.
Ancak, Osmanlı donanmasının Navarin’den
ayrılmak üzere olduğunu duyunca. M ora
harekâtının kat’i olarak durdurulması için
İbrahim Paşa’yı tazyik etmek üzere tekrar
Navarin önüne geldiler. A z sonra da amiral
K eyd en kumandasındaki Rus filosu da b u n ­
lara iltihak etti (18 ekim ). Müttefik amiraller
evvelâ mütarekeye riayet edilmesi talebinde
bulundular, sonra da, Navarin limanına gir­
meye karar verdiler. Kararlarının tatbikinde
hiçbir şekilde muhalefet görmediklerinden
liman ağzında kolayca dizildiler ve güya dos­
tane bir harekette bulunacakmış gibi hare­
ketle, methaldeki bataryalardan mukavem et
görmeden geçip limana, içeri girdiler. A r k a ­
sından hem en Osmanlı-Mısır donanmasında­
ki ateş gemisinin başka tarafa naklini iste­
meleri ve bizzat yapmıya kalkışmaları tah­
ribini tasarladıkları, bu donanmaya karşı on­
lara ateş açmaları fırsatını ve bahanesini ver­
di (20 ekim 1827). Osmanlı ateş
gemisinden kendisine doğru ge­
len düşm an filikalarına yaklaş­
mamaları için karşı kcnması
üzerine, amiral de Rigny tara­
fından bütün gemilerden ateş
edilmesi emri verilmek suretiy­
le, Osmanlı-Mısır donanması to­
pa tutuldu. Üç saat süren ve bü­
y ü k bir kargaşalık içinde cere­
yan eden çarpışmada, Osmanlı -
Mısır donanması limanda hilâl
şeklinde ve üç sıra halinde de­
mirli olarak bulunuyordu. Da h a
önce Çengel-oğlu Tahir’in do-
nanmanın limandan çıkıp açılması hususun­
daki tavsiyesine uyulrrıayıp, Mısır kaptanla­
rından M uharrem B e y ’in hatâlı tâbiyesine
göre hareket edilip limanda kalındığından
Osmanlı-Mısır donanmasının zayiatı pek b ü ­
yük oldu (M uharrem Bey, İbrahim paja’nın j
eniştesi idi). Osmanlı donanmasından iki j
kalyon, flört firkateyn işe yaramaz hale gel- 1
di. Bir firkateyn ile iki korvet ve iki brik
bat'.ı. Bir kalyon, sekiz firkateyn, onbes kor­

Navariıı [imanında müttefik İngiliz, Fransız ve R us donanm asının O sm a n ii'M ıs ır donan­

malarını imhasını gösteren bu resimlerden üstteki D e n i z M ü ze m iz d e d ir

2907
vet ve iki brik yandı. Mısır donanmasından
ise bir firkateyn, iki brik, iki golt battı. İki
firkateyn, üç korvet, iki brik ve üç ateş ge­
misi yandı ve müttefiklerin 1000 denizcisine
karşı 6£0Q denizci kaybedildi. Böylece, Mo-
ra'daki Osmanlı-Mısır kuvvetlerinin üstün­
lüğüne. prestijine ağır darbe vurulmuş ve ye­
nilmiş d urum a sokulmuş olmaktan başka, bil­
hassa donanmanın elden çıkmasıyla İbrahim
Paşa’nin da memleketiyle alâkası kesilmiş
bulunuyordu. T a m mânasiyle haksız ve çir­
kin olan b u tecavüzün sağladığı netice kar­
şısında A v ru p a ’da halk bajTram ederken, mil­
liyet ve milli istiklâl aleyhinde bulunan ve
bunun kendi memleke'ini de parçalayacağını
sezen ve diğer taraftan Mukaddes-İttifak ru­
huna da aykırı bulan Avusturya başvekili
Metternich:
«Navarin ile tarihte yeni bir devir baş­
lıyor» diyerek büyük devle4lerin tâbi millet­
lerin istiklâl arzularını desteklemesinin A v ­
rupa kuvvetler muvazenesini ve neticede bu
kıt'anin siyasî haritasını değiştireceğini an­
latmak istedi.
Elim vak*a Londra’da hüküm et ve par­
lamento muhitinde de büyük hoşnutsuzluk
uyandırdı; amiral Codrington azledildi, par-
İcmentoda bu husufta cereya eden müzakere­
lerde «meş’um hâdise» olarak tavsif edildi.
Osmanlı memleketlerinde yaşıyan Türk
ve islâm halkı ise, b un u bir haçlı seferinin
başlangıcı saydılar. Zira dost ve düşman bil­
dikleri birçok memleketler, birlik olarak
karşılarına dikilmişti. Bâb-ı âli, Fransa, R u s­
ya ve İngiltere devletlerini protesto ederek
tarziye ve tazminat istedi. Onlar ise, va k’aya
Osmanlı donanmasının sebeb olduğunu ve bu
yüzden kendilerinin de zarar gördüğünü ile­
ri sürdüler. B u izahları kabul edilmeyince,
İstanbul elçilerini geri çektiler.
Navarinden sonra müttefiklerin tutumu
M am afih esasında ne Fransa ne de İngil­
tere, Osmanlı devleti ile savaşmak niyetinde
değildi. Onlar sadece kendi maksatlarının
husulü için ve bilhassa R u m isyanının tasfi­
yesi ve doyu A kd en iz meselesinden hareket
ediyorlardı. Fakat, daha baştan beri Rusya,
Boğdan ve Eflak'ı işgal etmek ve Bâb-ı âli’ye
A vrup a devletlerinin de muvafakatim almış
olarak harp açmak gayesinde idi. O n u n bü­
tün anlaşmalardan beklediği, Osmanlı impa­
ratorluğunun parçalanmasını temin edecek
bir müşterek, anlaşmış hareketti. Artık vasa­
tın, bazı bakımlardan Avusturya ve Prusya-
nın davranışları hariç, oldukça müsaid b u ­
lunmasına rağmen sırf müttefiklerini de bu
işe razı edebilmek, onları da birlikle sürük-
liyebilmek gayesile biraz daha kendilerile
müzakerelerde bulunmayı uygun gördü. A y ­
nı zam anda, OsmanlIlarla çeşitli yollardan
2908
tazyikler yaparak hakiki niyetlerini belli edip
onları tahrike çalıştı. Osmanlı devletinin
zayıf d u r u m u n u bilen çar Birinci Nikola,
8 ocak 1328 tarihli bir notasında, yunan m e ­
selesi ve Osmanlı toprakları h a kkm daki d ü ­
şüncelerini pervasızca açıkladı. Genel olarak
özü, Yur.an (R u m ) meselesinin R u s y a n m ar­
zularına göre halledilmesinden ibaret olan
notadan, Boğdan ve Eflak'ın Rus askerlerin­
ce işgal edilmek istendiği anlaşılıyordu. B i­
raz sonra İranla yaptığı savaşları kazandı­
ğından bu devletle akdettiği Türkmen-çay
andlaşmasiyle (22 şubat 1827) b üyük m e n ­
faatler elde eden çar, artık büsbütün serbest­
ti. Padişahın Navarin olayından sonra b ü ­
tün tebaasına din ve devlet uğruna silâhlan­
maları için acele emirler vermesi ve vilâyet
âyânlarına gönderdiği fermanda, A kke rm an
andlaşmasınm vakit kazanm ak için yapıldı­
ğını ihsas ettiren bir kelime kullanması, esas
amacı Osmanlı devletini parçalamak olan çar
tarafından baslıyaeağı hareketi haklı göste­
recek bir vesile addedildi. H e m en , AvrupalI­
ların h er anlaşma teklifini reddeden O s m a n ­
lIlara harp açılması lâzım geldiğini ilân etti.
A n c a k ne müttefiklerinin, ne de Avusturya-
nın böyle bir harekete niyeti olmadığını iyi­
ce anladığından müzakerelerden bıkan B i­
rinci Nikola, onları uzlaşma çareleri ile baş-
başa bırakıp «Rus adının şerefini, Rus devle­
tinin haysiyetini, haklarının dokunulmazlığı­
nı ve millî şerefi» savunm a bahanesiyle Os-
manlı devletine savaş ilân etti (28 nisan
1828). A kabin de bir Rus ordusu 7 mayısta
Prut suyunu aşarak Rum eli yönünde Osmanlı
ülkelerine saldırırken diğer bir ordu ile de
general Paskievjitch A nadolu hudutlarında
faaliyete geçti, A n a p a kalesi kuşatıldı.
Osmanlı devletinin Rus savaşına karar
vermesi
Baştan beri naklettiğimiz olayların göz­
den geçirilmesi, Osmanlı devletinin Rusya ile
savaşacak d urum da olmadığını ortaya koyar.
Esasen Osmanlı devleti böyle bir savaşı iste­
miyordu. R u s y a n m ise, b u savaşı açacak h a k ­
lı bir sebebi yoktu. Diğer taraftan b u savaş
ilân edildiği zam an yeniçeriliğin ilgası üze­
rinden iki yıl kadar geçmiş bulunuyordu.
Asâkir-i Mansure-i M u h a m m e d iy e adiyle k u ­
rulan yeni ve m un tazam ordu, bir savaş için
henüz yeterli hale gelmemiş, gerekli derece­
de olgunlaşmamıştı. D o n a n m a ise. Navarin-
de elden çıkmıştı. Böylcce devlet, deniz k u v ­
vetinden tam am en m ahrum bulunuyordu.
Başka memleketlerden yardım görm ek im ­
kânı da yoktu. Gerçi, Rusların isteklerini ka­
bul ederek savaştan kurtulmak . m ü m k ü n d ü ;
lâkin b u isteklerin en azı M o r a ’nın istiklâli
idi. B u yolun açılması ise, imparatorluğun
parçalanmağa başlamasını kabul etmek olur­
du. Hiç mücadelesiz b un a razı olmanın ne­
lere yo! açacağını ise kestirmek imkânsızdı.
İkinci M a b m u d u n itimad ettiği devlet a d a m ­
larından Pertev Paşa, hükümdarı bir sava­
şın zaruri bulunduğuna ikna etmişti. Bazı
hayalperestler tarafından bu savaşın kazanı­
lacağı, K u sy an m yere serilip hattâ Kırımın
bil* geri alınacağı söylenecek kadar aptalca
iyimserliklerin de gösterildiği, ulema, ileri
gelen devlet ve askeri erkândan mürekkep,
fevkalâde bir meclisle de her şeye rağmen
harp k a r a n verildi <20 mayıs).

Genel olarak sadece bir savunm a savaşı

yapması kabul edilen O s m a n h ordularının
başına; T un a seraskerliğine A ğ a Hüseyin,
V arna muhafızlığına derya kaptanı İzzet
M eh m ed , A nadolu tarafında eski s a d r a za m ­
lardan M e h m e d Said Galib Paşalar k u m a n ­
dan tayin edildiler. Birkaç gün sonra da he-
nii/ teşekkül halinde bulunan Asakir-i Man-
sıırc ve diğer bazı birliklerden mürekkep za­
yıf bir ordu Davud-paşa sahrasından Şurnnu-
y a doğru hareket etti <24 mayıs).
Fransa, Avusturya ve İngiltere'ye b u sa­
vaşta yeni yerler k azan m ak gayesini gütme-
d iğini, maksadının sadece M ora hakkm daki
Londra protokolünü Csmanlı devletine ksbul
ettirerek bu meselenin hallini temin olduğu­
n u bildiren Rusya, bu suretle onların m u h ­
temel müdahalelerinden uzak kalmaya çalı­ ifcinci M a h m u d 'u n b u resm i T o p k a p ı S ara y i
şıyordu. resim g a ıe r is in d e d ir

Savaşın ilk ytlında Rumeli ve Anadolu
cepheleri
Iranla yaptığı savaşlar dolayısiie de da­
ha teeı-üboli ve yetişkin halde hazırlıklı b u ­
lunan Rus orduları süratle ilerlemeye baş­
ladılar. Bogdanı aldıktan sonra Kflaka gir-
c.iier ve Bülıreşi işgal ettiler. Kalas’! da alın­
ca İbrail muhasarasına çar bizzat geldi. R u s­
'a r arka arkaya yaptıkları müthiş hücumlar­
la az zam anda îsakçı kalesini aldılar (6 h a ­
ziran), arkasından Toleu. Maçiıı, İbrail kale­
leri birer birer düştü (Kaziran/Temrr.uz).
H e n ü z Haziran bitmeden Dobrucanın önemli
mevkileri Ruslara geçti Birkaç gün senra
onbeş bin kişilik bir K u s kuvveti Kozluca vö
Yassı1,epe'de mağlûp edildiyse de, Bükreş’ten
gelen general Koîh kuvvetlerine Hırsova tes­
lim cidu (13 tem m uz), tik anda R u s ilerleyi­
şini durduran yegâne ver Silistrc kalesi ve
m üdsf ileriye i.
Hiğer taraftan biraz sonra da Şuıtmu ve
Edirne yolunu savunan O s m anlı kuvveleri­
nin mukavemeti ve V a rn a kalesi önünde üç-
bine yakın telefata rağmen geri atılmaları
Rusları duraklamaya m ecbur bıraktı. B u cep­
hede yılın en elim, olayı Va rn a önünde cere­
yan etti. Kaptanı derya Barendeli İzzet Meh-
med Paşa, donanmanın da yardımı ile b u yeri
şiddetle savunuyordu. Rusları bir hayli de
sarsmıştı. Çar Birinci Tîikola bizzat m uh asa­
rayı idareye geldi. İzzet M e h m e d Pa ş a ’nın
sonuna kadar savunma gücüne mukabil m u ­
hafız Serezli Yusuf Paşa’n m düşmanla gizlice
temas edip buranın Ç a ra ve maiyetindeki R u ­
meli askerleriyle beraber cna iltica etmesi
V a rn a ’nın düşman eline geçmesine sebeb el-
d u (11 ekim 1828). Kadrıâzam ve serdarı ek-
rom öcndcrli M e h m e d Selim Paşa kıımanda-
f.mda olarak İstanbul’dan ikinci bir ordu gön­
dermiş olan İkinci M a h m u d , bu vaziyetten
çok yavaş ilerleyen serdarı ekremi sorumlu
gördüğünden onu azletti ve İzzet Mehrned
Paşa'yı sadarete getirdi (26 ekim 1828). Kış
mevsimi yaklaşmaya başlayınca Uuslar Siiis-
tre muhasarasını bırakıp çekildiler.
Anadolu ve Kafkas cephesindeki Rus
kuvvetlerinin de ilerlemesi oldukça sür’atliy-
di. Am iral M encikof ve Greigh çetin bir m u ­
hasara sonunda önce A na na <6 haziran. Bazı
kaynaklara göre de, 2S haziran) daha sonra
da Poti ve diğer sahil kalelerini aldılar.
İran savaşları galibi general Paskiyeviç
(Paski6witch) emrindeki kuvvetlerle yaptığı
gayet cür’etli harekât ve hücumlar sonun­
da K ars şehri ve kalesini ele geçirdi (T e m ­

2SÛ9
m uz). Ağustos ayının sonu gelirken  h ıska
da teslim olmuş bulunuyordu.
Mora’rtm kaybı
O sm anI; devleti, Ruslarla cepbelcrde sa­
vaşırken M ora ve adalar meselesi iciıı de uğ­
raşm ak zorunda kalmıştı. Bâb-: âli, ordu­
larının çarpıştığı bu sırada, Fransa ve İn­
giltere ile siyasi münasebetlerini tekrar kur­
mayı faydalı görerek teşebbüse geçti. îki
devletin elçileri İstanbuîa döndüler. Lâkin,
b u hiç bir fayda vermedi.
M ora ’daki Csmanlı-Mısır kuvvetleri, N a ­
varin olayından sonra 1HÏ8 bakarına kadar
burada kalmışlardır. A nc a k başlıyan Rus sa­
vaşından başka, İngiltere'nin buradaki Mısır
kuvvetlerinin ayrılmaları hususunda doğru­
dan doğruya M e h m e d A li Paşa ile arılaşma­
sı durum a değiştirdi (6 ağustos 1828). Diğer
tara;tan üç mQ.tetik, Ingiltere, Rusya, F r a n ­
sa aralarında anlaştıktan sonra Mısır ve O s ­
m a n l I kuvvetlerinin M ora'dan uzaklaştırılma­
sı ve bursların işgali vazifesini Fransa’ya
vermişlerdi. General M aiscn kumandasında­
ki Fransız kuvvetleri Mesenya'ya çıkıp (29
ağustos) ilerlerden., İbrahim Pasa vc birlik­
leri. İngilizlerin verdikleri gemilerle üç se­
ne kaldıkları M o ra 'dan padişahtan emir al­
maksızın ayrılıp yittiler (E kim ). Fransızların
hem en h em en hiçbir m ukavem et görmeden
bütün yarımadayı kolayca işgal etmeleriyle
Varna kafesinin Rusiara testimi
( B ir Almarr ressamına göre)
2910
buradaki Osmsnlı hâkimiyeti kat’i olarak so­
na ermiş oldu. M o r s ve Kiklad adaları hak-
kındaki yer.i bir Londra protokolü ile bura­
ların İngiltere, Fransa ve Rusyanin m u v a k ­
kat kefaletleri altına alındığı açıklandı ( K a ­
sım 1828). Bâb-ı âli buna karşı şu buhranlı
ânında hiçbir şey yapabilecek durum da d e­
ğildi.
Kış olayları, sadnâzamııı azli
K a r a savaşlarının cereyan ettiği sırada
kesif bir faaliyet gösteren Rus donanması
Karadeniz ve Çanakkale boğazlarını kapatmış
bulunuyordu. Neticede İstanbul'da kıtlık baş
gösterdi. B u sefer İzzet M e h m e d Paşa azil
olunarak sadaret ve serdar-ı ekremlik Reşid
M e h m e d Paşa’ya verildi ((28 ocak 1829). F a ­
kat Karadeniz R u s donanmasının Süzobolu’y u
almasına mani olunamadı (28 şubat).
Herşeye rağm en savaşın ilk yılı O s m a n ­
lIlar iein başarılı sayılmış, imparatorlukta
siyasi ve askeri işlerin yeni bîr düzene k o ­
nulmasından sonra, pek kısa zam anda yalnız
m ukavem et kabiliyetinin değil yapılanların
da oldukça ve ümidin fevkinde benimsendiği
görülmüştü. Diğer taraftan büyiil; bir hayal
kırıklığına uğrayan çar Nikola, Prusya’ya bir
seyahat yaparak kendisi için birtakım siyasî
menfaatler elde etti. B u seyahatinde Prusya-
nın Avusturya ile işbirliği yaparak Rusya’nın
karşısına çıkıp harbî önlemeleri ihtimalini
ortadan kaldırmıştı. Eöylece çar yeni yıl sa­
vaşlarına hazırlanırken daha seri bir başarı
ümid etmekleydi,
R u m âsilerle çarpışmalar, İnebabtı’mn
kayt edilmesi
Pransıziar tarafından işgal edildiğin: gör­
düğümüz M ora yarım-adasından sonra, bu
sefer ayaklanan Yunanlılar. Fransızların da
yardımı ile Karlı-eli (Akarııanya) bölgesini
almak üzere faaliyete geçmişlerdi. Osmanlı
ordularının Rus savaşlarıyla meşgul bulun­
ması onlara müsaid bir vasat (ortam) yarat­
mış bulunuyordu.
M o r a ’da ciddi m ukavem et gösteren Ri-
yon’daki Mora-Kssteli (Kasteli Moreas, Cha-
teau de Mcree) general Schneider’in şiddetli
bir taarruzu neticesinde kaybedilmiş bulunu­
yordu ((K asım 1S28). B u n d a n sonra ilkbahar­
da tekrar faaliyete geçmiş bulunan âsile­
rin Korinth körfezinin kuzey kısmındaki
R u m el i-Kasteli (Antiriyonda Kasteli R u m e ­
li®s) üzerine hareketleri başlamıştı. Za^cl-
las ile Hacı Hristos karadan, Miaoulis deniz­
den b u mevkie karşı hücum a geçtiler. Fran­
sa ve İngiltere’nin her türlü yardımı ile âsi­
lerin deniz kuvvetleri önce İnebahtı boğazı­
na girerek Rumeli-Kasteli’ni ateş altına aldı­
lar (24 mart 1829). Fransızların da iştirakiyle,
palikaryalar, b u sırada, karadan hücum et­
mekteydiler. İki taraflı p ek şiddetli tazyik
(basınç) karşısında Osmanlı müdafilerinin
dayanması kırıldığından zz zam anda kale âsi­
lerin eline geçti. B u n d an sonra da, bütün
civarı ve etrafının istilâya uğradığı ve her
türlü yardımlardan da ümîd kesildiği için
Karls-eli sancağı merkezi İnebahtı (Lepanto)
kalesi de Fspodistrias'a teslim olmak sorun­
da kaldı (Mayıs 1823).
R us savaşlarının ikinci yılı
Sadrıâzam Reşid M e h m e d Paşa’nın Sü-
zebolu’yu kurtarma gayretleri hiçbir netice
vermemişti. Mayıs ayı geldiği zam an batıda­
ki Rus kuvvetleri başına getirilen general
Dibiç (Diebitsch) doğru Silisîre üzerine yürü­
dü. Aynı zamanda general Roth da Pravadi’ye
yaklaştı, iakat burada sadrıâzam ve serdar-ı
ekrem Reşid M e h m e d Paşa'dan şiddetli bir
darbe yiyince çekilmek zorunda kaldı (25
mayıs). A nc a k R aho va'nm kaybı (10 hazi­
ran) durum u yine değiştirdi. Silistre önlerin­
de oyalanmadan ileri harekete geçen Dibiç,
Roth’un kuvvetleri ile birleşip seri bir hare­
ketle Prevadi’deki serdar-ı ekrem kuvvetle­
rine baskın yaptı. Başarılı hir m eydan savaşı
verip kendine yol açar, serdar-ı ekrem V a r ­
na ile ş u m n u arasında Gülefçe mevkiinde
yaptıi'ı çarpışmada durum lehine inkişaf et­
mekte iken tesadüfi bir cephane patlaması
orduda karışıklık çıkardı. Dağılan ordu top­
larının büyük kısmını terketti. Resid M e h m e d
Paşa da güçlükle Su m nu 'y a çekilebildi (H a ­
ziran). E u sayede R uslar Balkanlarda ordu­
larına geçit açmış oldular. A z sonra Sil istre­
nin de teslim olması (1 temmuz) buradaki
Rus kuvvetlerini serbest bırak ı. Sadrıâzam,
Su m nu 'da muhtemel bir hücuma karşı bek­
lerken Rus orduları cür’etkâr bir hareketle
K am ç ik çayı boyunca ilerleyip Balkanları
astılar (14-17 tem m uz). Bizzat general Dibic,
.M ¡sivri üzerine yürüdü, Burgaz’ı aldı. Aydos-
iaki Osmanlı birliklerinin mukabil hücum u
m uvaffak olamadı ve sen m ukavem et noktası
îsliinye ( = Sclmraıo — Slivno'j muhasaraya
alındı.
B âb*ı âLi’nin bağım sız Y u n a n ista n a rıza
gösterm esi ve E d irn e ’n in teslim olm ası
İşte tam bu kritik anda, bağmışız bir
Yunanistanın kurulması hususunda anlaşmış
bulunan Fransa, İngiltere ve Rusya, Bâb-ı
âli'ye ulaştıkları neticeyi bir nota halinde
bildirdiler (9 temmuz) Fransa vC İngiltere’
nirt İstanbul'da elçilerinin verdiği bu notaya
giire M ora ile Kiklad adalarından mürekkep
olmak üzere bir Y u n a n devleti kurulacak,
burası krallık ile idare ediiecek, krallığa
Fransa, İngiltere ve Rusya hanedanına m e n ­
sup olmayan biri getirilecek, bu krai üç d e v .
leîin muvafakatiyle tayin olunup krallık
onun hanedanına aid olacak, Yunanistan, O s ­
manlI devicene yılda bir buçuk milyon k u ­
ruş verecek ve ayrıca topraklarını mecburen
terk edecek olan müslümsnların mülklerinin
bedellerini de ödeyecekti.
B u sefer Osmanlı devleti bunları kabul
ettiğini bildiren bir cevabı verm ek zorunda
kaldı {15 ağustos). O n a baş eğdiren, bu ce­
vabı verdiren ilerliyen Rus orduları idi.
Ç ünkü a2 evvel İsiimye'yi de alan (10
ağustos) düşmana Edirne yolu açılmış, m u ­
kavemet edebilecek esaslı tek birlik dahi kal­
mamış bulunuyordu. General Dibiç’in asker­
leri Yaııbclu üzerinden süratle Edirne’ye y ü ­
rümekteydiler. K er nekadar b u sıralarda,
Edirne'nin etrafının m ü m k ü n olduğu kadar
tahkime çalışılmaya başlanmışsa da, b u n u n
kısa bir zam anda ikmâli ile m ukvem et im ­
kânsız görülmüştü. Balkanların güneyindeki

Anadoluda, doğu cephesindeki savaşlar

da osmanlıların aleyhine cereyan etmekteydi.
B u tarafın seraskerliğine getirilen Eğinli H a ­
cı Salih Paşa ve ordu kumandanlarından
Hakkı Paşa daha ilk anda müşkül durum a
düşmüşler, Erzuruma yürüyen Rus ordularına
karşı yaptıkları Soğanlı-di ,4 savaşını kaybet­
mişlerdi (Haziran IS20), Ciddî bir m u k a v e ­
met görmiyen Rus kuvvetleri ilerleyip Erzu-
ru m u muhasara ederek kısa zam anda b u ­
rasını almışlar (8 tem m uz), Bayburt ve Trab­
zon yönlerine doğru harekete başlamışlardı. R u s generali Dibic

2311
belli başlı kum a n da n ve idarecilerin, serasker
kaym akamı Rıfat, İbrahim ve Çirmcn kay­
m akam ı Vecih: Paşaların da katıldığı Edır-
nede yapılan toplantıda, ruslarla muharebe
edilmemeye karar verilmişti, M evc ud derme -
çatma bir iki birlikle m ü m k ü n olmıyan m u ­
kavemete kalkıp şehrin ve dolaylarının bir
de tahrip ve yağmasına sebeb olmak düşün­
cesi bu kararı aldırmıştı. Onıki bin kişilik
bir düşm an kuvveti Edirne'ye yaklaştığı za­
m an, heyecanlanan halkı yatıştıran Vecihi
Paşa, şehir adına göndermiş olduğu hey’etten
Rusların teslim tekliflerini öğrendi ve bir giin
sonra da d üşm an ordusu savaşsız Edirne’ye
girdi (22 ağustos 1828 -21 safer 1245, Bazı
kaynaklara göre, 19 ağustos 1829 -18 safer
1245).
Eâb-ı â ii’n in barış istemesi
¡Muhtelif kimselerin; general Dibiç’in as­
kerleri yergun ve ric’at yolları kolayca kesi­
lebilir bir d urum da idiler. Eğer M akedonya
ve Arnavutlukta bulunan Osmsnlı birlikleri
E d im e n in imdadına yetişmiş olsalardı rus-
larm yenilgiye uğramaları ve mahvedümele-
ri mukadderdi, mütaleasmda bulunduğu bu
son olay Ormanlıları barış istemeğe mccbur
bıraktı.
Doğu A nadoluda E r /u r u m u n kaybından
sonra Rumeiide de E d im e n in teslim olması
ve H u » atlılarının KIrklareli, liüleburgaz,
Çorlu ve nihayet Tekirdağ ve E nez önle­
rinde görülmeleri padişahın ve devlet rica­
linin metanetini kırmış, ümitsizliğe düşür­
müştü. Ç ü n k ü Kus başkumandanı Dibiç, doğ-
rudsn doğruya İstanbul u tehdit etmekteydi.
Saray-içi sahasından
2912
A n c a k b u son vaziyet diğer devletleri de h a ­
rekete getirdi. Bâb-ı âli, Prusya kralının gön­
derdiği zat ile elçi Rovaye'tün barış için ara­
buluculuğunu isterken, İngiliz ve Fransız el­
çileri de Dibiç’in ilerlemesini önlemek üzere
ellerinden geleni yaptılar. General Dibiç,
bunların da isteği üzerine savaş hareketlerini
durdurdu. Edirneyi geçmiş olan düşm an bir­
likleri durduruldular.
Sadrıâzam daha evvel mütareke için
Ruslara başvurmuş (6 ağustos) ve önce de
kralı tarafından tavassuta m em u r edilen
Prusya elçisi Rovaye (Royer) bazı gayretler
sarfetmişti. A z sonra Prusya kralının olağan
üstü elçisi ve aynı zam anda çardan da yet­
kili olarak İstanbul'a gelen general V o n Müff-
ling de Bâb-ı âliye Londra protokol!arından
başka yeni birtakım istekleri kabule ikna et­
miş bulunuyordu (16 ağustos)- A n c a k son
olaylar artık d u r u m u tamamen değiştirmiş
bulunuyordu. Devleti âliyyeyi temsil en barış
için Edirne’deki Dibiç karargâhına gelen S a ­
dık Efendi Cbaşdelege) ve Em in Bey-zâde
Abdülkadir B ey (ikinci delege) in riyasetin­
deki Osmanlı hey'eti burada kısa süren bir
m üzakereden sonra savaşa son veren belgeyi
imzaladılar, daha doğrusu hazırlanan şart­
ları R u s delegesi K o n t Alexis Orloff ve K on t
F. de Pahlen tarafından adeta kabule m ecbur
bırakıldılar (14 eylül. Bazı kaynaklarda 15
eylül 1829).
E d irn e barışın ın esasları
Onaltı m addeden m eydana gelen Edirne
barış anöiaşmasım, Rusya ve Rus tüccarla­
rına tazminat, harp tazminatı ve işgal altın-
Edirn en în gö rünüşü

daki Osmanİı arazisinin boşaltılmasına dair
bir senet ve Boğdanla Eflak'a ait münferit
senet tamamlamaktaydı. Andlaşm anın m a d ­
delerindeki esaslar kısaca şunlardı:
1 — İki devlet arasında devam eden her
türlü h u su m et m ünazaa bugünden itibaren
denizlerde ve karalarda sona erecek ve ba­
rışın devamlı olması için bu barışın şartla­
rına iki taraf ta riayet edeceklerdir,
2 — B u andlaşma ile Rusya savaşkan ev­
velki sınırlariylc Boğdan ve Eflak;, O sm an 'ı
devletine iade ettikten başka, T u n a d a n Ka-
radenize kadar, Dobruea dahil, güneyde Rus
askeri imaline uğrıyan Rumeli ve Balkanlar­
daki bütün kale, şehir ve köyleri de tama­
m e n Osmanlı devletine terk edecektir.
3 — İki devlet arasında batıdaki sınır
hattı, evvelce olduğu gibi, Prut nehri (Boğ-
dana girdiği yerden itibaren) ve onun Tıı-
naya kavuştuğu yere kadar aynıdır. B u n d a n
sonrası T un a nehri cereyanını takiben Hızır
İlyas boğazından Karader.ize ulaşır. T u n a
kolları ¡ilerindeki adalar Rusların tasarrufun­
da, sağ kıyı da evvelki gibi OsmanlIlarda ola­
caktır. Adalar ve OsmanlIlara ait sağ kıyının
bir kısmında tahkimat ve imar işleri yapılma­
yacaktır. H e r iki devletin ticaret gemileri
Tunanın tam boyunca işliyobilecek, aynı za­
m anda İslâm bayrağı taşıyan gemiler de Kili
ve Sünne boğazlarından serbestçe geçecek­
lerdi. Hızır İlyas boğalı her iki devletin sa­
vaş, ticaret gemilerine açıksa da, R u s savaş
gemileri Prut'un Tuna'ya kavuştuğu yerden
yukarı geçemezler.
4 — D o ğ u hudutları; Gürcistan, İmere,
Megril, Guril ve Kafkasya taraflarında b u ­
lunan diğer yerler bîr zam andan beri Rusya -
ya katılmış olduğundan ve Rusya devleti
Türkmen-çay andlaşması ile de İrandan, Eri­
van (Revatı), Nahcivan hanlıklarını da aldı­
ğından, Osmanİı ve Rus devletleri ileride bir
nizayâ m eydan verm em ek gayesile; Guril
memleketinin Karadenizden şimdiki sının ile
giderek İmere hududuna çıkıp oradan en
doğru yolu takiben Alııska ve Kars eyâletle­
rinin Gürcistan sınırlarına bitişik oldukları
yerlere kadar olan hattı sınır tayin etmişler­
dir. B un a £öre; A napa, Poti, Ahıska ve Ahil-
kelek Ruslarda kalacak; Erzurum , Kars, Ea-
yezid (D o ğ u ) şehir ve eyâletleriyle Ahıska
eyâletinin kalan kısmı, OsmanlIlara iade olu­
nacaktır. (R u syam n Gürcistan üzerindeki hâ­
kimiyeti böylece tanınmaktadır),
5 — Boğdan vc Eflak, kendilerine verilen
şartlar ve imtiyazlarla Gsmar.lı devleti tabii­
yetini (uyrukluğunu) kabul ettiklerinden
Rusya da- onların refah hallerinin mütekeffi-
lidir. Kendilerine muhtelif tarihlerde ve şim­
di b u andlaşmada verilen imtiyazat ve m u a ­
fiyeti tekid eden bir senet bu andlaşmaya
yüklenecektir.
2913
I
6 — A kke rm an andlaşmasmdu Sırbİu için
beşinci maddeye ek senedin esasları bilinen
olaylar dolayısile yer it;e getirilememişti. E u n ­
ların hem en yapılmasını ve Sırbistandan ay­
rılan altı nahiyenin tekrar Sırbistana ilhakını
Osmanlı devleti taahhüö ettikten başka b u
barışın imzasından sonra bir ay içinde b u
hususa dair çıkaracağı bir hatt-ı şerifle d u r u ­
m u açıklamayı da kabul eder.
7 — B u andlaşmanın akdiyle Rusya tebaa­
sı, evvelki andlaşmalar gereğince, bütün Os-
manlı ülkelerinde gerek karada ve gerekse
denizlerde eski ticarî serbestiyetine tama-
mıyle sabib olur. B u n d a n böyle R u s tebaa, ge­
mi, ma) ve emtiası her türlü taarruz ve m ü ­
dahaleden masun kaldıktan başka, m ezkûr
tebaa münhasıran R u s elçi ve konsoloslarının
h ü k ü m ve Kaptı altında bulunacaklardır.
Rusya gemilerinde, Osmanlı memurları tara­
fından ne denizde ııe de Osmanlı limanla­
rında yoklanamıyacaktır. Rus tebaasından bi­
rine ait bilcümle emtia veya zahire, tarifesi­
ne göre gümrüğü verildikten sonra, serbestçe
satılması veyahut diğer bir millete devri
m ü m k ü n olduğu gibi yine bu R u s devletinin
tebaasından olan kimsenin memleket zabı­
tasına ihbarına ve ruhsat almasına lü zum
olmadığı ve Rusyadan gelen zahire ile emti­
anın da bu- şartlara tabi olması kararlaştırıl­
mıştır. Osmanlı devleti, Karadenizden Ak-
denize ve Akdenizden Karadeııize geçen d o ­
lu veya boş Rus ticaret bayrağı taşıyan ge­
milerle diğer devletlerin ticarct gemilerine
Boğazlardan ¡jirip-çıkışı serbest bırakacaktır.
Aksine hareket, Rus elçisinin b u husustaki
istidasına çabuk tarziye verilmediği takdirde,
Rusya devletine b u hareket hasm ane telâkki
etmesine ve derhal mukabele-i bilmişle te­
şebbüsüne hak verecektir.
8 — A kk e r m an anlaşmasının altıncı m a d ­
desinde yazılı, iki taraf tebaa v e tüccarının,
1806 dan beri olaıı hâdiseler dolayısile vaki
zarar ve ziyanlarının tazminine dair b u lu ­
n an şart yerine getirilmemiş olduktan başka
b u son savaşta da R u s ticareti daha da z a ­
rara uğradığından, Devlet-i aliyye bunların
taamınatı için, Rusya tarafından tayin oluna­
cak taksitlerle, onsekiz ay zarfında 1,5 m il­
yon maear altınını Rusyaya ödiyecektir.
9 — R u sya devleti bu savaşta pek çok
masrafa girmiş bulunduğundan, Osmanlı d e v ­
leti karşılık olarak Anadolu tarafından bir
arazi parçasını Rusyaya terkettikten başka
miktarı tayin edilecek bir meblâğı da ö d e­
meyi taahhüt eder.
10 — Osmanlı devleti L o ndra’da, Rusya,
İngiltere ve Fransa devletleri arasında akdo-
lunan andlaşmaya (6 tem m uz 1827) m uv a fa ­
kati olduğunu ilân ettikten başka yine b u
devletler tarafından 1823 martında, bu L o n ­
dra andlaşmasının mutlaka icrasına dair h a ­
F. 35
zırlanan ve kabul edilen tazminatın tafsilâ­
tını havi, yayınlanan senede de muvafakat
eder. B u andlaşmanın imza ve tasdiknamele­
rinin mübadelesinden sonra Fransa, İngilte­
re, Rusya devletleri ile Londra şart ve tanzi-
m atmın icrasını tesviye için Osmanlı devleti
tarafından murahhaslar tayin olunacaktır.
11 — B u andlaşmanın imza ve tasdikna­
melerinin mübadelesini müteakip havi bu­
lunduğu şartların, hususile Rumeli ve A n a ­
dolu tarafında iki devletin memleketlerini
ayırd edecek sınırlara dair olan üç ve dör­
düncü maddelerle Boğdan ve Eflak memle­
ketlerine Sırplıya dair olan beş ve altıncı
maddelerin, sür'atle ve tamamen icrasına Os-
manlı devletince hemen teşebbüs olunacak­
tır. Bunlar icra olunmuş addolunabilecekleri
andan itibaren bu andlaşmaya bağlı olarak
yapılan hususi seneddeki esaslara göre O s ­
m anlI ülkesinin Ruslarca tahliyesine mübaşe­
ret olunabilecektir.
12 — B u andlaşmanm temessüklerinin
imza ve mübadelesinden sonra gerek karada
ve gerekse denizde iki taraf kumandanlarına
husumetin sona erdiğini bildiren emirler ve­
rilecek ve bundan sonra vukua gelen harekât
sonunda elde ediien mahaller hemen istirdat
olunacaktır.
Edirnc’de Saray-içinc'e gösteren bu resimde solda barış görüşmelerinin cereyan
»ostancı köşkü vc ortada A dalet kasrı (ku le ), sağda R u s çadırları ve ön plânda da
süvarileri görülmektedir
2914
13 — İki taraf da, tebaalarından hangi si­
m i ve taifeden olursa olsun, gerek savaş es­
nasında gerek imar-ı harbiyede ve etvar ve
hareketleriyle veyahut rey ve efkârlarını
beyanla muhariblerden diğerine alâkalarını
izhar etmiş olanlar affedilecek, can ve mal
bakımından rahatsız edilmeyip, gitmek isîi-
y enleri de, onsekiz ay içinde emlâkini satıp
serbestçe gidebileceklerdir. İstirdat veya zap-
toJunan memleketlerdeki Osmanlı ve Rus te­
baaları da gerek savaş öncesi ve gerek sa­
vaştan beri iktisab eyledikleri emlâki ister­
lerse satıp- para ve eşyalariyle yine onsekiz
ay içinde taraflardan birine geçebilir.
14— Hangi millet ve taifeden olursa ol­
sun iki tarafın harb esirleri bilâ bedel ve
semin, barışın tasdiknameleri mübadelesi aka­
binde, istirdat olunur. Ancak kendi rızasiyle
Osmanlı ülkesinde müslümanlığı veya Rus-
yada hırisiiyanlığı kabul edenler bundan
müstesnadır. Esir mübadelesi hududlarda
olacaktır.
15 — Osmanlı devleti ile Rusya arasında
muhtelif tarihlerde akdolunan andlaşma ve
diğer belgeler b u andlaşma ile değiştirilen
kısımlar hariç tamamen yürürlükte olup iki
taraf da b un u tasdik ederler.
16 — İşbu andlaşma, âkid iki devlet tara-
i'mdan tasdik olunup tasdiknameleri delege­
leri arasında altı haftada m üm künse daha
önce mübadele olunacaktır.
Dört maddelik tazminata ve tahliyeye da­
ir olan senede gelince:
1 — Barış andîasmasının beşine! m adde­
sine gore yapılan, Boğdarı ile Eflak'a aid ek
senedin bir bendinde kayıtlı olduğu üzere,
Tutıanın sol kıyısındaki İslâm beldeleri ve
arazisi Eflak’a terkedilecektir. Aynı Kamanda
yine bu kıyıdaki tahkimat da terkedilip ye­
nilenen! iyece k ve bu halde OsmanlIlarda b u ­
lunan Yergöğü kalesi istihkâmları yıkılıp cn-
'beş gün içinde Huşlara teslim edilecektir. O s ­
manlI askerleri ve dj£er İslâm ahali de mal­
larını ve eşyalarını alıp onlarla beraber çe­
kileceklerdir.
2 — Barış andlaşmasının sekizinci m a d ­
desindeki şarta göre Osmanlı devleti 1806 dan
beri Rus tebaasına ve tüccarlarına muhtelif
zamanlarda vaki olan zarar ve ziyanın taz­
minatı olarak tesbit edilen birbuçuk milyon
Macar altını onsekiz ayda şu taksitlerle'
Ödiyecektir: Andlaşm anın tasdiknameleri m ü ­
badelesinde yüzbini, bundan sonraki ilk altı
ayda dörtyüz bini, ikinci altı ayda beşyüz
bini, üçüncü altı dada yine beşyüz bini tama­
m en tediye edilmiş olacaktır.
B o s t a n c ı- k a s r ın d a O sm a n i ( fa r la R u s i a r a r a s ı n d a E d i m e a n d la ş m a s ı g ö r ü ş m e le r i ( B u v e
b u n d a n e v v e l k i îk i re s im ç a r B ir in c i N ik o fa ’ m n re s s a m S a y g e r v e D e sa rn o c T y a 18 2 9 -13 3 0 d a
y a p t ır ıp b a s t ır d ığ ı a lb ü m d e n a lın m ış t ır )
3 — Andİaşmanın dokuzuncu maddesinde
harp masrafları tazminatının da Osmanlı dev­
letince ödenmesi taahhüd edilmiştir. B u taz­
minatın miktarı on milyon Macar altını olup,
çar bunun ödenmesinde kolaylık olmak üze­
re kabule şayan eşyayı da aynen kabul et­
meğe rıza göstermektedir.
4 — A ndlaşm anm on birinci maddesi şar­
tına göre Osmanlı ülkelerinden Rus işgalin­
de bulunan yerlerin terk ve tahliyesi b u su­
retle tesbit edilen esaslara göre yapılacaktır.
Şöyle ki: Rus tüccar ve tebaasına ait tazmi­
natın (b u senedin ikinci maddesine göre)
yüzbinlik taksitinin ödenmesi ve Sırplıya aid
maddenin <andIaşmada altıncı) yerine ge­
tirilişi ile Yergöğünün teslimi (bu senedin
ilk maddesi) tamamlanınca Ruslar da Edir­
ne, KırkkÜise (Kırklareli), Lüleburgaz M id ­
ye ve îjjŞneadayı ve diğer bazı yerleri boşal­
tacaklardır. Dörtyüz binlik taksit verilince
(bu senedin ikinci maddesine göre) yani al­
tı ay sonra, Balkanlardan denize ve Burgaz
körfezine kadar elan kısım, ilk beşyüz bin
verilince de (bu senedin ikinci maddesine
göre) yani ikinci altı ay sonunda Dobruca ve
T u n a ’dan Karadenize kadar kısımlar R u s as­
kerleri tarafından terkedilip Osmanlı m em u r ­
larına devredilecektir. A ncak Silistre ile Boğ­
dan ve Eflak’ın tahliyesi ise b u senedin üçün­
cü maddesinde yazılı savaş tazminatının ta-
niamen ödenmesinden sonra, iki ay içinde,
yerine getirilecektir. Doğuda, Anadolu tara­
fında Rusların OsmanlIlara terkedecekleri
<.andlaşman:n dördüncü maddesi) yerlerin
boşaltılmasına gelince; barış andlaşmasının
tasdiknameleri mübadelesinden üç ay sonra
bu hususa dair orada Paskiyeviç divanında
yapılacak toplantıda hazırlanan senede ve bu
senedin mübadelesinden sekİ2 ay geçince bağ­
lıyacaktır.
Boğdan ve Eflaka aid münferit surette
A kkerm an anlaşmasındaki esaslar tekrarlan­
makta ve şunlar kaydedilmekteydi;
Voyvodalar, azledilmeleri veya istifaları
hariç hayatları boyunca makamlarında kala­
caklar ve iç meselelerini, andlaşmalarla hatt-ı
şeriflerin esaslarını bozmadan, divanlarında
serbestçe görüşüp halledebileceklerdi. Hudud-
ları Tuna nehri orta hatlı ve Prut suyu men-
baına kadar olan kavsin kavradığı arazi
parçasıydı. Osmanlı devleti Tunanın sağ kı­
yısında tahkimli yer bırakmıyacak ve bu kı­
yılarda müslümanlarm oturmalarına müsaade
etmiyccekti. Eflak ve Boğdanda da müslü-
manlar oturamıyacaklar, hububat satın ala­
cak tüccar da ellerinde müsaadeleri olduğu
takdirde buralara girebileceklerdi. T un a so­
lundaki İslâm şehirleri ve arazisi Eflak’a
terk olunacak, buralardaki İslâm ahali em ­
lâk ve arazisini onsekiz ay içinde yerlilere
satacaklardı. Yerli idareler hududlarına ka­
rakol ve karantina koyabilecekler, hattâ m a ­
B A R IŞ S O N R A S I D E V R E , C E Z A Y İ R ’İN İS T İL Â Y A U Ğ R A M A S I,
M IS IR V A L İS İN İN İS Y A N I
Osmanlı devleti, barıştan sonra da m e m ­
leketin her sahada muhtaç olduğu ıslâhatı
istediği gibi yürütecek bir sükûnete, rahata
kavuşamadı. Gerek E d im e andlaşması ve ge­
rekse ona bağlı senetlerin ahkâmının yarat­
tığı güçlüklerin yanında yeniden meydana
gelen çok önemli iç ve dış gaileler birbirini
takip etti.
Y ım a nistana verilen yeni haklar, son
harbin sarsıntıları
Edirne andlaşmasının metni İngiltere’ye
varınca Osmanlı devletinin bekası o kadar
şüpheli görülmeğe başlandı ki, yeniden ku­
rulacak olan Yunanistamn idaresinin böyle
bir devlete bağlanması doğru görülmeyerek
‘ am am en müstakil bir devlet olmasına karar
verilmiş, Fransa ile Rusya ve Avusturya bu­
nu kabul ettikleri gibi Bâb-ı âli de kabul zo­
runda kalmıştı (24 nisan 1830). Bir nota ha­
linde verilen ve Osmanlı devletince de ister
istemez kabul edilen bu yeni kararlar; Aspro
2916
aşları voyvodalar tarafından verilen silâhlı
neferleri bu işlerin icrasında kullanabilecek­
lerdi. Şimdiye kadar padişahlara verilen za­
hire. koyun, keresle bundan sonra ver ilmi -
yecek, bu memleketlerin halkı angaryada
kulianılamıyacakUr. B una mukabil Hazine-i
âmirede yeni durum dan hâsıl olan zararları
telâfi için 1802 hatt-ı şerifine göre cizye. ıy-
diye ve rikâbiye namiyle verilen senelik
vergi hariç yeni bir yıllık vergi verecekler­
dir. Bunun miktarı iki taraf arasında karar­
laştırılacak ve bu tesbit edilenden başka ne
ahaliden ne de voyvodalardan bir talepte bu-
lunulamıyacaktır. Voyvodası değişen m e m ­
leket sadece bir yıllık meblâğ ¿diyeceklerdir.
Her iki memleket çok sıkıntı çektiklerinden
vermeleri icab eden vergileri de Rusların bu­
raları tahliyesinden iki sene sonra ödemeleri
kabul edilmiştir. Rus işgalindeki idare şekli
de iki memleketin meclisleri tarafından ka­
rarlaştırılacak ve OsmanlIlar bunu kabul
ederlerse tasdik edeceklerdir.
Avusturya elçisi, bu Edirne andlaşması-
nı, «muzaffer bir devletin zayıf bir düşmana
şimdiye kadar kabul ettirmiş olduğu andlaş-
malardan hepsinin en ağırı» ve Bâb-ı âli’nin
«artık bağımsız devletler arasında sayamadı­
ğına» bir alâmet olarak vasıflandırdı. A z
sonra, Yunanistan için yapılan teklifler sıra­
sında Mctternich de, b u gibi şartlar altında
«Osmanlı devletinin yaşamakta devam etmesi
tamamiyle şüpheli bir hale geldiği* nl söyledi.
potamos suyu (Misolongi batısında) ağzından
Zeytin (Lam ia) körfezinde Spcrchius nehri
ağzına doğru çekilen hattın güneyini ve Ağ-
rıboz. Skyro. Kiklad ve Şeytan adalarının
müstakil bir prenslik olan Yunanistana veril­
diği şeklinde idi.
Osmanlı devletini en çok düşündüren bir
mesele de. harb tazminatının ağırlığıydı. B u
kadar parayı bu müddet içinde ödemeğe asla
imkân yoktu. Bun u n üzerine, bazı yabancı
elçiliklerin tavsiyesiyle Halil Paşa büyük el­
çi ve Süleyman Necib Efendi elçilik müste­
şarı olarak Petersburg’s yollandılar. Vazi­
feleri, R u s çarının insafına bas vurarak taz­
minatı hafifletmekti. Bir hayli uğraşıldıktan
sonra tazminat sekiz milyon Macar altınına
indirildi. İlk taksit olarak iki milyon öde­
nince, Rus kuvvetleri Silistre hariç olmak
üzere işgal altında bulundurdukları yerleri
boşaltacaklardı. Kalan altı milyon altın, altı
yılda ve eşit taksitlerle ödenecekti (Haziran
1830). A nc a k bundan sonra taksitler ödendik­
çe evvelâ Tuııa nehri -Karadeniz bölgesi, m ü ­
teakiben Boğdan ve Eflak (O cak 1834 -R a ­
mazan 1249), en nihayet Silistre (Nisan 1836 -
Zilhicce 1251) nin Ruslar tarafından boşaltılıp
Osmanlı egemenliğine terki temin edilebil­
miştir,
Osmaniı devleti savaşta hem toprak kay­
bına uğramış, hem bir parçası bütün halinde
ayrılmış, hem de ağır bir tazminat yüklenmiş
olmaktan mâda, Rusyayı artık askerî güçle
yenemlyscek ve bu daimî tehlikeyi bertaraf
edemiyecek duruma düşmüştü- Diğer taraf­
tan bu savaş ve sonradan devam eden olay­
ları imparatorluğun Rumeli bölgesini pek
derinden sarsmış bulunuyordu. Bilhassa dev­
letin İsianbuldan önce başşehri bulunan Edir­
ne'nin düşman istilâsı geçirmesi müsltiman
halkın maneviyatını pek bozmuş ve genel
bir muhacerete sebeb olmuştu. O kadar ki
az zamanda yalnız Edirne’nin 140 bin civa­
rında olan nüfusunun 100 bine indiği görül­
dü. B u vaziyetlerden üzüntü duyan padişah
İkinci Mahrnud halkın mâneviyatmı kuvvet­
lendirmek gayesile az sonra bir Edirne seya­
hati yapmayı faydalı buldu (Haziran 1831).
Edirnede kaldığı müddet içinde askerî m ü ­
esseseler! teftiş ettikten başka, Meriç üzerin­
deki büyük köprünün yapılması emrini verdi
ve şehrin eski hareketini kazanması için alâ­
ka gösterdi.
Kakat imparatorluk öyle bir devrine gir­
mişti ki iç ve d ıs gailelerin sonu gelmiyordu.
Henü z Edirne seyahati yapılmadan ve son Sultan İkinci M a h m u r u n mânalı bîr portresi
savaşın yarattığı zaafın cn şiddetli devrinde,
devletin kuzey Afrika batısındaki bir ülkesi
olan Cezayir-i garb ocağı, tıpkı imparatorluk
hücuma uğramış bulunuyordu.
gibi batının teknik ilerleyişini takip edemedi­
ği için Akdcnizde donanm a bulunduran A v ­
Fransızların Cezayir! istilâsı rupa devletlerine karşı savaş kudretini sa­
manla kaybetmişti. 1815 yılında toplanan V i­
Osmanlı imparatorluğunun bir parçası yana kongresinde korsanlığa son verilmesi

2917
kabul olunmuş ve b u kararı İngiltere yürüt­ kibirli ve dünya ahvalinden tam am en gafil
meğe m em u r edilmişti. Ertesi yıl kuvvetli bir bir zaltı. Direktuvar idaresi zamanında, yani
İngiliz filosu Cezayir limanını topa tutarak 1797 yılmda Cezayir dayısı Fransa’ya harç
donanmayı batırdı. Cezayir dayısı dize gelip olarak bej milyon frank ve bir miktar h u b u ­
hıristiyan esirleri serbest bırakmayı, daha bat vermişti. B u borcun tahsili ise, iki Y a h u d i
evvel aldığı fidyeleri iade etmeyi ve donan­ tüccara havale olunmuştu. Frsnsa bu. borcu
m a masrafını ödemeği kabul zorunda kaldı. tanıyor, lâkın bazı hesap ihtilâfları yüzünden
Bnylece, Cezayir-i garb büsbütün zayıflamış ödemeyi durdurm uş bulunuyordu. Dayı H ü ­
oldu. Eskiden beri burada gözü olan Fran- seyin Paşa, alacağına kargılık bir kısım
sızlar, bu fırsatı kaçırmak istemediler, Hele Fransız gemilerini zaptetti. Fransa konsolo­
Osmanlılarm Rusyaya karşı giriştikleri son su, meseleyi görüşmek üzere geldiği zam an
savaş yüzünden müşkül durum da bulunm a­ da dayı onun tavrı karşısında hiddete kapı­
ları büsbütün işlerine yaradı. B u sırada C e­ larak elindeki yelpaze ile yüzüne vurdu (30
zayir-i garb dayısı bulunan ■İzmirli Hüseyin ağustos 1327), Cezayir-i garb dayısı tarziye
Paşa oldukça okur yazar, lâkin son derece vermeyi de reddettiğinden mesele büyüdü.
Bâb-ı fili dayı Hüseyin Paşa’ya Fransa ile
bileceğini sandığından buna yanaşm ak iste­
medi. Fransa devleti de I\’avarin olayından
sonra M o r a ’y a kuvvet gönderdiğinden bütün
arzusuna rağmen Cezayire karşı ciddî bir h a ­
rekete girişemeden don anm a ablukası ile ik­
tifa etti. Ü ç senelik bir abluka ve semeresiz
kalan uzlaşma teşebbüslerinden sonra Frsnsa
hükümeti, o sırada pek müşkii bir durum da
olan Bâb-ı âli’nin, Cessayir-i garb üzerinde
bulunan haklarını hiçe sayarak daha esaslı
bir harekete karar verdi ve İngilterenia m u ­
halefetine rağm en Fransa başvekili Polignac
kı'tıdi iç politikası icabı Cezayı M u..ıb da­
yısına karşı bir sefer tertib etti. Y ü z savaş,
beş yüz nakliye gemisiyle Cezayire gelen
Fransızlar, karaya 36000 kişilik bir kuvvet
çıkardılar (12 haziran 1830), Hüseyin Paşa,
kısa bir savaştan sonra teslim olmak zo­
runda kaldı (5 tem m uz). Rus savaşında ta­
m a m e n takatsiz düşen Osnıanlı devleti ise bu
deniz aşırı ülkesine hiç bir JCi'ili yardımda
hulunamıyarak sadece olayı Fransa nezdinde
protesto etmekle iktifa etti. Bâb-ı âli b u isti­
lâyı hukuken uzun zam an tanımamakla bera­
C e za y ir ’in son dayısı H ü se y in Faşa ber fi’len Cezayir-i garbı ebe­
diyen kaybetmiş ve M o r a ’dan
sonra imparatorluğun b u parça­
sı da elden gitmiş oluyordu

S ırb istan v e S isam ’a m u h ta ­

riyet Y tm an istan a arazi
verilm esi

Devlet-i aiiyye, b u uzak ül­

kesine bir yardım yapam am anın
aczi içinde protestolarla iktifa
ederken, E d i m e barış andlaş-
masının bir şartına göre de Sır-
bistanm muhtariyetini temin
eden hatt-ı şerifi çıkardı (A ğ us­
tos 1830),
Evvelce kendisine bir takım
imtiyazlar verilerek başknezliğe
Dayı H ü s e y in P a j a ’ nın Fransıı konsolosunu tahkiri getirildiğini gördüğümüz Miloş
(Bir Fransız resminden) Obrenoviç, memleketinin tam

2918
 muhtariyeti için o zam andan itibaren onbeş gos’taki hükümeti yegâna meşru hüküm et
yıl durm adan çalışarak elinden geleni yap­ tanıdılar. Sonra müstakil Yunanistan için kral
mıştı. Nihayet Ruslar Edirne barış andlaşma- tayini, hudutların tevsii ve idari işlere ait
sına dere ettirdikleri bir m a dd e ile onun bu nizam nam e bakımından yeni kararlara varıp
çalışmasının semeresini mükafatlandırmış­ bunları Bâb-ı âliye bildirdiler (21 tem m uz
lardı. Çıkarılan hatt-ı şerife göre: Sırbistan 1832). B u n a göre; Y u n a n krallığına Bavyera
Bâb-ı âliye vergi verir bir emaretti ve yal­ kralının oğlu Otto (.Othcn) tayin ediliyor,
nız Bei-grad kalesinde eskisi gibi Osmanlı Aspropotama suyunun denize ulaştığı yere
devleti askeri bulunacaktı. Zabıta, adalet, kadar olan kuzey hududu, batıda Karlı-eli
mezhep, maliye işlerinde Sırp hükümeti ta­ A karm any a) de katılarak K a r d a körfezine,
m a m e n müstakil hareket edecek ve millî as­ doğuda ise Vole (Golosj körfezi güneyine
ker birlikleri kurabilecekti. B u n d an uz son­ doğru genişletiliyordu Buna mukabil de Os-
ra da Sırbistan prensliğinin Miloş Obrennviç manlı devle'ine orıiki milyon frank veri!m ek­
soyuna veraset yolu ile intikali beratı veril­ teydi. İstanbul’da cereyan eden biraz m ü z a ­
miştir (Eylül 183G). İki sene sonra bu m u h ­ kere. ve görüşmelerden sonra İngiliz, F r a n ­
tariyeti Ege denizi adalarından Sisama veri­ sız, R u s sefirlerine muvafakati mutazamrrun
len takib etmiştir. höccet verildi (26 aralık 1832). Böylece Y u n a n
krallığı da teşekkül etmiş oldu.
İlk R u m isyanları sırasında ve sonra da
devam müddetince Sisamlılar büyük faaliyet Eâb ı âliye bu imtiyazları havi notayı
gösterdiler ve bağımsız Y u n a n devletinin k u ­ ve diğer teklifleri kabule m ecbur eden şey-
rulmasında bu gayretlerinden
ötürü önemli rolleri oldu. A n ­
cak Y u n a n devleti kurulunca
Sisam onur, hudutları dışında
bulunduğundan Osmanlı idare­
sine karşı pek müşkil durum da
kalmışlardı. İşte bu hal dolayı-
sile Fransa, İngiltere ve Rusya
devletleri Sisamı himaye mak-
sadile hazırladıkları bir takım
imtiyazları havi notayı Osmanlı
devletine vererek bermutad k a ­
bul ettirdiler (10 aralık 1832).
Onsekiz maddeyi ihtiva eden
notanın esasları şunlardı: Sisaın-
da u m u m ! bir af ilân olunup,
ada seçimle kurulacak bir mu-
teberan meclisince idare oluna­
cak ve idari teşkilâtı da bu
meclis kuracaktı. Meclisin baş­
kanlığını, Sisam beyi denilen Cezayir se hrini.n 1829 d a Fransız don anm ası tarafından
ve Bâb-ı âli tarafından, mutlaka b o m b ard ım a n ı
ortndoks m ezhebinden olmak
şart iyi e, seçilen zat yapacaktı.
A d a d a asker buhınmıyacak ve
her sene Osmanlı devletine mak-
tuan dörtyüz bin kuruş vergi
ödiyecckti.

Bunu hem en Yunanistana

verilen yeni bir muvafakat
hücceti takip etti. M uva kka t bir
senato tarafından idare edilmek­
te olan Yunanistanda durum
karışıktı. Kapodistrias’m öldü­
rülmesinden sonra onun yerini
tutacak kimse de bulunamadı­
ğından, partiler birbirine karşı
pervasızca harekete başlamış­
lar, iş bir iç harbe kadar git­
mişti. Londra’da toplanan üç hâ-
-m i devlet temsilcileri önce Ar- 1830 da Cezayir şehri

2919
 lerin başında artık had halinde bulunan M ı ­
sır valisi meselesi idi.

M ısırın d u r u m u ve K a v alalı M e hm ed
A li Paşa

üçüncü Selim devrindeki vukuatı n a k ­

lederken yazdığımız üzere Mısır eyaleti vali­
liği isler istemez Kavalalı M eh m ed Ali Pa-

Solda: Kapodistrias, sağda: M . O bre n o v iç

O sm anlr fm parato rlu ğu nu n Edirn e andlaşmast h ükü m lerinin yerine getirilmesinden sonra
A v r u p a kıtasındaki vaziyeti ( E . 2 . K a r a l ’ ı Osm a n it T a r ih im d e n tadilen alınmıştır)

2920
 İkinci M ahm ucPun ıslahatı ve ıslahatçılığı

(İla v e ; 1 7 1 )

★
İkinci M a h m u d tahta geçtiği sı-' j
rada babası Birinci Abdülhamid gibi rine hâkim olarak merkezi idarenin
devam etmekte bulunan bir Osman.Ii n u fu 2 im u hiçe indirmiş o3an âyâr, ve |
—R u s savaşı ile karşılaşmıştı. Bir Saç ! mütegallîbeyi bertaraf edip devlet o- !
yjl sonra Bükreş barışı ile sona erdi­ tori resini bütün memlekevte hakim
rilen ton savacı Osmanlı ü evleti kay­ kılmıştır. B u alanda» yalıma Misit va­
betmişti. Ancak banktan sonraki dev- lisi Kavalalı M ehm ed Ali Faşa, ile ol sn
re de sükûnet' içinde geçmemiş iç ve mücadeleyi kazanamamıştır. M em le­
yeni dış gaileler bir birini takip et­ kette kuvvetli bir merkezî idare ku­
mişti. rulduktan sonra valilerin gittikleri
Önce? devlete kafa. tutan âyân ve yerlerde vergi toplayarak bununla gö- ;
mütegallibe paşalar sonra Sırp, Mem- çın m eleri usulü kaldırılmış ve kendi- j
ieketeyn ve Mora isyanları, dogu kom­ lerine m uayyen maaşlar bağlanmıştır i
şusu Iranın huzursuz politikası, yeni­ Böylece eskiden bulundukları yerin ?
çeri ocağmın ilgası, yenilgi ile sona mutlak hâkimi olan, eyâleti keyfince
eren bir R u s seferL Yunanistanın is­ idare eden, istediği gibi vergi topla­
tiklâli ve nihayet Mısır valisi M ehm ed yan, istediğini hapis, işkence ve idam ;
Ali Paşanın isyanı, devlet ordularının eden ve çok zaman halk: sonuna kn- :
âsi paşaya üst üste yenilmelerinin do­ dar sömüren, icabında devlete bi-e i
ğurduğu teliilkeler ve yarattığı üşün­ kafa tutup azil kabul ei.meyeıı vali- |
tüler MalırmidTu n saltanat müddetini lerin yerini, merkeze tamamen ita- ;
hemen hemen tamamen doldurmuş vr atlı, vazife ve sel illiyetleri tayin ve i
onu yıprandırmış. sıhhatini bozmuş tahdit edilmiş memurlar aldı. Bunîara |
tüberküloza yakalanmasına sebeb ol­ zamanla batı tarzında askeri birlikler i

muştu. Fakat İkinci M a h m u d bütün yetiştirmek vazifesi de verildi. Redif

bu sıhhatim bozan ağır dertler ara­
sında devletî kurtarmak, o nu yaşat­
m a k için var kuvvetiyle çalışmış, ıs­
lahat- için imkânlar yaratmıştı. K e n ­
disinde Osmanlı devletini ve devletin
dayanağı olan müesseseleri ıslâh etmek
sabit, değişmez bir fikir halinde idi.
Yeni düzeni ve batı usulüne göre
talimli orduyu terviç ettiği için tah­
tını ve hayatını kaybeden Üçüncü
Selim‘in yerine Osmanlı tahtına çık-
tığı halde»- ilk iş olarak alâkalı bahiste
yandığımız gibi -sekban-ı cedid" adlı
tâlimi! bit askeri sınıf kurmaktan çe­
kinmedi. Ancak az sonra kopan bir
yeniçeri isyanı bu teşkilâtı ona lağvet- *
tirdi- Hatta tahtı ve hayatı da tehli­
keye girdi. B u n d a n sonra u z u n saman
diğer meselelerle meşgul olarak. ıslâ­
hatın nasıl gerçekleştirilebileceğini ka­
zandığı tecrübelere göre tasarlamış ve
ona göre harekete geçmiştir. M uvaf­
fakiyetlerinin başında artık dejenere
olmuş ve devletin başına belâ kesil­
miş, her yeniüge. bütün ıslahata en­
gel olan “yeniçeri ocağı” m bîr dar-
bede ilgası gelir. B u işte b üyük bir
cesaret ve metanet gösterip sonunda
m uvaffak olmuştur. Tasarladığı yeni­
liklerin tatbiki ise, bundan sonra im­
kân dahiline girebilmiştir.
O n u n muhtelif alanda yaptığı ıs­
lahat gözden geçirtirse -şunlar görülür:
l — İdari alanda :
Evvelâ, memleketin çeşitli böîgele-
denilen bu askerin rnikdarı çoğalınca '
eyâletlerde asken kumandanlar de­
m ek olan “ müşirlikler" kuruldu. Mü- J
şirler zamanla salâhiyetleri genişleyip \
valilik va&i fesini, yâni mülki idare \
âmlrligini de üzerlerine aldılar.
Merkezî idarede iser büyük bir j
devrim oldu. Osmanlı devletinin lıü- i
kümeli başlangıçta Divan-ı îıümayun'-
du. Sonra, bilhassa onsekizincl yüz- ■
] yıl ortalarına doğru “Hademe-i bab>ı
asafi" denilen sadaret dairesi mermtr-
lan bu vazifeyi üzerlerine almışlardı, j
Bunların bir kısmı dîvana m ensup, r
bir kısmı sadaret dairesine m ensup |
kimselerdi. Divan-ı h ü m a y u n ehem m i­
yetini kaybetmişti. Lâkin salâhiyetleri­
ni hukukan muhafaza ediyordu. Bir '<
çok büyük memuriyetlerin devlet id«- i
resinde hiçbir görevi kalmamıştı. Bîr !
çok memuriyetlerin de vassife ve se- j
lâhiyetleri tedahül halinde idi. İdari, j
, ynalı mülkî, askerî işler bu yüzden
i tam bir karışıklık içinde bulunuyordu.
B ütün bunların yanında gayri resmi i
selâhiy etler türemiş, çeşitli müessese- '
lerin zam an zam an devlet üzerinde
n üfuz ve tesiri dalgalanırlar halinde j
Hissedilir olmuştu. ikinci Mahmvıd,
merkez teşkilâtını tamamen batı dev- \
letlerine uydurdu. Böylece:
Sadaret kethüöahg'i 1SS5 yılında
Umur-u mülkiye Nezareti <B a k a n l^ı)
ve 1837 yılında Dahiliye Nezareti ol­
du. 1838 yılında saüareı’.e birleşti
(sonra jsöfi yılında yeniden' ayrı ne-

2921
 i -
ı zaret Olmuş. 1871 de yine bir! eşip
^ 1878 ce tekrar ayrılmıştır),
Reisül-küttûb’lık, 1836 yılında U-
mur-u hariciye Nezareti oldu. Bir ta-
rallan, onun e m m e Hariciye teşki-
lâtı yenicen tensik edilip Dış memle-
ket elçilikleri teşkilâtı m untazam bir
düzene kondu (sonra îSfiS yılında ha-
[ riciye nezareti sadaretle birleşmiş,
2871 yılında yine ayrılmıştır).
Defterdarlık. 1838 yılında Maliye
Nezareti oldu.
çavuşbaşıllk, 1836 ‘yılında DeaiTI
Nezareti isonradan 1870 yılında Ad-
üye Nezareti > oldu.
Yeniçeri Ağalığı* 182& yılında Ser­
askerlik ısonradan lyOS yılında Har­
biye Nezareti) oldu.
D&rya kaptanlığı, unvanı kalmakla
beraber, teşkilâtı modernleştirildi
Î (1878 yılında Bahriye Nezaret: ol­
m uş tur) *
Sadrazamlara. 30 mart 1838 yı­
lından itibaren ■ ‘Başvekil** .denmiştir
(Bu unvan, İkinci. Mabmııd’u n ölü-
m ü n den sonra terk olunmuş, 4 şubat
1878 öe tekrar kul lanı İmiş, aynî yılın
28 mayınında yine terk olunmuş, 29
j haziran L87Q dan 2 aralık ye ‘kû- j
| öar yine kullanılmıştır î.
B u suretle Osmaniı kabinesi ku-
' rulmuş oluyordu. Evvelce, Divan-ı hü-
j m ayu n'u n iki m ü h im üyesi olan Ana-
dolu ve Rumeli kazaskerleri bu yeni
r hükümete daiıü edilıueMişlerdi. B un a
İ karşılık evvelce hükümete İştiraki (
bulunmayan şeyhülislamlar alınmışlar­
dı. B u kabinenin üyelerini bizzat hü­
küm dar tayin ederdi (bu hal. Meşru­
tiyete kadar böyle sürmüştür). Hemen
hem en hiçbir fonksiyonu kalmayan
Divan-ı hüm ayun ise resmen ilga edil- j
! meyerek “ beylikçi, amedei** gibi eski- i
den birer kalem şefi otan memurların
j idaresinde daha ziyade bir süs gibi
m uhafaza edilmiştir. Yeni hükümet
' şeklinin teessüsü ile birlikte bütün
j devlet ■ bürolarî da yeniden düzenlen­
miş, devlet muamelatının yürüyüşü
[ buna göre değiştirilmiştir. OsmanlI
devletinin ilk zamanlarında bütün me-
i seleler divanda görüşülür ve her şey
j padişahlar namına ısdar edilen fer-
i manlaıia halledilirdi. Burada halletii-
| lemcyen işler, ise sadrazamlarm konak-
| larında toplanan ikindi divanlarına
kalırdı. Onyedinci yüzyıl ortalarından
itibaren kurulan Sadaret dairesi git-
I tikçe ehemmiyet kazanmış bir taraf­
tan da fermanların yerin' yavaş ya­
vaş Hstt-ı hümayunlar, yâni padişah­
ların yazılı emirleri almıştı. Bunlar,
ya sadaret, tarafından arzedilen bir
mesele dolayısile veya resen yazılırdı.
Onsekizinci yüzyıldan itibaren ise fer­
manların yerini hemen tamamen Hat-
t-ı hümayunlar almış bulunuyordu.
İkinci M a h m u d . bir değişiklik daha
i | yaptı. B u n a göre meseleler hüküm dara
| değil, hüküm dara arz oiunmak üzere
; M ab eyn başkatibine yazalı olarak bil-
i ! dirilecek» padişah mesele hakkındaki
j i kararım başkâtibe şifahen ifade ede-
ı c«k, û ûa b un u sadrazamın yazısının
! altına ve kendi tarafından sadrazama
; ; hitaben yazıp iade edecekti. B u şekleT ;
“ irade'' dendi.
Sadrazamlar, hükümdarın mutlak
| vekili ve bütün işlerin tek salahiyet
İ ve mesuliyetlisi iken, bu devirden iti­
baren “ Nezaret” yâni “Bakanlık1’lann
j kurulmasile selâhiyet ve mesuliyet
bölüşüldü. Eskiden bir m e m u r . zam an
zaman her cins devlet işlerinde çalı­
şırken yavaş yavaş çeşitli kariyerler
meydana geldi ve Dahiliye, Hariciye
ve Maliye olmak üzere üç ana grupta
toplandı* Bunlar, sivil fmülkiye? me
memuriyetlerdi. Bunlar, kademe ve
derecelere ayrıldı vc aralarında bir *
muadelet esası kuruldu. Bunlara göre j
s ; resmî elbiseler ve işaretler ihdas olun- Ş
f i du. Ayrıca çeşitli devlet islerinin gö- j
i ı rüşülmesi, karara bağlanması, istişarî
; i mütalealar hazırlanması için ve bir j
| nevi teşriî organ vazifesi görmek üzere i
\ çeşitli meclisler kuruldu. Bunların eîı !
| m ühim m i “Medis-I Vâiây-ı Ahkâm-ı
j
Adliye”, “ Dâr-ı Şûray-ı Bâb-ı Âli” ve i
;
I "Dâr-ı Şûrây-ı Askerî”dir. Birincisi,
adlî işlerin,’ İkincisi idari işlerin, üçün-
i ! cüsü ise askerî işlerin en yüksek mer-
ı1 eii vazifesini de göreceklerdi. Böylecet
devletin dayandığı eski müesseseler,
•I yerlerini yavaş yavaş yeni müessese-
ı lere bırakıyordu.
İkinci M ahm ud devrine kadar,
ş devlet hizmetinde bulunanların malı,
mülkü padişaha aitti. Bunların vefat-
[ larında veya azillerinde bütün bunlar
^ ] devlete intikal eder, varislerine veya
î Ü sahiplerine verilmesi sadece bir atıfet
İ sayılırdı- îkinel M a h m u d , bu usulü de
| kaldırıp bu cins mülkiyet haklarının
devamlılığını sağladı. Bir taraftan da
| çeşitli dinlere mensup tebaanın ancak
i cami, havra, ve kilisede ayrılıp b u n u n
dışında devlet kanun ve nizamları
karşısında eşit haklara sahip olması
esasım kabul etti ki. vefatından son­
ra ilân edilen Tanzimat m ana pren­
siplerinden birisi budur.
2 — Mülkî alanda : |
Osmanlı, devletinde baştan beri
yeni memleketler fethedildikçe, yeni
eülüslar oldukça, büyük demografik
(beşerî istatistiğe ait) hareketler vu~
kubuldukça arazi ve nüfus tahrirleri
yapılırdı. Nadiren halkın arzusu üze~
rine bu tahrirler tekrarlanırdı. As­
lında otuz senede bir tahrirlerin tek­
rarlanması kanundu (Kemankeş Kara
Mustafa Paşa lâyihası; Tarih vesika­
ları C :l, S : 6J. Lâkin bu, her zam an
tatbik olunmazdı. Arazinin mülkiyet
2922

vc tasarruf sistemini teabit vc vergi­
leri tayin eden bu mükemmel tahrir­
ler, zamanla terk: edilmiş ve onyedinci
yüzyıl ortalarından itibaren yalıma
yeni yerlerin fethine inhisar etmiştir.
Onsekizinci yüzyılm ilte yarısı içinde
İran‘cilan fethedilen yerler için yapı- j
lanlar ise, son tahrirlerdir.
İkinci Mahmııd. Yeniçeri ocağının
ilgasından iki yıl sonra yıllardan beri
ihmal edilen bu işe de el attı, çünki.
imparatorlukta uzun zaman içinde
vuku bulan çeşitli afetler, salgın h&s-
talıklsrdan başka, siyasi ve iktisadi
sebebler dolayısiyle de m uhakkak ki bü-
yük ve. geniş ölçüde demografik deği­
şiklikler olmuştur. Gerek tebaa üzerin-
de mevcut mükellefiyetlerde adaletin
sağlanması veya bunlarda yapılacak
bir ıslahatın temini hususları gerekse
yeniden yapılması, kurulması lâzım ge-
len şeylerin tesbiti yük.’e*ilecek mü-
keltefiyctlerin ona göre doğru vc adi­
lane tcvziTi ancak bu şekilde, hal i2ıa- i
zır durum u bilmekle m ü m k ü n olabi- j
lirdi. Müverrih Lütfi Efendi bu hu- j
susta <C: 3- S : 143J: »tahriri nufus
kaziyyesi mukaddemce merkezi salta- j
natta (İstanbuIdaJ icra olunmuş ise J
dç gavaili h&rbiyyenin teakubu mânii
tamimi” olduğunu kaydetmektedir
<B&zı kaynaklara göre bu mevzii tah­
rir 1829 da yapılmıştır i. Fakat, İkinci
Mahmud. işin Önemini bildiğinden* j
Edirne barısından sonra tekrar bu me-
seleye avcıet etti, 1831 yılında btitün
memlekete ¡şamil olmak üzere büyük
bir tahrir yaptırdı. B u n u n sistemi es-
kiler« nazaran az çok değişik olmakla
beraber, prensipleri hemen hemen ay- j
nı idi. B u suretle her eyâletin mıfusu
ve emlaki tesbit edilmiş oldu. Nufus
sayımında esas, eskiden olduğu gibi,
yalınız erkeklerdi. Bur.lar, müsliiman-
lar ve diğer din mensupları ayrı ayrı
olmak üzere mahalle ve köy ünitele­
rine göre isimleri ve baba adları ile
yazıldılar, üstelik nufus vukuatının
bundan sonra bu defterlere işlenmesi
kabul edildi. Boylece* lıem vergi h em
de askerî mükellefiyete esas olacak
kayıtlar kurulmuş oldu. Aynı zamanda
bu münasebetle tebaanın vermekle
mükellef bulunacağı vergiler âdil bir
esasa bağlandı. Taşınmaz mallarda*
zirai, ve ticari faaliyetlerin temin et­
tiği gelirlerle bunların dışında kalan
gelirlerden alınacak vergiler için binde
hesabile hisbetler kabul edildi. Ola­
ğanüstü vergilerin almış zam an ve
tarzı belli usullere bağlandı. Herkese
mükellef olduğu vergiyi belirten bel­
geler verilmesi, vergilerin yılda iki
eşit taksitle alınması, ve malî yılba­
şını» M a n olarak kabulü kararlaştı­
rıldı. B u n u n dışında, hiç kimseden
hiçbir suretle hiçbir şey istenmiye-
cekti. B u suretle devlet aynı zaman-
r
i da yıllık gelir tahminlerini yapabil- ?
mek imkânım buluyordu.
Batı memleketlerinde ne zaman- ,
! dar tatbik edilen posta usulü, ikinci j
İ M a h m u d tarafından O sm snl; memie-
i j kelleri için de kabul edilmiştir. Boy- i
? leoe, haberleşme hizmetini devlet üze* \
j rine almış oluyordu. B u n u temin için ' ;
j devlet posta yolları yapacak* posta, va-
* sıtalarını işletecek, vatandaşlar mek- |
; tup ve paketlerini bu sayede istedik- }
i ! leri yere ulaştıracaklardı B u münase- j
i betle her nevi hususi posta teşkilâtı j
ve hizmeti ilga olundu. Bundan sonra ;
; da yurt dışına çıkanların pasaport j
almaları usulü kondu- B u vazife Ka- I
j riciye Nezareti'ne veriMi. Ayrıca, yurt !
içi gezintileri için vatandaşı arın mü- •:
rur tezkiresi adlı bir nevi iç pasaport i
j almaları mecburi yei kabul edildi. Da- ;
ha evvel yabancı memleketlere gülde-
j ; çekler, vazifeli devlet m em uru bile
; o’salar, o memleketin O s m anlı devle- r
İ tindeki elçisinden bir belge almak
mecbur;yetinde idiler. Pasaport usulü i
kabul edilerek bu küçültücü tarz kal-
! dırıldî Yabancı elçilere ise sadece vi- :
j ze hakkı tanındı. Yalınız mürur tez­
kiresi, vatandaşların yurt içi seyahat ,
! hürriyetini sınırlayan bir usuldü (b u ;■
j ) usul ’ise, ikinci Meşrutiyete kadar de- ]
j vam etmiştir).
3 — Millî Eğitim alanında :
j O n altıncı yüzyılda OsmanlI İmpa-
j ratorluğunda orta derecedeki bilgi ve i:
! j kültür, çok yaygındı. Şehir ve kasa­
! balardaki Sıbyan mektepleri iilkokull *
j sayısı, batı memlekctleriie hiç bir j
şekilde kıyaslanmayacak derecede fazla i
; ] idi. §er‘i şerif yedi yaşından itibaren i
dinî vazifelerin ve muaşeret adabı- j
? nm , yazı kıraat ve hesabın kız ve er-
! kek bütün çocuklara öğretilmesini i
mecburi tutmaktaydı ve o zamanlar bu
î ■ «sasın m ü m k ü n olduğu kadar yerine
I getirilmesine çalışılırdı. Ancak, gitgide i
5 b u Sıbyan mektepleri de bozulmuş, |
i sadece Ar abca elifba ile K u r an ve an- i
î îaşılması güç Türkçe bir ilmihal oku- |
i tan daha doğrusu ezberleten müesse- i
ı seler olmuştu. D a h a yukarı derecedeki |
öğrenim dc Yükselme devri ile Dıı- j
f ! raklama devrinin yarısına kadar iyi . ı
idi. O zamanlar devrin ilimlerini oku- !
tan medreseler ve bunlarda ders veren I
bir çok değerli âlimler, OsmanlI mem- j
leketlerinin her tarafına darılmış du­
rumda idi. Onyedinci yüzyılın orta- \
lanndan itibaren bütün ilim ve kül- ı
tür müesseseler i süratle inhitata uğ­
ramış, onsekizinci yüayıîın ilk yarı- !
sından itibaren başlıyan münferit
: hamlelerden olumlu bir netice alma-
i m&miştı. Saplandığı yerde kalmış ve
skolastiğin aşamadığı duvarları ara­
sına sıkışmış olan medrese ise, onye­
; dinci yüzyıla nazaran durum u nu bir
aralık nisbeten hayli düzeltmiş, ıslah
etmiş olmasına rağmen sonradan yi-
2923
İkinci M a h m u d devrine ait bu sayfadaki resim lerden yukarıdaki eski ihtişamım d e v a m
ettiren bir veriri v e barok tezyinattı sa lonu nu gösterm ektedir ( A H o m ’d an )

A şağ ıd a ve solda, kadın ve çocukların sok ak

kıyafetleri tasvir edilmiştir ( M e r y ’a e n )

Altta v e sağda, 1827 de Paris’e tahsile g ö n ­

derilen öğrencilerin resimleridir. Soldaki
sonraları sadrıâzam olan E t h em P a ş a ’drr

2S24
Y u k a r ıd a sağda İkinci Mah-
m u d ’ un 1831 de, aynt z a m a n d a
s*m j * 4' — t ' ^ j vJj «ir rj ji f i
devlet aleyhindeki dedikodular*
ö n ie m e k için neşrine başladsğr ^ t-®j -' 1
«Takvim-î V a k a y ı» adlı haftalık J * i * r j-JT"
resmî gazetenin ilk n ü s h a birin­ JŞ-j’Jp'*—i1J(J
vfi t ¿ 1 / * #-4yJ! ^ v / î j 1'JÎ/ * i j>
ci sayfası. B u H k n ü s h a d a n ev- -rfuj-**-v a **.j^
ve| dağıtılan « M ukaddirne-ı Jrfj-v^r* *—vİJ*1— Jjjf'
Takvim- i V a k a y i» île gazetenin
1
ser i şerife aykırı bulunm adığı
' ^ jc V ı3,/ i jr > W r } / r ' r . T , ' ' * ^ * ^ 0
*rUA.'«S-
ve neşrini îcabettiren sebepler
bildirilmiştir.

¿i—rij*— ¿v.
ıT'jAî'AJ1./**"j-111 J'*1J
jftT- «*>J!- A # ; - ¿ f ^y ■J \ * l v—/

A '-^nV-"-¿iv.« . J ¿’si*1
OjjP ¿.t# '>J
S a ğ d a n ikinci resim de 1833 iari* « /* * £ .—.i at,-. - i .- i . -m ■'-
h inde Galatasaray’d a A skerî
Tıbbîye m ek tebinin açı iıs tö­
reni; altta sağdaki resim de Tc.c-
kspı Sarayı ya n ın d a d a h a evvel
açı îrrüş d a n «C e rra h han e» tas­
vir edilmiştir. H e r eki resim de
O rd ,( Prof. Süheyî U n ver’ in eser­
lerinden alınmıştır.

A!t*'a ve saldaki resim de yine

İkinci M a h m u d d e v rin d e b u la­
şıcı hastalıklar hastanesi olarak
kullanılan K izkulesi’nın bir asır
evvelki d u r u m u n a aittir.
(Bartietften)

2925

ne tereddi yoluna girdiğindân gerçek
man&sıle aydınlık kafalar yetiştirecek i
yüksek öğretim mücssesesi nitelimin- j
den çok uzak bulunuyordu. Hattâ o
şimdi daha ziyade bütün yeniliklere,
maddî ve manevi kalkınmalara, batıîı ¡
görüş ve düşünüşe düşman bulunanlar­
la elbirliği eden ve bu yüzden de za- t
rarlı hale gelmiş olan bir kurumdu,
II. M ahm u d, buna rağmen medreseye
dokunmadı. Hatta gerektiğinde bu
müessese?i okşadı. Çünkü um um î ef-
k&rda hâlâ ' büyük tesiri ve ona Isti-
, kamet verme kudreti mevcuttu. Buna
karşılık batı tarzında okullar açmak
gerekiyordu. B u ise. Üçüncü Ahm ed
devrinden beri bir mücadele halinde
tecrübe edilmiş ve Üçüncü selim dev­
rinde anlatmış olduğumuz müessese­
ler doğmuştu. İkinci M ahm u d, bütün
yeniliklere ve devleti batmaktan kur*
taracak ıslahata engel olan eski ve j
köhne müesseselerin sadece cehalete
dayandığını anladığından bunları za-
; rarsız hale getirmek için cehaleti or­
tadan kaWirmafc ve Kültürü m ü m kü n
olduğu kaçlar yaymak gerektiğine ka- '
rar verdi. İlk iş olarak da ilk öğretimi
şimdilik yalnız İstanbul d a mecburi
hale getirdi. Çünki bunu bile tahak-
j kuk ettirecek vasıtalar ve personel
mevcut delildi v e -gerçi eldeki ilk öğ­
retim programları okuma yazma ba- j
si5 şekilde iıesap ve din bilgisi ver- ı
| inekten ileriye gidemiyordu: lâkin t
İkinci M a h m u d bu işin prensibinin
i vaz'ı gerekeceğini düşünerek bu mec­
buriye'- bir fermanla ilândan çekin- 1
meffdlşft. Bir taraftan daha yüksek
tahsil kademelerine öğrenci yetiştir- |
mek için İstanbul'un çeşitli yerlerinde
“ Rü^diyeler’* kuruldu. Diğer taraftan
da, ilk okulu bitirenlerin onsekiz ya-
f şm a gelinceye kadar tahsil görecekleri
ayrı bir teşekkül olan "Mefcteb-i Clu-
m-ı Edebiye*’ açıldı. B u okula devam
edenlere başarılarına göre aylıklar
| bağlanmasına karar verildi. Bunlardan
maada, devlet dairelerinin küçük ka-
[ demedeki memuriyetlerine orta dere-
| cede tahsilli memurlar yetiştirmek a-
maeile “Mekteb-i Maarif-i Adli” açıldı
tBuradaki adlî sözü okulun adliye
memurları yetiştirmesine delâlet et­
m e/ip İkinci M a h m u d ’un unvanı olan
Adlîdir l.
O devre1 kadar, devleti ilerilendiren
idlerin halka duyurulmasını sağlayan
bir vasıta yoktu. Halbuki, batı m em ­
leketlerinde bu işi gören resmi gaze­
telerin mevcut Olduğunu elçiler ra-
■ porlerile daima bildirmekteydiler- Ni-
■ hay et İkinci M a h m u d ’u n verdiği emir
üzerine ♦‘Takvlm-i vakayi*’ adlı gazete
J b u gaye için kuruldu. Türkçe ve Pran-
sızca olan bu gazete, haftada bir defa
beş b in n ü s h a olarak basılıyor ve
yurdun her tarafındaki resmi daire-
^ . ■ i .. .. % t T, f
¡ lerle dışarıda bulunan elçiliklere •
gönderiliyordu. i
4 -
— Tib ve sağlık alanında :
i j Osmanlı ülkesinde hekimler dışa­
[ ! rıdan gelenler hariç umumiyetle tıb I
j medreselerinden yetişirdi. Önsek izınci
yüzyılda bazı olayların tazyiki ve za­
rureti neticesinde batı tıbbının bir
j kısım hususları OsmanlI hekimlerince
j kabul edilmişti. V ak ’a-i hayriyyeye ka­
dar vaziyet böyle devam etti. Ancak,
yeniçeri ocağı ilga edilip “Asakir-i
mansure" teşkil edilince bun un ba­
rışta ve savaşta hekim, cerrah ihtiya­
cını gidermek Üzere yeni bir müessese
kurulması kabul edildi- İkinci Mah-
m u d ’un, îstanbıılda, Şchzadebaşmda,
Eski-odalar karşısında Tulumbacıbaşi-
n m konağında kurdurduğu Tıbhane ve |
Cerrahhane (14 mart 1827 — 12 şaban
1242) ile medrese tabibi iğine ilk dar­
beyi vurdu. Tahsil süresi dört sene j
olan bu okulun cerratıhane kısmı 1831 {
de Topkapı-Sarayınm deniz: kıyısında ;
! bulunan hastalar odasına nakledildi
ve Fransız cerrahı Sad dö Kalyer j
(Sade de CaliöreJ buraya hoca tayin
edildi. Bir müddet sonra. -i83ö da,
Tıbhane ile Cerrahhanc tekrar birleş­
tirilmek suretiyle yine saray sahasında
bulunan Otlukcu kışlasında tedrisata
devanı eltiler, iki sene geçince Tıb-
hane ve Cerrahhane, Galatasaray’a
nakledildiler ve Viyan a*dan getirtilen
bir uzm an tedris sisteminde geniş ıs­
lâhat yapıp tahsil süresini altı yıla
j çıkarttı. “Mekteb-i Tıbbiye-i Adîiye-i
Şahane" adı verilen bu yeni okulda
öğrenim dili olarak fransızca, kabul
| edildi. Arapça ve din _ dersleri kaldı­
rıldı. Aynı zam anda İstanbul’da ilk
m o dem hastahane açıldı.
Yüzyıllardan beri. genel olarak
Haec dan sonra- Hindistan ve Mısır­
dan gelen bulaşıcı hastalıklar irnpa- :
ratorluğun her tarafına yayılır ve ¡ge­
niş tahribatla bulunurdu. Ulemada
ve dolayısiyle halkta hakim olan,
hastalıkların insanlara Agahtan gön­
derildiği ve bulaşıcı olarmyacağı gibi
esasında islâmiyetle hiçbir alakası b u­
lurun ıyan acayib inanışlar yüzünden
karantina usulü» bir türlü kabul ve (
tatbik mevkiine konulmamıştır. Çünki
onların nazarında karantina gâvur
işiydi ve tatbiki Allahtan gelen bir
ı şeye karşı koymaktı. Halbuki daha
evvel karantina usulünü kabul etmiş
bulunan Mısır'da salgınlar zararlı ola­
mamıştı. O zam an bu usulün bütün
imparatorlukta kabulü için girişilen
bazı teşebbüsler, yobaz güruhunun
muhalefeti ile karşılanmış ve tatbik
edilememişti. Esasında, karantinayı ;
emreden tek din islâmiyetti. Buna ;
j rağmen memlekette hakim bulunan i
cehalet ve gericilik buna engel olu­
yordu. Nihayet 1S3Ö dan sonraki yıl­
larda vuku bulan devamlı veba (ta-
şa’ya veriİmişti. Mehmed Aİi Paşa eyâletinde
tam bir hâkimiyet sağlayalı im ek için köle­
menleri zararsız bir hale getirmeğe karar
verdi. 1811 yılında bunların ileri gelenlerini
bir ziyafette ortadan kaldırdı, mensuplarını
dağıttı. Böylece, geçmişi aîtı yüz yıla yakla­
şan kölemen ocağı sönmüş oldu. İkinci Mah-
mudun yakınları ise padişahı ikaz ederek
Mehmed AH Paşa'nm Mısırda olağan üstü bîr
un) salgınlarının geniş tahribatı ka­
rantinanın kabulunu zaruri kılmış ve
1838 tarihinde batıda onbeşinci yüz­
yıldan beri tâbbijg edilen karantina
usulü kabul edilip muhtelif yerlerde
tahaffuzhaneler kurulmasına başlan­
mıştır. Yeniçeri ocağı kaldırıldığından
beri gericiler istinat noktalarını ve
vasıtalarını kaybettiklerinden yeni ic­
raata karşı bir şey yapabilecek du­
rumda değillerdi, Fakat. İkinci Mah-
mu d. hikmeti hükümet icabı ulemaya
danışıyor, onları hoş tutarak yine ka­
rarlarını alıyordu. Bu karantina işinde
de öyle hareket edilmiştir. Önce sû-
rayda toplanan şer’l bir mecliste “ta­
un i'vebaj Allahın iznile bulaşıcı oldu­
ğu*’ kabul edildi, sonradan bu illete
karşı "eşbaö-ı tahaffctsiyeye teşebbüs
etmekte’' bir m âni olmadığı hususunda
fetva alınıp neşredilmek suretiyle ki­
taba uyduruldu. Arkasından, yıllardan
beri veba hastahanesi olarak kullanıl-
makta bulunulan K ‘s -kulesindeki
Fransız teb&alı doktorlardan Antuvan
Laeo'ya veba s a lın m a karşı Korunmak
için yapılacak şeylere dair hazırlatı­
lan (4 nisan 1838 - 9 muharrem 12545
lâyihaya uygun bir ferman çıkartıldı
fTemmuz 1338 — Bcbiulft&r 1254 i.
Böylece bütün imparatorluk' * tahaf-
fûz (karantina) n:n tatbiki mümkün
oldu.
I İkinci M a n m u d ’un yaptığı bir ye-
i nilik de. Osm anh padişahlarına ait
i bir çok tören ve gelenekleri barakma-
fitûir Hükümdarların ananevi giyini­
şini terk edip batıdan Mısır’a girmiş
oian kıyafeti Kabul etti. Resmî serpuş
olan kavuk ilga edilerek yerine fes
alındı. İkinci Mahmud. bu Jrcynfet
j değişikliğini bütün ödevlet memurları
i için mecburi bir hale, koydu. Devlet
dairelerine resmini astıracak kadar
ileri gitmekten çekinmedi Kendisin­
den evvel selen hükümdarlar ~ibi
sarayda kapanıp kalmayı terk ederek
yurd gczintinierine çıktı, Osmanlı pa­
dişahlarını,. deftiI halktan, en büyük
devlet memurlarından ayıran doku­
nulmaz çelenkleri ve aşılması mesafeyi
kaldırdı. Onların huzurunda oturma-
larına vç kendisile rahatça konuşma-
nüfuz kazandığını ve bunun tehlikeli oldu­
ğunu iler: sürdüler. Bunun üzerine Selanik
ve Kavala valiliklerine tayin edildiyse de,
Mısır ulema ve eşrafının izhar ettikleri top­
lu arzu ve daha ziyade padişaha sunulan ağır
hediyeler ve yakınlarına verilen büyük rüş­
vetler sayesinde yerinde kaldı.
M ehm ed Ali Pa$ar devlet tarafından 1812
yılında Vahhabi isyanını bastırmağa memur
larına» fikirlerini serbest olarak söy- ■
| İçmelerine ve hatta meseleleri tartış- ş
malarına müsaade etti-
ı İkinci Mahmud, bütün gayretile
kurmağa çalıştığı bu düzenin daha
sonra da yürüyebilmesi için batı gö­
rüş ve düşünüşüne göre bir kadronun
yetişmesi gerektiğini anladığından
bunu temin için halk tarafından çir
kin görünmesine,, kendisinin, ve devle- 1
■ ,i tin dinsizlikle itham edilmesine al- |
dırmadan Enderun ağalarının genç ve |
i isti dati ü arın d an yüz elli kişilik bir \
| kafileyi öğrenci olarak Avrupa'nın çe-
j fitil memleketlerine gönderdi. Kendi­
si, yaptığı devrimlerı aneaK orada ye­
tişecek bu münevver kitlenin devam
ettireceğine inandığı için öbür icraatı
arasında bu yaptığını çok m ühim
sayardı.
ikinci Mahmud. yüz yıldır kurul­
\ masına çalışılan yeni düzenin prensip­
? lerini benimseyip daha geniş çap-.a
bir tatbik ediciydi, Batıda, geniş halk j
I. Kitleleri devletlerini ıslahata zorlamak ı
için ayaklanmış, yani yeni düzen is- )
teğl aşağıdan gelmişti. Osmanlı im ­
paratorluğunda ise. devlet yeni düzeni
Kurmak için halk ki tleî erile mücadele
■Torunda kalmıştı. İkinci Mahmud. bu
uğurda ilk deia kuvvet kullanmaktan
| çekinmeyen bir hükümdardır. Kendisi ;
ısi&hata sadece devlet otoritesini tesis
maksadile değil, imparatorluğun siyasi
bakasım sağlamak, devleti ayak*a tu­
tacak yeni temeller için sağlam bir
gemin temin etmek gayeyle girişmişti
¡' En büyük eksiği ye:eri kadar sayıda
bir devrimci ekip kur amamasıy d ı.
Çünkü böyle kimseler yeter sayıda
değildi. Lâkin, ilerisi için bunların
sayısını arttıracak tedbirleri almıştı.
. Yaptığı ıslahatın en değerli tarafı,
bunların dışta ve şeKüde kalmayıp
I \ toplumun yapışına nufus etmesini
j • sağlamaca çalışması ve buna o günkü ;
; imkânlara göre de clsa muvaffak el­
masıdır, îik zamanlarda cahil halk
kitlesinde hasıi olan reaksiyondan yıl-
i madi. Kendisine “gâvur padişah” den­
mesine bile aldırış etmedi. Lâkin son­
raları aynı kitlenin yeni düzeni bir :
nisbet dahilinde de olsa sindirdiğine j
j kendisi de şahit oldu. Bununla bera- j
f ber, bu büyük idealist muzzam mü- [
j cadelesinin bütün neticelerini göre- j
: meaen hayata veda etmiştir._______ i
2927
edilerek b un u muvaffakiyetle başardı. Aynı şeker endüstrisi b u faaliyete paralel olarak
zamanda ülkenin kalkındırılması için büyük hızla ilerlemişti. U m um î gelir ve refah sevi­
gayret harcıyor ve muvaffak da oluyordu. yesi de durm adan ilerliyordu. Vali olduğu
N ü d e n İskenderiye’ye kadar açtırdığı M a h ­ zaman Mısırın geliri onüç bin keseydi. B u
mudiye kanalı sayesinde sulama iğleri geliş­ miktar ilk dört yılda üç misli artmış, daha
miş ve ziraat süratle inkişaf etmişti. Vakıf­ sonraları dört yüz bin keseye yükselmişti
lara ait olup ihmal edilmiş ve kısmen muat­ Devle' e ise, yine eskisi gibi yılda on iki bin
tal kalmış topraklarla, kölemenlerden kalan kese gönderildiği için Mısırda büyük bir ser­
yerlere pamuk, afyon ve pirinç ekilmiş, ver­ vet birikiyor, b u ise imar ve kalkınma işle­
giler ıslah olunmuş, ipek, dokuma, alkol ve rine harcandığından memleket her sahada
ve gittikçe yükseliyordu. B u para sayesinde
M eh m ed Ali Paşa Fransız subay ve teknis­
yenlerinin de yardımiyle modern bir ordu ile
m ükemmel bir donanmaya sahip olmuştu.
K u rm u ş olduğu ecihadı ye» adlı muntazam
ordu sayesinde her savaşta ve işte m uvaf­
fak oluyordu. Ü s‘•elik Avrupa memleketlerine
ve b u arada bilhassa Fransa’ya bir çek öğ­
renci gönderdi. Böyîece, Osmanlı devletinin
yapamadığı ıslahatı, bir vali başarabiliyordu.
M eh m ed Ali Paşa İstanbul’da hükümet ve sa­
ray muhitinde bulunan söz sahiplerine daima
bol paralar göndererek hepsini kendi lehine
çevirmekteydi. Mora meselesinde de devlete
büyük yardımda bulunmuş ve âsileri sindir­
mişti. B u son. hareket esnasında, Mısır valisi­
nin büyük masraflara girmesine, pek çek
can kaybetmesine ve donanmasının imhâsma
mal elmuş ve neticede elinde yalni2 Girit
kalmıştı. Ancak, buna mukabil. Bâb-ı âli’ye
danışmadan, onun tavassutuna lüzum görme­
den Avrupa devletleri ile anlaşmalar yap­
m ak suretile M eh m ed Ali Paşa hem m em le­
ket, hem de Avrupa çapında bir şöhret sağ­
lamış ve başarılara her yerde saygı İle anıl­
dığından kendisinin aynı zamanda Mısır’ın
mânevi itibar ve nüfuzu yükselmiş bulunu­
yordu.

M ehm ed Ali Paşa’n m âsi ilân edilmesi

K ah h 'e ’dcrc b ir g ö r ü n ü ş
Fakat hükümdarın yakarı muhitinde b u ­
lunanlar, bilhassa M e h m e d Ali
Paşa'nm eski rakibi Küsrev Fa-
§8, onu şiddetle kıskandıklara -
dan, biraz da hissi hareketle,
İkinci Mahznud ile Mısır valisi­
nin aralarının açılmasını önle­
mekten ziyade aksine en ufak
bir şeyden istifade ile artırdılar.
Zira, bunlar padişahı her fır^
şatla eski ve şahsî düşmanları
M e h m e d Ali Paça aleyhine kış-
kır maktaydılar. Nihayet bu hal
ve Mısır valisinin son hareket­
leri zaten kendisinden daima
şüphelenilen vali ve padişah
İkinci Mahraud arasında gergin­
liği artırdı ve imparatorluk için
vahim olaylara sebeb oldu.
. O sm an ü-Rus seferi sırasında
Mehmeçi Ali Paşa Anadolu ser­
M a h m u d iy e cam ii ve k ale kapısı askerliğini, oğlu İbrahim Paşa

2923
 için " e Rumeli seraskerliğini istemişti. B u
istekler kabul edilmiş olsaydı savaşın neti­
cesi belki başka türlü olurdu. Ancak, nüfu­
zunun anmasından korkulduğu için reddedil­
di. O da savaşa seyirci kaldL Edirne and-
laşmasının imzasından sonra ise M ora mese­
lesindeki yardımı mukabilinde kendisine y a-
ad olunmuş olan Girid valiliği İle Mera'ya
karşılık Suriye ve Trablusşam valiliklerini
istedi. İkinci Mahraud, son savaşta hiç yar-
dtm göndermemiş olan Mısır paşasına yalnız
Girid valiliğini verdi. Bir taraftan da onu
bertaraf etmek için plânlar hazırlıyordu. B u
piânlar gereğince eski sadrıâzam Mefcsmed
Selim Sırr> Paşa, Şam valiliğine tâyin olun­
du. Buradan birdenbire Mısır üzerine hare­
kete geçecekti. M e h m e d Ali Paşanın Bâb-ı
ğüdeki casusları durum u kendisine bildir­
diler.

Eskiden beri Suriyedc gözü olduğu ve

burası için emeller beslediği iddia edilen
M eh m ed A!i Paşa da, batı devletlerinin 1830
ihtilâlleri ve neticeleri ile meşgul bulunduk­
ları sırada hemen mukabil harekete geçe­
rek Akkâ. valisinin kendisine olan borcu ve
iade etmek istemediği köleleri meselesini ba­
hane ederek 24000 kişilik bir kuvveti oğlu
İbrahim Paşanın kumandasında olarak A b ­
dullah Paşa üzerine gönderdi (Ekim 1831).
İbrahim Paşa ve yanında bulunan Fransız
asıiiı kumandanlardan Süleyman Pa$a iki ay­
rı yoldan hareket ederek hiç bir mukavemete
rastlamadan Gazze ve Yafayı alıp Hayfada
birleştiler. A z sonra da K u d ü s ve Nablus’u
hâdisesi?, şekilde ele geçirince, Akkâ kalesini
Devletin başına b ü y ü k gaile aÇan Mısır valisi
denizden ve karadan şiddetle muhasaraya
M e h m e d Ali Pasa
başladılar (26 kasını). İlerliyen, mısır kuv­
vetleri Suriyede gayri memnunları harekete
getirdi ve evvelden beri M e h m e d Ali'ye sem­
patisi olan Lübnan emirî Beşir el Şibah'm
İbrahim Paşa'ya iltihakı (1832 başları), Şam,
Ilaleb müstesna bütün b u bölgenin ontı» eli­
ne geçmesini kolaylaştırdı. A kkâ muhasara,
sının devamı sırasında bir taraftan Sûr, Say-
da, Beyrut ve Trablus alındıktan başka, di­
ğer taraftan da Şamda bulunan M e h m e d Se­
lim Sırrı Psşfl'yı bertaraf için hazırlıklara
başladı. Ahali gizliden ona karşı isyana teş­
vik edildi. 3 u hareketler sonradan semeresini
verip adı geçen paşanın katlini hazırladı.

Mısır valisinin daha ilk hareketi sırasın­

da sinirlenen İkinci Mahrnud, devleti bir şoy
yapmıya muktedir olamadığından, hsrşeye
rağmen meseleyi önceleri barış ile halletme
yoluna gitti. Fakat bundan bir netice elde
edilemeyince M eh m ed Ali Pa$a ile oğlu va­
zifelerinden azledildikten başka (Mart 1832),
ulemanın fetvasile mezkûr vali âsi ilân olun­
du. Arkasından da hemen, Arabistan seraske­
ri tayin edilen M ehm ed Paşa'dan başka,
Edirne valisi A ğa Hüseyin Paşa, Mısır, Girit M isii* valisinin oğ[u ve ordularının k u m a n ­
ye Habeş valisi tayın edilip başkumandan danı İbrahim Pasa

2929 F. 38
yapıldı ve ikinci bir ordu ile âsi Hışır k uv­
vetleri üzerine gitmek üzere Haleb’e doğru
yola çıkarıldı (Nisan),
Mısır ve Osmanlı kuvvetlerinin ilk
çarpışmaları
İbrahim Paşa kuvvetleri ile C b i r ­
likleri ilk olarak Ei-zarra mevkiinde çarpış­
mışlar ve Trablus-sam valisi O sm an Pasa k u ­
mandasındaki derme-çatma devlet birlikleri
mağlûp olarak dağılmışlardı, Esasında b u
önemsiz bir çarpısına olmakla beraber, Os-
maniı devleti kuvvetlerine karşı kazanılan
bir zaferdi ve b u hâdise Suriyelilerin mısır
tarafına iltihaklarına büsbütün kuvvet verdi.
A z sonra da altı aydan beri muhasarada b u ­
lunan A k k â teslim olunca (27 mayıs) vali
Abdullah Paşa harp esiri olarak Mısıra gön­
derildi. B u şekilde yürüyüşüne basarı He de­
v a m eden İbrahim Pasa çarpışacağı asıl O s ­
manlI crdusiyle karşılaşmadan önce ikmal ve
çekiliş yolunu emniyete almak üzere zaten
Antakya
2930
anarşi içinde bulunan Ş a m ’ı da ele geçirmeyi
ihmal etmedi (16 haziran). Sa m da gereği k a ­
dar dinlenince U u m u s ’a doğru hareketle b u ­
rada, şahsî rekabet yüzünden A ğ a Hüseyin
Paşa ile birleşemeyen M e h m o d Paşa kuvvet­
lerini yendi (8 tem m uz). Antakya dar. g üne­
ye dûğru. ordusu ile inmekte olan A ğ a H ü ­
seyin Paşa kanattaki ordusu yenilge haberini
a itnea Hale be doğrıj döndü. Fakat şehir ona
kapılarım açmadı. O da bu durum karsısında
m ey dan muharebesinden çekinip Baylan
(Beylan = Belen) geçidinde savunm a savaş­
ları yapmayı uygun bulduğundan o tarafa
gitti. A z sonra Haleb’e gelen İbrahim Paşa
ve ordusu çok iyi karşılandı (15 tem m uz). Bir
müddet Haleb'de kalan ve ordusunu dinlen­
diren paşa tekrar ileri harekete geçip Baylan­
daki Osm;:.,İİ ordusunu perişan etti (29 tem­
m uz).
Artık Mısır ordusunun önünün açıldığı ve
Çukuruvaya ilerlediği b u sırada henüz âsi v a ­
li îiehm ed Ali Paşa, bazı tarihçilerin iddia­
sının aksine olarak hiç bir zam an imparator­
luğun başına geçmeği düşünmüyordu. Hattâ
bir yabancı diplomata:
^Padişahın hizmetkârı olarak
kalm ak arzumdur. Oğlum İbra­
him İsianbuia varmağa m uv a f­
fak olursa, Padişahın ayakla­
rına kapanacak ve af dileyip
Mısıra dönmesine müsaade edil­
mesini rica edecektir* demişti.
Lâkin, Mısırda hiç olmazsa y a n
bağımsız bir idare kurmayı ve
bunun sınırlarını zamanla geniş­
letmeyi istediği şüphesizdir.
A ğ a Hüseyin Paşanın yenilgi­
sinden sonra Bâb-ı âliye Suriye
valiliği kendisine verilmek şar-
tiyle askerî hareketleri durdur­
mayı teklif etti. Lâkin, kabul
olunmadı. B u sefer Reşid Meh-
m ed Paşa serasker tayin olundu.
Az zamanda Çukur- ovaya
hâkim olan İbrahim Paşa, Ada-
ııada kısa bir istirahatı m ütea­
kip ileri yürüyüşe geçti ve hiç
bir engelle karşılaşmadan ko­
layca Külek'ten Torosları aştı.
İlerleyişine devamla, başında
bizzat sadrıâzamm bulunduğu
Osmanlı ordusuyla karşılaşmak
üzere K o n y a ’ya geldi. Osmanlı
devletinin son gayretle çıkara­
bildiği kuvvetlerin başında bu­
lunan sadrıâz&m Resid M e h m e d
Paşanın plânı, K o n y a ’yı sarıp
İbrahim Paşa’n m Mısıria ba­
ğıntısını kesmekti. Esasen m ev­
sim de kış olduğundan en doğru
hareket buydu, Anoak, İkinci
M a h m u d , uğranılan başarısızlı-
ğ m biran evvel intikamın: almak istediğin­
den bu piâm kabul etmeyip düşmana hücum
edilmesini emretti- B u emir üzerine Mısır
kuvvetleriyle K on y a m eydan savaşı vukua
geldi (21 aralık 1832). Havanın sisli olması
yüzünden, düşmanın yerini gereği gibi tâyin
edemiyen Osmanlj kumandanı, disiplinden
uzak ordusu ile aksine iyice yetişmiş Mısırlı­
lara mağlûp oldu ve bizzat kendisi, Reşid
M e h m e d Paşa, esir düştükten başka otuzbej-
bin de asker telef oldu.

B u m eydan muharebesinden sonra, Ana-

dolunun büyük bir kısmı Mısır idaresine gir­
m ek arzusunu alenen izhar ettiği gibi, O s ­
manlI hükümetinin zaaf ve aczi yüzünden,
türeyen ne kadar âsi ve yenilik aleyhtarı var­
sa İbrahim Paşa'nın yanında toplandı. Diğer
sunu durduracak bir kuvvet yok demekti.
Lâkin, M e h m e d Ali Paşa hâlâ anlaşmaya h a ­
zırdı. M e h m e d Ali Paşa, esir düşen sadrıâza-
m a hiç bir şey olmamış gibi hürmet gösterip
onu yine sadrıâzam tanıdığından, kendisi va-
sıtasilc padişaha anlaşma şartlarını bildirdi.
Fakat, İkinci M a h m u d ve Bâb-ı âli onun is­
teklerini kabul etmedikten başka, daha m ü ­
zakereler esnasında İbrahim Paşa kuvvetle­
rinin Kon y adan hareketle (20 ocak 1833) az
sonra Kütahyaya ulaşması (2 şubat 1833) İs­
tanbul için bir tehdid sayıldı.

İkinci M a h m u d u n teklifleri kabul ederek

meseleye son vermesi m üm kün ken, âsi paşa­
yı mutlaka ezm ek isteyen padişah bu son ha­
reketleri ve sonra da İbrahim Paşanın kışı
Bursada geçirmek arzusunu izhar etmesinden
haklı olarak şüphelenerek, bir zam andan be­
ri yardım teklifinde bulunan Rusyaya m ü ra ­
caatta bulunması işleri büsbütün karıştırdı.
Mısır meselesinin Avrupa politikasına
karışması
Osmanlı devletinin İngiltereden gerekli
alâka görmemesi üzerine en tehlikeli düşman
olmasına rağmen, Rusyadan yardım kabul et­
mesi olayı, Mısır meselesini aynı zamanda
bir A vrup a meselesi haline getiriyordu. Ne-
tekim, Fransa da derhal M e h m e d Ali Paşa­
nın tarafını tuttu. Esasen paşa, Fransa ile
dosttu. Mısır ordu ve donanmasını Fransız
subay ve teknisyenleri geliştirmişlerdi. M ı­
sırlı gençler Fransada tahsil görüyorlardı.
İmparatorluk siyaseti güden Avusturya ise,
böyle hareketlerin kendi idaresindeki millet­
lere de sirayetinden korktuğu için, bu m e ­
selede de prensip olarak Osmanlı devletinin
yan m da yer aldı. Ananevi bir dış politikası
bul unmıyan Prusya çok zam an olduğu gibi,
Avsuturyanın görüşünü benimsedi. Ru syan m
Akdenize inerek kendi sömürge yollarını teh-
Sultan İkinci M a h m u d ’un bir portresi
didine engel olan Osmanlı imparatorluğunun
toprak bütünlüğünü muhafaza etmesine ta­
raftar ve Fransa’nın A kdeniz politikasına
aleyhtar bulunan ve artık uyanan İngiltere­
nin de Osmanlı devletini desteklemesi tabii
idi. Üstelik Suriye ve Mısırı ele geçirecek ve
müstakil bir idareye kavuşacak olan Mısırın,
kendi doğu ticaretindeki menfaatlerini ihlal
edeceği muhakkaktı.
Rusya ise, Birinci Petro’dan beri A k d e ­
nize inm ek politikasını takip ediyordu. B u
yüzden, A kdeniz meselelerine karışmak için
esasen bahane aramaktaydı, Osmanlı devle­
tini zayıf düşürecek olan M e h m e d Ali Paşa
isyanını evvelâ iyi karşılamış, lâkin onun im ­
paratorluğa hâkim durum a geçme ihtimali
belirir.ee, buna m eydan vermemeye ve Rusya
için daha faydalı bir politika takibine yönel­
mişti. Ç ü n k ü aksi halde güneyinde zayii bir
devlet yerine kuvvetli bir devlet m eydana
çıkar, o zaman da kendisine bütün ananevi
plânlarından vazgeçmek düşerdi. İşte b u y e ­
ni politika icabı bir taraftan Bâb-ı âliye el­
çisi vasıtasiyle başvurup Osmanlı devletine
yardıma hazır bulunduğunu birkaç defa bil­

2931
 dirmiş olduğu gibi, diğer taraftan Kahireye
bir özel m em ur gönderip, savaş: durdurması
hususunda M e h m e d Ali Paşaya resmen m ü ­
racaata teşebbüs etti.
T a m bu sırada, İbrahim Paşa ordusunun
K onyadan ileri doğru harekete geçmesinden
sonra, Osmanlı devletinin, İstanbul'daki Rus
elçisi kanalı ile teklif edilen yardımının ka­
bul edildiğini bildirmesi R u s nüfuzunun y ü k ­
selmesine vesile olmuştu. Osmanlı devleti K a ­
radeniz filosundan mada, otuzbin kişilik kara
ordusiyle İstanbulun korunmasını istemek­
teydi. Çar Birinci Nikola bu teklifi m e m n u ­
niyetle kabul etti.
İkinci Malımud, kendisini kuvvetli his­
sedince M eh m ed Ali Paşa’nın anlaşmaya ra?.:
olacağını ümid ederek bir teşebbüste bulun­
duysa da. bu sefer de Mısır valisi Fransız
müşavirlerinin tesiriyle buna yanaşmadı. Rus
visamirali Lazarev kumandasındaki bir Rus
donanmasının, Buyükdcrc önüne demirlemiş
bulunduğu bugünlerde, Konya muharebesin­
de esir düşen sadrıâzam Reşid M e h m e d Paşa
da resmen azledilerek yerine M eh m ed Em in
Rauf Paşa ikinci defa olarak bu m akam a ge­
tirildi (17 şubat 1333).
Diğer taraftan Bâb-ı âlinin Rusyadan
yardım istemesi ve Rus donanmasının İstan­
bula gelmesi devletler arasında yeni bir b u h ­
ran yaratmış bulunuyordu. Rusların impa­
ratorlukta tamamen hâkim duruma geçme­
sinden ayrı ayrı sebebler yüzünden endişe­
lenen ve b u meselede ayrı tarafları tutmuş
olan Fransa ve İngiltere devletleri de donan­
malarına Çanakkale istikametinde harekete
geçmeleri emrini verdiler. Fransa daha büyük
bir telâşa kapılmıştı. Rusların geri çekilme­
sinin ancak M e h m e d Ali Paşanın Bâb-ı âli
ile anlaşmasına bağlı olduğunu biliyordu.
H e m en Mısır paşası üzerindeki nüfuzunu kul­
lanarak Suriyenin tamamından vazgeçip
Trablus-şam, Kudüs, A kk â ve Nablus san-
cakiarıyle iktifa etmesini ve buna karşılık
ordusunu geri çekmesini tehditkâr bir tavırla
istedi. M eh m ed Ali Paşa, bu teklifi reddetti.
Şimdi artık Suriyenin tamamı ile de iktifa
etmiyor. Adananın kendisine bırakılmasını is­
tiyordu. Böylece, bütün zekâsına rağmen A v ­
rupa politikasına iyice nüfuz etmemiş olduğu
anlaşılmaktadır. Zira b u dâvâda kendisini tu­
tan tek devlet olan Fransa’nın bile Rusya
tehlikesi karşısında onu desteklemekten vaz
geçtiğini görmüyor, diğer Avrupa devletle­
rinin ve bilhassa Rusyanın doğu ve güney
doğu Akdenizde statükonun muhafazası m e ­
selesinde kararlı bulunduklarını sezmiyor ve
hâlâ b u dâvânin Osmanlı devletiyle kendi
arasında hal edilebileceğini sanıyordu. B u
yüzden, istekleri kabul edilmezse, İbrahim
Paşanın Üsküdara doğru yola çıkacak olduğu
tehdidini de savurmuştu. Bir taraftan da çe­
2932
virmekte pek mahir bulunduğu entrikalarla
Anadoluda yer yer kargaşalıklar çıkarmağa
çalışmakta idi.
D u ru m padişahın yeniden endişelerinin
artmasına ve Rusların kara birliklerinin de
İstanbula davetine sebeb oldu.
Bun u n üzerine, 5 nisan 1833 tarihinde
15000 kişilik bir Rus kuvvetinin İstanbulu
korumak bahanesiyle Boğazın Anadolu ya­
kasında Beykoza yerleşmeleri, Fransa ve İn-
giltereyi yeniden büyük endişelere sevk etti.
İki devlet birden, hükümdarla valisi arasın­
da arabuluculuğa talip oldular. İkinci Mah-
m u d bunu kabul etti. Am cdci Reşid Bey,
Fransa maslahatgüzarı ile birlikte İbrahim
Paşanın ordugâhına gönderildiler. İki tara­
fın ileri sürdüğü şartlar üzerinde uzun boylu
tartışmalardan senra anlaşmaya varılıp niha­
yet Kütahya barışı yapıldı. (B u anlaşmanın
tarihi, eserlerde çeşitli olarak gösterilmekte­
dir: İ. H . Danişm end: İzahlı Osmanlı Tarihi
kronolojisinde 8 nisan 1833, İslâm Ansiklo­
pedisi, Cüz: 71, S: 804 de ve C. Tukin; B o ­
ğazlar Meselesi S : 179 da (S mayıs 1833, E. Z.
Karal: Osmanlı Tarihi C: V , S: 159 da 14 m a ­
yıs 1833 olarak kaydetmişlerdir). B u barış
pek çok yazarlar tarafından Kütahya m ua ­
hedesi adı ile de anılmaktadır; fakat esasın­
da muahede (andlaşma) şeklinde teati edil­
miş bir vesika yoktur. Sadece tevcihlerin
yapıldığı usul üzere, keyfiyet fermanlarla
alâkalılara bildirilmiştir.
Varılan anlaşmaya göre M eh m ed Ali Pa-
şa’ya Mısır ve Girit valiliklerinden maadt
Şam valiliği, İbrahim Paşaya da Cidde vali­
liğine ek olarak A d a n a valiliği veriliyordu.
Ayrıca, Anadolu hareketi sırasında M eh m ed
Aİİ Paşa’nın tarafım tutmuş olanlar hakkın­
da af ilân edildi. İbrahim Paşa, Anadoluyu
boşaltıp Sultan-dağının, sonra Torosların ge­
risine çekildi. M e h m e d Ali Paşa, evvelcc iıcrl
sürdüğü valilikte veraset usulü ile tazminat
meselesinden vaz geçmişti.
Ruslarla Hünkâr-iskelesi andlaşmasının
akdi
Varılan bu anlaşmanın ise aslında bir
andlaşma değeri yoktu. Ç ünkü hak vc imti­
yazlar temin eden bir belge değil, bunları
diğer bir fermanla herzaman geri alabilirdi.
Aynı şekilde Mısır valisi, ilerisi için hiç bir
taahhüdde bulunmamıştı. Bir gün ordularını
yine Suriye üzerinden Anadoluya sokabilir
ve bu suretle devlet ü2erinde tazyik yaparak
elde ettiklerini muhafaza çarelerine' baş vu­
rabilirdi. İngiltere ile Fransa. M eh m ed Ali
Paşa ile devlet arasında tavassutta bulunur­
larken, varılan neticelere fiöre daha 2 iyade
âsi paşanın menfaatlerini korumuş oldukla­
 rından İkinci Maîımud ilerideki emniyeti için
bunlara güvenemez olmuştu. Geriye Rusya
kalıyordu. B u devlet, İbrhaim Paşa kum an­
dasındaki ordular Anadoluda ilerlerken — ta­
bii sadece kendi menfaatleri uğruna— Os-
maniı devletine yardım elini uzatmıştı. Ü s­
telik, bu yand!m: herzaman yapabilecek ka­
dar yakında bulunuyordu. Hünkâr bütün
bunları düşünerek M eh m ed Ali Paşa tehli­
kesine karşı bir Rus ittifakını düşündü. Çar,
b u düşünceyi gayet müsaid karşıladığından
müzakerelere başlandı ve nihayet iki devlet
arasında İstanbulda Beykoz yakınında H ü n ­
kâr iskelesi andlaşması imzalandı (S temmuz
1833).

Altısı açık ve biri gizli olmak üzere ye­

di maddeyi ihtiva eden andlaşmanın ön sö­
zünde bunun sadece savunma gayesi güttüğü
yazılıydı. Birinci maddesi de bunu teyid edi­
yor ve iki devletin huzur ve güvenlikleri ile
ilgili meselelerde birbirlerine yardımda b u ­
lunacaklarını açıklıyor, ikinci maddesi İse
1829 tarihli Edirne andlaşmasiyio bunda adı
geçen diğer nndlaşmalaruı ve daha sonra im ­
zalanmış olanların hükümlerinin yürüyece­
ğini belirtiyordu. Üçüncü madde, OsmanlI
devleti talep ettiği zaman Rusyanin kara vc
deniz günüyle yardımda bulunmasını derpiş
ediyordu. B u yardımın miktarı iki devlet ikinci M a h m u d fun son resimlerinden
arasında görüşülüp kararlaştırılacaktı. Y a r ­ (Ressamı: ScHlesinger)
dıma gelen kuvvetlere aid masrafların, yar­
danı isteyen taraiça ödeneceğini dördüncü
madde belirtmekte idi. Beşinci madde, an­ birisiyle savaşırsa, onların donanmaları
laşmanın sekiz yıl işin olduğunu kayıt edi­ Karadenize çıkamıyaeak, lâkin Rus donan­
yor, altıncı m adde andlaşmanın taraflarca ması Akdenizc geçebilecekti. Böylece R u s ­
en geç iki ay içinde onanacağını kayıt edi­ ya devleti, Boğazlar üzerinde bazı haklara
yordu.
sahip oluyordu, Baltık denizi yıhn ancak
bir kaç ayında deniz hareketlerine elverişli
B u undlaşmatıın, bir de gizli maddesi
bulunduğundan düşmanlarının Rusyaya sal­
vardı ki, aynen şuydu:
dırmaları, ancak Almanyayı çiğnemelerine
•Osmanlı devleti ile Rusya arasında ak- bağlı kalıyor, Rusya ise böyle bir imkânı el­
dolunan savunma andiaşmasınm birinci m ad­ de bulunduruyordu. B u; Avrupa m uvazene­
desi gereğince iki taraf kendi memleketleri­ sinin bozulması demekti. Hünkâr iskelesi
nin emniyeti için birbirlerine maddî ve cid­ andlaşması aynı zamanda Osmanlı devletini
dî yardımda bulunmak durumundadırlar. B u ­ adeta Rusyanm himayesine koyuyordu.
nunla beraber Rusya imparato­
ru maddî yardımdan hâsıl ola-
cak güçlüğün yükünden O s m a n ­
lI devletini uzak bulundurmak
için bu yardımı istemeyip duru-
m göre Oimanlı devleti bunu
tedarik zorunda kalsa bile y a ­
pacağı yardıma karşılık bıı and-
laşmamn karşılıklı yardım esa­
sına göre Husya devletinin m e n ­
faatlerine uygun olarak Çanak
kale boğazını kapatacak, yani
hiçbir yabancı savaş gemisinin
hiç bir bahane ile -'çeri girme­
sine müsaade etmiyecektir».
B u gizli m adde gereğince,
Rusya Avrupa devletlerinden B e y k o z ’da Hünkâr-iskelesi (A ilo m 'd a n )

2933
 İngiltere ve Fran sanın telâşı, huzursuz
bekleyiş devresine girişi
Andlaşma, Fransa ve İngiltere’yi telâşa
verdi. H e r iki devlet, bunu protesto ettiler.
İngiltere, bu suretle boğazlar hakkında es­
kiden beri yürürlükte bulunan usulün ihlâl
edildiğini ileri sürdü. Akdenizdeki deniz kuv­
vetlerini hemen artıran Fransa ve Ingiltere
boğazdan zorla geçip Hus filosunun imhasını
bile düşündüler. Avusturya devleti» bu an­
laşmanın tatbikinin Avrupa politikasında ha­
sıl edeceği mahzurları Rusyaya bildirdi
Bâb-ı âli ıngiltereye Hünkâr iskelesi antlaş­
masının Osmanlı devletinin kendisiyle ve
diğer devletlerle olan andlaşmalarına aykırı
bulunmadığım bildirdiği gibi Çar Nıkola da
bu andlaşmayı mutlaka yürürlüğe koyması­
nın şart olmadığını ima eder tarzda cevap
vererek ortalığı yatıştırdı (Enver Ziya Ka-
AVRUPADA 18 30 İ H T İL Â L L E R İ
İmparator Napolyon Bonapart’m kat’i ye­
nilgisinden sonra Viyana’da toplanan kon­
grede Avrupa için verilen kararlar milletle­
rin arzularına ve beklediklerine uygun de­
ğildi. Napolyonla ölüm kalım savaşına giren
müttefik hükümdarlar o zamanlar, milletlerin
hak ve hukukuna riayet edeceklerini bol bol
vaadettikleri halde bu kongrede verdikleri
sözleri ve vaadlcri unutmuşlardı. Orada dün­
ya haritasını, milletlerin mukadderatını, onla­
rın arzusuna göre değil, kendilerinin menfa­
atine ve eskidenberi b u gibi işlerde mesnet
olarak kullanılan muvazene ve tavizat pren­
siplerine uygun, istibdat ve irtica-ı yeniden
hâkim kılacak şekilde kararlar alıp tanzim
ettiler. A ncak ihtilâl mağlûp olmakla bera­
ber onun bütün Avrupayı kaplıyan fikirleri
yaşıyordu. B u fikirlerin de yeni bir ihtilâl
doğurması m üm kündü. İşte bunu dikkate
alan ve Viyanada kurulan sistemin muhafaza
edilmesini, devletinin yapısı dolayısile en
çok arzu eden Avusturya başvekili Metter-
nich, dört büyük devletin müttefik bulundu­
ğu bir zamanda bu ihtimale karşı, hüküm ­
darların ve sistemin sigortası olarak Mukad-
des-itti£ak’ı hazırlamıştı. Buna göre, her ne­
rede bir ihtilâl olursa, her nerede hüküm dar­
lar ahaliye hürriyet verirse müttefikler mü-
dahele edecek ve buna m ani olacakladı. Aşağı
yukarı 1815 ten 1830 a kadar Avrupada, Mu-
kaddes-ittifak sayesinde, Viyanada kurulan
ve sonra muhtelif tarihlerde muhtelif yerler­
deki yeni kongrelerle inkişaf ettirilen sistem
koruyabilmişti. Halbuki, bazı Avrupa devlet­
leri, «restorasyon devri» de denen bu zam an­
da (1815-1830), kendi memleket ve milletleri
için pek riayet ettikleri Mukaddes-ittiiak
2931
ral; Osmanlı tarihi C*. V , S -. 142). Aynı za­
m anda Fransa ve îngilterenin herhangi bir
müdahalesini önlemek için de Avusturya ve
Prusya ile Münhengratz anlaşmasını imza­
ladı (18 eylül 1833). B u anlaşma ile, bir dev­
let hükümdarının başka bir devlet hüküm da­
rını yardımına çağırabileceği ve böyle bir
durumda üçüncü bir hükümdarın buna engel
olmak için müdahalede bulunamıyacağı pren­
sibi ve ayrıca Rusya, Avusturya ve Prusya
devletlerinden birisinin böyle bir yardımı
yerine getirmek konusunda başkalarının taz­
yikine uğramaları halinde birlikte savaşacak­
ları kabul ediliyordu.
Avrupa büyük devletlerinin bir kısmını,
M eh m ed Ali Paşa isyanı başında gereği gibi
müdahaleden alakoyan ve sonra da büsbü­
tün huzursuz bir devre açılmasını hazırlıyan
sebeplerin başında bizzat Avrupada başla­
mış olan yeni ihtilâllerdi.
prensiplerini, Avusturyanm muhalefetine
rağmen, Osmanlı devletine karşı isyan eden
tebaası R u m ve Sırplara yardım için çiğne­
mekten çekinmemişlerdi.
H e m e n hem en kurucusu olduğundan ve
devamı için de pek çok gayretler sarfettiğin-
den Avusturya başvekilinin adiyle «Metter-
nich sistemi» diye de anılan b u müstebit ve
baskılı idare karşısında da Avrupadaki hür­
riyetçilerin cesareti ve mücadele azmi kınla-
mamıştı. Bilhassa îngilterenin güney A m eri­
ka olayları karşısında takındığı tavır ve ev­
velki bölümlerde gördüğümüz »Doğu mese­
lesi» ile R u m (Yunan) ihtilâlleri yüzünden,
Mukaddes-ittifak devletleri arasında ihtilâf
başgösterip gediklerin meydana gelmesi, bir­
liğin kuvvetini azaltınca hemen faaliyete
geçmişlerdi. B u sefer de ihtilâl hareketi
Fransada başlamış ve diğerlerine tesir edip
oralarda da alevlenmesi işareti olmuştur. A v ­
rupada 1830 da başlıy-m bu ihtilâller muhtelif
devlet bölge ve milletlerde çeşitli neticelere
ulaşmıştır.
Onsekizinei Louisden sonra krallığa ge­
çen O nuncu Şarl 1830 yılma kadar Fransayı
gittikçe artan bir istibdatla idare etti. Gerici­
lerin namlılarından Polinyak tarafından k u ­
rulan son kabinenin tutumu ve kralın m ec­
lise karşı hareketleri bardağı taşıran son d am ­
la oldu. Kalk, 27 tem m uzda ayaklandı. Kral,
olaylara evvelâ önem verm edi Fakat 29 tem­
m uz günü askerlerden bir kısmı da kralın be­
yaz bayrağını yere atarak halka katıldılar. İh­
tilâlciler, resmi daireleri süratle vc kolaylıkla
ele geçirdiler. O r du nu n ihtilâle katılmayan
kısmı, halkla döğüşmek istemiyerek şehri
 Dördüncü Mustafa ve İkinci M ahm ud zamanındaki veziriazamlar
(İlâve: 17 2)
ÇEl.KBt M l'S T A F A PAŞA
Ahmed_ Ağa adlı bir yeniçerinin
i oğlu olub İstanbul'da doğmuş ve baba
mesleğini seçib oca&a girmiştir. Za-
manla Turnac*başı, sekbanbaşı ve Edir-
ne ağası oldu. Şiddeti ve disiplini ile
f şöhret Kazandı. I8Ö6 yılında vez&retle
Anadolu valiliği ve Akdeniz boğazı
j seraskerliği verildi. Sonra İbrahim
Hilmi paşa'm n yerine sadrıâzam ve
serdar-ı ekrem oldu f 18 haziran 1807).
Alemdar Mustafa Paşa_4 ile birlikte İs-
| tanbul'a geldiyse de. Üçüncü Selimin
' tekrar cülusuna tarafdar bulunmadığı
için 28 tem m uz 1808 tarihinde aske­
riyle Bâb-ı âliye gelen Alemdar müh-
ra eiinden zorla alıp aralarındaki
eski ahdinden dolayı öldürmiyerek
ordugâhına gönderdi. İkinci M a h m u d '
un cülûsundân sonra İsmail muha-
fızlığı verildi. 1800 tarihinde Kocaeli
valiliği memuriyetine ilâve edildi.
Aynı yıl azledilib Sakıza sürül dil.
Bir müddet sonra süratin yeri Ay d m
Güselîıisar’m a çevrildi ve İSli yılında
orada vefat etti, ocakdan yetişme, yeni
düzen düşmanı, eskiye bağlı, bulunduğu
işlerde muvaffak olamamış, câhil ve
inadcıydı. Üç oğlu okumuş ve yetlşib
müderris olmuşlardı.
A L E M D A R M U S T A F A PAŞA
Hotin de 1765 yılında dolmuştur.
I Babası yeniçeri ocağına mensub Hacı
Hasar, adlı Rusçuklu bir zattır. Mus-
I tafa Paşa d a ' Rusçuk’d a yetişmiştir.
‘! Delikanlılık çağrında İstan bu la gelerek
tıbkı babası gibi yeniçeri ocağına girdi.
42 nci ağa bölüğünde hizmet gördü.
1787 savaşında bölüğünün bayrağını ta-
j şıdığı için “Bayrakdar" ve daha sonra
| ‘'Alemdar" adiyle şöhret bulduğu riva-
| yet olunmuştur. Sonra Rusçuğa dönüp
î zamanında âdet olduğu gibi, ocakla
bağlantısı devam etmek üzere ziraat
j vc hayvan ticareti ile uğraştı. Aynı za-
m anda Rusçuk âyâm Trisnikli-oğlu İs­
mail Ağanın hizmetine erirdi. H e m dü-
! rüst, hem becerikli olduğundan kısa
zam anda ağasının iıaaincdarlığına ka­
dar yükseldi. Da ha sonra kethüdası ol-
! du. B u arada İsmail Ağanın askerlerine
bayraktarlık da yaptı. Bayraktar diye
anılmış olmasına bciki.de b u görevi se-
beb olmuştur. Asi Fazvand-oğîuya karşı
«çılan mücadelelerde jranarhgz görülerek
kendisine hassa hasekiliği verildi. Aynı
sebeb dolayısiyle 1799 yılında hassa si-
->
t ^
lanşörü rütbesi de tevcih olundu. Paz-
■ vand-oiiunun meşhur adamlarından
¡ Manav îbrahimi yakalaması üzerine
| ! Kapıcıbaşılığa yükseltildi (18033. Aynı
] i y:l Hezargrad âyâm seçildi, i2 ağustos
i í i806 tarihinde İsmail Ağanın ölümü
i ! üzerine de Rusçuk fty&aliğı kendisine
verildi. Devlete sadık ve itaatli hizme­
tinden istifade edilir bir kimse oldu­
ğundan daima hoş tutulmuş, bir m ü d ­
i det sonra Imrahorluk payesi tevcih
j ohınmuş tur. Ayanlı grina rasiay&n K u ş
\ seferi esnasında başarılı hikmetlerde
bulunm uş Silistrenln düşman eline
geçmesine engel olmuş. Yergöğüde G e ­
j neral Mişelson kuvvetlerine kargı beş
saat devam eden bîr savaşı kazan­
j mıştır. B u muvaffakiyetleri üzerine
| kendisine vesaretle Silistre eyâleti v e .
j T un a seraskerliği verildi 14 şubat
i i 1807).
Kabakçı Mustafa isyanı üzerine
\ Üçüncü Selim hal olunup nizam-j
j cedid ilga, edilince, yeni diızen ta­
rafd arı inkılapçı ve islalıatcılsr her
tarafda takibe başlandılar. Bunlar»
birer ikişer Alemdar Mustafa Paşaya
iltica ettiler. Sonradan Rusçuk ya­
ranı diye anılan Tahsin Efendi. R am iz
Efendi, Behiç Efendi, Refik Efendi ve
Galip Efendi Alemdar Mustafa Paşa­
yı Dördüncü Muşta fayı hal’ eöjp tah­
ta tekrar Üçüncü Selimi geçirmek vc
1 yeni düzeni iade etmek hususunda
daimi telkinleri altında bulundur­
muşlar ve zamanla bu düşünceyi ken­
disine aşılamışlardır. B u arada yeni
sadrı âzam ve serdar-ı ekrem Çelebi
Mustâfa Paşa ile araları açılmış. Çele­
I bi Mustafa Paşa merkeze onun teh­
likeli bir yeni düzen tarâfdarı oldu­
J ğunu bildirmiş. lâkin Alemdar M us­
tafa Paşa, Dördüncü M us taf anın baş
çuhadarı Abdülfeuah Ağaya gönderdi­
ği mektuplar vasıtasiyle hükümdarı
i sadakatin a inandırmıştır. Bir müddet
[ sonra sadnâzamla da barıştılar. Bu
sırada İstanbulda korkunç bir düzen­
sizlik h ü k ü m sürüyordu. Dördüncü
i M us tufanın yakınları da, şahsında dai­
ma bir tehlike gördükleri eski padi­
j • şah Üçüncü Selimi ortadan kaldırmak
için tertibat almağa başlamışlardı.
Rusçuk yaranı bunu sezdiklerinden
j j Alemdarı İstanbul üzerine yürümeğe
| : teşvik ettiler. O da, sadriâzama baş­
şehirde türeyen zorbaları tenkil edip
asayişi geri getirmek ve ordu noksan­
j \ larını tamamlamak için İstanbula
, i
2935

j gitmek ve savaş barış meselelerini bu
! fırsattan istifade ederek padişahla
görüşmek icap edeceğim söyledi. Ni-
j hayet, Istanbuldan 12ın almadan, hat­
ta haber bile vermeden hareket edil­
di. Alemdar Mustafa Paşa, maiyetin­
deki kendisine fevkalade sadık Rumeli
! askerile birlikte orduda bulunuyordu.
Ordu. 19 temmuz 1808 de Davud-pa-
şaya vardı. Yak:nları Alemdara. Sa:i-
cağ-ı şerifi karşılamağa gelen Dör­
düncü Mustafanın hemen tevkif ve
hal’ini tavsiye ettilerse de uygun bul­
madı. Îstanbuldaki zorbalar ayıklan-
j diktan sonra Çelebi Mustafa Paşa
Alemdarı istiskale başladı, o da bir
gün askeriyle Bâb-ı âliye gelip m ü h ­
rü onun elinden zorla aldıktan sonra
1 saraya yürüdü. Lâkin. Kapılar kapan­
dığı için Bâb ü6-şaadeyi kırıp içeriye
girinceye kadar Üçüncü Selim şehid
edildi. O da Dördüncü Mustafay’i
hal* edip yerine kardeşi İkinci Mab*
m u d u geçirdi <28 temmuz 1808J. Aynı
i gün kendisine evvelâ sadaret kaym a­
kamlığı. sonrada sadrıâzamlık verildi.
• Lâkin, b u mevkide dört ay kadar ka-
j labildi. Tatbike başladığı ıslahata ta-
• h am m ül edemeyen yobazların kışkırt­
maları üzerine esasen ezilmiş ve ona
düşm an kesilmiş olan yeniçeri ocağı
birden ayaklanıp Bâb-ı âliyi bastı-
j Alemdar Mustafa Paşa mücadele edip
dayandıysa da, kendisine hiçbir yer~
den yardım çelmedi ve âsilerin
bulunduğu .verin üstüne çıkıp kub '
beyi delmeğe başlamaları üzerine cep­
haneye ateş verdi, infilak sonunda
telef oldu (16 kasım 1808;. Saray, elde
bulunan sekban-ı cedid askerile daha
evvel müdahclcde bulunsaydı, kendi­
sini şüphesiz kurtarmak kabil olur-
du. Ancak, Alemdarın fazla tahakkü­
m ü hoşa gitmediği için mukaddera-
tile başbaşa bırakılmıştır.
Alemdar Mustafa Paşanın sonra­
dan bulunan cesedi, bu balıse ait kıs-
m ında yazdığımız gibi, sürüklenerek
Et-meydanıns götürülüp orada dut
ağacına başaşağı asılarak üç gün teş-
hir edildikten sonra parçalanıp Yedi-
kule dışındaki battal bir kuyuya atıl-
mıştı. B u ‘ceset ondokuz yirmi yıl bu-
rada kaldıktan sonra “ V ak’a-ı Hayriye”
akabinde, sadrr&zam Bcnderli Selim
Paşanın emriyle, kör-kuyudan çıka­
rılan kemikleri Yedi-kule suru yanın­
da yüksekçe bir yere gömü.'müş ve
buraya kitabesi İzzet Molla tarafından
yazılan taş dikilmiştir. Yıllarca sonra
İkinci Meşrutiyetin ilânını mıitekip
Tarihi Osm ani Encüm eninin teşebbüsü
ile kemikler Yedi-kule sûru yanındaki
yerinden çıkarılıp. defterdar Tahsin
Efendininkiîerle, Gülhane Parkı’n m
kapısı karşısında bulunan Zcyneb
Sultan Camii mezarlığına gömülmüş-
tür.
Alemdar Mustafa Paşa devlete
I —^
sadık yeni düzene tarafdar. cesur, ze­
ki. çok saf ve devlet işlerinde tecrü­
besizdi.
1
M EM tŞ PA SA
j
i Arnavutlukda doğmuş, bazı vezir­
lere intisab ederek kapılarında yetiş­
miş. ckur yazar. eli kalem tutar ola­
rak Şöhret kazanmıştı. Nihayet sadn-
âzam Y u suf Ziya Paşanın hizmetine
girdi. O n u n sayesinde devlet memu-
, riyetine ayak basıp Divan-ı h ü m a ­
i yunda vazife aldı. Fazla liyakatli olma­
makla beraber, çalışkanlığı ve dürüst-
• lü£ü sayesinde 1807 tarihinde çavuş-
başı oldu. İstanbulda yeniçeri ocağı­
nın ayaklanması ve sadrıâzam bulu­
nan Alemdar Mustafa Paşanın ölümü
j üzerine evvelâ sadaret kaymakamı ve
21 kasım 1308 tarihinde asaleten sad-
rıâzam oldu. Ancak, bu mevkide kırk
' gün kadar kalabilip 1 ocak 1809 ta-
j ! r:ilinde azil edildi. Azlinden sonra
vezareti de alınıp Bursava sürgün
| • edilmiş, kısa bir müddet geçince sür­
gün yeri Sakız adası olarak değişti-
i ! rumiş ve aynı yıl orada vefat etmiş­
tir. Ne faydası ne zararı olan kendi
i halinde bir adamcağızdı.
* YUSUF ZİYA PAŞA
i
1 i (İkinci sadareti. Evvelce, Üçüncü Se-
I lirn’in veziriazamları ilâvesinde, ken­
1 disinden bahsedilmiştir)
LAZ AHMED PAŞ A
Trabzonludur. îstanbula gelmiş,
' bazı hizmetlerde bulunduktan sonra
; kapıcıbaşı olmuştur. Sonra İbrail na­
zırlığı verildi. Surdaki hizmeti beğe-
nildiğinden îstanbula getirtilip im-
rahorluk payesi tevcih edildi- R u s se­
feri devam ediyordu. Kendisi, orduya
| cephane ve asker yetiştirmeğe m em ur
I i edilerek gönderildi- B u sırada sadrı-
âzam ve serdar-ı ekrem bulunan Yu-
‘ | suf Ziya Paşa, h em fazla ihtiyar, hem-
de servet ve ihtişama düşkün bulun­
; duğu ve askere lüzum undan fazla yüz
! ; verip şımarmalarına sebeb olduğu için
azil olundu. Askere hakim olacak bir
i sadrıâzam düşünülürken sadaret kay­
makamı Şakir A h m ed Paşa eski İb-
' rail nazırı A hm ed Ağayı tavsiye etti­
ğinden Edirneden geri döndürülüp sc-
1 daret m ü h rü verildi (10 nisan 1811).
• i A hm ed Paşanın sedareti bir sene beş
I ay kadar sürdükten sonra 5 eylül
I8l3 tarihinde azil olundu. Serdar ola­
j rak cepheye gittiği zam an yanındaki
müşavirleri dinlemiyerek T u n anın
karşı tarafına geçmeye kalkışması yü-
j zünden ordu ikiye bölünmüş ve m ağ­
J lubiyete uğratılarak düşm andan barış
• istenmek zorunda kalınmıştır. K end i­
J sinin gözü pek ve cüretkâr savaş
2936
 —>
adamı bir kimse olduğundan. Bükreş
barışını müteakip, evvelki hatâları da
dikkate alınarak sadaretten azledil­
miştir. Bir m üddet Bursada sürgün
olarak kaldıktan sonra i 8 \Z yılında
Anadolu. 1316 yılında Haleb ve biraz
sonra Erzurum valisi olarak 18İS yı­
lında orada vefat etli. Cesur, gayretli,
sabırlı bir zat idiyse de devle: işle­
rinden ve ordu idaresinden haber­
sizdi. Bursada bulunduğu sırada Emir-
sultan türbesini yeniden yaptırmıştır.
HL'HŞtD AHMED PAŞA
Gürcüdür, bir tatarın kölesi iken
o sırada Rumeli valisi bulunan öeüm
S :r n Paşa tarafından satın alınıp
yetiştirilmiştir. Aza d olduktan sonra
devlet ricalinden Rasih Efendiye, son­
ra da reisülküttab Raşid Efendiye,
nihayet derya kapdani K üçük Hüseyin
Paşaya intisap etti. Mısır savaşlarında
bulundu. Sonra K ü çü k Hüseyin Pa­
şanın delaletiyle 1802 yılında beyler­
beylikle İskenderiye mulıafızlığı er­
tesi yıi Mısırın Fransızlar tarafından
boşaltılması üzerine ve.’saretle Mısır
valiliği verildi. Burada, Kavalalı Mch-
m ed Ali Paşanın entrikalarına maruz
kaldı. O n u n tertiplediği ayaklanma
sonunda valiliği kaybetti. 1806 yılında
Niş ve Mora valisi ertesi yıl Sofya
seraskeri olmuş baş kaldıran Sırplara
karşı üst üste muvaffakiyetler kaza­
nıp bütün kuvvetlerini hezimete uğra­
tarak dağıtmıştır. B u sefer sırasında
başka yararlıkları da görüldüğünden
Laz A h m ed Paşanın azli üzerine sada­
ret kendisine verildi <5 eylül 18 12 ).
Sirplara karşı Bükreş barışı esasları­
nın uygulanmasına ve onlardan Bcl-
gradia diğer yerlerin seri alınmasına
muvaffak olduktan sonra I8i3 yılı
nihayetinde İstar.bula geldi. B undan
sonra bir yıl kadar scdaretı vardır.
2 8 M senesinde İstanbul'da çıkan bir
yeniçeri partırdısı sırasında lüzumu
kadar enerjik hareket etmemekle it­
h a m edilip azil olunmuştur (30 mart
1815J. Aslında ise. İkinci M a h m u d u n
yeniçeri ocağını ilga etmek istediğini
bildiği için bu vak’a bahanesiyle top­
çu ve kumbaracı ocaklarını ele alarak
yeniçeri ocağını basıp dağıtmağa kal­
kıştığı. lâkin, ocağa carafdar olar. ve
padişahı tesiri altında bulunduran
Halet Efendinin buna engel olup so­
n un da kendisini azil ettirdiği rivayet
olunmuştur.
Ilurşid A h m ed Paşa, azlinden son~
ra Tekirdağında ikamete m em ur edil­
miş, bir yıl sonra Bosna, aynı yıl \
içinde Se^ânik ertesi yıl Anadolu, 1817
yılında Haleb valisi olmuş. 1819 yı­
lında Mora valiliği ile Tepedelenli
Ali Paşa üzerine gönderilip onu ten­
kil etmiş, ertesi yıl Rumeli valiliği
verilmiş, 1821 yılında. Yany a valiliği
2937
1 ^ i
memuriyetine ilâve edilmiştir. Aynı
j yıl devam eden R u m isyanı dolayısiyle
Mora seraskerliğine tayin edilerek 1822
yılında Yenişehırde vefat etti. Cesur,
dürüst, cömercî, lâkin biraz safdildi.
M E 1 IM E D E M İ N R A C F P A S A
İstanbulludur, ve 1780 yılında doğ­
muştur. Ruznamcecilik. çavuşbaşıltk
ve nişancılık hizmetlerinde bulunm uş
olan Said Efendinin oğludur. Kendisi
de devlet hizmetine girerek sedaret
mektubeuluğu kalemine devam etmiş,
iüüS yılında serhalife ve ertesi yıl se­
faret mektupçusu olmuştur. I8t)3 yı­
lında memuriyetine süvari mukabele- |
cıliği eklenmiş, 1811 de rikâb defter­
darı. 1813 de asaleten başdefterdar
olmuştur. Nihayet 30 mart 1815 ta- ı
rihinde Hurşid A hm ed Paşanın azli
üzerine vezaretie sadaret m akam ın»
getirildi. Sadareti üç yıl kadar sûrmuş
ve bir hayli, gaileli zam ana rastla- i
mıştır. Hü kü m dar kendisini sever ve
takdir ederdi. B u iıai devlette büyük
n ufu z sahici olan Halet Efendinin
kıskançlığını celp etmişti. Sonunda,
bu zat İkinci Maiımuda tesir ederek
5 ocak 1818 tarihince Mehnıed E m in
R a u f Paşayı azil ve sakız adasına \
sürgün ettirmiştir. B u arada Halet
Efendi onun idamı için de uğraştiy- 1
sa da, padişah razı olmadı. M . E. R a u f
Paşanın bir yıl sonra vezareti iade
edilip Teke ve Hamiö sancağı. 1820 î
yılında M aden emanetiyle birlikte Di-
yarbekir valiliği, ertesi yıl şark ser­
askerliği ile Erzurum valiliği verilmiş, j
1823 de a::ii olunup 1821 yılında K a s ­
tamonu üç yıl sonra Haleb. ertesi yıl
K u d ü s sancağı ve Hacc emirliği ilâ­
vesiyle Şam valiliğine tayin edilmiş.
!83l yılında vezareti ref o.’unarak
Bursada oturmağa m em ur olmuş, aynı
yıl vezareti geri verilib Menteşe ve
karahisar mutasarrıflığ na. 1322 yı­
lında sadaret kaymakamlığına getiril­
miştir. S ad d âzam Reşid M sh m ed Paşa
Konyada Mısır kuvvetlerine yenilerek
esir düşünce sadaret ikinci defa ola­
rak M chm cd E m in Rauf Paşaya veril­
di »17 şubat 1833;. Kendisi, mülkiye
nazırı Pertev ve sonra dahiliye nasırı
Akif Paşaların şiddetli muhalefet!eri­
ne ve aleyhinde çalışmalarına rağmen.
İkinci M ahm udun vefatına kadar
{ mevkiini m uhafaza etmiştir. 30 mart
J838 tarihinde Akif Paşanın dahiliye
nezaretinden azli üzerine b u hikmette
] kendisine verilmiş ve sadnâzpm u n ­
vanı Başvekil olarak değiştirilmiştir.
Abdülmecidin cülus günü. Hüsrev .
Paça m ührü adeta zorla elinden al­
mış. kendisine M ec’isi vâîâ reisliği
verilmiş, lâkin 8 haziran 1840 tari- j
hinde tekrar sadnâzam olmuştur. B u ;
• j sefer, bir buçuk yıl hizmet gördükten
sonra 7 ekim 1841 yılında azil edilip J
 ! M alisi vâlâ reisi olmuş. 3 eylül 1842
yılında dördüncü defa olarak sedaret
m akam ına getirilmiştir. B u sefer de
İ dört yıldan biraz fazla bu m akam ca
i kailmiş ve 28 eylül 1846 tarihinde azil
edilmiştir. Beşinci sedareti 27 ocak
; 1852 tarihinde olup ancak o mart
1852 tarihine kadar devam edebil­
miştir. Nihayet J860 yı2:nda seksen
: yaşında bulunduğu halde vefat et­
miştir. Dürüst, dirayetli, gayretli, bil­
gili bir devlet adamıydı. Çok uzun
boylu ve yakışıklı olmakla meşhur­
dur.
D E R V İŞ M K IÎM K D PAŞA
Moranın AnaboSu kasabasından-
dır. Rüstem A§a adlı bir zatın oğıu-
j dur. Morali sal akbaş A h m cd Paşaya
intisab ederek dairesinden yetişmiş,
mülıürdarlıgma ksdar çıkmış. o nu n i
delaletiyle beylerbeyi ve Balıkesir mu-
tasa m f i olmuştur. i814 yılında A n ­
takya, sonra vezaretle Anadolu valisi
r ve bir ara Bursa valisi oldu. B u sırada
• Halef Efendinin tesiriyle M eh m ed
E m in R a u f P??a azıl edilmişti. Der­
viş M eh m ed Paşa, Halet Efendiye
m ensub bulunduğu için sedaret m a ­
kamına getirildi 15 ocak 1818). Bu
mevkide iki yıl kalarak 4 ocak 182C
ı tarihinde azil olundu. Azline sebeb,
o sırada yeniçerilerle bir kısım ırgad-
lar arasında çıkan hadiseye seyirci
j kalmasıdır. B u hal gevşekliğine ve
idaresizliğine verilmişti. Kendisi ise.
yeniçerilerin işine karışıp belaya uğ-
ramaktansa azil edilmeyi canına min-
net bilmişti. Azlinden sonra K u d ü s
ve Şam valiliği ile Kacc emirliği veril­
miştir. Aynı yıl tekrar Anadolu valisi
oldu. 182i yılında azil edilip emekli
maaşı bağlandı. 1837 yılında Şeyhül-
! harem tayin olunarak gittiği Yenbu-
de iken vefat etti. B u sırada yetmiş
yaşlarında bulunuyordu. Orta derece­
de bir devlet adamıydı. Bursada bazı
j hayratı ve İstanbulda bir çeşmesi
• vardır.
j ,
S E Y Y tD ALÎ PAŞA
1 bir takım başsız kimseleri silâhlan­
İsparilıdır« bir çok vezirlerin dai-
j resinde hizmet ettikten sonra kapı-
cıbaşı oldu. 1815 tarihinde vezaretle
Mora valiliği, 1818 tarihinde Bursa
valiliği verildi. 4 ocak 1820 tarihinde
Derviş M eh m ed Paşanın azli üzerine
sedaret m akam ına getirildi. Lâkin, bu
hizmeti pek u zu n sürmeyerek 28 mart
182ı tarihinde azil edilmiştir. Azline
j sebeb, devletin içinde bulunduğu buh-
ranlı devirde güçlüklerle .mücadeleye
ehliyetinin kâfi gelmemesidir Mora
ayaklanmasının doğurduğu ağır du-
rum , devlet ricalini birbirine düşür-
m ü ş ve sonunda Seyyid Ali Paşa se-
daret mevkiinden uzaklaştırılmıştır.
Azlinden sonra kendisine Karadeniz
seraskerliği, bir m üddet sonra tekrar
Mora valiliği verilmiş 1821 yılında azil
edilip orduda vazife almış, sonunda
Ankara ve Çankırı sancakları tevcih
olunmuştur. 1822 yılında bu sancak­
lardan da aasil edildi. 1824 tarihinde
vezaretı alınıp Filibe'de oturmağa m e­
m u r oldu. Sonra K onya valiliği veri­
lerek Maltepede oturtuldu. 1826 yı­
lında vefat etti. Hiç bir m ü h im hiz­
meti olmıyan, hiçbir vazifede m uvaf­
fakiyet göstermemiş bir zattı.
B E N D E R L İ A L Î PAŞ A
Benderlidir. Ağa-baba diye anılan
bir zatın oğludur. Bir suç işlediği için
■ Hotin’e kaçmış ve oranın ileri gelen­
lerinden Ali Ağaya intisap etmiştir.
Sonra îbrail muhafızı Laz A h m cd
Paşanın hizmetine girip onun sada­
1 retinde silâh d a n oldu. Efendisinin
vefatına kadar yanından ayrılmadı.
O nu nla birlikte Erzurum a gitti, bu
sırada kapıcıbaşılık rütbesi verildi.
Alımed Paşa vefat edince İstanbuia
döndü. Kendisine G üm ü lc ü n c ’den or­
j du için zahire mübayaası vazifesi ve­
rildi. B u vazifeden dönünce beyler-
beyilik rütbesiyle Edirne mutasarrıfı
ve ordu çarhacısı oldu i 1812). Daha
j sonra Ahısha muhafızlığı ve vezaret-
j lc Çıldır valiliği verildi. 28 mart 1821
tarihînde Seyyid Ali Paşanın azli üze­
rine sadaret, m akam ına getirtildi- Ben-
I dcrli Ali Paşa, vazifeye başladıktan
i sonra etrafına karşı çok sert davran­
! dı. O devirde büyük nüfûz sahibi ve
aynı zam an d a bir çok fenalıkların ve
yolsuzlukların da başı bulunan Halet
Efendiye hiç ehemmiyet vermedi, hat­
ta onu ortadan kaldırmayı düşündü.
Bir danışma meclisinde İstanbulda si­
lahlı olarak dolaşan bir çok serserinin
ötekine berikine saldırıp her gün kan
döktükleri konuşulurken Halet Efendi
bunların hepsinin öldürülmesi fikrin­
de bulundu. Benderli Ali Paşa, ona
bakarak:
i ••Öyle değil, suçlu olanları katlet­
mek lâzımdır. Aslına bakılırsa böyle
dırıp da payitahtda halkı öldürmele­
rine müsaade edenlerin hakkından gel­
melidir” dedi. Halet Efendinin kor­
kudan dudakları titremeğe başladı.
Sadnâzam , aciz bulunan devlet ricali
ve ocaklıdan tam bir birlik istedi. Bir
iki gün sonra da padişahla görüşüp
kendisine mutlak selâhiyet verilmesi
, talebinde bulundu. B u arada idam
j vakti çoktan gelmiş olan Halet Efen­
i dinin de _ katlini istediği rivayet olun­
muştur. ikinci M a h m u d onun bu hal­
I lerinden rahatsız olup meseleyi düşü­
nerek cevap vereceğini bildirdi. 30 ni­
j san 1821 günü saraya davet etti. Ge- ı
linçe kendisini bostancıbaşı karşıladı. ]
 Kızlar ağası hem en gelerek m ü h rü
aldı. Aîi Paşa ise balıkhaneye indiri­
lerek oradan Kıbrıs adasına sürgün
| edildi. Lâkin, Halet Efendi o nu n ya-
İ kasını bırakmayıp idamına padişahı
! ikna etti. Hem en idam fermaniyle
î bir m em u r gönderildi. E enderli Ali
i PD.şa fermanı okuyunca,::
“ Kyvah, bilemedim. Evvelâ isi gö­
rüp yani Halet Efendiyi İdam edip
— sonra bildirmek varmış” dedi. K a ­
fası İstanbula getirilmiş ve ibret ta-
şm da teşhir olunmuştur. Cesur, iyi
niyetli- lâkin calıil bir zattı. İdam
edildiği zam an elli yaşım biraz geç­
miş bulunuyordu.
HA CT SA LİH PA Ş A
İzmirlidir, İstatıhula gelmiş
burada isl&miyeti kabul etmiştir. Asıl
milliyeti meçhuldür. ISIS tarihinde
k&pıcıb&şılıkla arpa emini oldu. 1820
tarihinde İspartalı Ali Paçanın azli
üzerine vezaretle Çıldır valisi ve S e v -
yid Ali Paşa azil olunup yerine Ben-
derii Ali Paşa tayin edilince o gelin­
ceye kadar sadaret kaymakamı tayin
edildi. Benderli Ali Paşanın a2 li üzc-
j rine ise, sadaret m akam ına getirildi
(30 nisan 1821). B u vazifede bir bu-
çuk yıl kaldı. M ütemadiyen işlere ka­
rışan Halet Efendi ile seçinemediğı
için il kasım 1822 tarihinde
olundu. Bun u nla beraber, azlinden
hem en sonra Halet Efendinin de sür-
güne gönderilmesine muvaffak olmuş-
i dur ki b u n u kısa zam an sonra b u
i cidden zararlı adamın İdamı takip et-
| mlştlr. Hadisenin vuku*u şöyledir:
Halet Efendi, mevki’ini m uhafaza
edebilmek için daima yeniçeri ocağına
dayanır ve ileri gelenlerini rüşvet ve
hediyelere boğardı, So n zaman! ada
ise, mali menbalc.rı tükenmişti. B u n u n
sebebi. Eflak ve Bo ğdam n R u m îsya-
1 nına basamak olması dolayısile ora-
larda hasıl olan karışıklıklardan son­
ra yerli Boyarlardan voyvodalar tayin
edilmesi ve Fenerli Rum lara hiç bir
şekilde itimad katmadığından bunla­
rın gerek Divan-ı hü m a y u n
rekse diğer yerlerden uzaklaştırılmış
olmalarıydı 11821). Evvelce buralara
Fenerli ailelerden voyvoda tayin edil­
mesinde Halet Efendinin tesiri büyük
olduğu için voyvodalar hem tayinleri
münasebetiyle, hem de yerlerini m u h a ­
faza için kendisine büyük rüşvetler ve-
rirlerdi. B u kaynak kuruyunca alış­
tıkları menfaatlerden m a h r u m kalan
jreniçeri kokono 2 ları aleyhine döndüler.
Sultan M a h m u d o günlerde şehirde
tebdil gezerken Bayezid türbesine uğ-
ramıştı. Yeniçeri ağası hem en usulen
Bayezid. kulluğuna geldi. Bir kısım ye-
niçen ustaları ağanın y a n m a varıp :
"V a r efendimize söyle... Biz o he-
Tifi (y&ni Halet Efendiyi; istemeyiz**
I diye gürültü kopardılar. Hünkâr b u n u
d uyunca ağayı çağırtarak sebebini sor- \
du. O da hadiseyi anlatınca padişah :
j “ Var söyle dağılsınlar... Meramları j
hasıl olur’1 dedi.
1 Halet Efendi olayı duydu. B u n a . !
kendisine cephe almış bulunan sadrı- j
i âzamin sebeb olduğunu sanarak he- j
| m en padişaha Kaçı Salih Paşanın az- j
• lıni arz etti. İkinci M alım ud. Halet
Efendinin el altından bir fesad çı- j
; karmasından çekindiğinden onu gafil
: i avlamak için b u arzusunu kabul ede­
rek sadreâ'sam ile o nu n yakın dostu
! şeyhülislam Abdülvahhab Efendi azil
olundular. Salih Paşa sarayda tevkif
i edilerek Balıkhaneye indirildi. Bu,
i ! hüküm darın gazabına uğradığına ala­
ve metti. Aslında ise, ikinci M a h m u d u n
kendisine hiç bir kızgınlığı yoktu.
-
i Nete kim. Bal} ¡"hanede bulunduğu sı- \
! i rada kendisino mallarının müsadere !
' edilmiyeceğini bildirdi ve-
‘
; “ Hakkında asla infialim yokdur.
Ancak şu heriflerin yatışması için
böyle bir değişiklik yapıldı. Lâkin.
; bununla istenen hasıl olur m u olmasa- [
mı ve b u n u n acele çâresi nedir?’"' <51-
: ye lıaber gönderdi. Salih Paşa, hu- j
i
İ küm dann teveccühüne teşekkür et­
tikten sonra: -Bu işin acele çaresi •?
Haiet Efendinin bir m üddet seyahat \
a2 il • i ettirilmesidir” cevabını verdi.
Padişah bu tavsiyeyi tutmuş ve
i istediğini elde ettiği için içi rahat
j ! etmişken yeni sadrıâzcm nelj A bdul­
lah Paşaya ilk iş olarak: Halet Efen- i
İ dinin Bursa ya gönderilmesini emir
i etmiştir. Haiet ¡Efendi. menfasının
j K o n y ay a çevrilmesini istemiş* bu rl-
| cîisi kabul olunmuş ve kısa zam an
i sonra orada idam . edilmiştir (1322
i sonlan).
i Salih Pîîşa ise, aynı yıl Anadolu. I
j bir kaç ay sonra da S a m valisi ve H a c c i
j emiri olarak n&cc vazifesini İfa etti '
1 >833 yılında Kars ve Do ğu Bayezid ■
valiliği. 1825 yılında Bozok ve Kay-
'
\ sen mutas&rrıfılığı, ertr.si yıl tekrar 1
Şam veliliği verildi. 1823 yılında azil
ile, Konyada oturmağa m em ur edilip
ge­ aynı yıl orada, vefat etti. Akıllı, dira­
yetli, becerikli, namuslu bir devlet
adamıydı. Oğlu A h m e d îzzet Bey 1894
yılında yüz yaşını geçkin olduğu hal- j
j
i de Eyübde vefat etmiştir.
DE Lİ A B D U L L A H PAŞA
!
Babası Ali Aga Safranboluîu olup
i kendisi İstanbulda Çengeik$vünde j
doğdu. 1780 yılında bostancı ocağına
j girerek zamanla hasekiliğe yükseldi,
j ı İkinci M a h m u d u n cüıûsunda bostancı-
j başıiik verildi. Vazifesini ifada fev-
| { kalade muvaffak: olmuş, eşkiyayı ve
serserileri tenkil ederek şehrin inzi­
| batını temin etmiştir. B u yüzden deli
? bostancı diye anıldı. Nihayet hasfs-
2939
 ¿andığından bu vazifesini bırakıp 2815
tarihinde siiahdarlar «¿alığına. 1818
yılında büyük imrahorluğa ve aynı
yıl vezaretle derya kapdanlığına geti-
rildi. Tekrar hastalandığından b u va­
zifesinden de istifa etti. 1821 yılında
Kütahya vc Karahisar sancakları tev­
cih olunup İstanbul civarındaki sahil­
lerin muhaiazasiylc görevlendirildi.
11 kasım 1822 tarihinde Hacı Sa­
lih Paşanın azli üzerine sadaret
m akamına getirildi. Bu vazifede
4 mart 1823 t?rihine kadar kalarak
azil olundu. Kendisinin padişahı kız­
dıracak bir hali veya bir kabahati
yoksa da. o sırada, pek nezaket kes-
belmiş bulunan devlet işlerini yürü-
tec'.*k ehliyette olmadığı anlaşıldığı
gibi bostanc'başılıktaki icraatının
aksine ve daha ziyade hastalığının
tesiriyle yeniçeri eşkiyasına karşı za­
yıf davrandığı için şehirde üst üste
zuhur eden iki yangın bahane edi-
Ilp vazifesinden uzaklaştırılmıştır. Sa­
dareti sırasında en m ü h im icraatı.
Halet Efendinin neryl ve katlidir. A z­
linden sonra tedavi vc istirahatı için
İzmite gitmesine müsaade edilmiş ve
1823 yılında orada vefat etmiştir. Çen­
gelköy'ünde bir cami yaptırmıştır.
Devlete sadık, çalışkan, fazlaca asabi
bir insandı.
S İ L A H D A K ALİ PAŞA
Rusçuklu İzzet A h m e d Paşanın
oğlu olup İstanbulda doğmuştur. Genç
yaşta Enderuna girip yetişti 1811 ta­
rihinde silahdar oldu. 1817 tarihinde
bu vazifesinden azil edilip bej yıl
mazul kaldj. Deli Abdullah Paşanın
azli üzerine 4 mart 1823 tarihinde
birdenbire sadrıâzam oldu. B u vazife
sırasında şehrin asayiş işlerini yeniçe-
ri ağası Ağa Hüseyin Paşaya bırakıp
kendisi hükümdarın huyuna suyuna
göre hizmete çalışmış ise de, dokuz
ay sonra azil edilmiştir (13 aralık
¡823'. İkinci M & h m u d kendisini se-
verdi. Ancak, bu sırada gittikçe alev­
lenen Mora meselesi doiayısiyle sa­
daret m akam ında daha dirayetli bir
kimsenin bulunması icab ettiğinden
onu vazifesinden uzaklaştırmış, lâkin
mallarını müsadere ettirmiyerek Ge-
lıboluda oturmasını emir etmiştir.
Aynı yıl K on y a valisi olmuş. 1827 yı­
lında vezareti ref edilip Maltepede
oturmağa m em ur edilmiştir. 1828 yı­
lında hükümdarın hu zuru na kabul
edilerek bir çok iltifatlara mazhar ol­
duktan sonra Çanakkale muhafızlığına
tayin edilmiş ve o sene orada vefat
ettiğinde altmış yaşlarında bulun u­
yordu. Halim selim, cömerd, iyi hu y ­
lu devlete sadık vc çalışkan bir zattı.
Orta derecede bir devlet adamıydı.
M EHMED SAİD CAI.ÎIJ PAŞA
1763 yılında İstanbulda. doğmuş-
->
tur. Sadaret mektupçuluğu kalemi |
baş halifesi Seyyid A hm ed Efendinin
oğludur. O da büyüyünce aynı kaleme
girmiş. 1787 yılında R u s seferi sıra­
sında orduda bulunm uş. 1795 yılında
babası gibi baş haiıfe olmuş, iki yıl
sonrada amedcili$e tayin edilmiştir.
180: yılında elçilikle Parisc gönde­
rildi. Dönüşünde büyük tezkereci 1806
; yılında reısülküttab olup Rusya ile
mütareke yapmağa m em ur edilmiş,
bir ara nişancı ve tekrar reisülküttab
I olmuş bu vazifede bulunduğu sırada
Üçüncü Selim hal’ edilerek yerine
Dördüncü Mustafa geçmiş ve yeni d ü ­
zen tarafdarı bulunan Galib Efendi
j Alemdar Mustafa Paşaya iltica- ederek
Rusçuk yaranından olmuş. Alemdarın
ölümünden sonra öbür arkadaşları öl­
dürüldüğü halde, Rusya ile barış gö­
rüşmelerini idare edecek daha teerti- !
beli kimse bulunmadığı için yakayı ı
i • kurtarmıştır. B u başarısına karşılık
18 11 tarihinde sadaret kethüdalığma
r tayin edildi. Üç yıl sonra yine reisül- ı
küttabîzğa getirildi. Aynı yıl azil olu- !
nub Kutahyaya sürüldü. Kısa zam an
sonra vezaretle Bolu. 1811 yılında Si­
vas. 1816 yılında Niğde ve sonra A n ­
kara ve Çankırı, ikinci kere Bolu ve
Kastamonu valisi oldu. 1820 yılında
vezareti kaldırılıp Konyaya gönderildi.
1822 yılında vezareti ibka edilerek
Bozok ve Kayseri valisi ve sonra İzmit
ve Bursa valiliği ile Karadeniz bo- •
ğazı muhafızı oldu. 13 aralık 18.23 ta­
rihinde Silahdar Ali Paşanın azli -ize- !
i ■ rine sadaret m ü h r ü verildi. B u sırada
j İkinci M a h m u d yer.'.çcri ocağını kaldır­
m ağa karar vermişti. B u düşüncesini
kendisine açınca. M e h m e d Saıd Galip
ı Paşa vaktiyle başına gelenleri v? ca­
nım güç hal ile kurtarmış olduğunu
; düşünüp* muvaffak olunamadıgı tak­
dirde mutlaka kellesinin srideceSini
hesaplayarak böyle bir meselede daha
liyakatli bir vezire ihtiyaç bulunaca- [
i ğını ileri sürdü ve padişaha Berıderlı ■
M ehm ed Selim Sırrı Paşayı tavsiye
ettikten sonra vazifeden affını rica
etti. B u n u n üzerine azil edildi (15
.• eylül 1824). Vezareti de alınıp evvelâ
\ Geliboluya, sonra Manisaya sürüldü.
Sonrada da Erzurum valiliği ve şark
| seraskerliği verildi. Üç yıl bu vazifede
kaldı. Nihayet Rusya seferi açıldığın­
dan bir m üddet sonra seraskerlikten
azil ve vezareti kaldırılarak Baîıkesire
sürgün edilmiş. 1828 yılında burada
bulunduğu sırada 65 yaşında olduğu
halde vefat etmiştir. İlim ve İrfan
sahibi, şair ve hattat, cömerd, avrupa
i politikasına vakıf, akıllı, becerikli, ile- i
riyi görür bir devlet adamıydı
BENDERLÎ M E H M E D SELÎM
S I R R I PA Ş A
HoUnli kapıcıbaşı Mustafa Ağ a-
!
2940
 n m oğlu olup Benderde doğmuştur.
Bulunduğu yerin d üşm an istilasına
uğraması üzerine Ş u m n u 'y a gelmiştir.
Sefer zamanı olduğundan orduda va­
zife alarak hizmet gördü. Bir m üddet
sonra turnacıbaşıîık payesiyle Varna
ve Yar.bolu serdarı, sonra kapıcıbaşı
ve başbakikulu oldu. Bir aralık Tra‘0-
lusgarbe gönderildi. Sonra ölen Şam
valisinin mallarını hazine namına
zapta m em ur edildi. İstanbul a dönü­
şünde Edirne bostancıbaşılığma t&r
yin olundu. 1818 yılında vezaretle Si-
listre valiliği verildi. 15 eylül 1324
yılında sadrıâzam M eh m ed Said Ga-
lib Paşanın tavsiyesiyle bu m akam a
getirildi. Yeniçeri ocağının ilgasında
canla başla çalıştı. Dört sene bu m a ­
kam da kaldı. Rusya seferi sırasında
serdar-ı ckrcm olarak Edirncde bulun­
duğu sırada imdad göndermediğinden
Varna kalesinin düşmesine sebeb ol­
duğu için ve bazı gevşek hareketleri
yüzünden a2 il edilip malları müsadere
olunarak Geiiboluya sürüldü (26 ekim
1828;. Üç ay sonra, affedilip Rumeli
valiliği, sonra Haleb ve 1831 tarihinde
asayişi yoluna koymak üzere Şam va­
liliği verildi. Ancak, Şamlılar böyle
şöhret sahibi, m ü h im işleri başarmış
f bir ocağın ilgasında sadrıâzam olarak
bulunm uş olan bir kimsenin valili­
ğini iştemiyerek bir zam an sonra da
M eh m ed Ali Paşanın tertipleriyle û-
yaklandıklarmdan azil edildi. B u n u n
üzerine Şam eşkiyası h ü c u m edip ko­
nağını tutuşturdular. Kentlisi de ko­
nağı ile birlikte yandığında altmış i
yaşlarında bulunuyordu. Cesur, gay-
retli, akıllı, namuslu bir devlet ada­
mıydı. ölüm ünde iki yüz kese borcu
çıkmış. Rumelideki çiftlikleri satıla­
rak ödenmiştir.
TOPAL İZZET M EHMED PAŞA
Darende hanedanından İbrahim
Beyin oğludur. 1792 yılında doğmuş-
! tur. Bazı valiliklerde bulun m uş olan
amcası Ali Paşanın dairesinde yetişip
onun mühürdarı oîdu. Kendisine ka-
• pıeıbaşüık ve imrahorluk rütbeleri
verildi. Sonra, Ispartalı İbrahim Pa­
şaya intisap ederek zamanla kethüda-
lığma yükseldi. İbrahim Paşa, Boğaz
muhafızı iken bütün işlerini onun
idare ettiği anlaşıldığından paşanın
1821 tarihindeki azli üzerine beyler­
beylikle Bursa sancağı ve Boğaz m u ­
hafızlığı verildi. Yeniçerilerin ilgası
hadisesinde gayet b ü yük hizmeti ve
gayreti görüldü. B u n u n üzerine 1827
yılında derya kapdanlığına tayin olun­
du. R u s seferinde Varna muhafazası­
na m em u r edildi. Dönüşünde M e h ­
met Selim Sırrı Paşanın yerine sa­
daret makam ına getirildi <26 ekim
1828J. Ancak. Rus seferinde görülen
muvafiakiyetsi 2 ük üzerine 28 ocak
1829 tarihinde, yani üç ay sonra azil
olunup Tekırdağma sürüldü. U zun ca
i bir m üddet memuriyetsiz kaldıktan j
sonra 183i tarihinde Vidin. 1833 tari­
hinde Karahisar valiliği verildi. Sonra !
Ankara. Çankırı ve Kastam onu da
memuriyetine katıldı. Yeniçerilerin il­
gasında görülen hizmetleri dolay isiyle
iftihar nişanıyla taltif olundu. İkinci
M a h m u d u n ölümü üzerine m em uri­
yetlerinden azil edildi. Ertesi sene
ikinci kerre olarak Boğaz muhafızlığı,
daha sonra Sayda. Beyrut» ve Trablus-
şam da katılmak suretiyle Akkâ vali-
Üğ.» ve Berruşşam seraskerliği verildi.
Burada büyük muvaffakiyetler göste­
rip savaşı kazandıysa da eğerinin k u ­
burunda bulunan tabanca ateş ala-
j rak ayağından yaralanmış ve sakat
i kalmıştır. B u yüzden seraskerlikden
alınıp Edirne valiliğine gönderildi.
Lâkin, yarası henüz kapanmadığı için j
vazifesinden istifa ederek Gcliboludan
İstanbula döndü. 7 ekim 1841 tari- j
hinde ikinci kerre olmak üzere sada- ;
re; m akam ına getirildi. Sekiz ay b u
görevde kaldıktan sonra idaresizliği
ileri sürülüp azil edildi <3 eylül 1842) |
ve Edirne valiliğine gönderildi. Ertesi
yıl, rahatsızlığını ileri sürüp istifa j
ettiğinden Tekirdağında oturtuldu.
Sonra İstanbula gelmesine m üsaade |
olundu. 1854 yılında vefat etti. Doğru,
çf.liikan. cesur ve nrm uslu bir dev­
i let adanrydı. Çok katı kalbi i olduğu
rivayet edilmiştir.
RKŞİD M EHMED PAŞ A
;
Gürcü olup Hüsrev Paşanın dai­
resinde terbiye görerek yetişmiştir.
Cesareti ve silahşorluğu ile meşhur- j
dur. Hüsrev Paşa Tekeli-oğlu İbra­
him Beyi yakalamağa m em u r edildi- !
ğinöe onunla birlikte gitti. B u sırada
ve sonra Çarhacı Ali Paşanın raaiye- !
tine verildiği zam en gösterdiği yarar­
lıklar üzerine beyierbeyıiik tevcih o-
lunm uş ve Karahisar sancağına ta­
yin edilmiştir. Kütahya valisi Bekir
Paşa Mora ya m em u r edildiği zam an
ona vekâlet etmiş, bu sırada Tepede- f
i lenli-zâde Veli Paşa ile oğlu M eh m ed
Paşanın idamlarına m e m u r edilmiş,
bu vazifeyi başarması üzerine i820 !
varillinde vezaretle K onya valiliğine
tayin edilmiştir Scr.ra. R u m ayak­
lanması dolayısiyie Moraya gönderil­
di. Burada muvaffakiyet gösterdi.
1822 yılında Tırlınla, ertesi yıl Vidin
valisi oldu. 1324 yılında Rumeli ser­
askeri ve Y any a valisi tayin edildi.
182? yılında İnebahtı ve Karlı-üi mu- •
hafızlığı verildi. 28 ocak 18 2 1 tari- !
hinde sadaret m akam ına getirildi. Se- i
fer zamanı olduğu için h em e n Ş u m n u
ordugâhına gitti. Pravadide Huşlara
galip geldiyse de. Gülefçe’de ağır bir
mağlubiyete uğradı. Ruslar ilerleyip i
—> I
2941
ter ketti. O n u n c u Şarlın aklı başına gelip ev­
velce yayınladığı emirleri geri almağı kabul
ettiyse de artık lif işten geçmişti. Çaresiz
krallıktan istifa edip İngiltereye sığındı. Y e ­
rine, Orlean hanedanından Lui-Fîlîp Fransız-
lar kralı unvanı ile h üküm d ar oldu. Kendisi
hamiyetli, dirayetli, hürriyetsever bir zattı.
Gayet doğru ve namuslu» çalışkan, sade ve
kanaatkardı, Parlamanter rejimin büyük m ü ­
dafii oldu.
Viyana kongresi kararlar; gereğincc Hol­
landa ile birleştirilmiş ola11 Belçika b u d u
rum dan, kültür, ticaret ve ayrılık: göste­
ren diğer hususlar dolayısile, kat’iyyen
m e m n u n değildi. Üstelik HollandalI olan
müşterek krsl G iyo m Belçikalılara azınlık
muamelesi yapmakta direniyordu. B u yüzden
Fransa’daki hareketi öriıek alarak 26 ağustos
1830 tarihinde Belçikalılar ayaklandılar. B r ü k ­
sel halkı barikadlar arkasında Hollanda as-
kerile günlerce savaştılar. Attvers şehri ve
tersaneleri HollandalIlar taralından tahrip
edildi. Nihayet, mesele milletler arası bir hal
aldı. Londrada toplanan bir konferans so­
nunda Eelçikamn Hollandadan ayrılmasına
karar verildi. A lm an prenslerinden Leopald
kral seçildi (Haziran 1831). Lâkin, kral Giy-
y o m b u kararları tanımayıp askerî harekâta
deva m etti. B u n u n üzerine bir Fransız or­
dusu Belçikalıların yardımına koşarak H o l­
landalIları memleketten çıkardı. Böylece Bel­
çika istiklâle kavuştu.
Aî manyada, Meternich sisteminin baskı­
sına rağmen, doğan liberal hareketler Fran ­
sa'da 1830 tem m uzunda kopan ihtilâlle k u v ­
vetlenerek onların hürriyet fikirlerini büsbü­
tün kamçıladı. H e r yerde ayaklanmalar oldu.
Mntternleh sistemi bir zam an için sarsıldı.
Edim eyl aldılar. Edirne barışından
sonra Rumeli İslahatına girişerek bir
hayiı muvaffak oldu- Nihayet Mısır
valisi Melımeil Ali Paşa isyan edip
oğlu İbrahim • Paşa kumandasındaki
kuvvetler Anadoluyş. yürüyünce. or­
d u n u n başında onu t ı'nkilo m em ur
edildi. Konyaya vardığı zamar. kış
bastırmıştı İbrahim Paça kuvvetle­
riyle Mısırın alâkasını JîbüIp ilk ba-
harda taarruza geçmeği düşünürken,
merkezden aldı£ı emir üzerine onunla
savaşmak zorunda kaldı. B u savası
kaybedip esir düşünce sadaretten
azil edildi (17 şubat 1S33>. Aynı yıl
serbest bırakılıp İstanbula döndü.
Halta limanındaki yalısında bir m ü d ­
det dinlendikten sonra ıâSS yılında
Sivas valilisine gönderildi. Biraz sonra
Diyar ıbek ir ve Rstkfca valilikleri de uh-
2942
A lm an hükümetlerinin çoğu tebaalarına m eş­
rutî idareyi tanımak zorunda kaldılar. B u n a
baş eğmeyenler ise mevkilerini kayıp ettiler.
Fakat buna mukabil muhafazakârların göster­
dikleri tepki, 1834 nazırlar konferansının top­
lanması sonucunu vermiş ve bu yüzden her
tarafta halk temsilcileri meclislerinin yetki­
lerinin azaltılması kararına gidilmiştir.
Fransadakı 1330 olayları İtalyada, önee
Parm a, Moderta ve Papalıkda etkilerini gös­
terdi. Halk, ayaklanıp hükümdarlara saldırdı.
M od en a dükası Dördüncü Fransuva ile Par­
m a düşesi M ar i Lüiz saraylarından kaçm ak
zorunda kaldılar. Fapa, n e yapacağını bile­
miyordu. A z zam anda Avusturya orduları ye­
tişerek her yerde eski düzeni yeniden kur­
dular. A vusturyanm İtalya işlerine b u kadar
karışmasını hoş karjılamıyan Lui-Filip ve
başvekili K azim ir Perye Avrupa genel hakla­
rının savunucusu olarak ortaya atildılarsa da
Ankonanın birkaç yıllık işgalinden başka bîr-
şey yapamadılar.
Eski çar gibi Birinci Nîkola da Lehlileri
severdi. B u millete elinden gelen iyiliği yap­
m a k niyetindeydi. Lâkin lehlilerin onu ve
öbür Huşları hiç sevmediğini, bu asil mille­
tin kalbinde sadece istiklâl ateşi yandığını ve
bütün gayelerinin Rus tahakküm ünden kur­
tulmak olduğunu bir ttirlü anlayamıyordu.
Lehistanda d u r u m u beğenmiyenler. iki parti
halinde organize oldular. Bunlarm birisi daha
mutedil olan, Meşruti krallığın devamını kabul
eden, lâkin aynı zam anda anayasanın n ok ­
sansız olarak tatbikini isteyen beyazlar par.
tisiydi. Bütün b ü yü k devlet memurları, asil­
zadeler vc orta sınıf b u partiyi tutmakta idî.
Ö b ü rü ise kırmızılar partisiydi. Üniversite-
"T
üesine verilip o havalinin ıslahına
m em u r oldu. Gösterdiği başarı üze­
rine bir Iıatt-ı hüm ayunla taltif edil­
di. 1836 yılında Diyarıbeklrde vefat
etti. Akıllı, bilgili, cesur, sadık, bece­
rikli bir devlet adamıydı.
YIKHMEL) E M İN R A U F P A S A
(ikinci defal
Bibliyografya: Cevdet: Tarih. Lütfi;
Tarih. Asım ; Tarih. Haaikatülvüzera
(Abûülfettalı Bağdadi zeyil). M eh m ed
Süreyya: Siclll-i Osmanı. Şemseddin
S a m i; Kamusül-A14m. Abdurrahm an
Şeref: Tarih-i devlet-i Osmaniye. M u s ­
tafa Nuri: Netayicülvukuat. Alımed
Ata: Enderun Tarihi. İ. H. Dzunçar-
şılı; Alem aar Mustafa Pasa, Kesm i
Ahm ed: Ilalifefrür-Rüesa.
ler, ordu ve bütün gençlik bu
partiye taraftardı. Kırmızıların
gayesi, Rusları Lehistandan ta-
mamer. k o v m a k ve bir cumhuri­
yet kurmaktı. Bütün memleket-
te faaliyette bulunan gidi hür­
riyet cemiyetleri bu partiyi des­
teklemekteydi.
Paristeki 1830 tem m uz ihti­
lâli, Lehistamn da karışmasına
sebeb oldu.. Birinci Nikola’nın.
1890 ihtilâlinin tesiriyle istiklâl­
leri uğrunda Avusturyaya karşı
ayaklanan birtakım milletleri
sindirmek için Lehistan ordusu­
n u kullanacağı haberinin V a r ­
şova'da duyulması ihtilâlin kop­
masına kâfi geldi (29 kasım
1830). Aslında hâdise bardağı
taşıran son damla olmuş ve leh­
lilerin sabrı tam am en sona er­
miş bulunuyordu. Varşova'da is­
y an bayrağını kaldıran halk,
şehrin bir kaç yerini ateşe ver­
di. Kral naibi Kcstantin sara­
yından kaçmağa m ecbur kaldı.
Yirmi dört saat içinde bütün Lc-
his:an ayaklandı. Kostantinin
gayretleriyle Lehistanda ku v ­
vetli bir ordu kurulduğu için Sultan İkinci M a h m u d ’ un saltanat kayığı ila bir deniz
Rusların bununla başetmesi m e ­ gezintisi (Asit Topkapı Sa ray : M üzesi nc-ed ir)
sele oldu. Biraz sonra da gran-
dük Kostantin, Lehistanı terk edip Peters- suyunu geçip Varşova üzerine yürüdü. Leh
burg’a dönerken yolda R u s ordusunun y a y ­ hükümeti büyük devletlerin yardımım istedi.
dığı koleraya tutulun ölmüştür (27 haziran İhtilâlden neiret eden A vrup a menarşik dev­
1831). letlerinin kılı kıpırdamadı. Yalnız Fransa, o
İhtilâlin başlangıcında beyanlar ve kır­ da (iilen müdahale etmeden ancak sözle L e h ­
mızıların tutumu ayrı idi. A n c a k beyazların, lilerin dâvasını destekledi. Kısa bir zam an
Lehistan kralı olması sıfatiyle çar’a baş v u ­ sonra Pcskiyeviç Varşova’yı kuşattı. A z son­
rup; anayasanın kayıdsız şartsız yürürlüğü­ ra da, teslim şartları reddedilince, R u s kuv­
nün temini ve parlamento hâkimiyetinin ta­ vetleri 8 eylül 1831 tarihinde savaşla Varşo­
nınması, vergilerin meclis karariyle konm a­ vaya girdiler (Şarl Senyobus; Siyasi tarih,
sı ve T.ehistanVjaki Rus askerinin çekilmesi C : 2. S: 33i).
ricalarına Ç ar Birinci TJikola’nın, tebaasının Ruslar, Lehliler hakkında pek sert dav­
krallarına karşı şarUar koşmak hakkına m a ­ randılar. Çar, Lehistamn istiklâlini bîr be­
lik olmadıkları gerekçesiyle red cevabı ver­ y an nam e ile kaldırıp bu m em leke'i R u sy a m n
mesi, a y m zam anda mareşal Dibiç'in ayak­ bir vilâyeti olarak ilân etti. Meclis v e Leh
lanmayı bastırmaya göndermesi durum u d e ­ ordusu ilga edildi, Lehistanm idaresi R u s va­
ğiştirdi. lisine ve Rus memurlarına verildi. Yalnız Leh
B u haber Varşovsya geldiği zam an, be­ kilisesine, mahallî idarelere ve dile dokunul­
yazlar ve kırmızılar h em e n birleştiler. Meclis mayacağı vaadcdildi. Lâkin, hiç bir dayanağı
Birinci Nikolayı Lehistan krallığından iskat olmayan bu vasd de tutulmamıştır. Bilâkis
ve Lehistan .ile Li tva riyanın ebediyyen bir leş- kendisine Vaı-şova prensi unvanı verilen ilk
tisini ilân etti. H e m e n yedi kişilik geçici bir vali general Poskiyeviç Lehlilerin Ruslaştırıl -
hükümet kurularak Napolyonun silâh arka­ ması '-Çin gereken her şeyi yaptı. Üniversi'e-
daşlarından Hlobiçki diktatör seçildi. B un d an ler kapatıldı. Okullarda millî tedrisat yasak
sonra, Rusya ile Lehistan arasında kanlı bir edildi. Lasın sert bir sansür altına alındı. D i­
savaş başladı. B u savaş sekiz ay sürmüştür. ğer taraftan ihtilâle önayak olmuş veya ka­
Mareşal Dibiç, Mayıs 183i de Ostrolenka m ey ­ tılmış olanlardan hapis ve Sibirysya sürgün
dan savaşını kazanarak lehlileri Varşovaya cazalarına uğrayanlardan m aada beşbin m ülk
doğru sürmeğe muvaffak oldu. Sonra da ye­ sahibi müsadereye uğradıktan sonra Kafkas-
rine tayin edilen general Poskiyeviç, Vistül y s y a ' nakil edildi. Başta asilzadeler olmak

294S
üzere ahaliden bir çok kimse de yurdlsrına
veda ederek İtalya, Almanya, Belçika, M a ­
caristan ve Fransa gibi memleketlere göçtü­
ler. Velhasıl bu memleket daha evvel kay­
bettiği bağımsızlığa kavuşamadık'an başka
mevcut imtiyazlarını da kaybetti.
İngiltercde 26 haziran 1830 da. ağabey si
Dördüncü Jorj’un çocuksuz ölümü üzerine
altmış dört yaşında bulunduğu halde kral
olan Dördüncü Giy y o m eskiden beri hür­
riyetçilere taraitar bulunduğu için m u h a ­
fazakâr parti iktidardan çekilip yerini si­
yasî rakibine bıraktı. Bunda, Fransa’daki
temmuz 1830 hâdiselerinin tesiriyle îngiltere-
de de bazı kargaşalıkların çıkmasının da te­
siri olmuştu. Hürriyetçiler, ilk iş olarak se­
çim kanununun değiştirilmesini ele aldılar.
Orta çağda jngilterede parlemento usulü ku­
rulduğu saman krallar üçe ve bucaklara
A v a m kamarasına mebus göndermek se'ıâhi-
yeti vermişlerdi. B u n a hâlâ titizlikle riayet
ediliyordu. Halbuki, aradan yeçen yüzyıllar
içinde bu ilçe ve bucakların çoğu önemsiz,
bos cn ev ii, fakir köyler haline gelmişlerdi.
M IS IR M E S E L E S İN İN D E V A M I V E P A D İ Ş A H I N V E F A T I
Evvelce akdini ve esaslarını yazdığımız
Münhengr&tz anlaşması hakikaten Fransa ve
İngilterenin elini kolunu bağladı. Zira, bu
meseleye müdahale ettikleri takdirde Rus-
yadan maada Avusturya ve Prusyayı da kar­
sılarında bulacaklardı. B u n u n için bütün m e ­
sele Osmanlı devletinin Rusyanın yardımını
istemek zorunda kalacağı bir d urum un hâsıl
olmamasıydı. Osmanlı devleti ise böyle bir
duruma en yakın ihtimal olarak aııcak Mısır
valisi M eh m ed Ali Paşa'nuı çıkaracağı yeni
bir anlaşmazlık yüzünden düşebilirdi. B u n u n
için iki devlet, iki laraia bir anlaşmazlıktan
kaçınarak Hünkâr-iskelesi andlaşmasmın tat­
bikine m ahal vermemelerini tavsiye edip
kendi menfaatlerinin de bunu gerektirdiğini
hatırlattılar.
Bâfa-ı âli ile Mısır valisi arasındaki
ihtilâfların çarpışmaya dönmesi
Halbuki, Kütahya anlaşması devamlı ol­
m am ağa malıkûmdu. Çünkü, hiç bir tarafı
tatmin etmemişti. Devlet bu- anlaşma ile b ü ­
yük kayıplara uğradığın: biliyor ve M e h m e d
A H Paşayı gayrı resmi şekilde de olsa hâlâ
tenkili gereken âsi bir vali telâkki ediyordu.
B u n a karşılık, M eh m ed Ali Paşa kazançla­
rını as ve bilhassa tamamen garantisiz bul­
makta idi. Çünkü yukarıda da izah ettiğimiz
gibi, elde ettikleri karşılıklı olarak taahhüt
edilmiş haklar değil, iıerzamaa geri alınma­
2944
B un a karşılık o sırada bulunmayan Mançes-
ter, Liverpöl, Birm ingham gibi büyük m er­
kezler hasıl olmuştu. Lâkin, eldeki seçim k a ­
nununa göre bunların oy hakkı yoklu, Beş on
evli iakir ve küçük köylerde ise, bu h ak var­
dı. Hürriyetçilerin Mayıs 1831 tarihinde A v a m
kamarasın« verdikleri lâyiha, b u haksızlığı
ve mantıksızlığı düzeltecek mahiyette idi.
T<âkin, bu tasarı A v a m kamarasında kıyamet­
ler kopardı. Muhafazakârlar şiddetle m üca­
dele ettiler. Haziran 1832 de kanun kabul
olundu. Hürriyetçiler bundan sonra üç m ü ­
him ıslahatı daha başarmışlardır. Bunlardan
birincisi zenci esaretinin kaldırılması, İkin­
cisi fabrika ve madenlerde çalışan belli yaş­
tan küçük işçilerin iş saatlerinin azaltılması,
üçüncüsü dilencilik ve serseriliğin kaldırılıp
bunların iş sahalarına şevkidir.
Dördüncü Giyyom 20 haziran 1837 de ve­
fat ettiği zam an yeğeni ensekiz yaşındaki
Viktoryadan başka tahtın varisi yoktu. Av-
rupada bu hâdiselerin cereyanı sırasında, M ı ­
sır meselesinin tekrar alevlenmesi dikkatleri
o tarafa çekti.
sı m ü m k ü n imtiyazlardı. Gayesi, ikinci bir
iıamlede bu kazançlarım hem ariırmak, hem
de Sağlama bağlamaktı.
İşte, iki tarafuı 6 u tutumu, kısa zam an­
da yeni bir ihtilâfa yol açt). Bir müddet
sonra, Mısır ile ilk anlaşmazlık zuhur etti.
M e h m e d Ali Paşa kendisine bırakılan yerlere
karşılık yılda 32 bin kese göndermeğe kalkış­
tı. B u ise, yalnız Mısırdan elde ettiği gelirin
cııda birinden azdı. Bâb-ı âli idare sahasının
genişlemiş olduğunu ileri sürerek h u parayı
yetersiz buldu. M e h m e d Ali Paşa ise, Mısır
vergisinin sadece 12 bin kese olduğunu, kendi
idaresine bırakılan yerlerin devlette kayıtlı
bulunan geliri buna eklendiği halde 32 bin
kese de tutmayacağını ileri sürüp daha fazla
veremiyeceğini kesin bîr şekilde bildirdi, m e ­
sele öylece kaldı.
İkinci anlaşmazlık, 22 mayıs 1834 tari­
hinde çıktı. Lü b na nd a M e h m e d Ali Paşa
idaresine karşı bir ayaklanma olmuş ve h â ­
dise Osmanlı devleti tarafından desteklen­
mişti. Bir taraftan da sınıra Reşid Başa k u ­
mandasında kuvvetler yığılmaklaydı, İbrahim
Paşa, buna karşılık TTrfaya yakın bölgede
Mısır kuvvetlerini toplağama başladı. Suriye
halkı ise. Mısır idaresinden m em n u n değil­
di. Bunun, başlıca üç sebebi var dr.
1 — M üslüm an ve hıristiyanlar arasın­
da ilân edilen eşitlik,
2 — M e h m e d Ali Paşa’m n koyduğu ağır
vergiler,
 3 — Kütahya anlaşmasından sonra Meh-askerin sayısı, Osmanlı ordusundaki asker
m ed Ali Paşa ile oğlu İbrahim Paşa’da uya­ sayısına eşitti. B u asker, yorgundu. Çadırları
nan istiklâl temayülü. olmadığı için gece açıkta yatıyorlardı. G ıd a ­
ları iyi değildi. Hastalariyle meşgul olan
Mısır müstakil olduğu takdirde Suriye yoktu. Osmanlı ordusu daha dinçti. Yiyecek
onun sınırları içinde kalacaktı. K eza, M ek k e boldu, hastalık yoktu. Y a y a kuvvetlerin ço­
ve M edine de bu yeni devletin toprakları ğunluğunu talim görmüş asker teşkil ediyor­
içine giriyor ve böylece OsmanlI hüküm dar­ du. Üstelik meydan savaşlarının tekniğine
larının m ukaddes İslâm şehirleri üzerinde vakıf değerli bir k urm ay hey’etıne sahipti
hâkimiyeti kalmıyordu. İbrahim. Paşa, o halde İki ordu stratejik yerleri tutmağa ve uygun
esasen Mısırdan alınmış olan Halifeliğin yi­ savaş nizamı alma hareketlerine başladılar.
ne Mısıra iadesi gerektiği fikrindeydi. O n u n 28 haziran 1839 cum a günü, kurm a y hey’eti
bu görüşü, müslüman Suriye halkının duygu­ Hafız M e h m e d Paşa’ya Osmanlı ordusunun
larını ayrıca incitmekteydi. İkinci M a h m u d , birdenbire p ek müsaid ve düşmanın ise ta­
Suriycnin kendi lehine olan d u ru m u n u bili­ m a m en aksi bir durum da bulunduğunu h a ­
yordu. Bir taraftan da İngiltere ile dostluk ber verip derhal h ü c um ederlerse savaşın
bağlarını sıklaştırmıştı. O rdu su n u geliştir­ mutlaka kazanılacağını söylediler. Lâkin, or­
miş bulunduğu gibi, Rusyadan aradaki an­ duda bulunan ulema efendiler, cum a gü nü
laşmaya göre her zam an için yardım isteye­ savaşın caiz bulunmadığını ileri sürüp b un a
bilirdi. Mısır valisi M e h m e d Ali Paşa zam a­ engel oldular. Hafız M e h m e d Paşa, cahil bir
nın kendi aleyhine çalıştığını hissederek ida­ adam olduğu için kurmaylardan çok molla­
resinde bulunan yerlerin babadan oğula geç­ ların sözüne itibar ediyordu. Böylece fırsat
m e hakkını istedi. Bâb-ı âli, bir çatışmayı kaçtı. Mısır ordusu güç durum dan sıyrıldı.
henüz mevsimsiz bulduğundan Mısır, Trab- Ertesi günü Moltke bir gecc baskını ile za ­
lusşam ve A k k â için bun un kabul edilebilece­ ferin elde edilebileceğini bildirdi. Lâkin, asıl
ğini, ancak Suriye ve A d a n a ’nın iadesi ge­ kurm ay heyeti kendileri imiş gibi mollalar
rektiğini bildirdi. M e h m e d Ali Pasa, bunu yine işe müdahale ederek öyle gece vakti ve
kabul etmeyerek istiklâlini ilân etti. İkinci birdenbire haydutlar gibi karanlık içinde sa­
M a h m u d , durum u Rusyaya haber verdikten vaşmanın padişah askerinin şanına lâyık
ve fikir sorduktan sonra âsi paşaya karşı as­ düşmeyeceğini iddia edip bu teklifin reddine
keri harekâta girişilmesi emrini verdi. sebeb oldular. Böylece, kendikendimize ve
kendi aleyhimize alarak ne y ap m ak m ü m k ü n
ise yapm ak hususunda herkes adeta söz bir­
İki tarafın durumu ve ilk hareketler liği etmiş gibiydi

B u sırada A d a n a taraflarında Toros ge-

çidlerini tahkim etmiş olan ve karargâhı Ha-
lebde bulunan İbrahim Paşanın kumandasın­
da 80 bin kişilik bir ordu mevcut bulunuyor­
du. Mısırda ise 50 bin kişilik ikinci bir ordu
ile donanm a hazırlanmakta idî. İkinci M a h ­
m ud, Mısır ordusuna karşı döğüşecck kuv­
vetlerin kumandanlığını Hafız M e h m e d Pa-
şa'ya vermişti. Kırk-kırkbeş bin kişilik ka­
dar olup Mısırın, cihadiye askerî derecesin­
deki talimli ve m untazam kısmı pek az b u­
lunan, çoğu yerli vc aşiret askerlerinden m ü ­
rekkep Osmanlı ordusunda, başta meşhur
Moltkc olmak üzere yabancı uzm an subaylar
da bulunuyordu. B u ordu. 21 nisan 1839 ta­
rihinde Fırat suyunu aşmaya başlayarak 3
mayıs günü Halcb yolu üzerindeki Nizib
mevkiini işgal etti. Aynı zamanda M e h m e d
Ali Paşa âsi ve fermanlı (yani hakkında
idam fermanı çıkmış) olarak ilân ve Hafız
M e h m e d Paşa Mısır valiliğine tayin edilmişti.
Hafız M eh m ed Paşa, cesur bir askerdi; lâkin
iyi bir kum andan değildi Maiyetinde bulu­
nan yabancı uzm an subaylardan mürekkep
kurm ay hey’etinden istifade etmeyi bileme­
di. Osmanlı ordusuna hücum emrini alan İb­
rahim Paşa, daha evvel tutulmuş olan geçid-
leri ustalıkla aşarak Nizib ile Birecik arasın­
daki ovaya indi. B u sırada yanında bulunan
Nizib savaşı
Osmanlı ordusunun kurm ay h ey ’eti baş­
kanı Moltke, bu sefer düşmanın daha m üsa­
it durum a geçmiş olduğunu görerek Ilafız
A h m c d Paşa’ya bir m eydan savaşma giriş­
m eden ric’at edilmesini teklif etti. Hafız Aiı-
m e d Paşa karar veremiyordu. Y in e bir hoca,
sabr-ü sebatın her şeyi halledebileceğini ileri
sürdü. Moltke, askerlikten anlamıyanların bu
işe karışmasının doğru olamıyacağmı, yoksa
güneş batmadan Hafız A h m ed Paşa’nın or-
dusuz kalacağını söyledi. Böylece, akşama k a ­
dar vakit geçti. Moltke ric’at teklifini tek­
rarladı. ve bu fikri kesin olarak red edilince
istifa etti. A h m e d Paşa, gayrı resmi olarak
müşavirlikte kalması ricasında bulundu. G e ­
ce ordunun cephesi doğuya karşı tashih edil­
di. Sol kanat ise, ağır topçu ile emniyet al­
tına almdı. Merkezin önünde bir vadi vardı.
Bir arazi dalgasının gerisine ise ihtiyatlar
yerleştirilmişti
Sabahleyin, Osmanlı ordusu savaşa hazır
durum da idi. Düşm an ordugâhına bir ateş
baskını yapıldı. Lâkin, piyade hareketsiz kal­
dığı için nctice alınamadı. İbrahim Paşa, n i­
hayet her biri 12 taburdan m ürekkep üç kol

2945 F. 37
ile Birecik istikametinde harekete geçti Dört
batarya ile takviye edilmiş üç süvari alayı
karşı tarafındaki kolun önünde ilerliyor,
dört batarya ve iki süvari alayı ardcı vazi­
fesini görüyordu. İbrahim Paşa, Mısır ordu*
sunu, Osmanlı ordusu ile Birecik arasına yer­
leştirmişti. Kendisi, son kozunu oynuyordu.
Y a mahvolmayı veya Osmanlı ordusunu m a h ­
vetmeyi göze almıştı. Süvarisinin büyük kıs­
Y u k a rık i resimde Mısır ordugâhında bir tören, ortada
solda, sağda topçu v e piyad e askerleri, e n altta İbrahim
P aşa karargâhı görülm ektedir
2946
mı ile topçusunu sol kolda toplamış bulunu­
yordu. Ö b ü r kollar piyadeden mürekkepti.
Bunları sola doğru açmağa başladı. Sonra top­
çusunu sür'atle ilerletip mevzie soktu, ve
ateş açtı. Süvari topçuyu örtmek için iler­
ledi. Piyade biraz geride kalmıştı. B u m a ­
nevra, Osmanlı topçusunun ateşinin dağıl­
masına sebeb oldu. İbrahim Paşa, bundan
sonra iki piyade ve dört süvari alayı vc bir
kısım başı-bozuk süvari kuvve­
tiyle Osmanlı sol kanadına ta­
arruza geçti. Hafız A h m c d P a ­
şa hem en bütün ihtiyatlarını bu
tarafa sürdü. Şiddetli bir m u k a ­
beleye uğrayan Mısır saldırışı
kırılıp geri atıldı. B u n u ise, bir
panik takibetti. Mısır topçusu,
yanlışlıkla kendi piyadesini ateş
altına aldı. İbrahim ve Süleyman
Paşalar, hem en ileri atılıp b ü ­
y ü k bir gayretle paniği durdur­
dular ve tekrar taarruza geçti­
ler. Mısır ordusunun merkezi,
açık arazide ilerleyerek O s m a n ­
lI ordusunun merkezine yaklaş­
tı. Aynı zam anda Mısır ordusu
sağ kanadı da taarruza katıldı.
B u şiddetli taarruz, Osmanlı or­
dusunu sarstı. Birlik k u m a n da n ­
ları, vazifelerinin başmda şehid
oluncaya kadar çarpıştılar. B u
sırada süvari tugayı, hiç bir
emir almadan kendiliğinden
düşm ana karşı taarruza geçti.
Lâkin, ilk hattı asamadan ric’
ate m ecbur oldu. Savaşan piya­
deni n üstüne düşen bozgun sü­
vari, paniğe sebeb oldu. Aynı
zam anda düşman süvarisi hep
birden sağ kanada yüklendiyse
de Mustafa Paşa, hassa ve İsma­
il Paşa tugayları bu hücumu
püskürttüler. Sonra, merkezin
sür'atle çekilmeğe başlaması
üzerine ric’at zorunda kaldılar.
Süvari hiç bir iş göremeden, hiç
bir yerde süngü savaşı olmadan
um u m î ric’at başlamıştı. Mısır
ordusu, .şiddetli bir takip hare­
keti ile b u çekilişi perişan bir
hale getirdi. Redifler, silâhları­
nı atıp dağıldılar. Osmanlı or­
dusu m evcudunun beşte dördü­
nü kaybetmiş bulunuyordu (29
haziran 1839). O r du nu n dökün­
tüleri Maraş. K um k ale ve Behis-
ni istikametinde çekildiler. Şe­
hit ve yaralı sayısı on bini aşı­
yordu. Böylece, Osmaniı ordu­
su, Nizib m eydan savaşında ağır
bir mağlûbiyete uğramış — Mol-
tke’nin dediği çıkmış— Kum ka
le-Behisni üzerinden Malatya’ya çekilmişti
(Feridun Dirimtekin; Nizip, S: 39-iü).

İkinci Mahrnudun ölümü, şahsiyeti

E u olaylar sırasında, bir müddetten beri

sıhhati bozulmuş oisn. İkinci M a h m u d ’un ra­
hatsızlığı büsbütün artmış bulunuyordu.
Saray tabibleri akciğer iltihabına yakalan­
dığı teşhisini koymuşlardı. Hakikaten geçirdi­
ği üzücü hayat, mücadele ettiği güçlükler,
katlanmak zorunda kaldığı gaileler onu m a ­
nen olduğu kadar maddeten de yıpratarak
tüberküloza sürüklemiş bulunuyordu. Niha­
yet, hava değişimi için Çamlıeaya gitti. Vi-
yana’dan getirtilen meşhur bir hekim, ken ­
disin; m uayene ellikten sonra günleri sayıiı
ömrü kaldığını söylemiş bulunuyordu. Bir
aralık Esm a Sultanın tabibi tarafından veri­
len ilâç üzerine üç saat kadar uyuyup uya­
nınca iki çubuk içmiş ve biraz yem ek vem içti.
B u hale aldanan saray halkı onu iyileşmiş
sandılar. H e m e n kurbanlar kesildi. V e b a y ü­
zünden karantinada bulunan hacılar serbest
bırakıldı. Borç yüzünden hapiste bulunanlar
tahliye edildi. O gece havai fişeklerle senlik
yapıldı. Lâkin hüküm dar ertesi günü büsbü­
tün ağırlaştı. B u hsl halktan gizlendiği için
şenlikler devam ederken vefat etti <1 tem­
m uz 1838).

A lem dar Mustafa Paşa’m n saray baskını

sırasında Üçüncü Selim’in şehid edilmesi üze­
rine Osmaıılı tahtına çıktığında yirmi üç yas­
larında bulunuyordu. Onycdinci yüzyıldan
beri gelen Osmaıılı padişahlarının en değer­
lisidir. Şehzadeliğinde hüküm dar bulunan
amcası Üçüncü Selim’in aon derecede tesiri
alvuıda kalmış, b u ileri görüşlü padişah bir
gün Osmanlı tahtına çıkacak olan şehzadenin
yetişmesi içirı büyük gayret harcamıştır. A ğ a ­
bey si Dördüncü Mustafa’nın aksine olarak
yenilik fikirlerini kabul eden İkinci Mah-
m ud, böylece Üçüncü Mustafa’dan Üçüncü
Selim'e intikal eden «Devleti batı usulüne
göre yeni bir düzene koyma» gayesini benim­
semiş bulunuyordu. Amcasından aynı zam an­
da yazı ve musiki öğrenip iyi hattat ve pek
m ükem m el bir musikişinas olarak yetişmiştir.
Çağı, klâsik T ürk musikisinin en yüksek de­
recesine çıktığı çağdır. Kendisinin de cidden
parlak besteleri vardır.

İkinci M ahiSUd, cesur ve irade sahibiydi.

Padişah olduğu zam an sadaretini kendisine
âdeta zorla kabul ettiren Alemdar Mustafa
Paşa’m n tahakküme kalkışmasından hiç hoş­
lanmamıştı. A nanevi olarak mutlak hâkimi­
yetin kendisinde toplanmasını isterdi. B u h u ­
susta hiç bir şekilde fedakârlık yapm ak arzu­ Üsttekiler, Nizib savağında Osmartlı o r d u s u n ­
sunda değildi, O kadar ki kendisi, 1308 ayak­ da m ü şav ir olarak b u lu n a n m e ş h u r ( A l m a n
lanmasında kritik durum una rağmen, müte­ mareşali) M o ltke’nin gençlik resimleri, altta
r a k k im gördüğü ye ayanlarla arasında hü- Nizib'den bir g S r ü n ü j

29«
kümranlığını tahdid eden bir senedi imzalat-
tığı için, hiç sevmediği Alemdar Muştala Paşa
Bâb-ı âlide âsiler tarafından sarıldığı za­
m a n ona yardım teşebbüsünde bile bulunma­
mış, ancak paşanın şehadetinden sonra hare­
kete geçmişti.
Başladığı ve emrettiği işleri hiç durm a­
dan takip eder, başta sadrazamlar olduğa
halde mes’ul mevkilerde bulunanları sıkıştı­
rırdı. Bir çok işlerinde, b u takip fikri saye­
sinde muvaffak olmuştur. Amcası Üçüncü
Selim’in aksine son derece hiddetli ve çabuk
müteessir olucu idi. Son zamanlarda içkiye
artan iptilâsı asabını bozmuştu. E n zayıf ta­
rafı, yakınlarının tesiri altında kalmış ol­
masıdır. B u hal o nu ba 2i hatâlara sürükle­
miş, sonraları bundan da sıyrılmıştır.

Bütün işlerinde Batı teknik

ve kültürüne doğru bir yönelme
vardı. Osmanlı devletine tem e­
linden itibaren yeni bir düzen
ve Avrupai bir hüviyet verilmek
Sayesiyle onun ölümünden bir
yıl sonra ilân edilen «Tanzimat-ı
Hayriye» aslında tamamen İkin­
ci M a h m u d ’un eseridir. O n u n
devrinde hazırlanmış, hatta kıs­
m e n tatbik edilmiş, resmen ilâ­
nını göremeden vefat etmiştir.
Yaptığı ıslâhat, süratle yıkılma­
ğa giden Osmanlı devletini bir
müddet daha ayakta tutmuş ve
öm rünü uzatmıştır. Bazı tarih­
çilere göre bir müddet daha ya-
şasa idi, oğlu Abdülm ecid zam a­
İkinci M a h m u d vefat edince, kardeşi E s m a Sultanın Di- nındaki gibi yarı doğulu yarı
v an y o iu ’ndaki kışlık sarayının bahçesine y ö m ü l m ü * ve batılı bir tanzimat olmaz, dev­
h em en üstüne türbe inşasına başlanarak a m p ir stilindeki let m uh akk ik ki tamamen batılı
türbe ve teferruatı 1840 e k im ind e tamamlanmıştır. bir hüviyet alırdı.

i
İkinci M ahm ud (1808- 1839) zamanındaki hükümdarlar

(İlâve: 17 3)

Avusturya : İkinci Fransuva —» —

1835, Dördüncü Ferdinand 1835 dinci Ferdinand 1813 — 1833»
— —>• Mari Kristin 183$
Fas : Mevlây Sliman (Süleyman) —> İsveç : Dördüncü Güstav _> — 1809,
— 1822, Mevlây Abdurrahm an 1822 Onüçü ncü Şarl 1809 — 3818, On-
dördüncü Şarl 1 8 1 8 --- » .
Fransa : Birinci Napoleon —> — 1814, Papalık : Yedinci Pi —> — 1823. On-
Onscfcizfncf Luf 1814 — 1824, ikinci Leon 1823 — 1829, Sekizinci
Or.uncu Şarl 1824 — 1830, Lui
Pi 1829 — 1830, Onaltıncı Gre-
Fiiip .1830 — —
guvar 1831 — _> .
İngiltere : Üçüncü Jorj —» — 1820,
Prusya : Üçüncü Frederik Giyyom
Dördüncü Jorj 1820 — 1830, Dör­
düncü Giyyom 1830 — 1837, Vik- —> — —»•
torya 1837 — —» . Rusya : Birinci Aleksandır —> — 1825,
Birinci Nikola 1825 ---
İran : Feth Ali Şah -> — 1834. Mu-
b am m ed Şah 1834 — Sırbistan : Birinci Miloş Obrenoviç
İspanya : Dördüncü Şarl —► — 1808, • bağımsız prenslik) 1834 — 1839.
Jozef Bor.apart 1808 — 1813, Te- Yunanistan : Birinci Otto (Bavyeralı
kral) 1833 — -

★ ★ ★

2948
 BİBLİYOGRAFYA
At3Dİ : Tarttı iPatrona ihtilâli hakkın­
da, F. R. U n at neşri) Ankara 1943.
A. B O P P e ; Les peintres &u Bosphore
en dix-huitième siècle. Puri s 1911.
A D N A N ADIVArt : OsmanlI Türklerinde
ilùn, İstanbul 1943,
A H M E D A T Â (T AY YAR - ZÂ D E ) : Ende­
run. tarihi, İstanbul 1*291/92
A H M E D C A V İD : V erci-i m ut arra, Istan­
bul 1271.
AHMED C E V A D : Tarih-i aşkeri-i Os-
manı, İstanbul 1297.
A H M E D LUTFÎ ; Tarih. İstanbul 1290
— 1328.
ARMED M U H T A R PAŞA.: 1828 • 1820
Türkiye — Rusya seferi ve Edirne m uahe­
desi, Ankara 1928.
A H M E D M U H T A R PAŞA : Rus mena-
biine fföre Prut seferi (Tarihi Osmanı E n ­
cümeni Mecmuası. 8/45-46 ).
A H M E D M Ü FÏD : Tepedeicnli Ali Paşa
İstanbul 1324.
A H M E D Ü A 5 I M : OsmanlI Tarihi, İstan­
bul 1326 - 1328.
A H M E D R E F İ K ; Memalik-i Osmaniyede
Kiral Rakoçi ve tevabi'i, Istanbul 1333.
A H M E D R E F İ K ; Hicrî Onikinci Asırda
İstanbul hayatı, İstanbul 1931,
A H M E D R E F İ K •- Fasarofça m uahede­
sinden sonra Viyan a’ya sefir iuami (Tarfîıî
Osmani Encümeni Mccmuası 7/211).
A H M E D H E P İ K : Alimler ve san atkâr­
lar, İstanbul 1924.
A H M E D R E F İ K : Kabakçı Mustafa, Is­
tanbul 1-331.
A H M E D R E F İ K : Memalik-i O sm an iye­
de Demirbaş Şarl. İstanbul 1332.
A H M E D R E F İ K : Baltacı M ehm ed Paşa
ve Büyük Pet.ro, Istanbul 1911.
A H M E D R E F İ K ; Türkler ve Büy ük Pet­
ro, Istanbul 1932.
A H M E D R E Ş ID r M ükem m el Tarih-i ös-
mani, İstanbul 1323.
AHMED V A S IF : Mehasinül-Âsâr ve
H akayi kül-Atıbar, İstanbul 1804.
A K D E S N İ M E T K U R A T : Prut seferi ve
Barışı, Ankara- 1953.
A K D E S N İ M E T K U R A T ■ İsveç kiralı
X I I Karl'm hayatı ve faaliyeti, İstanbul
1G4U
A L B E R T BORELr : La Question d’Ori­
ent, Paris 1889 . (Alı Reşad tercümesi s, İstanbul 1326.
A LEK ST T O L S T O Y : Büyiik Petro (Na-
suhi Bay d ar tercümesi), Ankara.
2949
A L E X A N D E R B R Ü C H N E R : Peter der
Grosse. Berlin is 79.
A LF ÎO G R A S S İ : Charte Turque ou or­
ganisation religieuse. Civile et militaire de
i'Empire Ottoman, Paris 1826.
ALI K A D R Ï A N IT : Baltacı M ehm ed
P&§a ve Birinci Kat-srina, Istanbul 1946.
ALİ R IZ A S E Y F I S E Y F I O G L U : Çeşme
dénia faciası ve Akdeniz^ e ilse Rus donan­
ması, Istanbul 1943.
ALİ SE Y D Î ; Alemdar Mustafa Paşa,
Istanbul 1329.
A R İF PAŞA : Collection de costumes
(Mecmuai tesavir), Paris 1863. ?
A S IM «K Ü Ç Ü K ÇELEBİ-ZADE) : Ta-
rih-i Vak&yi. Istanbul 1741/ 18Ö5.
A T A U L L A H fŞÂNÎ-ZADEJ : Tarih. Is­
tanbul 1284.
A ZİZ S A M Î H İ L T E R : Şimalî Afrikada
Türkler. Istanbul 1937.
A ZÏZ B e R K E R . : Mora ihtilalinin tarih­
çesi veya Fen ah Elendi mecmuası iTarih
Vesikaları dergisi i, İstanbul 1943.
B A R O N D E T E S T A : Recueil des traites
de la port Ottoman avec les puissances ét­
rangères, Paris 1931.
B A R O N D E T O T T : Mémoires sur les
Turcs et les Tartares. Amsterdam 1784.
B A Ş B A K A N LIK ARŞİVİ : Mühimme-i
Mısır defterleri. Sayı: 1-12.
B A Ş B A K A N L K ARŞİVİ : Nam e defter­
leri. Sayı: 1 -İL
B A Ş B A K A N L I K ARŞİVİ : Milhimme def­
terleri. Sayı 112-253.
B L A N C H E T : Grèce depuis la Conquête
Romaine jusqu’a nos jours, Paris 1860.
BONNEVAL ÎC O N T E D E ) : Mémoires,
Paris 1806,
O A V Ï D A H M E D ; Tarih, Üniversite kü­
tüphanesi No. 93.
C E L A L E R K İ N : 1828- 1829 Türk— Rus
harbi iKaikas Cephesi), İstanbul 1940.
C E LÂ L ESA D : Türk Sanatı, İstanbul
1928.
C E M Â L T U K İ N : Bo£&zIar Meselesi, İs­
tanbul 1947.
C E V A D E R B A K A N : 1736- 1739 Osmanlı
— R u s vc Avusturya savaşları. İstanbul 1933.
C E V D E T PAŞ A : Tarih. İstanbul 1309.
C H A R L E S S E İ G N O B O S : Tarih-1 Siyasî
C HOİSEUL G O U F F ÎE R : Voyage pitto­
resque de la Grece (Ressamları Van Mour,
 D İM İT R Î M E R J E K O V S K İ : Deli Petro
llilair). Paris, Birinci ciid 1783, ikinci 3 809.
Üçüncü 1822.
¡Fikret Âdil tercümesi), İstanbul.
D O Z Y : Essai sur 1‘fclsiolre öe l’lslamis-
me iAbdullah Cevdet tercümesi) İstanbul
1908.
K D O U A R D D R İ A U L T ; Selim-İ Salis ve
Napolyon iFua<i Köprülü tercümesi i. Istan-
bul 133i.
E N V E U ZİYA K A R a l : Fransa - Mısır
ve O sm a n h İmparatorluğu, İstanbul 1938
E N V E R ZİYA K A R A L : Ni*am-ı Cedide
dâir lâyihalar, Istanbul IG43.
E N V E R Z İ Y A K A R A L : S elim I II vc Ni- ;
s&m-ı C edi d. A n k a r a 1046.
E N V E R Z İ Y A K A f t A L : Selim I I l ’ü n Kat-
t-j h üm a y u n lar ı, A n k a r a 1942.
E N V E R Z I Y A K A R A L ; T a n z ima itan ev­ j vesikalarına göre Yedi ada Cumhuriyeti '.Bel­
vel garplılaşma hareketleri, İstanbul 19 4 ü.
E N V E R Z I Y A K A R A U : Halet Efen d in in
l’aris büyükelçiliği, İstanbul 1940.
E N V K R Z İ Y A K A R A L : O sm a n lI Tarihi
C : V, A n k a r a 1947.
E R C Ü m E N D K U R A K : Fransanın Cesair'e
T ec a v ü zü , T a rih DerRiüi C : 3. Sayı 5 - 6 , İs­
tanb ul 19,73.
E R N E ST D IE Z — O K T A Y A SLA N A PA :
T ü r k s a n 'a tı. İstanbul 1955.
E S A D E F E N D İ : Atrabül -Asar, Üniver­
site k ü tü p h a n e si N o . 1730.
E S A D ( S A K H A F L A R Ş E Y H İ - Z Â D E ) : Üss-i
Zafer, İstanbul 1243.
E Y Ü B S A B R I P A Ş A : Tarih-i Vahhabi-
5’an. İstanbul 1296.
F A H R E T T İ N — S E Y F İ ; 1820 - 1827 M o ­
ra isyanı, Istanbul 1934.
F A İ K R E Ş A D : Eslâf. İstanbul 1312.
P A T I N : Tezkire, Istanbul 127i .
F E R İ D U N D Î R İ M T E K İ N : 1715 - 1718 T ü r k
— Avusturya- - Venedik Seferi, İstanbul 1932.
F E R İ D U N D İ R İ M T E K İ N : 1736 - 1739 T ü r k
— A vusturya— R u s Seferi, İstanbul 1928.
FER RİOL Explication dea cent es­
tam pes (Ressamı V a n M o u r ). Paris 1715.
F E V Z İ K U R T O Ğ L U : 1768 - 1774 O s m a n ­
lI— R u s harbi ve Cezairli Hasarı Paşa, İstan­
bul 1942.
F E V Z İ K U R T O Ğ L U : Frut Seferi, İstan­
bul 1938.
F R A N C I S R I A U X : L ’Egypte et la F r a n ­
ce. Paris 1870.
G A B R IE L N O R A D U N G IÏIA N : Recueil
d'actes internationaux de r E m p ir e O t t o m a n .
Paris 1900.
G A B R I E L R E M E R A N D : Ali de Tepelen
P a c h a de Ja n in a , Parts 1920.
G. EDUARD R A C Z Y N SK I: Malerischeşa iTarihi Osm ani Encüm eni mecmuası & :
reische in e m i l e n provingen des Osmani-
cher., Breslau 1824.
H A B I B E F E N D İ : H a t ve Rattatan, Is­
tanbul 1915.
H A C I A B D U E G A F F A R ( K I R I M L I ) : Um-
detÜt-Tavârih <Tarihî Osm anl Encüm eni
M e c m u ası S : 15- 15),
HALİM G İR A Y : Gülbün-ı K a n a n , İs­
tanbul 1327.
H A M M E R (JO S E P H V O N ) : Histoire de
l'Em pire O t t o m a n ( j . J, Hellert’in fransiz-
ca tercümesi), Paris 1835-4).
2950
[ HÜ SEYİN A Y V A N S A R A Y İ : Haciikatül-
: Cevami. İstanbul 128i.
i İB R A H İM H İLM İ T A N IŞ IK : İstanbul
I Çeşmeieri, İstanbul 1943.
| İSMAİL B E I.IG : Güldeste-i riyaz-ı ir­
j fan, İstanbul 1302.
I İSM AİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş îL I : Meş-
lıur Rumeli âyânlarmöan Tirsinikli İsmail
• v .sj, İstanbul 1942.
İSMAİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş IL I : Ceza-
, yirll Gazi Haşan Paşa’ya dair, İstanbul 1912
j İSMAİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş IL I Selim
IlI'ün veliah d iken Fransa kralı Lui X V I
ile muhabereleri. Istanbul 1930.
İSM AİL H A K K I U Z U N Ç A K Ş IL I * Bon a-
| partin Akkâ muhasarasına dair bir Vakayi­
name, Istanbul 1938.
İSMAİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş IL I : Arşiv
leten 1/3-4?. Ankara 1937.
İSMAİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş IL I - Sadn-
azam Hali! H am id Paşa. İstanbul 193«.
İSM AİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş IL I : Osrnan-
iı Tarihi ü : IV. Kısım; l ve 2. Ankara. i9öG,
İSMAİL K A M I D A N İ Ş M E N D : İzahlı O s­
manlI Tarihi Kronolojisi, C" 4, İstanbul 1955.
İSM AİL P A Ş A 3 A G D A D L I : Kadikatül-
Ârifin. İstanbul 1951,
İSMAİL F A Ş A (B A G D A D L I ) : Keşfiz-
Z ü n u n Zeyli, İstanbul 1945.
İSMAİL ZİYAÎ : Mataliii-âliye, Üniversite
kütüphanesi No. 2486’.
İ SM E T E F E N D İ : Tekmiletüş-Şekaik (Ta­
rim O sm an i Encüm eni mecmuası S: 15).
İZZET K U M B A R A C I L A R : İstanbul Se­
bilim . İstanbul 1938,
.IRAN B R IN D E S Î : Elbisei atıka, Musée
des anciens Costumes Turcs. Paris, 'L.
J O N Q U i E R E (A. D E L A î : Histoire de
rEmpirë Ottoman. (2. 6d;, Paris, 1914.
JORGA ; Geschichte des Osm am chen
Reiches, Gotha 1Ö1İ.
J O U A N N Î N : Univers (Turquie), Paris
1853.
J U C H E R A N D E ST . D E N Y S - . Histoire de
l'Empire Ottoman, Paris 1944.
K Â M İ L PA Ş A : Tari h-i siyası -î devlet-i
alïyye-i Osmaniye, İstanbul 1326.
I jA M O U C H E r Histoire de la Turquie,
Paris 1934.
M A H M U D M E S ’U D PAŞA : Mscmuû-i
M u ah edat, Istanbul 1294.
M A I IM U D Ş E V K E T PA Ş A : Osm anlı teş­
kilat vc kıyafet-i aekeriyesi, İstanbul 1325
M E H M E D : R u m fetretine dairT İstanbul
1288
M E H M E D Â R İ F : Kumbaracı A h m ed Pa­
4/19).
M E H M E D E M İ N V A H I D : Fransa sefaret-
namesi, İstanbul 1282 .
M E H M E D E S A D : Mirat-ı Müfcenûısha-
ne„ İstanbul 1895.
M E H M E D E S A D : Mirat-ı Mekteb-i Har­
biye, İstanbul 1873.
M E H M E D G A L IB : T&limat-ı Şehid Ali
Paşa (Tarifti Osm ani Encüm eni Mecmuası
S : 1/140-149).
M E H M E D M E M D U H PA Ş A : Asvat-ı Su-
dür, İzmir 1328..
 M E H M E B SAÏD (FERAIZ- ZADE) : GiU-
şen-i Maarif, Istanbul 1252
M S H M E D S E H A C L 'D D IN : Mecmua-i 5 U-
ara, Istanbul 1S2S.
M E H M E D S Ü R E Y Y A : Sicill-i OsmanE,
İstanbul i308-iSii.
M E H M E D ŞEM 'I M O L L A : ilaveli Esma-
rttt-T&varih m sa zeyi, Istsmbul 1293.
M E H M E D T A K I R (B U R S A L I) : OsmanlI
Müellifleri. Istanbul 1333/1342.
M . G U E K : Moeurs et usages cies Turcs,
(iki ciid) Paris 1747.
M O L T K E : 1828 Seferi (A hm ed Rasltn —
M ua m m er tercümesil. Istanbul W32.
M O N T A G Ü E : Lettres de Milady Wort-
¡ay Montsgute, Psris i 7İ:4
M A17HA DJA D 'O H S S O N : Tableau gcr.c-
[/. 1e de l'Empire Ottoman, Paris, birinci c;ïü
1787, ikinci 1790 üçüncü 1820,
M U S A K A ZIM : Muiıtıra-i tical-i siya-
siyyun, Istanbul 132(5.
M U S T A F A K EC İB: Tarih-i Mustafa Ne­
ci b 'III. Selim ve Kabalcçı isyanı;, İstanbul
1230.
M U S T A F A NURİ F a ş a : NetSyicül-Vu-
kuat. Işianrîul 1S27.
NACİ <M U A L L İ M ) : OsmanlI Şairleri, İs­
tanbul 1307.
N E C A T İ S A L İ M : Prut (1711), İstanbul,
193ı.
ÖMER- Kitab-ı minet-Tarih, Fatilı k ü ­
tüphanesi No. «53.
Ö M E R iB O S N A L I ı: Ahval-i G&zavat Æer
<Üyar-ı Boana, İstanbul 1293.
P O U Q Ü E V İLLE ; Voyage dans la Grèce,
Paris 182 Ü-2 İ
P O U Q I7E V ÎLLE : Voyage en Morèe à Cons-
tantinople etc . Paris 1805.
RA Ş ÎD : Tarih, Istanbul 1282.
R A Ş İD (B E L G R A D !) : Tarih-i vaka-i Hay-
retnüraay-; Belgrad ve Sırbistan. İstanbul.
1291.
H AŞ İD PAŞA : Vak'a-i hayrctnüma
(Sırp isyanı I. İstanbul 1291 .
RE SM Î A H M E U E F E N D İ : Halifetür - Rü-
esa (ve zeyilleri). İstanbul 1269.
R B S M İ A H M E D E F E N D İ : Hüiâsatül-îti-
fear, İstanbul 1286 . laşma İstanbul 1940
R İ C A U T t Oftomanische Bsortert, Aug-
spurg. birinci cild 1694. ikinci 1701-
5
R Î F A T : Devh.atiil-me âyiîı ve Zeyli.
IİİFAT : Verdül-hakayik
R O B E R T : (.es Slaves en Turquie, Pa­
ris 1844.
SA'DİÎDDİN N Ü a H E T E R G Û N : Türk M u ­
sikisi Antolojisi, İstanbul 1943.
S A L A H ; : Zabt-ı Vakayi-t yevmiye-i Şeh-
riyâri, Üniversite kütüphanesi No, 2518,
S A L 2 M : "'îzkire, İstanbul 127i.
2951
S A R I M E H M E D PAŞA (D E F T E R D A R ! :
Züböetül-vakayı, Nur-ı Osmaniye kütüpha­
nesi N o : 3J22.
SERGE GO R İA N O PF : Deviet-i Osm a­
niye— iiusya siyaseti (Macar Iskenae.- ve
Ali Reşad tercümesi). İstanbul I33ı.
S E R V E R İSK İ T : Bizim ilk =atba&nuz.
Aylık Ansiklopedi, C: III, S : 812. İstanbul,
1946-
S E L İM N Ü Z H E T G E R Ç E K : Türk Mat-
baacılıâı. İstanbul 193a.
S Î L A H D A R F IN D I K L I L I M E H M E D A G A :
Nusretnâme, Veliyyücein Efendi kütüphane­
si N o : 2 4
S O U T Z O ' Histoir de la revolution Grce.
nue. Paris 1829.
S Ü B E I : (Sami, Şakır. Subhi) - Tarih,
İstanbul 1783
SÜLEYM AN iÇAMDAKİ- ZADE! : ' Müri-
üt-tnvarib (ve basılmamış kısım.. İstanbul
1338.
S Ü L E Y M A N I z z î : Tarih-i Vakayı, İstan­
bul I78R
SÜ LEYM AN KANİ İSTEM Boğazlar
Meselesi. İstanbul 1936.
1
S Ü L E Y M A N N D Î K İ : Muhaberat- . baîı-
riye-i Osmaniye. İstanbul 1307.
S ü l e y m a n s .v d ü d d İn (m ü s t a k i m - -
zâ-
DE> : Tuhfetül-H&ttatln, İstanbul 1328.
Ç E M I M O L L A : Ilâvelı Esmanı t-Tavarih.
İstanbul 1295.
ŞİNASÎ A L T U N D A G : Kavalah M eh m« i
Alı I’aşa isyanı sırasında Namık Paşanın
Londrays gönderilmesi.. Ankara 1942,
ŞİNASÎ A L T U N D A G : K a v alalı Melıraed.
Ali Paşa isyanı — Mısır meselesi. Ankara
1942
Ş Ü K R Ü : Onikinci ŞarI tarihi. İstanbul
1297.
T A H S İ N Ö Z : Türk kumaş v'e kadifeleri,
İstanbul 1345/1931.
T A H S İ N Ö Z : Selim III. ön sır-k&tibi
tarafından tutulan ruzname (Tarih vesika­
lar dergisi, C : III. S: 13-14).
T Â İ E (ÖBMAN- z A D E ) : Hadikatül-Vüze-
ra. <ve Zeyilleri). İstanbul 1271.
TALÂT M Ü MTAZ YAM AN : OsmanlI
İmparatorluğu Mülkî idaresinde Avrupalı­
T O P K A F I S A R A Y I ARŞİVİ : III. Os­
man, III. Musıafa, I. Abdülhamid, III. Se­
lim ru2nameleri, No. 1358- 1361.
T O P K A F I S A R A Y I . Arşiv kılavuzu, İs­
tanbul 1938,
V O L T A I R E : Histoire de Charles X II..
Paris 1889.
Y U S U F A K Ç O R A : Osmanlı Devletinin
dağılma. devri. İstanbul 1640.
Z i N K E IS E N : Geschicb r.e des Osmânis*
ehen Rciehes in Europa, H am bu rg Î840.
 Besinci
»
Cildin Fihristi

ÜÇÜNCÜ AHMED
2372 — 2467

Edirne’deki culûstan sonraki olaylar 2872. Asilerin ve elebaşı Çalık A h m ed'in sonu
2873. — Sadrâzamın ve Şeyhülislâmların, diğer bazı ricalin azli 2376. — Eski padişah. İkinci
Mustafa’nın vefatı. D a m a d Morali Haşan Paşa’n m yerine Kalavlıkoz A h m cd Paşa’nm. tâ­
yini. Baltacı Melımed Paşa'nm ilk sadareti ve azli 2377..

O n sekizinci yüzyılın başında Avrupa’nın durum u ve Osmanlı devleti 2378 • ’¿381

R u s - İsveç çatışmasının sebepleri ve K uzey savaşı 2379. — İsveç'in mukabelesi 23SU —

Petro’n u n gayretleri 2381. — Poltava savaşı. OsmanlI - İsveç münasebetleri 2382. — Sad­
râzamın İsveç'e yardım vâdetmesi 2384.

1111 üsmaıılı - Rus Savası 2384 - 2403.

Rusların ikinci defa sınırı geçmesi. İsveç kralının istek ve teklifleri 2385. —
Ruslarla yeniden anlaşma ve İsveç kralı. İsveç kralının tesiri, sadrâzamın azli 2386. — Çar
petro’n un Sırbistan, Eflak ve Boğdan'üaki tahrikleri. Padişah, ve devlet erkânının barışa
devam arzusu 2387. — N u m a n Paşa’n m sadareti. N u m a n Paşa’n m azli ve Baltacı M eh m ed
Paşa'nın ikinci sadareti 2388. — Rusya'ya sefer açılması kararı. Sefer kararı vc Avusturya
2390. ... Kırım Ilazıı’nın Y u su f Paş&’yı kıskanması 2391. — Petro’n u n bazı mülâhazaları vc
barış isledi. Ruslann hazırlığı ve OsmanlIlara savaş ilânı 2392. — Şubat -'Nisan ayların­
daki akınlar ve çarpışmalar. Osmanlı ordusunun îstanbuldan hareketi. Petro ve R u s ordusu
başkumandanlığı 2393. — Osmanlı ordusunun Edirne’den hareketi. İsveç kralının hatâsı.
R u s ordusunun harekâtı 2394. - Baltacı M eh m ed Paşa’n m savaş bilgisi ve İsveç kralının
teklifi. Petro n u n yeni kararı. Osmanlı ordusunun ileri hareketi 2395. — ö n c ü çarpışmaları
ve Prut suy u nu geçiş. R u s ordusunun çekilme kararı 2396. — Rus ordusunun kuşatılması
2397 — Prut savaşı. R u s ordugâhında düşünülen kurtuluş çareleri 2398. — R u slan n barış
teklifi 2399. — Toplanan mecliste ileri sürülen fikir, R u slan n tekrar müracaatı. Barış
için sadrâzamla yakınlarının vc Kının Hanımın düşünceleri 2400 Müzakerenin ka­
bulü. Petro’n u n sevinci ve delegesine talimatı. Ponyatovski ve sadrâzamın istekleri, di­
vanda h â k im olan fikir 2401. — Prut barışının imzası ve şartlan 2402. — Türkçe metin­
deki farklar. Baltacı • Katerina rivayeti 2403.

Barıştan sonraki hâdiseler 2402 - 2410.

Prut barışının İstanbul’daki akisleri. Baltacı aleyhine söylentiler 2404. — Baltacı M eh m ed

Paşa’m n azli 2405. — Mısır’daki olaylar. Rusyaya karşı yeni sefer kararı 2407. — Ruslarla
tekrar anlaşma yapılması karar:. Sadarette değişiklik, ikinci Şarl için alm an karar 2408. —
Ruslarla yapılan yeni bir anlaşma 2409. — İsveç kralının memleketine gitmesi 2410.

1715 - 1718 Osmanlı - Venedik ve Avusturya savaşları 2410 - 2431.

Eflak ve Boğdan'dakj olaylar Karadağ hâdiseleri ve Venedik 2415. — Venedik’le olan ihti­
lâflar ve harb ilânı. Savaş hazırlıkları 2416. — O rd u n u n hareketi. Harb meclisi toplantısı.
Denizdeki hareketler vc Korint’in fethi 2417. — Anapoli’nin zabtı. Venedik’lilerin Preveze-
ye h ü c u m u 2418. — M odon, Koron ve Navarin’in fethi. Mora'da ve denizlerde diğer fetihler.
Bosna tarafındaki çarpışmalar 2419. — Avusturya’nın savaşa girmesi. Danışm a meclisindeki
fikirler ve Avusturya'ya savaş ilânı 2420. — İki cepheli savaşa hazırlık. O r d u n u n İstanbul-
dan hareketi ve Belgrad’a ulaşması. Earb mcclisi toplantısı, ilk çarpışmo'ar 2421. — iki
taraf kuvvetlerinin durum u, Petervaradin savaşı 2422. — Sadrâzam Ali Paşa’m n şehadeti.
Başarısız Korfo harekâtı, Venediklilerin h ü c u m u 2423. — Teni sadrâzam tâyini. Temeşvar'm

2952
 elden çıkması ve ordunun dönüşü 2424. — Eflak. Ûoğdan olayları, Kırım Hanı’m n değiş­
mesi, Rakoçi ile yapılan anlaşma Osmanlı - Avusturya savaşının İkinci yılı. Eelgrad'm
düşmesi 2425- — Venedik ve deniz cephesi. Barış için ilk teşebbüsler 2426. —■ Mütareke
yapılması ve müzakerelerin başlaması, sadarette değişme. Pasarofça muahedesi 2430. —
Venedik’le yapılan andiaşma 243i.

Nevçehirü Da m a d İbrahim Paşa Devri 2431 - 2435.

Rusyanin ebedi sulh teklifi 2432. — Aşiretlerin iskânı. Hıristiyan tebeaya gösterilen şef­
kat 2433. — İbrahim Paşa’nın icraatının tepkileri 2435

Osmatılı - îraıı Savaşları 2136 - 2460

İranın durum u 2439. — Osmanlıiartn müdahalesi. İranla savaş 2440. — Azerbaycan cephesi.
Kafkas cephesi 2414. — İran'da yeni olaylar. Eçref H a n hâkimiyeti 2447- — İran hakkında
Osmanlı - Rus müzakereleri. Müzakerelerin ikinci safhası. İran için Osmanlı - R u s anlaş­
ması ve şartları 2448. — Eşref H a n ’ın elçilerinin reddedilmesi 2449 — Eşref H a n ’la yapı­
lan barış 2457. — İran'da yeni olaylar. Nadir H a n ’ın vaziyete hâkim olması ve Şah Tahmasp-
dan gelen elçi ile yapılan anlaşma 2458 — Nadir H a n ’ın tecavüzü 2459. — İran'a sefer
açılması 2460.

Patrona Halil îs.vanı 2460 • 2465.

İsyan hareketinin haşlaması 246i. — Padişahla, veziriazamın vaziyeti duymaları. Asilerin

isteklerinin bildirilmesi. Şeyhülislâmın kurtuluş için bulduğu çare 2462. — Asilere gön­
derilen heyet ve bunlara verilen talimat. Asilerin yaptıkları tâyinler ve yağmalar 2463. —
Asilerin ayak diremeleri. İbrahim Paşa'nın azli ve akıbeti 2404. — İsyanın devam etmesi.
Üçüncü A h m e d ’in padişahlıktan ayrılması ve yeğenine nasihatleri 2465. — ü ç ü n cü Ah-
m ed ’in hususiyetleri 2467.

BİRtNCt M A H M t.’D
2463 - 2551

İskandan sonraki olavlar 2468. -Zorbaların teminat istemeleri ve ihtilâlin sonu 2469. —
Asilerin emniyetleri için yaptıkları tâyinler. Elebaşıların ezilmesi için yapılan hazırlık
2470. — Elebaşıların, veziriazam sarayına daveti vc toplantı Asilerin yeni kararları. Kaplan
Girayın tertibi 2471. — Veziriazam sarayında ikinci toplantı ve Topkapı sarayına gidiş.
Zorbabaşıların öldürülmesi 2472. — Saraydaki diğer zorbabaşıların imhası. Yeni tâyinler
ve sadarette değişiklik 2473. — Yeni bir isyan hareketi. Sadrâzamın mukabil tedbirleri.
Sancağ-ı Şeriı’in çıkarılması ve asilerin ezilmesi 2474. — İsyan tahkikatı, yeni tâyin ve
tedbirler 2475. — Patrona’cılarm sen hareketi. Sadrâzamın azli 2476.

Osmanlı - tran savaşlarının devamı 2471 - 2185

Şirvan’daki olay ve Azerbaycan’daki harekât. İrak harekâtı ve Kurican savaşı. İran'la

barış 2478. ... Barışın uyandırdığı memnuniyetsizlik, sadrâzamın azli. İran tahtında deği­
şiklik ve İran’la savaşın devamı 2479. — Nadir H a n ’ın Bağdad muhasarası vc D u ç u m m ağ­
lûbiyeti. H a n ’ın M usul’a h ü c u m u . Kerkük savaşı 2480. — H a n ’ın B ağdad’ı tehdidi. Ye­
niden hü c u m u . Gence ve Tiflis’in muhasarası ve Kars muahedesi 2481. — Osmanlı ordu­
sunun baskına uğraması vc Scrasker’in şehadeli. Hekimoğlu Ali Paşa'nın azli 2482. —
Yeni sadrâzamın icraatı ve azli. Nadir H a n ’ın barış teklifi 2483. — Müzakerelerin başla­
ması. İranlIların yeni istekleri ve H a n ’a gönderilen heyet 2484. — İstanbul olayları, eski
padişah Üçüncü A h m e d ’in vefatı 2485.

1736 - 1739 Osmanlı - Rus ve Avusturya savaşları 2485 - 2517.

Lehistan Krallığı ve Osmanlı devleti 2486. — K a f kaslarda Osmanlı - Rus ihtilâfları 2187. —
Rusların hakikî niyetleri ve âni hücumları. Barışın devamı için son gayretler ve savaş
karan 2488. — Devletlerden gelen cevaplar, Avusturya ve Fransa’nın görüşleri 2489. —
Azak ve Kırım'dan gelen haberler, ilk hazırlıklar, ordunun hareketi. Kırım olayları 2490. —
Kırım H a n i’nın değişmesi ve Kırım için alm an tedbirler. Sadrâzam ve etrafı. Karadeniz-
deki olaylar 2491. — Avusturya’nın sahte aracılığı ve diplomatik faaliyetler. Niycmlrov
müzakereleri 2492. — Tehlikeyi belirten kum andanlar ve O s m a n Halisa" Efendi 2493. __
R u s taarruzu, Ö zi’nin kaybı, Boğdan için alm an tedbirler 2494. — Rusların Kırım’a tek­
rar h ü c u m u . AvusturyalIların savaşa girmesi 2495. — Muhsin-zâde Abdullah Paşa’n m

2953
 sadareti ve icraatı. Barış komedyasının sonu 2496. — Fransa’nın Avusturya nezrindeki
teşebbüsü. AvusturyalIların ilerlemesi, yerli Hıristiyanların faaliyeti. Yeni - Pa2ar’m kaybı
2498. — AvusturyalIların ilk yenilgileri ve Niş’in istirdadı. Vidın tarafındaki yeni başarı­
lar 2499 — Bosna hcyeiı olayları. Valjnın. d ü 5mar. kumandaniylc görüşmesi 2500. — Bos­
na valisinin tedbirleri. AvusturyalIların hücum a geçmesi. Düşm anın Banaluka’yı m uhasa­
rası 2501. Banaluka savaşı 2302. • AvusturyalIların paniğe uğraması. iîekimo^lu ile ga­
zilerin r.altifi. Rııs c^prıcti ve ordunun îstanbula harece;; 2503. — İvaz Paça'nın kış faa^
üye ti. Muhsin-2âdeT.m azli ve yeğen M ehm ed Paşa’nın sadareti. Diplomatik olaylar ve
Fransa Başvekilinin m ekiubu 2504. • — Sadrâzamın devie-jere m ektubu ve müşavere mec­
lisinin karan 2505. — Rakoçi ile yapılan anlaşma. Elçilerin gayretleri- Devlet erkânında
hâkim olan fikir 2506. — O r du nu n sefere çıkışı ve Fransa'nın tavassut teklifi. Harb mec­
lisinin kararı. Muhadiye savaşı. Semendere’nin alınması 2507. — Ordudaki yağma olayı,
İrşovanm kaybı. İrşova'nm gorı alınması ve Ali Paşa’nın mağlûbiyeti 2503- — İvaz Meh.-
m ed paşa’nın tekrar sadareir Tâyini. Ada-: Kebir kalesinin alınması 2609. — Diplomatik
'aaliyetler. Padişahın tereddütleri, Kırım Hanımın barış taraftarlığı 2510. — Y e ğ e n Meh-
med Paşamın azli 2511. — İvaz M ehm ed Paşa'nın sadareti ve ordunun hareketi. Avusturya-
ya hareket kararı. Yeniden yapılan müşavere toplantısı 2512. — Hisarcık m eydan sa­
vaşı. Belprad'in muhasarası 25ı 3. — Vsdin kum ana anının idamı. Mareşal Valiis’in barış
teklifi. Müzakereler ve 3elgrad barışı 2514. — Rus cephc&i olayları 2515. ... Rusya ile
barış. İstanbul'a dönüş 2517.

Barış devri olayları 2.117 - 252L.

îsveçle ittifak. Siciiyateyn krallığı He anlaşma. Fransa’ya verilen imtiyazlar. Bir kısım
mahalli nıütejîallibenın ezilmesi 2518. — İstanbul’da hâdiseler. Sadrâzamın azli 2519. —
Donanm anın avdeti. Avusturya h u d u d u n u n tesbiti 2520. — Fransa’ya gönderilen elçi,
P.usya ile olan ihtilâfın halli 2521.

Yeni bir traıı seferi 25521 - 5531.

Kadir Şah’m Dağıstan'a müdahalesi ve yen: istekleri 2521. — Hekimoğlu’n u n ikinci sada­
reti. İran’a karşı tedbirler Nadir Şah’m yeni tehditleri 2 5 2 2 . — Toplanan müşavere mec­
lisinde alman karar ve tedbirler 2523. — Nadire karşı Safi’nin Şah ilânı - Kerkük kalesi­
nin kaybı - Hekimoğlu’nun azil ve Haşan Paşa’nın sadarete tâyini 2524. — Savaşın ilâm,
ilk icraat-. Nadir’in M usul’u muhasarası. Devletin İsveç ve Rusya’ya teşekkürü 2525. —
Kırım Han-.’n m azli. Kuzey cephesi olanları, Kars muhasarası 2526. — Hindistan’dan geler.
elçi ve talebi 2527. — I.evendlerin ihaneti, ordunun Revan mağlûbiyeti. Levendler ve hak­
larında verilen fetva. Nadir Şah’in barış istek ve teklifleri 2529. — Gelen elçi ve yeni
teklifler. İran’la sulh yapılması 2530.

Devriu son olayları 2531 - 2532

safi'nin tâbi olduğu muamele. Avrupa’daki olaylar. Osmanlı devleti ve Avusturya 2531. —
Sadarette değişiklik Hafız Beşır Aga’nın akıbeti 2537. — Birinci M aiım ud’u n vefatı ve
bir rivayet 2538. — Birinci M a h m u d ’un şahsiyeti 2539.

CçCNCİ- OSM AN
2540 - 2551

Culüsu 2540. — Bahir Mustafa Paşa’nın azli ve Hekimoğlu’n u n üçüncü sadareti 2541. —
Naili Mustafa Paşa’n m sadareti vc azli 2542. — Bıyıklı Ali Paşa’nın sadareti ve azli. Said
Mcîımed Paşa’m n sadareti ve azii. Bahir Mustafa Paşa’n m ikinci sadareti 2543. - • Leyendlere
karşı yeni bir hareket. Mısır ve Bagdad eyaletlerinin vaziyetleri 2544. — Garp ocakları­
nın durum u. Boğdan ve Eflak’ın durum u 2545. — Şehzade M eh m ed ’in ölümü, Bahir M u s ­
tafa Paşa’n m azli 2549. — Koca Ragıp Paşa’nın sadareti. Kızlaragası’n m Ragıp Paşa ile
mücadelesi 2350. —■ Üçüncü O sm an ’ın ölümü ve şahsiyeti 2551.

ÜÇÜNCÜ M U ST A FA
2552 - 2603

Cülus ve biat, merasimi 2552. - Hac yolu ve Haremeyn mukataaları meselesi 2553- —
Padişahın bu meseleye verdiği önem ve alman tedbirler 2554.

2954
 Avrupa olayları ve Osmanlı devleti 2555 - 2563.

Yedi sene savaşları ve sonuçları 2555. — Osmanlı devletine yapılan ittifak teklifleri
2556. — Koca Rajpp Paşa'nın ittifak hu susundaki lâyihası ve Prusya müzakere! erinin, yan-
kısı. Lehistan tacı meselesi ve Osmanlı devleti 2558. — Padişah ve sadrâzamları. A h m ed
IlesKtîZ Efendi’nin Prusya sefareti 25öL Sadaret makam ında derişmeler. Lehistan olay­
larının y<?ni safhası 2562,

1774 - 1808 Osmanlı - K us savaşları 2568 - 2575

2
Muhst n- âde*mn sadaretten azli 2593 — Mahir H a m za Paşa* sun sadareti- Rus elçisiyle
görüşme ve sefer kararı 2564. — Sadaret değişikliği 2505. — İngiltere'nin aracılık teklifi.
Sefer arı fesinde Kırım'ın ahvali 2366- — Kırım Hanının akını. O rdunun hareketi 2567. —-
Rusların durum u ve tertibatı. Hotln olayı. Serdarın tereddütleri ve Leh vatanperverleri­
nin ordugâha gelmeleri 2563. — Huğdan voyvodasının ihaneti, çekilen erzak sıkıntısı
2059 1
* . .— S â i r t e n i n icraatı 257 . — Rusların Hotln*i tekrar muhasarası. Sadaret r&aka-
mınrîtı değişme 2572. — Turla bozgunu ve Hotin’in bırakılması 2573 — - Boğdan olayları.
Rusların faaliyeti, Kırım Hanının azli. Kırım Hanının mağlubiyeti, Larga savaşı 2574. — -
B u yenilginin sebepleri. Bender, İsmail. Kili, İbrail ve Akkerman'ın kaybı, sadaret
e eğişikliği 2575.

Akdeniz ve Mora cephesinin açılması 2575 - 2581.

Rus B altık filosunun hareketi. Fransa’nın telâşı ve in barı. R u s filosunun Koron'u m u ­

hasarası, Mora isyanı 2576. — havarin in düşmesi ve diğer hâdiseler. Osmanlı donanmasının
ftisieketi 2578. — Mora'da son durum . Ko.vun Adaları deniz savaşı 2579. - Çeşme’de Os­
m a n lI donanmasının yakılması 2580. — BabIâli’nin İlk tedbirleri 2583. — Rus filosunun
yeni hareketleri 2582. Limni Adası savaşları 2533. — İlk barış teşebbüsü. 2584.

Savaşların devamı, Kuşların Ktrınvı istilâsı 2581 - 2600-

Kırım’m kaybedilmesi 25S7 - - Avusturya'nın telâşı ve OsmanlIlarla ittifakı. Lehistan'ın

taksimi ve Rus^a 25S9. — EusU rın ikinci barış teşebbüsü. Fokşani müzakereleri 2590. —
Barjş müzakerelerinin kesilmesi ve devamı için çalışmalar 2591. — Bükreş görüşmele.’.
ri. Sadrâzamın tereddütleri, barışın yapılamaması 2592. — Akdenizdeki R u s donanması^
nın Mısır ve Suriye isyanlarına karışması. Mısır hâdiseleri 2599. — Suriye’deki asi. Rus
donanmasının son faaliyetleri. Barış şartlarının reddinden sonra T u n a Boyu savaşları
2C 00. — Üçüncü Mustafa'nın ölümii ve şahsiyeti 2601.

BİRİNCİ ABUÜ LHAM İD

2604 - 2609

Rusların barış teklifi ve sebepleri. Osmanlı ricalinin fikirleri, barışın reddi 2605. — K o z ­
luca bozgunu 2600, — Serdar-ı-âzaaajn barış isteği K ü ç ü k Kaynarca müzakereleri 2-607. —■
-Küçük Kaynarca barışı ve esasları 2308.

Barış devri olayları 2609 - 2(îl5

Ordunun, dönüşü ve sadrâzamın vefatı. Avusturya ‘u m Bukovina'yı alması 2609. — Kırım­

daki olaylar ve Osmanlı devletine gelen Heyet, Kırım'dan tekrar heyet gelmesi 26:0, —
Sadarette değişiklik. Suriye’deki hâdisenin sonu 2613-. — İiyşndîerin imhası vc Suriye'­
deki yeni hâdise. Cezzar A hm ed Paşa'nın baz* hareketleri ve Hicaz'ın Vehabi’lerce tehdi­
di. Şeyhülislâm ve sadrâzam tebdili 2612. — Rusların Kırım’a müdahaleleri. OsmanlIla­
rın savaş hasırlığı. Rusların tekrar müdahalesi ve OsmanlIların savaş kararı 2613- — Sa ­
darette değilme. Aynalı-kamk tenkili namesi 2614

Osmaulı - Iran savaşı 2« 15 - 2618

Baban sancağındaki hâdise ve Bağdad valisi 2615. — Basra'nın muhasarası ve teslim oluşu.
İran’a savaş açılması, ordunun hareketi 2616. -■ Kerim Han'ın son hareketleri ve Basra’­
nın istirdadı . Arnavutların Mora’daki hareketleri ve tedibleri. Sadarette değişme 2617.

Aynalı - Kavak tenkihnamesinden sonraki devre 2618 - 2G33.

Avusturya ile Rusya’nın OsmanlIlara karşı ittifakı, Fransa ile diğer devletlerin tutu­
m u 2618. — Fransa ^ İngiltere harbi ve silâhlı tarafsızlık. OsmanlIların savaş hazırlığı ve

2955
 Ruslarla bazı yeni ihtilâflar. M e h m e d izzet Paşa'nın ikinci sadareti 2619. — Yeg*en Meh-
m cd Paşa’n m sadareti. İspanya ite siyasî ve ticari an dİaşma. Halil Hara id Paşa'nın sada­
reti 2620. — Rusların Kırım'a müdahalesi. Rusya'nın Kırım'ı lliıakı 2 6 2 1 .- Rusların Şa-
hingiray'a. son darbesi 2622. — - Kırım’ın ilhakı karşısında Osmanlı devleti ve vaziyetin res­
m en kabulü 2623. — Sadrâaam Halil Hami d Paşa'nın gözden düşmedi 2626. ■-Azli ve ida­
mı, Şahin Ali Paşa'nın sadareti O n u n da azli ve Y u su f Paşa'nın sadrazamlığı. Rusya ile
OsmanlIlar arasında yeni ihtilâflar 2627. - Ingiliz elçisinin telkini. İhtilaflı noktalar ve
sebepler 2629. — Mısır’da yeni olaylar 2650. — Mısır'da çarpışan yabancı menfaatler ve
asilere karşı harekâtın başlaması 2631. — R u s y a 'm n asilere el uzatması ve m eydana
çıkışı 2632.

1787 - 1792 Osmanlı - Kus ve Avusturya savaşlarının başlaması 2633 - 26^9

Rusya'ya karşı savaşın ilânı 2634- 1 — Savaşın ilâm zam anında yapılan hatâ. Savaş hazır­
lıkları ve tertipler 2635. — İlk çarpışmalar. Potemkin’id telâşı. A vusturyanm savaşa katı­
lışı 2636. — Padişah h u zu ru n d a toplanan meclis, yayınlanan beyanname, azil ve tâyin­
ler 2637. O r d u n u n İstanbul'dan hareketi. Avusturyanm savaş tertibi,, çeşitli bölgeler­
deki çarpışmalar 2G38. — Semendere’deki çarpışma. Eflak hareketleri- D o n an m a nın çıkışı.
O r d u n u n Edirne’den hareketi 2639. — Sırbistan ve 3o sna hareketleri. Niş ordugâhında
toplanan meclis. Yeniçeri ayaklanması 2640. —- Ketli U da Haşan Paşa’nın. sadareti. Lasa-
rethane’nin almışı. Osmanlı ordusunun ileri harekâtı 2641, - M uhadiye savaşı, îniik'in
fethi 2642, — Şebeş savaşı 2645. — Avusturya bölgelerine son akınlar. O r d u n u n kışlağa
dönmesi 2G4.1. — AvusturyalIların kış faaliyeti. Rusya cephesi 2645. ■ — Karadem zdeki do­
nanm anın harekâtı ve Rusya'nın Ö z i'yi muhasarası 2651 -— K ap tan paşa'ya verilen cevap
ve alman tedbirler 2052. — Cezayirli Gazi Haşan Paşa’n m sözden düşmesi 2653. — İsveç -
R u s savaşının başlaması ve Osmanlı devletine yapılan teklif 2654. - - Özi kalesinin düş­
mesi 2655. —- Olayın İstanbul’da aksi ve padişahın teessürü- Bender taraflarındaki d urum
2 56
Ç . — îik barış istekleri 2037. — Pâdişâhın 5! tünü 2658. — Birinci Ab&iilhamid’In
şahsiyeti 2659.

O n sekizinci asırda Utm ve sanat hayalı, iktisadi «lurutu

A S R A U M U M İ B İR B A K I Ş
2650 - 2Ö75

I lîım hayatı: 2660 - 2668

O n sekizinci asrın yetiştirdiği birinci sınıf ilim ve fikir adamları 2661 — 1 - Dinî,
hukukî ve felsefî eserler ■— 2 - Tarihle ilgili eserler 2664 — 3 - Coğrafya ve fizikle ilgili
eserler. — 4 - Matematik, geometri, astronomi ile ilgili eserler 2666 —■5 - Tıbla iİGili eser­
ler 0257.

II. Edebiyat vc sanat hayatı 2668 - 2678,

1 - Edebiyat 2868 — 2 - Musiki ve bestekârlar 2670 — 3 - Yazı vc hattatlar 2671 —
4 • Resim, nakış, tezhip, oyma, çini 2672 — 5 - Mimarlık 2673.

III. İktisadi d urum 2674 - 2675.

1 - M ad en işletmeleri 2 - D o k u m a tezgâhlan ve el mamulatı 2674 — 3 - Ticarî d u­
rum 2675.

Yıkılma devri 2£76 - £G77

Ü Ç Ü N C Ü S E LİM
2678 - 2817

Selimin şehzadelik devri 2678. — Culüs ve biat merasimi 2683. — İlk icraatı. Malî ve as­
kerî d u ru m için yapılan toplantı 2682.

Cephelerdeki savaşların devamı 2883 - £701

Koca Y u suf Paşa’nın tedbirleri, sadaretten azil. Sadrâzam Cenaze Haşan Paşa, ve icraatı
2684. — OsmanlI - İsveç ittifakı, İsveç - Rus savaşının devamı 2685- — Serdar E k r em ln h a ­
reketi ve İstanbul'dan gelen emir. Fokşani bozgunu. Sadrâzamın üzüntüsü ve padişahın
hattı 2686. — Padişahın mektubu 2687. — Seraskerin toplantısı ve alm an tedbirler,
Buzaov mağlûbiyeti 2688. — AvusturyalIların b u savaş hakkında yazdıkları 2689. — Os-

2956
 manii ordusunun İsmail galebesi 2691. ... Serdarın kışlağa çekilmesi, Eflak olayları 2G02. —
A kkerm an kalesinin Huşlara teslim olması 2693. — Belgrad'ın AvusturyalIlar tarafından
alınması 2094. — AvusturyalIların ilerlemesi. Sırpların isyanı. A lm an tedbirler, padişahın
teessürü. 2696, — Bentler kalesinin Ruslara teslim olması. Sadrâzam ve Serdar-ı E k r em ’in
azli 2697. — Yeni sadrâzam Cezayirli Gazi Haşan F aşa 'n m icraatı. Diplomatik faaliyetler,
barış teşebbüsleri 2698. - OsmanlI - Prusya ittifakı müzakereleri ve Osmanlı Uleması.
Sadrâzamın, temayülü ve Pm sy&nın asıl gayesi ,2699. — Prusya ile İttifak ve esasları. Ceza­
yirli’nın vefatı ve yerine sadrâzam tâyini 2700.

Bazı eyaletlerdeki olaylar 2701 - 27 İH.

Mısır eyaleti ve Kölem en Beyleri 270]. *—- Hicaz'ın d u ru m u 2703* —* Suriye’deki hâdiseler
ve Ceszar Aiımod Pa^a 2704.

Avusturya ve Ilusya ile savaşın devamı, tfiğer olaylar 2705 - 2722

O r d u n u n yeni savaş yılı için Sahraya çıkışı. Ordudaki noksanlar ve sebepleri 27C5. — Tatar
Hanının durum u. Rusya elçisinin savasın devamını temini. Prusyanm gerçek niyetleri
270iî. - Barış faaliyetinin orduda tesiri, padişahın hattı. Bazı çarpışmalar ve akınlar,
A vust üryanın sulh için taarruzu. OsmanlIların Y erKöğü zaferi 270 B. — OsmanlI ordusu­
n u n T u n a 'yı geçmesi. R ay h am b ah anlaşması ve OsmanlI devleti 2710. — Avusturya ile
mütarekeyi Morlaştıran şeyler 2711 — Prusya elçisi ve BabIâli. Padişahın hattı h ü m ayu nu ,
Avusturya ile mütarekenin akdi 2712, — Sadrâ 2 a m m bazı hareketleri ve Eflak Voyvoda­
sının akıbeti, Ru sya ile barış yapması ve O s m a n lı devleti 2718. — Lehistan'ın O s m anlı­
larla ittifak arzusu. Ruslarla T u n a cephesinde çarpışmalar 2714. — Kili. Sünne. Tolcu,
İsafcçının kaybedilmesi, kışlağa çekiliş. Berlin'e gönderilen elçi ve Prusya kralına yazılan
m ektup 2716. — Osmaniı devletinin barışa teşviki. İsmail kalesinin Ruslar tarafından
alınışı 2717. — Serdar-ı E krem ’in düşünce ve hareketleri, padişahın emirleri 2718. —
İstanbul’daki hâdiseler ve rivayetler- Sadrâzam Şerif Hüseyin Paşa‘nın katli. A kden iz ve
Kar ad en izdeki don anm a faaliyeti 2720. — • Koca Y u s u f Faşa 'n m ikinci sadareti. Prusya’nın
yeni bir manevrası 2722.

Savaşların «an yılı ve barış and taşmaları 2722 - 27 İG

Yılın ilk çarpi|malarır Rusların M açın "i zaptı., R-usiarın îörail muhasarası ve tealim tek­
lifi 2723. — Basların Baba-d ağı yakıp çekilişi ve Serdar-ı Ekrem ’in orduya hitabı. M açin
ordusiyle diğer kuvvetlerin bozgunu. Serdar-ı Ekrem ordusunun da bozguna katılışı
2727. — AvusturyalIlarla devam eden müzakereler ve Ziştova barışının imzası 2728. —
Ziştova andlasması 2729. Ruslarla K a f kaslarda savaşlar 2731. —■Kafkaskların Osm anlI
devletine müracaatı. Battal Hüseyin Faşa’n m Kafkashlara muamelesi- Battal’m üıaneti
2732. — A n a p a m n Ruslar tarafından alınması 2733 -- Karadeniz savaşları 2734- — iki ta­
rafın barış teşebbüslerine bir bakış 2735- — Sadrâzam Y u s u f Paşa’nın son tedbîrleri ve
Rus kum andanına müracaat. R u s kum andanının mütareke şartlan 2736. — Ruslarla Kalas
mütarekesinin yapılması 2737. — Ruslarla Yaş barış müzakeresinin başlaması 2738. — Yaş
muahedesinin esasları 2740. - R u m e ü d e eşkıya tenkili ve ordunun İstanbul'a dönüşü
2741. Kıyafet ve hediyelere dair padişahın emri. Sadarette değişiklik 2742. — ■A k d e m »
korsanlarının tenkili 2745.

O n seki/.t ileri yüzyılda diğer kıtalar« sömürgecili ite ve bu yüzyılın

¿¿onunda Avrupa 2746 - 2751

Avrupa'nın problemleri. Almanya, Avusturya ve Prusya'nın A lm anya’ya h â k im olma gay­

retleri 2749. — Rusya. T o p lu m un oynaması ve yeni akımlar, ihtilâl fikri 2750. — Fransa
ihtilâli 2751.

Üçüncü Selim in çeşitli alanda ıslâhata başlaması ve barış sonrası olayları 27o4 - 2772

Yapılacak işler için yazılan lâyihalardaki esaslar 2754. — Yeniçeri ocağının d u rum u ve
padişahın düşüncesi, ıslâhat ekibi, program, Esk-i müesseseler deki ıslâhat, yeniçeri ocağı­
nın tepkisi 2755. — Topraklı süvariler 2756. — D o n a n m a ve tersanede yapılan işleı* 2762 —
Çeşitli sahalarda değişiklik ve icraat, daimi elçilikler ihdası 2764. — Sadaret m akam ında
değişme 2765. — Islâhat sırasında dış politika 2766. — Fransa ihtilâli ve Babıâli, ilıtilâl
Fransaşı elçilerinin İstanbul'daki gayretleri 2767 Fransa cumhuriyetinin tanınması ve
ittifak meselesi 2708, — Lehistan krailıftmn ortadan kaldırılması. İran'daki hareketler
ve' Babıâli 27G9, — Venedik cumhuriyetinin paylaşılması. BabIâli'nin K a m p o - Form io’d an
sonra Fransa'ya, karşı tutum u. 2770, — R u s elçisinin BabIâli'ye müracaatı ve istekleri,
Prusya haberleri 2771. — Fransa ve Avrupa’dan gelen son haberler. Atıf Efendi’nin lâyi­
hası ve BabIâli 2772.

2957
 Anadolu ve BtuneUßäfiKi gaileler 2772 - 2776

ftumelindeki Dağlı ve Acem - o£lu eşkıyası 2772, — Belgrad ve Vidın olayları. Dağlı eşkı­
yası 2773. — İşkodra'daki M a h m u d Paşa'nın hareketlen ve sonu 2774. •— Rumeli deki olay­
ların devamı, Ali ve Hakkı Paşalar. pa&pan-oğlu’n u n isyanı ve fermanlı oluşu 2775 —
Paspamoğlu ile Hüseyin Paşa mücâdelesi. Hüseyin paşamın Vidtn'i muhasarası, Ali Paşa­
nın ¿damı $776,

Fransızların Mısır'a hücum u, Osmanlı - Rus ve İngiliz ittifakı 2777 - 2798

Fransa maslahatgüzarı ile Reis-ül-Küttab’m mülakatı 2777. — İngiliz donanmasının

İskenderiye’ye ilk gelişi ve amiralin ikazı 2779. — Bonapart’m İskenderiye’yi zaptı. 2780, —•
Bonapart’ın gayesi ve halka beyannamesi 278i. — Bcnapart’m İskenderiye’deki diğer
icraatı. 2782. — Mısır valisi ve Kölemen beylerinin telâşı- BabIâli’nin d u rum u öğrenmesi,
Bonaparrın R u f en1e mektubu ve ittifak teşebbüsü 2783. — Mısır’da cereyan eden diğer
savaşlar 2784, — Kahire‘deki durum, Ehramlar savaşı 2785. Kahirc’nin teslimi, M urad
B ey in Bonapart’a teklifleri 2785. — Ebukır deniz savaşı 2787. ~ Deniz savaşından sonra
Fransızların Mısırdaki ü\ırum\ı. Bonapart’m. Cezzar A h m ed Paşa'ya m ektubu ve iki ta­
rafın hareket taraşı 2788. — Kaftire'deki isyan 2789 — Mısır'a, Fransız tecavüztinden sonra
Üçüncü Selim’in tutumu. Yapılan müşavereler, teklifler, alınan kararlar 2730- — Fr&nsia
maslahatgüzarına yapılan tebligat. Çanakkale Boğazı için alm an karar vc sadrâzamın
azli, Fransa’ya harb ilânı. Osmanlı devletiyle Rusya, İngiltere ve iki Sicilya arasında yapı­
lan anlaşmalar 2791. - Dersi* ve karada savaş Hareketlerinin başlaması 2792. — Napolyo-
n u n Suriye’ye seferi. Akka kalesi savaşları 2793. -
— Kapoiyon+u n Suriye’den çekilmesi ve
Fransa'ya dönüşü. Fransız ordusunun Mısır'ı terki 2794. — Babıâlryi tekrar Fransız politi­
kasına, meylettiren olaylar, Am ien barışı 2795. -«~ Napolyon’u n Mısır dönüşünden sonra
Fransa ve Avrupa 2796.

BaiîiâH’nin mfitiefikierimlen uzaklanması, iç olaylar, Rusya ve tngiltere ile

savaşın başlaması 2 7 9 8 - 2 8 0 9

Babıâli îie Fransa arasındaki anlaşmaklık 2788. — Sadrâzamın İstifası ve Mısır valiliği
meselesi, ikinci E d im e vak'ası 2799. — Hicaz’daki durum, BabIâli’nin Fransa ile anlaş­
ması 2303. — -Devleti İngiltere ve Rusya ile savaşa götüren olaylar 2806. - — İngiltere
donanmasının Çanakkale Boğazından geçişi. İstanbul’da telâş ve Scb&stiani’ntn gayret­
leri 2807. — İngiliz tekliflerinin reddi, İstanbul’u n tahkimi 2808. — İngiliz donanmasının
son hareketleri ve çekilmesi, Akdenizdeki Rus donanması 2809.

Üçüncü £?l!xn*In saltanattan, uzaklaştırılması 2810 - 261 7

Sadrâzamın ordu ile İstanbul’dan harekeli ve propagandanın artması 2810. — İsyan hare­
ketinin hazırlanması 2811. - Kabakçı Mustafa _vc aiğer asilerin harekete geçmesi 2812.
Padişah:n durum u, asilerin istekleri 28 3
: . — Üçüncü Selim’in hal’i 2814. — Üçüncü Se­
lim in şahsiyeti 2816.

DÖRDÜ NCÜ M USTAFA

2818 - 2829

İstanbul olaylarının orduda duyulması ve tepkileri 2819. - Osmanlı devletinin durum u

hakkında imparatorların görüşleri 2&20. — Alemdar Mustafa Paşa ile Rusçuk yârânı ve
İstanbul'da hâdiselerin devamı 2821
. — Ruslann mütareke akdi * 2822
Kskl padişahı kurtarmak ve öldürmek ist¡yenlerin karşılıklı faaliyetleri 2823 - 2823

Ordu nu n tutumu ve durum u 2823. — Ordu nu n İstanbul'dan hareketi. Kabakçı Mustafa-

n m öldürülmesi. Alemdar Mustafa Paşa’nın ve Rusçuk yârânının icraatı, saray ve sad­
râzamın. telâşı 2824. - — Üçüncü Selim’in kurtarılması ve iclast hareketlerinin bağlaması
2825. — Topkapı sarayına" gidilmesi. Dördüncü Mustafa’nın hiddeti. Üçüncü Selim’in
senadeti ve Şehzade M a h m u d ’un kurtarılması 2826. - Alemdar Mustafa Paşa’nın teessürü.
Şehzade M a h m u d ’ia ilk görüşmesi 282$. — Sultan Mustafa’nın saltanattan uzaklaştırıl­
ması. şahsiyeti 2829.

IKÎX CÎ M A IIM IT )
2830 - 2S48

Culüs 2830. — Yeni padişahın ve Alemdar’m ilk icraatı 2831. - K ıh ç alayı, yeni azil ve

2958
t&yinicr. İstanbul'un asayişi. Osmanlı devletinin iç ve dış durum u, padişahla ayan ara-
İsında yapılan senet 2832. — Sekbar.-ı Cedid’in teşkili, yeniçeri ocağının durum u 2834.
Rusçuk yâranına, sadrâzama ve yeni icraata karşı ocağın ayaklanması,

Alemdarın şahadeti 2834 - 2842

Yeniçeri ocağının ve Ulemanın baştakilere kin ve nefreti. Fatih c&mıi olayı 2835 — İkinci
hâdise ve yeniçeri ocağının harekete geçmesi. Yeniçerilerin Babıâii'ye yürüyüşü. Alemdar'ın
mukavemeti 283G. — Rusçuk yâranma karşı hareket. Ramiz ve Kadı Abdurrahm an Efen­
dilerin tereddütleri. Ocağın telâşı, padişaha müracaatları 2838. - Alemdar'ın şehacSeti
2839. — Asilerin gerçek niyeti ve İkinci M atım ud'un tedbirleri 2810. — Eski padişahın öldü­
rülmesi, asilerle çarpışmalar, isyanın yeni safhası, firarlar, sekban-ı Cedidin ilgası 284 i —
Memiş PaşaT.ın sadareti ve firarilerin akıbeti 2842.

İngiltere ile barış ve Kus savaşları 2812 - 2847

Osm anlIların înstltere ile barış ve ittiiak yapması 2843. — Rus savaşının devamı,sadrâ­
zam tebdili, yılın çarpışmaian 2844. — Rusların Balkanlarda ilerlemesi, sadrâzamın azli
2845. — Oemanlı serdarının hatası vc orduların muhasaraya düşmesi 2848. — Sadrâzamın
mütareke ve barış isteği. Yergöğü görüşmeleri. Bükreş görüşmeleri vc barış 2847.

Avrupa ahvali, Viyana kongresinden sonraki olaylar 28-17 - 2857

Napolyon Pransası vc sonrası 284?. — Almanya'nın durum u 2853. — İtalya’daki hareket­

ler* 2854. — İspanya - Portekiz'in vaziyeti 2855. — Danimarka, İsveç. Norveç- Belçika ve
Hollanda. Rusya çarlığı 2853. — Lehistan’ın yeniden kuruluş gayretlen ve Rusya 2857.

Otı d o k u zu m u yüzyıl başlarında imnaratorLuğun iç ve dış gaileleri,

bakımsızlık hareketleri 2857 - 2884

S u p isyanlarının ve bağımsızlık hareketlerinin başlaması 2857 — İsyanın yeni safhası ve

Ruslar 2864. — BabIâli’nin Sırplare imli ya?, vermesi. Otmanlı - İran münasebetleri. Kaçar­
ların politikası 28G5 — İ r a n l I l a r ı n Bagdad civarım ya£maiamalsrı 2856. — İranın yeni­
den tecavüze geçmesi ve Osmanlı - İran savaşı 2807. • - İkinci savaş yılı, Erzurum barışı
2868. — Mora ve diğer R u m isyanları 2377. — ilk teşkilât ve Tepedeîeniı Ali Paşa’nın ih-
carı 2878. — R u m isyanı hareketinin muhtelif bölgelerdeki seyri ve Rusya 2879. - Y u n a n ­
lıların istiklâllerinin İlânı, denizdeki olaylar. BabIâli'nin tedbiri 2880. — Mısır valisinin
yardım istemesi 2884.

İkinci M a h m u d ’un ıslâhat İçin ilk harekeli, vak’a-i Hayriye 2886 - 2901

Padişahın yeniçeri ocağını ilga teşebbüsü ve takip ettiği yol 2888. — Talimli asker için fet­
va verilmesi ve Eşkinci birliklerinin teşkili. Yeniçerilerin sözlerinden caymaları ve isya­
na başlamalar: 2890 — Asilerin istekleri ve kendilerine karşı harekâtın başlaması
28D1. — Yeniçeri ocağının ilgası, yeni ordunun kuruluşu 2900.

Avrupa devletlerinin R u m isyanına müdahalesi, Navartn olayı. Osmanlı - K us

savası ve Edirne barışı 2901 - 2912

Hasların Akkerman anlaşmasının yapılması vc esasları 2902. — Londra anlaşmaları ve

müttefiklerin müdahaleleri 2904. — Navarin olayı ve neticeleri 2905. — Navarinden sonra
müttefiklerin tutumu. Osmanlı devletinin R u s savaşma karar vermesi 2908. — Savaşın ilk
yılında Rumeli ve Anadolu cepheleri 2909. — Moranın kay'oı. Kış olayları, sadrâzamın azil.
R u m asilerle çarpışmalar, İnebaiılı’n m kaybedilmesi 2910. — Rus savaşlarının ikinci yılı
2911. — BabIâli’nin barış istemesi. Edirne barışının esasları 2912.,

Barış sonrası devre. Cezayir’in istilâya uğraması» Mısır valisinin isyaııı 2916 - 2931

Yunanistana verilen yeni haklar, son harbin sarsıntıları 2916. — Fransızların Cezayir'i
istilâsı 2917. — Sırbistan ve Sisam’a muhtariyet. Yunanistan’a ar&2 i verilmesi 2918. —
Mısır’ın durumu. Kavaialı M ehm ed Ali Paşa 2920. — M ehm ed Ali Paşa'nın asi ilân edil­
mesi 2928. — Mısır ve Osmanlı kuvvetlerinin ilk çarpışması 2929. — Mısır meselesinin
Avrupa politikasına karışması 29 31. — Ruslarla Hünkâr İskelesi andiaşmasının akdi
2932. — Ingiltere ve Fr ansan m telâşı 2934.

Avrupada 1830 ihtilâller; 2934 - 2944

2959
 Sİısır meşelerinin devamı ve padişahın vefatı 2944 - 2948
Babıâli ile Mısır valisinin arasındaki ihtilâfların çarpışmaya dönmesi 2944. İki tarafın
durumu ve ille hareketler. Nizib savaşı 2945 -- İkinci Mahttıud'un Ölümü, şahsiyeti 2947
Bibliyografya 2949 — Beşinci cilde ait fihrist ve ilâveler 2952,

B E Ş ÎN C İ C İL D E A İT İL Â V E L E R

141 Demirbaş şarl Charles X II ) ... ........................... ....................... . 2411

342 M açar mültecileri: Tököli İmre ve Rakoczi Ferenc ............ ........... 2438
143 Lâle Devri ....................................................... . ................................. 2437
144 Yirmi sekiz Çelebi M etine t Efendi ve sefaretn^mest .......................... 2441
145 Bizim ilk matbaamın ve îzrahim Müteferrika .......................... 2445
149 Üçüncü Alımed zamanındaki v ezin âzam L ar........................................... 2450
147 Üçüncü A hm ed (1703 - 173ü) zamanındaki hükümdarlar ... ... 2466
148 Ordu ve ıslâhat teşebbüsü. Kumbaracı Ahm eü Paşa, ilk teknik okul, Top a k lı
Süvariler ... ............................................... . .......................... 2497
149 Birinci M a h m u d 'u n imar, inşa ve sosyal hizmet faaliyetleri .......... 2527
150 Birinci M a h m u d /.ajanındaki veziriazamlar ................................. 2532
15! Birinci M ahm u d <1730 - 1754) zaman7ndaki hükümdarlar ............ 2538
152 Üçüncü O sm an zamanındaki veziriazamlar ......................................... 2546
153 Üçüncü Osm an <175+ - 1757? zamanındaki hükümdarlar .......... 2550
154 Kanal açma teşebbüsleri ve nazı eserlerin im a n .................. ... 2570
155 Barende Tott ve askeri ıslâhat teşebbüsü ......................................... 2585
156 Üçüncü Mustafa zamanındaki veziriâzamlar ....................... ... 2593
157 Üçüncü Mustafa <1757 - 1774 > zamanındaki hükümdarlar .......... . 2602
158 Birinci Abdtilhamid devrinde ıslâhat teşebbüsleri .......................... 2624
159 Birinci Abüüliıamid zamanındaki 2 2
ve iriâ anıiar .......................... 2646
¿60 Birinci AbdîUhamid (1774 - 1789) zamanındaki hükümdarlar ... 2658
16] O n sekizinci yüzyıl sonlarında Anadolu vc Rumeli de nüfuz sahipleri 2724
162 Nizam-j Ccdid. teknik eğitim müesseseleri. diğer çalışmalar ............ 2757
iG3 Üçüncü Selim zamanındaki veziriazamlar .......................................... 2800
164 üçüncü Selim, <1789 - 1807) zamanındaki hükümdarlar ................... 2816
!65 Dördüncü Mustafa (1807 - 1803) zamanındaki hükümdarlar ..........., 2828
166 Sakarya nehri - Eabfcnca fltöiü - İzmit körfezi kanalı için son teşebbüsle: 2851
3<57 Ayan, mütegaliibe ve sergerdeler, bunlarla yapılan mücadeleler ... 2859
168 Vehabili£in esasları ve yayılması ................. ... .........................# 2869
169 Tepedelenli Ali Paşa ................................’ .......... [ ... ... 2881
170 A&ükir-ı Mansure-ı Muhammedıyy’e ... ... ... ... 2893
171 ikinci M a h m u d ’un ıslâhatı ve ıslâhatçj lığı ... .......................... 2921
172 Dördüncü Mustafa ve ikinci M a h m u d zamanındaki veziri&zamlar 2935
173 ikinci M ah m u d (1808 - 1839) zamanındaki hükümdarlar 2948

* * *

2960