MUFASSAL

OSMANLI TARİH İ

BÎR. H E Y E T T A R A F IN D A N H A Z IR L A N M IŞ T IR .

Cilt: V I

B u cilt

t'
İskit Yayınevi tarafından hazırlanmış

gcHen
y/ıriNEvi

Güven Yayınevi tarafından yayınlanmıştır.

GÜVEN BASIMEVİ, İstanbul, 19V2

 B U E S E R ÎÇİN
S E L Â H İ Y E T L İ BİR H E Y E T L E Ç A L Ş A N L A R :

M ETİN V E İ L Â V E L E R : Midhat Sertoğlu

(Başbakanlık Arşiv G enel M ü dü rü ve İst. Ü n .
Edebiyat Fakültesi Sonçağ Tarihi Kürsüsünde
U zm a n )

REDAKSİYON: SERVER R. İS K İ T VE
Z A R İ F O R G U N (Topkapı Sarayı Müzesi eski
mütehassıslarından) ve N A İ L İ N A L .

RESİM LER H A K K IN D A İZ A H

Padişahların portreleri: İkinci Sultan Mah-

m u d ’a kadar olan klâsik oval seri: Üçüncü
Sultan Selim zamanında ressam Kapıdağlı
Kostantin’e yaptırılmış ve b u n u n için m e v ­
cut vesikalara göre Üçüncü A h m e d zam a­
nında AvrupalI bir ressama yaptırılan toplu
seçere resminden faydalanılmıştır. Diğer
portrelerin ekserisi Topkapı sarayı müzesi
resim galerisindeki tablolardan alınmıştır.
İkinci Sultan Mustafa’ya kadar olan daire
şeklindeki küçük tire resimler ise İngiliz
diplomatı Ricaut’n u n iki cilt olarak almancaya
çevrilip 1694 ve 1701 de basılan meşhur tari­
hinden nakledilmiştir. B u seriler dışındaki
portrelerle vaka resimleri muhtelif müze, ar­
şiv, albüm ve kitaplardan alınmış olup, bazı
vakaların canlandırılması ve tetkikinin ko­
laylaştırılması için de ressamlarımızla hari­
tacımızın fırça ve kalemlerinden faydala-
mlmıştır.

Resimlerden, icabedenlerin altına nereden

alındığı veya kime ait olduğu yazılmıştır.

Orlinal y a z ı ve resimlerimizin
her hakkı mahfuzdur.
 Osmanlı Devletinin «Kuruluş Devri» iti­
bar edilen 1299 -1453 senelerine ait vekayi
birinci ciltte verilmiş ve yine aynı ciltte
«Yükselm e Devri» kabuİ edilen 1453- 1579
senelerinin de Fatih’in ölümüne kadar olan
kısmı nakledilmiştir.
İkinci ciltte de «Yükselme Devri» nin K a ­
nunî Süleyman'ın ölümüne kadarki bölümü
yazılmıştı.
Üçüncü ciltte «Tükselme Devri» nin sonu
olan Sokultunun ölümü ve ondan sonra da
«Duraklam a Devri» addedilen 1579 -1683 yıl­
lan olaylarından 1617 tarihine kadar olanlar
verilmiştir .
Dördüncü ciltte «Duraklam a Devri» 1699
Karlofça muahedesine kadar getirilerek İk­
mal edilmiş, müteakip devirden 1703’tekî Sul­
tan İkinci Mustafa’nın hal’i olayı nakledil­
miştir.
Beşinci ciltte ise «Gerileme Devri» nin
1703 ten sonraki olayları ve «Yıkılma Devri»
nin, «İslahat» bölümü bulunmaktadır.
B u sonuncu ve altıncı cildimizde de; aynı
devrin «Tanzimat», «Meşrutiyet, İstibdad ve
çöküş» bölümleri verilerek sona ermektedir.

Padış&nm cülusu, Nizib mağlûbiyetinden sonraki durum ve Londra and\a$malan — Tan*
zimatı hayriyyenin ilânı — Lübnan meselesi, Avrupa devletlerinin ilgileri, diğer olaylar —.
Avrupa’da 1848 ihtilâlleri — Memleketeyn olayları, Macar mültecileri, iç hareketler —
Rusya'nın yeni faaliyeti, Mübarek Makamlar meselesi — O sm an h -Rus savaş», Fransa ve
İngiltere ittifakı, Kırım harbi, Paris barışı, neticeleri — Devrin son olaylar«, Padişahın vefatı.
İkinci M a h m u d ha­
yata veda ettiği za­
m an OsmanlI tahtına
geçmeğe namzed b u ­
lunan en büyük oğlu
Abdülmecid, on altı
yaşını tamamlayalı he­
nüz iki ay kadar ol­
muştu. Bu kadar
genç, tecürebsiz oluşu
devlet idaresini elinde
tutan Hüsrev Paşanın
işine yaradı.
İkinci M ahm ud
devrinde yeniçeriliğin
ilgasıyle kurulan Asa-
kir-i Mansure seras­
kerliğine getirilerek
1836 yılına kadar bu
mevkide kaldıktan
sonra azledilip ertesi
yıl Meclis-i Vâlây-ı
Ahkâm-ı Adliye reis­
liğine tayin edilen ve
bu sırada aynı vazife­
de bulunan Hüsrev
Paşa, İkinci M ah m u d
devrinde elde edeme­
diği Sadaret mevkiini
bu fırsattan istifade
ile kapm ak için he­
m en teşebbüse geçti.
Kendisi son derece
hırsılı, kurnaz, atak,
Abdüimecid'm tuğrası
A B D Ü L M E C İ D
ıt ıım m ıııtu ııııt ııtıt^
ııııııııniimııır ABDÜ LM ECİD gaddar, amansız,' tut­
tuğunu koparır yara­
| Babası : -ikinci M a h m u d =
dılışta idi (Abdurrah­
i Annesi : Bezmiâlem Sultan j
m an Şeref; Tarih M u ­
= Doğduğu tarih : 25 nisan 1823 j sahabeleri, S: 12).
S Padişah olduğu tarih : 1 temm uz 1839 E İkinci M a h m ud’u n ' son
S. Ölümü : 25 haziran 1861 = günlerinde ve hastalı­
| Bilinen zevceleri : Bezmî, Duzdidil, Gü- = ğının arttığı sıralarda,
| Iüstü, Navekmisâl, Nesrin, Nükhetseza, i
taraftarları saray ileri
| RusdiL Servetseza, Şemsinur, Tirimüj- =
gelenleri vasıtasıyle.
I sân. Zeynimelek, Ceylangâr, Gülcemal, =
| Nalânöil, Nergis, Neveser, Ferest.û, Ser- | bunun dışarıdan m ü m ­
| firaz, ’Şayeste, Şevk-fezâ, Verdicenan = kün olduğu kadar du-
5 Sultanlar. = yulmamasını temin et­
miş, hele ölümü yakla­
| Çocukları: Abdülhamid (padişah olmuş- i
şıp son demine geldiği
| tur.), Ahm ed Kemaleddin, Bahaddin, |
§ Abdüssamed, Âbıt, Burhanettin, Fuat, § zaman buna kimsenin
5 M ehm ed M urad, (padişah olmuştur), § vâkıf olmaması için
5 Nizameddin, M ehm ed Reşad (padişah § gerekli bütün tedbir­
: olmuştur), Rüşdü, M ehm ed Vahidüddin E leri almış, hususî hiz­
| (padişah olmuştur), Vamık, Ziyaeddin, | metine bakanlardan
| .Nureddin, Seyfeddin, Süleyman, Aliye, = maada hanedan m e n ­
| Bedihe, Behice (Hüsnü Paşa ve Halil =
subu olanlar dahil
| Ham id -Paşa-zâde Ham id Beyle evlen- =
| miştir), Behiye, Cemile (M ah m u d Celâ- s kimseyi y anm a soktur-
= leddin Paşa ile evlenmiştir), Fatm a § mamıştı. Kendisi ise
5 (Ali Gâlib, M ehm ed Nuri Paşalarla ev- J oğulluğu Serasker D&-
S lenmiştir), Fehime (iki'tane), Hatice, i m ad Said Paşa ile ya­
| Medihe (Ferit ve Necib-Paşalarla evlen- | kın adamları kurena-
| miştir), Naile (Çerkeş M ehm ed Paşa ile § dan İzzet ve Rıza B ey ­
| evlenmiştir), Naime, Neyire, . Refia | lerle beraber Padişa­
§ (M ah m u d Paşa ile evlenmiştir), Rukiye, |
hın bulunduğu Çamlı­
| Sabiha, Samiye, Seniha (Asaf M a h m u d E
| Celâleddin Paşa ile evlenmiştir), Şehi- = ca kasrının bir odası­
5 me, Zekiye. ’ = na yerleşmişti. Oradan
l ★ f durum u takip ediyor­
*^I!lIIIUar.lt(tHI!t[ElIt![4»HII|{tniHlIl(Ilt(!İIUUI[[ilII(ilUIIUniIIIIlUn<k. du. Beklediği, Padişa-
2964
 m n vefat ettiği haberi | Paşa Serasker, Said
gelince Serasker Said • Paşa Ticaret Nazırı
Paşaya gerekli inzibat \ oldular. Eski Sadrıâ-
ve âsâyiş tedbirlerini ; zamı Meclis-i Vâlây-ı
alması emrini verip I Ahkâm-ı Adliye reisli-
hem en İstanbul'a yol­ | ğine lâyık gördü. Ku-
ladı. Aynı zamanda ci­ ! renadan Rıza B ey Ma-
vardaki köşklerden bi­ j beyn Müşiri, Mühim-
rinde oturmakta olan | mat-i Askeriye Nazırı
veliahd Abdülmecid ile \ Ali Necib Bey, Valide
yeni Valide Sultana | Sultan kethüdası, De-
cülusa hazır olmaları avi N a zın Necib Efen­
için haber gönderdi. di, Muhimmat-ı Aske­
Maksadı, ilkönce biat riye Nazırı, Hacı Saib
etmek ve Sadareti Efendi, Deavt Nazırı,
kapmaktı. Abdülme- Maruzat-ı Dahiliye kâ­
eid’e şehzadeliğinden- tibi Şekib Efendi Beğ-
likçi; Maruzat-ı Hari­
beri kendisine taraftar
ciye kâtibi Ağribozlu
ve padişahlığını özler
Mahir Bey, Âmedci
olduğunu telkin et­
oldular (2 temmuz
mişti (Abdurrahman
1839).
Şeref; Tarih musaha­
beleri, S: 11). Yeni Abdülmecid,- bü­
padişah, Çamlıca köş­ tün tayinleri kabul,
künden araba ile H a ­ Hüsrev Paşanın arzu­
rem iskelesine, oradan su üzerine de onu
saltanat kayığı ile «Başvekil değil», eski­
Topkapı sarayına geç­ si gibi «Sadrıâzam»
ti, Aynı zamanda top­ unvanı ile hükümetin
lar atılarak cülus ilân başına getirdi. T a m a ­
edildi (l temmuz m en tevsiki m ü m kü n
1839). Bütün bunlar clmıyan bir rivayete
Hüsrev Paşanın ted­ göre İkinci M ah m u du n
birleriydi. O gün şid­ uzun süren hastalık
detli bir yağmur ya­ Sultan Abdülmecid günlerinde devletin
ğıyor ve başta Başve­ (Yabancı bir ressam tarafından yapılmış içinde bulunduğu pek
kil M ehm ed Em in portresi) dar ve sıkışık durum
Rauf Paşa olmak üze­ 0>f>"[f i ( i t [ " < f i ı ı t m ! i i [ ! i r i ( i ı n ı i i i ı t ı m ı ı : z i i i f i ı m ı t ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı i [ [ t ı ı i f i ı t ı r dolayısıyle bazı kim ­
re, vükelâ, ölen padi­ seler onun hail ile
şahın cenazesini Di- yerine Abdülmecid’in
vanyolunda Esm a Sul­ =Veziriazamları : M ehm ed Em in R a uf j geçirilmesini ileri sür­
tan sarayı arsasından | Paşa —> — 2 temmuz 1839, azil. Hüs- j
j
1rev M eh m ed Paşa 2 tem m uz 1839 — \ müşlerdi. B un a karşı­
türbe yapılmak için
E 8 haziran 1840, azil. M ehm ed Em in Ra- j lık İkinci M a h m u d ta­
ayrılan yerin karşısına
| uf Paşa (üçüncü defa) 8 haziran 1840 \ raftarları mutlaka iyi­
rastlıyan Köprülü k ü ­ 1 — 4 aralık 1841, azil. İzzet M ehm ed E leşeceğine inandıkları
tüphanesinde bekledik­ | Paşa (ikinci defa) 4 aralık 1841 — 30 § efendilerinin başından
leri sırada Hüsrev P a ­ E ağustos 1842 azil. M ehm ed Em in E böyle bir tehlikeyi
şa maiyetiyle birden­ = R auf Paşa (dördüncü defa) 30 ağus- i uzaklaştırmak için ve­
bire içeriye girerek | tos 1842 — 28 eylül 1846, azil. Mus- | liahd Abdülmecid’in
zorla Başvekil M e h ­ S tafa Reşid Paşa 28 eylül 1846 — 28 ni- = öldürülmesini karar­
m ed Em in Rauf Paşa­ E san 1848, azil. İbrahim Sarım Paşa 29 | laştırmış bulunuyor­
dan m ührü hüm ayunu i: nisan —> 12 ağustos 1848, azil. Muşta- §
lardı. Abdülmecid ta­
aldı (Abdurrahm an 5 i fa Reşid Paşa (ikinci defa) 12 ağustos E
1848 — 26 ocak 1852, azil. M ehm ed E raftarlarının başında
Şeref; Tarih musaha- 1 ;
§ Em in R a u f Peş a (beşinci cefa; 25 ocak ş Hüsrev Paşa, öbürle­
beleri, S: 11 de «tarz-ı j
1 -5 mart 1852, azil. Mustafa Reşid Paşa | rinin başında ise Ma-
cebbaraııe» tâbirleri |i (üçüncü defa) 5 mart — 5 ağustos E beyn Müşiri (sonra
kullanılır) ve böyle- İ İ 1852, azil. M ehm ed Em in Âli Paşa 6 E derya kaptanı olan)
likle kendiliğinden sa- jE ağustos — 3 ekim 1852, azil. Dam ad = A h m e d Fev 2 i Paşa
darete geçti. E n mü- E j M ehm ed Ali Paşa 3 ekim 1852 — 13 | vardı. Hüsrev Paşa,
him yerlere de adam- I5 mayıs 1853, azil. Mustafa Nailî Paşa 14 İ Abdülmecid’i bu riva­
larinı tayin etti. Köle- j- ■—^ • E yete inandırmış ve
liğinden yetişme Halil ’S in i m ı ı ı ı ı i J i ı ı ı ı i ı ı ı ı ı i ! i ı ı ı t ı ı t ) i i f i ı ı ı ı ı ı ı ı ı i [ i ! i ı ı u ı : i i n ı ı ı ı ı i [ t : t t ı ı ı t ı n n ı lV âdeta onu kendisine

2965
hayatını borçlu mevkie düşürmüştü. G en ç mekle beraber ilk günden itibaren de hüsnü
hük üm d ar b u tesirle onun ilk andaki bütün niyetinden şüphe eder olmuştu. (Abdurrah-
isteklerini ve yarattığı oldu bittiyi kabul et- m a n Şeref: Tarih musahabeleri, S: 11-12).

NİZİB M A Ğ L Û B İ Y E T İ H A B E R İ N İ N U L A Ş M A S I İLE M E Y D A N A
G E L E N D U R U M V E M IS IR M E S E L E S İ N İ N S O N S A F H A S I ,
LO N D R A B OĞ A ZLA R ANDLA3M ASI

Abdülmecid, tahta çıkar çıkmaz Mısır me aldığı bir yazıya ekleyip, İkinci
meselesiyle meşgul oldu. Nizib mağlûbiyeti M a h m u d ’a gönderdi. N e çare ki, b u m ektup
haberi İstanbul’a henüz gelmemiş bulunu­ İstanbul’a vardığı gün padişah ölmüş ve
yordu. Y e n i hükümdarın düşüneesi, M e h m e d m ektup da Hüsrev Paşanın eline geçmişti.
A li Paşa ile derhal savaştan vazgeçip isyanı­ A h m e d Fevzi Paşa, M ab ey in müşirliğinden-
nı olmamış farzederek kendisiyle anlaşmaktı.
beri daima Hüsrev Paşa aleyhinde çalışmış
B u arzusunun Mısır valisine bildirilmesini
ve iktidarın onun eline geçmemesine uğraş­
emretti. İrade, Dâr-ı Şûray-ı Bab-ı-âlî baş­
mıştı. Hüsrev Paşa b u n u da bildiği için fırsat
kâtibi Köse  k if Efendiye verilerek Peyk-i
eline düşmüşken gönlünce intikam alm ak
Şevket vapuru ile Mısır’a gönderildiği gibi,
Serasker Hafız A h m e d Paşaya savaş hare­ arzusu ile A h m e d Fevzi Paşaya hitaben do­
ketlerini durdurmasını bildirdi. A kd en iz’e n a n m a ile derhal İstanbul’a dönmesini, dön­
çıkarılan donanm anın da daha ileriye gitme­ mediği takdirde bütün rütbe ve m em uriyet­
mesi D e ry a kaptanı Ahıiıed Fevzi Paşaya lerinden m a h r u m edileceğini bildiren bir
emrolundu. emir yazdı ve b u n u da Peyk-i şevket vapuru
ile, yola çıkmış olan Köse  k if Efendi vası-
Halbuki, evvelki cildde yazdığımız Hafız
tasıyle göndermişti. Â k if Efendi bindiği va­
A h m e d Paşa, yanındaki Prusya’lı kurm ay
purla yolda donanm aya rastlayarak A h m e d
heyeti yerine ordudaki molla efendilerin
Fevzi Paşaya, İkinci M a h m u d ’un öldüğünü,
mütalâalarını dinlediği için ordu b üyük bir
mağlûbiyete uğramış bulunuyordu. B u haber yerine Abdülm ecid’in Osmanlı tahtına çıktı­
cülûstan ancak dört gün sonra İstanbul’a ğını, sadaret mevkiine Hüsrev Paşanın -geti­
geldi. D o n a n m a ise Mısır’a doğru yelken açıp rildiğini, yeni padişahın âsi Mısır valisi M e h ­
gitti. B u n a sebep, A h m e d Fevzi Paşanın can m e d Ali Paşayı affettiğini, b u yüzden savaşa
korkusu ve Hüsrev Paşa ile aralarında olan ve donanmanın daha ileriye gitmesine hacet
b ü yü k kin ve düşmanlıktı. kalmadığını kendisine bildirmeğe m em ur
edildiğini anlattı (Lûtfî Tarihi, C : 6, S : 41).
Kapdan-ı derya A h m e d Fevzi Paşanın A y n ı zam anda Sadrıâzam m b u husustaki ya­
donanma ile Mısır’a kaçışı zılı emrini de verdi. Köse  k if Efendi, va­
p uruna binerek İskenderiye tarafına açılır
Hüsrev Paşa, Çamlıca köşkünde bir açılmaz A h m e d Fevzi Paşa d onanm ada ken ­
Ç ı n ı n ı ı m ı m ı ı ı ı ı u m u m m ı t im i m i t t ıı ıın ıı ıt ı t ı ıı m n ı « ı, ı , «, ı ı ı | ,ı ı ı : ı ^ ı
odaya kapanmış, Sul­ disine yakın bildiği
tan M a h m u d ’u n ölü­ kimselerle ve b u ara­
m ü n ü beklediği g ün ­ ; —^ da bilhassa Piyale
lerde, padişahın ölü­ = mayıs — 8 tem m uz 1843, azil. Mustafa ~ O s m a n Beyle duru­
s Nailî Paşa (ikinci defa) 10 tem m uz 1853 =
m ü n d e n üç gün evvel, m u görüştü. İstanbul’a
İ — 29 mayıs 1854, azil. Kıbrıslı M e h m e d 5
vukubulacak yeni cü- I E m in Paşa 29 mayıs. — 23 kasım _1854, = dönm ek, kendi ayağı
lûs dolayısıyle donan­ = azil. Mustafa Reşid Paşa (dördüncü^de- S ile düşm ana teslim ol­
m anın sür’atle İstan­ = fa) 23 kasım 1854 — 2 mayıs 1855, isti- | m a k demekti. O s m a n
bul’a gelmesini D erya E fa. M e h m e d E m in Ali Paşa (ikinci de- = Bey, donanm a ile M ı ­
Kaptanı A h m e d Fevzi | fa) 2 mayıs 1855 — 1 Kasım 1856, azil. E sır’a gidip iltica et­
Paşaya yazmıştı. D e r ­ E Mustafa Reşid Paşa (beşinci defa) _ 1 E mekten başka çare bu-'
1 kasım 1856 — 6 ağustos 1857, azil. |
y a Kaptanı, aynı za ­ lunmadığını ileri sür­
| Mustafa Nailî Paşa (üçüncü defa) 6 |
m anda dostlarmdan dü. D u r u m dolayısıyle
E ağustos — 22 ekim 1857, azil. Mustafa =
birinden de padişahın | Reşid Paşa (altıncı defa) 22 ekim 1857 = gayet iyi şekilde k a­
iyileşmekte olduğuna | — 7 ocak 1858, ölüm. M e h m e d E m in E bul edilecekleri de
dair bir m ektup almış I Âli Pa şa (üçüncü defa) 11 ocak 1858 — | şüphesizdi. Hattâ M e h ­
bulunuyordu. B u y ü z­ 5 18 ekim 1859, azil. Kıbrıslı M e h m e d Pa- 5 m e d Ali Paşa ile bir-
den b ü y ü k bir şüphe­ I şa (ikinci defa) 18 ekim — 23 aralık s leşip İstanbul üzerine
ye düştü. Bir müddet | 1859, azil. M ütercim M e h m e d Rüşdi = gelerek can düşmanı
düşünüp taşındıktan = Paşa 24 aralık 1859 — 27 mayıs 1860, | Hüsrev ve Halil Paşa­
I azil. Kıbrıslı M e h m e d E m in Paşa =
sonra her iki m ektu­ ları tepelemek ve bu
S (üçüncü defa) 28 mayıs 1860 — —^ |
bu, Hüsrev Paşanın arada Mehm ed Ali
aleyhine olarak kale­ '* W ı ı t i ( i f i f t ı ıı ıs m ıı m ıı ıı ıı ım m m ı m m i ii m ıi ! im m ı ım ıı ım ı m ıı t ım ı > Paşa ile yeni padi-

2966
 dan üm id kesmiş
halde, dilinin döne­
bildiği kadar b u iş­
ten kat’iyen haberi
olmadığını anlatma­
ya çalıştı ise de, bir
odaya hapsolundu.
A ncak, A h m e d Fevzi
Paşa tarafından bir
adam gelip derya
kaptanı ile bütün
donanmanın subay
ve erleri ile birlikte
Mısır Paşasına deha-
let ettiklerini bildir- A h m e d Fevzi Paşa
mesi üzerine hak-
km d ak i şüpheler or­
tadan kalktığından serbest bırakıldı (Lûtfî
tarihi, C: 6, S: 42).
Hakikaten Osmanlı donanması Mısır ni­
yetiyle A kd en iz’de yol alırken Mısır ve Os-

in gençlik resmi

şah arasında tavassutta bulunup Mısır m ese­

lesini kökünden halletmek de m ü m k ü n d ü .
A h m e d Fevzi Paşa, b ü İşe kat’î surette
karar verdi. Evvelâ kendilerine uymayacağı
m u h ak k a k olan d on anm a müsteşarı M uhsin
Efendiyi eülûs' tebriki bahanesiyle İstanbul’a
gönderdi. Sonra donanm anın ileri gelen sözü
geçer ümerasından ferik Mustafa Paşa ile o
ayarda bir kaç kişiyi Paşa gemisine davet
edip orada göz hapsine aldı. A y n ı zamanda
donanm aya İskenderiye sularına hareket
emrini yerdi.
Köse  k if Efendinin vapuru Mısır’a daha
evvel varmış ve kendisi M e h m e d Ali Paşa
ile görüşüp İstanbul vukuatını anlattıktan
sonra yanında bulunan- tahriratı vermişti.
A ynı zam anda yolda donanm aya rastlıyarak
İstanbul’a dönüş emrini tebliğ ettiğini de
söyledi. M e h m e d Ali Paşa, İkinci M a h m u d ’un
Ölümünden doğan kederini ve yeni h ü k ü m ­
darın kendi ha k k m d a k i duygu, düşünce ve
kararlarından, dolayı şükranını ifade etti.
Onlar böyle kcnuşurlarken liman m e m u r u n ­
dan Osmanlı donanmasına benzer bir takım
gemilerin yaklaşmakta olduğu haberi geldi.
M e h m e d Ali Paşa telâşla: « B u nasıl h a ­
berdir? Böyle şey olur m u ? bakın» deyip d u ­
rurken yaklaşan gemilerin hakikaten O s ­
manlI donanması olduğu anlaşıldı. M e h m e d
Ali Paşa, ^donanmanın geliş sebebini bilme­
diği için  k if Efendiye hiddetle: «Efendi, bu
n e haldir? Sen beni kandırmak için m i gel­ Hüsrev Paşa’nın son resimlerinden
din?» diye çıkıştı. Zavallı Â kif Efendi, canın­ bir ta* basması

2967
 m anii donanmaları arasında bir çarpışmaya kargaşalıkların çıktığını duyduklarını, O s ­
engel ■olma emrini almış bulunan F ransız manlI donanmasının da iltica ettiğini gör­
amirali Laland, İyena adlı gemi ile donan­ düklerini söyleyerek b u hususlara dair izahat
m anın yolunu keserek doğru kapdan-paşanm istediler. Mehmed- Ali Paşa, İstanbul’d a bir
gemisine gittiğinden kendi ile görüşen Ah- kargaşalık çıktı ise bununla kendisinin hiç
M e d Fevzi Paşa, Mısır donanması ile savaş­ bir alâkası bulunmadığını, hattâ b un dan h a ­
m a k sdeğil, donanm ayı Mısırlılara teslim et­ beri olmadığını, d on anm a meselesine gelince
m e k niyetinde bulunduğunu söylemişti. La- barışa dair henüz bir karar verilmediği için
land b unun üzerine: «K a p dan-paşa m adem ki kendisini Babıâli ile hâlâ savaş halinde say­
savaşmak niyetinde değildir, Mısır filosuna dığından, donanm anın geri verilmesinin d e­
rastlarsa çarpışmaya engel olm ak için y a n ­ lilik olacağını ve talihin kendisine verdiği
larına bir gemi verelim» dedi (K âm il Paşa: böyle bir rehini elden çıkaramıyacağmı, üs­
Tarih-i Siyasî-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, telik Osmanlı devleti ile aralarındaki anlaş­
C : 3, S: 182). m aya göre R u s kuvvetlerinin İstanbul’a var­
Teklifi kabul eden A h m e d Fevzi Paşa­ mış olmasının m ü m k ü n bulunduğunu, b un u n
nın bir Fransız korvetinin peşine takılarak ise kendisini nasıl bir karara sevkedeceğini
İskenderiye’ye varışının akabinde Osmanlı henüz bilmediğini cevap olarak ifade etti.
ordusunun Nizib’de uğradığı ağır mağlûbiyet Ertesi gün konsoloslar, M e h m e d Ali Paşa
haberi de geldi. Böylece, OsmanlIların ne ile tekrar görüşerek olayı şöyle bir zabıtla
ordusu, ne de donanması kalmamıştı. Meh- tesbit ettiler: «Paşa, padişaha itaat ve kullu­
m e d Ali Paşa, b un dan büsbütün cesaret aldı. ğuna dair yeni bir teminat verip ancak h ü ­
kümdarın yakınında kötü insanların b ulun ­
Konsolosların M eh m e d Ali Paşaya duğun u bildiğinden memlekete bunca fenalık
müracaatları eden Hüsrev Paşanın uzaklaştırılmasını bil­
hassa talebetmek zorunda bulunuyor. K e n ­
Fransa, Avusturya ve İngiltere konsolos­ disini ilgilendiren meseleye gelince, halen
ları paşaya müracaat edip İstanbul’da bazı tasarrufunda bulunan eyâletlerin ailesinin
lehine olarak verasetini talep eder. Teklif­
leri kabul olununca donanm ayı iade edecek­
tir (K âm il Paşa: Tarih-i Siyasî-i Devlet-i
Aliyye-i Osm aniye, C : 3, S: 186).
M e h m e d Ali Paşa, -Â k if Efendiye b u ci­
hetleri izah ederek kendisini geri gönderdi.
Ayrıca Valide Sultanla Halil Paşa el altın­
dan haberler yollayıp bütün fenalıklara
Hüsrev Paşanın sebep olduğunu ve o azledil­
medikçe d u ru m u n düzelemeyeceğini bildirdi.
Hattâ Hüsrev Paşaya yazdığı iki m ektu­
bun da hülâsaten «hayırlı bir iş y a p m a k ve
âsâyiş-i bilâd ve ibâdı kayırm ak isterse sa­
daretten istifasının» lüzum unu belirtti ( A b ­
durrahm an Şeref: Tarih musahabeleri, S : 13).
Babıâli ise, b ü y ü k bir telâş ve endişe
içinde bulunuyordu. Nizib mağlûbiyeti ve
donanmanın kaçışı haberleri üstüste gelmiş,
devlet âsi paşa karşısında hakikaten h e m
ordusuz, h e m donanmasız kalmıştı. M ü t e m a ­
diyen toplanan Meclis-i Hass-ı Vükelâ bir
karara varamıyordu. Nihayet, Suriye’nin
M e h m e d Ali Paşaya veraset yoluyla tevcih
edilmesi, buna karşılık A da na , Şam , Kudü s,
M ek k e, M edine h ak km dak i isteklerinden
vazgeçmesinin teklif olunması düşünüldü.

Avrupa devletlerinin Mısır meselesine

tekrar müdahaleleri, Padişahın
fceesrisrii

B u sırada Fransa ile İngiltere elçilikleri

Abdülm acid’in kılıç kuşanma töreni baş tercümanları Babıâliye gelip h e m e n bir­
(Avrupait bir . ressamın tahayyülüne göre) den arabuluculuk teklif eden beş devlete

2968
 başvurulmadan bir karar verilmemesini tav­
siye ettiler. B u haber, Hüsrev Paşanın yüre­
ğine su •serpti. Ertesi günü Avusturya Dışiş­
leri Bakanı Meternih’in teşebbüsiyle kaleme
alınmış ve beş devlet yani Fransa, İngiltere,
Avusturya, Rusya ve Prusya elçileri tarafın­
dan imzalanmış olan bir nota, Babıâliye
tevdi edildi (27 tem m uz. 1839). B u n d a şöyle
deniyordu:
«Aşağıda imzası bulunan beş elçi dün
hükümetlerinden almış oldukları talimata
uyarak D o ğ u meselesi hakkında beş devletin
ittifakı m uhakkak olduğundan Babıâliye
haber verip b u devletlerin iyi niyetlerinin
neticesinin beklenmesini ve yardımları olma­
dan b u konuda mutlaka biç bir kesin karar
verilmemesini rica ederler.»
Osmanlı devletinin notayı kabul etme­
siyle bu meselede yeni bir çığır açılmış oldu.
İhtilâfın Padişahla âsî vali paşa arasında
doğrudan doğruya halli artık imkânsızdı.
D a h a doğrusu, Mısır bazı tazyiklerle istedik­
lerini elde edecek d urum d a bulunamıyacaktı.
B u ; gerçi Babıâlinin b üyük devletlerin bir
nevi vesayetini kabul etmesi d em ek ise de,
bir taraftan d a Osmanlı devleti resmen ol- ^
m am akla beraber, âdetâ A v ru p a devletleri
AbdüimecicPin bîr gençlik portresi
topluluğuna katılıyordu. İlk adım atılmış d e­
mekti.
R u sya’nın, rum ihtilâündenberi Doğuda •
artan nüfuzu ile Edirne ve bilhassa Hünkâr-
iskelesi andlaşmaları ile elde ettiği imtiyaz
ve kazançlardan her fırsatta -istifadeye kal­
kışması Osmanlı devletini bizar edecek rad­
deye gelmişti.

B u andlaşmalarm bütünü ile taşıdığı

Osmanlı imparatorluğunu, küçük düşürücü
m âna ve hüküm lerden son derece müteessir
olan Sultan Abdülm ecid, bir gün Topkapı
Sarayındaki Hırka-i Saadet dairesinde topla­
dığı vükelâya: «Pederimin zamanında taah-
hüd olunduğu halde geçiştirilmiş olan şeyleri
Rusya devleti, cülûsumu müteakip ortaya
koydu. B u hareketin halk nazarında bidayet-i
saltanatımı karalayacak ve kadrimi tenzil
edecek hâlâttan olduğu âşikârdır. Çaresini
bularak Önünü alm ak umur-ı dide olan sîz­
lere düşer iken doğrudan doğruya bana arz
etmişsiniz; ben ne yapayım? Teessüf ederim
ki içinizde beni kayırıcı kimse yok imiş; h a ­
kikaten yetim olduğum u anladım. Cenab-ı
Resalet M e a b a dehaletten başka tarik-i ne-
câtım kalmadı» diye ağlayarak teessürünü
beyanla Hırka-i Saadete kapanmıştı (A b d u r ­
rahm an Şeref: Tar.ih musahabeleri, S: 7-8).
Başta padişah olm ak üzere bütün devlet
ricali Hünkâr-iskelesi muahedesinin ağır
maddelerinden kurtulmak ve R u sya ’dan
uzaklaşmak için A v r u p a devletleri arasında­
ki kuvvet muvazenesi rekabetinden fayda­
lanmaktan başka çıkar yol olmadığını bil­
mekteydiler. Mısır Vaiisi M eh m ed Aii Paşa

2969

Abdülmecid’m ilk Padişahlık devrine ait
bir portresi daha
Rus nüfuzunun kırılması ve Fransa
Evvelce de yazdığımız gibi, Hünkâr-
iskelesi muahedesi başta Avusturya olmak
üzere diğer Batı devletlerini de düşündür­
meğe başlamıştı. R u sya ’nın b u d urum u, A v ­
rupa kuvvetler muvazenesini kökünden sar­
sacak mahiyette idi. O za m an Avusturya ve
İngiltere devletleri Babıâliye ve M e h m e d
Ali Paşaya bir anlaşmazlıktan kaçınarak
Hünkâr-iskelesi muahedesinin tatbikine m a ­
hal verecek bir durum yaratmamaya gayret
etmelerini tavsiye etmişlerdi. Şimdi, Mısır
meselesi tekrar ortaya çıkınca, Rusya'nın
b u n u çözme bahanesiyle Osmanlı devletini
kendine tâbi bir devlet haline getirmesi, B o ­
ğazların kontrolünü tam am en eline alması
ve Karadenizde olduğu gibi yavaş yavaş
A kd en iz’e de hâkim olması m ü m k ü n d ü . Bu- '
nu önlemek için Avusturya devleti, İngiltere,
Fransa ve Prusya devletlerine başvurarak
D o ğ u • meselesinin hiçbirisinin menfaatine
aykırı dürmeyecek şekilde halli hususunda
bir ittifak teklif etmiş, onlar da b u n u kabul
etmişlerdi. Evvelce Avusturya’nın Mısır m e ­
selesinde yaptığı arabuluculuk teklifini
İkinci M a h m u d ’a telkinleri ile reddettiren
Rusya da, şimdi bu meselede yalnız kalm a­
m a k için Viyana kararlarına çaresiz katıl­
mıştı.
B u kararlar üzerine İngiltere’nin İstan­
bul’daki Rus nüfuzundan korkusu kalmadı.
M e h m e d Ali Paşanın gittikçe kuvvetlenmesi
2970
ve hâkimiyet bölgesinin genişlemesini İngil­
tere, kendi menfaatlerine aykırı görüyordu.
Sadece Mısır’ın, o da bazı şartlarla, M e h m e d
Ali Paşaya veraset yoluyla tevcihini kabul
etmekte idi. O n u n için kendisine h em e n bir
ültimatom gönderilip yalnız b u şartla Babıâli
ile anlaşmayı kabul etmediği takdirde aley­
hinde cebir vasıtalarının kullanılacağını
bildirilmesini istedi. Rusya, Avusturya ve
Prusya bu teklife itiraz etmedilerse de,
Fransa öbür vilâyetlerin de veraset yoluyle
tevcihinde ısrar etti. İngiltere ile Fransa’nın
bu yüzden arası açılır gibi oldu. Neticede,
ekseriyetin kararı M e h m e d Ali Paşaya bildi­
rildi. Mısır valisi, fena halde sarsıldı. B u ­
nunla beraber, bu teklifi nihaî bir netice
olarak kabul etmiyor, meselenin kat’î şekil­
de halli için toplanacak konferansta kendi
lehine bir karar çıkacağını um uyor ve b un u
temin edecek tedbirleri alıyordu. Halbuki,
beş devletten her biri b u meseleyi kendi po­
litikasına uygun şekilde halletmek faaliye­
tine girişmişlerdi. Avusturya, Viyana veya
Lo ndra’da bir konferans akdi ile meselenin
orada çözülmesini istiyordu. Rusya, bundan
maksadın Hünkâr-iskelesi muahedesini ıskat
etmek olduğunu anlayarak Londra’ya gönder­
diği B r u n n o w vasıtasıyle Ç a r’ın İngiltere ile
M e h m e d Ali Paşaya ileride kabul ettirilecek
şartlar hususunda aynı fikirde bulunduğunu
ileri sürüp müddetinin sona ermesine iki yıl
kalmış olan Hünkâr-iskelesi andlaşmasmı
yenilemiyeceğini, yalnız Osma'nlı devleti arzu
ve talep ettiği takdirde Karadeniz’le Boğaz-
lar’da yardımda bulunmasının kabul edilme­
sini ve Çar, Osmanlı devleti lehine silâhlı bir
müdahleye girişecek olursa b u n u n . bütün
Avrup a namına ve ona vekâleten yapılmış
sayılmasını teklif etti. İngiltere, b u teklifle­
rin hiç birisine yanaşmadı. Esasen, diğer dört
devlet de aralarında anlaşamıyorlardı. F r an ­
sa isteklerinde ısrar ediyor, Avusturya
İngiltere’ye mütemayil bulunuyor, Prusya
„ hangi tarafa katılacğmı kestiremiyordu.
Londra konferansı
Fransa, ittifaktan ayrılacağı tehdidini
savurduğu sırada İngiltere beş devletin
Londra’da bir konferans toplayıp meseleyi
halletmelerini teklif etti. B u teklif kabul
edilip müzakereler başladı. Fransa delegesi
bulunan Fransa’nın Londra elçisi Gizo (Gui-
zot), d u rum u n Mısır’ın aleyhine olarak
inkişaf ettiğini görünce, müzakereleri uzat­
m a çarelerine başvurdu. BÖylece sürünce­
m ede kalacak meselenin bir oldu bitti ile
halledileceğini ümid etmekteydi. B u arada
bulduğu bahanelerden birisi de, Babıâlinin
de b u müzakerelere katılması gerekeceği
idi. Nihayet 184-0 yılı Nisan ayında Osmanlı
devletinin murahhası N u ri Efendi Lo ndra’ya tarihinde Fransa açıkta bırakılmak şartiyle
vardı. B u n u n üzerine müzakerelerin bir an dört devlet — İngiltere, Avusturya, Rusya ve
evvel sena ermesini isteyen Avusturya ile Prusya— tarafından andlaşma imzalandı.
Prusya. Fransa’ya İngiltere ile anlaşmak h u ­ İmza merasiminde Osmanlı devleti namına
susunda arabuluculuklarını teklif ettiler. B u l­ Beğlikçi Şekib B e y bulunmuştu.
dukları ortalama hal çaresi şu idi: Mısır va­
liliği veraset yolu ile, Suriye valiliği ise
kayd-ı hayat şartiyle M e h m e d Ali Paşaya Londra andlaşmasınm esasları,
verilecekti. Lo ndra elçisi .ve aynı zamanda
M eh m e d Ali Paşanın davranışı
Hariciye Nazırı bulunan Mustafa Reşid Paşa
ile Paris büyük elçisi Fethi Paşa b u sırada B u andlaşma, beş maddelikti. Bir de
yeni hükümdarın cülûsunu tebrik için daha «ayrı senet» imzalanmıştı.
evvel İstanbul’a gelmişlerdi. .Mustafa Reşid Birinci m adde: Mısır valiliğinin M e h m e d
Paşa, devletin b u en güç durum u nd a Hari­ Ali Paşaya hakiki oğullarına geçmesi şartı
ciye Nezaretini hem e n eline aldı. Fethi Paşa ile verasetle, A k k â vali ve kumandanlığının
da Meclis-i Vâlâ âzalığına tayin olundu. ve Berüş-Şam güney bölgelerinin kayd-ı
hayat şartı ile verilmesini kabul ediyordu.
Fransa Başvekili T iyerin talimatı ile B u durum, Osmanlı devletinin bir m em u ru
Gizo, son teklife müsbet veya menfî bir ce­ tarafından kendisine resmen haber verildik­
vap vermiyerek işi uzatıyordu. A rad an iki ten sonra yürürlüğe girecekti. Y a n i paşaya,
ay geçtiği halde müzakereler ilerlememişti. on günlük bir mehil tanınıyordu. Ayrıca
B u sırada Mustafa Reşid Paşanın gayretiyle Cidde eyâleti ile b u eyâlet dahilinde bulu­
ayrı bir bahis halinde ele alm an «Tanzimat-ı nan mukaddes şehirlerden — M e k k e ve M e ­
Hayriyye» ilân edilmiş ve b u hal Avrup a dine’den— , Girid adasından ye Mısır ve A k k â
devletlerinin üzerinde çok iyi bir tesir bı­ paçalıkları hudud un a dahil olmayan bütün
rakmıştı. yerlerden çekilmeleri için kara ve deniz or­
duları kumandanlarına verilecek emir de bu
İngiltere bun dan faydalanarak son ve m em ura tevdi olunacaktı.
kat’î teklifini konferans üyelerine bildirdi;
İkinci m adde: M e h m e d Ali Paşa on gün
ya evet ya hayır şeklinde bir cevap istedi.
içinde bun u kabul etmediği takdirde A k k â
Teklif şu idi: «Mısır valiliği veraset yolu ile,
vali ve kumandanlığının kendisinden alına­
A kk â paşalığı kayd-ı hayat şartiyle M e h m e d
cağını bildiriyor.
Ali Paşaya verilecek ve kendisi diğer yer­
leri ve donanmayı hem e n Osmanlı devletine Üçüncü m adde; M e h m e d Ali Paşanın
iade edecekti». devlete vereceği vergileri tayin ediyor.
Dördüncü m adde: Osm anlı donanmasının
Fransa ise, İstanbul ve İskenderiye’de on günden yirmi güne kadar tayin edilmiş
çevirdiği entrikaların neticesini bekliyordu. olan müddetin bitiminden evvel müttefik
B u sırada Hüsrev Paşa azledilmiş, yerine devletler donanmaları kumandanları huzu-
M e h m e d E m in R auf Paşa üçüncü defa olarak
sadaret m akam ına geçmişti (8 haziran 1840).
M e h m e d Ali Paşa ise, hususî kâtibi Sam i
Beyi İstanbul’a göndererek donanmanın
iadesi şartı ile vasıtasız bir anlaşma zemini
aramakta idi. Kendisi b u sırada büyük bir
malî sıkıntıya düşmüştü. Arabistan ve Şam
ordularına yirmi aydır para gönderememiş
olduğu gibi, m erkez ordusunun da d urum u
daha parlak değildi. İltica eden Osmanlı
donanmasının m aaş ve tayın olarak yükle­
diği külfet de büyüktü. İngilizler bütün b u n ­
ları biliyorlardı. Suriye’de para kuvvetiyle
M e h m e d Ali Paşa aleyhine ayaklanmalar
tertip etmişlerdi. Cebel-i D ü rü z ve Filistin
kaynıyordu. Meseleyi beş devletin hakemli­
ğine terketmiş olan Babıâlinin ise, M e h m e d
Ali Paşa ile münferit bir anlaşma yapma-,
sına imkân yoktu. Böylece, zam an âsî vali
aleyhine çalışmağa ve tarafını tutan Fransa-
ııın vakit kazanm a ve işi sürüncemede bırak­
m a politikası onun zararına olmağa başla­
mıştı. Fransa b una rağm en meseleyi bir
prestij konusu haline getirdiğinden nihayet
İngiltere’nin ısrarı üzerine 15 tem m uz 1840 Fransa Başvekili Tiyer

2971
 runda Osmanlı devleti m em uruna teslim
edileceğini.
Beşinci madde; Osmanlı devletinin bü­
tün kanun ve ahitnamelerinin Mısır ve A kkâ
vilâyetlerinde yürürlükte kalacağını açıklı­
yordu.
Dört devletin kararlarını 'M eh m ed Ali
Paşaya bildirmeğe Hariciye müsteşarı Sadık
Rifat Bey m em ur edilmişti. Lâkin. M ehm ed
Ali Paşadan aldığı cevap şu oldu:
«Vallahi, Billâhî,. Tallahi elimde bulunan
arazinin bir karışını bile terketmem. Eğer
bana savaş ilân ederlerse, Osmanlı memle­
ketlerinin altını üstüne getirerek harabesinin
altına kendimi gömerim».
B unun üzerine dört devlet konsolosları
evvelâ sözlü ve sonra yazılı olarak durumu
kendi devletleri namına resmen bildirdiler
ve cevap için belli mehiller verdiler. Birinci
mehilin bitişinde Sadık Rifat Beyle birlikte
kendisini tekrar ziyaret ettikleri zaman
Fransa’nın bazı vaadlerine kanmış olan
M ehm ed Ali Paşa bu sefer:
«Mülkü Allah verir, Allah alır. Ben A l ­
laha mütevekkilim» dedi.
İkinci mehil sona erince de Paşa büyük
bir hiddetle bir savaş başlarsa derhal İstan­
bul’a yürüyeceğini, kendilerine emniyeti ol­
madığı için Sadıfc Rifat Beyle birlikte çeki­
lip gitmelerini söyledi ise de, konsoloslar
daha on günlük mühletleri bulunduğunu
taleplerini kabul etmezse A kk â ’yı da kaybet­
miş olacağını sözlerine ilâve ettiler.
M ehm ed Ali Paşanın Bâbıâii ile
anlaşma teşebbüsü
M ehm ed Ali Paşa, Sadık Rifat Beyi iki
gün sonra tek başına davet edip b u işin
Müslümanlara ait olduğunu, şu halde ailece
halli gerektiği ve buna yabancıların karıştı­
rılmasının iki taraf için de zararlı sonuçlar
doğuracağını, konsolosların yanında bu yüz- . donanmaları _ hem en
den hiddetli göründüğünü, aslında Mısır’ın
veraset, ’ A kk â ’n m kayd-ı hayat şartı ile ken­ kuvvetle Kıbrıs sularına hareket ederek
disine verilmesine razı olup Girid, A d a n a ve
Hicaz'ı derhal terke hazır bulunduğunu ve
bunları anlatan 'bir ariza ile itaatini arzede-
ceğini soylerek bu arîzanm hükümdara ken­
disi tarafından takdim edilmesi ricasında
bulundu. Sadık Rifat B ey b u vazifeyi kabul
etti.
M eh m ed Ali Paşa b u arîzayı yazdığı gün
konsolosların verdiği mehil sona ermiş b u­
lunuyordu. K at’î bir cevap almak üzere gel­
dikleri zaman paşanın rahatsızlığı dolayısiyle
görünemiyeceğini, esasen doğruca Hünkâra
yazdığı bir arıza ile itaatini arzetmiş oldu­
ğunu hususî kâtibi Sam i ve tercüman Boğos
Beylerden öğrendiler. B u n u n üzerine konso­
2972
loslar M eh m ed A ü Paçanın Londra anlaşma­
sına itaat etmediğini ve donanmayı iadeye
yanaşmadığını anlatan bir zabıt hazırlayıp
bir nüshasını Rifat Beye verip Babıâlinin
kararını bekleyeceklerini söylediler,
Rifat Bey ise, M eh m ed Ali Paşanın da
arîzasmı alarak İstanbul’a hareket etti.
Şeyhülislâm kapısında toplanan bir m ec­
liste Hariciye. Nazırı Mustafa Reşid Paşanın
ısrarı ile daha evvel M e h m e d Ali Paşanın
doğrudan doğruya yapacağı bütün müracaat-
lerin reddine karar verilmiş ve hattâ âsî pa­
şanın Sadık Rifat Beyin ilk teklifine verdiği
cevabın mahiyeti öğrenilir öğrenilmez Akkâ-
nın kendisine kayd-ı hayat şartı ile verilme­
sinden vazgeçilerek Sayda, Safed ve Beyrut
sancakları da ilâve ediliç Akdeniz Boğazı
muhafızı eski Sadrıâzam İzzet M e h m e d P a ­
şaya, Kudüs, Nablus ve Gazze sancakları ilâ­
vesiyle Şam eyâleti K o n y a müşiri Hacı Ali
Paşaya, Haleb eyâleti Sivas müşiri Esad
Paşaya, Tarsus sancağı da katılmak suretiyle
A dana eyâleti ferik İzzet Paşaya. Girid eyâ­
leti vezaret rütbesi ile birlikte Girid m u h a ­
fızı 'Mustafa Paşaya tevcih edilmişti.
11 eylül 1840 tarihinde yeniden toplanan
mecliste, Sadık Rifat Beyin getirdiği arıza
ile verdiği takrir, konsolosların zabıtları ile
birlikte görüşüldü. U zun ve şiddetli m ü za ­
kere ve münakaşalardan sonra M e h m e d Ali
Paşanın üçüncü defa olarak azline karar ve­
rildi ve Mısır valiliği İzzet M e h m e d Paşaya
tevcih edildi. B u haber 22 eylülde İskenderi­
ye’de M e h m e d Ali Paşaya tebliğ olundu.
Aynı gün dört deylet konsolosları bandıra­
larını indirerek İskenderiye’yi terkettiler
(Kâmil Paşa; Tarih-i Siyasî-i Devlet-i Aliy-
ye-ri Osmaniye, C: 3, S-: 301).
M ehm ed Ali Paşayı yola getirmek için
başlayan askerî harekât
Babıâlinin aldığı karar üzerine müttefik *»
savaş hareketlerine
başladılar. İzzet M eh m ed Paşa da askerî
Berüş-Şam sahillerinde bulunan İngiliz ve
Avusturya savaş gemileri ile birlikte B ey ­
rut’a yakın Cüneyye mevkiine asker çıkardı.
İngiliz ve Avusturya gemilerinden birer bö­
lük asker, bin beşyüz İngiliz piyadesi yedi-
sekiz bin Osmanlı askeri çıkarma kuvvetle­
rini teşkil ediyorlardı. Beyrut da bombardı­
m a n edildi. B u hâdise, meselenin barış yolu
ile halline engel olan Fransa’da bir iç buh ­
ran yarattı, Tiyer kabinesi düştü. Yeni ka­
bineyi kurmaya daha mutedil tanınan Gizo
m em ur edildi.
İngiliz ajanları Dürzi’lerle L ü b na n Ma-
rûnî’lerini ayaklandırmışlardı. İhtilâl gittik­
çe şiddetlendi. Mısır kuvvetleri kumandanı
 İb ra h im Paşa zor dürümda kaldı. Cebei-i görüşerek dö­
Lübnan hâkimi M ir (emir) Beşir emlâki' ile nüşte müdafaa
hayatının korunması şartı ile devlete deha­ toplarının bir
let etti. Lâkin, dehaleti kabul edildiği halde kısmını çivile­
orduya gelmeyip yerine oğullarını gönder­ tecek kadar cü­
mesi tutumunu şüpheli gösterdi. B u yüzden ret göstermesi
ilticası kabul edilmiyerek azlolundu ve b ü ­ kolunu kanadı­
tün emlâki satılıp bedeli verilmek üzere nı kırmış bulu­
Malta’da ikâmete m em u r edildi. Yeri oğlu nuyordu (25 ka­
Mîr Beşirül Kasım ’a verildi. Mîr Kasım, ev­ sım 1840). Fran­
velce müttefikler ordusuna gelmiş ve Cebel sa’dan hiç ümid
âsîlerine kum anda etmişti. yoktu. M e h m e d
Ali Paşa, kendi
Suriye’de savaş hareketleri İbrahim tâbiri ‘ ile «al­
Paşanın aleyhine inkişaf ediyordu. Nihayet çakça terk» edil­
İngiliz donanması kumandanlarından Charles mişti. Bun u n
Napier, İbrahim Paşanın Şam üzerinden üzerine, İngiliz
Baalbek’e çekiliş yolunu temin için Beyrut’a amiralinin Su­
iki saat mesafedeki Halâs mevkiinde topla­ riye’nin iadesi
mış olduğu kuvvetlerle Marûnî ve Osmanlı şartı, Mısır’ın
askerlerinden mürekkep kuvvetlerle hücum veraset yolu ile
ederek dört saat süren m eydan savaşı sonun­ kendisine terkedileceği mealindeki ültima­
da bunları ağır bir mağlûbiyete uğrattı. tomuna karşılık hakikî bir M üslüm an sıfatı
İbrahim Paşa, güçlükle kaçıp kurtulabildi. ile baş eğerek teslimiyet göstereceğini bildir­
Kendisi bu sırada Beyrut’ta bulunan Fransız di. Haber İstanbul’a gelince, Babıâli, kaza­
asıllı Süleyman Paşadan yardım istemişti. nılan başarı dolayısıyle Napier’le olan anlaş­
Arkasından yenilgi haberi geldi, Süleyman mayı hükümsüz saymak ve M e h m e d Ali
Paşa, b u haberi ve İbrahim Paşanın meçhul Paşayı azletmek istediyse de büyük devletler
bir tarafa doğru kaçtığını duyunca, onu ara­ vazgeçirdiler. B un dan sonra Meclis-i Vâlâ
yıp bulmak için şehirdeki askerin yarısını âzâlarmdan eski Bahriye müsteşarı M azlûm
alıp gittiğinden Beyrut halkı, ateş yakıp Bey, Yâver Paşa ye Osmanlı devleti hizm e­
durumu İngiliz amiraline bildirerek dâvet tinde bulunan İngiliz kumandanlarından
ettiler. Amiral, sür’atle Beyrut üzerine geldi. Volker’den mürekkep bir hey’et donanmayı
Kalan Mısır askerlerinin kumandanı miralay teslim almak üzere Mısır’a gittiler.
Sadık Bey, askerleri ile birlikte savaşsız
teslim olduğu için şehir kolaylıkla alındı.
Süleyman Paşa, d urum u haber alınca geri
dönüp hücum ettiyse de püskürtüldü. B u n ­
dan sonra S-ayda ve Sur şehirleri de zayıf
bir müdafaadan sonra teslim oldular (16
ekim 1840). Mısır kuvvetleri, yalnız Trablus-
Şam ile A k k â ’da tutunabilmişlerdi. A kkâ
şiddetli bir bombardımana uğradı. Bun u n
tesiri ile cephanelik infilâk edince şehir
zaptedilerek üç bin esir, üçyüz top ve pek
çok erzak ele geçti (Kasım 1840).

Mehmet Ali Paşanın baş eğmesi,

İbrahim Paşanın durumu

Mehrned Ali Paşa, pek müşkül duruma

düşmüş bulunuyordu. Fransa’da kendisine
taraftar bulunan ve kendisini destekleyen
Tiyer "kabinesinin düşmesiyle Londra konfe­
ransında Fransa’yı temsil edip aslında müt­
tefiklerle anlaşma taraftarı bulunan Gizo’nun
Başvekil oluşu, Suriye’de üstüste uğranılan
mağlûbiyetler, İbrahim Paşadan bir türlü
haber alınamaması, İngiliz kumandanı Na-
pier’in İskenderiye önüne gelerek şehri b om ­
bardıman edeceği tehdidini savurması, hattâ
karaya çıkıp M eh m ed Ali Paşa ile tek başına Fransız delvet adamt Grzo

2973
 M e h m e d Aİi P a şa donanmayı hiç itiraz­
sız teslim etti. B u n u n üzerine metni uzun ya­
zışma ve tartışmalara sebep olan fermanın
müzakereleri başladı.
Mısır valisi M e h m e d Ali Paşa, Osmanlı
devletine çaresiz baş eğdiği sırada bir aydır
haber alamadığı oğlu İbrahim Paşa, Berüş-
Ş a m ’da bulunuyordu. Halâs bozgunu üzerine
toparlanmağa çalışmakta idi ise de durum u
fena idi. A k k â ile muhaberesi ve ric’at yolu
kesilmişti. M îr Kasım, Zahle’ye kadar ilerle­
miş ve burasını zaptetmişti. H a v ra n halkı da
aleyhine dönm üş bulunuyordu. İbrahim Paşa
evvelâ onların üzerine yürüdü. H avran ova­
sında kazandığı galebe üzerine esirleri bile
idam edecek kadar sert davrandı. Yanında
toplanan Mısır kuvvetleri yirmi beş bin
m untazam, otuz beş bin m ilis. askeriyle iki
yüz top ve üç bin süvariden m ürekkep ol­
dukça kuvvetli bir ordu idi. B ununla m ü h im
işler başarmak m ü m k ü n d ü . A nc a k, ahalinin
isyan halinde oluşu, askerî teşkilâtın eksik­
liği, çekilen zahire sıkıntısı, A k k â yolunun
kesilmiş olması o nu hareketsiz bırakıyordu.
Biraz sonra da bulunduğu yeri öğrenen b a ­
basından Mısır’a d ö nm ek için emir aldı (9
aralık 1840). B u dönüş, tam bir karışıklık
içinde cereyan ettiği için mevcut kuvvetinin
dörtte birini de b u sırada kaybetti (29 aralık
1840 - 19 şubat 1841 arası).
Diğer taraftan da serbest bırakılan Os-
manlı donanması İstanbul’a dönm üş ve derya
kaptanı Çengel-oğlu Tahir Paşanın küman-
Mısıriı İbrahim Paşa
2974
dasına verilmişti. Mısır meselesinin böyîece
sonuna yaklaşması üzerine Mustafa Reşid
Paşaya İmtiyaz nişanının en b üyü k rütbesi
tevcih edilerek bizzat h ü k ü m d ar tarafından
göğsüne takıldı.
Mısır valisinin ilk fermana itirazı ve
kabul edilen şekli
Diğer taraftan Mısır valisine verilen im ­
tiyaz fermanı ile Mısır valiliği öbür valiler­
den farksız ve hattâ aşağı dereceye düşürül­
müştü. M e h m e d Ali Paşanın yerine veraset
yolu ile vali olacak kimsenin H ü k üm d arc a
seçilmesi, Mısır’ın devlete m ak tu bir vergi
değil, yılda seksen bin kese tutan gelirinin
dörtte birini vermesi, Mısır’da devlet nam ı­
n a bir. defterdar bulunması, b ü yü k rütbeli
subayların nasb ve terfii, ordunun miktarı,
fermanın alenen okunması gibi hususlara
M e h m e d Ali Paşa şiddetle itiraz etti. A v r u p a
devletleri M e h m e d Ali Paşaya daha fazla
tazyikte bulunm ak istemediklerinden valinin
mukabil tekliflerine ilk teklifte ısrar eden
Hariciye Nazırı Mustafa Reşid Paşa, m e v ­
kiinden uzaklaştırıldı.
Yerine geçen Rifat Paşa, her hususta
Mustafa Reşid Paşa ile aynı düşüncede idi.
Lâkin, Padişah meselenin bir an evvel kesin
şekilde hallini istediği ve Şekib Efendiye de
Londra konferansında M e h m e d Alinin itiraz
ettiği noktalar hakkında nota verilip (10 m a ­
yıs 1841), tazyikte bulunulduğu için İmtiyaz
fermanında değişiklik yapılarak Mısır vali­
liğinin büyük oğuldan b ü y ü k oğula geçmesi
ve verginin yılda kırk milyon kuruşa inmesi
kabul edildi. B u n a m ukabil Rifat Paşanın
gayretiyle hükümranlık h u k uk un a ait olan
şartlar daha da ağırlaştırılmıştı. K a b u l edilen
şekle göre her yeni vali resmen Padişah ta­
rafından bir fermanla tayin edilecek, bu m ü ­
nasebetle yapılacak törende bulun m ak üzere*»
vali İstanbul’a gelecekti. Böylece Mısır m e ­
selesine katı olarak son veren 24 mayıs 1841
tarihli ferm an aşağıda esasları yazılı şekli
aldı:
Yalnız Mısır eyâleti b ü yük erkek evlâd-
dan b üyük erkek evlâda geçm ek ve bunlar­
dan kimse kalmazsa kız çocuklarının erkek
evlâdlarma geçmeyerek devlete intikal etme­
si şartı ile veraset usulü kuruluyor, M e h m e d
Ali Paşa da yerinde bırakılıyordu. Mısır v a ­
lileri rütbe ve kıdem hususunda diğer devlet
vezirleri ile aynı sırada bulunup aynı Unvan­
la anılacaklardı. Osmanlı devletinin yabancı
devletlerle yaptığı ve yapacağı bütün and-
laşmalarla çıkmış ve çıkacak kanunların h ü ­
kümleri Mısır’da da aynen yürürlükte ola­
cak, Mısır halkı Osmanlı tebaası sayılacak,
vergiler Osmanlı devleti nam ına ve aynı usul
ve nisbetlerle alınacak, Mısır vergisi m un ta­
 zaman ödenecek, M e k k e ve M edine için yıllık
zahire yardımı devam edecek, para rayici
için verilecek karar Mısır'da da tatbik olu­
nup b undan sonra ne ayar ne de fiyat değiş­
k esi m ü m k ü n olamıyacak ve bu para da
Osmanlı hükümdarı namına basılacak, M ı ­
sır’da askerî kuvvet barış zamanında on se­
kiz bin askerden ibaret bulunup Mısır’ın
kara ve deniz ordusu devlet emrinde olduğu
için savaş zamanında bunların miktarı O s ­
manlI padişahının tayin edeceği miktara çı­
karılacak, askerlerin kıyafet, işaret ve san­
caklarında ayrı bir alâmet bulunmayacak,
miralay derecesinden üstün subayların tayini
Padişahın iradesi ile olacak, devletin izni
olmadıkça Mısır yeniden savaş gemisi yapa­
m ayacak ve b u şartlardan her hangi birine
riayet olunmazsa veraset imtiyazı derhal
kaldırılacaktı.
Bu, M e h m e d A li Paşaya indirilmiş pek
büyük bir darbe idi. O da, çaresiz kabul etti.
Böylece, büyük emellerine, h u dud u Anadolu
ortalarına kadar varacak, Hicaz’ı ve Girid’i
de içine alan müstakil bir devlet hayallerine
ebediyyen vedâ ediyordu. Hattâ, Mısır’a ait
olup daha evvel elinde bulundurduğu bir çok
hakları da kaybetmiş ve devlete bir daha
kafa tutamayacak hale gelmişti.
Londra konferansı üyelerinin bilhassa
İngiltere ile Avusturya’nın gerek Osmanlı ve
gerekse Mısır üzerine, bir an evvel anlaşma­
ları hususunda, yaptıkları tazyiklerin sebebi
Boğazlar meselesini bir an evvel neticeye
bağlayabilmek içindi.
Boğazlar için Londra andlaşması
Osmanlı devleti, âsî bir valiyi cezalandı­
ramayacak kadar zayıf düşmüş, ona karşı en
müthiş düşmanı olan Rusya’dan yardım iste­
miş ve bu münasebetle imzalanan Hünkâr-
iskelesi andlaşması ile karşılığında Ruslar’a
Boğazlar üzerinde siyasî bir nüfuz tanımıştı.
O S M A N L I İ M P A R A T O R L U Ğ U N D A IS L A H A T H A Z IR L IK A R İ
V E TANZİM AT- I H A Y R İ Y Y E
Kısa olarak Tanzimat veya resmî adiyle
«Tanzimat-ı Hayriyye» diye anılan hareket,
Osmanlı devletine Batı anlamında bir ruh
ve şekil verm ek ve Fransız İhtilâli ile ortaya
çıkan insan hakları prensiplerini Osmanlı
memleketlerinde yaşayan halka da tanımak
amacıyle girişilen b üyük bir devrim hareke­
tidir. İkinci M a h m u d ’u n yeniçeri ocağının
ilgasından sonra giriştiği ıslahat hareketleri­
nin maddî ve mânevî hedefleri bu idi. B u n ­
ların hem en hepsini fiilen tatbike bile m u ­
vaffak olmuştu. A ncak, b un un memleket
çapında olarak resmen ilânı kalmıştı. İkinci
M a h m u d ’un en büyük sıkıntısı, yanında ye­
2975
B u hai, bütün Batılı devletleri endîşeye sevk
etmiş bulunuyordu. Rusya’nın bu sayede
D o ğu A kd en iz’de bir hâkimiyet kurması, hiç­
birinin işine gelmiyordu.' Nihayet Rusya bu
andlaşmayı bütün A v r u p a ’nın muhalefetine
rağmen yürütemiyeceğini anladı. Mısır m e­
selesini hai için L o nd ra ’da anlaşmaya varan
devletler, yani İngiltere, Avusturya, Rusya
ve Prusya, bu sefer Fransa’yı da aralarına
alıp Osmanlı imparatorluğu ile Boğazlar
andlaşmasmı imzaladılar (13 tem m uz 1841).
B u andlaşma, dört maddelikti. B u n a göre,
Osmanlı devleti barış zamanı dahil, Boğazları
bütün devletlerin savaş gemilerine kapalı
bulunduracak, beş devlet de buna riayet ede­
cek, yalnız elçiliklerin maiyetindeki hafif
savaş gemileri bun dan istisna edilecekti. B u
andlaşmaya her isteyen devlet katılabilirdi.
Nitekim ertesi yıl Toskana, Danim arka, Bel­
çika, İsveç ve Norveç devletleri sıra ile bu
andlaşmaya katılmışlardır (Testa: C : I X , S:
317).
Böylece, Boğazlar Rus nüfuzundan kur­
tulmuş ve A vrup a devletlerinin müşterek
menfaatleri için tarafsız hale getirilmişti.
Artık ne Rusya savaş gemilerini A kdeniz’e
gönderip bir tecavüz hareketinde bulunabi­
lecek, ne de diğer devletlerin savaş gemileri
Karadeniz’e çıkıp ona zarar verebileceklerdi.
B ü y ü k devletlerle. Boğazlar meselesinin
halline çalışılırken b u sırada Yunanlılar’m
Girid adasında bir ihtilâl çıkarmak teşebbü­
sünde bulunmaları üzerine Derya Kâpdanı
Çengel-oğlu Tahir Paşa, adayı abluka etmek
üzere donanm a ile yola çıktı. Girid’de vali
olarak Mustafa Paşa bulunuyordu. A lm an
tedbirler sonunda ihtilâl önlendi. Rumların
Etniki Eterya’n m faaliyeti sayesinde istiklâle
kavuştuklarını unutm ayan Sırp ve Bulgarlar
da buna benzer bazı komiteler kurup karı­
şıklıklar çıkarmak istedilerse de b u hare­
ketler süratle bastırıldı.
teri kadar ıslahat taraflısı rical bulunmaması
idi. Devlet erkânından çoğu, bir kısmı onu
saydıklarından, bir kısmı korkup çekindikle­
rinden aslında pek aşırı buldukları bu ha­
reketlere taraftar görünüyorlardı. Bunların
içinde b u hareketin aşağı yukarı tek samimî
ve inanmış taraftarı ise, Mustafa Reşid Paşa
idi. Kendisi, devlet memurluklarında kade­
m e kadem e yükselip bilhassa dış işlerinde
ihtisas sahibi olmuştu. E n b ü y ü k rakip ve
düşmanı ise, Dahiliye Nazırı A kif Paşa idi.
B u n a sebep, Âkıf Paşanın can düşmanı Per­
tev Paşanın Mustafa Reşid Paşanın ilk hâ­
misi olmasıydı. Nitekim, Tanzim atm bir
 Han- i nüm ayunla ^daha İkinci M a h m u d za­
m anında ilânına  k if Paşa engel olmuştu.
Mustafa Reşid Paşanın ilk çalışmaları
ve mücadelesi
Mustafa Reşid Paşa, ilk Hariciye nazır­
lığı sırasında Padişaha daim a A v r u p a ’da gör­
düklerinden bahsedip onu da bunları tatbika
teşvik ederdi. AvrupalIların Osmanlı devle­
tine, bilhassa m üslüm an ve hıristiyan tebaa
arasında eşitlik gösterilmediği için düşm an
bulunduğunu söylüyordu. Â k if Paşa, b üyük
bir kin ve düşmanlık beslediği Pertev Paşa­
nın idamına sebep olmuştu, İkinci M a h m u d ,
sonradan b u değerli vezirin idamına razı ol­
duğuna pişman olmuş, Mustafa Reşid Paşa
b u fırsattan istifade ederek ona kimsenin
yargılanmadan idam edilmemesinin, hattâ
hiç bir cezaya uğratılmamasının gerektiğini
telkin etmişti. Vergiler, askerlik hizmeti,
devlet ve halkın karşılıklı ha k ve m es’uli-
yetleri nev’inden bir çok konuların Batıda
nasıl anlaşılıp ne şekilde tatbik edildiğini
izah eder, bunların bizde de kabul ve bir
Hatt-ı hüm ayunla ilânını ileri sürer, b un un
itibarımızı arttırarak Osmanlı devletinin de
A vrup a devletleri topluluğuna alınması so­
nucun u doğuracağını, esasen siyasî varlığı­
mızın devamı isteniyorsa b u n da n müstağni
kalamıyacağımızi, artık bize karşı olan bütün
bir Batı dünyası ile baş etmemize imkân
bulunmadığını ve onların kendilerinden say­
madıkça devletimizin devamına m üsaade et­
meyeceklerini anlatmaya çalışırdı. İkinci
M a h m u d ’u n bütün bunlara aklı ermiş ve
Tanzimatı ilâna karar vermişti. Lâkin, m ese­
leyi bir kere de  k if Paşaya danışmayı doğ­
ru buldu.
Âkif Paşa, b u fikirlerin kim den ve nere­
den geldiğini sezdiğinden şiddetle muhalefet
ederek böyle bir şeyin Padişahın h ü k ü m ­
ranlık haklarının bazılarından vazgeçmesi
d em ek olacağını, b u n a ise hiç lüzum bulun­
madığını, istenen ıslahatın yavaş yavaş tat­
bik edilebileceğini ve bilhassa hıristiyanlara
eşit haklar verilmesinin m üslüm an teb’a ara­
sında büyük hoşnutsuzluk uyandıracağını,
b unun bazı dedikodulara ve hattâ üzücü
hallere sebep olabileceğini, esasen de kendi­
sinin müslümanlarm Halifesi sıfatıyle müs-
lümanları daima üstün, tutması ve him aye
etmesi gerektiğini ileri sürerek Padişahı bu
düşüncesinden vazgeçirdi. İkinci M a h m u d ,
kendi hükümranlık haklarından bir kısmını
fedaya hazırdı. Esasen bir insanda böyle
hakların toplanmasının tam am en faydasız ve
hattâ bazan çok zararlı olabileceğine de ina­
nıyor, b u hakları hatâlı ve ehliyetsizce <kul­
lanmanın bütün memleketi felâkete sürükle­
yeceğini biliyor ve b u n u n kendi tarihimiz­
2976
deki acı misaller ini üe hatırlıyordu; ancak,
Mustafa Reşid Paşanın kendisine telkin et­
tiği prensiplerin ilânını erken bulmuş, toplu­
m u n henüz bunları sindirecek gerekli olgun­
luk seviyesine yükselmemiş olduğuna kanaat
. getirerek b u işi geri bırakmıştı.
Mustafa Reşid Paşa b u n u n üzerine kendi
ileri düşüncelerinin tatbikine en b ü yü k engel
saydığı ve esasen hâmisi Pertev Paşanın
haksız idamına sebep olduğu için ayrıca nef­
ret ettiği  k if Paşa ile mücadeleye girişti.
Nihayet 1837 yılında onu azlettirmeğe m u ­
vaffak oldu (Ö n ce Kocaeli valiliğine tayin
edilen  k if Paşa, ertesi yıl, halkın şikâyeti
üzerine b u vazifesinden de uzaklaştırılıp sü­
rüldü ve m u h a k e m e edildikten sonra Bursa-
da oturmağa m e m u r edilip öm rünün sonuna
kadar bir daha devlet hizmetinde kullanıl­
madı).
 k if Paşanın uzaklaştırılmasından sonra
Mustafa Reşid Paşa,, istediği Hatt-ı h ü m a y u ­
n un çıkarılması için tekrar uğraşmış, fakat
m uvaffak olamamıştır. Yalnız o nun m üte­
m adi ısrarı üzerine İkinci M a h m u d bir gün
yabancı elçileri huzuruna kabul ederek
onlara:
«B e n tab’a m m m üslüm anm ı camide, hı-
ristiyanını kilisede, musevisini ise havrada
görm ek isterim. Aralarında başka bir fark
yoktur. Hepsi hakkında sevgi ve adaletim
kuvvetlidir ve hepsi hakikî evlâdımdır» dedi.
Tanzimatın esaslarını tesbit için meclis
kurulması ve Reşid Paşanın Londra
sefirliği
İkinci M a h m u d , Tanzimatın ilânını ge­
ciktirirken sebep olarak meselenin bütün
teferruatı ile düşünülüp hazırlanması gerek­
tiğini de ileri sürüyordu. B u n u n için B a ş ­
vekil M e h m e d E m in Rauf, Hariciye Nazırı
Mustafa Reşid, Serasker Said, Hasib ve Nâ-
fiz Paşalardan m ürekkep bir meclisin haf­
tada iki kere toplanarak b u meseleyi incele­
mesini emretti.
A n c a k b u sırada âsî Mısır valisi M e h ­
m e d Ali Paşa işinin halli için çare olarak
Ingiltere ile bir askerî ittifak yapılması d ü ­
şünülmekteydi.
Devlet bütün ümidini b una bağladığın­
dan m üzakereye teşebbüs etti. Meselenin
istenen şekilde intacını teminen İngilizler
tarafından tanınan ve hakkında sevgi ve
saygı beslenen, aynı zam anda evvelce orada
elçi olarak bulunduğu için İngiliz politika­
sını iyice bilen Mustafa Reşid Paşanın, H a ­
riciye Nazırlığı üstünde kalm ak üzere L o ndra
elçiliğine tayini uygun görülmüştü.
Mustafa Reşid Paşa, bunun üzerine
L o ndra’ya gitti ve h em en çalışmaya başladı.
Bütün gayretlere rağmen İngiltere ile bir
ittifak akdine m uvaffak olamadı. M e h m e d
Ali Paşanın oğlu İbrahim Paşa kumandasın­
daki bir Mısır ordusu Nizib’e doğru ilerler­
ken, başta Avusturya Başvekili Meternih
(Metternich) olmak üzere bütün A vrup a
devlet adamları meselenin savaşsız halli için
iki taraf nezdinde teşebbüslerde bulunuyor­
lardı. Böyle bir durum mevcut iken İngiltere
Osmanlı devleti ile askerî bir ittifak y ap ­
maktan çekindi. Böyle bir ittifakın Osmanlı
devletini savaşa teşvik edeceğini veya böyle
anlaşılması ihtimalinden korkuyordu. Üstelik
Osmanlı devleti ile Rusya arasındaki Hün kâr
iskelesi andlaşmasınm müddeti sona erm e­
den böyle bir ittifakı genel olarak da kendi
politikasına . aykırı buluyordu. Ç ü n kü bu,
İngiltere’yi âdeta istemediği, menfaatlerine
aykırı bularak protesto ettiği bir hali savun­
m a d urum una düşürüyordu. İngiltere bir
Osmanlı - Mısır çarpışması ve b unun m u h ­
temel sonuçları üzerine Rusya’nın nasıl bir
hareket hattı takip edeceğini anlam adan ha­
rekete geçm ek istemiyordu. İşte b u sebepler­
den dolayı Mustafa Reşid Paşa türlü şekil­
lerle oyalanıyor, her gün yeni ve ayrı bir
meselenin müzakeresi gerektiği ileri sürüle­
rek vakit kaybettiriliyordu. İstanbul’u n ise
beklemeğe tahammülü yoktu.

Hüsrev Paşanın Reşid Faşa aleyhine

çalışmaları
O sırada Meclis-i Vâlâ Reisi bulunan
eski Serasker Hüsrev Paşa, Mustafa Reşid
Paşayı ve onun ikbâlini çekemeyenlerin ba­ Mustafa Reşid Paşa
şında bulunuyordu. Kendisi esasen pek ileri
ıslahat hareketlerine ve bilhassa Tanzim atm
ahd henüz genç ve tecrübesiz olduğu için
ilânı düşüncesine karşı olanlardandı. İkinci
hükümdarlığa geçtiği takdirde yalnız S a d a ­
M a h m u d ’u mütemadiyen Mustafa Reşid Paşa ret m ührün ü değil, onu da tam am en avucu­
aleyhine kışkırtmaya ve bilhassa Lo nd ra ’da n a alıp devleti dilediği gibi idare etmeyi
arzu edilen sonuçların elde edilememesi ba­ um uyordu. B ununla beraber, son zamanlarda
hanesi ile Hariciye Nazırını yere vurm aya hastalığı dolay isiyle iradesi zayıflayan İkinci
başladı. Nihayet o nun ..teşviki ile İkinci M a h ­ M a h m u d ’a hulûl etmeğe başlamıştı.
m ud, Mustafa Reşid Paşaya İngiltere ile itti­ Nihayet m ütem adi telkin ve ısrarları
fak imzalanmışsa hem en geri dönmesini ve üzerine Mustafa Reşid Paşanın id am ı. h a k ­
eğer imzalanmamışsa işi tatlıya bağlayıp yine kında Padişahtan gizli bir irade almış, sonra
d urm adan İstanbul’a gelmesini bildirdi. K e n ­ d a Başvekil vasıtasıyle İstanbul’a dâvet et­
disi artık Padişahın iyice gözünden düşmüş tirmişti (M e h m e d Galib: Kırım seferinde
bulunuyordu. Düşmanları yalnız beceriksiz­ Babıâlî).
liğinden değil M e h m e d Ali Paşaya taraftar­ Mustafa Reşid Paşa, tam Londra’dan
yola çıkacağı za m an d u r u m u n u öğrendi. İs­
lığından dolayı da b u vazifeyi yerine getir­
tanbul’a doğru hareket edeceğine Fransa’ya
m em iş olduğunu mütem adiyen telkin ettik­
geçip Paris’e gitti. Burada bulunduğu sırada
leri için H ü n kâ r ona fena halde hiddetlen-
Osmanlı ve Mısır kuvvetleri arasında sava­
mişti. Bütün bunlar, İkinci M a h m u d ’un ye­
şın başlamış olduğu haberi geldi. Paşa, d e v ­
niden gözüne girmeğe m uvaffak olan Hüsrev letin d urum u nu pek yakından bildiği için
Paşanın tertipleriydi. Halbuki kendisi H ü ­ böyle bir savaşın kazanılamıyacağmı kesti­
kümdarı sevmediği gibi, onu iş başından riyordu. Esasen b u n u n için M e h m e d Ali Paşa
uzaklaştırıp A bdülm ecid’i tahta çıkarmak ile silâhlı bir çatışmaya düşülmemesine so­
isteyenlerin başında bulunuyordu. Ç ü n kü n u n a kadar gayret etmiş, hattâ b u yüzden
İkinci M a h m u d ’u n yenilik fikirlerinden bık­ düşmanları tarafından âsî valiye taraftar
mış ve sert karakterinden de .yılmıştı. Veli- olmakla da itham edilmişti.

2977 F. 2
 Reşid Paşanın Londra ve Paris’teki
beyanları, İstanbul’a gelişi
.Mustafa Reşid Paşa, İngiltere’de "bulun­
duğu zam an temas ettiği ecnebi devlet ada m ­
larına memleketteki ıslahat hazırlığını anla­
tıp halka sağlayacağı faydaları izahtan geri
kalmadığı gibi Paris’e gelişinde de boş dur­
madı. Fransa Başvekili Mareşal Sult ile gö­
rüştü ve Kral L ü i Filip tarafından da kabul
edildi. Kralın oğullarından Prens D ö Juanvil
ile mülâkatında Osmanlı imparatorluğunda
pek' yakında m ü h im bir ıslahatın ilân oluna­
cağını ana hatları ile ifade etti. Prens bunun
imkânsızlığını ileri sürünce Paşa böyle bir
şeyin vukuunda dâvetli olarak hazır bulun­
m a k isteyip istemiyeceğini sordu ve prens­
ten müsbet cevap aldı. Nitekim Prens, Tan-
zimatm ilânı günü davete icabetle gelmişitr
(M e h m e d Galib: Kırım seferinde Babıâlî).
Paşa b u temasları yaptığı sırada İkinci
M a h m u d ’un vefat ederek yerine Abdülme-
cid'in tahta çıktığını öğrendi. H e m e n İstan­
bul’a hareket etti. Osmanlı başkentine var­
dığı zam an ise, Hüsrev Paşanın sadaret m ev ­
kiine geçmiş olduğunu gördü. İlk iş olarak
onu tebrik için Babıâlîye gitti. Hüsrev Paşa,
onu görünüşte büyük sevinç ve iltifatlarla
karşıladı ve: «Canım Paşa oğlumuz, nerede
kaldınız? Bizi çok beklettiniz» dedikten son­
ra memleketin içinde bulunduğu olağanüstü
şartlar dolayısıyle elele vererek çalışmak ve
birlikte hareket etmek arzusunda bulundu­
ğunu bildirdi. Mustafa Beşid Paşa da esasen
başka bir şey istemiyordu. Memleketin selâ­
meti uğruna çalışabilmek için kısa bir zaman
evvel kendi mahvı için uğraşan Sadrıâzamla
işbirliğine hazırdı.
Hüsrev Paşa nihayet «İstanbul’a varm a­
nızı ve esasen uhdenizde bulunan Hariciye
Nezareti vazifenize başlamanızı arzu edi­
yordum. B u hususa dair olan tezkereyi biz­
zat M abeyine götürüp durum u arz ediniz.
H e m de kulluk vazifenizi yerine getiriniz»
dedi ve hem en hazırladığı bir tezkereyi bir
zarfa koydukten sonra mühürleyerek kendi­
sine verdi.
Mustafa Reşid Paşanın Sultan
Abdiilmecid’le ilk görüşmesi
Mustafa Reşid Paşa, hiç bir şeyden şüp­
helenmeyerek Saarıâzama vedâ edip Beşik­
taş sarayına doğru yola çıktı. Oraya vardığı
zam an gelişini Hünkâra bildirdi ve Hüsrev
Paşanın tezkeresini gönderdi.
Tezkerede aynen şunlar yazılıydı:
«İşbu arîzamı efendimize takdim edecek
olan Reşid Paşa, Cennetmekân pederinizin
idamı için ferman buyurduğu zattır ve gene
2978
. devlete gayet muzır olduğundan hükm-i pe*
deri hem en icra buyurmanız münasibdir».
H e nü z onaltı yaşında ve son derece iyi
niyetli olan Âbdülmecid, b u tezkereyi oku-,
yunca içini derin bir nefret duygusu kaplıya-
rak bir tarafa fırlattı, genç ve değerli H a ­
riciye Nazırının derhal huzuruna getirilme­
sini emretti (M eh m ed Galib: Kırım seferinde
Babıâlî). Mustafa Reşid Paşa huzura çıkıp
gerekli saygı merasimini ifa ettikten sonra
Padişah kendisine A vrup a ahvalini sordu. O
da, büyük bir kuvvet ve dirayetle uzun uzun
konuştu. Âbdülm ecid bu halden son derece
m em n u n kalıp A vrup a devletlerinin Osmanlı
devletine dost ve taraftar bir hale getiril­
mesi için ne yap m ak lâzım geleceği hakkında
fikrini bildirmesini istedi. O da bunun üze­
rine esasları ne zamandır kararlaştırılmış
olan Tanzim atm derhal ilânı gerekeceğini
söyleyerek b un un ana prensiplerini ve temin
edeceği faydaları H ü kü m d ara kısaca izah
etti.
Aralarındaki konuşm a b u suretle sona
erince Âbdülm ecid b u sefer Hüsrev Paşanın
kendi hakkında yazdığı tezkereyi ona göster­
di. Mustafa Reşid Paşa bunu okuyunca b ü­
yük üzüntü ve heyecan içinde kaldı. Padi­
şah, zerre kadar yeis ve endişeye kapılma-
masmı söyledikten sonra Hariciye Nezare­
tinde bırakıldığına dair bir irade yazıp bunu
Sadrıâzama götürmesini emretti.
Mustafa Reşid Paşa, Hüküm darın b u te­
veccüh ve itimadına karşı şükranlarını arz­
dan sonra Babıâlîye dönüp Sadrıâzamm h u ­
zuruna çıktı ve Padişahın iradesini verdi.
Hüsrev Paşa, onun h em sağ ve sâlim dönü­
şünden, h em de Hariciye Nezaretinde bıra­
kılmasından isteğinin kabul edilmemiş oldu­
ğunu anlayarak kendisini büyük bir riyakâr­
lıkla hem en tebrik edip iltifatlara boğdu.
B u hâdise, Hüsrev Paşanın kat’î edbarı-
nın başlangıcı olmuş, itibarını yavaş yavaş
kaybetmiş ve Tanzim atm ilânından bir m ü d ­
det sonra evvelce.de yazdığımız gibi sadaret­
ten azledilmişti. Azlinin en m üh im sebebi,
Tanzim atm aleyhinde olmasıydı. Tanzimat,
eski totaliter düzeni kaldıran bir kanundu.
Hüsrev Paşa gibi eski düşünceliler buna
muhaliftiler.
Mustafa Reşid Paşanın Tanzimatm
ilânına Padişahı ikna etmezi
Âbdülmecid, pek genç yaşta padişah ol­
duğu halde, m ü kem m e l bir tahsil ve terbiye
görmüştü. Babası onu tam' bir Batılı prens
gibi yatiştirmiş, fransızca ve Batı müziği Öğ­
renmesine itina etmişti. B u yüzden gayet
açık fikirli, batı usullerinin, her nevi yenilik
ve ıslahatın tatbikine taraftar ve o zamanın
tâbiriyle tam mânasıyle «alafranga» bir pa-
I dişahtı.. Şahsan çok gayretli ve hamiyetli idi.
[ Mustafa Reşid Paşa ile daha ilk görüştükleri
j gün ona ısınmış, o da kendisini batıdan mi-
1 saller vererek h'emen Tanzim atm ilânına
j teşvik etmişti. Hünkâra, düşünülen büyük
; devrimin esaslarını açıklamış, daha evvel bu
hususta yapılan çalışmaların sonuçlarını an-
alimış, bunun lüzum ve faydalarını belirte­
rek bilhassa batı devletlerinin çok hoşuna
gideceğini, b u sayede millî itibarımızın en
yüksek noktaya ulaşacağını ileri sürmüş ve
babasına olduğu gibi ona da bunun Osmanlı
devletinin A vrup a devletleri topluluğuna
alınması neticesini doğuracağını ısrarla söy­
lemişti. B u son nokta ise, Abdülm ecid’in en
zayıf tarafıydı. Esasen daha şehzadeliğinde
Mustafa Reşid P a ş a n m bir çok meziyetlerini
duymuş ve takdir ■etmişti. Görüştükçe de
takdir duygusu büsbütün artmıştı. O n a karşı
çok iltifatlı davranır, düşüncelerine çok de­
ğer verirdi. Mustafa Reşid P aşan m uzun
müddet A vrup a ’da bulunmuş olması, A vrupa
devletleri politikasına herkesten fazla vâkıf
bulunması, H ünkâr nezdindeki nüfuz ve iti­
barını herkesin üstüne çıkarmıştı. Kendisi
kuvvetli bir talâkate sahipti. Bütün bunlar­
Tanzimatı kabul ettiği sıralarda Abdüimecid
dan dolayı hükümdarın üzerinde b üyük “bir
tesir hasıl eder ve fikirlerini ona kolaylıkla (Topkapı Sarayı Resim galerisinden)
kabul ettirirdi. İşte b u sayede Tanzim atm
bir Hatt-ı hümayunla ilânına onu ikna etti.
Abdülmecid’in b un u kolayca kabul etmesin­ kuvvetlerine yenilmesi üzerine hasıl olan
de biraz da tecrübesizliğinin ve babası gibi buhranlı durum karşısında A vrup a devletle­
mutlak hâkimiyetin tadını tam mânasıyle rinin yardım ve taraftarlığını temin için
tatmamış olmasının tesiri de olmuştu. Lâkin, yeni hüküm dar tarafından acele olarak alı­
her ne olursa olsun büyük düşünce ve plân­ n an ve ileride riayet ve tatbiki hakkında
larının tatbikinde Mustafa Reşid Paşaya son pek de samimî niyet ve kararlar beslenmi-
derece müzahir olmuş ve Hüsrev Paşa gibi yen bir tedbirden ibaretti. Halbuki, yukarıda
muhaliflerine ve bu m ü h im devrime taraflı izah edildiği gibi b u hareket tatbikatta daha
olmayanlara karşı onu müdafaa etmiştir. İkinci M a h m u d ’un hayatmda ve bilhassa
Yeniçeri ocağının ilgasından sonra yavaş y a ­
P e k haklı olarak «Büyük» lâkabı ile
vaş tahakkuk ettirilmekteydi.
anılmış olan Reşid Paşa, kendisine muhalif
olanlara karşı M e h m e d E m in Âli Efendi
Osmanlı devlet adamlarını Tanizmatı h a ­
(Paşa), Sadık Rifat B e y (Paşa), M e h m e d
zırlamağa ve ilâna sevkeden âmiller, haki­
Fuad Efendi (Paşa) gibi şahsına bağlı rical
katen hiç bir zam an böyle tek ve acele zuhur
ile idarede ıslahat • lüzum unu benimsemiş
etmiş bir sebebe bağlanamaz. İkinci Mah-
genç memurlardan mürekkep taraftarlara
m ud, devletin devamını, bu şekilde kökten
dayanıyordu. B u, hakikaten değerli gençleri
bir devrim ile yapısını kuvvetlendirmekte
Âkif ve Pertev Paşalar yetiştirmişlerdi. O n ­
görüyordu. Ondokuzuncu yüzyıldan itibaren
lar gibi Abdülm ecid’in cülûsu sırasında
millet ve milliyet fikirleri yavaş yavaş u y a n ­
30-40 yaşları arasında bulunan genç ve
mağa ve müslüman olmayan Osmanlı tab’ası
mevki sahibi memurların hem en hepsi M u s ­
arasında yayılmağa başlamıştı. B u fikirleri
tafa Reşid Paşadan yana idiler.
en fazla ayakta tutan ise din gayretiydi. O s ­
m a n lI memleketleri bilhassa Edirne andlaş-
m asm dan sonra kaynaşm a halindeydi. İm pa­
Yabancıların Tanzimat’a dair görüş­ ratorluğun ayrı unsurları arasında çözülme
istidadı baş göstermişti. Devlet idaresini
leri, buna sebep olan esas âmiller elinde bulunduranlar b u n u sezmekteydiler.
Y ü z elli yıl evvel imparatorluğu ayakta tu­
S. Garianoff, E. Driault, Ubiçini, Engel­ tan maya, İslâmiyet fikri ve müslüman unsu­
hard gibi bir çok Batılı tarih yazarları, T a n ­ run hâkim unsur olarak en başta himayesi
zimat hareketini başka türlü izah etmişler­ iken, şimdi tek bir zümreye dayanarak dev­
dir. Onlara göre Tanzimat, Osmanlı ordusu­ let birliğini muhafazaya imkân , kalmadığı
n un Nizib’de Mısır valisi M e h m e d Ali Paşa anlaşılıyordu. Uyanan, fikir alanında yükse-

2979
İen, lâkin hırİstiyanlık ruhundan hiç bir şey
kaybetmemiş- olan Avrupa* artık Osmanlı
tab’ası . hıristiyanların m a h k û m ve bir çok
haklardan m a h r u m bir topluluk halinde kal-
masına tahammül edemiyor, b u yüzden her
fırsatta Osmanlı devletine karşı birleşiyor,
Haçlılar zihniyeti b u fırsatlarla sık sık hort-
luyordu.
Bir taraftan ise, ehlij-etsiz idarecilerin
derebeyi sistemine dayanan tutumlarının
zararlarını memleket -acı şekilde çekiyor,
ağır .ve çok zam an hiç bir düzene bağlı ol­
mayan. ..adaletsiz vergiler halkı eziyor, can,
mal ve ırz emniyetinin devlet kanunlarının
hat’i himayesi altında bulunmayışı çok za­
m a n toplum düzenini bozacak olayların doğ-
masınâ ve m e m n u n olmayan kütlelerin te­
şekkülüne sebep oluyordu. A yn ı sebepler,
memlekette ticarî .faaliyetin durgunlaşması­
na V e ; zam an za m an ağır İktisadî buhranla­
rın meydana, çıkmasına da yol açmaktaydı.
Bütün b unlardan. dolayı imparatorluğun y a ­
pışı tam anlamıyla ıslaha v e b u n u n için de
evvelâ içtimai İdarî ve siyasî müesseselerin
mutlak rasyonel bir düzene bağlanması lâ­
zımdı. İşte Tanzimat düşüncesini ve b unun
hakikat alanına çıkmasını hazırlayan asıl
sebepler bunlardı.
Tanzimat hareketi, bir taraftan da Os-
manlı memleketlerinde hürriyet fikrinin doğ­
" M arm ara yönündeki alandır. (B u sahanın de­
makta olduğunun ilk belirtisidir. B u düşünce
geniş halk tabakalarında henüz şuur altında
bir halde bulunmasına karşılık, ileri fikirli
ve ıslahat taraflısı devlet ricalinde şuurlu
bir prensip halinde mevcuttu. Esasen Batı
memleketlerinde böyle İçtimaî ıslahat hare­
ketlerine hükümetleri halk zorlamış ve b u ­
nu, Fransa’da olduğu gibi, bazan kanlı ihti­
lâllerle başarmış olmasına karşılık, Osmanlı
devletinde tam tersine b u hareketler halkın
istek ve hattâ direnişine rağmen daima dev-
elt tarafından gelmişti. Nitekim, Tanzimatın
ilânı, halkın siyasî olmasa bile bazı İçtimaî
hak ve hürriyetlerini kısmen teminat altına
aldığı halde tatbikatta direnme yine halktan
gelmiştir.
Tanzimat hareketinin başında bulunan
Mustafa Reşid Paşa, A v ru p a devletlerini ve
onların politik ve toplumsal yapısını gayet
iyi tanıyordu. B u sistemin iyi ve kötü ta­
raflarını gözü ile görmüş ve Osmanlı m e m ­
leketlerinde tatbiki halinde nasıl bir değiş­
tirmeye tâbi tutulması gerekeceğini de tasar­
lamış bulunuyordu. Yine, bütün düşüncele­
rinin birden fiile çıkmasının imkânsızlığını
takdir ettiğinden evvelâ bunların birer pren­
sip olarak vaz’ ve kabulünü kâfi görüp b ü­
tün teferruatı ile tatbikinin daha geniş bir
zam anda yapılmasının kaçınılmazlığını anlı­
yordu.
Mustafa Reşid. Paşa, işte bütün bu m er­
2980
haleleri aştıktan sonra Abdülm ecid’i Tanzi-
matın bir Hatt-ı h üm ayu n şeklinde ilânına
ikna etti. B u n u n müsveddesini kendisi kale­
m e aldı. H ü k ü m d ar a okuduktan ve m uv a fa ­
katini aldıktan sonra ilânı kararlaştırıldı.
Tanzimat-ı Hayriyye fermanının ilânı
ve Reşid Paşanın heyecanı
Hattın okunacağı tarihi gün nihayet gelip
çattı. Mustafa Reşid Paşa üstünde Padişahın
Hatt-ı h ü m a yu nu nu ve altında ileri gelen
devlet ricalinin mühürlerini ihtiva eden bir
«Meclis-i Hass-ı Vükelâ mazbatası», yani B a ­
kanlar K urulu kararı hazırladı. B u suretle
Tanzimatın ilânının resmî dayanağını m e y ­
dana getirmiş oldu. Merasim de okunacak
olan Hatt-ı h ü m a yu n ise, o devre göre basit
ve açık, bütün halkın anlayabileceği bir dille
ve âdet olduğu üzere Sadrıâzama hitaben
kaleme alınmıştı
B u Hatt-ı h üm ayun, Topkapı Sarayında
Gülhane meydanında okunmuştur. B u y ü z­
den bir adı da «Gülhane Hatt-ı h üm ayunu»
dur (Gülhane meydanı, Sarayburnundan
Topkapı sarayının duvarlarına ve bir taraftan
şimdiki askerî hastahaneye ve b un a inen yo­
kuşun başında olup hâlen mevcut bulunmı-
yan Çizm e kapısı hizasına kadar devam eden
nize yakın batısında vaktiyle sıra ile gül
bahçeleri bulunduğu için b u isimle anılmış­
tır). Hatt-ı hüm ayun, Şaban 1255 tarihine
rastlayan 3 kasım 1839 Pazar günü, okun m ak
suretiyle Tanzimat resmen ilân edilmiştir.
Devrin vak ’anüvisi Lûtfi Efendi- diyor ki
(Tarih, C : 6, S: 64).
« 3 u kitabın yazarı ben, orada kürsüye
yakın yerde bulunan Hatt-ı h ü m a y u n u cü m ­
le dinledim. O okuyuştaki güzellik ve hitâ-
betteki tatlılık görülmüş şey değildi. A r k a ­
sından toplar atılarak kurbanlar kesildi ve
d urum bütün memlekete ilân edilip o gün­
den başlamak üzere yeni usulün tatbikine
teşebbüs edildi».
G en ç hüküm dar, okunuşta hazır bulun­
m a k için Gülhane meydanına bakan kasra
gelmiş ve merasimi buradan takip, etmiştir.
Bütün devlet ricali ve erkânı, ileri gelen b ü ­
tün memurlar, ilmiye sınıfının yüksek kısmı,
İstanbul’da bulunan bütün yabancı elçilerle
elçilik erkânı, bütün gayrı m üslim cemaat
temsilcileri, esnaf kethüdaları ve halkın ileri
gelenleri b u törene dâvet edilmişler ve gel­
mişlerdi. Bunlar için Gülhane meydânında
çadırlar kurulmuştu. Ayrıca, son derece ka-
İabalık bir halk kütlesi toplanmış bulunuyor-
. du. M eydanın ortasında gayet yüksek bir
kürsü hazırlanmıştı. Hatt-ı h ü m a y u n u oku­
yacak olan Mustafa Reşid Paşa, heyecan
içindeydi. B u hareketin başta gelen devlet
 nünde Tanzimat fermanının okunm a töreni. Padişahın bulunduğu Gülhane
hemen arkasında görülen binadır. Bugün mevcut olmayan bu kasır,
M arm ara denizi tarafında, demiryolunun üstüne düşen sahada ve
Idıgı üzere sıra ile kubbe ve bacalar/ görüien Matbah-f âmirenin önünde
(Zam anında yapılmış bir resimden)

Ressam M ünif Fehim ’e göre Reşid Paşanın Tanzimat fermanını okuyuşu

2981
ricali arasında pek çok aleyhtarı bulundu­
ğunu biliyordu. Hattâ, çoğunluk böyle idi.
Zira hem en hepsi Tanzim atm şiddetle m e n ’e-
deeeği rüşvet, irtikâp ve nüfuz sayesinde
menfaat sağlamaya alışık kimselerdi (Lûtfî
Tarihi, C: 6, S : 60).
Mustafa Reşid Paşa bu işte sadece A b ­
dülmecid’in desteklemesi sayesinde muvaffak
olmuş, öbürleri de b un u bildikleri için ses
çıkartamamışlardı. Lâkin, el altından hare­
kete geçip bir fitne ve fesad yaratarak bu
hareketi önlemeleri ve önayak olanları ber­
taraf etmeleri ih.tirp.ali akla gelebilirdi.
Mustafa Keşid Paşanın heyecanı, sadece bu
büyük ve tarihî hâdisenin vu kuu ile yıllar­
dır beslediği idealinin hakikat alanına çıktı­
ğını görme anının gelip çatmasından değil,
böyle endişelerden de ileri geliyordu. Nite­
kim, Tanzimatm ilân edileceği günden evvel­
ler de zihnen pek meşgul bulunduğu için y a­
n m a yaklaşamayan kethüdası — sonradan v e­
zir olan— Topçubaşızâde Salih Bey o akşam
gece yarısından sonra fırsatını bularak ken­
disine sokulup maruzatta bulunm ak isteyince
Mustfaa Reşid Paşa ona ağız açtırmadan:
«Efendim, sen ne düşüncelerdesin, ben
ne haldeyim. Ben yarınki gün bir tehlike­
deyim ki akşama sağ çıkacağımdan ümidim
yoktur* demişti (Lûtfî Tarihi, C: 6, S: 64-65).
B u n a rağmen her ne olursa olsun Hatt-ı hu-
m a yu nu bizzat okumağa karar vermiş ve bir
tehlike vukua gelirse buna katlanmayı peşin
olarak göze almıştı. Kendisi, biraz evhamlı
olmakla beraber, son derece cesurdu. Siyasî
hayatında bu cesaretinin bir çok misallerini
daima vermiştir.
Tanzimat fermanı (Güihane
hatt-ı hümayunu)
Hattı okuma vakti geldiğinde Mustafa
Reşid Paşa, metin adımlarla kürsüye doğru
ilerledi. Merdivenleri ağır ağır çıktı. H ü k ü m ­
darın bulunduğu tarafa doğru saygı ile bak­
tıktan sonra hazır bulunanları nazikâne se­
lâmladı ve Hatt-ı hüm ayu nu yüksek ve per­
vasız bir sesle ve son derece güzel bir tarzda
okudu.
B u Hatt-ı hüm ayunun bugün konuştuğu­
m u z dile çevrilmişi şöyledir:
«Benim Vezirim,
Herkesin bildiği gibi, devletimizin m e y ­
dana çıkışının başlangıcmdanberi K u r ’an h ü ­
kümlerine ve şeriat kanunlarına m ükem m el
şekilde riayet olunduğundan saltanatımızın '
kuvveti ve d urum u ve bütün tab’asm m refah
ve mamurluğu son dereceye varmışken, yüz
elli yıl var ki birbirini kovalayan gaileler ve
çeşitli sebeplerden dolayı ne şeriat, ne de
kanunlara uyulm ak yüzünden eski kuvvet
ve m a ’murluk tam tersine zayıflık ve fakir­
2982
liğe dönmüştür. Halbuki şerî kanunlarla
idare olunmayan memleketlerin pâyidâr ola­
mayacağı belli bir şeydir. Cülûsumuzdanberi
eserleri hayırlı ■düşüncelerimiz sadece m e m ­
leketin i’marı, halkın ve fakirlerin refaha
kavuşturulması faydalı meselesine inhisar
etmiştir. Memleketimizin coğrafî durumuna,
münbit arazisine ve halkın kabiliyet ve isti­
dadına göre lüzumlu şeylere teşebbüs olun­
duğu takdirde beş on yıl içinde Allahın yar-
dımiyle istenilen şeylerin hasıl olacağı belli
olmakla beraber Allahın yardım ve inâyetine
itimad edip Peygamberimizin ruhanî im da­
dına dayanarak bundan sonra devletimizin
ve memleketimizin iyi şekilde idaresi için
bazı yeni kanunlar konulması lüzumlu ve
m ühim görülmüştür. B u kanunların esas
maddeleri de can emniyeti ile ırz, nam us ve
malın korunması, vergi tayini, lâzım olan
askerin toplanış tarzı ve kullanılma müddeti
meselelerinden ibaret olup şöyle ki: dünyada
candan ve ırz ve namustan daha aziz bir şey
olmadığından bir insanın onları tehlikede
gördükçe yaradılış itibariyle hiyanete mail
olmasa bile can ve nam usunu korum ak için
elbette bazı şeylere bas vurmayı, bunun da
devlet ve memlekete zararlı olageldiği her­
kesçe kabul edilmiş olduğu gibi, bilâkis can
ve nam usundan emin olduğu takdirde sada­
kat ve doğruluktan ayrılmıyacağı ve işi gücü
hem en devlet ve millete iyi hizmetten ibaret
olacağı da belli ve meydandadır. M al em ni­
yetinin m evcud olmayışı halinde ise, herkes
ne devlet ve ne milletine ısmmayıp, ne de
memleketin imarına bakmayıp daima endişe
ve izdıraptan kurtulamıyacağı gibi aksi tak­
dirde, yâni mal ve mülkünün tam emniyet
içinde olduğu halde de hem en kendi işi ile
ve geçim imkânlarını genişletmekle uğraşa­
cağı ve kendisinde günden güne devlet ve
millet gayreti ve vatan sevgisi artıp ona göre
iyi harekete çalışacağı şüpheden uzaktır.
Vergi tayini maddesi ise, bir devlet m em le­
keti korum ak için' elbette askere ve diğer
lüzumlu masraflara muhtaç bulunup b u ise
para ile idare olunacağına ve para da tab’a-
n m vergisiyle hasıl olacağına göre bun un da
çaresine iyi bir şekilde b akm ak çok m ühim
olup gerçi ilk zamanlarda gelir sanılmış olan
bir elden toplayış belâsından hamdolsun
memleketimiz ahalisi bundan evvel kurtul­
muş ise de, memleketi tahrib vasıtası olup
hiç bir zam an faydalı sonuçlar verm eyen
zararlı iltizam usulü hâlâ mevcut ve bu da
bir memleketin siyasî ve malî işlerini bir
a da m m bildiği gibi kullanmak üzere eline ve
belki de cebir ve kahır pençesine teslim de­
m e k olup o da zaten eğer iyi bir a dam de­
ğilse hem en kendi çıkarma bakarak bütün
işi gücü başkasına haksızlık ve zulümden
ibaret olduğundan bundan sonra memleket
 ___ '
^V .,v -r- .,— ‘^ «***»*<*&*'&***' \
j # & èï , :^ } ^ ¿ ^ ^ - - / - — * * * * * < f^*? f * * \
%*j& -J&-* -V" *&► ^ -wv J- $tJ *» > -- * Û **** ^-.r-* * * * v / f * ^
:’'s> p¿*¿¿ ••• •-; /j ^j^'- s.. ,. ,i „ CJç'ïS'V'* ‘A ’£4-
's \&* Ş*i>£**4 * ? « <

* w *,,C->j»v : *¿i >*>'■*y+ ij* ¿*ifjb &iffjj'

& & & * ¿# J¿s v»f¿ ¿ V * ¿ j *~f¿'¿^*s, K s + y r w * i

& -^V' -'Jfe»?^ -'Jf^VW ->>A*□

?rJ ■
■--
.J- S y > ' '¿j *>J WJ *< ;>* Ok*S¡jt*jí\*¿SJ/3y¿&>

& 4 ÏÎ* •■> ¿ & "*¿i& * * & $¿'¿Á í '•

V W * £ , t S V j «T *> ‘ í > * ¿A* 't r - á ^ t * * * ¿ > <S^V?* -<A»* < ^ V ^ ‘ * *

4^ 7^ ♦ A ^ y j & f ; t¿'■#{fjJ! i *»1 <¿¡m 's *?*>ty*. *^>* í¿~°*s,' ¿‘ j y -&1

I '; •jjJ}'- K'y & i¿ ■>✓> ¿-' *&' ¿ A <•&* •-•v-s>'.-^ % /& * * * * •* '*J¡?&'ÍS '¿>'S ¿-'¿iS,

: Mty 1>JÚ* éfj- v j j & i / y '©«> 2*

i ^ y ^ V 'ÿ w u ^ Úi / ^ L ^ Â s r ^ **S- & * * * * * vfyiT?** 1

V*sj¿s¿¿^■ \ ^- 'yÁ>,*° *?*'*■■•''-?' ®*J'*<^£.«* g **& & C

L<J'rjjj £>* wv ’-.Á ' ^ ■
• ^'-j»1' -
••;i --'J-:w-^ ‘'-^ ^W rJw V
*.>* ■^P^'-.^.-jr.v' -^‘v-></\.r- «^U-y*j**úi •*' ^ < <''*'?¿'»»if**’'*'

^ /j <¿?S.

*<¿¿ é & *&»<&?' ^ ^

4&¿( £ b s î J & '

& V¿ ' - i & ' ı x~* — ^*-^-r>v*'g5 vf»w’i./‘-ç>''>V ".•^'-yy*-r/.v^ '¡¿¿»uf*

^ 5 ^ !Ji? WfcjílfrWy ^ W > ¿ 4 ■

’ t>W

^ y t * * J ö& v v ^ -í » ^ v .
^■J -■>■»V 'İ V ; ,!•.>-■»Ví.>>><.wv;j> .• ;_^ '4?», ^ ,•/; ‘f V^j^>*> * * f * A ?,-<< < J * ^

.. <?*<&&*« y*¿4m> ' -A -

•■
, '„ » - .,* 1^
P ^ V '^v ,, , , , , ,
-s , * .i > ,* ,
• . ;. < tí V*^ > »JA1«£ *;«<£■
':V^ ^ '
'. * ; 4 ---- ¿i -
.

^ < ^ V e í í ^ ,V ^ ’ ^ ^ .-
i||i|p Ä | i ( B p ® - 1 1 ^ ^ •

„ Tan2imat - «> - ' (B ^ kâiet Arsivinden)

R e ş id P a ş a n ın okudug

2983
ahalisinden her ferdin malına ve kudretine sına sebep olduğundan her memleketten lü­
göre uygun bir vergi tayin edilerek kimse­ zum unda istenecek asker için bazı iyi usuller
den fazla bir şey alınmaması ve devletimizin ve dört veyahut beş sene kullanıldıktan son­
karada ve denizde askeri ve diğer masrafları ra bir değiştirme yolu konulması gerekir.
da lâzım gelen kanunlarla sınırlandırılıp Velhasıl bu nizamî kanunlar hasıl olmadıkça
açıklanarak bun un ona göre yapılması lâzım­ kuvvet ve m a ’m urluk ve birlik ve düzenlik
dır. Asker maddesi de, yukarıda yazılan m ü ­ elde edilmesi m ü m k ü n olmayıp hepsinin
him maddelerden olup gerçi vatanın m u h a ­ esası da bu anlatılan maddelerden ibaret ol­
fazası için asker vermek ahalinin boynuna duğundan bundan sonra suç işleyenlerin dâ­
borç ise de. şimdiye kadar süregeldiği gibi vaları şer’î kanunlara göre açık olarak ince­
bir memleketin mevcut nüfusu sayısına ba- lenip görülerek h ü k ü m olmadıkça hiç k im ­
kılmıyarak kiminden tahammül derecesinden senin hakkında gizli ve açık idam m u a m e ­
fazla ve kiminden noksan asker istemek h em lesi caiz olm am ak ve hiç kimse tarafından
nizamsızlığa ve h e m de pek faydalı şeyler başkasının ırz ve nam usuna tasallût vuku-
olan ziraat ve ticaretin ihlâline sebep olduğu bulm am ak ve herkesi m al ve m ülküne tam
gibi, askerliğe gelenlerin ömürlerinin sonuna serbestlikle malik ve mutasarrıf olarak hiç
kadar kullanılmaları da h em bıkkınlığa ve bir taraftan m üdahale edilmemek ve meselâ
tahammülsüzlüğe h em de neslin çoğalmama­ bir kimse bir töhmet altında bulunur veya
bir kabahat işlerse onun vâris­
leri . veraset haklarından m a h ­
rum edilm em ek ve saltanatımı­
zın tab’ası olan müslümanlar
ve diğer milletler b u şahane
müsaademize istisnasız müzahir
olmak üzere can ve ırz ve n a ­
m us ve m al maddelerinde şe-
riatin hü k m ü iktizasından ola­
* wuvî-u*>* rak memleketimizin bütün aha­
w;'* fjU,«.<!». lisine tarafımızdan tam teminat
¿j*İÇİ?4İ—J ^ J** ^5 *7•
-y verilmiş ve diğer hususlara
—--w-—j-— • jjjj w-c dahi oy birliği ile karar veril­
'jjU.'' 4İ.J. j J J3J ütj^ Vji» ıj*yî*ıjyi C>Vj-6j»j J*^V mesi lâzım gelmiş olduğundan
•jl»''SjrVî J-*-’ •/») *-îJ ■'—2^ ^ »sA - j ' . ' T j-.lsîjKj'-jji£j «j|iCii—•
jijl*^ 1».wjJj' 'SJ.LOC’urJj-j' ■‘-ı j/iI*-*fK»1¿-¿jj j,»oi*»} Meclis-i Ahkâm-ı Adliye üye­
İİlf i, •sj-,j\Jİ Jl*. leri gereği derecesinde çoğaltı­
''¿'t J w-iUL. j¿1A.İJJ’ lıp ve devletimizin vükelâ ve
jiU.1ji^-i¿Liy vu
ricâli de ta’yin olunacak bazı
. ^1, V 14 «-fi-.
C.Lcj J-oU J*# .J.Ji UÜ.C.I.TCJJ«oL-Tj günlerde toplanarak ve hepsi
«J* JjjJ i J>JJ.Jİ 4 j'jU-'î J-j «, W3 J 3 U Lj düşünce ve mütalâalarını hiç
£*}* O?'?J»-!♦£** s- '-,V'J— a> ¿X*» çekinmeden serbestçe söyleye­
-»y . j fji*r
rek b u can ve m al emniyeti ve
Jj*rt«itJS'j*K'«4dilj4Î/+ <UUijt
•jUa4 ¿y. ¿‘J-f O a O j j - *—1 JÎ uS^-y.;.» vergi hususlarına dair lâzım ge­
•ı & t <£■& j. Oj— J j ' tS"jt ’J-''ûJ-y ‘Cjd *S i j V *Ü-lt J>Jİ Jİj JU l ’
¿ j3 Şjy*3 p fü ,05Lcî
_p ■
*.’ < ¿X>-3 *5-JJ İ t il3 ^\ y ^İ3 ¿ ¿ ¡' JL
len kanunlar bir taraftan ka­
y.i& J¿V ÜjUo j j * 4 Uli’a-3j A elif 4-İ1-¿ t jU l*» rarlaştırılıp askerî tanzimat
¿u. i—» ÖJ‘-Jj» ^ «i»vslj maddesi de Serasker Kapısı
»ûW c ¿ c <• '¿»j&'y-i Dâr-ı Şûrasında konuşulup her
j-» ¿¿s»j«* û1*?V J—
y\—° vV-y'-^j i»liıy5 kanun kararlaştırıldıkça, her
jV •—C*- '-JJöx>_I^İ.it.ljii şeyin Allaha ait olduğu nisbet­
Jiü;UÜJjj ¿.’¿îJjH>lOuUİ l/-i. J te, işlerde esas tutulmak üzere
İV»)' 4«îj' «JiÎ’iU* JU*'jOfjyty wVj »¡Ş*
vjTK'ı-o*j' ör*w^*J¿Jjj ^iı jjjii üstü Hatt-ı hüm ayunum uzla tas-'
.j’ı» JJ«ij' ij'Jtîy-*“>»jîJ JUjl +U5^iCtri» dik olunm ak için tarafımıza arz
ö J1—j«Jcljj O <111 li olunsun. B u şer e uygun ka n u n ­
i-Jİjt lar yalnız din ve devlet ve
-i/ 5 J.*1¿l*i; J-JÜj.,t J1-" ^ <!i«jj16«— ^
«îilfiiS'.ij<W>.v)<>İ!Ak.¿Lû W UjijÎUİT memleket ve milleti ihya etmek
«r^ ’*z1 *r>i;■ j-
»*:?.^ ovı•.•<_?! ii.^ı Cî*5 tîJÎl.j için konulacağından tarafımız­
j ^ ıA>V ¿.Ul/JtOL-«¿ j/ ıf>v-"1iİ5jeCÖ.V-i>î»eıii-**⻫>J Oüjl^i dan bunlara aykırı hareket v u ­
1İUjyij j^rj}-*ı»î^î'-a*- 'j-iJ L.lüuic^»îvjVj!jjw iûJo
ku bulmayacağına ahd ve mîsak
*ri-JEVsl"y.U *î *#
j «3^^3 vyîl»*3*jUjj* olunup Hırka-i Şerif odasında
tifiis. *>jf‘^JJb ¡w*1 *JU!crjl«w , “?=*■t W)UM •¿»¿(»U.X» bütün ümera ve vükelâ hazır
*> •J;; ¿i*-/"¿a •i»5 Ji» oldukları halde Allaha yemin
edilerek ülema ve vükelâ da
Tanzimat fermanının devletin resmî gazetesi olan tahlif olunacağından ona göre
«Takvim-i V e kay i» de ilânı ülema ve vezirlerden velhasıl

2984
 her kim olursa olsun şer'i kanunlara ay­ üyeleri çoğaltılacak ve bir taraftan devletin
kırı hareket edenlerin sabit olan kaba­ ileri gelen vükelâ ve ricâli de belli zam an ­
hatlerine göre cezalarının lâyık oldukları larda toplantılara katılıp bütün bunlar h a k ­
şekilde ve hiç bir rütbeye ve hatır ve gönüle kında kanunlar ve b u arada bir ceza kanunu
bakılmadan yerine getirilmesi için hususî bir hazırlayacaktır.
ceza kanunu da tanzim ettirilsin. Bütün m e ­ 10 — Bütün devlet memurlarına belli
murların şimdiki halde kâfi miktarda m aaş­ maaşlar bağlanacaktır,
ları bulunup eğer henüz bulunmayanları var­
11 — Rüşvet, kati olarak kalkacak ve
sa onlar da yoluna konulacağından şer’an
buna cesaret edenler şiddetle cezalandırıla­
m enfur olup memleketin harap olmamasının
caklardır.
en büyük sebebi olan pek çirkin rüşvet işinin
bundan sonra vukua gelmemesinin de k u v ­ 12 — H ü k ü m d ar bizzat kendisi bu usul­
vetli bir kanunla tekidine bakılsın. B u anla­ lere riayet etmeği ve bunlara aykırı davran­
tılan şeyler eski usulü baştan başa değiştir­ m amayı kabul ettiği gibi, ülema ve devlet
m e k ve yenilemek olacağından b u şahane ricâli de bu hususta yemin edeceklerdir.
irademiz İstanbul ve bütün memleketlerimiz
ahalisine ilân edilip duyurulacağı gibi dost
Gülhane Hattmm iç ve dıştaki tepkileri
devletlerin de b u usulün inşallah ebediyyen
bekasına sahid olması için İstanbul’da oturan Gülhane Hatt-ı h üm ayu nu nu tenkid
bütün elçilere de resmen bildirilsin. H e m e n edenler, onun biraz acele ve belli bir progra^
U lu Tanrımız hepimizi muvaffak buyursun m a bağlı olmayarak gelişi güzel hazırlandı­
ve bu kurulan kanunlara aykırı hareket ğını, b u yüzden tertipsizliğini ileri sürmüş­
edenler Ulu Tanrının lânetine uğrasınlar ve lerdir. B u düşünceler, az çok yerindedir.
ebediyyen kurtuluş bulmasınlar, Â m in (Gül- Ancak, Mustafa Reşid Faşanm , hazır H ü k ü m ­
hane Hatt-ı hüm ayunu: Başbakanlık arşivin­ darı ikna etmişken onun caymasına vakit
deki orijinalinden). bırakmadan Tanzim atm ilânını bir oldu bitti
şekline sokmak için pek acele ettiğini, iç ve
dış siyasî olayların da kendisini ayrıca böyle
Tanzimat fermanının getirdiklerinin davranmağa zorladığını, b u yüzden metnin
kaleme almışını kısa bir zam ana sığdırmak
ana hatları zorunda bulunduğunu un u tm am ak lâzımdır.
B u n a rağmen bu fermanda tatbiki düşünülen
Gülhane Hatt-ı hü m ayununun ilân ettiği her şey anlatılmış ve hiç bir şey unutulma-
prensipler şu şekilde hülâsa edilebilir:
1 — Osmanlı. memleketlerinde yaşayan
hangi din ve millete mensup olursa olsun
bütün tab’a can, ırz ve nam us garantisine
sahip olacaklardır.
2 — Herkes mülkiyet hakkına sahip b u ­
lunacak ve. bu hak ferdin lehine olarak dev­
W
let tarafından müdafaa edilecektir.
3 — Vergiler için belli ve âdil nisbetler
tayin edilecek ve vergi mükellefiyeti eşit
olacaktır.
4 — Askerlik hizmeti için belli bir süre
ve her .yerin nüfusu nisbetinde mükellefiyet
konulacaktır.
5 — Suç işlediği iddia olunanlar hakkın­
İ
da tahkikat açık olarak yapılacak ve bunlar
alenen m uh akem e edileceklerdir.
6 — K im se hakkında m ahkem enin kara­
rı (hükm ü) olmadan idam cezası tatbik olu-'
namıy a çaktır.
7 — M a h k û m olanların vârisleri veraset
hakkından m ahrum edilmiyeceklerdir.
8 — Bütün bunlar hakkında çeşitli din
ve milletlerden olan tab’aya eşitlik tanına­
Tanzimat için biri okunduğu yerde, diğeri
caktır.
Bayezid camii avlusunda dikilmesi kararla­
9 — İkinci M a h m u d devrinde kurulan şan, fakat projesi ancak onbes sene sonra
ve bazı teşriî ödevleri de bulunan Meclis-i yapıldığı haîde tahakkuk edemeyen
Vâlây-ı Ahkâm-ı Adliyenin bir taraftan âbidenin resmi

2985
 mıştır. Esasen b u ferm andan gaye, kabul
edilen prensipleri ilândan ibaretti. B u pren­
siplerin tatbiki için lâzım olan kanu n ve
nizamların hazırlanması da bir meclise ha­
vale ediliyordu.
A ncak, bütün bunlardan Osmanlı devle­
tinin o zam ana kadar ka nu n ve nizamlardan
m a h ru m bulunduğu mânasını çıkarmamak
lâzımdır. Devlet; Fâtih devrine kadar m e v ­
cut örf ve an’anelere göre idare olunurdu.
B u Örf ve âdetler ise muhit, zaman, ihtiyaç -
ve göreneklerin doğurduğu kaidelerin kısmen
din kurallarıyle birleşmesinden hasıl olmuş­
tu. B u n d a genel olarak O ğ u z töresinin de
b üyük etkisi vardı. Fatih, bütün bunları top­
layıp tasnif ve tensik ederek bir kanu n şek­
line soktu. Kavanîn-i Âl-i O s m a n denilen b u
kanun, memleketin Anayasası idi. Y a v u z
Selim ve oğlu K a n u n î Süleym an ise, devrinin
ve kendi görüşlerine göre daha ileri za m an ­
ların ihtiyaçlarını da gözönüne alarak bazı
değişiklikler ve ekler kattılar. B u anayasa­
nın dışında Osmanlı devletinde M edenî K a ­
nun, Ceza K a n u n u , Vergi ve Ticaret K a n u n ­
ları, İdarî kanunlar, Teşkilât kanunları da
mevcuttu. A n c a k bunlar bir tane olmayıp
her eyâlette o eyâletin hususiyetine göre
tedvin edilip ayrı kanunlar şeklindeydi.
Bunlar, u m u m î ve müşterek vasıfları haiz
olmakla beraber, tatbikat ve teferruatta
mahallî icaplara göre ayrı hususiyetler taşı­
yorlardı. Zira, Osmanlı devleti ayrı din,
m ezhep ve milletlerin yaşadığı ülkelerin bir
araya gelmesinden doğm a bir imparatorluk­
tu. Birbirinden çok zam an tam am en ayrı et­
nik, toplumsal, tarımsal, ekonomik vasıfları
olan b u ülkelerin aynı kanunlarla idaresine
im kân yoktu. Bunlar mahallî örf ve ihtiyaç­
lara cevap vermedikçe ne devlet ve ne de
tab’a için faydalı olamazlardı. B u yüzden
bilhassa yeni fetihlerle alm an memleketlerde
ekseriya Osmanlı idaresinden evvel mevcut
kanunlar kısmen ibka olunur, kısmen halkın
lehine olarak tâdil edildikten sonra tatbikine
d evam edilirdi.
Fetihler devri kapanıp imparatorluk
topluluğuna dahil ülkeler, b u topluluk içinde
uzun müddet bir arada yaşadıktan 'sonra
yavaş yavaş müşterek hususiyetleri çoğaldı.
Müşterek ihtiyaçları hasıl oldu. Ond o kuzu ncu
yüzyılda #ise, Macaristan, Erdel, Kırım, Besa-
rabya, Özi, M ora gibi bir çok yerler elden
çıkmış, müslüman tab’a n m yaşadığı yerlerin
nisbeti, hıristiyan tab’asının yaşadığı yerlerin
nisbetine göre süratle artmıştı. A ra d a n ge­
çen üç dört yüz yıl, bir çok alanlarda m a ­
hallî hususiyetleri ortadan kaldırmış bulunu­
yordu. imparatorluk artık her ülkesine şâmil
müşterek kanunlarla idare edilebilecek hale
gelmişti. B u yüzden, eyâlet kanunları esasen
unutulmuş, tatbikattan fiilen kalkmış olan­
ların yerini İdarî, tasarruflar almışti. İşte,
2986
İkinci M a h m u d devrindenberi başlayıp T a n ­
zimat'ça tamamlanan, b u ihtiyacın giderilmesi
ve idari tasarrufların yerine geçecek ve b ü ­
tün imparatorlukta yürürlü olacak kanunla*
rm hazırlanmasıdır.
İstanbul halkının durumu, yabancı
basının neşriyatı
Tanzim atm ilânı, İstanbul halkı arasında
sevinç uyandırmıştı. Onları sevindiren, k en ­
dilerine vadedilen huzurdu. Gayrı müslim-
lerin sevinci ise iki kat oldu. Müslümanların
devlet idaresi, askerlik ve tarım gibi işlerle
uğraşmalarına karşılık, nail oldukları bir çok
muafiyetlerden istifade ile ticaret, küçük en­
düstri ve esnaflık sayesinde son yüz yılda
imparatorluğun en kalkınmış zümresi onlar-
dı. Şehir ve kasabalarda yaşayanları b u sa­
yede orta refah seviyesinin üstüne çıkmış­
lardı. Hıristiyan köylü zümresi askerlikle
mükellef olmadıkları için son yüz yılda dur­
m adan devam eden savaşlara katılmamış­
lardı. B u yüzden köyleri daha m a m u r ve
kendileri daha refahlıydı. Tanzim at ise, on­
lara da can, m al ve ırz garantisi veriyordu.
Ayrıca, müslümanlardan farklı elbise giy­
m ek, şehir içinde ata binem em ek, gâvur diye
hakaretli şekilde anılmak gibi şeyler de orta­
dan kalkıyordu. Sonradan zam an zam an
ısdar edilen ıslahat fermanları ve nihayet
1876 anayasası arada tam bir eşitlik kurmuş,
bütün devlet memuriyetleri kendilerine açıl­
mış, eskiden müslümaıılar hakkında şahitlik­
leri bile kabul edilmezken m ahkem elerde
hâkimlik etmişler, b ü yük elçilik, nazırlık
.iTibi en yüksek memuriyetlere yükselmişler,
ayrıca cemaatleri için çeşitli imtiyazlar elde
etinişler, şeref ve haysiyetleri ile servet ve
refah içinde yaşamışlardır.
İkinci M a h m u d , saltanatı sırasında, vilâ­
yetlerdeki âyân adlı türedilere karşı çetin
bir mücadele açıp hepsini sindirmişti. Tan-
zimatm tatbikatından olarak yine kuvvetlen­
m e k istidadını gösteren b u züm reye göz aç­
tırılmamış, mütegallibe kılıklı valiler tepe­
lenmiş, vilâyetlerin İdarî ve malî işleri k u v ­
vetle m erkeze bağlanmış ve devlet gelirinin
onun b u n u n kesesine girmesine engel olun­
muştur. Tanzimat, imparatorlukta bir prog­
ram dahilind eyâlet eyâlet tatbik olunmuş,
rastlanan mahallî dirençler m utlaka kırılmış,
b u harekete karşı olanlar sindirilmiştir.
Tanzim atm ilânının, A v r u p a ’daki akisleri
çok müsbet olmuş; Londra, Paris ve Viyana
gazeteleri b u hareketi alkışlayıp, göklere
çıkarmışlardır. Gerçi Osmanlı devletinin v
düşmanları, Babıâlinin biraz sıkışınca tatlı
ıslahat vaadleri ile taahhütler altına girmek
ve güçlükler ortadan kalkınca bildiğinden
şaşmamak mesleğinde olduğunu ileri sürüp
b u yeni hareketin değerini düşürmek iste­
mişlerse de, Mustafa Reşid Paşayı yakından
tanıyan Batı devletleri onun şahsında bu
dâvanın beka ve istikrarını gördüklerinden
b u sefer b u isin ciddî ve kat’î şekilde ele
alındığına inanıyorlar ve Osmanlı devletine
itimad ediyorlardı. Nitekim Tanzimatin ilâ­
mından onbeş yıl sonra Çarlık Ru sya’sının,
imparatorluğun varlığına kasteden hareketi
karşısında birleşerek yardıma koşmuşlar,
birlikte savaşmışlar ve birlikte kazanılan
Kırım harbi sonunda Paris’de akdolunan
meşhur andlaşma ile Osmanlı devletini A v ­
rupa devletleri topluluğuna kabul edip ve
mülkî bütünlüğünü müşterek garanti altına
almışlardır. B u ise, geçen onbeş yıl içinde
b u dâvadan vazgeçilmediğini ve bazı durak­
lamalara rağm en işin yürüdüğünü görmele­
rinden ileri geliyordu.
Tanzim at aleyhtarlarınızı faaliyeti,
Reşid Paşanın azli ve uzaklaştırılması
Tanzimatin ilânı sadece Mısır meselesi­
nin halline yarayacağı için pek ses çıkarma­
mış ve işe karışmamış bulunan pek çok dev­
let rıcâli, b u iş sona erer ermez el altından
faaliyete geçmişlerdi. Evvelce Mısır mesele-
-- — „iarak on iki serte sonra 1850 de Brüksel’de basılan
ırası
'onz madalya. Büyüklüğü yedi santim çapında olan bu madalyanın
asili; '¡ndan İstanbul Arkeoloji müzesinde de mevcuttur.
sini naklederken yazdığımız gibi, Mustafa
Reşid Paşa, M e h m e d Ali Paşaya verilen ilk
ferm andaki şartların hafifletilmesini doğru
bulmamıştı. H albu ki Londra’da hazırlanan
protokolün imzası, bu fermanın M e h m e d Ali
Paşa tarafından kabulüne bağlı idi. O zam an
M e h m e d Ali Paşa, b u cihetlerin detiştiril-
mesini temin için Osmanlı Hariciye Nazırına
el altından görülmemiş rüşvetler teklif et­
mişse de, kabul ettirememişti. B u n u n üzerine
o da ilk imtiyaz fermanını kabul etmemekte
ayak diremiş ve yeni bir buhrana sebep ol­
muştu. B u sırada AvrupalIlarla fazla dost-
2987
luğu yüzünden mutaassıp güruhu Mustafa
Reşid Paşanın aleyhine dönm üş olduğu gibi,
Tanzimata taraftar olmayan devlet ricâli ve
hattâ b u arada Avusturya elçisi b u meselenin
halli için Paşanın azlinden başka çare bulun­
madığını Padişaha duyurm anın yolunu bul­
dular (Ali Fuad: Ricâl-i Mühimme-i siyasiye,
S: 9). B u zevatın M e h m e d A li Paşanın parası
ile hareket ettiği rivayet olunmuştur ki, bu
pek m ü m kü n dü r. Nihayet, daha onbeş gün
evvel Mısır meselesinde gösterdiği başarı do­
lay isiyle pırlantalı İmtiyaz nişanı ve bin altın
aliyye verilmiş olan Mustafa Reşid Paşa, ev­
velce kaydettiğimiz gibi Hariciye Nazırlığın­
dan azlolundu. Kendisi, Edirne valiliğine ta­
yin edildi. Yerine de Rifat Paşa getirildi (31
mart 1841). A ncak, Reşid Paşanın azli ile
Tanzimattan vazgeçildiği gibi bir düşüncenin
hasıl olmaması için Babıâliye gönderilen bir
Katt-ı hüm ayunla Tanzim at hareketinin y ü ­
rüyeceği bildirildi (Atâ Tarihi, C : 7, S: 6).
izze t M eh m e d Paşanın ikinci Sadareti
Mısır valisine verilecek olan İmtiyaz
fermanı yüzünden Sultan Abdülm ecid tara­
fından politik mülâhazalarla Hariciye N e z a ­
retinden azledilen Mustafa Reşid Paşa, tayin
edildiği Edirne valiliğine gitmemişti. O n u
çok takdir eden Abdülm ecid, iki sene son­
ra arzusunu yerine getirip Paris elçiliğine
gönderdi. Mustafa Reşid Paşa b u suretle
uzaklaştıktan sonra İstanbul’da en nüfuzlu
kimse olan onun rakiplerinden Serasker Rıza
Paşa kaldı. Sadrıâzam M e h e m d E m in R a u f
Paşa bile onun nüfuzuna baş eğmişti a m m a,
devrimciler ile yapmış olduğu işbirliği u n u ­
tulmamıştı. Serasker Rıza Paşanın ısrarı
.üzerine ihtiyarlığı ve artık istirahate m uhtaç
bulunduğu bahanesiyle azledilip eski Sadrı-
âzamlardan Dârendeli İzzet M e h m e d Paşa,

Rıfat Pa-a
ikinci defa olarak b u m a k a m a getirildi (4
aralık 1841).
İzzet M e h m e d Paşa, Tanzimattan evvelki
gibi bir Sadrıâzam olmak iddiasmdaydı. İşe
başlar başlamaz ilk olarak Mustafa Reşid
Paşanın adamlarından olup onun yerine
Hariciye Nezaretine getirilen Rıfat Paşayı
azil ile b u m a k a m a Sarım Efendiyi tayin
ettirdi. B u n a benzer başka icraatı ile m u h a ­
fazakârların gözüne girdi ise de, Sadarete
gelmesiyle birlikte huzursuzluklar ve hattâ
bazı karışıklıklar başladı. Y e m e n tarafına
Sırp Knezi Miioş Obronovic
2988
sevkedilen K ü tahya ve Karahisar. bölgeleri
redif erleri, isyan ederek memleketleri tara­
fında savaşmak . istediler. Hareket, şiddetle
bastırıldı. M es’uller m a h k em ey e verilip şid­
detli cezalara çarptırıldılar. A y n ı şekilde,
L ü b n a n ve Cebel-i D ü rü z’de kargaşalıklar
çıktı. B u n u n üzerine M îr K asım azledilip
Macarlı Ö m e r Paşa, Cebel E m in i tayin edildi.
T anzim atm tatbikinde yalnız mutaassıp
yobaz güruhu ile menfaatleri bozulan bir
kısım devlet ricâli memnuniyetsizlik göster­
mekle kalmıyor, ne gariptir ki b u suretle
eskiye nazaran durumları düzelen hıristiyan
tab’a n m da muhalefetine uğruyordu. M üslü­
manlarla aynı haklara sahip olmak, onları
birdenbire şımartmıştı. Şimdi, daha heyecanlı
idiler, imtiyazlarının genişletilmesi, onları
daha fazlasını istemeğe şevketmekten başka
bir işe yaramamıştı. Kendisini ortodokslarm
hâmisi ilân ve Edirne muahedesiyle b u h u ­
susta bazı haklar elde etmiş bulunan Rus
Çarı bun dan istifadeye hazırlanıyordu. O s ­
manlI memleketlerinde yaşayan çeşitli mîl­
letlere m ensup bütün ortodokslar da onu
hâmî bilerek müracaatta bulunuyor, katoük-
ler aynı şekilde Fransa’ya ve sayıları gittikçe
artmakta olan protestanlar ise İngiltere’ye
başvuruyorlardı. B u arada Ruslar kendisin­
den m e m n u n bulunmadıkları Sırp K nezi
Miloş’u istifaya m ecbur ederek yerine M ihal
adlı birisinin getirilmesine m uvaffak olmuş­
lardı. B u , Rusya’nın Tanzimattan sonraki ilk
müdahalesiydi. Halbuki Sırb halkı Miloş’dan
m e m n u n d u . Nitekim M ihal’in zalim idaresine
ancak iki yıl kadar dayanabilip sonunda onu
koğmuşlar ve yerine K a r a Yorgi soyundan
Aleksandr’m knezliğini temin etmişlerdir.
B u n d a n dolayı da Sırbistan’da Obrenoviç ve
K a r a Yorgi hanedanları arasında b ü y ü k re­
kabet doğmuş, Rusya ile Avusturya ayrı/ta­
rafları tutarak b u rekabeti körüklemişlerdir.
B u haller Bulgaristan’a da sirayet edip ayak­
lanma alâmetleri belirince, devlet kuvvetleri
düzeni iade ettiler. Rusya; b u n u da bahane
ederek müdahalede b ulun m ak istediyse de
m ey da n verilmedi.
M ehm ed Emin Rauf Paşanm tekrar
Sadarete gelmesi, Mısır valisine
rütbe verilmesi
Abdülm ecid, İzzet M ehm ed Paşanın
sadrıâzamlığmdan m e m n u n kalmamıştı. O n u n
aslında Tanzimat hareketine taraftar olmadı­
ğını daha evvel bilmiyordu. Lâkin, hâdise­
lerin inkişafı ile d u r u m u kavrayarak Sa da ­
reti dokuz ayı doldurmadan azledip yerine
evvelce ihtiyarlığı ve istirahate ihtiyacı baha­
nesiyle uzaklaştırılan M e h m e d E m in R a u f
Paşa dördüncü defa olarak b u m evkie geti­
rildi (30 ağustos 1842). Zaten Padişahın ne
zam an başı sıkılsa R a u f Paşayı Sadarete dâ- Paşa devlette en kudretli iki şahıs haline gel­
vet ederdi (A b d u r ra h m an Şeref: Tarih m u ­ mişler, bütün iktidarı aralarında paylaşarak
sahabeleri, S : 8). O n d a n boşalan Meclis-i devlet idaresini tam am en ellerine almışlardı.
Vâlâ Başkanlığına da Halil Rifat Paşa tayin Abdülmecid, bilhassa Rıza Paşanın tahakkü­
olundu. m ü n den bıkmış olduğu gibi, Tanzimatı da
Mısır meselesi hallolmuş, M e h m e d Ali ciddiye almadığını hissediyordu. Nihayet,
Paşa, devlete tam a m en baş eğmiş bulunuyor ikisini birden azledip Meclis-i Vâlâ Reisi
ve b u uysallığı d evam ederek yeni gaileler Süleym an Paşayı Seraskerliğe ve eski Maliye
çıkarmıyacağı anlaşılıyordu. Kendisini büs­ Nazırı Nafiz Paşayı yine Maliye Nazırlığına
bütün m e m n u n ve tatmin etmek için H ü ­ tayin etti (18 ağustos 1845 - 14 şaban 1261).
küm dar tarafından Sadrıâzamlık rütbesi ve­ Seraskerin azli, b ü yü k bir hayret u y a n ­
rilip b una m ahsus nişan bir Hatt-ı h ü m a ­ dırdı. İkbali gözleri o kadar kamaştırmıştı ki,
yunla Mısır’a gönderildi (Lûtfî Tarihi; C : 7, azlini duyanlar birbirlerinin kulağına b ü yü k
S: 46). bir ihtiyatla: «D u y d u n u z m u ? Serasker azl-
olunmuş... am m a! benden d uym uş olmayın!»
diye fısıldamışlardı. Kendlisi h e m Serasker,
Padişahın yurd içi tetkik gezisi h e m de M ab ey in Müşiri olarak ikbalinin en
üst kademesine çıkmış bulunuyordu. Sadrı-
Osmanlı hükümdarları yüz yıldan fazla
âzam M e h m e d E m in R a u f Paşa, mücadele
bir zam andanberi yine İstanbul’a ve hattâ sa­
edemiyeceğini anlayıp ona baş eğmiş d u r u m ­
raylarına kapanmış durumdaydılar. A b d ü lm e ­
daydı. Esasen ihtiyarlamış ve her türlü m ü ­
cid, yurd içinde bir geziye çıkarak memleketi
cadele kabiliyetini kaybetmiş, mevkiinde bir
az çok tanımak ve b u münasebetle geniş halk
kukla haline gelmişti. B u sırada H ü k ü m d a ­
kitleleriyle biraz daha yakından temas ede­
rın kardeşi veliahd Abdülâziz Efendi, tahsi­
bilmek arzusunu gösterdi. B u n u n üzerine,
satının arttırılmasını isteyen yazılı bir rica-
kendisi için hazırlanan Eser- iCedid adlı v a ­
n am e sunmuş, Abdülm ecid de b u n u n altına
pura binip yola çıktı, evvelâ İzmit’e gitti (25
muvafakatini yazıp iade etmişti. B u tezkere­
haziran 1844). Buradaki fabrikaları, resmî
nin veliahde, M abeyin Müşiri sıfatiyle Rıza
daireleri gezdi. Bir kaç gün kalıp memurlara
Paşa tarafından geri verilmesi gerektiği hal~
ve halkın ileri gelenlerine rütbe ve nişanlar
de, Rıza Paşa onu getirenle iade edince veli­
dağıttı. Halkın fakir kısmına ve çocuklara
ahd bun dan alınıp ağabeysinin huzuruna
ihsanlarda bulundu. Sonra • aynı vapurla M u ­
danya’ya doğru yola çıktı. O rad a karaya çı­
karak Bursa’ya kadar gidip ecdad türbelerini
ziyaret etti. B u ra d a da rütbe, nişan ve ihsan­
lar dağıtıp bilhassa halkla m ü m k ü n olduğu
kadar temasta bulundu. M u d a n y a ’ya dönüp
yine vapura binerek Çanakkale Boğazından
çıkıp Midilli ile bazı adaları gezdi. A y n ı za­
m a n d a Boğazdaki kalelerin tahkimatını göz­
den geçirdi. Y i n e halkla görüştü. Sonra Geli­
bolu’y a ve oradan İstanbul’a döndü (T a k ­
vim-i Vakayi, S : 271).

Arnavutluk isyanı
Arnavutluğun, K e g a lık bölgesinde bir
isyan çıktığı ve bastırılamadığı haberi gel­
mesi üzerine Ru m eli ordusu müşiri Reşid
Paşa ile R u m eli valisi Said Paşaya gerekli
emirler verildi. Asker sevkedilip bir çok çar­
pışmalardan sonra daha ziyade eşkiya m a h i­
yetinde olan âsiler' dağıtıldı. ' Sergerdeleri
yakalanıp İstanbul’a gönderildi. Ötedenberi
yağmaladıkları şeyler, halka geri verildi.
Y e n i mülkî ve adlî teşkilât yapıldı. D e b re’de
de baş gösteren kargaşalıklar süratle bastı­
rıldı. Dört yüzden fazla eşkiya öldürüldü
(1844).

Rıza Paşanın Seraskerlikten azli olayı

H a lk arasında «Cihan Seraskeri» diye
anılan Rıza Paşa ile Maliye Nazırı Safvetî Cihar» Seraskeri diye m aruf Rtza Paşa

2989
çıkmiş ve Seraskere bu kadar yüz verilme­
sinin doğru olmadığını söylemiş, huzurda
bulunan damad Fethi Paşa da onu destekle­
mişti. Esasen bir kaç gün evvel Vükelâ M ec ­
lisinde bir mesele görüşülürken Sadrıâzam
işi hükümdara sormayı doğru bularak:
«Acaba bu hususta irade nasıldır?» de-
yince_ Rıza Paşa:
«İrade benim dediğimdir!» sözünü ağzın­
L Ü B N A N M ESE LESİ, D Ü R Z Î - M A R U N Î R E K A B E T İ , A V R U P A
D E V L E T L E R İ N İ N İLGİ V E M Ü D A H A L E L E R İ , D İ Ğ E R ÇEŞİTLİ
OLAYLAR
Tanzimatm ilânından sonra Osmanlı
devletinin çeşitli bölgelerinde meydana gelen
karışıklık ve kargaşalıkların hepsi devlet
kuvvetleri tarafından bastırılmış, bunlardan
yalnız bir tanesi, Lübnan ayaklanması ya­
bancı müdahaleye yol açmıştır.
Lübnan eyâletinin merkezi olan Cebel-i
Lübnan (Lübnan dağı) Ötedenberi türlü din,
mezhep ve ırklara mensup kimselerin bir
arada oturduğu huzursuz bir bölgeydi. B u
ahali, başlıca iki kısma ayrılmıştı:
1 — Aralarında pek az Sünnî müslüman
bulunan Dürzî, Mutvalî, Nuseyrî, İsmailî gibi
olan zümre.
2 — Marunî ve Katolik R u m (Melkit)
cemaatlerine mensup olan Hıristiyan zümre.
Bunlardan, birincilerin en mühimi Dür-
zîler ve İkincilerin en mühimleri Marunîler-
di. Bunlar, pek eski zamanlardanberi yarı
müstakil yaşamağa alışmış oldukları için,
devletin yüksek hâkimiyetini kabul etmek
W^ÆÊÊÈÈÈk
m m
Damad A hm ed Fethi Paşa
2990
dan kaçırmış ve bu da Padişahın kulağına
gelerek canını sıkmıştı. Rıza Paşa gerçi
«irade benim' dediğim gibidir» dem ek istemiş
ise de, sarayda kurduğu sıkı disiplinden
m em nun bulunmayan Abdülmecid’in yakın­
ları işi ona başka türlü aksettirmişlerdi. B ü ­
tün bunlar birikince, nihayet Seraskerin az­
line ve K o n y a ’ya sürgün edilmesine sebep
oldu (Lûtfî Tarihi, C : 8. S: 29).
şartiyie Osmanlı idaresi de Cebel halkının iç
işlerine karışmamış, her yıl maktu bir vergi
almakla iktifa etmişti.
Cebel halkı, buraya Havran’dan göçmüş
ve sonra hıristiyan olmuş Şihabî ailesi tara­
fından bir nevi muhtariyetle idare edilmek­
teydi. Yılda devlete verilen vergi 2650 kese­
den ibaretti. Şihabîlerin reisi ve L ü b na n hâ­
kimi olan Mır Beşir, Osmanlı -Mısır sava­
şının sonlarına doğru azledilip yerine oğulla­
rının en kabiliyetsizi M ir Kasım tayin olun­
muştu. Mîr Beşir, gerçi devletin tarafını tut­
muşsa da bazı şüpheli halleri sezilmiş ve
Mısır meselesinin hallinden sonra b u sefer
onun ayaklanıp istiklâl sevdası peşine düş­
mesi muhtemel görüldüğü için azlolunmuştu.
Esasen gayet sert, gaddar ve zalim bir kimse
olduğu için Lübnanlılar da kendisini pek
sevmezlerdi. Mîr Kasım ise son derece basi­
retsiz bir zat olduğundan L ü b na n ’ı iyi idare
edemiyordu. B u sırada memleketin büyük
bir derdi vardı. Mısır savaşı sırasında İbra­
him Paşa burasını işgal ettiği zam an yıllık
ikinci M ah m u d ’un kızı ve Fethi Paşa zevcesi
Atiye Sultanin bir çocukluk resmi
 Vergiyi 6500 keseye çıkarmıştı. Lü b n a n ’ın
bunu ödemesine imkân yoktu. Cebren yapı­
lan bir tahsilât halkı perişan etmişti. Esasen
Lübnanlıların İbrahim Paşaya isyan ederek
Osmanlı devleti tarafına geçmeleri bu yüz­
dendi. Mısırlılar buradan çekildikten sonra
Akkâ valisi M eh m ed Selim Paşa, Tanzimatm
esaslarına uygun şekilde bütün cemaat ileri
gelenlerinden mürekkep bir divan kurdu.
Bun u n reisi, Lübnan hâkimiydi. Bölgenin
bütün idaresini bu divan yürütecekti. B u sı­
rada M ehm ed Selim Paşa ilk iş olarak yıllık
vergiyi 3500 keseye indirdi. Lâkin Lübnanlı­
lar devlete başvurup savaşta çok ezildikleri­
ni ve İktisadî düzenlerinin bozulduğunu ileri
sürüp bu verginin eski haddi olan 2500
ye indirilmesini rica ettiler. Ancak,
hâzinesi de büyük bir darlık içinde bulundu­
ğundan Lübnanlıların bu isteği kabul olun­
madı. Bun u n üzerine Dürzîler çeteler teşkil
edip Marunîlere hücum ettiler. Hıristiyan
köyleri yağma edildi, yakılıp yıkıldı (1841).
Böylece, iki cemaat arasında esasen mevcut
bulunan nefret ve düşmanlık bu baKane ile
patlak vermiş oluyordu. Dürzîler, bununla
da iktifa etmeyerek Mîr Kasım ’ı, Deyrul-Ka-
m erdeki konağından kaldırıp, hakaretlerle
sokaklarda sürüklediler. Dürzîlerin bu gale­
yanına sebep, daha evvel vergileri topla­
Dürzi’ler topluluğundan bir görünüş
makla görevli mutavassıtların hıristiyanlar-
dan seçilmesi ve onların kendi mezhepdaşla-
rmı kayırıp müslümanlardan zorla fazla tah­
silât yapmalarıydı. Selim Paşa, iki tarafa da
nasihatlerde bulunduysa da dinletemedi.
Bun u n üzerine zor kullanmak mecburiyetin­
de kaldı.

Fransa’nın müdahalesi

Üçüncü Selim zamanında giriştiği hare­

Marunî’ler topluluğundan b^r görünüş
kâtta muvaffak olamayıp Suriye ve Mısır­
dan atılmış olan Fransa’nın hâlâ bu toprak­
larda gözü bulunduğu için taarruza uğrayan
katoiikleri himaye bahanesiyle hemen işe k a ­
rıştı. Ona, diğer devletler de katıldılar. İs­
tanbul'da bulunan elçileri Babıâlîye m üra­
caat ederek işin tatlılıkla ve kan dökülme­
den sonuçlandırılmasını istediler. Bun u n
üzerine o sırada Serasker bulunan Mustafa
Nuri Paşa meseleyi hal için hususî bir m e ­
muriyetle ve geniş yetkilerle Beyrut'a gön­
derildi. Mustafa Nuri Paşa, ilk iş olarak
idaresiz bir zat olan Mîr Kasınfı azledip,
Dürzîler Marunîlere ve Marünîler Dürzîlere
tâbi olmak istemediklerinden evvelce ka y ­
dettiğimiz gibi Macarlı Mirliva Ö m er Paşayı
Lübnan Emîri tayin etti. B u suretle L ü b ­
nan'ın muhtariyeti ortadan kalkmış oluyor­
du. B u tedbir, bir müddet için ortalığı yatış­
tırmış oldu (Lütfî Tarihi, C : 7, S: 34). Hattâ,
bu halin devamı da pek muhtemeldi. Ö m er
Paşa, iki cemaat hakkında tarafsızlığını m u ­
hafaza ettikçe büyük ihtilâfların çıkması

2991
 beklenemezdi. Ancak, burada s ü k u n e t i n geri
gelmesinden biç de m em n u n kalmamış olan
Fransa, bu usulün Lüb nan muhtariyetine son
verdiğini ileri sürüp Rusya ile birlikte bir
daha müdahalede bulunarak eskisi gibi Şiha-
bîlerden bir emîr tayinini istedi. B u, Dürzî-
ierin bir daha M arunî hâkimiyeti altına gir­
mesi dem ek olacağından kabul edilmedi. B u ­
n u n üzerine ortalama bir hal çaresi arandı
ve bulundu. Macarlı Ö m e r Paşanın görevine
son verilerek Dürzi ve Marunîlerden birer
kaym akam seçildi ve Lü b n a n halkı, bunlar
arasında âdeta ikiye bölündü (1842). Lâkin,
b u çare yine iki tarafı m em n u n edemedi.
Çünkü, Dürzî ve Marunîler, Lü b n a n ’ın bir
çok yerlerinde karmakarışık o lara k. otur­
maktaydılar. B u n u n için meselenin coğrafî
bir taksim ile halli imkânsızdı. Sayda valisi­
ne tâbi bulunacak ve j^alnız din esasına göre
ayrılmış cemaatleri temsil edecek olan kay­
makamların üstelik yetki ve görevleri tama­
m e n belli değildi. B u yüzden, b u idare tar­
zının kurulması ile birlikte ihtilâlflar başla­
mış ve Lü b n a n meselesi kısa zam anda devle­
tin başına gaile olmuştur.
Fransız -İngiliz rekabeti, olaylar ve
Babı âlinin tutumu
Lü b n a n meselesine İngiltere, Fransa,
Rusya, Prusya ve Avusturya müdahalede
bulunmuşlardı. Bunlar içinde, bu bölgede
menfaatleri en ziyade çatışan Fransa ile
İngiltere idi. Fransa Marunİleri, İngiltere
Dürzîleri tutmakta idi. Huzursuzluğun deva­
mı üzerine bu sefer Derya Kapdanı Halil
Rıfat Paşa gönderildi (1843). Halil Rıfat
Paşa, Dürzî ve M arunî kaymakamların görev
ve yetkilerini ve nüfuz sahalarını belirtip
sınırlandırmağa çalıştı. İki cemaatin karışık
olarak oturdukları bölgelerde ise her biri
için kaym akam vekillikleri ihdas edildi. Neti­
cede her cemaat kendi işini kendisi görüp
diğer cemaate mensup kimselerin müdahale­
si r Dürzî Em iri sarayı
2992
sine uğramıyacaktı. Fakat, müdahaleci dev­
letlerin el altından yaptıkları kışkırtmalar,
yeniden karışıklıklara ve kanlı hâdiselere
sebep oldu. Dürzîler, Marunîlere hücum etti­
ler, iki Fransız manastırı basıldı, bir papaz
öldürüldü. Böylece, Halil Rıfat P aşan m b ü ­
tün gayretleri boşa gitmiş oldu. Kendisi geri
döndükten sonra beş devlet Babıâliye m üş­
terek bir tebliğde bulunup karışıklıklara son
verilmesini istediler. B u n u n üzerine Hariciye
Nazırı Şekib Efendi, 14 eylül 1845 tarihinde
Beyrut’a vardı. D u r u m u inceledikten sonra
karışıklık çıkaran ve kanlı hâdiselere sebep
olanların mutlaka tenkili gerekeceğini, yoksa
bu olayların sürüp gideceğini anlayarak B e y ­
rut’taki beş devlet konsoloslarını topladı ve
kendilerine askerî harekât başlayacağından,
zarar görmemeleri için Cebel’deki tab’alarmı
geri çekmelerini bildirdi. Fransız konsolosu
Pujad b u teklifi ancak yerlerinden yurdla-
rm dan olacak Fransız tab’asmın b u yüzden
uğrayacakları zararın tazmini şartiyle kabul
edebileceğini, ayrıca yağmalanan Fransız
manastırları dolayısıyle de tazminat verilme­
sini ve öldürülen papazın katili olduğu iddia -
siyle Şeyh H a m m u d E b u N e k e d ’in cezalan-
■dırılmasmı istedi. Fransız elçisi Burkeney de
Babıâliye bir nota vererek aynı talepleri
ileri sürdü; hattâ tercümanını Babıâliye gön­
derip eğer istekleri kabul edilmezse sefaret­
haneyi terk ile devletinin talimatını Boğazda
bekleyeceğini bildirdi (Lûtfî Tarihi, C : 8,
S: 50).
Babıâli, Şekib Efendiden henüz beklenen
rapor gelmediğinden elçiye cevap vermedi,
A n c a k durum u Hariciye Nazırına bildirdi.
Şekib Efendi ise, Cebel’in merkezi olan"
Deyrül-KamerJe gidip burada Arabistan or­
dusu Müşiri Nam ık Paşa ile görüştü. İlk iş
olarak muhtelif unsurların birbirlerini kır­
malarına engel olmak maksadıyle halkın
elinde bulunan silâhların toplanmasına k a ­
rar verildi. B u n u n temini için de yirmi dört
tabur piyade v e . bir süvari müfrezesi ile
Cebel bölgesi askerî işgal altına alındı. Şekib
Efendi b u n u arapça bir beyannam e ile halka
bildirdiği gibi, son karışıklıklarda suçlu gö­
rülenlerin affedileceğini, 1841 karışıklıkla­
rında vukua gelen zararların devlet tarafın­
dan ödeneceğini, b undan sonra her cemaa­
tin vergilerinin kendi vekilleri vasıtasıyle
toplanacağını ilân etti ise de, bilhassa F ran ­
sızların el altından yaptıkları kışkırtmalar
yüzünden Marunîler silâhlarını teslim etme­
diler. Dürzîler de hem en onlara uydular. B u
yüzden bir çok hâdiseler çıktı. B u n u n üze­
rine Dürzî ve M arunî kaymakamları ile iki
tarafın ileri gelenlerinden bir çoğu halkı
mukavemete teşvik suçu ile tevkif edildiler.
Alaylı bazı subaylar, silâh toplanması sıra­
sında şiddetli davrandılar. Bir kısım halk,
bu arada mallarının da yağm aya uğradığını
Mustafa Reşid Paşa

(Mufassal Osmanlı Tarihi tablosu - N o : 51)

iddia etti. Bir manastır tecavüze uğrayıp maddelik bir beyanname neşredip L ü b n a n ’ın
papazları hakarete m aruz kaldılar. Nam ık idaresini en Uygun esaslara bağladı. B u sa­
Paşa, gayet enerjik hareket ederek buna yede bu bölge on dört yıl kadar sükûn içinde
sebep olanları da tevkif edip harb divanla­ kaldı.
rına verdi. BÖylece de olayların tekerrürü­ Şekib Efendinin neşrettiği beyannamenin
nün önüne geçti. esasları şunlardı:
1 — Cebel-i L ü b na n bir Dürzî ve bir
Fransa’nın fiilî müdahalesi* meselenin Marunî kaymakamlığına ayrılacaktır.
kapanması 2 — Bu kaym akam lar Sayda valisine
tâbi bulunacaklardır.
B u münferit olaylar, müthiş iftiralara 3 '— Ahalisinin çeşitli cemaatler halinde
yol açarak A v ru p a ’da kıyametlerin kopm a­ karışık olarak yaşadıkları yerlerde azınlık
sına sebep oldu. Türklerin Dürzîlerle birlikte halinde olanlar için birer k a ym a k am vekili
hıristiyanları katliâma başladıkları ileri sü­ bulunacak, vergiler bunlar vasıtasıyle topla­
rülüyordu. B u sırada, silâhını teslim etmek nacaktır.
istemeyen bir M arunî tevkif edilmişti. K e n ­ 4 — H e r kaym akam ın maiyetinde on iki
disi, Fransız konsolosluğu tercümanının kar­ üyeden mürekkep karm a bir meclis buluna­
deşi ve ayrıca kâtibi olduğu için Fransa he­ caktır.
m en onun m evkuf bulunduğu Cüneyye’ye bir
5 — B u meclislerin İdarî, adlî ve malî
savaş gemisi gönderdi. Kasabayı topa tut­
yetkileri olacaktır.
mak, karaya asker çıkarmak gibi lüzumsuz
6 — H e r meclisin on iki üyesinden bir
ve uygunsuz taşkınlıklarda bulundu. Ö bür
tanesi reis vekili ve ka y m a k am vekili sayı­
konsoloslar bile bu hareketi doğru bulm a­
dılar. lacaktır, her mecliste Müslüm an, Dürzî, M a ­
runî, Katolik, R u m ve Melkit R u m cemaat­
Şekib Efendi böyle patırdılara papuç lerinden ikişer ve Mutvalî ve Nuseyrî ce­
bırakacak gibi değildi, işine devam etti. N e maatlerinden birer mümessil bulunacaktır.
çare ki aleyhinde bir kam panya açıldı. Hattâ
7 — Lübnan, delvet hâzinesine yılda
h u dâvada Osmanlı devletini tutan A v u s­
maktu olarak 3500 kese vergi verecektir.
turya Başvekili Meternih (Metternich) bile
8 — Vergiler, mükelelflerin malî yetki­
Viyana elçisi Nafi’ Efendiye:
lerine göre tahsil olunacaktır.
«N e yapıyorsunuz? Fransa’nın Beyrut
konsolosunu niçin tevkif ettiniz?» diye sor­
m uş ve Nafi’ Efendi tevkif edilenin Fransız
konsolosu değil, Fransa tab’asından bile ol­
m ayan bir arapça kâtibi olduğunu söyleyince
şaşıp kalmış, inanm ak istememişti. N e çare
ki, Şekib Efendinin gösterdiği metaneti
Babıâli gösteremiyerek gevşemeğe başlamış­
tı. Hariciye Nazırına şiddetli hareket edilme­
yip şikâyeti mucip olacak her şeyden vazge­
çilmesi bildirildi. Şekib Efendi ile N am ık
Paşa verdikleri cevapta olayların pek m ü ­
balâğalı aksettirildiğini, silâh toplanmasına
devam edileceğini, çünkü bun un mutlaka
lüzumlu bulunduğunu, hattâ gerektiğinde
zor kullanarak bu iş tamamlanmazsa iki ce­
maatin savaşma engel olunamıyacağıhı, kay­
makamlarla ileri gelen kimselerin tevkifinin
bir misafirlik şeklinde olduğunu, nihayet bu
icraat yarıda bırakılırsa bir daha b u bölgede
devlet nüfuzunun kurulamıyacağını açıkça
bildirdiler.
Şekib Efendi buna rağmen Hariciye N e ­
zaretinden azledilip Londra elçiliğine tayin
olundu. Hariciye Nezaretine ise, bu sırada
Paris elçisi bulunan Mustafa Reşid Paşa ge­
tirildi (18 ekim 1846). Şekib Efendiye kay­
makamları serbest bırakması ve silâh topla­
m a işinden vazgeçip meseleyi tatlıya bağla­
ması emrolundu.
Şekib Efendi, son bir hizmet olarak sekiz Şekib Efendi

2933

i
Mecid devrinde İki hâdise
1844 de İ s t a n b u l ’ a gelen Comasgi (Komasgİ)
adi e İtalyan, Haydarpaşa ve sonra Taksim’de
balonla iki uçuş yapmış ve yine Haydarpaşa-
aaki üçüncü uçuşunda kaybolmuştur.
uçuşlar h a l k ı n büyük alâka ve heyecanım
mucip olmuştur.
1851 de de Feyzi Barî adlı buharlı gemi­
miz İngiltere’ye kadar gitmiştir.
Padişahın ikinci yurdiçi tetkik gezisi
ve direktifleri
Abdülmecid, b u sefer de Rum eli tarafla­
rında bir inceleme gezisi yapmağa karar
vermişti. 29 nisan 1846 çarşamba günü İstan­
bul’dan hareket ederek Yeşilköy’de iki gün
kaldı; hava muhalefetinden deniz yolculu­
2994
ğundan vazgeçip karadan V arn a’ya kadar
giderek deniz yolu ile yine İstanbul’a döndü
(Vesaik-i Tarihiye, S: 33-34). B u gezide edin­
diği intihalara göre aşağıda yazılı işlerin
acele olarak ele alınmasını Sadrıâzama bil­
dirdi;
1 — Meriç nehrinin tesviyesi ve İnoz
limanının temizlettirilmesi.
2 — Edirne, Rusçuk ve Ziştova g üm rük­
lerinin ilgası.
3 — Taşralarda hububattan ve her nevi
erzakla hayvanlardan alm an ihtisap vergisi­
nin kaldırılması.
4 — Taşralarda zaptiye (polis) erlerinin
hem yetişme, h em de sayı bakımlarından ki­
fayetsiz olmaları göze çarptığından bunların
hemen. ıslahı.
5 — Silistre köylerinde hayvan hastalığı
çıktığı için büyük zarar gören halka gerekli
yardımın yapılması.
6 — H e r tarafta ' cehaletin kaldırılması
için gerekli tedbirlerin alınması.
Mısır valsi M eh m e d Ali Paşanın İstan-
bul’a gelzşi ve oğlunun Londra’yı ziya­
reti, Süveyş kanalı fikri
1846 yılının en m ü h im olayları şüphesiz
ki Mısır valisi M e h m e d A li Paşanın İstan­
bul’a gelerek Abdülm ecid’i ziyaretidir. O n u n
böyle bir arzusu bulunduğu haber alınınca
H üküm darın yakınlarından Serkurena Ham-
di Bey, hem en Mısıra gönderilip M e h m e d
Ali Paşa Padişah tarafından resmen dâvet
olundu. M e h m e d Ali Paşa onunla birlikte bir
vapura binip İstanbul’a geldi (19 tem m uz
1846). Kendisine tahsis olunan F er’iye sara­
I
yına indi. H ü k ü m d a r ve devlet ricâli tara­
fından büyük misafirperverlik gösterildi. Bir
çok defalar Padişahın huzuruna çıkarak gö­
rüşüp iltifatlara m azhar oldu. Valide Sultan
ile Esm a Sultan ve vükelâ taraflarından ken ­
disine parlak ziyafetler verildi. Nihayet,
İstanbul’da 29 gün kaldıktan sonra Ram azan
aym a bir kaç gün kala M e h m e d Ali Paşa
izin isteyip refakatinde yine H a m d i B ey b u ­
lunduğu halde Mısır’a döndü. B u sırada b ü ­
Bu
y ü k oğlu ve kendisinden sonra Mısır valisi
namzedi bulunan İbrahim Paşa da Lo ndra’da
İngiltere Başbakanı ile görüşüyordu (Lûtfî
Tarihi: C : 8, S: 112).
M e h m e d Ali Paşanın İstanbul’a gelişi
öyle basit bir hâdise değildir. Kendisi daha
evvel devlete isyan etmiş, hattâ devlet ordu-
larıyle savaşmıştı. İkinci M a h m u d devrinde
dâvet olunsa bile her halde kafiyen gelmi-
yeceği devlet merkezine bu sefer kendisinin
gelmeyi arzu edişi Mustafa Reşid Paşanın
büyük bir muvaffakiyetidir. O n u n aldığı ted­
birler sayesinde Mısır meselesi süratle hal-
olunmuş, M e h m e d Ali Paşa istediği imtiyaz-
 Abdiilmecid zamanında bazı sahalarda
Abdülmecid zamanın da, tanzimat
devrimi prensiplerinin tatbiki için ev­
velâ Meclis-i Tanzim at kuruldu. B u
meclisin kararları da tatbik kabiliyeti­
ni haizdi.
1845 yılında Meclis-i vâlâca verilen
bir karar üzerine T an zim atm ve mül­
kî ıslâhatın tatbiki için her bölgenin
ihtiyaç ve hususiyetlerini yakından ta­
nım ak maksadıyle her memleket halkı­
nın işe yarar ve itimat olunurlarından
iki kişi seçilerek İstanbul’a gönderile­
ceklerdi. Bunların yol paraları mahalli
mal sandıklarından ödenecek ve İstan
bul’da büyüklerin konaklarında misa­
fir edileceklerdi. Sonra bunlar Meclis-i
vâlâ üyeleriyle birlikte toplanarak
memleket meselelerini, mahallî ihtiyaç­
ları görüşüp karara bağlayacaklardı.
B u karar hususî varaklar bastırıla­
rak yurdun her tarafına duyuruldu.
B u n u n üzerine her yerin ileri gelenle­
rinden aklı başında ikişer kişi seçilerek
İstanbul’a gönderildi. Hepsi devlet ri- j
calinin konaklarında- misafir edildiler,
Sonra Meclisi vâlâya davet edilip bir
arada toplanılarak bölgelerinin duru-
m u ile muhtaç olduğu İslâhat hakkın-
da kendilerine sorulan sualleri cevap-
landırdılar. B ü tü n bunlar m untazam an
zabıtlara geçtikten sonra, her eyâlette
devlet merkezinden birer geçici meclis
gönderilmesine ve mahallî istek ve ih- \
tiyaçlarm bunlar tarafından tetkik ve
tesbit edilerek Bab-ı âlîye bildirilmesine
karar verildi. Her mecliste askerî, sivil
ve ilmiye memurlarından birer m ü ­
messil bulunacaktı. Anadolu ve Rume-
linin bazı vilâyetlerinde Mecalis-i ima-
riye, yani İmar Meclisleri denilen b u
meclisler hem en kuruldu. Her meclise
bir de kâtip tayin edilerek gerekli ma-
aşlar da tahsis edildi.
B u şekilde ilk kurulan meclisler,
şu bölgelerde hem en faaliyete geçtiler:
Konya, Hüdavendigâr ve Bolu, Si- !
vas ve Ankara, Diyarbekir, Erzurum,
Vidin ve Niş, Çirmeri ve Silistire, Üs-
küp, Selânik ve Tırhala, Tanya.
Yedi, sekiz ay kadar müddetle bu
meclisler bölgelerini dolaşıp kendileri-
n e verilen talimat dahilinde hazırladık-
la n raporları Bab-ı âlîye birer, ikişer
gönderdiler. Bunlar Meclis-i vâlâya ha-
vale olundu ve orada gözden geçirilip ' |
yapılması m ü m k ü n olan işler tesbit
edilerek birinci derecede ihtiyaç görü-
len yollar, köprüler ve limanların pro-
Tanzimat hareketleri
(İlâve: 1 7 4 )
:k
•—>
j elerinin hazırlanması için m ühendis­
lere gerekli emirler verildi ise de, bir
m üddet sonra b u iş tavsadı ve un u tu­
lup gitti. Hattâ b u münasebetle yapıl­
m ağa başlamış olan Trabzon - Erzu­
rum, Bursa - Gem lik yolları da yarım
kaldı.
Mustafa Reşid Paşanın ilk sada­
retinde 1846 yılında, devletin eskiden-
beri birikmiş evrakını m uh afaza için
Bâb-ı âlî bahçesi dahilinde bir Hazine-i.
evrak (arşiv) binası inşa olundu (hâ­
len Başbakanlık Arşivinin depoların*
dandır). Bâb-ı âlî civarındaki köhne
bir mahzende ve Sultan Ahmed-mey-
daııma bakan Defterhanede karmakarı­
şık ve bir kısmı çürümüş ve ihmâl
edilmiş bir halde bulunan eski belge­
ler bu suretle kurtarılmış oldu.
İstanbuldaki tabib ve cerrahların
| çoğu Galata ve Beyoğlunda oturdukları
I için İstanbul halkından bunlara bir-
i i denbire ihtiyaç hissedenler güçlüklere
j uğradıkları için Ba-yezid’de Sırmakeş
hanının karşısındaki eczahane tabib.
| ve cerrahlar için nöbet yeri seçilip bu-
i j rada on doktorla iki operatörün daima
hazır bulunmaları emir olundu. B u n ­
i ların maaşları devlet tarafından veri­
| leceği için halkdan ücret istemiyecek-
leri gibi ihtiyaç sahiplerine verilecek
i ilâçların bedeli de maliye hâzinesinden
; | ödenecekti (1846).
★
î Malî işlerin tanzimi için de Meclis i
j j Hazain teşkil edilerek eski sistemi esa-
i I sınd an değiştiren bir tatbikatta bulu-
j İ nulm ak istendi. T an zim atm maliye
[ alanında getirdiği yeniliklerin başında
] herkesin vermekle mükellef bulunduğu
verginin tayin ve tesbiti ile b u n u n h ü ­
i kümet tarafından toplanmasıdır. B u ­
nunla beraber b u hükümetçe toplan­
' ması ciheti tatbik olunamamış, buna
j karşılık devam edegelen iltizam usulü
j ıslâh edilmiştir. Hristiyanlarm vergile­
j rinde ise Patrikhanelerin aracılığı ka­
i bul olundu. Ayrıca malî yetkiler idare
j âmirlerinden alınarak Defterdarlara ve­
j rildi. Vergilerin toplanmasından mes’ul
j maliye memurları teşkilâtı kuruldu.
Her bölge vergilerinin ayarlanması vi­
] lâyet meclislerine verildi, ve nihayet
\ devlet memurlarının iltizam işleriyle
I uğraşması yasak edildi. Maliye düze-
2995
 ^ i
ninde Fransa teşkilâtı örnek alınmış-
tır.
★
Diğer taraftan Osmanlı İmpara-
torluğu tanzim atm ilânıyle artık batı
h u k u k sistemiyle bağdaşmak durumun-
da bulunuyordu. İşte b u maksatla,
Gülhane hattı h ü m a y u n u n u n okunu-
şun d an hem e n altı ay sonra ilk defa
olarak b u m ân ad a ve tanzimat devri-
m inin r u h u n a uy g u n şekilde bir ceza
ka n u n u hazırlandı.
B u k a nu n, kısmen Fransızca dan
tercüme edilmişti. A n a prensipleri, dev­
rin batı ceza h u k u k u n a uygundu. B u
prensiplerin başında- olarak da, vatan­
daşların kanun karşısında eşit d u ru m ­
da bulunmaları geliyordu. Y e d i yıl son­
ra da, memurların memuriyet yetki ve
sorumluluğunu belirten ve bunları
kullandıkları sırada işleyecekleri suç­
lar için cezalar tayin eden bir k a n u n
hazırlandı. B u , bilhassa, m ü h im bir
adımdır. Çünki daha önceleri vali, m u ­
tasarrıf nev’inden b üyük âmirler kendi
bölgelerinde, mevcut bir k a n u n u n m ü ­
eyyidelerine day an m adan hapis, sür­
gün, müsadere, bedenî eza ve idam ce­
zalarını verebiliyorlar ve bunları ke­
yiflerince infaz ediyorlardı.
1850 yılında ceza k a n u n u tadil edil-
miştir.
1857 yılında ise, arazi k a n u n u çık­
tı. B u k a n u n u n b üyük hususiyeti, b u
devrede çıkan diğer birçok kanunların
aksine olarak Batıdan adapte edilme­
miş olmasıdır. B u n a sebep ise, O sm an ­
lI imparatorluğundaki toprak tasarruf
sisteminin Ba-tıdakine uymayışıdır. Bu-
n u n kaynağı, eski Osmanlı ka n u n n a ­
meleriyle başta E bussuud Efendi olmak
üzere b u ko nu da verilmiş fetvalardır.
184=9 yılında çıkarılan Ticaret K a ­
n u n u ise b u hususî h u k u k sahasında
ilk büyük kanundur. Hükümlerinin ek­
serisi Fransız Ticâret K a n u n u n d a n alın­
mıştır. Deniz Ticaret K a n u n u ise, 1863
de çıkmıştır. 1861 yılında Ticaret M u ­
hakemesi usulü nizamnamesi meriyete
konmuştur. Bir nevi M edeni K a n u n
olan Mecelle-i ahkâm-ı adliye veya kısa
adı ile Mecelle çalışmaları 1855 yılında
başlamış, 1872 de bitirilerek son kısmı
basılmıştır. B u n u n m eydana gelmesi
için kurulan Mecelle cemiyetinin ve
b u n u n başkanlığında bulun m uş olan
Cevdet Faşa’n m b üyük himmeti geç­
miştir. Esası islâm fıkıh, yani şer-î h ü ­
kümler ile İslâmî örfler olan b u kanun,
ayrı kitaplar halinde şu bölümleri kap-
samakta idi:
Satın alma, ticaret, kefalet, havale,
rehin, emanetler, hibe, gasp, itlaf, ha-
cir, - zorlama - şüfa, şirket, vekâlet,
sulh, ibra, ızrar, dâvâ, beyyineler, kaza-.
1851 m add eden m ürekkep olan
mecellede, şahıs, aile, miras hukukî ve
| aynî haklara ait kısımlar m evcut değil­
i dir. Bunlar fıkıh ve ferâiz kaidelerine
terk olunmuştur. B u n u n için tam bir
M edenî K a n u n vasfını taşımaz.
j T anzim at devrinden evvel Osmanlı
> devletinde üç tip M ah k em e vardı. B u n ­
| lar da: şer-î mahkemeler, cemaatlere
! S m ahsus yalnız medenî h u k u k a ait dâ­
j vaların görüldüğü mahkemeler ve O s­
j m a n l I memleketlerinde oturan yabancı­
ların kendi aralarındaki ticarî dâvâlar
için kurulm uş kapitülasyon m a h k e m e ­
leri. Tanzim at, bunlara karm a ticaret
ve karm a asliye ceza mahkemelerini
! kattı. BÖylece yabancı devlet tab’ası ile
Osmanlı tab’ası arasında çıkan ticarî
dâvaların ve Osmanlı tab’ası arasındaki
ceza dâvalarının görülmesi m ü m k ü n
olacaktı. Bunların ilki 1857 İkincisi
i 1859 yılında kurulmuştur. 1869 yılında
ise, ticarî işlerin dışında kalan h u k u k
i alanında d a yetkili olmak üzere mah-
• kemeler kurulması hakkında bir ni­
za m n a m e çıktı. B u mahkemelere, niza-
ı m jye mahkemeleri deniliyor ve bunlar
| şeklen şer’î mahkemelerden ayrılıyordu.
Tanzim at fermanında doğrudan
doğruya millî eğitimle ilgili bir kısım
j görülmez, çünki b u n a ait işler dah a ev­
j vel başlamıştı. Ocak, 1839 senesi Şubat
j ayında (1254 zilkaade sonu) Sultan
M a h m u d ’u n saltanatının son ayların­
da, İmam-zâde Esad Efendi Rüştiye
mektepleri nezaretine (Mekâtibi R ü ş­
tiye Nezareti) tayin edilmiş ve hazırla­
dığı lâyihanın uygulanması için padi­
şahtan irade alınmıştı.
j İmam-zâde Esat Efendinin hazırla­
dığı lâyihaya göre Rüştiye mekteple­
rinden m e zu n olanların devlet dairele­
rine tercihan alınmalarına karar veril­
diğinden, Sultan A h m e d camii içeri­
sinde tedrisata başlayan ve Maarif-i
adliye ve Ulum-ı edebiye nam ında iki
şubesi b ulun a n ve adı Mekteb-i M a a ­
rif-i Adlî olan ilk Rüştiye mektebi b ü ­
y ük rağbet görmüş ve 2 nisan 1841 cu­
i martesi yapılan mezuniyet imtihanına
j her iki şubesinden 400 den fazla talebe
j katılmıştır.
j Aynı mektebin 1842 senesi m ezu n i­
yet imtihanları 22 nisan perşembe gü­
n ü Sultan Abdülm ecid’in h u zu r u n d a
yapılmıştır.
Memleketin her tarafında yeni
mektepler açılmasını ve sıbyan m ek ­
teplerinin çoğaltılmasını isteyen Ab-
dülmecid, 1845 yılında bir gü n Bab-ı
) âlîye gelerek sadrıâzım ile ileri devlet
î memurlarına hitaben “menba-ı u lu m
| ve fü n u n ve mehaz-ı sanayi-i n ü m ü n
j olan mekâtib-i lâzıma icat ve inşası
j ind-i şahanemizde akdem-i u m u r addo­
lunm akla memalikin m ünasip mahalle­
rine iktiza eden mekteplerin tanzimiy­
i le terbiye-i â m m en in çaresine bakılsın”
2996
 —>
diyerek tanzimat devrinin sindirilebil-
mesi için cehaletin yok edilmesi gerek­
tiğine işaret ettiğinden b u işi düzenle­
m ek ve belli bir programa bağlamak
gayesiyle Bab-ı âlrde bir komisyon ku-
| rulmasma karar verildi.
| B u komisyona yenilik taraftarı ol-
j makla n a m salmış - sonradan şeyhülis-
İ lâm - Arif Hikmet Efendi, V a k ’anüvis
Esad Efendi. Hariciye müsteşarı Âlî
j Efendi, Divan-ı h ü m a y u n baştercümanı
| Fuad Efendi gibi seçkin kimseler alm-
| dılar. Varılan kararlar bir k a n u n haline
î getirildi. B u n u n ana prensibi şunlardı:
| a — Sıbyan mekteplerinin tama-
| m en devlet kontroluna alınması.
b — Bunlarla daha yukarı kade-
! medeki okullara ait müfredat prog-
| ramlarının A vrupa’dakilere • benzer şe-
i kilde düzenlenmesi,
j c — Medresenin dışında ve o nu n
her türlü tesirinden uzak olmak üzere
bir Darülfünun kurulması.
B u k a n u n u n çıkışından sonra hü-
j kümdarın diğer bir emri ile OsmanlI
i devletinin maarif işleriyle meşgul ol-
i m ak üzere bir Meclis-i daimî-i maarif-i
j um um îye kuruldu. Riyasetine m eşhur
j riyaziyeci Ferik E m in Paşa, Maarif-i
| um um îye nazırlığına vak’anüvıs Esad
Efendi, Muavinliğe sadaret kalemi mü-
meyyizi K em al Efendi tayin olundular.
38i8 senesi sonunda E m in Paşa Rume-
li ordusu müşirliğine tayin edildiğin­
den Esad Efendi Meclis-i Maarif reisliği-
ne^ tayin ve Maarif-i u m u m iy e nezareti
lâğvedildi. K em al Efendi de Mekâtib-i
um um iye m üdürlüğüne getirildi.
1846 yılında Darülfün un un binası-
| m.n temeli atılmış ve Darülmuallim de
| tedrisat başlamıştır.
j Darülfünuna, gelince; Ayasof yanın
ve Üçüncü A h m e d Çeşmesinin karsısı-
i na rastlıyan eski Mehterhanenin bu-
j lunduğu yerde başlayan inşaat isi uza-
i dıkça uzamış, binanın mukaveleli mi-
marına verilen ücretler büyük bir ye-
\ kün tutmuştur.
j- B u binanın inşası birçok engeller
i yüzünden u z u n za m an tamamlanama-
] mış, nihayet sona ermiş, b u sefer de ilk
i ■maksat için kullanılamamıştır. Sonra,
| Abdülâziz devrinde kâğıt paranın ilga-
ı sı kararı b u binada alınmış, b u yüzden
bu işe “Darülfünun kaidesi” denilmiş-
j tir. (Bina Cum huriyet devrinde İstan-
i bul adliyesi iken 1934 yılında yanmış-
| tır).
j Darülfünun binasının inşaatı de-
! va m ederken diğer taraftan tedris için
! tedbirler almıyordu. Bilhassa mevcut
j orta tahsil kademeleri Darülfünun öğ-
i renci yetiştirecek seviyede olmadığın­
dan bu maksatla kurulan ve 1849 yı­
lında tedrisata başlıyan Bezmialem
Valde Sultanın eseri olduğu için de
(Valde .MektebiJ denilen mektep büyük
bir önem kazanmıştır.
B u okulun açılış törenine Şehzade
| M ura d Efendi ile F atm a Sultanı elle­
rinden tutarak gelen Sultan Abdülme-
j cid, Mekâtib-i um um îye m ü d ü rü K em al
j Efendiye yaklaşarak, çocuklarına:
“Efendinin elini Öpünüz, bundan
sonra sizin hocanız efendidir” efendiye
! de “Bunları sizin terbiyenize bırakıyo­
rum. Diğer talebelerle bir tutmanızı ri­
ca ederim” demiştir.
Aynı mektep bilahare Darülmaarif
| adını almış ve üç yıllık bir ders prog-
! ramı uygulanm aya başlanmıştır.. B u
mektep mezunlarının da “ Mekteb-i
i Maarif-i Adlî” den çıkanlar gibi devlet
İ memuriyetine alınmalarına karar ye-
! rilmiştir.
j 1851 yılında, Darülfünun açılıncaya
| i kadar, okutulacak dersler için eserler
hazırlamak üzere (Encümen-i Dâniş)
i adı ile ilk Osmanlı ilimler akademisi
! İ kuruldu: Hariciye müsteşarı F u a d Efen-
\ i di (paşa) ile Cevded Efendi (paşa) n m
I müşterek olarak yazdıkları Kavaid-i
i Türkiye adlı kitap b u encüm en, tara-
j i fm d a n kabul edilen ilk eserdir. .
j ■ Fakat bu gayretlere rağmen Abdül-
i ! mecid zam anında Darülfünun, açılıp fa-
i j aliyete geçirilememiştir. B u n a mukabil
| ! 1858 yılında idarî kademelerde vazife
i alacak m e m u r sınıfını yetiştirmek üze-
j re Mülkiye Mektebi kuruldu.
! . Bir yıl sonra Sıbyan mektebi deni-
! len İlk okullardan Rüştiyelere, yani
I i Orta- okullara alınacak talebenin imti-
j | h a n a tabi’ tutulması usulü kabul edil-
I j miş, çeşitli vilâyetlerde otuzdan fazla
| i Rüştiye mektebi açılmış ve İstanbul’da
! yalnız kızlara m ahsus olmak üzere ye-
J I di Rüştiye açılması kararlaştırılmıştır.
j | Mülkiye mektebine de doğrudan doğru-'
I | ya- vilâyet maiyet m e m u r u yetiştirecek
J | özel bir şube ilâve olunmuştur. Yine bu
| I sene “Maarif-i um u m iy e nizamnamele-
j I ri neşredilmiş, maarif meclisi de İlmî
| [ ve idarî bölümlere ayrılmıştır.
j
ş i Yeniçeri ocağının kaldırılması ile
| i m u n t a za m ordunun kuruluşundan beri
J | on yıl geçmiş olduğu ve Tanzim at fer-
i I m anında yapılacağı bildirildiği halde
| askere almış ve terhis meseleleri henüz
yoluna, konulamamıştı.
Askere alınacaklar ne yaş sırası
I . mükellefiyetine, ne de kur’a usulüne
I tâbi’ idiler. Memleketin her tarafından
j vücut yapısı askerliğe elverişli, kim-
| sesiz ve fakir gençler yakalanıp kışla-
| lara sevkedilmekte idiler. Bunların as-
' ! kerlik hizmetinden bir dah a kurtulma-
j larma da -imkân yoktu.
Nihayet b u iş kökünden halledilip
; belli yaşa varmış olanlar arasından ih-
İ tiyac nisbetinde kur’a ile asker alınma-
1 sı ve ounıarm beş yıl sonra terhis o-
I ıunması usulü kabul edildi.
K u r ’a usulünün tatbiki için gerekli
2997
hazırlıklar uzayacağından bir defaya
m ahsus olmak üzere beş yıllık hizmet­
lerini dolduranların terhisi ile yerleri­
nin eyaletlerdeki rediflerle doldurul-
ması kararlaştırıldı (6 eylül 1843).
K u r ’a ile askere almış nizamname-
si 1847 yılında neşredildi. B u n a göre
yirmi yaşında b ulunup gönüllü olarak
askere gelen veya kendisine kur’a İsa-
bet edenler beş yıl silâhlı eğitim gör-
dükten sonra terhis edilecekler, bun-
d an sonra da yedi yıl müddetle savaş
ve yılda bir kere eğitim mükellefiyeti
aljtmda bulunacaklardı. Bunların bi­
rincilerine Nizamiye askeri, ordu ihti­
yatını teşkil eden İkincilerine ise Redif
askeri deniliyordu. Her yıl otuz bin ki­
şi silâh altına alınacak ve aynı miktar­
da asker de terhis olunacaktı. 1843 yı­
lında yapılan yeni teşkilâta göre ordu
sayısı beşe çıkarılmıştı.
1 — Merkezi İstanbul olan Hassa
ordusu. 2 — Merkezi Üsküdar olan Der-
saadet ordusu iikinci M a h m u d zam a­
nındaki M ansure ordusu). 3 — M erke­
zi Manastır olan Rumeli ordusu. 4 —
Merkezi Erzincan olan Anadolu ordusu.
5 — Merkezi Şam olan Arabistan ordu­
su. 6 — Merkezi Bağdad olan Irak or­
dusu.
Orduların teşkilâtı ise şöyle olacak­
tı:
1 inci ve 3 üncü ordular: 7 piyade
alayı, 7 talla taburu, 5 süvari alayı, 1
topçu alayı.
2 nci, 4 üncü ve 5 inci ordular: 6
piyade alayı. 6 talia taburu, 4 süvari
alayı, 1 topçu alayı.
6 ncı ordu: 4 piyade alayı, 4 talia
taburu, 2 süvari alayı, l topçu alayı.
Her piyade alayı üç tabur, her sü­
vari alayı altı bölük, her topçu alayı on
iki bataryadan kurulmuştu. N e kadar
piyade alayı varsa o bölgede karşılığın­
da en az o kadar redif alayı buluna-
çaktı.
Redif ordusu, her biri 800 mevcut-
lu 120 taburdu. Her sene otuz bin kişi
bu sayıya katılıyor ve yedi yıl m üddet­
le Redif ordusunda kalıyordu. Böylece
ilk yedi yılın sonunda iki yüz on bin
kişilik bir ihtiyat ordusu m eydana gel­
mişti.
M uvazzaf ordunun genel kadrosu
ise şöyle idi:
26 piyade alayı, 36 talia taburu,
26 süvari alayı, 7 sahra topçusu alayı,
4 kale topçusu alayı, 2 istihkâm alayı,
1 sanayi alayı.
T an zim atm ilâniyie devam edip
gelen birtakım kötü adetlerin hareket-
lerin önlenmesine çalışılmış, müeyyide-
| lerle bunlara m ani olunm ak istenmiş-
! tir. Bunların başında rüşvet gelir.
1 Rüşvet onaltıncı yüzyıl sonlarından
|
itibaren yavaş yavaş pek tabiî bir hal
j
almıştı. Memuriyet elde etme karşılı­
j ğı daha yüksek kademelerde bulunan
j mes’ul veya gayrı mes’ul kimselere pa­
i ra ödeyen kimseler, b u n u halkın sır­
j tından çıkarmak zorunda bulunuyor­
j lardı. B u şekilde yavaş yavaş irtikâp
i kapıları da açılmış ve göz yummalar
j sonunda b u da yerleşmişti. G ülhane
j hatt-ı h ü m a y u n u n u n getirdiği yenilik­
lerden birisi de rüşvet ve irtikâbın
kat’i şekilde m eni idi. Lâkin b u n a alış­
mış birçok vezirler ve devlet adamları
için terki kolay değildi. B u n u n için b u
! itiyatlarına devam etmek istediler. B u
| yüzden, başta sadrıâzam Hüsrev Paşa
i olmak üzere, Akif, Nafiz, Tahir ve Ha-
! sib Paşalar gibi büyük mevkilerde bu-
] lunm uş kimseler yargılandılar ve ceza­
landırıldılar. B u n a rağmen rüşvet ve ir­
tikâbın b u tedbirlerle tam am en kalkmış j
olduğu iddia edilemez. |
Tanzim at cemiyet hayatına da ye- I
nilikler getirmiş, rical ziyareti Avrupa ;
usulünce yürütülmek istenmişti. Ç ü n ­
kü o zamanlar herkes aklının estiği
I gün ve saatte, vakitli, vakitsiz devlet
i ricalinden ve ileri derecede memurlar-
! dan istediği zatın evine gidip ziyarette
bulunabilirdi. B u ise. birçok rahatsız­
lıklara sebep oluyordu. Ziyaret kabul
edenler her gece geç vakitlere kadar
misafir ağırlamak ve onlarla oturmak
zorunda kalıyor, dinlenmek fırsatını
! bulamıyordu. B u n a engel olmak üzere
] evlerinde misafir kabul edecek b u gibi
I kimselerden hangisinin evlerinin han-
| gi gecelerde açık bulunacağı tesbit ve
i ilân olundu. B u n a göre c u m a geceleri
i Sadrıâzâm ve Şeyhülislâmlar cumartesi ı
geceleri Seraskerle Tophane müşiri, pa­
j zar geceleri Derya kaptanı ve deniz j
ümerası, pazartesi geceleri Hariciye,
Maliye, Darphane nazırları, salı gecele- i
] ri Reis-ür Rüesa ve Hassa müşiri, çar- ]
j sam ba geceleri Zaptiye müşiri ile Tica- j
ret nazırı ve Sadaret müsteşarı, per- j
şembe geceleri Deâvi ve Masraf nazırla- !
rı misafir ve ziyaretçi kabul edecekler­
di. B u n a , adı Fransızcadan alınarak
(Suvare usulü) dendiyse de u z u n m ü d ­
det tatbik edilemeyip unutulm uş git­
miştir.
Bibliyografya : Maarif-i U m um iy e
Nezareti tarih-i teşkilât ve icraatı. Mec-
mua-ı Ebuzziya, sayı 120. Devlet salna
mesi. Enver Ziya Karal; Osmanlı Tarihi
c: 5 ve 6. O sm an Ergin; Türkiye Maarif
tarihi. Lrûtfi; Tarih. Ziya Karamürsel;
\ Osmanlı malî tarihi hakkında tetkikler
j Tanzim at (yüzüncü yıldönüm ünde çı­
karılan) .
2998
lardan yalnız bir tanesini elde edebilmiş,
devlete baş eğm ek zorunda kalmış ve itaat
ve sadakatinin devamı kendi menfaati haline
gelerek bun u teyid için Osmanlı hükümdarı-'
nın ayağına yüz sürmeğe can atmıştı. B u sı­ 'İğ*
rada, İbrahim Paşanın Lo nd ra ’yı ziyareti de
tesadüfi değildi. Mısır meselesinde İngiltere-
nin Osmanlı devletini şiddetle tutmasına se­ ;
bep en kısa ve rahat Hindistan yolunun Kı-
zıldeniz’den geçmesiydi. Mısır ne kadar k u v ­
vetlenir ve ne derece bağımsızlaşırsa, b u yol
' - 8
o derecede tehlikej^e düşerdi. Fransa’nın
Mısır’ın tarafını da tutması b u şekilde İngil­
tere'yi baskı altında bulundurabilmek içindi.
İngiliz Başvekili b u görüşmede İbrahim P a ­
S
M
’ -
şaya Süveyş yolunun açılması fikrini telkin
ederek bun dan sonra Mısır’ın, Ingiltere’nin
Hindistan
engel
yolunu
olmadıkça,
serbestçe
aleyhinde
kullanmasına
çalışmıyacağı
hakkında teminat vermişti. Fransa politika­
"S i l
t.
sına karşılık gittikçe kuvvetlenen İngiliz
politikasına mütemayil bulunan İbrahim
Paşa, bu teminatla Mısır’a döndü. Lâkin, b a ­
bası M e h m e d Ali Paşayı Süveyş kanalı fik­
rine ikna edemedi. Eski kurd, b u n u n zamanla *■&$$$£-j
yabancı rekabet ve müdahalesine yol açaca­
ğını, böyle m ü h im bir vasıtayı elinde bulun- Abdülm ecid’in kızı Fatma Sultan

2999
hazırlıklar uzayacağından bir defaya
mahsus olmak üzere beş yıllık hizmet­
lerini dolduranların terhisi ile yerleri­
nin eyaletlerdeki rediflerle doldurul­
ması kararlaştırıldı (6 eylül 1843).
K u r ’a ile askere almış nizam nam e­
si 1847 yılında neşredildi. B u n a göre
yirmi yaşında b ulun up gönüllü olarak
askere gelen veya kendisine kur’a isa­
bet edenler beş yıl silâhlı eğitim gör­
dükten sonra terhis edilecekler, b u n ­
dan sonra da yedi yıl müddetle savaş
ve yılda bir kere eğitim mükellefiyeti
altında bulunacaklardı. Bunların bi­
rincilerine Nizamiye askeri, ordu ihti­
yatını teşkil eden İkincilerine ise Redif
askeri deniliyordu. Her yıl otuz bin ki­
şi silâh altına alınacak ve aynı miktar­
d a asker de terhis olunacaktı. 1843 yı­
lında yapılan yeni teşkilâta göre ordu
sayısı beşe çıkarılmıştı.
1 — Merkezi İstanbul olan Hassa
ordusu. 2 — Merkezi Üsküdar olan Der-
saadet ordusu (ikinci M a h m u d zama-
nmda-ki Mansure ordusu). 3 — Merke­
zi Manastır olan Rumeli ordusu. 4 —
Merkezi Erzincan olan Anadolu ordusu.
5 — Merkezi Ş a m olan Arabistan ordu­
su. 6 — Merkezi Bağdad olan Irak or­
dusu.
Orduların teşkilâtı ise şöyle olacak­
tı:
X inci ve 3 üncü ordular: 7 piyade
alayı, 7 talia taburu, 5 süvari alayı, l
topçu alayı.
2 nci, 4 üncü ve 5 inci ordular: 6
piyade alayı, 6 talia taburu, 4 süvari
alayı, 1 topçu alayı.
6 ncı ordu: 4 piyade alayı, 4 talia
taburu, 2 süvari alayı, 1 topçu alayı.
Her piyade alayı üç tabur, her sü­
vari alayı altı bölük: her topçu alayı on
iki bataryadan kurulmuştu. N e kadar
piyade alayı varsa o bölgede karşılığın­
da en az o kadar redif alayı buluna- ;
çaktı.
Redif ordusu, her biri 800 mevcut­
lu 120 taburdu. Her sene otuz bin kişi
bu sayıya katılıyor ve yedi yıl m üddet­
le Redif ordusunda kalıyordu. Böylece
ilk yedi yılın sonunda, iki yüz on bin
kişilik bir ihtiyat ordusu m eydana gel­
mişti.
M uvazzaf ordunun genel kadrosu
ise şöyle idi:
36 piyade alayı, 36 talia taburu,
26 süvari alayı, 7 sahra topçusu alayı,
4 kale topçusu alayı, 2 istihkâm alayı,
1 sanayi alayı.
* mesi. Enver Ziya Karal; Osmanlı Tarihi
T a n zim atm ilâniyle devam edip
gelen birtakım kötü adetlerin hareket-
lerin önlenmesine çalışılmış, müeyyide­
lerle bunlara m ani olunm ak istenmiş­
tir. Bunların başında rüşvet gelir.
| Rüşvet onaltmcı yüzyıl sonlarından
itibaren yavaş yavaş pek tabiî bir hal
almıştı. Mem uriyet' elde etme karşılı­
ğı daha yüksek kademelerde bulunan
mes’ul veya gayrı mes’ul kimselere pa­
ra ödeyen kimseler, b u n u halkın sır­
tından çıkarmak zorunda bulunuyor­
lardı. B u şekilde yavaş yavaş irtikâp
kapıları da açılmış ve göz yummalar
. sonunda b u da yerleşmişti. Gülhane
i hatt-ı h ü m a y u n u n u n getirdiği yenilik­
lerden birisi de rüşvet ve irtikâbın
kat’i şekilde m eni idi. Lâkin b u n a alış­
mış birçok vezirler ve devlet adamları
için terki kolay değildi. B u n u n için b u
itiyatlarına devam etmek istediler. B u
yüzden, başta sadrıâzam Hüsrev Paşa
olmak üzere, Akif, Nafiz, Tahir ve Ha-
sib Paşalar gibi büyük mevkilerde b u ­
j lunm uş kimseler yargılandılar ve ceza­
j landırıldılar. B u n a rağmen rüşvet ve ir­
\ tikâbın bu tedbirlerle tam am en kalkmış
olduğu iddia edilemez.
Tanzim at cemiyet hayatına da ye­
nilikler getirmiş, rical ziyareti Avrupa
usulünce yürütülmek istenmişti.. Ç ü n ­
kü o zamanlar herkes akimın estiği
| gün ve saatte, vakitli, vakitsiz devlet
; ricalinden ve ileri derecede memurlar-
! dan istediği zatın evine gidip ziyarette
bulunabilirdi. B u ise. birçok rahatsız­
lıklara sebep oluyordu. Ziyaret kabul
edenler her gece geç vakitlere kadar
misafir ağırlamak ve onlarla oturm ak
i zorunda kalıyor, dinlenmek fırsatını
j bulamıyordu. B u n a engel olmak üzere
i! evlerinde misafir kabul edecek b u gibi j
kimselerden hangisinin evlerinin han- j
gi gecelerde açık bulunacağı tesbit ve j
ilân olundu. B u n a göre c u m a geceleri i
Sadrıâzâm ve Şeyhülislâmlar cumartesi j
geceleri Seraskerle T ophane müşiri, pa- i
| zar geceleri Derya kaptanı ve deniz
ümerası, pazartesi geceleri Hariciye,
Maliye, Darphane nazırları, salı gecele­
ri Reis-ür Rüesa ve Hassa müşiri, çar­
şam ba geceleri Zaptiye müşiri ile Tica­
ret nazırı ve Sadaret müsteşarı, per­
şembe geceleri Deâvi ve Masraf nazırla- I
rı misafir ve ziyaretçi kabul edecekler- !
di. B u n a , adı Pransızcadan alınarak j
(Suvare usulü) dendiyse de u z u n m ü d ­
det tatbik edilemeyip unutulm uş git­
miştir.
Bibliyografya : Maarif-i U m um iy e
Nezareti tarih-i teşkilât ve icraatı. Mec-
mua-ı Ebuzziya, sayı 120. Devlet salna
c: 5 ve 6. O s m a n Ergin; Türkiye Maarif
tarihi. Lûtfi; Tarih. Ziya Karamürsel;
1 Osmanlı malî tarihi hakkında tetkikler.
Tanzim at (yüzüncü yıldönümünde çı­
karılan}.
2998
lardan yalnız bir ianesini elde edebilmiş,
devlete baş eğm ek zorunda kalmış ve itaat
ve sadakatinin devamı kendi menfaati haline
gelerek b u n u teyid için Osmanlı hükümdarı-'
nın ayağına yüz sürmeğe can atmıştı. B u sı­
rada, İbrahim Paşanın Lo nd ra ’yı ziyareti de
tesadüfi değildi. Mısır meselesinde İngiltere -
nin Osmanlı devletini şiddetle tutmasına se­
bep en kısa ve rahat Hindistan yolunun Kı-
zıldeniz’den geçmesiydi. Mısır ne kadar k u v ­
vetlenir ve ne derece bağımsızlaşırsa, b u yol
o derecede tehlikeye düşerdi. Fransa’nın
Mısır’ın tarafını da tutması b u şekilde İngil­
tere’yi baskı altında bulundurabilmek içindi.
İngiliz Başvekili b u görüşmede İbrahim P a ­
şaya Süveyş yolunun açılması fikrini telkin
ederek bun dan sonra Mısır’ın, İngiltere’nin
Hindistan yolunu serbestçe kullanmasına
engel olmadıkça, aleyhinde çalışmıyacağı
hakkında teminat vermişti. Fransa politika­
sına karşılık gittikçe kuvvetlenen İngiliz
politikasına mütemayil bulunan İbrahim
Paşa, b u teminatla Mısır a döndü. Lâkin, ba­
bası M e h m e d Ali Paşayı Süveyş kanalı fik­
rine ikna edemedi. Eski kurd, b u n u n zamanla
rekabet ve müdahalesine yol açaca-
m ü h im bir vasıtayı elinde bulun-

Ayasofya’da Abdüîm ecid’in yaptırdığı Darülfünun (Üniversite) binası

2999
duran Mısır’ın rahat bırakılmayıp sonunda
bir Avrup a sömürgesi haline geleceğini ileri
sürüyordu.
M e h m e d Ali Paşa, İstanbul’da bulunduğu
sırada eski can düşmanı Hüsrev Paşa ile de
görüşerek «Paşa B aba» diye şakalaşmalardı.
Herkese evlât demeği âdet edinen Mısır v a ­
lisi bir gün Hüküm darın huzurunda aynı
sözü ağzından kaçırmış, sonra ayaklarına
kapanıp afimi istemiş, son derece nazik bir
zat olan Aböülm ecid ise: «Siz devletin babası
yerinde.. sayılırsınız!» n ev’inden iltifatlarla
mahcubiyetini gidermişti (Lûtfî Tarihi, C : 8.
S: 113).:
Mustafa Reşid Paşanın Sadaret
makamına gelişi? icraatı
M e h m e d Ali Paşa Mısır’a döndükten son­
ra, esasen artık pek ihtiyarlamış bulunan
M e h m e d E m in R a uf Paşa azledilip yerine
1845 ekimindenberi Hariciye Nazırı bulunan
Mustafa Reşid Paşa tayin edildi (28 eylül
1846).
Yeni Sadrıâzamm isteği üzerine aynı za­
m a nd a Hariciye Müsteşarı M e h m e d E m in Ali
Efendi Hariciye Nezaretine, G ü m r ü k Em ini
İbrahim Sarım Efendi Sadaret Müsteşarlığı­
na tayin olundular.
Bu. sırada Bosna’da baş kaldıran Bihkeli
M e h m e d Beyin üzerine Bosna valisi Halil
Kâmilî Paşa tarafından asker sevkolunup
mağlûp edilerek avenesiyle birlikte yakalan­
dığı haberi geldi.
1846 yılının sonunda Hüsrev Paşa,
İbrahim Sarim Pasa
3000
Seraskerlikten azledildi. Yerine D a m a d Said
Paşa tayin edildi. Hassa Müşirliği Serasker­
likten ayrılarak kumandanlığı Müşirlik rüt­
besiyle ordu k a ym a k am ı Reşid Paşaya ve­
rildi. Esasen Mustafa Reşid F aşanın Sadarete
gelmesinden sonra Hüsrev Paşanın m evkiin­
de uzun m üddet kalması beklenmiyordu.
1847 yılının en m ü h im hâdisesi Tanzima-
tm ruhuna ve insan haklarına uy m a ya n esa­
retin memlekette yasak edilmesidir. Büyük-
çarşı civarında bulunan esir pazarı H ü k ü m ­
darın bir emri ile dağıtılarak esirlerin ale­
nen alınıp satılması m e n ’edildi.
Atina’daki Osm anlı elçisi Kostaki Beyin
m aruz kaldığı soğuk bir m uam ele üzerine is­
tenen tarziye zamanında verilmediği için bu
devletle siyasî münasebetler kesildi.
Musul vilâyetindeki Cizre kazası m üte­
sellimi olan yerli mütegallibeden Bedirhan
Bey, bütün nasihatlere rağm en merkezin
emirlerine itaat etmediği için A na do lu ordu­
su müşiri O s m a n Paşa üzerine gönderildi.
O sm a n Paşa, Bedirhan Beyi sıkıştırıp em an
dilemeğe ve teslim olmağa m ecbur ederek
iki oğlu ile birlikte İstanbul’a yolladı. B u n u n
gibi Necid’de baş kaldıran Faysal bin Turkî
gailesi de M e k k e Şerifi vasıtasıyle giderildi,
Mustafa Reşid Pasa aleyhine çalışan­
lar, Sadaret makamında değişmeler
Derya K a p d a m Halil Paşanın son za­
manlarda nüfuzu pek artmış, âdeta eskiden
Serasker Rıza Paşanın yaptığı gibi devlete
ve erkânına h ü k m e başlamıştı. Bir taraftan
da Hüsrev Paşanın yine Sadaret mevkiine
getirileceği dedikoduları alıp yürümüştü.
Mustafa Reşid Paşanın tavsiyesi üzerine
Halil Paça Derya Kapdanlığ m dan uzaklaştı­
rılarak yerine D a m a d M e h m e d Ali Paşa ta­
yin edildi. Düşmanları ise Saarıâzam aleyhi­
ne şiddetli bir k a m p a n y a açmışlar du. K e n d i­
sinin dinî icaplara uymadığı ve din adam la­
rına hürmet etmediği, tam am en frenk tak­
litçisi olduğu ve Padişahı da bunlara teşvik
ettiği söyletileri çıkarılmış, hakkında şu
kıt’a gibi:
Zamanenin çu ta b ifa-i nâ-reşidini görkim
Revaç verm ek için kendi kâr-u sfnaatine
Vücud-t nazik-i devlet rehin-i sıhhat iken
Düşürdü rey’i sakimi fi rengi iMetine
hicviyeler tertip olunmuş, mesele yabancı
gazetelere kadar aksetmiş ve onlar Sadrı-
âzamı savunmuşlardı (Lûtfî Tarihi, C : 8, S:
1190. Aleyhtarları A bdülm ecid’e bir taraftan
da Mustafa Reşid Paşanın hanedana düşm an
ve cumhuriyete taraftar olduğunu fısıldaya­
rak mevkiini sarsmağa çalışıyorlardı. M eşhur
Şinasi’nin onu ö v m ek için yazdığı kasidede:
 Eyâ ehali-i fazlın reisi cumhuru
ve başka bir kasidede de:
Bir ¡tıknâmedir insana senin kanunun
Bildirir haddini sultana senin kanunun
demesi ise, ortalığın, çalkanm asm a sebep ol­
muştu. Sadrıâzamm en belli düşmanlarından
Serasker Said Paşa h e m e n saraya gidip h u ­
zura çıkmış ve:
«B u adam cumhuriyeti ilân edecek...
Saltanatın elden gidiyor, daha ne duruyorsu­
nuz? » diye Padişahı heyecana sevkederek
Sadaret m ührün ün Mustafa Reşid Paşadan
alınmasına sebep olmuştu (28 nisan 1848)
(O s m a n Ergin: Maarif Tarihi, S: 353). Ertesi
gü n ise, başta kendisi ve A li Paşa olmak
O N D O K U Z U N C U Y Ü Z Y IL O R T A L A R IN D A A V R U P A DEV LETLER İ
V E 1848 İH TİLÂLLERİ
Viyana kongresinin hatalı tertip ve tan­
zimleri yüzünden vaad edilenlere kavuşa­
m a ya n A vrup a milletleri alm an çeşitli ted­
birlere rağmen 1830 da ilk hareketlerini
yapmışlardı. Yine maksatlarına ulaşmadıkla­
rından huzursuzlukları d evam etmiş ve on
sekiz senelik bir devreden sonra tekrar fiilî
harekete geçmişlerdi. B u sefer .de hareketin
öncülüğünü Fransa yapmıştır.
Fransa
B u devlette 1840 yılından sonra bilhassa
Tiyer ve Gizo gibi değerli devlet adamları­
nın hükümette vazife almaları ile daha istik­
rarlı bir devir başladı. Bun u nla beraber, hâlâ
Burbonlar’a taraftar olanlarla Bonapartçılar
ve Cumhuriyetçiler arasında mücadele d e­
v a m ediyordu. B u sırada m eydana çıkan sos­
yalistler de cumhuriyetçilere katılmışlardı.
Bunların hepsi Orlean hanedanını indirip
'idareyi ele almağa hevesli ve hattâ azimliy­
diler. Orlean’lara, yani K ral Lui-Filip’e ta­
raftar bulunanlar bile aralarında iç ve dış
politika meselelerinde anlaşamayan üç kısma
ayrılmışlardı. Böylece tam bir huzurun k u ­
rulması m ü m k ü n olamıyordu. Bununla b e ­
raber, yeni rejim Fransa’da tutulmuş ve se­
vilmişti. B u n u n sebebi alm an tedbirler saye­
sinde ekonomik d urum u n düzelerek halkın
refah seviyesinin artması, kralın ve h ü k ü m e ­
tin anayasa ile diğer kanunlara b ü yü k bir
titizlikle riayet etmeleri ve bilhassa adalet
mekanizmasının tarafsızlıkla çalışmasıydı.
Böylece cumhuriyetçilerle sosyalistlerin ve
Bonapartçılarm hazırladıkları bütün ayak­
lanmalar bastırılmış, kral ve oğulları bir çok
suikastlardan kurtulmuşlardı.
3001
üzere T anzim atm en samimî taraftarların­
dan dokuz kişinin sürgün edilmesi için bir
liste hazırlandı, fakat onun yetiştirmelerin­
den bulunan yeni Sadrıâzam İbrahim Sarım
Paşa b u n u reddetti. B u n a rağmen bir çok
nakil ve becayişler yapıldı. B u arada H a r i­
ciye Nazırı Â li Paşa açığa çıkarıldı. Lâkin,
b u hal p ek uzun sürmeyerek üç buçuk a y
kadar sonra Mustafa Reşid Paşa büyük ilti­
fatları ihtiva eden bir Hatt-ı hüm ayunla
tekrar Sadaret mevkiine getirildi (12 ağustos
1848). O da ilk iş olarak Âli Paşayı yine
Hariciye Nazırı tayin ettirdi.
Osmanlı imparatorluğunda b u çeşitli h â ­
diseler cereyan ederken, Batıda, A vrup a ’da
da bir takım ihtilâller başlamıştı. Sonradan
neticeleri Osmanlı devletini de meşgul eden
bu hâdiseleri görelim.
Fransa’da huzursuzluk doğuran sebepler­
den birisi de, seçim kanu nu nd a seçmen ola­
bilmek için yilda en az iki yüz frank vergi
verm ek icab edeceğine dair olan maddelerdi.
Bir de memuriyetle milletvekilliğinin aynı
kimsede birleşebilmesi yüzünden yasam a ve
yürütme haklarının aynı kimselerde toplan­
ması gibi parlamanter rejimin ana prensiple­
rine aykırı bir durum olmaktaydı. Bunların
düzeltilmesi için verilen kanu n tasarısı, 1847-
döneminde meclis tarafından reddolundu.
B u n u n üzerine nümayişler başladı. Başbakan
olan Gizo buna rağm en b u yılın sonuna k a ­
dar d u r u m u idare etti. Kendisi Parlâmentoda
muhaliflerine daim a galip gelmiş parlak bir
hatip, namuslu, kudretli, bilgili ve hürriyet-
sever bir devlet adamıydı. Ancak, güttüğü
politikada hiç taviz tanımazdı. M evcut ida-
Fransa Kralı Lui -Fiiîp
reyi en m ü kem m e l idare saydığından m u h a ­
liflerin teklif ettikleri ufak tefek değişiklik­
leri bile kabul etmezdi.
1848 yılı şubatında nihayet beklenen
fırtına koptu. B u ihtilâl Lui-Filip rejimini
sürüp götürdü. K ral 24 şubatta istifa ederek
ailesiyle birlikte Paris’i terketti, İngiltere’ye
sığındı. Böylece, bir ihtilâl ile kurulmuş olan
b u rejim, yine bir ihtilâl ile sona ererek
Cumhuriyet ilân ve geçici bir hüküm et k u ­
ruldu. Bir kurucular meclisi toplanması için
çalışmalar başladı. İhtilâl, İktisadî hayata
b üyük bir darbe indirmiş, ticaret durmuş,
fabrikalar kapanmış, işsizler ortalığı doldur­
muştu. Geçici hüküm et bunlar için millî
atölyeler kurdu. B u n u n üzerine hakikî ,işsiz
ameleden m aada ne kadar serseri ve haylaz
varsa buralara doldular. Maksatları boş dur­
m ak, gündelik almaktı. Kurucular meclisi 23
nisanda toplanıp cumhuriyeti resmen ilân
etti. Geçici hükümet, devlet reisi seçilinceye
kadar b u görevi üzerine aldı. Sonra yasama
ve yürütme kuvvetleri birlikte toplanıp dev­
letin başına belâ kesilmiş, tembel ve serseri
yatağı ve nihayet para yetiştirilemez hale
gelmiş olan millî atölyelerin kapatılmasına
karar verdi. B urad a bulunanlar ya askere
yazılacak veya yol inşaatında çalışmak üzere
taşraya gideceklerdi. İşçiler, b u n u kabul et­
medikleri gibi, hem en kırmızı bayraklar açıp
ayaklandılar, barikatlar kurdular. B u ilk
Prens Lûi'N ap o ly o n
3002
sosyalist kıyamı idi. K u r u c u meclis, General
K av en y a k ’a diktatör yetkisi verip ihtilâli
bastırmaya m e m u r etti. K a v e n y a k üç gün üç
gece süren kanlı sokak savaşlarından sonra
âsileri dağıtıp sindirmeğe m uvaffak oldu.
B u n d a n sonra anayasa ve seçim k a nu nu
süratle hazırlandı ve ilân edildi. B u usule
göre cumhurreisi halk tarafından seçilecekti.
E n başta gelen namzet ise K a v e n y a k idi.
Herkes onun seçileceğini sanırken, ancak bir
buçuk milyon oy alabildi. Cum hurbaşkanlı­
ğını, ise Bonapart’m yeğeni Prens L u i Napol­
yon kazandı (10 ocak 1848). H albu ki 1815
yılmdanberi Fransa dışında yaşayan, halk
tarafından tanınmayan bir kimseydi. A ncak,
Napolyon adının halk vicdanında bıraktığı
unutulmaz tesir, ona evvelâ C u m h urb a şk an ­
lığını, sonra da Ü çüncü Napolyon ünvanı ile
imparatorluğu kazandırdı (1852).
Alm anya ve Prusya
1840 yılında A lm anya, Fransa'nın A l ­
m anya’ya savaş açması ihtimali A l m a n Birli­
ğinin kurulmasına sebep oldu. İlk gıdımı
Prusya atarak ko m şu hükümetlerle bir g ü m ­
rük birliği kurdu. Zam anla bir çok A l m a n
hükümetleri b u birliğe katıldılar. Böylece,
birleşmeğe taraftar. hükümetler, Prusya’yı
yavaş yavaş b u işin lideri olarak görmeğe
başladılar (Şarl Senyobüs: Siyasî Tarih, C : 2,
S: 157 -160).
1848 ihtilâlinin aksi ile A lm a n y a daha
da kuvvetli oldu. Hürriyetçiler tekrar ayak­
lanıp hükümdarları halkın arzularına u y m a ­
ğa mecbur ettiler. Prusya Kralı Dördüncü
Frederik Vilhelm bile Meşrutiyeti ilâna m ec ­
bur kaldı. B u n d a n sonra birleşme temayül­
leri süratle gelişti. Meternih’in köhne politi­
kasına âlet olmaktan başka bir şey yapamı-
yan Frankfurt Diyet Meclisi ilga edilip 1848
mayısında aynı şehirde A lm a n y a Parlâm en­
tosu toplanarak bir imparator seçmeğe karar
verdi. A ncak, akadem ik münakaşalara dalan
bir parlâmento ciddî bir iş göremedi. S o n u n ­
da imparatorluk tacını Prusya’ya teklif et­
tiyse de. Prusya kralı b u n u reddetti. Çünkü,
Avusturya’nın derhal harekete geçeceğini
biliyordu. Prusya b u sırada esasen yirmi yedi
kadar hükümeti ittifak dairesine alıp âdeta
bir küçük A lm a n y a kurmuştu.
İtalya devletleri
İtalya’da da, diğer milletlerde olduğu
gibi yabancı boyunduruğundan kurtulma,
meşrutî idare Özlemi ve birlik fik r i. uyan­
mıştı. H a lk kitlesinin gittikçe artan tazyiki,
hükümetlerce hissediliyordu. Bazıları b u n u n
patlak vermesinden evvel normal bir yola
tevcihini daha doğru buldular. İlk defa ola­
rak 1846 da Papalık m akam ına çıkan D o k u ­
 zu ncu Pi, tab’asm a meşrutiyeti verdi. B unu,
diktayı en hafif şekilde tatbik eden, hattâ
diğer hükümetlerde takibata uğrayıp kaçan
mültecileri kabul ve him aye etmiş olan Tos-
k ana takip etti. Piyem o n ve Napoli Kralları
d a h em e n b u n a uydular. Piyem on Kralı Şarl
A lber üstelik, bütün İtalyanların hürriyeti
için sonuna kadar mücadele edeceğini ilân
etti.
Fransa’daki 1848 hâdiseleri, en şiddetli
tepkiyi şüphesiz ki İtalya’da göstermişti.
M art ayında M ilano’da müthiş bir ayaklan­
m a oldu. Avusturya kum andanı yenilerek
şehirden kaçtı. M a n in adlı bir genç de V e ­
nedik’ten Avusturya askerini kovarak c u m ­
huriyeti ilân etti (Şarl Senyobüs: Siyasî T a ­
rih, C : 2, S: 22). Şarl A lber bu millî kıyamın
başına geçerek Avusturya’ya savaş ilân etti.
İtalya’nın diğer hükümdarları da tab’alarm m
coşkunluğuna karşı koyamıyarak ister iste­
m e z savaşa katıldılar. Lâkin, b u devir ancak
üç ay kadar sürebildi. Evvelâ tab’asından on
yedi bin gönüllünün Piyem on ordusuna- ka­
tılmasına engel olmamış bulunan P a p a D o ­
k uzun cu Pi, Avusturya ile savaşa cevaz ver­
m ey en bir beyannam e neşretti. Maççini ile
cumhuriyetçilerin Floransa’ya gelişi, küçük
hükümdarları ciddî endişelere şevketti. Tos-
kana dukası İkinci Leopold, askerlerini geri
çekti. Biraz sonra Napoli Kralı da aynı şeyi
yaptı. Yalnız başına kalan Şarl Alber, A v u s ­
turya ordularına mağlûp olunca, artık İtal­
y a ’nın kurtuluşundan ümidini kesip oğlu
İkinci Viktor E m an u el lehine tahtından
Maççini
3003
feragat etti. Diğer taraftan, hürriyetçiler
R o m a ve Floransa’da şiddetli nümayişler
yaptılar. T e k kurtuluşu, bütün İtalya’nın
mümessillerinden m ürekkep bir meclisin
kurulmasında ve milletin mukadderatına h â ­
kim elmasında görüyorlardı. B u meclisin ise,
R o m a ’da toplanması arzu edilmekte idi. Papa,
çaresiz Napoli'ye kaçtı. Maççini’niıı teşviki
ile de Ro m a 'da cumhuriyet ilân olundu. Biri
Maççini olan üç kişilik m uvakkat bir h ü k ü ­
met kuruldu. B u hükümet, P a p a ’yi geri ça-
ğırdıysa da, D o kuzuncu Pi, b u hareketi dine
aykırı bularak takbih etti. Cum huriyet ida­
resi b un un üzerine ruhanî nüfuzu bakî kal­
m a k şar tiyle P a p a ’yı hükümdarlıktan ıskat
etti. Maççini, Floransa’ya yürüdü. Toskana
Dukası kaçtığından h em e n cumhuriyet ilân
edildi. V enedik de istiklâlini ilân etmiş ol­
duğundan böylece İtalya’da Avusturya b o ­
y unduruğundan kurtulmuş üç devlet hasıl
olmuştu. Bunlar, anayasalarını hazır larlar-
ken. Şarl Alber yenilmiş, İtalya’yı m üdafaa
edecek bir kuvvet kalmamıştı. Kısa za m an
sonra Toskana Dukası, hüküm eti yine ele
geçirdi. R o m a meselesi ise, katolik âleminde
Garifcaldi
heyecan uyandırmıştı. Avusturya askerleri
M o d en a ve P a r m a ’yı işgal edip ilerlemeğe
başladılar. Napoli kralı, Garigiiyano ırmağı­
nın kenarında ordusunu -topladı. İspanya,
«Kutsal B aba» ya yardım için d onanm a h a ­
zırlamakta idi. Hattâ, Fransa bile olaya -pek
 kayıtsız görünmüyordu. Maççini, Garibaldi,
K a v u r gibi hürriyet fedaileri ve bir çok
İtalyan gönüllüsü ise R o m a ’da toplanmış ve
vatanlarının istiklâli için sonuna kadar m ü ­
cadeleye devam edeceklerini ilân etmişlerdi.
B u n u n üzerine Avusturya ordusu Floransa’yı
alarak R o m a üzerine yürüdü^ Napoli asker­
leri güneyden hareket ettiler. İspanya donan­
ması batı kıyılarına yanaştı. Nihayet otuz
bin Fransız askeri de karaya çıktı. Hattâ,
R o m a ’ya ilkönce onlar girdi. Bir avuç gönül­
lünün ise, daha fazla dayanması esasen b ek ­
lenemezdi (2 tem m uz 1849). Fransız ordusu,
meclisi ve cumhuriyet erkânını dağıttı. P a p a ­
lık hükümetini iade etti. A ncak, hürriyet ve
cumhuriyetin müdafii Fransız ordusunun b u
hareketi halk arasmda çok fena karşılandı­
ğından Prens L u i Napoléon, Fransız kuvvet­
lerinin İtalya’da hürriyeti söndürmeğe değil
bir düzene koym ağa m e m u r bulunduğunu
ilân zorunda kaldı. Esasta Fransızların m ü ­
dahalesi hiç bir şey düzeltmediği gibi, ayrıca
P apa ile Kardinalleri de gücendirmiş ve
D o ku zun c u Pi, ancak bir yıl sonra R o m a ’ya
haklarını ko rum ak için bir Fransız birliği
yirmi sene kadar R o m a ’da kalmıştır. İngiltere Kraliçesi Viktorya
B u arada dayanan tek yer olarak V e n e ­
dik kalmıştı. Kendisine diktatörlük yetkileri 1 — İtalya _ birliğinin henüz vakti gel­
verilmiş olan M anip. cumhuriyeti b üyük bir memişti.
azimle savunuyordu. Lâkin bir yıl süren 2 — Halkın istek ve arzularına karşı
muhasaranın doğurduğu açlık, Avusturya takip edilecek politikaların muvaffakiyet
m erm i ve humbaralarının tahribatı, üstelik devri artık kapanmış bulunuyordu. N e çare
şehirde çıkan şiddetli bir kolera yüzünden ki, A vrup a devletlerinin başında bulunan h ü ­
V enedik de teslim oldu (25 ağustos 1849). küm dar ve idarecilerin çoğu hâlâ b u n u anla­
Böylece. iki şey anlaşılmış oldu. Bunlar m a k istemiyorlardı.
da:

Ingiltere
Hükümdarlığı müddeti altmış dört yıl
gibi uzun bir za m an d evam eden Viktorya,
kraliçelik için hususî şekilde yetiştirilmiş ve
bu ödevi hayatı boyunca pek m ü k em m e l şe­
kilde ifa etmiştir. Devri, İngiltere’nin en
parlak devri olmuştur. İlk zamanlarda m ü ­
him gailelerle karşılaştı. K a n a d a ihtilâli,
Efganistan savası, Çin seferi, Mısır meselesi
bunlardan bir kaçıdır. Hattâ, b u son mesele
hürriyetçilerin düşerek muhafazakârların
tekrar iktidara gelmelerine sebep olmuştur
(3 eylül 1841). Y e n i hüküm et ilk iş olarak
bütçe açığını k a pa m ak ve malî sıkıntıya çare
b ulm ak için İngiltere’de gelir vergisi siste­
mini kabul ve tatbik etti. A yn ı zam anda
İngiltere Bankasına dört yüz milyon sterlin­
lik kâğıt para basm a yetkisi verdi. İrlanda’ya
ekonomik yardımlarda bulundu. B u sırada
Riçard Kofcden adlı Mançester’li bir fabrika­
tör ticarette him aye usulünün aleyhinde b u ­
lunarak kurduğu bir cemiyet vasıtası ile ih­
tiyaç maddelerinden g ü m rü k vergisinin kal­
dırılması ile (ticarette serbestlik sayesinde
K avur hürriyet - barış ve anlaşma) prensiplerinin

3004
m üdafaam a başladı. M uhafazakâr parti, bu menbaları tükenince Rusİarm eline düştü
prensipleri benimsedi. Evvelâ zahire güm rü­ (1360-61). Lâkin Çar, ona esir değil, kahra­
ğü ilga olundu (1846). A yn ı yıl Parlâmento m a n muamelesinde bulundu. Hattâ Osmanlı
him aye usulü yerine serbest ticaret usulünü devletini ziyaretine bile izin verdi.
kabul etti. Buna, lordlar ve zengin sınıf cephe Birinci Nikola, mutaassıp bir ortodoks
aldıklarından kabine düştü. Bun u nla beraber, sıfatiyle Rusya’yı batının «dinsizce düşünce­
konulan ye işçi sınıfının lehinde olan usuller lerinden» uzak tutmayı bir vazife sayıyor,
kaldı. Çünkü, iktidara gelen hürrij^etçiler A v r u p a âdet ve usullerinden nefret ediyor­
aynı prensiplere taraftardılar. Ayrıca, Ingiliz du. Otuz yıl süren saltanatı boyunca batı ile
gemilerine mahsus olan nakliye monopolü bağları kesmeğe ve R u sya’da eski idare tar­
kaldırılarak ithalât ve ihracat kolaylaştırıldı. zını geri getirmeğe çalıştı. B u yüzden A vrup a
B u kabinede Dışişleri Bakanı olan meşhur ile temas p ek güç bir hale geldi. Rusya’ya
Palmerston ataklığı ve serkeşçe tavırları ile girmesine müsaade edilen yabancı m em urlar
çalışma arkadaşlarını daim a rahatsız etmişse yani diplomatlar polis nezareti altında bulun­
de, dış memleketlerde Ingiltere’nin itibarını duruluyor, bütün kitaplar, gazeteler hudut­
yükseltmiştir. larda sansür tarafından müsadere ediliyordu.
R u s kanunlarına göre ise, Çarın tab’ası esa­
sen yurd dışına çıkmak hakkından m a h r u m ­
Rusya ve hâkim olduğu bölgeler dular. Çar, böyle bir müsaadeyi nadiren v e ­
rirdi. Böylece dünya ile bağları kesilen
Husya zamanla Finlandiya’yı îsveç’den Ruslar irtica yoluna girdiler. A n c a k devlet
almış, Lehistan’ı ele geçirmiş, Kırım, K u b a n , memurları yine diğer devlet memurları ta--
ö zi ve Besarabya’yı Osmanlı devletinden ko­ rafından kontrol edildikleri için Ç a r m genel
parmış, Eflak ve Bo gdan meselelerinde söz mürakabesi ekseriya tesirsiz kalıyordu. M e ­
sahibi olmuş ve nihayet Kafkasya’yı istilâ murların irtikâbı, â m m e hizmetlerindeki k a ­
etmişti. Karadeniz'de d onanm a bulundurm ak yıtsızlıkları, âmirlerine yaltaklanmaları ve
hakkını elde ettiği gibi, 3 tem m uz 1841 tari­ halka fena muameleleri alıp yürümüştü.
hinde L o ndra’da imzalanan andlaşmaya k a ­ T a b ’a itiraz hakkına m alik değildi. Basın,
dar Boğazlara da hâkim d urum a geçmişti. hükümetin icraatını tenkid edemez, halk si­
Bun u nla beraber b u andlaşma onun A k d e ­ yasetle uğraşamazdı. 1848 yılında -genç su-
niz’e çıkıp başka memleketlere taarruzuna
engel oluyorsa da, başka donanmaların K a ­
radeniz’e girip kendisine saldırmalarına da
m âni idi. Beri yandan İran da R u s nüfuzuna
baş eğmişti. Esasen batısı Prusya ve Avus-
turya-Macaristan ile kapalı bulunan b u dev­
let, gözlerini doğu, güney ve güney doğu
taraflarına dikmişti. B u arada kendisini en
fazla uğraştıran K afkasya oldu. B u bölgede
oturan dağlar ahalisi, yurdlarmı sonuna ka­
dar m üdafaadan geri kalmadılar. Arazinin
müsaid oluşundan da istifade ederek Rusları
hiç ummadıkları kadar uğraştırdılar. Verilen
zayiat ağırdı. Öyle ki, Kafkasya’da vazife
alan bir subayın sağ olarak geri dönmesini
kimse beklemez olmuştu. Ruslar, Kabartay,
Lezgi, Çerkezistan, Dağıstan, Gürcistan ve Şir­
van’ı bü yük uğraşmalardan sonra birer birer
hâkimiyetleri altına alabilmişlerdir. B u ara­
da yalnız Şeyh Şâmil onlarla yirmi beş yıl
mücadele etmişti.
Şeyh Şâmil, Dağıstan’ın Sünnî müslü-
manlarmdandı. Dağıstan o zamanlar bir çok
Beyler arasında âdeta bölüşülmüş durum d a
olduğundan kuvveti azalmıştı. B u beyler Rus
saldırışına karşı alınması gerekli tedbirleri
görüşmek için bir toplantı yapmışlar ve onu
da dâvet etmişlerdi. Ş eyh Şâmil b u toplan­
tıda söz alarak aralarında birlik olup Tanrı
buyruklarına uymadıkça vatanlarını savuna-
mıyacaklarını ileri sürdü. Kepsi ona hak
verdiler ve kendilerine baş seçtiler. O da, Kafkasiarda Rus İstilâsına karşı koyan
yurdunu sonuna kadar m üdafaa etti. Bütün Şeyh Şâmil

3005
baylar, memurlar ve genç öğretmenler gece­ bunlar arasında idi. Yirm i beş ■senedir L e ­
leri gizlice toplanıp A v r u p a ’dan gelen eser­ histan'ı idare eden Paskiyeviç öyle şiddetli
leri okumağa başlamışlardı. Bunların otuzu bir askerî dikta idaresi kurm uştu ki ne
ele geçip idama m a h k û m oldular. Çar, son Krakovi’&eki cumhuriyetin ilgası (6 kasım
anda bunu kürek cezasına çevirdi. Sonradan 1848), ne de 1848 olaylarında Lehliler yerle­
yazar olarak şöhret kazanan Dostoyevski de rinden kımıldayamadılar. Batıdan bu kadar
nefret eden Çar Nikola, her şeyden evvel
bir asker hükümdardı.
Görüldüğü gibi 1848 ihtilâlleri Rusya’da
ve onun hâkimiyetinin bulunduğu yerlerde
göze çarpar bir tesirde bulunup geniş hare­
ketlere sebep olamamıştır. Bununla beraber
Rusya bu 1848 ihtilâlinin Avusturya -M a c a ­
ristan imparatorluğunda yarattığı durum
dolayısıyle vaki davet üzerine ihtilâlcilere
karşı fiilî müdahalede bulunmuş, b u yüzden
de ileride bahsedeceğimiz gibi Osmanlı
devleti ile ihtilâflı vaziyetlere sebep ol­
muştur.

Avusturya -Macaristan

Fransa’da başlayan 1848 ihtilâlinin en

kuvvetli olarak tesir ettiği devletlerden biri
de Avusturya - Macaristan imparatorluğu
oldu. D a h a mart ayında Viyana’da müthiş
bir ayaklanma oldu. Hürriyet taraftarları
ordu ile çarpıştı.
Bonapart’m mağlûbiyetinden sonra ve
onun bütün yaptıklarını tasfiye ederek Avru-
paya eski düzenini m ü m k ü n olduğu kadar
geri getirmek için toplanan Viyana kongre-
Avusturya İmparatoru Birinci Ferdinand sindenberi, Avusturya imparatorluğunu koyu
bir istibdatla idare etmekte olan Başbakan
Meternih (Metternich) kaçıp canını kurtardı.
İmparator Birinci Ferdinand, ihtilâl patırdı-
ları arasında teşriî meclisi topladıysa da-
Viyana’da kalamıyarak O lm u ç ’a (Olmutz)
kaçmağa mecbur oldu. Fakat, ordu devlete
sadık kaldığı için ihtilâl bastırıldı. Bütün bu
hâdiselerin en m ü h im tepkisi, imparatorlu­
ğun Cerm en olmayan tab’ası arasında görül­
dü. İmparatorluk Öz Cermenlerden m aada
kuzey-doğudaki Bohem ya, Silezya, M oravya
ve Lehistan’dan zaptolunan Galiçya halkın­
dan, güney-batıdaki Tirol, Venezya ve Lom-
bardiya’daki îtalyanlardan, Macaristan’dan
ve güney-doğudaki Erdel’de oturan bir kısım
R u m e n ’lerden ve batıdaki Hırvat ve Sloven-
lerden mürekkepti. Bütün b u unsurlar ise,
imparatorluk birliğinden ayrılmağa ve millî
ve siyasî egemenliklerini elde etmeğe can
atıyorlardı.
Viyana’dan sonra Macaristan, B o h em y a
ihtilâlleri koptu. İtalyan şehirleri imparator­
luktan ayrıldıklarını ilân ettiler. O nb ir m a ­
yısta imparator V iyana’yı terketti. 22 tem ­
m uzda ise, Rayştağ, yani Avusturya Parlâ­
mentosu ilk defa olarak V iy ana’da toplandı.'
Lâkin çeşitli milletlerin mümessillerinden
mürekkep bulunan bu meclis, müsbet bir iş
Avusturya Başvekili Meternih göremedi, yalnız derebeyliği imtiyazlarını
ilga ile vatandaşlar arası eşitliği ilân etti. turya kuvvetleri püskürtüldü. Koşut başa
İmparaotrluğa geçen Fransuva Jozef, ordu geçti ve büyük bir mücadeleye girişti. B i­
kendisine sadık olduğu için durum a hâkim rinci Ferdinand ise imparatorluktan çekilip
oldu. Rayştağ’ı kapattı, fakat meşrutî idareyi Avusturya ve Macaristan tacını yeğeni
de tab’asına bahşetti. Bo hem y a ve Rusya'nın rransuva Jozefe ıcrkctti. Macaristan, onun
yardım: ile Macaristan’a baş em­
dirdi. İtalyan şehirlerini de im-
paratoriuğa yeniden bağladı. B u
hareketler arasında bilhassa Ma- Ji*
carların ki Avusturya'yı pek
meşgul elmiş ve Osmanlı dev- |¡lÍ:¡f, m . j
leti ile yeni ihtliâflara düşme­
sine sebep olmuştur.
Macarlar, İkinci A n d re za­
manında, yani daha 1222 yılın­
da Altın F erm a n diye andıkları
bir anayasaya nail olmuşlardı.
Ü
B u n a göre bir millî meclisleri
bulunacak ve memleketi ilgilen­
diren bütün meseleler hakkında
b u meclis karar verecekti. M a ­
caristan 173 yıl kaldığı Osmanlı
hâkimiyetinden sonra Avustur­
y a ’nın eline geçince, Avusturya
imparatorları olan Habsburg’lar Kosut’un iam bağımsızlık için Avusturya’ya karşı
M acar krallığını da şahıslarında Macarían ayaklandırması
topladılar. M acar tahtına çıktık­
ları zam an Altın F erm ana uy a ­
caklarına yem in ederlerdi, lâkin b u lâfta krallığını tanımayıp mücadeleye devam etti.
Macarlar evvelâ yenildilerse de sonra üstüste
kalırdı. İstiklâllerine ve millî haysiyetle­
zaferler kazandılar. 14 nisan 1849 da M acar
rine çok'; düşkün olan Macarlar, bu
meclisi Habsburg’ları ıskat edip Koşut’u
yüzden Hâbsburg’ıarın idaresinden ve bil­
hassa geniş halk kütlelerini âdeta sefa­
lete sürükleyen ağır vergilerden hiç m e m ­
n u n değillerdi. 1848 yiİîşda Fransa’da esen
hürriyet rüzgârı, Macâiİiarı da coşturdu.
V iyana hâdiseleri, Çeklerin imparatorluk­
tan ayrılmak veya hiç olmazsa muhtar
bir idareye kavuşm ak gayesi ile harekete
geçmeleri, İtalyan aslından olan şehirlerin
ise büsbütün İtalya’ya (o zamanki adiyle
Piyem on Krallığına) katılmak için istiklâl­
lerini ilân edip geçici hükümetler kurmaları
sırasında Macarlar arasında da istiklâl te­
mayülleri belirdi. İmparatorluğun en büyük
parçasının tehlikeye düştüğünü gören Birinci
Ferdinand, M acar krallığının meşrutî şeklini
kabul etti. Böylece, Macaristan muhtar bir
idareye kavuşuyordu. Bir müddet sonra V i ­
yana ile Peşte’nin arası açılınca, M acar istik­
lâl hareketinin başında bulunanlardan Lui
Koşut (Louis Kossuth) Avusturya’dan büs­
bütün ayrılmak tezini ortaya attı. Lâkin,
aristokrat sınıf buna muhalifti. Ç e k ihtilâlini
bastıran, İtalyan şehirlerini ve onlara yardım
eden Piyem on kuvvetlerini yenen Avusturya
ordusu, bu sırada Macaristan’a yürüdü. Aris­
tokratların da yardımı karşısında M acar mil­
liyetçileri çatışmayı kaybettiler. Macaristan’a
verilen bütün imtiyazlar da ilga olundu. Yeni Avusturya imparatoru
B u n a rağmen M acar halkı baş eğmedi. A v u s ­ Fransuva Jozef

3007
Cumhurbaşkanı seçti. Avusturya imparatoru
b un u n üzerine ihtilâlerden nefret eden Rus
çarını yardıma çağırdı. 200,000 kişilik bir
R us ordusunun harekete geçmesi, Macarların
savaşı tamamen kaybetmelerine sebep oldu.
İstiklâl ordularının başında bulunan Görgey
boş yere Macar kanı dökülmemesi için teslim
oldu. B u n u n üzerine Macaristan’da bir terör
başladı. Vatan müdafaasına ve istiklâl savaş­
larına katılmış olan Macarlar, suçlu gibi y a ­
kalanıp kurşuna diziliyorlardı. M eşhur gene­
raller, devlet adamları, millî kahramanlar
insafsızca idam edildiler. Macarlar, dünya
milletlerine başvurarak bu terörün durdurul­
masını istedilerse de kimsenin kılı kıpırda­
ECGDAN VE E F L A K (M E M L E K E T E Y N ) O L A Y L A R I, M A C A R
M Ü L T E C İ L E R İ M E S E L E S İ , ÇEŞİTLİ İÇ H A R E K E T L E R
1848 ihtilâlinin İspanya, İrlanda, Belçika
ve Hollanda’da da tesirleri görülmüş, hürri­
yet taraftarları hükümdarlara baş kaldırma­
ğa başlamışlardı. Avrupa devletlerinin M a ­
car ihtilâlcilerinin uğradıkları teröre kayıtsız
kalmaları da bu yüzdendi. Nihayet bu hare­
ketin tepkisi, Osmanlı devletinin A vrup a’ya
en y a k m bölgesinde, yani Eflak ve Boğdan-
da tesirini gösterdi. Edirne andlaşması, bu
memleketlerin muhtariyetlerini kuvvetlendir­
miş olmakla beraber, Boyarların, yani yerli
eşrafın köylüye karşı nüfuzunu da artırmış
Macar ihtilâlcisi Lui Koşut
3008
madı. B u arada genç asilzadelerden Andraşi,
İstanbul’a gönderilmişti. Vazifesi, kardeş
milletten yardım istemekti. N e çare ki O s­
m a n l I devleti Rusya ve Avusturya ile savaşı
göze alacak halde değildi. Yalnız, iltica ede­
cek bütün mültecilerin himaye olunacağım
ilân etti. B u n u n üzerine başlarında Koşut,
Bem , K lapka Dem binski ve ayrıca bir çok
M acar âlim ve sanatkârları bulunan binden
fazla Macar, Osmanlı devletine sığındı. A v u s ­
turya’nın şiddetli protestosu ve bunları geri
istemesi, Babıâlinin onları sonuna kadar hi­
m aye etmesi yeni meselelerin m eydana gel­
mesine sebep oldu.
bulunuyordu. Rusların desteklediği Boyarlar,
bu devletin politikasına uyarak geniş halk
tabakasını büyük bir baskı altında tutmakta
idiler. 1848 ihtilâlinin heyecanlı tesirleri, işte
bu tabakaya mensup münevverler tarafından
süratle yayıldı. İlk ihtilâl teşebbüsü Boğdan-
da oldu. Lâkin bu, halkın değil Boyarların
Voyvoda Mihail Sturza’ya karşı ayaklanma­
larıydı. Bunlar, Eflâkle birleşmek ve tek bir
prenslik haline gelm ek istiyorlardı, Halkın
pek ilgilenmediği bu hareket, Sturza tara­
fından kolaylıkla bertaraf edildi.
Halbuki, Eflâk’de çıkan ihtilâl halka
karşı bütün nüfuzu ellerinde toplamış bulu­
nan ve Rusya himayesine dayanan Boyarlara,
yani neticede Rus tahakkümüne karşı idi.
Hattâ, bir müddettenberi Boyarların halkı
b u derece ezmesine razı olmıyan, lâkin on­
lara söz geçiremeyen Eflak Voyvodası Georgi
Bibesku bu ihtilâlin hedefi değildi. Halk
aydınları, onu Osmanlı devletine dayanarak
Rusya aleyhine döndürmeğe çalışıyorlardı.
Lâkin, ihtilâlin büyümesi üzerine kendisi
prensliği bırakıp Transilvanya’ya (Erdel)
kaçtı. Halk, durum a hâkim olmağa başla­
mıştı. Boyarlara imtiyaz veren belgeler kili­
selerden alınıp törenle yakılıyordu. Osmanlı
devleti, bu' hareketin kendisine karşı olma­
dığını hissettiğinden, Rusya’nın teşvikine
rağmen askerî harekâta girişmiyordu. B o ­
yarları himaye için Rusya, Eflak ve Boğdan’ı
kuzeyden işgale başlayınca, güneyden de
Osmanlı ordusu işgal etti. B u sırada halk,
geçici hükümet, Eflak halkını Boyarlara ez-
ilâmna m uvaffak olmuş bulunuyordu. B u
geçici hükümet, Eflak halkını boyarlara ez­
direcek olan Rus hâkimiyetine geçmekten se
yine Osmanlı devletine bağlı kalmayı tercih
ediyordu. Babıâli, anlaşmaya hazır ve taraf-
tardıysa da, Rusya’nın şiddetli baskısı yü­
zünden bundan vazgeçmek ve Eflak’de olan
 Sultan Abdülmecidin bîr selâmlık resminden dönüşü
(Bu resmin aslı Topkapı sarayındaki Mecidiye köşkündedir. Ressamı; Pavlonora'dır)
değişiklikleri tanımadığını ilân etmek zorun­
da kaldı. Âsiler, fazla k a n dökülmeden da­
ğıldılar. Bükreş, Osmanlı ve Ru s askerlerinin
müşterek işgali altına alındı B u sırada
Âmedi-i Divan-ı H ü m a y u n F u a d Efendi, Pe-
tersburg’da meseleyi R us hâriciyesi ile m ü ­
zakere etmekteydi. Nihayet 1 mayıs 1849 ta­
rihinde iki devlet arasında İstanbul’da B o ­
ğaziçi’nde Baltalimanı anlaşması imzalandı
(Kolonel La m u ş : Türkiye Tarihi, C : 2, S: 347).
Balta-Iimam anlaşması
Anlaşm aya göre iki devlet Eflak ve Boğ-
dan ’ı her cins ihtilâlci prensiplerden koru­
m ağa çalışacaklardı. Voyvodalar halk tara­
fından seçilip yedişer sene için iki devlet
arasında kararlaştırılacak namzetler arasın­
dan tâyin olunacaklardı. M üddet sona erince
bir ihtilâf olmazsa iki devletin muvafakati
ile b u müddet uzayabilecekti. Böylece Rusya,
Eflak ve Boğdan meselelerine iyice burnunu
sokm ak salâhiyetini kazanmış oluyordu.
B un d an maada, halkı yatıştırmak ve bir
müddet için sükûneti temin etmek için bo­
yarların nüfuzunun kırılması da düşünülmüş
ve boyarlar meclisi ilga olunmuştu. B u n a
karşılık bir kısım boyarlarla bir kısım y ü k­
sek rütbeli iş adamlarından m ürekkep bir
meclis kuruluyordu. İstiklâl ve ihtilâl tema­
yülleri her iki memlekette tam am en ortadan
kalkıncaya kadar R us ve Osmanlı kuvvetleri
Eflak ve Boğdan’ı işgal altında bulundura­
caklar ve ortalık iyice yatıştıktan sonra her
iki taraf kuvvetlerini geri çekeceklerdi. İn­
zibat işleri için ise, yerli kuvvetler kullanı­
lacaktı.
B u anlaşma, Eflak ve Boğdan’da Ru s n ü ­
fuzunun büsbütün artmasına ve Osmanlı
nüfuzunun yavaş yavaş silinmesine yol aç­
mıştır (Enver Ziya Karal: Osmanlı Tarihi,
C : 5, S : 220).
Avusturya ve Rusya’nın M acar mülte­
cileri meselesinden Bahıâlî ile diplo­
matik münasebetlerini kesmeleri
Mülteciler meselesi henüz kapanmış de­
ğildi. Osmanlı devleti Macaristan'daki istik­
lâl hareketini desteklemekteydi. Ç ünkü, K a ­
nunî Sultan Süleyman devrinde bir Osmanlı
eyâleti haline getirilmiş ve 173 yıl böyle kal­
mış olan b u ülkenin bir Avusturya eyâleti
halinde bulunmaktansa, müstakil bir devlet
olmasını tercih ederdi. Üstelik aradaki din
farkına rağmen Osmanlı aydmları Macarla­
rın Türklerle aynı ırka m ensup kardeş bir
millet olduğunu biliyorlardı. Mustafa Reşid
Paşa, bu yüzden M acar istiklâlini destekle­
yen bir politika gütmüş, mültecileri kabule
Padişahı ikna etmişti. Osmanlı devletine sı­
3009
ğınanlar arasında Macarlardan m aada onlarla
işbirliği yapmış Lehliler de vardı. Osmanlı
devleti, onlara da iltica hakkı tanımıştı. B u n ­
dan sonra Avusturya ile Rusya’nın sığınan­
ları geri istemek hususundaki müracaatları­
nın ardı arkası kesilmedi. Avusturya, Bel-
grad andlaşmasının on sekizinci maddesini
ileri sürerek «âsi» lerin iadesi için ayak
diriyor, Rusya da Lehliler için kendi tab’ası
«haydutlar» olduğunu iddia ediyordu. Oe-
manlı devleti. Avusturya ve Rusya’nın iddia­
larını reddederek M acar ve Lehli mülteci­
lerin âsi ve haydut olduklarını kabul etmedi.
Bunları, yurdlarm m istiklâli için savaşmış
vatanperverler sayıyordu. İki devlet b un un
üzerine Babıâliyi siyasî münasebetleri kes­
mekle tehdid ettiler. Aradaki andlaşmalarm
kendilerine hak verdiğini ileri sürmekte
idiler. Osmanlı devleti b u n u n üzerine m ü l ­
tecilere islâmiyeti kabul etmelerini teklif
etti. Çoğu buna uyarak andlaşmalar gere­
ğince iade edilmekten tam am en kurtuldular
ve hem en yüksek maaşlar ve rütbelerle dev­
let hizmetine alındılar. B u hal, Avusturya’yı
büsbütün kızdırdı. Bununla beraber, Osmanlı
devleti İslâm dinine girmemiş olanları da
iade etmedi. Babıâlinin b u husustaki azimli
tutumu büyük takdir uyandırmıştı. İngiltere
ve Fransa, bu davranışın haklı olduğunu ilân
ettiler. B u iki devlet de Osmanlı devleti gibi,
istiklâlleri için ayaklanan M acar ve Lehlile­
ri eşkıya değil, kahram an saymaktaydı. H a l ­
buki, Osmanlı devleti de. çeşitli milletlerden
kurulmuştu ve elli yıla yakın bir zamandan-
beri bunlar arasında milliyetçilik fikri ve
istiklâl eğilimi uyanmış ve hattâ fiilî belirti­
leri ortaya çıkmıştı. B u n a rağm en bü yü k
zararlar gördüğü iki kom şusunu zayıf düşür­
mesi muhtemel bulunan b u dâvayı savunu­
yordu. Esasen kendisine iltica edenleri geri
vermeyi de devlet şeref ve haysiyeti ile teli­
fini m ü m k ü n göremediğinden Rusya ve
Avusturya’nın son tehditlerine rağm en tutu­
m u n u değiştirmedi. B u n a karşılık iki devlet
elçilerini geri alıp siyasî münasebetlerini
resmen kestiler. Babıâli ise milliyetçileri
sadece şeref ve insanlık duygularıyle m ü d a ­
faa ettiğini ve b u yüzden katlanmak zorunda
kaldığı fedakârlıkları belirtir bir rapor h a ­
zırlayıp A vrup a ’da yayınladı. B u rapor,_ Batı
devletleri arasında heyecan uyandırdı. İngil­
tere’de ve Fransa’da Osmanlı devleti lehinde
samimî gösteriler oldu. İngiliz gençleri
Londra’da Osmanlı elçisi M üzürüs Paşaya
rastlamışlar, arabasının atlarını sökerek el­
çiliğe kadar kendileri çekip götürmüşlerdi.
İngiltere, iş silâhlı bir ihtilâfa kadar varır­
sa, doııanmasıyle Osmanlı devletine yardıma
hazır bulunduğunu bildirdi. Ayrıca Fransa
nezdinde de ihtiyaç halinde böyle bir yar­
dıma katılması hususunda gerekli teşebbüste
bulundu. Osmanlı devleti bir taraftan da
F. 4
 F u a d Efendi vasıtasıyle Çar hükümeti ile
temastaydı. Nihayet, bu dâvada bütün A v ­
rupa halkına ve hükümetlerine karşı koya-
ırayacaklarını anlayan Avusturya ve Rusya,
Babıâli ile anlaşmaya yanaştılar. B u n a göre,
islâmiyeti kabul etmiş olan mülteciler, k a ­
yıtsız şartsız Osmanlı memleketlerinde kala­
caklar, diğerlerinden isteyenlerin, ancak ha­
yatlarına ve hürriyetlerine dokunulmayaca­
ğına dair iki devletten teminat alındıktan
sonra dönmelerine müsaade edilecekti. Neti­
cede Avusturya ve Rusya elçilerini İstan­
bul’a gönderip siyasî münasebetlerini yeni­
den kurdular.
Rusya böylece ilk defa olarak Osmanlı
devletinin İngiltere ve Fransa tarafından
Mısır valisi Abbas Paşa
kendisine karşı desteklendiğini ve hattâ
fiilen savunulmağa karar verilmiş olduğunu
gördü. B u durum, Çar Birinci Nikola (Ni-
cholas) yı ciddî olarak ürkütmüş, hattâ bu
yüzden onu İngiltere’ye yaklaşmak ve Şark
meselesini birlikte halle çalışmayı teklif et­
m e k teşebbüsüne sevketmiştir.
Osmanlı devletinin dış politikası
Avrup a kıtasındaki büyük değişiklikler
sırasında Osmanlı imparatorluğu Batı dev­
letlerince bazan önem kazanmış, bazan âdeta
unutulmuştur. Geçen yüzyılın ortalarından
itibaren Yakm - Doğu (Şark) meselesinde en
büyük rakip Fransa ve Rusya idiler. Fransa,
D o ğ u Akdeniz ticaretini elinde tutmak için
Rusya’nın güneye doğru inmesine elinden
geldiği kadar engel olmağa ve b u devlete
karşı Osmanlı devletini daima desteklemeğe
.çalışmıştır. Rusya ise. sıcak denizlere çık­
3010
mayı kendisi için hayatî bir problem olarak
kabul etmiş ve gittikçe gücü azalan Osmanlı
imparatorluğunun b u halinden istifade fır­
satını kaçırmamıştır. Arzusuna en fazla âlet
ettiği devlet ise, daima Avusturya olmuştur.
Diğer Batı devletlerinin ikazlarına rağmen,
Avusturj^a, Rusya ile dostluğu dış politika­
sının ana prensibi haline getirmiş bulunu­
yordu. Ondokuzuncu yüzyıldan itibaren ise
İngiltere, Orta Doğudan geçen Hindistan
yolunun emniyetini temin için Osmalı dev­
letini hem Rusya’ya, h em d e Fransa’ya karşı
savunmayı ve bu bölge ile alâkalanmayı
ön plâna almağa başlamış, bilhassa Tanzima-
tm ilânından sonra Osmanlı devletini bütün
gücüyle desteklemeğe devam etmiştir. F ran ­
sa, bu konuda İngiliz politikası karşısında
daima m a h k û m durum da kalmış, Rusya ise,
nüfuzunu İngiltere’den daha aşağıya düşür­
mem eğe çalışmıştır. Rusya’nın değişmez
sinsi emeli Osmanlı devletini ortadan kal­
dırıp büyük kısmını ve bilhassa Boğazlar
gibi askerî ve ticarî ehemmiyetteki m er­
kezlerini ele geçirmekti. Ingiltere ise, her ne
olursa olsun Osmanlı imparatorluğunun de­
vamını kendi menfaatlerine uygun görüyor­
du. Böylece. Osmanlı devletinin bekası yavaş
yavaş çeşitli devletlerin menfaat ve politika
hesaplarına, kendi görüşlerine göre dünya
muvazenesine bağlı bir önem kazanmıştı.
Mustafa Reşid Paşa ile onun, yetiştir­
meleri olan devlet adamları b u hakikati an­
ladıkları için Osmanlı devletinin bekasını
yalnız bu m uvazeneye bırakmak istemiyor­
lar. imparatorluğun gerektiğinde kendi k en ­
disini m üdafaa edebilmesi için geniş ıslahat
hareketleri ile bünyesini kuvvetlendirmeğe
çalışıyorlardı. İşte Tanzimat, b u gayelerle
doğan bir hareketti ve devleti şiddetle tehdit
eden Mısır meselesinin hallinde bü yü k tesiri
olmuştu.
Mfcsır valiliğinin İbrahim ve Abbas
Paşalara tevcihi
Mısır valisi M e h m e d Ali Paşa, 1849 yı­
lında tam am en bunadığı için büyük oğlu
İbrahim Paşa bütün idareyi eline almış b u ­
lunuyordu. Nihayet, babasının sağlığında
veraset usulü ile Mısır valisi olduysa da 71
gün sonra vefat etti. B u n u n üzerine Mısır
valiliği bu soyun en büyük erkek evlâdı olan
Abbas Paşaya tevcih edildi. Ferman, Deavî
Nazırı M azlûm Beyle gönderildi. M azlû m
Bey, Abbas Paşanın valiliğini ilân ettikten
sonra onu İstanbul’a getirdi. A bb as Paşa,
Fer’iye sarayında misafir edildi. Sonra P a ­
dişahın huzuruna çıkıp teşekkürde bulundu,
iltifatlara nail oldu. Valilik ile beraber k en ­
disine vezaret rütbesi verilmişti; b u sefer
Sadaret rütbesi tevcih olundu, bir müddet
soııra M e h m e d Ali Paşanin vefat haberi geidi.
Mustafa Reşid Paşanın ikinci defa Sa ­
daret m akamına gelişi ile gericiler iktidar­
dan ebediyen uzaklaştırılmış görünüyorlar­
dı. Bunların başında o zamanlar D a m a d Said
Paşa vardı. Mustafa Reşid Paşa ile taraftar­
larına son derece düşm an olan b u zat, İbra­
him Sarım Paşanın kısa süren Sadareti sıra­
sında oııları tam am en bertaraf etmek iste­
mişse de, muvaffak olamamıştı.. B u arada
rüştiye mekteplerindeki resim dersini kal-
dırtmış, hattâ harita öğretimini bile yasak
etmek istemişti. Bereket versin ki İbrahim
Sarım Paşa A vrup a usulüne vakıf, aklı ba­
şında bir devlet adamı olduğu için onun
ifratlarına engel olmuştur. Yeniliğin meşhur
muhaliflerinden Hüsrev Paşa ile İzzet M e h ­
m e d Paşa ise, devlette esasen artık söz sa­
hibi değillerdi.
Hediye-rüşvet meselesi ve Suîfcan
AbdüImecicPm yemini
Reşid Paşanın b u defaki sadaretinde
başardığı en m ü h im iş şüphesiz asırlardan-
beri imparatorluğu içten kemiren bir hasta­
lık halini almış olan ricale hediye namı al­
tında verile gelmekte bulunan rüşveti önle­
yici tedbiri olmuştur. B u hususta Meclis-i
Vâlâ’ya hazırlattığı nizamnamenin, mülkiye,
askeriye ve şer’iye sınıfının ileri gelenlerini
toplıyarak Babıâlide Meclis-i U m u m îd e m ü ­
zakeresini yaptırmış ve b u n u hepsine kabul
ettirmiştir.
Pazartesi günü Meclis-i U m u m î toplan­
tıda iken Sultan M ecid de Babıâliye gelerek
müzakereleri yakından dinlemiş ve m ev zu
karara bağlanınca da ayağa kalkıp ilk yem i­
ni kendisi etmiştir (11 aralık 1849). B u n u n
üzerine mecliste hazır bulunanların hepsi
teker teker Padişahın huzurunda K u r ’an-ı
K er im ’e el basarak:
«Padişahıma ve Devlet-i Aliyyelerine sa-
dakattan ayrılmayacağıma ve her nasıl n a m
ve te’vil ile olursa olsun rüşvet almıyacağı-
m a ve Padişahımın rızay-ı seniyyesiyle k a ­
bulü mücaz olan hedayey-ı resmiyeden baş­
ka m e m n u olan hediyeyi kabul etmiyeceği-
m e ve emval-i mîriyyeyi irtikâb ve telef et­
m eyip ve hiç kimseye ettirmeyeceğim ve
lüzum u hakikîsi tebeyyün etmedikçe hazine-i
mîriyyeye masarif v u k u u n u tecviz eylemeye^
ceğime ve icab-ı olmadıkça mücerred riayet-i
hatıra m ebni m em u r istihdamına lüzum gös-
termiyeceğime» ibaresini okuyup yem in et­
mişlerdir.
A lm a n karar gereğince de bundan sonra
yeniden .memuriyete tayin edileceklerin
Şeyhülislâm ve Sadrıâzam dahil, her sınıftan
büyüğündn küçüğüne kadar bütün m em u r­
ların, K u r ’an-ı K e r im ’e el basarak yemin
3011
etmeleri üsuİdeıi oimüş, büna göre kimin
nerede ve. nasıl yem in edeceği de tesbit edil­
miştir. Şöyle ki:
Şer’iye sınıfı Şeyhülislâmın huzurunda
Padişaha sadakat ve hediye fıkralarından
sonra:
«Ve tarafı Padişahiden m e m u r buyurul“
d uğ um umur-u şer’iyenin icrasına ve ¡mal-i
yetimin ahkâm-ı şer’iyeye tatbikan hüsn-İ
muhafazasıyle bir akçesi telef olmamasına
kemaliyle tekayyüd ve ihtimam edeceğime
ve mutâd olan resmî kısmından ziyade akçe
almıyacağıma, elhasıl hüâf-ı şer’i şerif ve
mügayir-i kanun-u m ünif hareketi bir veç­
hile tecviz etmiyeceğime» diyerek yem in'
edeceklerdi.
İstanbul’da bulunan Asakir-i Hassa ve
Nizamiye, Dâr-ı Şûray-ı Askeri, Tophane-i
Âm ire ve Tersanenin bilcümle zabitleri ken ­
di meclislerinde; taşradaki orduların zabit­
leri ise kendi mahallî meclislerinde yem in
edeceklerdi.
Askeri sınıfın yem in şekli, Padişaha sa­
dakat ve hediye fıkrasından sonrası:
«V e kanun ve nizam-ı askeriye mugayir
harekette bulunmayacağıma ve m em u r oldu­
ğu m hizmetlerde sadakat ve istikamet üzere
hareket edeceğime ve zir-ı idare ve k u m a n ­
d am d a olan Asakir-i Şâhanenin ta’y in at . ve
melbusat vesair mühimmatlarını daima hüs-
nüm uhafaza ile telef etmiyeceğime ve ettir-
miyeceğime ve hiçbir suretle irtikâba meyil
etmiyeceğime ve zabitan v e neferattan terfi
ve rütbeye ve zabitliğe kesb-i istihkak eden­
lerin haklarım ketmetmeyeceğime» şeklinde
idi.
Ayrıca memleketin her tarafında rüşvet
ve ondan farkı olmayan ve gayrı meşrû ad­
dedilen hediye alıp vermenin yasak olduğu,
bundan sonra böyle şeyleri ve emval-i mîrî-
yeyi irtikâb edenlere insan nazariyle bakıl-
mayacağmın vali, mutasarrıf, kaym akam
bulunanlar tarafından herkese ilân edilmesi
için emirler gönderildi.
Tunus Beyi adına gelen Hayrettin Paşanın
Abdülmecîd’den beylik mensurunu alış töreni
 Padişahın Ege ve Akdeniz adalarını
ziyareti
Esasen Sultan Abdülm ecid de gericilerin
bir an evvel iş başından uzaklaştırılmalarını
arzulamakta ve T anzim atm her sahada
eksiksiz olarak tatbikini istemekte, fırsat
buldukça gezilere çıkarak halk tabakaları
ile temas etmekte, dertlerini dinlemekte ve
alınacak tedbirler hakkında hükümete emir­
ler vermekte idi.
1850 senesi haziran başında, cumartesi
günü Çırağan sarayından Taif vapuru ile
beraberinde Veliahd A ziz Efendi ile M u ra d
Efendi olduğu halde hareket eden Padişahın
maiyetinde Serasker Rıza, Tophane Müşiri
A h m e d Fethi, Ticaret Nazırı İsmail Paşalar
da bulunuyordu. O gece M arm a ra limanın­
da kalındı. Pazartesi g ünü L im n i adasına
gelindi. Adanın görülecek yerleri gezilip ve
Mısrî Hazretlerinin türbesi ziyaret olundu.
Ertesi sabah Lim n i’den hareketle Salı günü
Girid’e gelindi. Padişah, Su da limanına çı­
karak H a n y a ’ya gitti ve toplanan halk tara­
fından hararetle alkışlandı. Abdülm ecid bir
gece vali konağında, bir gece de H a n y a ’nın
yakınındaki kasırda kaldıktan sonra Perşem ­
be günü limana döndü, liman sahasını ve
kaleyi gezdi. İki gecesini de vapurda geçiren
Padişah Cumartesi günü Resm o’ya, oradan
da K andiye’ye gitti ve burada da iki gün
kaldı ki bu suretle adanın her tarafını gez­
miş ve görülecek yerlerini görmüş oldu.
Salı günü K an diye’den uğurlanan Hünkâr,
ertesi sabah Rodos’a geldi. Mısır Hidivi A b ­
bas Paşa, Sultan A bdülm ecid’in Akdeniz
adalarını ziyaret edeceği haberini almış,
kendisini istikbal için o .da Rodos’a gelmişti.
Padişah, Hidivin bu hareketinden m e m n u n
olarak kendisine bir kıt’a imtiyaz nişanı
verdi. Cumartesi günü Rodos’tan kalkılıp
Marmaris, SÖnbeki. Bodrum , îstanköy. Si­
sam, K u şa d a ’ları önünden geçilerek Sakız'a
gelindi. Padişah, Sakız adalarında kaza kay ­
m akam ı Sücûdî Efendinin kasaba dışındaki
kulesine üç gün misafir oldu ve C u m a günü
namına nisbetle yeni yapılmış olan Mecidiye
camiinde nam az kıldı. Oradan Çeşm e’ye ge­
çilerek Cumartesi sabahı İzmir’e vasıl olan
Padişah, burada halkla temas ettiği gibi,
ecnebi konsoloslarını dâ kabul etti. İzmir’den
tekrar Taif vapuruna binildi. İstanbul’a dö­
nülürken Gelibolu’da karaya çıkan Padişah,
burada Kutbülârifin Yazıcızade M ehm ed
Efendi, ve A h m e d Bîcan Hazretlerinin tür­
belerini ziyaret etti.
Seyahatin yirmi dördüncü Pazartesi gü­
n ü Sultan Abdülm ecid pâyitahta döndü ve
Ayastefanos açıklarında irili ufaklı gemilere
binmiş talebeler ve halk tarafından karşı­
landı. Karşılayıcılar arasında validesi, bazı
3012
çocukları, devlet erkânı da bulunuyorlardi
ki bunların hepsi Taif vapuruna alındılar.
İstikbal topları’ atılmış, askerler nöbet ateşi
endahtm da bulunmuş, gece de şehir donatıl­
mıştır (Hayreddin; Vesaik-i Tarihiye ve Si­
yasîye, S: 2 7 -S0).
Böylece halk Padişahı geziler vesilesiyle
yakından gördüğü gibi, kışlalarda terhis edi­
lecek askerlere yapılan merasime iştirak et­
tiğini, rüşdiye mektepleri imtihanlarında da
hazır bulunduğunu bilmekte idi.
Nitekim Sultan Abdülm ecid bu gaye ile
Babıâliye gitmiş, Meclis-i Vâlâ odasında b ü ­
tün vükelâ ve ricâl-i ilmiye ve mülkiye h a ­
zır bulunduğu halde Davudpaşa, Bayezid,
Üsküdar vesair rüşdiye mektepleri talebele­
rinin M aarif Nazırı K e m a l Efendi vasıtasıyle
sarf ve nahiv, Gülistan, Coğrafya, hesap gibi
derslerden yapılan imtihanında bulunm uş ve
elli kadar talebeye Nişan-ı Aferin vermiştir
(Hayreddin: Vesaik-i Tarihiye ve Siyasiye,
S: 61- 62).
Diğer taraftan Mustafa Reşid Paşa da
kendisi gibi düşünen devlet adamlarını ya­
n m a toplayarak saraya karşı hükümetin n ü ­
fuzunu tesis etmiş ve Babıâlinin otuz yıl ka­
dar süren kudret ve itibarı böylece m eydana
gelmiştir.
Reşid Paşanın ıslahat politikası
B u arada zuhur eden Lübnan, Bosna,
Beairhan Bey, Eflak gaileleri gibi iç güçlük­
ler ve M acar mültecileri n ev’inden dış güç­
lükler atlatılabilmiştir.
Mustafa Reşid Paşanın iki kolu, Âli ve
F u a d Efendiler (Paşalar) di. Kendileri, b ü ­
tün hayatları boyunca hocalarının politika­
sını takip etmişlerdir. İbrahim Sarım Paşa,
Sadık Rifat Paşa, Nafî Efendi ve Sekib
Efendi de yine onun, yetiştirdiği değerli dev­
let ve siyaset adamlarıdır. B u devirde aksa­
yan bir taraf, ileri derecede devlet m e m u r ­
larının ve idare adamlarının yerlerinde uzun
müddet kalamayıp sık sık değiştirilmeleri
idi. Böjdece bulundukları vazifelere dört el
ile sarılmalarına imkân kalmıyordu. Hele,
en az iki yüz kişilik maiyet sahibi paçaların
Erzurum ’dan Belgrad’a, Bosna’dan Bağ dad’a,
Haleb’den Bosna’ya... gibi birbirinden uzak,
iklim şartları ayrı, halkın örf ve âdeti ve
yaşayışı birbirine tam am en zıd yerlere dur­
m adan tayinleri h e m kendileri için zahmetli,
hem de devlet ve âm m e hizmeti için zararlı
olmakta idi.
Mustafa Reşid Paşa ve taraftarları bil­
hassa Rusya'dan gelecek tehlikeye karşı
uyanık bulunuyorlardı. Memleketin bünyesi­
ni kuvvetlendirmek için ıslahat hareketleri­
ne ne olursa olsun devam zarurî idi. Vilâ­
yetlerin idaresi hakkında alm an kararlar, bu
 ıslahattan biridir. Böylece vilâyetleri teşkil
eden daha küçük bölümlerin her vilâyet için
sayıları ve bunların da kendi bünyelerindeki
teşkilâtı tesbit olundu. Hepsinin merkezinde
birer idare meclisi kuruldu. B u usul Rumeli-
de evvelâ Edirne, A nado lu’da evvelâ Hüda-
vendigâr ve Suriye’de evvelâ Sayda eyâlet­
lerinde tatbik edildi.
M ülkî idarede- ıslahata girişilirken
maarif sahasında da ve A v ru p a örneğinde
çalışmalara başlanıldı. Bütün medenî m e m ­
leketlerde ilimler akademileri mevcut bulun­
duğu halde, Osmanlı devletinde henüz böyle
bir şey yoktu. B u n u telâfi için Mustafa Reşid
Paşanın gayreti ile Encümen-i Dâniş adlı
müessese kuruldu. Bunun teşkilâtı için
Fransız Akadem isi örnek alınmıştı. K ırk aslî
ve otuz fahri üyesi mevcuttu. Toplantı gün­
leri her ayın ilk Cumartesi günü idi. T o p ­
lantı yeri de Sultan M a h m u d türbesi yanında
ikinci defa Darülfünun olarak yapılan bina­
nın bir dairesiydi. Başkanlığa^ devrin meşhur
ülem asmdan Kazasker E b û îshakzâde Şerif
M e h m e d Efendi, ikinci başkanlığa tarihçi
Hayrullah Efendi (şair A bd ülhak H â m id ’in
babası) seçildiler. Mustafa Reşid Paşa, M e h ­
m ed E m in Âli Paşa n e v in d e n ileri ve gözde
devlet ricâlinin bir kısmı ile, Cevdet Efendi
(Paşa), A h m e d Vefik Efendi (Paşa) gibi o

Abdülm ecid’in bir portresi

devirde aynı zam anda ilimleri ile tanmnuş

Baron Joze Van H a m m er
. . (1774 -1856)
Şarkta uzun müddet bulunmuş bu Avustur­
yalI zat, bilhassa Osmanlı tarihi üzerinde tet­
kiklerde bulunmuş, devletin kuruluşundan
Kaynarca muahedesi (1774) ne kadar olan
devresini yazmıştır
kimseler aslî âza idiler. Fahrî âzalar arasında
ise tarihçi Avusturya’lı H a m m e r , D o ğ u dil­
leri âlimi İngiliz Redhavz, fransızca ve türk-
çe lügat sahibi Fransız âlimi Biyanki gibi
meşhur yabancılar da vardı. Bir kısım R u m
ve Erm eni âlimler de bunlar arasında bulu­
nuyorlardı (B u akademi, onbir yıl kadar ça­
lıştıktan sonra memlekette İlmî seviyenin
düşüklüğü, ilimden çok İdarî ve siyasî işlerle
meşgul kimselerin âza seçilmesi yüzünden
ilim adamlarının ikinci plâna düşmesi, açılış
merasimi 18 tem m uz 1851 de yapılan mües*
sesenin müstakil ve salâhiyetli bir bünyeye
sahip olamaması gibi sebebler yüzünden
1862 de dağıtılmasıyle neticelenmiştir. B u
arada başardığı en müsbet iş Cevdet Paşanın
1774- 1824 yıllarını içine alan meşhur oniki
cildlik tarihinin vücuda gelmesidir. K eza,
Hayrullah Efendinin Osm anlı devleti tarihi
de b u arada sayılabilir).
Mustafa Reşid ^Paşanın ikinci sadareti
sırasında 1851 yılında başarılan ve m ühim
bir iktfsadî teşebbüs olan Şirket-i Hayriyye-
den de bahsetmek lâzımdır.
Başta Valide Sultan ile Padişah olmak

3013
üzere bütün devlet ricalinin iştirâki ile ve
taahhüt ettikleri hisse karşılığı toplanan
paralarla m eydana gelen şirket asrın ilerle­
melerine, buhar gemilerinin sağladığı faide-
lere, kayıtsız kalınmadığını göstermekle be­
raber fakir ve orta halli halkı da pazar k a ­
yıklarından kurtarmış, şehire ve Boğaziçine
bir canlılık getirmiştir.
Tanzimatm Rumeli’nde tatbiki
Vidin valisi bulunan ve imparatorluğun
pek hassas bir noktası olan b u bölgeyi büyük
bir dirayetle idare eden A ğ a Hüseyin Paşa
vefat ettiği için yerine eski Aydın valilerin­
d en Karaosmanoğlu Y a k u b Paşa tayin edil­
mişti. O sm an Paşa ihtiyar ve rahatsız bulun­
duğundan b u vazifeyi kabul edemedi. B u n u n
üzerine Vidin valiliği askerî ümeradan eski
Tırhala mutasarrıfı Ziya Paşaya verildi.
A ğ a Hüseyin Paşadan yıldıkları için sin­
miş durum da bulunan Bulgar lar, bundan
faydalanıp kıpırdamalar gösterdilerse de, bu
hal süratle bertaraf edildi.
Tanzimat yurdun her bölgesinde yavaş'
tatbik ediliyor, eyâletler tedricen bu usule
uyduruluyordu. Bu arada Macarlı Ö m e r
Paşa da bunu Bosna vilâyetinde tatbika
m em urdu. O n u n ilk‘icraatına ses çıkarmamış
olan bir kısım sergerdeler, bir müddet sonra
Zvornik ve Mostar taraflarında ayaklandılar.
B u hareket de bastırıldı. B u n u n gibi k u r’a
ile asker alınması daha evvel böyle m ükel­
lefiyetler altında bulunm ağa alışmamış olan
Baalbek ve Hâvranlılar arasında bir isyanın
çıkmasına sebep oldu. A ya klan m a süratle
bertaraf edildiği gibi, Haleb’de de böyle bir
ayaklanma teşebbüsü önlenip elebaşıları ya­
kalandılar. Bir taraftan da Tanzim atm tat­
bikini kontrol için Rumeli ve A nado lu’ya bir
çok müfettişler tayin olundu.
Sadaret makamında -arka arkaya
olan değişmeler
Mustafa Reşid Paşanın en uzun sadareti
olan bu ikinci sadaretinde uçbuçuk yıla ya-
Abdülmecid devrinde teşekkül eden Şirket-i
Hayriyye’nin ilk vapurlarından biri
3014
k m kaldıktan sonra, görünüşte hiç bir sebep
yokken azledilip yerine M e h m e d E m in Rauf
Paşa beşinci ve son defa Sadrıâzam oldu (26
ocak 1852).
Koca Reşid Paşa, ikinci sadaretinden
azlinde Meclis-i Vâlâ Başkanlığına getiril­
miştir. Azlinin gerçek sebebi M ü barek M a ­
kamlar meselesinden çıkan ihtilâf dolayısıyle
varılmak istenen anlaşmanın Fransa elçisi
tarafından reddi idi. Abdülmecid, onu Fran-
sızları teskin için m uvazaa yollu bir m üddet
iş başından uzaklaştırmak istemiş, kısa za­
m a n sonra sadareti tekrar vermişti.
B u yüzden M e h m e d E m in R a u f Paşa, bu
mevkiinde ancak bir ay ve dokuz gün kala­
bildikten sonra pek fazla ihtiyarladığından
dolayı azledilerek yerine tekrar Mustafa
Reşid Paşa üçüncü defa sadarete getirildi (5
mart 1852).
Reşid Paşanın bu defaki sadareti ise beş
ay sürdükten sonra tekrar azledilerek sa­
daret m ührü onun yetiştirmesi M e h m e d
E m in Âli Paşaya verildi (6 ağustos 1852),
Reşid Paşanın beş ay sonra yine azline
sebep ise, Tophane Müşiri D a m a d Fethi Paşa
ile aralarının fena halde açılması ve bu h a ­
lin devlet işlerine kadar sirayeti idi. Hünkâr,
pek takdir ettiği b u iki zatın uzlaşmalarını
imkânsız görünce, ikisini birden azletmişti.
Mustafa Reşid Faşa ile D a m a d Fethi P a ­
şanın aralarının açılmasının sebebi ise şu
idi: Mustafa Reşid Paşa, Fethi Paşayı Pertev
Paşanın aleyhtarlarından sandığı için hiç
sevmezdi. Aslında ise böyle değildi. Hattâ
sonraları şahsî tatbikatı ile ve Fethi Paşanın
verdiği teminat • üzerine böyle olmadığını
anladığı halde bu düşünceyi zihninden bir
türlü söküp atamadığını kendisi de itiraf
etmişti (İbnül-Emin M ahm ud K e m a l ’den
naklen, Cavid B a y sim: Mustafa Reşid Paşa -
Tanzimat, S: 74). işte, bundan dolayı En-
cümen-i Dâniş kurulurken bir çok devlet
ricâli buraya üye tayin edildikleri sırada,
çok m ünevver ve bir kaç yabancı dil bilir
bir zat olan D a m a d Fethi Paşa dışarıda bı­
rakılmıştı. B u hâdise, Fethi Paşanın sabrını
taşırmış ve iş çığırından çıkmıştı. A b d ü lm e ­
cid, Fethi Paşayı da çok sever ve takdir
ederdi. B ununla beraber, devlet otoritesinin
korunması için, Müzeciliğin yurdum uzda
kurucusu olan b u değerli zatı da Sadrıâzam-,
la birlikte azle mecbur kalmıştı.
Paşanın b u sadaretinden uzaklaştırılması
da yeni bir kırgınlığa sebep olmuştur. B u
hâdise ikisinin arasını ebediyyen açmıştır.
Mustafa Reşid Paşa, elinden tutarak yükselt­
tiği Âli Paşanın kendisinin azlinden sonra
sadareti kabul edişini hoş görmemiş, onun
daha yüksek bir mevkie çıkmasını hazmede-
memiştir. Bir takım münafıklar d a ' iki tara­
fın birbirinden gittikçe uzaklaşıp sonunda
uzlaşmaz bir hale gelmelerine sebep olmuş­
lardır. Halbuki M e h m e d E m in Âli Paşa.
Sadrıâzam olur olmaz Mustafa Reşid Paşanın
yalısına gitmiş ve eteğini öpmeğe davrana­
cak derecede tevazu^ göstermişti.
M e h m e d E m in Âli Paşa, Sadaret m a k a ­
mına getirilince, ondan boşalan Hariciye N a ­
zırlığı da, yine Mustafa Reşid Paşanın yetiş­
tirmelerinden olan ve M acar mültecileri ile
Mem leketeyn meselelerinin hallinde büyük
hizm eti. görülen Sadaret Müsteşarı M e h m e d
F u a d Efendiye tevcih edildi. Böylece, M u s ­
tafa Reşid Paşanın en yakın iki adamı en
m ühim iki mevkie geliyor ve Tanzimatçılar
iş başında kalmış oluyorlardı.
M e h m e d E m in Âli Paşanın bu ilk sada­
reti iki ay bile devam etmedi, yine M übarek
M akam lar meselesinin siyasî bir buhran h a ­
lini alması üzerine sadaretten azledilip İzmir
valiliğine tayin olundu (3 ekim 1852). Sa d a ­
ret m ührü ise, aynı gün Derya Kapdanı Da-
m a d M e h m e d Âli Paşaya verildi.
Sadaret m akam ında arka arkaya b u de­
ğişikliklerin olduğu sırada Babıâli, Rusya ile
Fransa’nın yeni tazyiklerile ve onların y a ­
rattıkları yehi meselelerle uğraşıyordu.

O S M A N L I D E V L E T İ N E K A R Ş I R U S Y A ’N IN F A A L İ Y E T İ ,
M Ü B A R E K M A K A M L A R MESELESİ

Rusya, bilhassa Hünkâr-iskelesi andlaş- eder olmuştur. Zam anla İngiltere’nin İstanbul
masından sonra Osmanlı devletine karşı hâ­ elçisi Stratford bilhassa dış politika mesele­
ini tavrı takınmış bulunuyordu. B u hal Batı lerinde bütün fikirleri dinlenecek kadar söz
devletlerinin hassaten İngiltere’nin gözün­ sahibi olm uş. bulunuyordu. A n c a k kendisi b u
den kaçmadığı gibi, Rusya’nın yakın dostu nüfuzunu daima Osmanlı devletini iltizam
Avusturya bile bu andlaşmanın tatbika kon­ eder gibi göstermişse de esasında İngiltere’­
mamasını Çar'dan rica etmişti. İngiltere ise, nin Orta-doğudaki menfaatlerini sağlamaya
Ru s gelişmesinin kendi menfaatlerini bozar çalışmıştır.
mahiyette olduğunu sezmekteydi. B u yüzden Çar Nikola, İngiltere’nin Osmanlı devleti
«M acar mültecileri» meselesinde Rusya, Os- üzerinde kazanmış olduğu b u nüfuzdan fay­
manlı devletiyle siyasî münasebetlerini ke­ dalanarak 1844 yılında ilk defa olmak üzere
since, bu bahane ile savaş açması ihtimaline Osmanlı devletinin aralarında bölüşülmesini
karşı donanmasını Çanakkale’ye gönderdiği teklif etti. İngiltere, buna ne müsbet, ne de
gibi. Lcrd J. Rusel (Russel) nutkunda: menfî bir cevap verdi.
«Eğer Rusya’yı T u n a nehri kıyısında Osmanlı devleti, giriştiği ıslahatla yavaş
durdurmazsak, bir gün İndus nehri kıyısın­ yavaş kuvvetlenerek bazı muvaffakiyetler
elde etmeğe başlamıştı. Sırbistan’da Obreno-
da durdurm ak zorunda kalırız» demişti.
Tanzimat hareketiyle Osmanlı devleti
idarecilerinin memleket bünyesini kuvvet­
lendirmeğe çalışmaları ve b u alanda ilk
sonuçları almaları b u ülke hakkında besle­
diği emeller dolayısıyle R usya’yı hiç de
m em nun etmemişti. Katerina, İstanbul’u
alarak merkezi b u şehir olmak üzere kendi
himayesinde bir G rek devleti kurm ak, yani
eski Bizans imparatorluğunu canlandırmak
hülyasında idi. D a h a realist olan Birinci Ni-
kola ise, Osmanlı memleketlerinde yaşayan
hıristiyan - ortodoks tab’ayı himaye hakkını
elde ettikten sonra, yavaş yavaş Osmanlı
devletini kendi himayesi altına alıp Lehistan
haline getirmek düşüncesindeydi. B u yüzden,
Osmanlı devletinin Tanzimatta n um duğu
faydaları tamamen elde edemeden harekete
geçm ek tasavvurunda bulunuyordu.

Diğer taraftan Mısır meselesinin Os-

manlı devleti lehinde halli, aynı zamanda
İngiltere politikası tarafından Fransız politi­
kasına indirilmiş ağır bir darbe idi. B u dar­
beden Rusya da hissesini almış, Osmanlı dev­
leti Hünkâr-iskelesi andlaşmasmın tesirinden
kurtulmuş, b u tarihten itibaren de Babıâli,
İngiltere’ye mütemayil bir politika takip Dam ad M eh m ed A Ii Paşa

3015
viç sülâlesinin yerine K a r a Yorgi sülâlesin­
d en Aleksandr’m K n e z seçtirilmesi, Memle-
keteyn ¿meselesinde Eflak ve B o ğdan ’a asker
sevkedilip Rus işgalinin durdurulması, M a ­
car mültecilerinin bütün tehditlere karşılık
iade edilmemesi ve b un dan dcğan buhranın
Osmanlı devletinin lehinde olarak halli,
Bosna’da ayaklanmalara karşı Tanzim atm
tatbikinin silâh kuvvetiyle kabul ettirilişi,
A bb as Paşanın muhalefet etmesine rağmen,
bun un Mısır’da da tatbiki için yapılan ısrar,
harcanan emekler ve elde edilen neticeler
b u n un delilleriydi.
B u sırada Fransa'da 1848 hâdiseleri, b u ­
n u n kıt’adaki b üyük etkileri, Orta A v r u p a ’da
zuhur eden A lm an y a Birliği meseleleri b ü ­
tün memleketlerin alâkasını daha ziyade b u
taraflara çekmişti. Birinci Nikola, b u fırsat­
tan faydalanmak istedi. Usulü, her zam anki
usuldü. Hıristiyan tab’ayı devleti aleyhine
kışkırtmak ve bunların ayaklanışını bertaraf
etmek üzere Babıâli harekete geçmeden he­
m e n müdahalede bulunm ak, üstelik böyle
bir müdahale, karşısında bütün A v ru p a dev­
letlerinin kendisini haklı görmesini temin
edecek «Hıristiyanlara zulüm yapılması» se­
bep ve bahanesi de hazırdı.
Halbuki bunlar, meşrû. devletin kendi
topraklarında huzur ve istikrarı, her nevi
âsâyişi temin için giriştiği ve hattâ girişme­
ğe mecbur bulunduğu hareketlerdi.
Karadağ'ın isyanı, Babzâlinin kuvvet
göndermesi
B u düşünce iledir ki R usya b u sefer de
Karadağ’ı kışkırttı. Böylece, bütün Rumeli
hıristiyanlarını ayaklandırmayı üm id ediyor­
du. Karadağ, Osmanlı devletine tâbi ve bazı
gayrı resmî imtiyazları bulunan bir ülkeydi.
A yn ı zam anda dinî reisi olan Vladikalar ta­
Eski Karadağlı tip ve kıyafetleri
3016
rafından idare edilir, devlete m aktu hafif
bir vergi verirdi. Yalnız Vladikalar ruhanî
sıfatı haiz oldukları için b u n u tevsik gaye­
siyle Petersburg’daki Sen-Sinod meclisinden
bir belge alırlardı. Yani, cnlarm bu sıfatını
R us kilisesi tasdik ederdi ki, b u tamamen
gayrı resmî bir d urum du. Öyle olmakla be­
raber R usya’nın teşviki ile Vladika bulunan
Danilo, kendisini K ar a d a ğ prensi ilân etti.
Petersburg’a gidip Çar Nikola ile görüştü.
Çar, onun prensliğini tasdik edip para yar­
dımında bulundu. B ü y ü k rütbeli nişanlar
tevcih etti. Prensliğin kendi ailesinde kalıp
babadan oğula geçmesini temin için gayret
harcıyacağı vaadinde de bulundu. Danilo,
K aradağ'a döner dönm ez devlete isyanla
istiklâlini resmen ilân etti (1853).
Danilo, istiklâlini ilân ettiği sırada bir
Karadağ çetesi de eski m erkez olan Zabliak’ı
işgal etmişti. G er ek Danilo’n u n o zamana
kadar resmen tâbi olduğu devlete bağlılığını
kesmesi, gerekse bu çete hareketleri Babı-
âliyi harekete ^mecbur etti. Verilen emir üze­
rine Serdar Ö m e r Paşanın kumandasındaki
kuvvetler beş koldan K ara da ğ ’a girdiler.
Osmanlı kuvvetlerine karşı koyamıyacağmı
anlayan Danilo, her vesile ile Osm anlı dev­
leti aleyhine çalışmayı fırsat bilen R u s y a ’yı
ve OsmanlIların M acar mültecilerini koru­
masını fena karşılamış olan Avusturya’yı
yardıma çağırdı. B u n u n üzerine Avusturya,
İstanbul’a K en t Leiniııgen’in başkanlığında
bir hey’et yolladı. Osmanlı devletinin K a r a ­
dağ’ın muhtariyetini tehdit eder kareketler-
de bulunmasını şiddetle protesto etti. Babıâli
b u yüzden tenkil hareketlerini durdurm ak
zorunda kaldı ve 3 mart 1853 de hudutlarda
statükonun muhafazası için bir anlaşma im ­
zalandı.
Avusturya’nın müdahalesi ve süratle
meseleyi kapatması R usya’nın istediği neti­
ceye ulaşmasına daha başlangıçta m âni oldu.
Yeniden fırsat kollamağa başladı.
Rus Çannzn Osmanlı devleti hakkında
Ingiltere’ye yapisğı teklifler
Zaten Çar, İngiltere’den hâlâ ümidini
kesmemiş bulunuyordu. Osm anlı devletinin
Tanzimatı ilândan senra ıslahat hareketlerine
başlamasına sinirlenmekte ve . avını elden
kaçırmamaya dikkat etmekteydi. Elçilerle
mülâkatında im a yoluyla tasavvurlarını açık­
lamaktan geri kalmıyordu. Hattâ M en ç ik o fu n
sefarete tayininden evvel (9 ocak 1853) Gran
Düşeslerden birinin sarayında bir balo gecesi
İngiltere sefiri Hamilton Seym o u r’a büsbü­
tün açılıp «hasta adamın» yaklaşan ölüm ün­
den bahisle mirasını dostça paylaşmayı teklif
etmiş, sonra anlaşmazlıklara ve m ünakaşa­
lara m ey dan bırakılmaması için ölümden
evvel icabına bakılmasının daha münasip
olacağını, şayet İngiltere Rusya'nın Osmanlı
memleketi üzerindeki haklarını tanıyacak
olursa, İngiltere’nin de Mısır ve Girid’i ilhak
edebileceğini söylemişti (A bd urra h m an Şe­
ref: Tarih musahabeleri, S: 150).
Elçi b u teklifleri devletine bildireceğini
söyledi ve öyle de yaptı, İngiltere ise, Rusya-
n m b u tekliflerini b u sefer kesin ve açık bir
dille reddetti.
İşte, Rusya b u n u n üzerine meseleyi tek
başına halle karar vererek, mesele yaratmak
için Fransa tarafından ortaya atılan ve hâd
hale gelen «M ü b arek M akam lar» meselesini
fırsat bilip b un dan istifadeye karar verdi.
Mübarek makamlar (Makamat-ı
mübareke )
Hazreti İsa’nın doğduğu, yaşadığı, hıris-
tiyanlık dinini ilk önce yaydığı, nihayet hı-
ristiyan inanışına göre çarmıha gerildiği, an­
nesi Hazreti M e r y e m ’in öm rünü geçirdiği
yerler, K u d ü s ’de ve b u şehrin dolaylarında
bulunduğu için hıristiyanlar eskidenberi b u ­
ralarda bir çok kiliseler yapmışlar, ^ ziyaret
ve dinî tören yerleri kurmuşlardı. İşte, b u
yerlerin muhafazası, idaresi, gerektiğinde
onarılması hıristiyanlar için dinî ve siyasî
önem taşıyan pek şerefli hizmetlerdi. B u n ­
lar, çeşitli hıristiyan mezhepleri mensupları
Eski K udü s’ten bir görünüş
3017
arasında daim a bir rekabet meselesi olurdu.
Hıristiyanlarca m ü b arek sayılan yerler,
şunlardı:
1 — K a m a m e kilisesi. 2 — Hazreti İsa-
nın mezarı olduğu iddia edilen yer ile etra­
fındaki arazi. 3 — Hazreti M e r y e m ’in türbesi
olduğu iddia edilen yer ile bun a bitişik b ah ­
çe. 4 — Beytül-Lâ-hm’d a bulunan b ü yü k ki­
lise. 5 — Tahunül-Atik meydanı ve m a h zen ­
leri. 6 — Reate mağarası ve etrafındaki arazi.
7 — M e h d mağarası. 8 — Hacer-i Mugtesil.
B u yerlerin herbirinin bir kısmı üzerin­
de ortcdokslarm, katoliklerin ve gregoriyen
(Erm eni) lerin çeşitli h a k ve imtiyaz ve
iddiaları mevcuttu. İstanbul’u n fethinden iki
yıl sonra K u d ü s patriği, İstanbul’a gelerek,
vaktiyle İslâm Halifesi Hazreti Ö m e r ’in M ü ­
barek M aka m lar hakkında ortodokslara ta­
nıdığı haklara dair kendi eliyle yazıp verdiği
bir belgeyi Fatih Sultan M e h m e d ’e gösterip
haklarını tanıtmış ve b u münasebetle bir çok
ihsanlara da nail olmuştu (Başbakanlık A r ­
şivi: K a m a m e defteri, sayı 30, S: 6). Y a v u z
Sultan Selim H a n zam anında rumlar ve er-
meniler müracaatta bulunarak M ü b a r e k M a ­
kamlardaki haklarına dair fermanlar elde
ettiler. K an u n î Sultan Süleym an H a n , salta­
natının yedinci yılında babası tarafından
bahşolunan b u hakları tasdik eden fermanlar
verdi.
 dildi. Katoliklerin eline geçmiş olan Beytül-
Lâhrn kilisesinin anahtarları yine K u d ü s
patriğine teslim _ edilip M ü ba rek yerlerdeki
eski imtiyazları tasdik olundu.
B u hal, katoliklere ağır geldi. Katolik
bir devlet olan Fransa, mücadeleden vazgeç­
medi. Nihayet lâtinlerin 1564 yılmdanberi
K udü s kadılarından zam an zam an almış ol­
dukları M ü ba rek Makamlarla ilgili h a k ve
imtiyazları tanıyan ilâmları 1678 yılında y e­
nilenen kapitülâsyon anlaşmasına koydur­
mağa muvaffak oldular. B u n a göre «Kudüs
ziyaretine ve K a m a m e adlı kilisede olan ra­
Beyiül-Lahm
hiplere müdahale ve taarruzda bulunulm aya­
cak, K u d ü s ziyaretine evveldenberi varagel-
Fransa'nın bu yerlerle ilgisi ve Rusya diklerı gibi varagelip incitilmeyecekler» di.
ile rekabetinin sebebîeri B u sözlerden katolikler kastediliyor ve an­
laşmanın bir yerinde de «K udüs dahilinde
OsmanlIların lâtin diye andıkları kato- ve haricinde ve K a m a m e adlı kilisede eski-
İikler de bıi yerlere karşı kayıtsız değillerdi. denberi olageldiği gibi yer alan frenk — -yani
B u yerlerde ortcdokslar hadar hakları b u ­ Fransız— rahiplerinin hâlâ sâkin olup elle­
lunduğunu ileri sürüyorlardı. B u yüzden rinde bulunan ziyaret yerleri yine frenk ra­
ilkönce Dördüncü M u ra d devrinde, 1637 yı­ hiplerinin elinde bulunacak ve kimse karış­
lında rum ve ermenilerle katolikler arasında mayacak» deniliyordu.
ihtilâflar çıktı. Sonra 1656 yılında Dördüncü
M e h m e d zamanında mesele büyümüş, niha­ Fransa ile olan kapitülâsyon anlaşması
yet Şeyhülislâm ve kazaskerlerle vezirlerden 1740 yılında yenilendiği zam an Fransızlar,
kurulan bir diVanda dâvaları görülmüştür. Osmanlı memleketlerinde bulunan lâtinlerin
Neticede mesele, crtodokslar lehinde halle- hâmisi sıfatını elde etmişler ve K u d ü s ’ün
dışında bulunan ziyaret yerlerinin m uhafaza
haklarını almışlardı. Hattâ K u d ü s ’de Hazreti
M erye m ’in mezarı olduğu iddia olunan yer
ile, Beytül-Lâhm’da Hazreti İsa’nın doğum
yeri sayılan mevki, K a m a m e kilisesi ve K u ­
düs Haçlılar elinde bulunduğu sırada hüjküm
süren Lâtin krallarının mezarlarının katolik
papazlarının ellerinde bulunması da teminat
altına alınmıştı (Başbakanlık Arşivi, Fransa
defteri, sayı 2 9 /4 ). Böylece, katolikler bir
üstünlük kazanmış bulunuyorlardı. Ancak,
Fransa ihtilâlinden sonra b u memlekette k u ­
rulan hükümetler lâiklik prensibini esas almış
oldukları için M ü ba rek M akam larda o güne
kadar Fransa’nın, müdafaa ettiği haklarla
alâkadar olmadılar ve b u ko nu ile âdeta
ilgilerini kestiler. Böylece, buradaki katolik­
ler himayesiz kaldı. Katolik ziyaretçileri
K u d ü s ’e artık gelmez oldu. B u n a karşılık,
ortodokslar ziyaretlerini arttırmış ve sıklaş­
tırmışlardı. Bilhassa K ü ç ü k Kaynarca and-
laşmasınm yedinci maddesinin Rusya’ya Os-
manii memleketlerinde yaşayan ortodoksları
himaye hakkını ve bu mezhep mensuplarına

m
M übarek Makam ları serbestçe ziyaret hakkı­
nı vermesi, durum da onlar lehine bir in k L
şaf ha^ıl etti. Viyana kongresinden sonra,
Fransa’da krallık idaresi yeniden kurulunca,
Fransa kralları vaktiyle kapitülâsyonların
katoliklere tanımış oldukları haklardan tek­
rar faydalanmak istedilerse de, bu sefer Or­
todoksların haklarını himaye eden Rusya’yı
K am a m e kilisesi karşılarında buldular. Ruslar, son andlaşma-

3018
 ların kendilerine ve hâmisi kesildikleri or-
todokslara temin etmiş olduğu hakları m ü ­
dafaa ettiler. B u hal, 1848 inkılâbına kadar
devam etti. Lui-Napolyon, Cumhurbaşkanlı­
ğına seçildikten sonra elde etmeyi um d uğu
imparatorluğa kavuşm ak için papazlar sını­
fının desteğine ihtiyaç hissettiğinden dinî bir
politika takip etmeğe başladı. A ynı zamanda
Fransızların doğuda haiz oldukları Birinci
Napoleon ve Lui-Filip zamanında ihmal edil­
miş eski hak ve imtiyazları da muhafaza az­
minde idi. T a m bu sırada ortodokslar Babı-
âiiden K u d ü s ’teki bazı yerlerin tamiri için
izin almışlar ve bu sırada lâtinlere ait bir
K a m a m e ’de mukaddes taş
kısım mevkilere tecavüz etmişlerdi. Henüz
cumhurbaşkanı bulunan Lui-Napoleon, ka-
tolik haklarının himayesi maksadıyle İstan­ ve Fransa b u karar suretini uygun bulduk­
bul elçisi Lavalet vasıtasıyle eski andlaşma- ları takdirde mesele halledilmiş olacaktı.
larının bahşettiği hak ve imtiyazların mah- Bunda, mevzu, beş m adde halinde toplan­
fuziyeti ve yürürlüğü için Babıâli nezdinde makta idi:
şiddetli teşebbüslerde. bulundu. Bu, aslında 1 — Lâtinlerin yalnız kendilerine ait ol­
lâtinlerin Slâvlara karşı açtığı bir nüfuz mü- duğunu iddia ettikleri ziyaret yerleri onlara
cadelesiydi. Böylece, R us ve Fransız nüfuz­ iade edilmiyerek b u iddiaları reddolunmakta
ları İstanbul’da çarpışmağa başlamış oldu. idi.
2 — K a m a m e kilisesinin büyük kubbesi
2 aralık 1851 de cumhuriyeti ilga ve im ­iki mezhebin de aziz saydığı bir yeri örttü­
paratorluğunu ilândan sonra meşrûluğu m ü ­ ğünden yalnız bir tarafa tahsisi caiz görül­
nakaşa edilen saltanatının ayıbını örtmek, memekte, müşterek tutulması uygun bulun­
kendisini destekleyen katolik fırkasına ve makta ve küçük kubbesinin eskisi gibi orto-
tab’asına yaranmak, politika sahasında da dokslara ait olması kararlaştırılmakta idi.
taşıdığı ismin şöhretine lâyık, birinci dere­
cede söz sahibi olmak için ihtilâf m evzuu
M ü barek M akam lar meselesini körükleyen,
alevlendiren, katolik ve emperyalist mat­
buatı vasıtasıyle de bir yandan Fransız u m u ­
mî efkârını kışkırtan Lui-Napoleon (Louis
Napoleon), katolik haklarına vaki tecavüzün
giderilmesi için Osmanlı devletini de d urm a­
dan tazyike başlamıştı. Ortodoksların elde
ettiklerini iadelerine ise, Rusya hiç bir su­
retle 37anaşmamaktaydı.

Osmanlı devletinin ihtilâfa hal çareleri

araması

Babıâli, herkesin hak ve imtiyazlarını

koruyan belgeleri ortaya koymasını ve b u n ­
ların karma bir komisyonda incelenmesini,
buna göre .bir anlaşmaya varılmasını uygun
gördü. Avusturya, İspanya, Portekiz, Sicilya-,
teyn (İki Sicilya), Toskana gibi katolik dev­
letler tarafından b u dâvada desteklenen
Fransa bu komisyonda patrikhane m ü m es­
silinin bulunmasına itiraz etti. Rusya Çarı
ise, esasen ortodoks haklarının kadîm oldu­
ğunu iddia ederek böyle bir komisyonu ta­
nımayacağını bildirdi. B u n u n üzerine Babı-
âlide bu sefer yalnız m üslüman üyelerden
m ürekkep olacak bir komisyon kurulup bu
işin müzakeresi ve neticelendirilmesi karar­
laştırıldı. Sonunda beş maddelik bir karar
sureti kabul edildi. İki taraf da, yani Rusya K a m a m e ’nin içi

3019
 3 — Hazreti M e r y e m ’in mezarı olduğu
iddia edilen yerde bütün mezhepler müşterek
olduğu halde lâtinlerin b u n u n dışında kal­
ması uygun görülmediğinden bunların haiz
oldukları fermanlara göre b u yerden istifade
etmeleri sağlanmakta İdi.
4 — B ü y ü k Beytül-Lâhm kilisesi yüz yıl-
lardanberi ortodokslarm elinde bulunm akta
olup gerçi lâtinler b u n u n vaktiyle kendileri
tarafından inşa edildiğini iddia ediyorlarsa
da içinde bulunan «doğum yeri» müşterek bir
ziyaret m akam ı olduğundan kilise kapıları­
nın bir anahtarıyle kurban yerinin iki anah­
tarının lâtinlere verilmesi, lâkin bunların
kilise içinden geçişten başka bir hakları ol­
maması gerekmekte idi.
5 — Hazreti M e r y e m ’in mezarı olduğu
ileri sürülen yerdeki «Göğe çıkış mescidi»nde
bundan sonra ortodokslarm da âyin yap m a
hakları olacaktı.
Fransa iie Rusya arısında gerginliğin
artması
B u karar sureti, İransa elçisi Lavalet ta­
rafından şiddetle reddedildi. B u n u n üzerine
Mustafa Reşid Paşa Sadaretten, m uvazaa
yollu, azledilip Fransızların teskinine çalı­
şıldı (26 ocak 1852). Ö bü r taraftan ise, Rusya
tarafından tahrik edilen ortodokslar da b u
karar suretinden m e m n u n kalmamış görüne­
rek yer yer kıpırdanmaya başladılar. H a lb u ­
ki, burada onların menfaatleri ön plâna alın­
mış ve korunmuştu. Ortodokslar, b u n un sa­
dece Rusya Çarı sayesinde elde edildiğini
sanarak büsbütün şımardılar. Mesele büyüdü
ve' imparatorluk üzerinde siyasî nüfuz reka­
beti haline geldi. Birinci Nikola ile Üçüncü
N ap o leo nu n fena halde aralan açıldı. Fransa,
Osmanlı devletine R usya’ya karşı ittifak tek­
lif ettiği gibi, Rusya da Küçük-Kaynarca ve
Edirne andlaşmalarmı ileriye sürüp Çarın
Osmanlı memleketlerinde yaşayan bütün Or­
todoksların resmen hâmisi olduğunu ilân etti.
Fransa, R usya’nın b u dâvada d u ru m u n u n
daha kuvvetli ve ortodoks haklarının daha
eski olduğunu bildiği için gerilemek zorunda
kaldı. Evvelâ, hiçbir mesele üzerinde anlaş­
m a k istemeyen Lavalet geri çağırıldı. İm pa­
rator Çara, iki devletin M ü b a re k M aka m lar
hakkında doğrudan doğruya, yani vasıtasız
olarak görüşmelerini teklif etti. Çar, m e m ­
n u n kalmış görünmekle beraber işin Rusya
lehine halli için de teşebbüsten geri kalmı­
yordu.
Prens MençikoFun sefareti ve talebleri
R us Çarı Birinci Nikola, görünüşte M ü ­
barek M akam lar meselesinin halli için b ü ­
yükelçi ve fevkalâde m urahhas olarak Prens
Mençikof’u İstanbul'a gönderdi. Ç a r ile İn­
3020
giltere elçisi Corc Ham ilton Seym o u r’un
Petersburg’da balodaki tarihî görüşmelerin­
den 14 gün şonra (23 şubat 1853) R usya’dan
ayrılan Prens, İstanbul’a geldi (28 şubat)..
Kendisi; R usya’nın Bahriye Nazırı, aynı za­
m a n d a Baltık filoları k um andanı idi ve
Finlandiya eyâletinin de genel valisi bulu­
nuyordu. İstanbul’a gelirken K aradeniz do­
nanmasını ve Basarabya’daki R u s ordusunu
gözden geçirmişti. Maiyetinde m eşhur Rus
devlet adamlarından Prens Galiçin (Gali-
tzin), K o n t Neselrod (Nesselrode), Karadeniz
filosu kum andanı A m iral Kornilof (Khorni-
lof), Basarabya’daki ordunun kurm ay başka­
nı General Nikopolçinski (Nikopolchinski)
de vardı.
Mençikof, İstanbul’da son derece şımarık
ve küstahça tavırlar takınmıştı. Geldiğinin
ertesi günü usul dışı bir kılıkla ve sokak el­
bisesiyle, yani b ü yü k üniformasını giyip ni­
şanlarını takm adan Babıâliye gitti. Böylece,
Osmanlı devletini istihfaf ediyordu. Sadrı-
âzamla görüştükten sonra usulen Hariciye
Nazırını da ziyaret etmesi lâzım gelirken b u ­
n u yapmadı. Sebep olarak da Hariciye Nazırı
F u a d Efendinin Rus düşmanı ve sözünde
durm az bir kimse olduğunu ileri sürdü (A .
Slade - A . R . Seyfi' tercümesi: Türkiye ve
Kırım harbi, S: 52). Aslında daha evvel
M em leketeyn meselesinde Osm anlı görüşünü
anlatmak ve m üdafaa etm ek üzere Rusya’ya
gönderilmiş olan F u a d Efendinin siyasî cer­
bezesinden çekiniyor, müzakerelerde onunla
karşılaşmak istemiyordu.
İngiliz ve Fransız elçileri b u sırada İstan­
bul’da bulunmuyorlardı. Esasen böyle bir za­
m an, Ruslar tarafmdan bilhassa seçilmişti.
Abdülm ecid akıl danışacak dost devletler
diplomatlarının bulunmayışı dolayısıyle b u
d urum karşısında ne yapacağını bilemeyip
şaşaladı. Rusların mutlaka bir mesele çıkar­
m a k istedikleri anlaşılıyordu. Kendilerine
b u vesileyi v erm em ek için, F u a d Efendiyi
Hariciye Nezaretinden uzaklaştırmak lâzımdı.
D u r u m u hisseden F u a d Efendi kendiliğinden
istifa edince, yerine Rifat Paşa tayin edildi
(İbnül-Emin M a h m u d K e m a l İnal; Osmanlı
devrinde son Sadrıâzamlar, S-: 157).
R us elçisinin b u hal ve tavırları, ciddî
endişelerin doğmasına sebep olmaktaydı. N i­
tekim, R u s fevkalâde murahhasının az sonra
Babıâlide sözlü bir nota şeklinde açıkladığı:
1 — R u m ortodoks kilisesinin M übarek
M akam lar hakkındaki istekleri kabul oluna­
cak.
2 — Beytül-Lâhm kilisesinin bütün anah­
tarları ve Hazreti İsa’nın doğduğu iddia edi­
len yer ortodokslara bırakılacak.
3 — Beytül-Lâhm kilisesinin bahçesi, or­
todoks ve katoliklerin müşterek nezareti al­
tında bulunacak.
 4 — K a m a m e kilisesinin tamir hakkı, kendilerinin m uhafaza hakkı olmasını isteyen
Fener patriğine ait olacak. iki kilise arasındaki anlaşmazlığın kalkm a­
Talebleri ile gerçek niyetlerini belli etti. sını gerçekten ister, lâkin Şarkta hakikî bir
A v ru p a siyaseti kullanılmasının eh em m iy e­
M ü b a r e k M ak a m lar ha k k m d a k i b u istek­
tini m üdrik hiçbir İngiliz yoktur ki m akul
lerin kabulü, b u hususta daha evvel katolik-
hudutlarını aşm aya daim a müsait olan bir
lere. tanınan ve bilhassa Fransa ile imzalan­
siyasî nüfuz ve tesirin b u işde galip çıkma­
mış andlagmalara geçen haklara aykırı bulu­
sını teessüf ve endişe ile telâkki etmesin»
nuyordu. Üstelik m ukaddes ortodoks patrik­
(A . Slade - A . R . Seyfi tercümesi: Türkiye
liğine tanınan hakların Fen er r u m patrikli­
ve Kırım harbi. S: 50), diyerek m akul h u ­
ğine verilmesi isteniyordu ki b u hal M o ra
dutlarını aşmaya müsait siyasî nüfuz üze­
isyanı sırasında oynadığı m e ş ’u m rol hâlâ
rine dikkati çekmeye çalıştığı gibi Osmanlı
unutulmamış olan b u müesseseye yeni imti­
Hariciye Nazırına da R u s elçisinin M ü ba rek
yazların tanınması, kudret ve n üfuzu nu n art­
M aka m lar ha k k m da k i tekliflerinin bir anda
tırılması demekti.
reddedilmeyerek m üzakere kapısı açılmasını
ve m ev zu u n âdilâne bir şekilde çözülmesine
Fransa ile Ingiltere’nin tutumu, gayret edilmesini, b u n u n dışında bilhassa
Osmanlı devletinin hüküm ranlık haklarıyle
meselenin halli ilgili yeni teklifler ileri sürülürse b u n u n
reddedilmesini tavsiye etti. A y n ı zam anda,
Ruslar, müzakerelerin iki devlet arasın­ A lba y Rose’un davranışını doğru bularak,
da gizli olarak cereyan etmesini istiyorlardı. A kd en iz donanmasına, M alta’dan İstanbul’a
Lâkin Sadrıâzam, elçilerine vekâlet eden doğru hareket etmesi emrini verdi.
Fransız ve İngiliz maslahatgüzarlarına vazi­ Fransız elçisi Dölakur ( D e L a Cour) ise
yeti bildirdi. Osmanlı devletinin diğer batı M ü b a r e k M ak a m lar meselesi, b u konuda
devletleriyle mevcut kapitülâsyon andlaşma- katolik devletlerin mümessili ve katolik h a k ­
larma göre tek başına karar verip hallede- larının müdafii sıfatıyle kendisini en başta
miyeceği meselelerin ileri sürülmesi ve üste­ alâkadar ettiğinden, İstanbul’a varır varm az
lik diğer devletler hesaba katılmadan R usya M ençikof’la görüştü ve kendisine meselenin
lehine bir karara bağlanmasının istenmesi Osmanlı devleti ile R u sya arasında hallinin
b u devletin niyetleri hakkında bazı endişe­ imkânsız olduğunu, m evcut andlaşmalarıh
lerin uyanmasına sebep oldu ve bir savaş b un a engel bulunduğunu açıkça ve kesin şe­
bahanesi aradığı şüphelerini hasıl etti. İngiliz kilde bildirdi. R u s elçisi, daha fazla ısrar
maslahatgüzarı A lb a y Rose, b u n u n üzerine edemediğinden Babıâli, Fransa ve Rusya
bütün m es’uliyeti üzerine alarak M alta’daki arasında müzakereler başladı. Ü ç hafta süren
İngiliz donanmasına hareket emrini verdi.
A y n i zam an da d u ru m u devletine bildirdi.
Pransız maslahatgüzarı da son hâdiseleri
Paris’e bildirdikten m aada, o da Tulon’daki
Fransız donanmasını çağırdı. İngiltere, İs­
tanbul maslahatgüzarının endişelerini yersiz
bulm am akla beraber, meseleyi büsbütün alev­
lendirm emek için donanm ayı göndermemeğe
karar verdi. D u r u m u aynı soğukkanlılıkla
mütalâa edem eyen Fransa ise, donanmasının
Çanakkale istikametinde hareket etmesini
tasvib etti. A y n i za m an d a her iki memleket
elçilerine derhal İstanbul’a dönmelerini bil­
dirdiler. Elçiler, Nisan ayında İstanbul’a var­
dılar. Babıâlide ve sarayda b ü y ü k nüfuzu
bulunan İngiliz elçisi Stratford Redklayf
(Stratford de Redcliffe) hüküm etinden aldı­
ğı, lâtin ve ortodoks kiliseleri arasında çık­
ması m uhtem el olan hâdiseleri takip ve ra­
por etmesi, ancak kendisinin işe hiç karış­
mam ası talimatına uyarak d u r u m u inceledik­
ten sonra İngiltere Başvekiline gönderdiği
raporunda: «E m ri gözönünde bulundurarak
yalnız uzaktan iki d üşm an ordugâhının ara­
sında olup bitenleri gözetlemek vazifesini
yapıyorum. Meselede yakından alâkalı pimi-
yan bir hırlstiyan sıfâtiyle insan, müşterek
dinimizin M ü b a r e k M akam ları üzerinde sırf Prens Mençikof

3021
b u müzakereler sonunda katoİik ve ortodoks
h ak ve imtiyazlarına dair ortalama bir hal
çaresi bulundu. Sonunda, K u d ü s mutasarrı­
fına hitaben sadır olan bir ferman, meseleyi
her iki tarafın isteğine uygun şekilde halletti.
MençikoPun esas talebini yapması
İngiltere ile Fransa ve Osmanlı impara­
torluğunun iyi niyetleri, Rusya ile ihtilâfa
son vermeğe kâfi gelmedi, çünkü Mençi-
kof’u n asıl maksadı başka idi. Nitekim M u ­
kaddes M aka m lar meselesi halledilince asıl
gayesini açığa vuran talep ve teklifini bil­
dirdi: B u n u , İstanbul’a gelişinden iki ay k a ­
dar sonra, Babıâliye verdiği yeni bir ültima­
tomla yaptı (5 mayıs 1853).
B u n a göre R u s Çarı Birinci Nikola, Os-
manlı H üküm darı Abdülm ecid'e daimî bir
ittifak teklif ediyor, karşılığında da Osmanlı
memleketlerinde yaşayan bütün ortodoks
tab’anın hâmisi olduğunun resmen tanınma­
sını istiyordu. A y n ı zam an da daha evvelki
imtiyaz ve anlaşmalardaki bütün « R u m kili­
sesi» tâbirleri kalkacak, b u n u n yerini «Rus
kilisesi» alacaktı.
Küçük-Kaynarca andlaşmasmda Rusya-
y a İstanbul’da kurulacak Rus ortodoks kili­
sesini himaye hakkı tanınmıştı. İşte Rusya
b una dayanarak ortodoks tab’a hakkında
yeni bir andlaşma yapılmasını ve bunların
âdeta Rus tab’ası sayılmasını ve diğer Rus
tab’asma tanınan h a k ve imtiyazlardan b u n ­
ların da faydalanmasını istemekteydi. Men-
çikof, bu hususta ayrı bir andlaşma kabul
¡¡¡İ fa
l H
Mustafa Nailî Paşa
3022
edilmediği takdirde, taraflarca hazırlanacak
bir «sened» le işin halledilebileceğini ileri
sürmekteydi (Enver Ziya Karal: Osmanlı
Tarihi, C : 5, S: 235).
B u n u n kabulü, devletin bir kısım h ü­
kümranlık haklarından vazgeçmesi, R u s m ü ­
dahalesini her zam an kabule hazır bulun­
ması ve neticede tam am en R u s nüfuz ve hâ­
kimiyeti altına girmesi demekti. B u ültima­
tomun kabul veya reddi için beş günlük m e ­
hil verilmişti.
Babıâli, İngiltere ve Fransa elçileriyle
görüştükten sonra b u ültimatomun ancak
müzakeresini kabul edebileceğini bildirdi.
Mençikof, isteklerini mutlaka elde edebile­
ceğini sandığından, buna yanaştı ve m ü zak e­
reler başladı.
B u sırada Rusya’nın bir taraftan da as­
kerî hazırlıklarda bulunması, tersanelerinde
b üyük bir faaliyetin h ü k ü m sürmesi Paris’te
bir savaş hazırlığı sayılıyor ve 1841 Londra
anlaşmasına göre Osmanlı devletinin mülkî
bütünlüğünü kabul etmiş devletlere bir m e y ­
dan o kum a şeklinde tefsir ediliyordu. M ü b a ­
rek M ak am lar meselesinde katolik haklarını
müdafaa etmiş olan Fransa, b u yeni ihtilâfın
bir savaşla sonuçlanması halinde Osmanlı
devletini m üdafaaya karar vermiş olmakla
beraber, b u n u tek başına yapm ayı göze ala­
madığından İngiltere, Avusturya ve Prusya-
n m da buna katılması gerekeceği hakkında
İstanbul elçisine talimat verdi.
Hariciye Nazırının ve S^dnâzamın
değişmesi, Reşid Paşanın tasarısı
R us elçisiyle müzakereler devam ediyor­
du. Osmanlı devleti bir savaşa engel olmak
için hükümranlık haklarından fedakârlıkta
bulunm adan yapılması m ü m k ü n âzamî feda­
kârlığa karar vermiş gibiydi. Evvelâ, K ü ç ü k
K aynarca andlaşmasıyle Ru sya’ya temin edi­
len hakların tanınmaya devam edeceğini ve
ortodoks mezhebinin Osmanlı devletinde tam
bir serbestliğe m azhar olmasının kabul olu­
nacağı açıklandı.. BÖylece, Rusya’nın ram la­
rın dinî isleri hakkında istedikleri him aye
hakkına sahip olabileceğinin rumlarca anla­
şılacak şekilde ifadesi kabul edilir gibi ol­
muşsa da müzakereler birdenbire kesildi.
B u n u n sebebi ise şu idi: Babıâliye m ensup
Legofet Aristaki B e y adlı bir rum , Mençi-
kof’a gizlice başvurup R u s sefareti baş ter­
cümanı Argiropulo’n u n kendisine ihanet ede­
rek OsmanlIlara hizmet ettiğini, hattâ buna
karşılık kendisine Büyükdere’de bir yalı ve­
rildiğini, Osmanlı Hariciye Nazırı değiştirile­
cek olursa daha y um uşak başlı ve daha a n ­
layışlı olan Mustafa Reşid Paşa ile pazarlığa
girişmenin Ru sya’ya b ü y ü k avantajlar sağ­
layacağını haber vermişti. Halbuki bu, İngi­
 liz elçisinin bir o yunu idi. Mençikof bıı oyıinâ
kanarak H ü n kâ ra başvurup Mustafa Reşid
Paşanın Hariciye Nazırlığına getirilmesinin
müzakereleri kolaylaştıracağını bildirdi. Ab-
dülmeeid’in de esasen istediği buydu. M u s ­
tafa Reşid Paşa, o gün Hariciye Nazırı oldu
(15 mayıs 18553) (A bd u rra h m an Şeref: Tarih
musahabeleri, S: 146- 148).
B u arada yine İngiliz elçisinin teklifi ile
Sadaret makamının ehli olmadığını belli
eden D a m a d M e h m e d A li Paşanın bir gün
evvel azlolunup yerine Meclis-i Vâlâ Reisi
Giridli Mustafa Nailî Paşa tayin olunmuştu
(14 mayıs 1853).
R u s elçisi, fena halde aldanmış olduğunu
kısa zam anda anladı. Ç ü n k ü yeni Hariciye
Nazırı nüfuz edilmesi, eğilip bükülmesi im ­
kânsız, taş gibi bir politikacıydı. Hakikaten
Mustafa Reşid Paşanın esasen en b üyük h u ­
susiyetlerinden birisi fikir ve kanaatlerinde
ve bunların tatbikinde hiç toleransı olmayışı,
hiç tâviz tanımayışıydı. Bilhassa devletin
hükümranlık haklarıyle alâkalı meselelerde
daha da mutaassıptı. Mustafa Reşid Paşa,
mutadı olduğu üzere müzakerelere kendince
hazırladığı bir ön tasarı ile gelmişti. B u n a
göre daha evvelki müzakerelerde kabul edi­
len bazı noktaları derhal reddetti. Evvelâ,
K ü ç ü k Kaynarca andlaşmasmda İstanbul’da
kurulacak R u s kilisesi için tanınan himaye
hakkının, ortodoks mezhebine Osmanlı dev­
letinde tanınan serbestlik ile birleştirilip
b un da n Ç ar’m bütün ortodokslarm hâmisi
olduğu anlamı çıkarılamayacağını ileri sürdü.
Çünkü, Rusların istediği ortodokslarm dine
ve dünyaya ait bütün hususlarında R u s hi­
mayesinin tanmmasıydı. Mustafa Reşid Paşa
ise, sadece din ve m ezhep meselelerinde hi­
m ayenin bahis konusu olabileceğini ileri
sürdü ve üstelik metne, Osmanlı h ü k ü m d a ­
rının Osmanlı memleketlerindeki mutlak hü­
kümranlık haklarının her şeye rağm en k a ­
yıtsız ve şartsız yürüyeceğinin de ilâvesini
istedi ve bunda sonuna kadar ısrar etti.
Mençikof’un bocalaması
Mençikof, isteklerinden gerilemek zo­
runda bulunduğunu anlıyordu. Lâkin, önce­
den p ek fazla atıp tuttuğu için b u n u yapa­
mıyordu. Böylece, yanlış davranışı yüzünden
içinden çıkılmaz bir d u ru m a düşmüştü. B u
politika hatasının tipik bir örneğidir. M e n ­
çikof, Osmanlı memleketlerinde yaşayan or­
todoks tab’asının din ve dünya işlerinde
Çarın himayesine gireceğini ve Rusya’nın
bundan vazgeçmiyeceğini önceden kesin şe­
kilde ortaya atmıştı. B u n d a n dönmesi, dev­
letin çoğu r u m olan ortodoks tab’a üzerin­
deki prestijinden vazgeçmesi demekti. Şu
halde b u n u y a kabul ettirmek veya savaş­
m a k durum u na düşmüş bulunuyordu. B u r a ­
3023
da, Osmanlı devletinden ve devlet adamla­
rından göreceği mukavem eti hesaba katm a­
mış, isteklerini mutlaka kabul ettireceğini
sanmıştı. Müzakerelerin idaresini elinde tut­
m a k için İstanbul’a gelir gelmez çetin bir
devlet adamı olarak tanıdığı F u a d Efendi
(Paşa) n m Hariciye Nezaretinden uzaklaş­
masını sağlamış, bir m üddet sonra Legofet
Aristakı Beyin sözüne kanarak yeni Nazır
R.ifat Paşanın azli ile ve Mustafa Reşid P a ­
şanın onun yerini almasını istemişti. Şimdi
ise nasıl çetin bir cevize çattığını anlıyor,
Mustafa Reşid Paşa ileri sürdüğü şartlardan
geri dönmüyor, Osmanlı devletinin h ü k ü m ­
ranlık haklarına taallûk eden meselelerde
hiç bir tâviz tanımıyordu.
Meclisi Kebîr’in karan, Mençikof’un
siyasî münasebetleri kesip gitmesi
Hariciye Nazırı Mustafa Reşid Paşa, b u
meselede bir savaşı göze almış bulunuyordu.
Ç ünkü, böyle bir hal vu k uu nd a İngiltere ve
Fransa’nın Osmanlı devletini yalnız bırak-
mıyacaklarmı kestirmekteydi. Kendisi m ut­
laka savaşa taraftar değildi ve bir savaşı tah­
rik etmeye uğraşmıyordu a m a b u savaş haklı
sebeplerle kaçınılmaz hale gelirse buna gir­
m e m e k için devletin şeref ve haysiyetinden
ve hükümranlık haklarından fedakârlıkta
bulunmasına da taraftar değildi. A ncak, b u
işin m es’uliyetini de tek başına yüklenm ek
istemeyerek Babıâlide devlet adamlarından
ve ulemadan m ürekkep kırk üç kişilik büyük
bir meclis kurdurup (Meclis-i Kebir) meseleyi
burada bütün teferruatıyle müzakereye koy­
d u (17 mayıs). B u meclis sonunda üçe karşı
kırk oyla Rus tekliflerinin reddine karar
verdi. B u karar, kaba tavırları ve küstahça
davranışları ile her türlü terbiye ve neza­
ketten m a h r u m bulunduğunu dosta düşm ana
belli etmiş olan Mençikof’a bildirildi ve O s ­
manlI devleti ile Rusya arasındaki siyasî
münasebetlerin kesildiği halka ilân olundu
(19 mayıs). Rus elçisi, hiç beklemediği bu
kesin red cevabı karşısında şaşırıp kaldı. Son
bir nümayiş olarak Büyükdere’de kendisini
bekleyen gemisine bindi (19 mayıs 1853), o
sırada çıkan fırtınayı bahane ederek h em e n
hareket etmedi, Fransa, İngiltere, Avusturya
ve Prusya devletleri b u fırsattan faydalanıp
ortalama bir hal yolu bulm ak ve d urum un
bir savaşa kadar varmasını önlemek için
M ençikof nezdinde son bir teşebbüste bulun­
dular. R u s elçisi hâlâ eski isteklerinde ısrar
ettiği için b u da fayda vermedi, Mençikof
İstanbul’dan ayrıldı (21 mayıs). Ertesi günü
ise, R u s elçiliğinin kapılarındaki armalar,
taraftarları yerli rumların göz yaşları ara­
sında söküldü (Enver Ziya Karal: Osmanlı
Tarihi, C : 5, S: 237). İstanbul’u n m üslüm an
haİkı ise Mençikof’un gelmesiyle ağırlaşan
havadan o kadar sıkılmış ve onun kaba ta­
vırlarından o kadar nefret etmişti ki gider­
ken ayağı dağlansın, bir daha gelmez olsun
diye bir çok evlerden kadınlar sokaklara sı­
cak su dökmüşlerdi (A bdurrahm an Şeref:
Tarih musahabeleri, S: 85),
Ingiliz elçisinin rolü
Meselenin b u hale gelmesinde en büyük
rolü İngiltere elçisi Stratford Redklayf
(Stradford de Redcliffe) oynamıştı. B u zat,
Doğuda 1809 tarihinde sahneye çıkmış ve o
zamandanberi büyük işlere karışmıştı. 1841
Londra anlaşmasıyle Rusların vasiliği altında
bulunmaktan kurtulmuş olan OsmanlIların
Tanzim atm getirdiği yeniliklerle kalkınması
ve kuvvetlenmesi için b u devleti ve başında
bulunan inkılâpçı ricâli elinden geldiği k a ­
dar desteklemiş, çeşitli vesilelerle isbat ettiği
iyi niyeti sayesinde devlet nezdinde büyük
itimad ve itibar kazanmış, Mustafa Reşid
Paşa ile olan samimî işbirliği onu Osmanlı
politikasında söz sahibi etmişti. B u yüzden
halk arasında «İngiliz Sultan» diye anılırdı.
Yakın ve Orta D o ğ u işlerinin b üyük m ü ­
tehassısı olan b u zat, b u bölgelerdeki Rus
nüfuzunun inkişafını endişe ile takip etmişti.
B u nüfuz b u bölgede gittikçe artan İngiliz
menfaatlerini ihlâl etmek istidadmdaydı. B u
yüz yılda İngiltere’nin en hassas noktası,
Hindistan yolu idi. Rusya, b u yola doğru
I tab’asma olduğu kadar Osmanlı imparator­
¥
İngiliz Elçisi Stradford de Redcliffe
3024
sarkmağa çabalıyordu. Ö nü, mutlaka durdur­
m a k lâzımdı. Barış ve anlaşma yolu ile buna
muvaffak olunamayacağı, sıcak denizlere çık­
manın Rusya’nın eski, değişmez ve vazgeçil­
m ez politikası olduğu m eydanda idi. Ş u hal­
de, sıcak denizlerle Rusya arasmdaki engelin,
Osmanlı devletinin kuvvetlendirilmesi ve ge­
rektiğinde Rusya’nın zorla yola getirilmesi
şarttı. İngiltere, Osmanlı devletini b u yüz­
den daima desteklemiş olduğu gibi, Stratford
Redklayf de şahsan artık Rusya’ya bir ders
vermek ve onu beslediği emellerden bir
müddet için kat’î şekilde vazgeçirmek zam a­
nının gelmiş bulunduğu kanaatindeydi. M ü ­
barek M akam lar meselesi çıkınca, b unun
Rusya ile Fransa arasında gittikçe büyüye­
cek bir hâdise haline gelmesini ümidle bek­
lemişse de u m d uğ u çıkmamış, Fransa talep­
lerinde ısrarı bırakmıştı. Mençikof’u n O s ­
manlI devletinin hükümranlık haklarını hiçe
sayan ikinci isteklerinin ise d urum u savaşsız
halledilemez hale soktuğunu kestirdi. N e
çare ki, Hariciye Nazırı Rifat Paşa, Sadrı-
âza m m da tesiri ile b u istekleri kısmen k a­
bule yanaşıyordu. Stradford Redklayf, bütün
maharetini kullanarak Rifat Paşanın değiş­
tirilip yerine Mustafa Reşid P a ş an m getiril­
mesini temin suretiyle buna engel oldu. Bir
taraftan da Abdülm ecid’e, Rus istekleri
reddedildiği takdirde İngiliz donanmasının
yardıma hazır bulunacağını bildirdi. B u do­
n an m a daha evvel de iki kere Malta’dan ha­
reket emrini almış, sonra yine durdurulmuş­
tu. Müzakereler İngiliz elçisinin istediği gibi
d evam edip nihayet mesele çıkmaza girerek
Mençikof bü yü k bir nümayişle İstanbul’dan
ayrıldığı gün, Stradford Redklayf de Malta’-
daki İngiliz donanmasına Çanakkale’ye doğru
yola çıkmasını bildirdi. Artık istediği olmuş,
Rusya ile savaş kaçınılmaz hale gelmişti.
Son gayretler ve Çar’m son kararı
Rus Çarı Birinci Nikola sofu, müstebid
ve müteazzım; salibin hilâl üzerine kat’î ga­
lebesini m aksad edinmiş ve b u maksadım
luğu idaresinde yaşayan hıristiyanlara da
sezdirmiş bir hükümdardı. Ortodoksları hi­
m aye ve M ü barek M akam lar meselesine m ü ­
dahaleyi m ukaddes bir vazife saymakla be­
raber, Osmanlı devletini ortadan kaldırıp
İstanbul’u elde etmek için, henüz vaktin gel­
mediğini, b un un için daha üç Çarlık bir ça­
lışmaya ihtiyaç bulunduğunu vükelâsının
telkinleri ile anlamıştı. Binaenaleyh Mençi­
kof, Çar Birinci Nikola tarafından aslında
Osmanlı devletiyle bir savaş çıkarmak için
değil, tam tersine anlaşma yoluyla yeni im ­
tiyazlar koparm ak için gönderilmişti. Çünkü,.
Rusya için bir savaş mevsimsizdi. Üstelik
büyük Batı devletleri b u dâvada Osmanlı im ­
 paratorluğunu desteklemekteydi. Rusya ise,
yalnız ve müttefiksiz bulunuyordu. Tek
ümidi eski dostu Avusturya’nın Öbür Batı
devletlerinden ayrılıp kendisine katılmasıy-
dı. B û ise, pek m ü m k ü n ve ihtimal dahilinde
görünmüyordu. Böylece, politikadan hiç an­
lamayışı ve üstüste işlediği hatalar yüzünden
Mençikof Rusya’yı da _ müşkül durum a dü­
şürmüş bulunuyordu. İşte bunu örtmek ve
mes’uliyeti üzerinden atmak için meseleyi
Çar’a bire bin katarak anlattı. Yaptığı haka­
retleri, kendisi m aruz kalmış gibi gösterdi.
Babıâlinin hiç bir şeye, hattâ K u d ü s ’deki
M übarek Makamları ziyarete giden Huşlara
kötü m uamele edilmesine son verilmesine
bile yanaşmadığını ve bütün uzlaşma teklif­
lerinin şiddetle reddedildiğini bildirdi. Öyle
ki, Çar Nikola sonunda:
«Sultan Abdülmecid’den yediğim sillenin
acısını tepemde ve beş parmağının izini y ü ­
zümde hissediyorum» diyerek infialini belirt­
mesi üzerine Hariciye . Nazırı Neselrod’dan
Babıâliye gönderilen 31 mayıs 1853 .tarihli
tahriratta:
«Mençikof’un teklifatınm derece-i itidal
ve isabetini ve reddinden dolayı Çar hazret­
lerinin o kadar dostane ve müsaafakârane
Avrupa’ya meydan okuyan Rus Ç a n
3025
oİan niyet-i halisanesine karşı bilâ sebep em '
• niyetsizlik .gösterilerek n e büyük hakaret
edildiğinin bir kere daha nazarı dikkate alın­
ması ve binaenaleyh karar-ı vâkfden vazge­
çilmesi» tavsiye olunuyordu (Abdurrahm an
Şeref: Tarih musahabeleri, S: 150-151).
Rusların neticesiz kalan bu son teşebbüs­
leri üzerine 6 haziran 1853 günü İstanbul’a
gelen bir Rus m em u run un getirdiği tahrirat­
ta Rus Başbakanı, Mençikof’un Osmanlı dev­
letiyle siyasî münasebetlerin kesilmesi hak-
km daki kararının Çar tarafından da tasdik
edildiğini bildirmekte idi.
İstanbul halkı, bir savaşın başlayacağına
inanamıyordu.
Rusya ise, evvelâ halk efkârını bir sa­
vaşa hazırlamak için geniş bir propagandaya
girişmiş ve:
«Kudüs'ü Yahudilere sattılar» sözleriyle
onların dinî taassuplarını körüklemeğe baş­
lamıştı. B u n u n üzerine Osmanlı devleti de
gafil avlanm am ak gerektiğini hissetti. Fransa
ve İngiltere ile daima temas edilmekle bera­
ber, bir taraftan da Anadolu ve Rum eli’de
ordular- hazırlanıyor, Mısır'dan gelen gemi­
lerle donanma takviye ediliyordu.
Birinci Nikola ve maiyeti
F. 5
 O S M A N L I -R U S S A V A Ş IN IN B A Ş L A M A S I, F R A N S A V E
İ N G İ L T E R E 'N İ N B A B I Â L İ İLE İ T T İF A K I
Osmanlı devleti siyasî münasebetlerin
kesilmiş ve savaş hazırlıklarının başlamış
olmasına rağmen R us tab’a ve konsolosları
■hakkında binalarm kapılarındaki levha ve
armaların sökülmesinden başka, hiçbir ted­
bire başvurmayıp gönül rahatlığı içinde iş­
leri ve güçleriyle meşgul olabileceklerini
kendilerine bildirdi. Böylece R u sya ’ya hiç
bir bahane bulma fırsatı verilmek istenmi­
yordu. H e m savaş ilânının, h e m de savaş h a ­
reketlerine başlanmasının R usya’dan gelmesi
ve dolayısıyle meşguliyetin ona yüklenmesi
tercih ediliyordu.
Rus ordusunun Prut nehrini geçerek
Eflak-Boğdan beyliklerine yayılması
Tarafların hazırlıklarına rağmen savaş
birdenbire başlamadı. Bilhassa Avusturya
devleti büyük bir siyasî faaliyet göstererek
meselenin barış yoluyla halline çalışıyordu.
Fransa ve İngiltere donanmaları Çanakkale
Boğazının dışında Beşike’ye ulaşmışlar, e m ­
re hazır bekliyorlardı (25 haziran 1853). M a ­
reşal Gorçakof kumandasındaki R u s kuvvet­
leri Prut nehrinin karşı kıyısına, Osmanlı
devleti topraklarına geçirilmiş ve 3 tem m uz
1853 tarihinde Bükreş’i işgal etmiş oldukları
halde bir taraftan b üyük A v r u p a devletleri­
ne gönderdikleri 11 haziran 1853 tarihli u m u ­
mî notada: «Memleketeyni işgal ediyoruz, fa­
kat Devlet-i Aliyye ile tecavüzî harb etmek
maksadiyle değildir. Babıâli, bihakkın muta-
M areşa! Gorçakof
3026
zarrır olduğumuz teminatı mâneviyeyi ita­
d an istinkâf etmekle onun yerine m u v a k k a ­
ten teminatı m addiye ikamesine bizi m ecbur
eyledi» deniliyor, diğer taraftan da Avustur­
ya’ya müzakereye hazır bulunduklarını bil­
diriyorlardı. Babıâli, tecavüz olayını hem en
protesto .etti. B u d u r u m karşısmda Fransa
Dışişleri Bakanı, Rusya ile savaşm ak üzere
İngiltere ile ittifak edildiğini resmen yalan­
ladı. Avusturya Başbakanı K o n t Buol ise,
Fransa’nın yalnız 1841 anlaşmasıyle teminat
altına alm an hususları m üdafaadan başka bir
maksadı bulunmadığını ilân ediyordu. Hâlâ
bir savaşa girmeden istediklerini elde ede­
bilmeyi u m a n R usya ise, ağırdan alıyordu.
Böylece, barışın korunması için İngiltere
hariç bütün A v r u p a devletleri bir gayret
harcama kampanyasına girişmişlerdi. Lâkin,
son olaylarda taraflardan birisini teşkil etmiş
olan Osmanlı devletinin b u hususta fikrini
soran yoktu. B u devletler, kendi aralarında
bir uzlaşma çaresi arayarak savaşı durdur­
m ağa çalışıyorlarsa da b u çarenin Babıâli
için ne ifade ettiğini, kabule şayan olup ol­
mayacağını düşünmüyorlardı.
Osm anlı devleti ise, bütün m addî ve m â ­
nevi gücüyle savaşa hazırlanıyor, bilhassa
A v ru p a um u m î efkârını b u haklı dâvada
kendi tarafına çekmeğe çalışıyordu. R u m ve
E rm en i patriklerinin neşrettikleri sadakat
beyannamesinin b u hususta b ü y ü k tesiri ol­
muştur.
R usya’nın Eflak ve Boğdan’ı işgali, O s ­
manlI imparatorluğu kadar Avusturya ve
Prusya’yı da alâkadar etmekteydi. B u iki
devlet D o ğ u A v r u p a ve Balkanlardaki statü­
konun şimdilik muhafazasını şart görüyor­
lardı. Hele, b u n un Rusya lehine olarak bo­
zulması, bilhassa Avusturya’nın hiç işine gel­
mezdi. Eskidenberi göz dikmiş olduğu Mem-
leketeyn bölgesinin Rusya tarafından işgalini r
hem en protesto ederek hududtlara kuvvet
yığmağa başladı. B u n u , Prusya’nın protesto­
su takip etti. O n u n korkusu, çıkacak savaşın
umumileşmesi, b u arada Fran san m R e n hav­
zasına. saldırmasıydı. Fransa ise, R usya’nın
hareketlerini tasvip etmeyip menfaatlerine
aykırı bulmakla beraber, savaşa henüz karar
vermemişti.
Viyana konferansı, Babıâlinin
notayı reddi
İşte, b u sebeplerden dolayı Avusturya,
meselenin V iy a na ’da Avusturya, Fransa,
İngiltere, ve Prusya’nın katılacakları dörtlü
bir konferansta görüşülüp hallini teklif edin­
ce, hepsi razı oldular. Burada hazırlanan bir
 flota, her iki devlete tevdi edildi. Rusya, or­
talama bir hal şekli getiren b u notayı tat­
minkâr bulmamıştı. Rus Başbakanı Neselrod
(Nesselrode), K ü ç ü k Kaynarca ve Edirne
andlaşmalarınm büsbütün ilgasıyle Viyana-
nın tekliflerinde bazı değişiklikler yapılma­
sını, yalnız hıristiyanlarm b u andlaşmalara
göre him aye edilmesine deva m olunmasını
istiyordu. Lâkin, Prusya’nın şiddetli ısrarı
üzerine Osmanlı devletince hiç bir yeri d e­
ğiştirilmeden kabul edilmek şartıyle Rusya-
n m da b u n u kabul edeceğini bildirdi.
Babıâli, notayı tetkik etti. Bun da, o güne
kadar Osmanlı memleketlerinde yaşayan or­
todoks rum larm Rusya tarafından himaye
edildiği ve R u s çarlarının ricası üzerine hak
ve imtiyazlarının korunduğu ifade ediliyor­
du. Halbuki, Osmanlı devleti ortodoks r u m ­
iara mezhebi h a k ve imtiyazlar tanıdığı za-
. m a n R us devletinin henüz adı ve sapı bile
yoktu. D o ğ u hıristiyanlarının hâmisi Rusya
değil, vicdan hürriyeti prensibini daima m ü ­
dafaa etmiş olan Osmanlı türkleriydi. B u ­
nunla beraber, İngiliz devleti notanın kabul
edilmesini istiyordu.
Stradford Redklayf ise, devletinin görü­
şünü doğru bulm ayarak b u teklifin reddini
tavsiye etti. Prusya elçisi de b u görüşe katılı­
yordu. Babıâli b u n u n üzerine notayı Osmanlı
devletinin hükümranlık haklarını ihlâl eden
kısımları değişmedikçe kabul edemiyeceğini
bildirdi. Viyana, b un u hiç dinlemiyordu.
Rusya ise, daha evvel de bildirmiş olduğu
gibi, hiç bir değişikliği kabule yanaşmadı.
İstanbul olayları, yayınlanan
beyanname
B u sırada İstanbul’da medrese talebeleri
savaş lehinde nümayişlere başlamışlardı.
Olayları yakınen takip eden halkın sabrı
sona ermiş gibiydi. Çırağan sarayında M u s ­
tafa Reşid Paşanın başkanlığında vükelâ,
devlet ricâli ve ülem adan m ürekkep 163 kişi­
lik fevkalâde bir meclis toplanıp durum in­
celendi (25-26 eylül 1853), devletlerarası si­
yasî görüşme ve pazarlıklara son verilerek
Rusya ile savaşa başlanması için
Padişaha rica edilmesi hususu
ittifakla kararlaştırıldı. . B u n u n
üzerine Abdülm ecid 29 eylülde,
bir Hatt-ı hümayunla, fevkalâde
meclisin kararını tasdik ve k a ­
bul etti.
Fevkalâde meclisin R u s is­
teklerinin haksızlığını ortaya
koyduktan sonra devletin k e n ­
dini silâhla m üdafaaya karar
verdiğini tasdik ve bildiren b e­
yannamesi şöyleydi: Siyasî m ü şkü l d u r u m dolayısiyfe içinde fevkalâ de bir
«Rusya devletiyle . meycut
3027
anlaşmazlığın hakikî sebebi, R u m kilisele­
rinin m ezhep imtiyazlarını Rusya’nın bir
nevi taahhüde bağlam ak istemesi ve Os-
manlı devletinin buna haklı olarak razı ol­
mamasıdır.
Halbuki, m ezhep imtiyazları Fatih Sul­
tan M e h m e d H a n tarafından ihsan' olunarak
gelip geçmiş padişahlar zamanlarında da ib-
ka olunmuş ve nihayet Padişahımız (yani
Abdülm ecid) de onların eserine uymuştur.
Osmanlı devletinin, böyle kendiliğinden ih­
das etmiş olduğu eski imtiyazları bozm ak
hiç bir zaman, hiç kimsenin aklına gelmedi­
ğinden bu şekilde kararlaştırılmış olan bir
meseleden dolayı devlet bütün dünyaya te­
minat verebileceği gibi, R usya devletinin
söz konusu olan bazı yersiz şüphelerini gi­
derm ek için de teminat vermekten çekinme­
miştir.
Bir devletin bünyesinden olup bunca n ü ­
fus teşkil eden bir milletin m ezhep imtiyaz­
ları hakkında başka bir devletle taahhüd
tarzında veya kuvvetinde bir anlaşma yap­
ması o devletin istiklâline ve meşru’ hakla­
rına dokunacağı için böyle bir şeyin yapıla­
mayacağı defalarca dostane ve hâlisane be­
yan olunduğu halde, b u konuda b u derece
ısrar etmek gerekm ezken R usya devleti yine
dâvasından vazgeçmiyerek hattâ b u sefer
Eflak ve Boğdan memleketlerini işgal etmek
gayesiyle R us askerinin Prut suyunu aşmış
olması Osmanlı devletinde b ü yü k ve m ües­
sir bir hayret uyandırmıştır. B u sebepten
dolayı, andlaşmalara aykırı böyle bir halin
asla kabul olunamıyacağı b ü yü k devletlere
resmen ve^ açıkça bildirilmiştir. Devletler
arasında birbirinin m ü lk bütünlüğü ve istik­
lâli hakkında yapılmış andlaşmalara göre bir
nevi karşılıklı ve müteselsil kefalet bulun­
duğu için b u gibi m ü h im meseleler ortaya
çıkınca hepsinin reyi ve muvafakati alınması
usulden olduğundan ve Rusya devleti asıl
maksadının Osmanlı devleti ile savaş olma­
yıp isteğini elde edinceye kadar Eflak ve
B oğdan’ı rehin gibi elinde tutacağını ilân
ettiğinden Osmanlı devleti tarafından bütün
Batı devletleri hakkında derece derece dost-
toplantı yapılan eski Çıragan sarayı

. '■
,•>;'^:;.' >- i‘.;ğ^-^^^^C-4S:•'.?-
iiç.-' ¿ g y s , s ? ’
■
• •;••t*.-
.v.. .■ ■
■:' *>’'£'5 Îc<^*£îÎ î-'J^îî.■
-ii'îS^^sv.'^wbSwr:»-,-Sî&_
Rum eli ordusu kum andanı
luk düşünceleri izhar edilmiş olmakla bera­
ber, içlerinden İngiltere ve Fransa devletle­
rinin deniz kuvvetleri fazla ve kendileri O s ­
manlI devletine dayanak olacak ve itimad
verecek şekilde dostluk ve iyi niyetlerinin
fiilî eserini de. göstermiş bulundukları için
b u devletlerle muhabere edilmekte olup, O s ­
manlI devleti ne olursa olsun istiklâlini ve
hükümranlık haklarını ihlâl edecek bir tek­
lifi kabul etmiyeceğindeıı meselenin ne şekil
alacağı anlaşılmcaya kadar devletin korun-
Eski Ş u m n u ’dan görünüş
ması için T u n a kıyılarında vé A nadolu h u ­
dutlarında silâhlı kuvvetler bulundurulması­
na oy birliğiyle karar verilmiştir.»
Beyannam enin Rus tab’aya ayrılan son
kısmı şeyle idi:
«Rusya devletinin dâvasıyle R u m milleti
ileri gelenlerinin ve halkının katiyen ilgileri
olmayıp hattâ kendilerinin devletlerinden
her cihetle memnuniyetleri ve şükranları
kemâl derecesinde iken böyle bir dâvanın
ortaya atılmasından dolayı R u m milletinin
herkesten fazla müteessir bulunduğu da bi­
linmektedir. B u mesele yüzünden onlara
düşman gözüyle b akm ak doğru olmayıp E r ­
meni, Katolik, Protestan ve Yahudiler nasıl
sadık tab’adan ise Rum iar da aynen öyle ol­
duklarından herkesin birbiriyle iyi geçin­
mesi ve kısaca kimsenin vazifesinden hariç
sözlere karışmayıp ve istenen aykırı hare­
ketlerde bulunmayıp herkesin işi üe ve gü­
cüyle meşgul olması lâzımdır. B u açıklanan
ve beyan edilen tedbir ve karar ve tenbihler
Şeyhülislâm, ü lem anm ileri gelenleri vesair
devlet vükelâ ve ricâli hazır oldukları halde
Sadrıâzamm huzurunda toplanan um u m î
'-^'î>; meclisin mülâhazalarının sonucu olup Padi­
şahın emir ve fermanı da bu şeklide sadır
olmuş olmakla her kim b u kararı beğen­
Öm er Piaşa mezse ve tenbihlerin aksine hareket ederse
itaatsizlik dem ek olacağından şiddetle ceza­
landırılacaktır».
B u beyannam e, Osmanlı devletinin bu
mesele hakkm daki bütün düşünce ve karar­
larını açıklıyordu. Böylece, barış ve savaş
tamamen Rusya’nın davranışına kalmaktaydı.
İngiltere halk efkârı gelen haberlerden
heyecanlı ve Rusya'nın aleyhindeydi. Fransa-
da Viktor Hügo ve K ine gibi cumhuriyet ta­
raftarı kalem sahipleri Ruslar aleyhine pek
şiddetli yazılar yazmaktaydılar. Fransa ka-
tolikleri ise, M ü ba rek M akam lar meselesin­
den dolayı Osmanlı devletini kuvvetle tutu­
yorlardı. B u sırada Abdülmecid, bir Hatt-ı
hümayunla meclisin kararını tasdik ettiğini
bildirdi.
Savaşın resmen başlaması, Padişahın
hattı, Rusya’nın görüşü
Osmanlı devleti, kendi kararını açıkla­
yan beyannameyi neşrettiği halde, “R u sya b u ­
n un kat’iyen farkında değilmiş gibi davra­
nıyor, Eflak ve Boğdan’ı işgal ettiği gibi, b u ­
ralarda daha ileri hareketler için bazı faali­
yetlerde ve askerî hazırlıklarda da bulunu­
yordu. B u n u n üzerine, Ş u m n u ’da bulunan
Ö m er Paşaya gerekli talimat verildi. O da
4 ekim 1853 tarihinde Rus orduları k u m a n ­
danı Gorçakof’a (Gortschakof) bir ültimatom
verdi. Bunda, üç ay evvel işgal edilmiş olan
Eflak ve Boğdan’m on beş gün içinde boşal­
3028
 tılması isteniyor, aksi takdirde Osmanlı dev­
letinin askerî harekâta başlayacağı bildirili­
yordu. B u n u n reddi savaş demekti. Gorçakof
reddederek savaşı kabul etmiş oldu ve böy­
lelikle harp resmen başladı.
Abdüimecid bu münasebetle ısdar ettiği
Hatt-ı hüm ayu nu nda d u ru m u açıkladıktan
sonra: «B u savaşın asıl sebebi, devletimizin
m ukaddes haklarını ve istiklâlini muhafaza
meselesi olduğundan hayatı yaratan Tanrı­
nın yardımıyle ve Peygamberimizin ruhani-
yetine dayanarak böyle İlâhî bir vazifenin
icrasında •bizzat bulunm ak maksadıyle ilkba­
harda kendisinin de ordusu ile birlikte yola
çıkacağını» haber veriyordu.
Rusya, savaşı pek arzu etmemekle bera­
ber, bundan fazla da kaçınmıyordu. Kendisi,
evvelâ Prusya ve Avusturya’nın tarafsızlığı­
na güvenmekteydi. Sonra, Fransa ve İngil­
tere’nin kendisine karşı ittifak edeceklerini
hiç um m uyordu. Üstelik Balkanlardaki hıris- -
■ } * M
tiyan tab’anın Osmanlı devleti aleyhine der­
hal ayaklanacaklarını ve Yunanistan’ın da
Rusya’ya güvenerek Epir ve Tesalya taraf­
i
larına tecavüz edeceğini ümid etmekteydi.
Çar, bir taraftan İran’ı, Osmanlı devletine
Abdülırtecid’in güze! bir resmi
karşı kışkırtırken, Baltık denizinde emniyet­
te olmak için Danim arka’yı ittifaka çağırıyor
ve parasız pulsuz olan Osmanlı devletinin
kısa zamanda barış istemek zorunda kalaca­ niça’nın işgali üzerine Ruslar Osmanlı hare­
ğını ilân ediyordu. kâtının Bükreş’i hedef tuttuğunu zannederek
Vidin tarafındaki kuvvetlerini buraya çekti­
ler ve derhal taarruza başladılar. Taarruz
Rumeli’deki ilk çarpışmalar, Osman- eden Rus kuvvetleri General Dannenberg
Iılarm Olteniça ve Çatanamdaki kumandasında 22 piyade taburu ile 3 süvari
alayından mürekkepti. Dü şm a n beş saat fa­
başarıları sılasız taarruz ettikten sonra bozguna uğra­
tıldı, harb meydanında 1200 ölü bırakarak
Avusturya, Viy a na ’da bir konferans top­ kaçtı. Ö m er Paşa bu harekâtı Totrakan’dan
layıp Babıâliden Rusya ile nihaî anlaşma idare etti,
şartlarını sorarken Rus ordusu K ü çü k Eflak - Olteniça muvaffakiyeti b u harbde Tuna
de toplanmıştı. Maksatları Vidin’i zaptetmek. " boyunda ilk Osmanlı zaferidir. B u m uvaffa­
Niş-Sofya-Istsnbul yoluna hâkim olmak, kiyetten sonra Olteniça’daki kuvvetler Vidin
Balkanları çevirip Sırplarla MakedonyalIları ve Kalafat’ın tahkimatı tamamlandığından
ayaklandırmak, bunlardan çeteler kurup bir­ geri alındılar (11 kasım 1853).
likte İstanbul üzerine yürü­
mekti.
Rumeli ordusu kumandanı
Rus plânını akamete uğratmak
için ilk tedbir olarak 27 ekim
1853 de Vidin’in karşısındaki
Kalafat’ı T u n a ’dan karşıya as­
ker geçirerek derhal işgal etti.
Hem en tabya ve istihkâmlar
yaptırmaya başladı. Vidin ile
Kalafattaki istihkâm ve tah­
kimatını kısa zam anda tam am ­
lamak isteyen Ö m er Paşa düş­
manı oyalamak için Rusçuk’dan
Yergöğü’ne ve Totrakan’dan Ol-
teniça’ya asker geçirdi (3 kasım
1853). Bükreş yakınındaki Olte- Ö m e r Paşa karargâhında

3029
 Olteniça hezimetinden sonra b un u n acı­
sını çıkarmak için Kalafat’a taarruz etmek
isteyen Ruslar, Çatana civarındaki tepeyi
dayanak noktası olarak kullanmak amaciyle
tahkime başladılar. Ruslara fırsat vermeden
Kalafat’ta bulunan Rumeli ordusu erkânı-
harbiye reisi (kurm ay başkanı) A h m e d Paşa
on bin askeri üç kola ayırarak Mustafa, İs­
mail ve O s m an Paşalar kum andasm da Çata-
n a’ya şevketti. İki kol taarruz edecek, bir kol
gelecek Rus imdad _ kuvvetini önlemek için
ihtiyatta kalacaktı. İsmail Paşa derhal taar­
ruza geçti. Rus siperlerini hücumla zapteden
Osmanlı kuvvetleri kaçan düşmanın köyün
içinde mukavemet eden artıklarını da sün-
güleyerek imha ettiler. B u harekette İsmail
Paşa yaralandığından yerini Mustafa Paşa
aldı. Yardım a gelen Rus kuvvetleri de O s ­
manlI ihtiyatlarına çattılar, mağlûp edilip
püskürtüldüler, tahkim edilen tepe şiddetli
top ateşi altına alındı, düşm an burada da
bozguna uğratıldı.
Bilâhare Ruslar, Kalafat civarına 32 bin
piyade, 4, alay süvari, 82 top sevkederek beş
gün içinde müteaddit taarruzlara teşebbüs
ettilerse de hepsinde ağır zayiat vererek
püskürtüldüler (5 ocak 1854)..
Tarihe Çatana zaferi olarak geçen bu
muvaffakiyet üzerine Sultan Abdülmecid,
Ö m e r Paşaya, Serdar-ı E k rem ünvanını tev­
cih etti.
A yn ı yıl A nadolu cephesinde cereyan
eden savaşlar genel olarak OsmanlIlar için
başarılı olmadı.
Doğu-Anadolu tarafındaki ilk
çarpışmalar
Doğu A nadolu cephesindeki Osmanlı
3030
kuvvetleri belli bir hareket plânına göre
değil, mevcut kalelere göre bölümlere ayrıl­
mış bulunuyordu. B u da b u cephede daha zi­
yade bir müdafâa savaşı yapılacağını göster­
mekteydi. Halbuki Kafkaslar bölgesi, Rusya
nın en hassas yeriydi. Buradan yapılacak
ciddî taarruzlar, Rus idaresine bir türlü ısı-
namamış olan yerli halkın da yardımıyle
kolaylıkla inkişaf eder ve iyi sonuçlar vere­
bilirdi. B u n a rağmen, b u savaş sırasında en
fazla muvaffakıyetsizliğe uğranan cephe,
Do ğu A nadolu cephesi olmuştur.
B u cepheye ayrılan kuvvetlerin toplamı
150 bin kişiydi. Bunların üçte ikisi m unta­
zam asker, üçte biri başıbozuk ve gönüllü­
lerdi. Kuvvetlerin taksimi ise şöyle idi:
a — Müşir A bd i Paşa kumandasında ola­
rak 60 bin kişilik bir ordu K ars ve 50 bin
kişilik bir ordu Erzurum kalelerinde.
b — Müşir Selim Paşa kumandasında 26
bin kişilik bir ordu Batum bölgesinde.
c — B u kuvvetlerden 6 bin kişilik bir
gurup A rd a h an ’da.
ç — 10 bin kişilik bir kuvvet de Doğu-
Bayezid’de.
B u n a karşılık Rus kuvvetleri 160 bin
kişilik bir ordu halindeydi. B u ordu, tek bir
kumandanın, General Voronzof (W oronzof)’
un emrinde bulunuyordu. Yalnız b u kuvvet­
lerin m ü h im bir kısmı Şeyh Şâmil’e karşı
harekâtta bulunmaktaydı. Osmanlı ordusu­
nun karşısında ise daha az bir kuvvet yer
almıştı.
Savaşın başladığı haber alınır alınmaz,
Osmanlı orduları taarruza geçtiler. Bunlar­
dan Selim Paşanın kumandasındaki B atum
ordusu 24/25 ekim gecesi.Batum civarındaki
Sen-Nikola ( = Şevketli) kalesinin üzerine
yürüdü. B u harekete, yerli halk da geniş
ölçüde işlirâk etti. Baskın tar­
zında yapılan b u taarruz so­
nun da 24 ekim günü kale H u ş­
lardan alındı (1853).
A bd i Paşa kumandasındaki
K ars ordusu ise Gürarü istika­
metinde harekete geçti. B u k u v ­
vetten ayrılan Ali Rıza Paşa
kumandasındaki bir kısım k u v ­
vetler de, Ahilkelek’e doğru
gönderildi. A bd i Paşa, Doğu-
Bayezid tarafından gelen Rus
kazak süvarisini yendikten son­
ra G ü m r ü ’yü muhasara etti (26
kasım 1853). Ali Rlza Paşa ise,
üstün Rus kuvvetleri karşısında
çekilmek zorunda kaldı. Böyle-
ce, çekiliş yolu tehlikeye düşen
A b d i Paşa da G ü m r ü m uhasa­
rasını kaldırıp geri döndü.
K ars’ın kuzeyindeki Gedikler
mevkiine gelince, evvelce Ali
 Rıza Paşayı yenmiş olan General Andornikof
kuvvetleriyle bu sefer kendisi savaşa tutuş­
mağa mecbur oldu. Orduda bulunan gönüllü
başıbozuklar süratle dağıldıkları için A bdi
Paşa. Ruslara karşı muvaffak olamayarak
Kars kalesine çekildi. Düşmanın eline bir çok
tc-p, ■savaş malzemesi ve esir geçmişti.
Gedikler yenilişi üzerine Abdi Paşa
azlolunup yerine A h m e d Paşa tayin edil­
miştir.
Ruslar bir taraftan da Şevketil kalesini
geri almak için denizden (18 kasım) ve ka­
radan (19 kasım) bir çok teşebbüslerde bu-
lundularsa da, muvaffak olamadılar. B u su­
retle Şevketil kalesi savaşın sonuna kadar
OsmanlIların elinde kaldı.
Anadolu cephesindeki genel başarısızlığa
mukabil denizlerde yine b u yıl sonlarında
cereyan eden bir olay savaşa yeni bir veçhe
verdi.
tekrar orada toplandı. Gemilerin hepsi
az çok hasara uğramıştı. Zabitan ve ne-
ferat da soğuktan ve yorgunluktan bitkin
bir durum da idiler; hattâ gemiler demirle­
dikten sonra yelkeni sarmaya, direğe çıka­
cak takatları dahi kalmamıştı. Osm anlı filo­
sunu n son gemisi Sinob’a geldikten bir gün
sonra liman açığında bir R u s filosu görün­
mesi üzerine durum müzakere edildi. K u ­
manda mevkiindekilerin çoğunluğu b u filo­
nun, Sinob’a 180 mil mesafedeki Sivastopol-
dan her zam an takviye alabileceği, binaen­
aleyh Rus gemileri uzaklaşır uzaklaşmaz
Boğaza dönülmesini ileri sürdülerse de O s ­
m a n Paşa tekrar fırtınaya yaklanmaktan
ve açık denizde Ruslarla muharebeye tutuş­
tuğu takdirde bütün gemilerini kaybetmek­
ten korktuğundan düşmanla demir üzerinde
karşılaşmayı daha uygun bulduğunu söyledi
ve neticede filonun limanda yatmasına karar
verildi.

Sinop baskını
Osmanlı donanmasının faaliyeti
Diğer taraftan Rus filosu kumandanı
25 haziran 1853 de Beşiki’ye gelişleri bir
Nahim of’un Sivastopol’dan istediği yardım
türlü Çar Nikola tarafından hazmolunamayan da 27 kasım günü gelip yetişti ve filo Sinoba
ve kendisine karşı hakaret ve .Rusya'ya sığınmış avını elden kaçırmamak için limanı
karşı tecavüz niyeti olarak ilân edilen kontrol ettiği gibi 6 üç ambarlı, 2 kapak,
Fransız ve İngiliz donanmalarından oniki 2 firkateyn ve 3 vapurdan mürekkep m ü h im
gemi 2 kasımda Boğazdan geçip Büyükdere bir kuvvet oldu.
önünde demirlemiş, Karadeniz kıyılarının
korunması için işe Bahriye Feriki Kayserili Rus filosu, Sinob limanı açıklarmda üç
gün havanın yatışmasını bekledi.
A h m e d Paşa- kumandasındaki cem ’an bin on
sekiz topu bulunan yirmibir gemiden m ü ­ Zayıf Osmanlı filosu da liman içinde
rekkep Osmanlı donanması Boğazdan çık­ demirlediği onbeş kulaç suda muharebe dü ­
mıştı. zenine girmiş, kasabanın önünde ay şeklinde
sıralanmıştı. Lim anda üç de kara bataryası
Donanm anın bir kısmı cephane ve sair
vardı.
savaş levazımı götürmek üzere Mustafa Paşa
kumandasında Batum 'a yollandı. Halkı Rus­ Rus filosu, Osmanlı gemilerinden kaçm a­
lara hâlâ ısınamamış ve hattâ tam am en baş ya kalkışacakların yolunu kesm ek üzere,
eğmemiş olan Kafkasya, Rusya'nın en zayıf vapurlarını liman dışında bırakıp filikala­
noktasıydı. İngilizîer burada
bir cephe açılmasını ve taarru­
za geçilmesini tavsiye etmiş­
lerdi.
1853 ekim ayının sonlarına
doğru üç kapak ve kalyon, iki
firkateyn ve bir vapurdan m ü ­
rekkep bir Rus filosunun B o ­
ğazın 120 mil açıklarında dolaş­
makta olduğu haber alınınca
Büyükdere’de yatmakta olan
Osmanlı filosundan ayrılan h a ­
fif gemilerin Karadenize açıl­
ması kararlaştırıldı.
Patrona O sm an Paşa k u ­
mandasında denize açılan hafif
filo yolda şiddetli bir fırtınaya
yakalandığından dağıldı. Ku­
m andan gemisi direği kırılmış
halde Sinob’a yol verdi ve filo S in o p lim a n ın ın eski b ir resm i

3031
 rım yedeğe almış olarak tam yelkenle Sinob
limanına girdi (30 kasım 1853). Rusların fili­
kalarını indirip yedeklerinde bulundurmaları
nasıl olsa teslim olacak Osmanlı gemilerine
.kolayca el koym ak için düşünülmüş bir ted­
bir, belki de filikalarını Osmanlı mermileri
ile parçalanmaktan kurtarmak ve lüzum un­
da «tonoz» ve «pürmeçe» tutmakta kullan­
m a k istemelerinden ileri gelmekteydi.
Sinob valisi Hüseyin Paşa, limanın Huş­
lar tarafından ablukasmdanberi ağırlıklarını
bağlatmış, şehri terke hazırlanmıştı. Rus ge­
mileri yelken üzerinde limana girerlerken.
Paşa da maiyeti' ile Sinob’dan kaçıyordu.
Halk da valiye uyduğundan şehir hem en
boşaldı.
Rus filosu ilerlerken Osmanlı filosu k u ­
mandanı yine kararsızlık içinde idi. Gemiler
ateş menziline girdiği halde Osmanlı gemi­
leri hâlâ intizar ediyorlardı. B u n a da sebep
O sm an Paşanın Babıâiiden aldığı emirdi;
Huşlar âteş açmayınca ateş edilmiyecektı.
Halbuki O sm an Paşa mes’uliyeti üzerine alıp
gerektiği gibi hareket etseydi Rus filosu
serbestçe limana girip usulünce harb mevkii­
ni alamazdı. Hattâ Nâvek-i Bahri kumandanı
işaretle ateş açmak için müsade istediyse
de cevap bile alamadı. Nihayet Osmanlı fi­
losunun ikinci kumandanı Piyale Haşan
Paşa, gemisi Nizamiye firkateyninin düşman
tarafından iki ateş arasına alınmaya çalışıl­
dığını görmesi üzerine ilk olarak ve emir
almadan ateşe başladı. O zam an bütün O s ­
manlI gemileri de ateşe başladılar. Rusların
üç ambarlıları iki Türk amiralinin bulundu­
ğu firkateynler karşısında mevki almışlardı.
B u manevra sırasında bazı Rus gemileri Os-
S in o p d e n iz m u h are b e si
3032
maniaların ateşinden çok hasara uğradılar,
eğer bu ateş daha evvel Ruslar yavaş yavaş
limana girip mevki almaya uğraşırlarken
başlasa idi harbin neticesine tesir edebilirdi.
Bidayette Rusların ateşi- tesirli değildi.
Yarım saat kadar karşılıklı top atışından
liman dum an içinde kalmış, göz gözü görmez
hale gelmişti; fakat âııiden çıkan rüzgâr b a­
rut dumanlarını dağıttığından Ruslar hem en
bundan faydalandılar ve atışlarını tashih ve
tanzim ettiler ve işte bundan sonra korkunç
tahribat başladı. Bazı Osmanlı gemileri R u s­
ların b u ağır ateşi başladıktan sonra topla­
rını kullanamaz oldular. Bütün Osmanlı ge­
milerinde vurulanlar o kadar çoktu ki yedek
topçu, top başına cephane yetiştirecek k im ­
se kalmamıştı.
Y a n m a y a başlayan gemilerin müretteba­
tından yüzlercesi filikalara yahut bir .seren
parçasına tutunarak krutulznaya çalışırlar­
ken boğularak şehid oldular..
Osmanlı gemileri üzerlerine yağan de­
mir, ateş sağnağmdan -m ezbahaya dönmüştü.
Dem ir zincirleri düşm an mermilerile kesil­
memiş olan gemiler de demirlerini bırakarak
rüzgâr ve sularla kıyılara vurdular. Niza­
miye firkateyni (60 toplu) yanaraktan, K a a d
(50 toplu) firkateyni üzerine düşmüştü, her
ikisi beraber yanıp mahvoldular.
K ahra m an İmamoğlu Ali Beyin gemisi
Nâvek-i Bahri, karşısına demirlemiş .olan
Rus kapağının borda ateşi ile perişan olmuş­
tu. B u durum karşısında Ali B e y herkesin
gemiyi terketmesini emretti ve eline geçir­
diği. bir meşaleyle kendisini cephaneliğe
atarak gemisini havaya uçurdu.

M uharebe bir buçuk saat içinde netice­
lenmişti. B u n a rağmen Rus amirali Nahimof
harb dışı kalmış, karaya vurmuş Osmanlı
gemileri üzerine gülle ve yağlı paçavra at­
m aya devam etti ve müdafaasız kalmış bir
S in o p sav aşın ın
3033
çok Osmanlı askerîni bu suretle şehid etti.
A ynı zamanda Sinob’un müslüman mahalle­
lerini de yaktı. Karaya vurm uş bütün O s ­
manlI gemilerini — biri müstesna— yakmca-
ya kadar ateşe devam etti.
Ruslar zafer nişanesi olarak götürmek
için Nesim firkateynini aldılarsa da pek fazla
su ettiğinden onu da yağlı paçavralarla er­
tesi günü yaktılar.
B u muharebede Osmanlı hafif filosunun
4200 kişilik mecvudundan. 2700 ü şehid düştü.
Başından gülle parçası ile yaralanan Piyale
Haşan Paşa da şehitler arasında idi. Merdce
çarpışan bu zatın ölüsü sonra denizde bulu­
narak Sinop’da Seyyid Bilâl türbesine defne­
dildi. Patrona O s m a n Paşa ile 5 zabit ve
150 kadar askeri de Ruslar esir ederek gö­
türdüler.
Hâdiseyi kazırlıyan âmiller
. Sinop faciasının sebepleri araştırılacak
olursa bunda birinci derecede rol oynayanın
İngiliz büyük elçisi Stradford olduğu görü­
lür. Çünkü, Karadenize çıkacak Osmanlı filo­
sunun düşmanla boy ölçüşebilmesi için kal­
yon ve kapak gemilerinden müteşekkil ol­
ması kararlaştırıldığı halde bunu engelledi­
ğini 5 kasım 1853 de hükümetine gönderdiği
raporundaki şu cümlelerinden öğreniyoruz:
son safhası
 «Babıâliyi gu sırada Karadenize birinci
sınıf harb gemileriyle firkateynlerden müte­
şekkil bir filo göndermek teşebbüsünden vaz
geçirmeye ikna ettim» diyen elçinin maksa­
dının ilerisini düşünerek Osmanlıların deniz
Osm anh devletî hizm etinde ç a­
lışan v e «M ü şav ir Paşa» diye
anılan İngiliz deniz subayı Sir
A d o ip h u s Slade
(A b d ü lm e c id devrine ait m ü h im
bir eseri vardır)
Lord Palmerston
3034
kuvvetini işe yaramaz hale getirip İngiliz
hâkimiyetini bu sularda da tesise çalışması­
dır. İşin aslı böyle olmakla beraber Strad-
ford’un olayı tevil- ile kabahati Babıâliye
yüklemeğe çalıştığı da görülmektedir. İngil­
tere Hariciye Nezaretine gönderdiği 17 ara­
lık 1853 tarihli raporda:
«Eğer erken davranılıp da İngiliz ve
Fransız gemileri Sinob’a gönderilseydi bu
. kadar Osmanlı gemisinin mahvolmaması
muhtemel bulunduğu hakikatini kendi nef­
simden de saklıyamıyorum. Bununla beraber
b u felâketin vukuundan doğan kabahati
Babıâli ile onun Paşalarından başka bir ta­
rafa atmak niyetinde değilim... Kendilerin­
den çok fazla düşman gemilerinin hücum una
maruz bir filoyu o kadar uzun müddet bir
tehlike içinde bırakmak gibi aşikâr bir ted­
birsizlikten yalnız onlar mes'uldür» diyen
elçi bilindiği gibi ağır gemilerin filoya k a ­
tılmasını önliyerek bu felâketin başlıca m ü ­
sebbibidir. Diğer taraftan İstanbul’daki İn­
giliz filosu emrinde iken bunları d a maksa­
dının yani bir kısım Osmanlı gemilerinin
mahvolmasının temini için yerinden kıpır­
datmamıştır (A . Slade - A . Rıza Seyfi tercü­
mesi; Türkiye ve Kırım Harbi, S: 84-99).
Faciayı hazırlıyan sebeplerden İkincisi
de Patrona O sm an Paşanın Rus filosu takvi­
ye almadan limandan çıkıp, icap ederse açık-
denizde harb ede ede Boğaz’a dönüşü göze
alamayışıdır. Bununla beraber Osmanlı de­
nizcileri, an’anevı kahramanlıklarının Örne­
ğini Sinob’da yine de verdiler.
Olay m İstanbul’da duyulm-asıyle hasıl
olan durum ve Rusya’ya verilen
müşterek nota
Savaşın başlangıcında Taif vapuru demi­
rini bırakarak aradan sıyrılıp İstanbul'a doğ­
ru yola çıkmıştı. Hâdise devlet merkezinde
bu suretle öğrenildi ve büyük bir elem y a ­
rattı. Bahriye Nazırı M a h m u d Paşa azledile­
rek yerine eski Serasker Rıza Paşa tayin
olundu. Boğazda bulunan : İngiliz ve Fransız
donanmalarından birer gemi 1 aralık 1853 de
hem en Sinob’a hareketle gerekli tahkikatı
yaparak yaralıları alıp İstanbul’a döndüler.
Osmanlı devleti, Fransa ve İngiltere’ye
başvurarak Sinob felâketinden sonra İstan­
bul’un tamamen müdafaasız kaldığını bildir­
di. İngiltere’de b üyük bir heyecan hasıl oldu.
Lâkin, Başvekil Aberdin tereddüt ediyordu.
Dışişleri Bakanı Lord Palmerston istifa etti.
E u n u n üzerine Aberdin (Aberdeen) onun
programını kabule mecbur kaldı. Fransa’da
ise Rusların Sinob’da Osmanlı donanmasını
ve şehri tahrip etmeleri her türlü devletler
h ukukunu ayaklar altına alan bir şiddet ha­
reketi olarak kabul edildi.
 Nihayet #Fransa Başbakanının teklifi ile
Fransa ve İngiltere, Rusya’ya müşterek bir
nota vererek Memleketeyn boşaltılmcaya
kadar Rus donanm asm m bir daha Karadeniz-
de faaliyette bulunmamasını kat’î bir dil ile
bildirdiler. Bu, onların savaşa karışmasının
ilk adımı sayılabilir.
Halbuki Rusya, İngiliz ve Fransız filola­
rının Çanakkale’yi aşmasını 184=1 Londra a n ­
laşmasının ihlâli saymakta ve Karadeniz’de­
ki Osmanlı gemilerine hücum ederek K a f ­
kasya cephesine yardım gönderilmesini önle­
m e k istemekteydi. Aynı anlaşmayı imzalayan
devletlerden Avusturya ve Prusya ise hiç
seslerini çıkarmamışlardı. İngiltere, b u anlaş­
manın aynı zamanda Boğazların hiç bir dev­
letin savaş gemileri için kullanılamıyacağı-
nı derpiş ettiğini ve dolayısıyle b unu imza­
layan devletlerin Osmanlı devletinin mülkî
bütünlüğünü de kabul etmiş olduklarını,
Rusya’nın Memleketeyn’e tecavüzde bulun­
m ak üzere Karadeniz donanmasıyle Boğazları
ve İstanbul'u tehdit etmek suretiyle bu an­
laşmayı bozduğunu, kendi hareketlerinin ise
sadece statükoyu müdafaaya mâtuf bulundu­
ğunu ileri sürüyordu. BÖylece, Osmanlı-Rus
anlaşmazlığı, Boğazlar problemi yüzünden
bir A vrupa meselesi haline gelmiş oluyordu.
Softalarsa ayaklanması» Mustafa Reşid
Paşanın istifası
- 1 -Wi\
naya vardığını görünce, çaresiz talebeyi as­
ker vasıtasıyle dağıttı. Yakalananlar U m um î
Mecliste fetva ile verilen karara karşı gel­
dikleri için cezalandırıldılar. Bir kısmı, he­
m en o gün Girid’e sürüldü. Mustafa Reşid
Paşanın istifası kabul edilmediğinden vazife­
sinin başına döndü (İ. E. M a h m u d K em al İnal;
Son Sadrıâzamlar, S: 64), M eh m ed Ali Paşa
bir müddet sonra önce Seraskerlikten azil
olundu (Ali Fuad; Ricâl-i Mühimme-i Siya­
sîye, S: 17) ve daha sonra da Kastamonu’ya
sürüldü.
Rusya’ya yapılan teklif ve bunun
reddi, Çar’ın halka beyannamesi,
Avusturya’nın tutumu
B u sırada Avusturya devleti bir daha
araya girerek Babıâlinin barış şartlarını ilân
etti. Bunlar şu dört m addeden ibaretti:
1 — Osmanlı devletinin mülkî bütünlü­
ğünün. devam ettirilmesi ziman altına alına­
caktır.
2 — Memleketyn, Ruslar tarafından bo­
şaltılacaktır.
3 — Batı devletleri tarafından 1841 yılın­
da Osmanlı devletine temin edilen taahhüd-
ler yenilenecektir.
4 — Padişahın İdarî istiklâli tanınacak­
tır (Padişah, hıristiyan tab’aya yeni imtiyaz­
ları kendi serbest arzusuyle verecektir).
Avrupa ahvalinin gittikçe kötüye dön-

Sadaretten azlolunan D a m a d M eh m ed
Ali Paşa, Seraskerliğe tayin edilmiş, Rumeli
orduları serdarlığma ise Ö m er Paşa getiril­
mişti. M eh m ed Ali Paşa Sadaretten azlini bir
türlü hazmedemiyor ve b un u hep Reşid P a ­
şadan biliyordu. Nihayet, onu mevkiinden
düşürmek için Çırağan Meclisi kararma kar­
şı Medrese talebesini ayaklandırdı. Mollalar:
«Böyle zamanda ders okum ak caiz de­
ğildir. ilim göklere kalktı» diyerek derslerini
tatil ve ders rahlelerini Bayezid camiinin
minarelerine astılar ve Bayezid ile Süley-
maniye camileri avlularında toplandılar.
Lâkin, ne istediklerini kendileri de bilmi­
yorlardı. Huzura çağırılan Mustafa Reşid
Paşa,, bu ayaklanmanın Seraskerin telkini ile
olduğunu söyleyerek azlini istedi. Cevap ala­
mayınca Hariciye Nazırlığından istifa etti
(İbnül-Emin Mahm ud K em al İnal: Son
Sadrıâzamlar, S: 64). Böyle m ühim zamanda
istifa etmiş olduğundan Padişahın hışmına
uğramaktan korktuğu için de kendi konağı­
na gelemiyerek oğlu M eh m ed Cemil Bey
(Paşa) nın Beşiktaş’taki evine gitti, ve b u ­
rada üç gün gizlendi. A yn ı zamanda Sadrı-
âzam Mustafa Nailî Paşa ile öbür nazırlar­
dan çoğu da makamlarına gelmediler. İngil­
tere ve Fransa, hâdisenin hemen kapanm a­
sını istiyorlardı. M eh m ed Ali Paşa, işin fe­ Kont Neselrod

3035
 nıesi, Avusturya Başbakanına b u şartları
k a b u l . ettirmişti. A z sonra da şartların Rus
' Çarına resmen tevdiine karar verildi (ocak
1854). İngiltere Kraliçesi Viktorya ile im pa­
rator Üçüncü Napoleon da bunların kabulü
hususunda Rusya nezdinde tavassutta bulun­
tularsa da, -mağrur Birinci Nikola bütün
bunları reddetti. Kendisine ve ordusuna pek
güveniyor ve İngiltere ile Fransa savaşa ka­
tılsalar bile Rusya’nın üstün çıkacağını u m u ­
yordu. Aslında modern teşkilât ve teçhizat­
tan m a h rum bulunan, talim _ ve terbiyesi
eksik, savaş gücü düşük ordusunu, dünya­
nın en m ükem m el ve en kuvvetli ordusu
sanmaktaydı.
Çar Birinci Nikola, halkına hitaben bir
beyannam e neşretmişti (21 şubat 1854). B u
beyannam e ile Osmanlı devleti üzerine âdeta
bir Haçlılar seferi açıyordu. Başbakan .Ne-
selrod, Çarın yalnız Osmanlı devleti tarafın­
dan değil, Beşike’ye kadar donanm a gönde­
ren Fransa ve İngiltere tarafından da tahrik
edilip şeref ve haysiyetini, memleketinin
menfaatlerini korum ak için harekete geç­
m ek .zorunda kaldığını ilân ediyordu. H a l­
buki, b u donanmalar gelmeden evvel Ruslar
Memleketeyn’e tecavüzde bulunmuşlardı.
Neselrod’un iddiasına göre Çar ancak Rus-
■y a ’m n emniyetini temine çalışıyordu. Eğer
bu temin edilir ve istekleri yerine getiri­
lirse Eflak ve B o ğ a an ’ı derhal boşaltacaktı.
Avusturya ise, b u dâvada ister istemez
Rusları desteklemek zorundaydı. 1849 ve
1850 ihtilâllerinde Ruslar Avusturya im pa­
ratorluğuna yardım ederek b u buhranları
atlatmasını temin etmişlerdi. B u n d a n m aada
Çar, Bo hem ya’da ve Sava nehri taraflarında
yaşayan Slav tab’ayı Avusturya aleyhine
ayaklandırabilirdi. Diğer taraftan Avusturya
imparatorluğu Osmanlı devletinin çökmesine
ve Rus nüfuzu altına girmesine seyirci kala­
mazdı. Ç ü n kü b u da çıkarlarına aykırı idi.
B u yüzden iki taraflı bir rol oynayarak m ü ­
temadiyen bir uzlaşma zemini arıyordu.
B u n a ise artık imkân kalmamış, ok yaydan
çıkmış, savaş fiilen başlamıştı.
Çar’ın ültimatomu reddi, Fransa ve
İngiltere’nin Rusya’ya savaş ilânı ve
bu savaşla ilgili andlaşmalar
Son tavassut teklifinin _ ve Osmanlı barış
şartlarının reddi üzerine, İngiltere ve F ran ­
sa, Rusya’ya bir ültimatom verdiler (27 şu­
bat 1854). B u n d a M em leketeyn’in derhal
boşaltılması istenerek b un un kabul edilme­
mesinin savaş sebebi sayılacağı bildiriliyor,
Osmanlı imparatorluğunun mülkî bütünlü­
ğünün tanınması ve Çarın b u memlekette
yaşayan ortodoksları himaye iddiasından
vazgeçmesi talep olunuyordu.
3 036
B u n a karşılık. Osmanlı devleti şu hu»
susları taahhüd edecekti:
1 — Vatandaşlar k anu n karşısında eşit
olacaklardır.
2 — Bütün devlet memuriyetleri din ve
milliyet farkı gözetmeksizin bütün Osmanlı
tab’asm a açık bulunacaktır.
3 — M ahkem elerde hıriştiyanlarm şahit­
liği de müslümanlar gibi m uteber tutula­
caktır.
4 — İmparatorluğun hıristiyan tab’ası-
nın bulunduğu yerlerde karm a mahkem eler
kurulacaktır.
5 — Yalnız hıristiyan tab’aya mahsus
olan vergiler kalkacaktır.
Birinci Nikola, b u ültimatomu reddetti.
Üstelik 9 şubat 1854 tarihinde R u s ordusuna
T u n a ’yı aşma emrini verdi. B u n u n üzerine
Fransa ve İngiltere, Rusya’ya savaş ilân
ettiler (27 mart 1854). Böylece b u iki devlet
K ro m v el (Crom well) denberi ilk defa ola­
rak müşterek bir düşm ana karşı birlikte h a ­
rekete geçmiş oluyorlardı (Enver Ziya Ka-
ral; Osmanlı Tarihi, C : 5, S: 243). Gayeleri
ise savaşın genişlememesi, bir an evvel sona
erdirilmesi, belli bir sınır içine alınmasıydı.
B u n u temin için üç andlaşma imzalanmıştı:
I — 12 mart 1854 tarihli İstanbul and--
laşması, b un un hükümleri şunlardı:
1 — Fransa ve İngiltere, daha evvel
göndermiş oldukları deniz kuvvetlerine ilâ­
veten gerekli noktalara kara kuvvetleri de
göndereceklerdir.
2 — Üç müttefik, birbirinden ayrı ola­
rak Rusya ile barış yapmayacakları gibi, bu
gaye ile hiç bir müzakereye de girişmeye­
ceklerdir. A yn ı zam anda Ruslar tarafından
vâki olacak her teklifi birbirlerine haber
vermekle mükellef bulunacaklardır.
3 — İttifakın gayesi tahakkuk ederek
Osmanlı devletinin mülkî bütünlüğü temin
edildikten sonra b u memleketteki Fransız
ve İngiliz kara ve deniz kuvvetleri, barış
andlaşması tarihinden itibaren en geç kırk
gün içinde Osmanlı topraklarından ve sula­
rından çekileceklerdir.
4 — ■Savaş hareketlerine katılmak n o k ­
tasında İngiliz ve Fransız kuvvetleri Osmanlı
. makamlarına bağlı bulunm ayarak müstakil
olacaklar ve her hususta gerekli kolaylığı
göreceklerdir. Müttefik kumandanlar, kendi
askerî inzibatlarını kurmakla beraber, O s ­
manlI k anu n ve talimatlarına da uym akla
mükellef bulunacaklardır. Savaş hareketleri,
üç müttefik k um an dan tarafından birlikte gö­
rüşülerek düzenlenecektir. Müttefik k u m a n ­
danların askerî ihtiyaçlara dair olan istek­
leri yerine getirilecektir:
5 — B u andlaşma en çok altı hafta için­
de tasdik edilip nüshaları İstanbul’da teati
edilecektir (M a h m u d Mes-’ud: Mecmua-i
M uahedat; C : 4, S: 219).
 B u ittifakın akdi, Mustafâ Reşid Paşâ*
üin b üyük başarılarından birisidir. Andlaş-
m anın başlangıcında, Osmanlı devletinin
Fransa ve İngiltere’yi böyle bir ittifaka dâ*
vet ettiği, onların da Osmanlı imparatorlu­
ğunun varlığını A vrup a dengesi için zarurî
gördüklerinden Rusya’ya kargı işbirliğinde
bulundukları yazılıydı.
II — B u n d a n sonra Fransa ve İngiltere,
Osmanlı devletinden hususî menfaatler elde
etmek niyetinde bulunmadıklarını ilân eden
Londra andlaşmasını imzaladılar.
III — Nihayet Fransa ve İngiltere 15
nisanda Osmanlı imparatorluğu, Avusturya
ve Prusya’nın da iştirâki ile savaşı takip
edecek olan prensipleri ilân eden andlaşma-
yı imzaladılar.
Rus propagandası ve buna kapılan
Yunanistan’a karşı alınan tedbirler
Fransa ve İngiltere’nin Babıâli ile itti­
fakına karşılık Rusya b u savaşa ortodokslar-
arası kutsal bir savaş halini vermeğe çalıştı.
M ü ba rek M aka m lar meselesinde ortodoks
haklarının çiğnendiğini ve Çarın bunları
geri alm ak için silâha sarıldığını yaydığı
gibi, Balkanlara sızan Rus ajanları İstan­
bul’un Y u n a n devletine verileceğimi, rumla-
ra telkin ediyorlardı. B u abdalca hayâl, d er­
hal rağbet buldu. Balkan rumları arasmda
kıpırdamalar başladı. Osmanlı imparatorlu­
ğunun yakında çöküp dağılacağı ve patriğin
Ayasofya’da yapacağı törenle Bizans devle­
tini dirilteceği artık inanılır bir m ev zu ol­
muştu. Etolya’da, Epir’de ayaklanmalar gö­
rüldü. Y u n a n hükümeti de aynı hayallere
kapılmıştı. B u savaşın sonunda Osmanlı d ev ­
letinin mutlaka çöküp dağılacağına inanıyor
ve hasıl olacak y ağm adan iyi bir pay almak
için de harekete geçmiş bulunuyordu. B u
maksatla, bir taraftan askerî hazırlıklar y a ­
pıyor, bir taraftan da Osmanlı topraklarında
faaliyet gösteren çeteleri teşkilâtlandırıyor,
kendiliğinden kurulmuş olanları da para,
cephane vermek, subay gönderm ek suretiyle
destekliyordu. Çeteler, Tesalya’n m merkezi
olan Yenişehir (Larisa) ile Preveze’nin k u ­
zey doğusundaki N ard a’yı ellerine geçirmiş­
lerdi. Buraları faaliyetlerinin merkezi oldu.
Y a n y a ve Tırhala halkı, çetelerin şeni’ teca­
vüzlerine uğradılar. Ortalık kan ve ateşe
boğuldu.
B u hâdiseler üzerine Babıâli, Y u n a n h ü ­
küm etinden resmen izahat istedi. Aldığı ga­
rip cevap ise, şu idi:
«B u ihtilâl millî ve dinî hislere d ayan­
makta olup bütün hükümetler b u hislere
riayetle mükelleftirler!»
B u n u n üzerine Fransa ve İngiltere h ü ­
kümetleri Y u n a n hükümetine tebligatta b u ­
3037
lunarak çetelerin teşvik Ve himayesi devâîtt
ettiği takdirde- Yunanistan” ı abluka altına
alacaklarını bildirdiler. Osmanlı devleti ay­
rıca, isyana katılan Y u n a n subaylarının ce­
zalandırılmasını, sınırlara riayetle Osmanlı
topraklarına tecavüzden vazgeçilmesini ve
Y u n a n hükümetinin isyanı . takbih etmesini
istedi. Fransa ve İngiltere de b u talepleri
desteklediler. Lâkin, Ruslardan hâlâ ümidi
kesmemiş olan ve «Megalo idea» rüyaları
gören Y u n a n Kralı Oton, müsbet bir cevap
vermedi. B u sebepten, Osmanlı devleti 9
mart 1854 tarihinde Yunanistan’la siyasî m ü ­
nasebetlerini kesti. İstanbul’daki Y u n a n el­
çisine pasaportu verildiği gibi, m uayyen bir
müddet içinde bütün Y u n a n tüccar ve
tab’asınm da h u dud dışı edilmeleri istenildi
ise de b u tedbiri h e m çok sert h e m de kendi­
ne göre g ünün siyasetine aykırı bulan Fransız
elçisi, Babıâli ve Fransa’nın doğudaki kato-
likleri himaye hakkından bahsederek m ü ­
racaatta bulundu ve kararın değiştirilmesini
talep etti. Oysa ki Fransa, Y u n a n krallığı
kurulurken Yunanlı olan katolikler üzerinde
artık böyle bir hakkı kalmayacağmı kabul
etmişti. Elçinin bundan tegafül ederek Babı-
âliye müracaatı karşısında aldığı cevap inzi­
bat işleri ile din ve m ezh ep meselelerinin
biribirlerine karıştırılmaması icap ettiği
merkezinde idi. B u cevap elçiyi adamakıllı
gücendirmişti. Eğer üç gün içinde karar d e­
ğiştirilmezse İstanbul’u terkedeceği tehdidin­
de bulundu. Babıâli böyle bir zam anda ufak
bir meseleden dolayı elçinin gitmesine sebe­
biyet vörm em ek için Serasker Rıza Paşayı
göndererek gönlünü almaya çalışırken bu
sefer aynı m ev zu için İngiliz elçisi Stradford
da Osmanlı hükümetine başvurdu ve İngil­
tere’deki ticarethanelerle ilgisi olan Y u n a n
tab’asınin memleketten çıkarılmamasını is­
tedi. Neticede Osmanlı hükümeti elçilerle
anlaştı. B u n a göre fenalıkları yapan ve y a ­
pabilecek olan zengin ve himayeli Y u na n
tab’ası alıkonulacak, kimsesiz ve fakirler
koğulacaktı (A . Slade - A . Rıza tercümesi;
Türkiye ve Kırım harbi, S : 116).
Osmanlı devleti aynı zam anda eski H a ­
riciye Nazırı F u a d Paşayı kendisine İdarî,
siyasî ve askerî salâhiyetler vererek rumla-
r m isyanım tenkile m e m u r etti ( 1 mart
1854). Fuad Paşa, b u tenkil hareketlerini çok
iyi şekilde yürütmüştür. Evvelâ rumların
başkumandanı diye anılan Tzavellas’ı, e m ­
rindeki çetelerle birlikte N a r d a ’nın kuzeyin­
deki Pita mevkiinde tam am en tenkil ettiği
gibi, kısa za m an sonra Tesalya’daki âsilerin
başkanı Grivas’ı da aynı âkibete uğrattı.
Diğer taraftan, Yunanistan’ın müttefik­
lerinin isteklerine uymadığı görüldüğü için
Fransızlar da Pire’yi işgal ettiler. Ayrıca,
Yunanistan’ın abluka altına alındığı ilân
olundu. B u davranış Yunanlıların aklını ça­
bucak başlarına toplamalarına sebep oldu.
Kral Oton, gaflet uykusundan bir anda
uyandı. H e m e n sınırlardaki çeteleri geri
çekti ve b u savaşta fiilen taraf tutmayaca­
ğını resmen temin etmek zorunda kaldı.
Yunanistan’ın b u suretle yelkenleri su­
ya indirmesi Ru sya’nın b u kozunu elinden
aldığı gibi Balkanlarda yaşayan diğer millet-
A b d ü lm e c id devrinde O sm a n lı kara
ve y ü rü y ü ş kolu nizamı
İere mensup ortodoks tab’a arasinda devlet­
lerine karşı u m d uğ u ayaklanmalar da ol­
madı.
Savaşa karşı Osmanlı topluluklarının
moral durumu ve bazı olaylar
Denizde uğranılan felâkete rağm en kara
savaşlarında ilk anlarda kazanı­
lan bazı muvaffakiyetler ve
Rusların bir kazanç elde ede­
memeleri, zafer hakkında ümit­
lerin belirmesine ve halkın b ü ­
y ü k bir ferahlık duymasına se­
bep olmuştu. Fransa ve Ingil­
tere ile yapılan ittifak anlaş­
ması üzerine bu devletlerin
Rusya’ya savaş ilânları ise b ü ­
yük sevinç yaratmıştı. Herkes
malıyla canıyla hizmete koşu­
yor, elinden gelen fedakârlığı
y apm aya çalışıyordu. Çeşitli din
ve mezheplere m ensup hıristi-
yan tab’a da b u hamiyet yarı­
şına katılmıştı. Hattâ rum pat-
'riği, metrepolidlerle birlikte
ilkbaharda cepheye hareket
edecek olan H ü k ü m d arın m ai­
yetinde bulunm ağa hazır olduk­
larını ilân etmişti. H a lk da coş­
muş, milletin din ve can düş­
manı Moskofdan geçmiş za m an ­
ki mağlûbiyetlerin intikamını
almak için devlete elinden ge­
len yardımı yapm ağ a başlamış­
tı. Y u r d u n her tarafından yar­
dım parası ve atlar yollanıyor,
İstanbul’un varlıklı ailelerinin
harem dairelerinde orduya ça­
maşırlar dikiliyor, A nado lu’nun
her tarafından çiftini çubuğunu
satıp silâhına sarılan gönüllüler
pâyitahta akın edi37orlardı. G ö ­
nüllüler, yirmişer,' otuzar kişilik
kafileler halinde köylerinden,
kasabalarından yola çıkıp ^ yağ­
mur, soğuk, kar demeyip Ü skü­
dar’a geliyorlardı. Bunlar Seli­
m iye kışlasına yerleştirilip bir
kaç gün istirahat ettiriliyor, bir
kaç yüz kişi oldukları zam an
karşıya geçirilerek Tophane,
Galata yolu ile Serasker kapı­
sına getiriliyorlar ve Serasker
tarafından merasimle karşılana­
rak vatan ve millet uğruna gös­
terdikleri gayret ve hamiyetten
dolayı tebrik ediliyorlardı.
Dâr-ı Şûra-yı Askerî Müftüsü
askeri kıyafetleri de muvaffakiyet ve zafer k a ­
zanmaları için duada bulunu­
3038
yordu. B u şekilde karşılanmadan zevk ve
şevk alan gönüllü' kafileleri Davudpaşa
ve R a m i kışlalarına sevkolunuyorlar, şehir
halkı yollarda toplanarak bunların davullu
zurnalı mahallî ve millî kıyafetli geçişler ir i
bir bay ram havası neşesiyle seyrediyor, ken ­
dilerini hararetle uğurluyorlardı. H e m e n he­
m e n her kafilede henüz onaltısmda delikan­
lılarla altmışını geçmiş, sakalı ağarmış b u­
lunanlar da vardı. Bilhassa yaşlıların millî
kıyafetlerini, ellerinde eski harblerin ata ya­
digârı, belki de M o h a ç ’da, Estergon’da dal­
galanmış olan bayraklarını görenlerin göz­
leri imparatorluğun haşmetli devirlerinin
özlemi ile yaşarıyordu.
B u gönüllü grupları içinde şehir halkı­
nın ilgisini en çok çeken M araş’d a n gelenler
oldu. Bunlar yüz kişi kadardı ve hepsi a k ­
raba idiler. Başlarında yüzü güneşten tunç­
laşmış, orta yaşlı K a r a Fatm a isimli bir k a ­
dın vardı. Üsküdar’a gelişlerinden itibaren
şehrin her yerinde konuşulan tek m ev zu bir
kadının kumandasındaki b u grup üzerine
idi. H a lk onu görmek için geçmesi m uhte­
m el yollarda toplanıyordu. Sultan Abdül-
mecid de K a r a Fatm a ve gönüllüleri gör­
m eyi istediğinden Üsküdar’dan kayıklarla
getirilip Beşiktaş sarayının yanında karaya
çıkarıldılar. K a r a Fatm a zırh giyinmiş ve iki
yanında iki yaşlı a dam olduğu halde en önde
at üzerinde ilerliyordu. Belinde tabancaları
vardı, yanında kılıcı asılıydı. Gönüllüleri
arkasından ikişerli sırada vakar ve heybetle
yürüyorlardı. A t üstünde heykel gibi duran,
soyunun erkeklerini arkasına takıp Moskofla
cenge koşan bu kadın, biraz yadırganmakla
beraber herkesin hayranlığını kazanmıştı.
Sokak ve meydanlarda Sürre alaylarından
çok fazla halk toplanmış, Maraşlıları seyret­
miş ve uğurlamıştı.
m in için Sırbistan’a mahsus imtiyaz iermani
gönderildi.
Mısır valisi Ab'bas Paşa vefat ettiğinden
yerine M e h m e d Ali Paşanın oğlu Said Paşa
tayin edildi. Said Paşa, İstanbul’a gelerek
huzura çıktı ve kendisine Sadaret rütbesiyle
birinci rütbe Mecidî ve murassa’ imtiyaz ni­
şanları verildi.
Rusların Tuna boyunda harekete geç­
meleri, Fransız ve İngiliz birliklerinin
Gelibolu ve İstanbul’a gelişleri
R um eli cephesinde yeni savaş yılma
Ruslar 23 mart 1854 günü sabaha karşı ta­
arruza geçerek T u n a nehrini Kalas, İbrail
ve İsmail taraflarından aşıp kuzey Dobruca-
yı istilâ ile başladılar. Tolcu, Maçin, İsakcı,
Hırsova ve Köstence üstüste düşerek Trayan
hattına kadar olan arazi düşm an eline geçti.
Ssrdar Ö m e r Paşanın plânı gereğince b un ­
ların bazıları mukavemetsiz tahliye olun­
muştu. Yalnız Tutrakan’da İsmail Paşa şid­
detle karşı koyarak düşmanı ağır zayiata
uğrattı. Ruslar, ikibin beşyüzden fazla ölü
vermişlerdi.
D üşm anın plânı Silistre, Ş u m n u ve V a r ­
n a ’yı alıp Edirne’ye doğru inmekti. B u n u n
için Dobruca’yı hareket m erkezi yapmayı
tasarlamışlardı. Civardaki yerleri b u yüzden
ele geçirmek istiyorlardı.
İşte,. Fransa ve İngiltere’nin Rusya’ya
resmen savaş ilânı, Rusya’nın b u taarruz h a ­
reketine başlamasından dört gün sonra ol­
muştur.

Alay, Serasker kapısına varınca K a r a

Fatm a ile adamları atlarından indiler. Seras­
ker Rıza Paşa onları nezaketle kabul etti, il­
tifatlarda bulundu ve kahve ikram etti. K a r a
Fatm a Seraskerle görüşüp vedalaştıktan
sonra daire önünde atma bindi ve maiyetini
de etrafına topladı, birlikte müftünün d ua­
sını dinlediler. D u a bitince de daire m ey da ­
nında at oynattılar, gösteriler yaptılar. O r a ­
dan yine kafile halinde neşe ile Davudpaşa
kışlasının yolunu tuttular (A . Slade - A . Rıza
Seyfi tercümesi; Türkiye ve Kırım. Harbi, S:
115-116).
Diğer taraftan Osmanlı hükümetince sa­
vaş masraflarına m edar olmak üzere bir
nevi esham çıkartıldığı gibi, devlet vükelâ
ve ricâli ile ileri memurlarından para iane­
leri de alındı.
B u buhranlı zam an d a R u s propaganda­
sına kapılm am ak ve rahat durmalarını te­

3039
 İbransa Harbiye Nazırı Mareşal Sent-
A rn o (Şaint-Arnaud) kumandasında bulunan
bir Fransız ordusu 19 martta Marsilya’dan
hareket ederek 31 mart günü Gelibolu’ya
vardı. Ertesi günü Fransız birlikleri karaya
çıktılar (Gustave Marchla; L a guerre de
Crimée; S: 44). Prens Napoléon da Fransız
ordusu ile beraber gelmişti. Fransızlardan
sonra da Lo rd Raglan kumandasındaki İngi­
liz kuvvetleri geldiler. Lo rd Raglan meşhur
Vaterlo savaşında Velington’u n yaverliğini
yapmış ve b u sırada bir kolunu kaybetmiş,
tecrübeli bir askerdi. B u kuvvetler nisan or­
talarına doğru İstanbul’a geldiler. Fransızlar,
Harbiye ve ' M a ç k a kışlalarına yerleştirildi­
ler. Him alaya adlı bir gemi ile gelen ve İn­
giliz ordusunun öncüleri olan 31 ve 41 inci
alaylar da Selimiye kışlasına misafir edildi­
ler (15 nisan). Aralarında D u k e of C a m ­
bridge de vardı. Y ü k s ek rütbeli subayların
eşleri de kışlaya alındı. B u suretle tarihte
ilk defa bir Osm anlı kışlasına kadın ayağı
basıyordu. B u asker kadınları, güzellik ve
sıhhate uygunluk bakımından hiç bir yerde
böyle bir kışla görmediklerini söylüyorlardı.
Osmanlı-Rus harbinde yardıma gelen müttefik kuvvetleri
kumandanları: Oturan Lord Ragîan, ayaktakiler soldan
itibaren D u k e of Cambridge, General Brown, Prens Napoly
itibaren D u k e of Cambridge, General Brown (İngiliz)
General Canrobert, Mareşal Saint-Arnaud, Prens Napolyon
(Fransız)
3040
(A . Sİade - A . Rıza Seyfi tercümesi; Türkiye
ve Kırım Harbi).
Ruslarla yapılacak savaşlara bilfiil k a ­
tılmak gayesiyle gelen ve Paris’ten Tulo n ’a
kadar sefirimiz tarafından refakat veya teşyi
olunan Prens Napoleon ile Him alaya yolcu­
ları arasında bulunan K em briç D ü k ü için
Osmanlı hükümetince Nişatâbâd ve Fer’iye
sarayları hazırlattırılmıştı. Prens kendisine
tahsis olunan sarayda oturmuşsa da Kem briç
D ü k ü askerlerinin bulunduğu Selimiye kış­
lasında kalmayı bir kaç gün ikamet ettiği
saraya tercih ettiğini söyleyerek kışlaya git­
miştir.
H a lk müttefiklerin evvelâ Gelibolu’da
kalışlarını b u seferde T u n a boyunda başlı-
y an harb harekâtına iştirâk etm ek dururken
İstanbul’da kışlalara yerleşmelerine bir m â ­
n a verememiş» olay türlü söylentilere yol
açmıştır.
Rusların Küçük-Eilak’dan çekilmeleri
ve O desa’nm denizden bom bardım anı
Ruslar, plânlarına göre Edirne üzerine
in m ek için K ü ç ü k Eflâk’de b u ­
lunan kuvvetlerini Dobruca
cephesine çekmeğe karar ver­
mişlerdi. B u harekâtı örtmek
maksadıyle Serdar Ö m e r Paşa
tarafından işgal ve tahkim edil­
miş olan Kalafat üzerine bir
taarruz hareketinde bulundu-
larsa da bozguna uğrayarak b u ­
rada da ağır zayiat verdiler (17
nisan 1854). Dört gün sonra ise,
K ü ç ü k Eflak’ı boşaltmağa baş­
ladılar. Ö m e r Paşa, b u sırada
düşm ana karşı iz’aç hareketle­
rine girişmiş, çekilmeyi zorlaş­
tırmıştı. K ü ç ü k Eflak’ın m erk e­
zi olan Karayova, Osmanlılar
tarafından işgal edildi (10 m a ­
yıs) .
Fransa ve İngiltere’nin R u s­
ya’ya savaş ilânı üzerine Odesa-
da bulunan konsolos ve tab’ala­
rmı alm ak üzere buharlı bir
İngiliz savaş gemisi m ükâlem e
bayrağı çekilip gönderildiyse
de, Ruslar devletler h u k uk un a
tam am en aykırı bir şekilde b u
gemiye sahil istihkâmlarından
ateş açtılar. B u n u n üzerine beş
İngiliz ve üç Fransız buharlı
savaş gemisinden m ürekkep bir
filo O desa limanına gelerek on
saat süren şiddetli bir bom b ar­
dım anda bulundular (2 nisan
1854). B u bom bardım an sonun­
d a bir kısım R u s istihkâmları
tahrip edildi. Barut dspc^u infi­
lâk etti. O nbeş R u s gemisi ba-
tırıldı veya yakıldı. Bahrî te­
sisler harap oldu. C ephane dolu
on üç gem i ele .geçirildi. B u
arada çeşitli milletere ait tica­
ret gemilerinin bulunduğu li­
m a n a dokunulmamıştı.

Silistre’nin muhasaraya
düşmesi

Ruslar, O de sa bombardı­
manına, T u n a cephesinde yeni­
den taarruza geçmekle karşılık
verdiler. Hedef, Silistre idi. B u ­
n u n için, evvelâ kalenin karşı­
Müttefik
sında ve T u n a üzerinde bulu­
n a n adayı işgal ettiler. Osmanlı
birliklerinin iz’aç hareketlerine
rağm en T u n a nehrinde köprüler kurdular.
Nihayet, General Şilder kumandasındaki
R u s birlikleri T u n a ’n m sol kıyısından kaleyi
m uhasaraya başladı (15 mayıs 1854). Trayan
hattının batı ucundan ilerleyen General Lu-
ders ise, aynı şeyi sağ kıyıdan yapıyordu (18
m ayıs). Bir kaç g ü n sonra, Silistre m u h a ­
sara edilmiş bulunuyordu. M uhasara ordusu
80 bin kişilik olup u m u m î kum andanı Gor-
çakof’un yerine tayin edilmiş olan Mareşal
.Faskıyevıç idi. O r d u d a 130 top -vardı. Rus
topları Silistre kalesini döğmeğe başladı (22
mayıs 1854). K aleyi m üdafaa eden Topçu
Feriki M u s a Paşanın ise yanında ancak on
bin kişi mevcuttu. D a h a m uhasara başlarken
Osm anlı' birlikleri nisbetsiz derecede üstün
düşm an kuvvetlerine karşı huruç hareketle­
rinde bulunarak m ü m k ü n olduğu kadar hır­
palamağa çalışmışlardı.
B u sırada İstanbul’da bir iç politika b u h ­
ranı patlak vermişti.
nanmasmın Odesa’yı bombardımanı
ında yapılmış bir resimden)
Giridli Mustafa Paşa ile Reşid Paşanın
çekişmeleri, Sadaret makamında
değişme
Sadrıâzam Giridli Mustafa Nailî Paşa,
Hariciye Nazırı Mustafa Reşid Paşanın her
meselede birinci derecede söz sahibi olup,
kendisini âdeta gölgede bırakmasını çekemi­
yordu. H albu ki aslında okuyup y azm adan
bile m a h r u m cahil bir adamdı. G eçen sene
de (8 tem m uz 1853) b u geçimsizlikleri y ü ­
zünden ikisi de azledilmişler, iki gün sonra
tekrar vazifelerine iade olunm uş ve çalışma­
ğa başlamışlardı. Lâkin, b u seferki ihtilâf
daha büyüktü. Hattâ Vükelâ Meclisinde,
M ustafa Nailî Paşa, Hariciye Nazırına ağır
hitaplarda bulunm uş, nihayet ikisinin bir
arada çalışamıyacağı anlaşılarak esasen de­
ğerli bir zat olmıyan Sadrıâzam -azloUm m uş­
tur (29 mayıs 1854). Sadaret m akam ına Kıb-
rıslı M e h m e d E m in Paşa getirildi. B u zat
Paris’te tahsil görmüş, m ünevver bir devlet
adamı idi.

O sm a n lı devleti v e müttefiklerinin d o n a n m a la r ı n d a n gö rünüş

( Z a m a n ı n d a yapılmış eski bir resim den)

3041

Kıbrısh M eh m ed Em in Paşa
Silistre savunması, Rusların buradan
ve Eflak’dan çekilmeleri
Rusların Silistre’ye hücum u üzerine,
Gelibolu’da bulunan 6 bini İngiliz ve 22 bini
Fransızlardan m ürekkep 28 bin kişilik m üt­
tefik ordusu karadan V a rn a istikametinde
Rus mareşal i Paskiyeviç
3042
yola çıktı. D ü ş m a n ise, Silistre’yi ağır şekil­
de tazyik ediyordu. Mareşal Paskiyeviç
(Paskiewitch) b u sırada 24 taburluk bir k u v ­
vetin başında olarak Mecidiye tabyasına
karşı bizzat h ücum a kalkti. B u h ü c u m püs-
kürtüidüğü gibi, R u s k u m a n d a m bir Osmanlı
mermisiyle kalçasından ağır şekilde yara­
landı. R u yüzden bir kaç gün sonra R u sya ’ya
nakledilip yerine yine Gorçakof (Gortcha-
kof) tayin edildi ( 1 2 haziran).
. Diğer taraftan Silistre kalesinin kahra­
m a n kum andanı M u s a Paşa da daha önce,
haziranın ilk günlerinde bir gülle isabetiyle
şehid düşmüştü. Kendisi b u sırada, nam az
kılmak için abdest almaktaydı. Ü ç gün evvel
ona «Müşir» rütbesi verilmiş, b u n u haber
aldığı zam an şahadet rütbesini tercih ettiğini
söylemiş ve sonunda b u en b ü y ü k rütbeye
de erişmişti.
M u s a Paşanın yerine tayin edilen Rifat
Paşa, 7 hazirandan itibaren fiilen kumada-
yı ele almış bulunuyordu.
Gorçakof, tayini akabinde m uv affak ol­
m a k için, 2 ve 1 1 haziranda iki defa takviye
alan Silistre kalesinin Şızmnu ile olan ir­
tibatını da kesm ek üzere 13 haziran 1854 de
Mecidiye, A ra b ve Y a n y a tabyalarına karşı
um u m î bir h ü c um tertip etti ve b u maksatla
hzaırlanan lâğımlara ateş verildi. Ruslar,
Silistre -Ş u m n u irtibatını kesmeğe m uvaffak
oldularsa da tabyalara karşı taarruzlarında
başarı kazanamadılar. OsmanlIlar da aynı
zam an da dört noktadan birden m ukabil h ü ­
cum a geçtiler. P e k şiddetli cereyan eden
çarpışmalar sonunda, düşmanın nisbetsiz de­
recede üstün kuvvetleri ağır bir mağlûbiyete
uğratılarak geri hatlara kadar püskürtüldü.
Rusların zayiatı ağırdı. B u arada General
Şilder maktul düşmüş, General Gorçakof ile
General Luders yaralanarak savaş dışı kal­
mışlardı. OsmanlIların ölü ve yaralı sayısı
bine yakındı. B u sayı m üdafaa kuvvetlerinin
onda birine denkti. Bir çok d üşm an topları
ve bayrakları ele geçmişti. R u s ordusunun
mâneviyatı çok sarsılmış bulunuyordu. B u
hal disiplinin gevşemesine bile sebep ol­
muştu. Rus k urm a y heyeti muhasarayı kal­
dırmaktan başka çare göremiyordu. . Hattâ
Ç ar Birinci Nikola’n m ısrarına rağm en b u
kararı tatbika hazırlanmaktaydılar. Bir kaç
gün sonra Osm anlı kuvvetleri ikinci defa
olarak taarruza geçtiler (15 haziran). B u
taarruz, Rusları büsbütün yıldırdı ve çekil­
m e hakkında k a fi bir karar almağa şevketti.
Çekilme hareketini him aye için, onbin kişi­
lik bir kuvvet bırakılarak büyük kısım Silis-
tre’nin 90 kilometre kuzey doğusunda, Tuna-
nm sağ kıyısından K aradeniz’e uzanan
Traya şeddinin başlangıcına yakın Rasova
kasabasına doğru yola çıkarıldı. B u hareket
on gün sürmüş, sonunda muhasara toplarıyle
I

1854 savaşlarından eski Siiistre v e etrafının genel gö rünüşü (y u k a rı d a ) v e yin e bu savaşta

Süistre m uhasarası m uhare belerini gösteren resimler (aşağıdakiler)

ağırlıklar kaldırılmış, T u n a fi­

losu da Silistre’den Kalas’a çe­
kilmişti (25 haziran 1854). B u
savaşlar, neticede Ruslara on-
beş bin asker kaybettirmiştir.
B u arada dokuz generalleri d e
maktul düşmüş bulunuyordu.
Osmanlılarm zayiatı d a üçbine
yakındı.

Silistre’den çekilmek zorun­

da kalan Ruslar, E flak ve Boğ-
d an’da da b u suretle müşkül
durum a düşmüşlerdi. Memleke-
teyn’nin onlar tarafından işga­
lini esasen işin başmdanberi
hoş karşılamamış olan A vustur­
yalIlar, burasını boşaltmaları
için Rusları tazy ik. ediyorlar ve
bu tazyiklerini yavaş yavaş
tehdid haline getiriyorlardı. B u
iki sebep y ü zün den Ruslar, E f ­
lak ve B o ğdan ’ı boşaltarak Tu-
n a’nın tam am en karşı kıyısına
çekildiler. B u , onlar için bir za­
ruretti. Lâkin Ç a r Birinci Ni-
kola b u zarureti kabul etmek
istemiyordu. Esasen üstüste u ğ ­
ranılan başarısızlıklar ve bil­
hassa Silistre’de. onbin kişilik
Osmanlı savunm a ordusunun
seksen bin kişilik K u s taarruz
ordusunu yenip çekilmeğe m e c ­
bur edişi onu son derecede m ü ­
teessir etmişti. Derhal başku­
m andan Gorçakof’a bir emir
göndererek M em leketeyn’in y e ­
niden işgalini bildirdi. B u n u n
üzerine otuzbin kişilik bir R us
ordusu Bükreş’e kadar ilerledi.
Osmanlı kuvvetleri b u n u haber
alınca Yergöğü (Yerköy) üze­
rine yürüdüler. G eçe n savaş­
lar sonunda esasen m ânevi gücü sıfıra de Osmanlı ordusu Eflak’ı tam am en işgal
inmiş olan Ruslar, her yerde mağlûp olarak ederek Bükreş’e girdi. R u s işgal idaresi al­
T u n a ’daki gemilerini ve köprüleri yakıp tında bunalmış ve canları burunlarına gel­
Boğdan’a doğru savuştular. B u n u n neticesin­ miş olan Eflakliler, Osm anlı ordusunun geri

3043

Siiistre müdafii M usa Paşanın şehadeti
(Eski bir Fransız mecmuasından)
gelişini büyük bir sevinçle karşılayıp b u hâ­
diseyi kiliselerde âyinlerle tes’id etmişlerdir.
B o ğ d a n a çekilen Ruslar, bir m üddet sonra
burasını da tam am en boşaltmak zorunda
kaldılar.
k um an d an lığ ın a tayin edilen
Rifat P?.;a
3044
Müttefik ordulan başkumandanları ile
Rumeli cephesi için yapılan görüşme­
ler, Fransız ve İngiliz kuvvetlerinin
Varna'ya gelmeleri olayı
Rusların yukarıda naklettiğimiz b u 1854
yılı T u n a boyu harekâtına başlamalarından
az sonra 8 mayıs 1854 de Fransız ve İngiliz
başkumandanları ile Osmanlı askerî erkânı
arasında İstanbul’da yapılan. toplantıda R u ­
meli cephesinin d u r u m u ile ilgili kararların
alınması için Varna'ya gidilmesi kararlaştı­
rılmıştır.
Müttefik başkumandanları yanlarında
Serasker Rıza Paşa olduğu halde 18 mayısta
Varna'ya hareket ettikleri sırada Ruslar da
Silistre’yi muhasara etmek üzere harekete
geçmiş bulunuyorlardı.
Varna'da toplanan harb meclisinde de
Ö m e r Paşa Rusların 130-200 bin kişilik bir
kuvvetle harekete başlamış olduğunu, Silis-
tre’nin onbeş gün içinde Rusların eline dü­
şeceği gibi altı hafta da dayanabileceğini
ileri sürerek burası için müttefiklerden acele
yardım istemişti.
Müttefik başkumandanları Bulgaristan
yollarının kötülüğünü, ve ikmal güçlüklerini
ileri sürerek b u yardıma taraftar olmamış­
lar ve Ö m e r Paşanın teklifini kabul etmeyip
23 mayısta. İstanbul’a dönen b u Fransız ve
İngiliz başkumandanları ayrı ayrı harekât
plânları tanzim etmeye başlamışlardı.
Fransız başkum andanı müttefik ordula­
rının Dobruca mıntıkasını işgal ile buradan
M açin istikametinde taarruz edildiği takdirde
Rusların M em leketeyn’i boşaltmak zorund.a
kalacaklarını ileri sürüyordu.
B u plânı tasarlayan Fransız b aşk u m an ­
danı Mareşal Arno, daha yüksek rütbede ol­
masından, İngiliz başkumandanı Lo rd Rag-
lan’m emrine girmek istemediğinden, emir
ve kum a n da meselesinin de hallini şart k o ­
şuyor, Fransız ve İngiliz kuvvetleri müşte­
rek bir harekette bulunacakları zam an daha
yüksek rütbede _bir kum andanın emrinde ol­
masını, ayrıca Ö m e r Paşanın da Fransız k u ­
mandanının emrine girmesini istiyordu.
Bütün bu teklifleri reddeden Lord Rag-
lan, bilhassa Ö m e r Paşanın nüfuz ve faali­
yetini kıracak böyle bir düşünce ve teşeb­
büsten vazgeçilmesini istemişti.
Lord Raglan’m V a rn a ’da toplanmak ve
buradan taarruza geçme teklifini de Fransız
kum andanı yiyecek, giyecek ve ulaştırma
araçlarının azlığını ileri sürerek evvelâ k a ­
bul etmek istememişse de bilâhare bu fikrin­
den vazgeçerek Fransız ordusunun Varna'ya
naklolunacağını, ancak gecikmenin zarurî ol­
duğunu bildirmişti.
 4 haziranda Fransız başku­
mandanı, Fransız kuvvetlerinin
kullanılması hakkında şu kara­
rı almıştı: «Bir Fransız fırkası
V a rn a ’ya gönderilecek, diğer
bütün Fransız kuvvetleri Bal­
kanlar güneyinde um u m î ihti­
yatta bulundurulacak.»
Halbuki, Lord Raglan V a r ­
n a ’ya bir Fransız fırkasından
fazla asker gönderilmesini, M I
1
Fransızların kendi başlarına
başka bir harekete kalkışma­
malarını istemişti.
Ö m e r Paşa ise Silistre m u ­
hasarasını kaldırtmak için m üt­
tefik ordularının Ş u m n u ’da
toplanmasında ısrar ediyordu.
B u şekilde ayrı düşünce ve Silistre savaşları sırasında Varna limanında bir gemi
plânlar yüzünden müttefikler o İçinde, yapılacak harekâta dair Osmanlı ve müttefikleri
za m an bir türlü harekete geçe­ kumandanlarının ilk toplantısı (Scîdan: Lord Raglan,
mediler, nihayet pek geç olarak M a reşa l S a in t A rn a u d , öm er, Rrza ve M eh m ed Paşalar,
20 bin kişilik bir kuvvetle Ö m e r A dn an Bey)
Paşanın takviyesine ve şöyle
bir plânın tatbikine karar verebilmişlerdi ettiğimiz gibi, örice Fransız General Kan-
Hober fırkası 31 mayısta Gelibolu’dan hare­
Ö m e r Paşa Ş u m n u ’d an T u n a kuzeyine ketle deniz yolu ile 2-14 haziran arası Varna-
taarruz ederken müttefik orduları da sahili ya gelmişti.
takiben harekâta başlıyacaklardı (Müttefik­ D a h a sonra da Prens Napoleon’un k u ­
ler yolların fenalığından, ulaştırma araçları­ m a nd a ettiği üç fırka Gelibolu’d an kara yolu
nın azlığından, donanmalarının himaye ve ile İstanbul’a gelip buradan deniz yolu ile
yardımı ile Karadeiz kıyılarından ilerleme­ V a rn a ’ya ulaşmıştır (19-24 haziran).
yi uygun bulmuşlardı). General Bosken’in iki fırkası da Fransız
B u plânın tatbiki için V a rn a ’da toplanıl­ kum andanı Mareşal A r n o ’nun evvelce tasar­
m a y a karar verildikten sonra evvelce işaret ladığı plân üzerine Balkanların güneyinde

*
i k ; ?■
— £

Varna limanı ve Osmanlı askerleri (Bartlett’ten)

3045
toplanmak için Edirne’ye gelmişti. B u k u v ­ A vusturya ile B cğd an -E flak hakkında
vetler, sonra, meşakkatli bir kara yürüyüşü
ile V a rn a ’ya geldiler ( 6-8 tem m uz). yapılan anlaşma v e Prusya’nın tutumu
Fakat bu işler olurken Silistre kurtarıl­
dıktan başka Eflak ve Boğ'dan’daki vaziyet Avusturya, ihtilâfın başındanberi Eflak
de değişmeğe başlamış bulunuyordu. ve Boğdan’m Ruslar tarafından işgalini en ­

o sm an u D E V L E T İN İN eşa s hududu,

BOSDAst - Ç u& YA HUDUDU

-—> (Sus KU VVETLERİ , YÜ RÜ YÜ Ş VE

T A A & fZ u Z L A R l , Ç E K !L İ Ş u E JZ I

—q - O S M A N L I D EV LETİN /N M Ü T T & P İK L E R /

#
T X > S O
f r a k s îz . _ iN G ı'U 'z .
Yü fs ü y ü ş L E iz İ
M Ü T T E p rİK L E iZ l'N
k u ^ /e t u b r J

D EN İ İ Z
ve

N A K L İY A T I,
f \ O SM AN LI K U V V E T LE /Z i
V i

1853 - 1854 yıllarında T u n a kıyısında v e D o b r u c a ’d a O sm a n lı - R u s savaş hareketleriyle

müttefiklerin yığınağını gösterir kroki

3046
 dişe ile karşılamıştı. B u n ü n kendi Slav
tab’ası arasındaki tepkisinden çekiniyor, bu
devletin bu bölgeye yerleşmesini, Balkanlara
doğru uzanm a politikasının başlangıcı sayı­
yordu. Bir taraftan da bu hususta Osmanlı
devletiyle temas halindeydi. Nihayet, yapı­
lan müzakereler neticelenerek 14 haziran
1854 tarihinde Boğaziçinde Boyacıköy’de ye­
di maddelik bir anlaşma imzalandı. Buna
göre Avusturya, Memleketeyn:i tahliye et­
tirmek için her türlü teşebbüse başvuracak,
sonunda barış andlaşmasına kadar b u böl­

mı.
geyi kendisi işgal altında bulunduracak, and-
laşma imzalanınca tahliye edecekti. İşgal sı­
rasında ise M em leketeyn’i her türlü taarruza
karşı korumayı taahhüd ediyordu (M a h m u d
M e s ’ud; Mecmua-i M uahedat, C : 3, S: 172).
Doğu-Bayezid’in eski bir resmi
Böylece, müttefiklerin y ükü hafiflemiş olu­
yordu.
Prusya ile onun tâbii haline gelmiş olan rumdaydı. Daha Marsilya’dan hareket edil­
A lm a n hükümetleri, bu savaşın başındanberi diği zaman kolera ve tifo başlamıştı. Varna-
Rusya’nın zaferini temenni ediyorlardı. B u da salgın arttı ve henüz savaşa girmeden
yüzden Avusturya’nın b u tutumunu ,şiddetle Fransız ordusunun dörtte birini eritti.
protesto edip tarafsızlığa aykırı buldular. B u sene D o ğ u A nadolu cephesindeki h a ­
Avusturya b un un üzerine müttefiklere baş­ rekât yine Osmanlı ordusu aleyhine netice­
vurarak savaşın sonuna kadar onların da lendi.
Mem leketeyn’e girmemelerini rica ve bunu
temin etti.
Prusya daha evvel, İngilizlerle ittifak Doğu-Anadolu cephesi oîaylan
halinde bulunan Fransızların R e n bölgesine
hücumlarından korkuyordu. B u n u n üzerine Çoğu gönüllülerden m ürekkep bulunan
20 nisan 1854 tarihinde Avusturya ile Berlin Doğu Bayezid’deki onbin kişilik kuvvet, Ru s
andlaşmasmı imzaladı. B u n a göre hangi ta­ ileri hareketleri üzerine Karabulak gediğine
raf hücuma uğrarsa, öbürü yardıma koşa­ alınmıştı. Ruslar, bu kuvvetlere karşı 29
caktı. İşte, aralarındaki bu anlaşma dolayı- temmuz 1854 tarihinde taarruza geçtiler. O s ­
sıyle Avusturya’nın M em leketeyn’i boşalt­ m a n l I birliği şiddetle m ukavem et etti. A r a ­
ması için Rusya’yı tezyik etmesine Prusya, zinin savunma imkânlarından faydalanarak
diğer A lm a n devletleri gibi fazla itirazda düşmanı güç durum a soktu. Lâkin, Rusların
bulunamamıştı. Bir taraftan da Rusya’nın gü­ mütemadiyen takviye alması üzerine çekil­
neyde meşgul bulunmasından faydalanan m e k zorunda kaldı.
İsveç’in Finlandiya’yı .
geri almak gayesiyle
harekete geçmesinden
korkuluyordu. Böyle
bir hâdisenin bir A v ­
rupa savaşma yol aç­
ması m ü m k ü n d ü . -B u
sırada müttefikler, k u ­
zeyde de harekete ge­
çip Rusya’yı iki cep­
h eden sıkıştırarak bir
an evvel barışa zor­
lamayı düşündüler.
Fransız donanması b u
maksatla 16 ağustosta
Baltık denizindeki A-
land adalarını topa
tutarak bunlardan Bo-
m arsund’u zaptetti.
V a rn a ’daki Fransız or­
dusu ise çok fena d u ­ D o ğ u - A n ado lu cephesinde R u s birlikleri

3047
 Ruslar, b u muvaffakiyetlerinden âzami
derecede faydalanmasını bildiler ve süratle
güneye doğru ilerleyip D o ğ u Bayezid’i işgal
ettiler. Sonra E rzu ru m ’a doğru harekete
geçtiler.
K ars ordusu kum andanı M üşir A h m e d
Paşa, b u n u n üzerine kaleden çıkarak G ü m r ü
istikametinde ilerledi. Ruslar b u n u haber
alınca A h m e d Paşa ile kesin sonuçlu bir sa­
vaşı kabul etmek üzere Gökdere mevkiinde
savunm a mevzilerine yerleştiler. A h m e d P a ­
şa, b u yere varır varmaz Ruslara taarruz
etti. Taarruz evvelâ inkişaf etti, hattâ, Rus
sol kanadı geriledi veya gerilemek zorunda
kalmış göründü. A yn ı zam anda sağ kanatta
bulunan düşman süvarileri A h m e d Paşa or­
dusunun sol kanat gerisine doğru akarak
Osmanlı hatlarının içine kadar nüfuz ettiler.
A h m e d Paşa, bozularak bir çok ölü ve y a ­
ralı ve pek fazla esir verip K ars kalesine
K IR IM CEPHESİNİN A Ç IL M A S I, K IR IM
Rusların Silistre muhasarasını kaldırıp
Mem leketeyn’i tahliye etmeleriyle savaşın
birinci safhası sona ermiş bulunuyordu. Ş im ­
diye kadar Ruslar’la yalnız OsmanlIlar çar­
pışmışlar ve geçen savaşları kazanarak düş­
m anın ilk hamlede Edirne’yi ve sonra İstan­
bul’u hedef tutan harekât plânlarını akim
bırakmışlardı. Böylece, savaşın b u ilk saf­
hası Rusların kesin yenilgileriyle sonuçlan­
mıştı.
Diğer taraftan Gelibolu’ya ihraç edilip
karadan V a rn a ’ya gelmiş bulunan askerlerin
sayısı ellibeş bini bulmuştu. Bunların kırk
3048
d ö n m ek zorunda kaldı. Rus kuvvetlerinin
pek hatalı olarak bir takip hareketi y ap m a ­
maları, OsmanlIları tam bir hezimete uğra­
maktan korumuştur. B u sırada Şeyh Şâ-
mil’in maiyetindeki yerli kuvvetlerle Tiflis’e
yürüdüğü duyulunca, Gökdere savaşı galibi
General Robodof, aldığı emir üzerine b u ta­
rafa doğru hareket etti. Ç ü nkü , Şeyh Şâ-
mil’in hareketleri inkişaf ederse, D o ğ u A n a ­
dolu cephesinde bulunan R u s kuvvetlerinin
bütün ikmâl ve muvasala yolları kesilebi­
lirdi. Çekilen Rusları Osmanlı süvari k u v ­
vetleri takip etmişse de onlara b ü yü k bir
zarar verdirememişti. Ruslar, D o ğ u Bayezid’i
de boşaltıp gitmişlerdi. B u suretle Ş eyh
Şâmil’in Tiflis’e doğru yürümesinin Osmanlı
ordusuna büyük faydası dokunm uş, lâkin
üzerine p ek büyük kuvvetlerin geldiğini
görünce çekilmiş ve b u savaşın sonuna k a ­
dar bir daha faaliyet gösterememiştir.
SAVAŞLARI
bini Fransız ve onbeş bini îngilizdi. B u k u v ­
vetler, T u n a boyunda geçen savaşlara karış­
mamışlardı.
Ağustos ortalarına doğru Ruslar, A v u s ­
turya’nın tazyikiyle M em leketeyn’i boşalt­
m a ya başlayınca müttefik orduları başku­
mandanları d urum u yeniden m üzakere etti­
ler. Çünkü, Ruslara taarruz için yalnız Ba~
sarabya istikameti kalmıştı. B u n a rağmen,
yapılacak harekât hakkında kum andanlar
arasında el’an bir fikir birliği yoktu.
Fransızlar A n a p a veya Kırım kıyıların­
dan birine çıkarma yapılmasını; Dobruca”yı
geri aldıktan başka, M em leketeyn’i işgale
O z a m a n k i R u s o rd u su n u n m u n t a z a m askeri
ile başıbozuk sınıfını gösteren iki resim
başlayan AvusturyalIlardan önce Eflak'a gi­
rip Bükreş’i de ele geçirmiş (6 ağustos
1854) bulunan Serdar Ö m e r Paşa ise, daha
çabuk neticeye ulaşılması ve Basarabya’nın
tekrar imparatorluğa katılabilmesi için, ha­
rekâtın Basarabya istikametinde devamını
istemekte idiler.
Fransız ve İngiliz kumandanları arala­
rında görüşerek Rusları barışa bir an evvel
zorlamak için savaş hareketlerinin Kırım ’a
intikal ettirilmesine ve Sivastopol’ü n zapt ve
tahribine karar verdiler. B u teklif, İngiliz k u ­
m andanı L o r d Raglan’d an gelmiş ve m ü z a ­
kereler sonunda kabul olunmuştu. Sivasto-

SEV»C£77L

SA&KAMİŞ

1853 - 1854 savaşlarında D o ğ u - A n a d o lu ’da O sm a n !ı - Ru s harekâtını gösterir kroki

3049
pol’un tahribi, Rusların Karadeniz’de saldır­
gan durum dan çıkmalarına sebep olacaktı.
Böylece, İstanbul ve Boğazlar da tehlikeden
uzun m üddet uzak bulunacak ve Ç a r sıcak
denizlere inme plânını tatbik edemiyecekti.
B u da, Hindistan yolunun emniyet içinde
bulunması için lüzumluydu. Fransızlar ise,
Doğu Akdenizdekı ticarî menfaatleri için
buna taraftardılar. Böylece, b u R us askerî
üssünün tahribi, h e m Osmanlı, h e m İngiliz
ye h e m de Fransız menfaatlerine uygundu.
Üstelik kara ve deniz kuvvetleriyle tersane­
lerinin toplandığı b u yerin ortadan kalkışı
Ruslara daha ağır şartlı bir barış andlaşması
yükleyeceği gibi, barışın devamlı olmasını
da sağlayacaktı.
Müttefikler, Kırım savaşını kısa bir za­
m and a sona erdireceklerini umuyorlardı.
Halbuki, kendileri için bir çok dezavantajlar
mevcuttu. Evvelâ, Fransız ve İngiliz ordu­
ları A v ru p a ’daki üslerinden çok uzaktaydı­
lar. Kolera ve tifo, b u orduları takatsiz d ü ­
şürmüş olduğu gibi, mânevî güçlerini de
sarsmıştı. Askerler, Ruslarla döğüşmeğe pek
istekli değildi. B u savaşı bir vatan müdafaası
saymamaktaydılar. Diğer taraftan orduların
savaş teçhizatı pek m ü k em m e l değildi. Üste­
lik aralarında neticenin süratle alınmasını
temin edecek k u m a n da birliği mevcut değil­
Kırım harekâtı hazırlığı sırasında m üttefik k u m a n d a n la rı. S o l d a n ;
R a glan, S a in t A r n a u d v e maiyetleri
3050
di. Osmanlı kuvvetlerinin kum andanı Ö m er
Paşa vasat kudret ve kabiliyetteydi. T u n a
boyları savaşlarında öyle büyük bir stratej
olmadığını ortaya koymuştu. Fransız kuvvet­
leri kum andanı Sent A rn o (Saint-Arnaud)
da büyük tecrübe sahibi değildi. İngiliz k u ­
mandanı Lord Raglan ise fazla yaşlı ve sa­
vaş usullerinde biraz eskiye bağlıydı.
B u n a mukabil, R us askerleri, T u n a boy­
larında yenilmiş olmakla beraber, şimdi bir
vatan müdafaası yapacaklarını biliyorlardı.
B u n u n için azimle döğüşecekleri m u h a k k a k ­
tı. Kornilof, Totleben gibi kudretli k u m a n ­
danlara malik bulunan b u ordu, ikmâl üsle­
rine yakındı, müttefiklerin yabancı bulun­
duğu bölge iklimine alışıktı. Üstelik, bir m ü ­
dafaa savaşı yapacaktı.
Sivastopol’ü ele geçirmek için
girişilen hareketler
İngilizlerce ileri sürülen ve nihayet k a ­
bul ettirilen Sivastopol seferi için, otuz bin
Fransız, yirmi bin İngiliz ve yedi bin Os-
m anii askeri götüren 89 savaş gemisinin re­
fakatindeki 267 taşıt gemisi yola çıktı. Mem-
leketyn henüz tam am en boşaltılmamış ol­
d u ğ u için Osm anlı ordusunun bir kısmı
Öm er Paşa, L o rd
Ö m e r Paşa kumandasında olarak T u n a boy­
larında kalmış, bir kısmı Karadeniz kıyıla­
rının muhafazasında bırakılmış bulunduğun­
dan Osınanlılar b u savaşa şimdilik yedi bin
kişilik bir tümenle katılıyordu. Bununla b e­
raber b u tümen baştan sona seçme, çok iyi
yetiştirilmiş askerlerden mürekkepti. Fransız
birlikleri dört, İngiliz birlikleri üç tümen ve
bir tugay halinde teşkilâtlanmışlardı.
Diğer taraftan hazırlıkların Ruslar tara­
fından anlaşılmaması için de Dobruca’da bir
oyalama taarruzunun yapılması düşünüldü.
B u oyalama taarruzu bir Fransız fırkası ile Eski G ö z lö v e ’den bir görünüş
Yu suf Paşa kumandasındaki aşiret kuvvet­
leri tarafından yapıldı ise de harekât hede­
den m ürekkep General Boske (Bosquet)
fine ulaşamadı, neticesiz kaldı. Birliklerde
grubu; b un u n vazifesi iki kol halinde hare­
başlayan kolera salgmı ve sıtma yüzünden
kete geçip A lm a suyunu ağzından ve biraz
Fransız fırkası 2-750 kişi kaybetti. Otuz bin
daha yukarıdan geçm ek ve o taraftan K u ş ­
mevcutlu Yusuf Paşa kuvvetleri ise üç bin
lara hü c um etmekti.
atlıya indiler.
2 — Ortada iki Fransız tümeni; bunlar
13 eylül 1854 günü V a rn a ve Balçık’tan
iki kadem e halinde kuzeyden suyu geçerek
yola çıkan b u kuvvetler 14 eylülde Kırım’ın ilerliyeceklerdi.
batı kıyılarında ve Sivastopol’ün kuzeyinde 3 — Sol kanatta İngiliz kuvvetleri gru­
bulunan A lm a nehrinin mansabiyle onun bu: bunların bir tümeni önde, bir tümeni
kuzeyindeki Gözleve (Eupatoria) kasabası ikinci hatta bulunacak, bir tümeni de sol
arasında Eskihisar (Aldford) m evkii civa­ kanat sol gerisinde ihtiyatta kalacaktı.
rında karaya çıkarıldılar. B u ihraç hareketi M evcut stratejik durum a göre, müttefik
ve ordunun yola çıkma hazırlıkları beş gün ordusunun en hafif tarafı, sağ kanattı. Fena
sürdü. 19 eylülde müttefik ordusu Sivasto- bir politikacı olduğu kadar fena bir asker
pol’a doğru yürüyüşe geçti. olduğunu d a ortaya koyan Mençikof, b u nok­
R u s amirali, Şinob’da hasara uğrayıp taya pek güvendiği kazak süvarileriyle h ü ­
henüz tamir olunam ayan donanmasıyle karşı c um etm em ek hatasına düştü. Sağ kanad
çıkmağa cesaret edememiş, limanın ağzını suyu aştıktan sonra A h m e d Paşa k u m a n da ­
k apam ak için gemileri batırmakla iktifa et­ sındaki Osm anlı tümeni sağa doğru açıldı.
mişti. Yanlış davranışları ve uzlaşmaz karak­ Karşısına çıkan R u s kuvvetlerini sert bir
teriyle bu savaşın çıkmasına sebep olan çarpışma sonunda yenerek Ulukol -Acıbulak
Prens Mençikof, elli bin kişilik bir ordunun istikametinde ilerledi. Ruslar, Telgraf tepesi
başında bulunduğu halde Sivastopol yolunu tabyasında şiddetle m ukavem et ediyorlardı.
kapamıştı. Gorçakof ise, yardımcı olarak General Boske kumandasındaki Fransız tü­
maiyetinde bulunuyordu. menleri yarlardan tırmanıp derelerden geçe-

A lm a savaşı

Müttefik ordu, dört beş

saatlik bir yürüyüşten sonra
A l m a nehrinin güneyindeki te­
pelerde gayet iyi şekilde tahkim
olunmuş siperlerde m evzi almış
olan Rus kuvvetlerine rastladı­
lar. Lâkin, b u sırada güneş b a ­
tıp ortalık karardığı için sava­
şa tutuşmadılar. O gece iki or­
d unun hazırlıklarını tam am la-
malarıyle geçti ve ertesi 20 ey ­
lül 1854 çarşamba günü m eşhur
A l m a m ey dan savaşı v u k u a gel­
di. Sabahleyin müttefik ordular
A lm a nehri gerisindeki R us
savunm a tertiplerine taarruz
için şöyle tertiplenmişlerdi:
1 — Sağ kanatta bir Os- Müttefiklerin K ırım ’da Eskihisar civarında karaya
manii ve iki Fransız tümenin- asker ihracı

3051
rek bu tabya müdaf ilerine yandan taarruzda
bulundular. B u n d an istifade eden merkez
grubu, A lm a yaylasına çıkınca Ruslar, Tel­
graf tabyasını terketmek zorunda kaldılar.
B u sırada sağ kanad açığında ilerleyen O s ­
m an lı tümeni Sivastopol 3rolunu tehdit ettiği
için, Ruslar savaşı bırakıp çekilmeğe başla­
dılar. mağrur. Mençikof silâh ve ağırlıklarını
terkederek kaçtı.
Süvari kuvveti en fazla olan sol cenah
İngiliz grubu bu sırada henüz A lm a suyunu
tamamen geçmemişti. B u grubun çok ihti­
yatlı ve ağır davranışı yüzünden kaçan Rus
ordusu takip edilemeyerek ana kuvvetleriyle
çekilmeğe m uvaffak oldu. Ya ni savaş kaza­
nılmış, lâkin bir imha, muharebesi yapılama­
mıştı. Halbuki, bu kuvvetler, diğerleriyle
birlikte aynı süratle ilerleyip Rus savunma
birliklerine sol taraftan taarruz etmiş ve
İngiliz süvarileri bunların sol gerisine inmiş
olsalardı, Osmaıılı tümeni Sivastopol yolunu
tutmuş olduğundan Ruslar çekilemeyerek
daha büyük çapta bir m eydan savaşını ka­
bul zorunda kalacaklardı. B u m eydan sava­
şını kaybedecekleri ise muhakkaktı. Böyle
bir durumda ise, Kırım ve Sivastopol’ü m ü ­
dafaa edecek ordu kalmıyordu. Halbuki, çe­
kilen ordu, takip bile edilememişti. Nitekim
A lm a savaşı (Zamanında yapılmış resimlerden)
3052
zaferden sonra da hem en harekete geçile­
memiş, iki gün beyhude vakit kaybedilmişti.
B u gibi hatalar orduda kum anda birliği b u ­
lunmamasından doğuyordu. Müttefikler ordu­
su bu hatalarını daha sonra verm ek zorun­
da kaldıkları müteaddit m eydan savaşların­
da kanlarıyle Ödemişlerdir (A . Tevfik Gürel;
Kırım savaşı, S: 88 ). Fransız birlikleriyle
hiç bir m evki ve sıfatı olmaksızın A lm a sa­
vaşma katılan Prens Napoléon hastalandığın­
dan İstanbul’a dönmüş ve Fransız sefaretha­
nesine misafir edilerek tedavisine başlanmış­
tır (Hayreddin; Vesaik-i Tarihiyye ve Siya­
siye,. S: 1 2 ).
Sivastopol’ü hedef tutan savaşlar olur­
ken, bir müddet sonra Ş u m n u ’da bulunan ve
görüşünde ısrar eden Serdar Ö m e r Paşanın
da Kırım’a geçmesi doğru görüldü. Hariciye
müsteşarı M a h m u d N e dim B e y bunu bildi­
ren emri kendisine tebliğ etti. Ö m er Paşa,
yanındaki asker ve savaş malzemeleriyle
Varna’dan Kırım ’a geçmek üzere hazırlıklara
başladı. O n u n ayrılışı üzerine Rum eli k u ­
mandanlığına A nadolu ordusu müşiri İsmail
Paşa, onun yerine de İstanbul ordusu m ü ­
şirliği ile birlikte eski Arabistan müşiri V a ­
sıf Paşa tayin olundular.
Müttefiklerin yeniden ileri harekete ismi A İm a kahramanı olarak geçen Sent
A rn o ise tedavi için İstanbul’a götürülürken
geçmeleri, Sivastopol’ün tahkimatı yolda vefat etti (26 eylül).

A lm a zaferini kazanmış olan müttefik­ Taarruz istikametinin tayin edilmesi

ler ordusu, iki gün boş yere vakit kaybedip
düşmana rahatça çekilme ve yeni müdafaa Son durum a göre, Ruslar, Sivastopol’ün
mevzilerine yerleşme fırsatı verdikten sonra müdafaası için daha az bir kuvvet ayırmış
SivastopoFa d o ğ r u ' tekrar harekete geçti (23 ve asıl kuvvetleriyle yaya bir günlük mesa-
eylül). O gün Kaça ve ertesi, günü Belbek
(Belik) suları aşıldı. B u sırada hiç bir düş­
m a n mukavemetine rastlanmadı.
Sivastopol, giriş yeri dar olmakla bera­
ber oldukça uzun bir kara parçasının güney
kıyısmdadır. Müttefik ordusunun hedefi,
Belbek vâdisinden. Sivastopol koyuna inen
Çernaya suyu vâdisine geçmek sur'etiyle
şehrin kuzey tahkimatını kuşatmak ve Ba-
laklava iskelesine inerek SivastopoFa g ü­
neyden hücum imkânını hazırlamaktı. G ü ­
neydeki Kersonez yaylasına yerleşmek bu
hareketin başarılı olması için şarttı.
Ruslar, müttefiklerin, Kırım’a çıkarma
yapmalarından itibaren Sivastopol’ün tahki­
m i için büyük gayret harcamağa başla­
mıştı. Ancak, müttefikler ordusunun yalnız
kuzeyden ' geleceğini tahmin ettiklerinden
daha ziyade kuzey istihkâmlarına önem ver­
mişlerdi. Simdi, güneyden de ilerlediklerini
görünce, bu sefer güney tahkimatına e h e m ­
miyet vermeğe başladılar. K ü ç ü k ve büyük
limanlara hâkim bulunan Karabilnaya tab­
yaları, siperlerle birbirine bağlandı. Önleri­
ne, mazgallı istihkâmlar yapıldı. B u tabya­
lardan limandaki gemiler ve karşı kıyı ateş R u s amirali Kornilof
altına alınabilirdi. Bunların doğusundaki te­
pede bulunan Malakof tabyasının sağ ve so­ fede bulunan. Bahçcsaray’a çekilmiş bulun­
lunda kat kat istihkâmlar vücuda getiril­ duğundan müttefikler ordusu için iki hare­
mişti. Bunlardan maada, asıl şehir kısmı da ket tarzı bahis konusu olabilirdi:
tahkim edilmiş bulunuyordu. B ü y ü k limanın 1 — Düşm anın asıl kuvvetlerini hafif
ağzı daha bidayette batık gemilerle kapatıl­
mıştı. Ayrıca, karşılıklı Kostantin ve Alek-
sandı-r tabyalariyle de müdafaa ediliyordu.
A lm a savaşından sonra Sivastopol isti­
kametinde çekilen Prens Mençikof, rahatça
buraya gelmiş ve altı bin kişilik bir kuvvet
ayırıp Amiral Kornilof (Khornilof) k u m a n ­
dasında Sivastopol’ün müdafaasında bırak­
tıktan sonra kendisi asıl kuvvetlerle O s ­
manlIlar zamanında Kırım’ın idari merkezi
olan Bahçesaray’a çekilmişti. Amiral K orn i­
lof, batırılan gemilerin mürettebatı olan on
bin kişilik deniz erleriyle müdafaayı takviye
etti. Ayrıca, batırılmadan evvel yerlerinden
sökülen gemi toplarını da tabyalara yerleş­
tirdi. Böyleçe müttefiklerin kaybettikleri
zamanı Euslar kazanıyordu.
B u sırada Fransız birliklerinin k u m a n ­
danı olan General Sent Arno (Saint-Arnaud)
yakalandığı tifodan dolayı kumandayı terket-
m e k zorunda kaldığından General Kanirober
(Canrobert) b u vazifeyi üzerine aldı. Tarihe Bahçesaray’m eski bir resmi

3053
kuvvetlerle gözetlemek ve b ü y ü k güçle Si­
vastopol’ü muhasara ve zaptetmek.
2 — Sivastopol’ü hafif bir kuvvetle gö­ordusunu gözetlemek üzere Telgraf tepesi
zetlemek ve asıl kuvvetlerle M ençikof ordu­
sunun üzerine gidip onu mağlûp etmek.
B u her iki şıkkın da faydalı ve m ahzur­
lu tarafları mevcuttu. Birinci hareket tarzı
seçilirse, bir günlük mesafede bulunan düş­
m a n ordusunun tehdit ve tesiri altında bir
muhasara hareketine girişilecek demekti.
Bilhassa kaybedilen zam an d an istifade edi­
lerek Sivastopol’ü n iyice tahkim edildiği a n ­ bir kısmı Kamışlı limanlarında demirlemişti.
laşıldıktan sonra b u hatalı bir davranış ola­
bilirdi. İkinci hareket tarzında da, düşmanın
savaşı kabul etmiyerek d aha gerilere çekil­
mesi, büyük bir oyalama stratejisine giriş­
mesi, b u orduyu yorup yıprattıktan sonra
mağlûp etmesi m ü m k ü n d ü .
Müttefik orduları kurmayları bir araya
gelerek birinci şıkkı tercih ettiler. Bunda,
İrigilizlerin tesiri çok olmuştu. Ç ü n k ü onlar yaların susturulmasını ve hattâ düşürülme­
ne olursa olsun Sivastopol’ü n tahribini isti­
yorlar ve b u n u hedef tutan hareketleri ter­
cih ediyorlardı.
Osmanlı ve müttefik donanmalarının Sivastopol
bombardımanını gösteren eskt bir resim
3054
B u n u n üzerine savaş plânı yapıldı. İki
Fransız tümeni ile . Osmanlı tümeni Mençikof
ile Çernaya deresinin batı kıyısı arasında
mevzi aldı. İki Fransız tümeni ile İngiliz
kuvvetleri, Sivastopol’ü n muhasarasına m e ­
mur. edildiler. M uhasara ordusu, kıyı ile İn-
kerm an sırtları arasında yerleştiler. İngiliz
süvari tugayı Balkalava’da bulunuyordu. B u
liman aynı zam anda ikmâl üssü olarak kul­
lanılacaktı. Do n an m anın bir kısmı burada,
Sivastopol’ün denizden bombardıma­
nı, Rusların mukabil hareketi,
Balaklava savaşı
Müttefikler d on anm a ile Sivastopol’ü
denizden sıkıştırmak suretiyle buradaki tab­
sini kararlaştırdılar. Şehir 26, 27 ve 28 eylül­
de b u maksatla denizden ve karadan b o m ­
bardıman edildi. E kim in ilk günü bombardı­
m anlar şiddetle tekrarlandı. L â ­
kin, hiçbir tabya ne susturula-
bildi, ne d e düşürülebildi. Y a l­
nız iki müttefik gemisi R u s
mermileriyle ağırca zedelendi.
500 kadar deniz eri öldü. H u ş ­
ların da aynı derecede zayiatı
vardı. Ayrıca bir amiralleri
maktul düşmüş ve A m iral Kor-
nilof da ağırca yaralanmıştı
(Yüzbaşı Fevzi; 1853-55 T ü r k -
'¿ 2 R u s harbi).
V a r n a ’da bulunan bir F r an ­
sız tümeni ile bir süvari tugayı,
bu sırada Sivastopol’a celb
olunmuştu. M ençikof ise, dur­
m a d a n imdat almaktaydı. H a t ­
tâ bir tümeni Sivastopol’a sok­
m ağa bile m uvaffak olmuştu.
Ç ünkü, müttefik ordu v e do­
nanması Sivastopol’ü tam am en
kuşatamamış ve şehrin kuzeyle
bağlantısı hen üz kesilememişti.
Mençikof, İngiliz- ordugâhı
ile donanması arasındaki irti­
batı k esm ek için R u s generali
Lipranti kum andasında yirmi
bin kişilik bir kuvveti Çernaya
deresi istikametinden taarruz
ettirdi (25 ek im 1854). Balakla-
va’n m kuzey doğusundaki tepe­
lerde bulunan istihkâmlar, O s ­
manlI tümeni tarafından m ü ­
dafaa ediliyordu. Ç o k üstün sa­
yıda düşm an, b u siperlere bir­
denbire baskın şeklinde hücum
edip bir kısmını ele geçirdi.
İngilizİer, K on t Gardigan kumandasındaki
süvari tugayını ileri sürdüler. İskoç süvari­
leri, kahram anca h ü c um etti. B u hücum, si­
perlenmiş piyadeye karşı idi. Ruslar, İngiliz-
leri top ve tüfek ateşiyle karşıladılar. Şid­
detli bir savaş sonunda, İngiliz tugayı tama­
m en mahvoldu. Lâkin, düşm an da ağır za­
yiata uğramıştı. Ruslar, b u n u n üzerine nis-
betsiz derecede üstün kuvvetlerle Osm anlI­
lara yüklendiler. Osmanlı birlikleri, gerekli
m ukavem eti gösterdikten sonra sarılıp esir
olm am ak için Kadıköy istikametinde çekildi­
ler. Ruslar, OsmanlIları takip ettilerse de,
evvelâ İngiliz ve sonra Fransız süvarisinin
yardıma gelmesiyle b u ilerleyiş durduruldu.
Sonra İngiliz birlikleri Kadıköy, istikametin­
de taarruza geçti. B u taarruz, Fransız birlik­
leri tarafından d a desteklenince, Ruslar
mağlûbiyeti kabul ederek çekilme zorunda
kaldılar.
B u suretle M ençikof’u n düşündüğü plân
tatbik olunamadı.
İnkermaa savaşı
K asım ayı başlarında Kırım’daki mütte­
fikler ordusunun m ev cudu şöyle idi:
Fransız ordusu 40.000 kişi, İngiliz ordusu
24.000 kişi, Osmanlı ordusu 5.000 kişi. D u r ­
B a la k la v a savaşı (Z a m a n ı n d a yapılm ış bir resim den)
3055
m a d a n yardım gören ve takviye aian Rus
ordusu ise, 90.000 kişiyi bulmuştu. B u ordu,
müttefikler ordusunun Sivastopol’a h ü c um u­
n a engel olmak ve sarılmış kuvvetlere yar­
dım etmek için daha evvel taarruza geçmek
kararındaydı. B u kararını, 5 kasımda tatbik
etti. 20 bin kişilik bir kolordu kuzeyden, 13
bin kişilik bir kolordu daha güneyden m u ­
hasara kuvvetlerine h ü c u m etti. B u kuvvet­
ler, sisten faydalanarak ilerlemişlerdi. İngi­
liz ileri karakolları püskürtüldükten sonra
ileri sürülen R u s topçusu müttefik ordular
karargâhını ateş altına aldı ise de Fransız­
ların tam yerinde bir taarruzu karşısmda
R u s kolorduları çekilmek zorunda kaldılar.
Rusların Sivastopol’dan limana doğru, yap ­
tıkları bir taarruz da böylece akim bırakıldı.
B u savaşlarda dokuz binden fazla Rus askeri
ölmüştü. İngilizlerin zayiatı iki bin altı yüz,
Fransızların ise bin sekiz yüzdü. Lord Rag-
lan’m , Mençikof’un böyle bir taarruzunu
um m am ası yüzünden gafil avlanması, kale­
den çıkan kuvvetlerin İngilizleri iki ateş
arasına alması, İngiliz zayiatının fazla olma­
sına sebep olmuştu. M am afih, Fransız bir­
likleri yetişinceye kadar İngilizİer kahra­
m anca dayanmışlar, sonra onlarla birleşip
düşmanı geri atmağa m uvaffak olmuşlardı.
Mençikof, b üyük bir itina ile hazırladığı
M m
ıM s P lf lİ !
piânınıri muvaffak olamaması vé Küsİarin
bir tek savaşta ordularının onda birini ka y ­
betmeleri üzerine kederinden hastalanmış­
tır. Böylece, emrindeki kuvvetlerle Sivasto­
pol’ü kurtaramıyacağını anlamış bulunu­
yordu
İstanbul olaylan; Padişahın Fransa
sefarethanesine gitmesi, sadarette
yapılan değişiklik
Abdülmecid, Balaklava ve İnkerman
muharebelerinin müttefikler lehine sonuç­
landığını 1854 senesi kasım ayı sonlarında
bir C u m a selâmlığında Fransa sefareti baş
tercümanı Şefer’den öğrenmiş ve haberden
pek m em n u n kalan Padişah tercümana Prens
Napoléon’u ziyaret etmek arzusunda bulun­
duğunu bildirmişti. Prens Napoléon ertesi
günü Şefer’i saraya göndererek arzı teşekkür
eyledi. A n c a k Şefer, Padişahı saraydan çık­
m a k üzere bulmuş, atlar da hazırlattırılmış
olduğundan sefarethaneye gerektiği şekilde
karşılanması için Padişahtan hiç olmazsa iki
saat kadar hareketinin geri bırakılmasını
rica etmiştir. Esasen sefarethanede fevkalâ­
de bir hazırlık da yapılacak değildi. İmkân
ve zaman yoktu. O zam ana kadar Padişahın
irtkerman savaşı (Zamanında yapılmış bîr resimden)
3056
sefarethaneye gitmesi hatıra gelmediğinden
herkes şaşırmıştı.
Bir müddet sonra sefarethaneye giden
Sultan Abdülmecid, . Seryaver E d h e m Paşa
ile tercüman Şefer hazır olduğu halde Prens
Napoléon ile mülâkatta bulunmuştur. Prens
Napoléon, İnkerman muharebesine kadar
olan olayları Zat-ı Şahaneye izah etmiş, A b ­
dülmecid de alâka ile dinlemiştir. Mülâkatm
sonunda Prens Napoléon Padişahı Fransa’ya
dâvet etmiştir. B u davete karşılık Sultan
Abdülmecid her n e kadar bir vaadde bulun­
mamışsa da ertesi günü sulhün takarrürün­
den sonra Fransa’y a bir seyahat tasavvurun­
da olduğunu bazı bendegânına söylemiştir.
Prens iki aydan ziyade Fransa sefaret­
hanesinde kaldı. O sırada sefir. yoktu. Bir
maslahatgüzar vardı. Prensin salâhiyeti ol­
madığı halde kumandanlara müdahalesi ve
harb hareketlerini tenkidi, sefaret m uh ab e­
ratına el atması dedikoduyu mucip olduğun­
dan imparator kendisine Paris’e dönmesi e m ­
rini vermişti.
Sadrıâzam Kıbrıslı M e h m e d E m in Paşa
azil edilip yerine Mustafa Reşid Paşa dör­
düncü defa olarak Sadaret m akam ına geti­
rilmesine (23 kasım 1854) sebep, M e h m e d
E m in Paşanın selefi Mustafa Nailî Paşa gibi
Hariciye Nazırı ile geçinmemesi olduğu ka-
 (

Sultan Abdülmecid ve Kırım H a r b i ’ne iştirak eden yabancı ordular ku m and anları

Ortada Sultan Abdülmecid ve sağında da Serdar Ömer Paşa görülmektedir.

dar olağanüstü önem kazanan bu devirde m a yapılalı beş aya yakm bir zaman olmuş,
hükümetin başında Mustafa Reşid Paşanın bir çok kanlı savaşlar geçmiş ve hepsi müt­
bulunmasının Hünkâr tarafından da arzu tefiklerin zaferi ile sona ermişti. B u savaş­
edilmesiydi. Çünkü, Sadrıâzam kim olursa lar ve bulaşıcı hastalıklar oldukça zayiata
olsun, Mustafa Keşid Paşanın onunla normal sebep olmuş, arasıra takviye kıtaları gel­
işbirliği halinde çalışmasına imkân yoktu. mişse de Fransız ve İngiliz ordularının
B u sırada kendi hizmetinden de müstağni memleketlerinden çok uzaklarda savaşma­
kalınamıyaeağından Sadaret makamına ge­ ları yardımın gerektiği kadar yapılama­
tirildi. B u iki zat arasında böylece başlamış masına sebep olmuştu. Halbuki Ruslar,
olan münaferet, ömürlerinin sonuna kadar kendi memleketlerinde savaştıkları için i ş e ­
devam etmiştir. dikleri kadar takviye alıyorlardı. B u savaş­
larda baştanberi bilhassa İngilizlerin zayiatı
Politik olayîar, Avustuya’nm yeni tu­ çok olmuş ve mevcutları yan dan aza düş­
müştü. Bun u n üzerine 3 şubat 1855 tarihinde
tumu, Piyemonte’nin müttefiklere ka­
Osmanlı devleti ile İngiltere arasında bir
tılması, Osmanh -ingiiiz askerî anlaşma yapıldı. Buna göre Osmanlı devleti
anlaşması İngiliz ordusuna yirmi bin asker verecekti.
Bunların subayları İngiliz olacak ve bu su­
Rusya'nın müttefiklerle baş edemiyeceği baylar Osmanlı askerine kum anda ettikleri
yavaş yavaş anlaşılmağa başlayınca, Avus­ müddetçe Osmanlı subaylarının haklarına
turya çaresiz tarafsızlık politikasından uzak­ sahip bulunacaklardı. Osmanlı askerleri bu
laşmak zorunda kaldı. Savaşa fiilen katılma­ sırada İngiliz ordusunun nizamlarına tâbi
ğa niyeti bulunmamakla beraber, Fransa ve bulunacaklar, kendi ordularının üniformala­
Ingiltere ile mühim konularda anlaşmak ih­ rını giyeceklerdi. Yalnız bu üniformanın
tiyacını duydu. Buna göre Avusturya da Rus­ rengi İngiliz askerlerinkine uyacaktı. O s ­
ya ile yapılacak barış andlaşmasma dahil m a n l I birliklerinin elbise, silâh ve aylıkları
edilecek, buna karşılık geçici şekilde işgal İngiltere tarafından verilecek, dinî örf ve
altında bulundurduğu Memleketeyn’i yeni
âdetlerine karışılmıyacak, savaş sona erince
bir Rus istilâsından koruyacak, lâkin gerek­
terhis ve iade olunacaklardı.
tiğinde müttefik ordularının burada harekât­
ta bulunmalarına engel olmıyacaktı. Bir bakıma İngilizler, t>u suretle daha
Kırım harbi başlarken İtalya millî bir­ az İngiliz askerinin ölmesini temin etmek
liğini kurmak ve büyük devletler araşma istiyorlardı. Lâkin bu askerler, İngiltere’yi
karışmak niyet ve arzusunda idi. Piyemonte değil, Osmanlı imparatorluğunu savunacak­
(Sardenya) kralı İkinci Viktor Emanuel, bu lardı. Üstelik, bu savunmanın bütün masraf­
savaştan istifade ederek İngiliz ve Fransız­ larını da İngiltere yükleniyordu. Babıâli ise,
larla Torino and-
laşması imzalandı
(26 ocak 1855). B u
andlaşma hem te­
dafüi, hem de te­
cavüz! idi. Piye­
monte, bu suretle
müttefiklerle Rus­
ya arasında geçen
savaşa fiilen katıl­
mayı kabul ediyor­
du. Viktor Emanuel
bu sayede gayele­
rinin tahakkukuna
bir kısım İtalyan
topraklarını işgal
altında bulunduran
Avusturya’nın en­
gel olmasını önle­
meyi, bu konuda
Fransa ve İngilte­
re’nin yardımını te­
min etmeyi de
umuyordu. Sultan A b d ü lm e c id ’in A y aso fy a’da bir c u m a selâmlığı
Kırıma çıkar­ (Z a m a n ı n d a yapılmış bir resimden)

3057
 hareketlerini durdurur gibi ol-
muştu. A v r u p a ’da politik faali-
yetler b u n un tersine olarak hı-
zını artırmış bulunuyordu. Müt-
¿s tefikler ise, .Ruslara son darbe-
^ m dirm eye hazırlanmaktay-

|||^1||. '¿¡M * • Aldığı emir üzerine T u n a

i§P | • ° ¥• -f’ ' "'İ- r ■■£‘-r:'■
'■M :!■ li' boyundaki askerî birliklerle Kı-
r '- M { 9 H j lİ-î-Ş^ ' Î : » ; $ rım’a geçmiş olan Ö m e r Paşa.
?'*Ûİl\ ' '•-.vi- ' v,v> 'fi '*"* 'V'SR/- tutarı yirmi bin kişi olan iki
*xV'' Osmanlı ve bir Mısır tümeni ile
’i G ö z l e v e ' y e gelmiş bulunuyordu
.V. «d»«.* a ve bundan sonraki harekâtın
idaresi için büyük önem taşıyan
|||F- Gözleve'yi tahkime başlamıştı

ö i r W - f ■jpK (O c a k 1855). Rusiar tarafından

Öpatorya diye anılan bu yer,
■ '“ -■-■■’ : \ müttefik ord-jlannm Kırım'a
ihraç bülgesiydi. İlkbaharda
Abdüimecİd devrinde Fransız elçiliğinde bir balo başlaması düşünülen savaş ha­
reketlerine üs vazifesini göre-
■_ ' _ .■ çekti. Burada evvelce küçük bir
b u buhranlı zam anda böyle bir teklifi red Fransız müfrezesi vardı. 3 u n u n karşısında
edemezdi. ise, bir kısım R u s süvarisi bulunuyordu.

Kış aylarında Kırım olayları, Ruslann Osmanlı ordusunun Gözleve’ye gelişi ha­
ber alınınca, R u s hüküm darı buradaki k u v ­
Gözleve’ye hücumu
Hücumu vetlerin bir çenber içine alınmasını, b u su­
retle ileri hareketlerine engel olunmasını ve
İnkerman savaşından sonra o sene pek m ü m k ü n olursa denize dökülmesini General
erken gelen ve şiddetle bastıran kış, savas
savaş Varangeli’ye emretti. B u kuvvetlerin ilerle­
yip R us ordusunun bağlantı yollarını kesm e­
sinden korkuluyordu. Evvelce burada iki K a ­
zak süvari alayı, bir mızraklı süvari tümeni
vardı. Varangeli, bir Dragon tümeni ve yir­
m i dört piyade taburu daha getirdi. Osmanlı
mevzilerini inceledikten sonra bir h ü c u m
mes’uliyetini üzerine alm ak istemiyerek m ü ­
dafaada kalınmasını ileri sürdüyse de teklifi
kabul edilmeyip -bu vazifeden alındı. Yerine
topçu kumandanlarından General Hrolof ta­
yin edildi. Taarruza iştirâk edecek kuvvet­
ler, hepsi otuz bin kişi. tutan yirmi iki piya­
de taburu, yirmi dokuz süvari bölüğü şek­
linde teşkilâtlandırıldı. Top sayısı ise 105 di.

Rusiar, Osm anlı mevzilerine karşı ev­

velâ şiddetli bir topçu ateşi açtılar (17 şubat
1855). B u ateş, daha sonra Osm anlı kuvvet­
lerinin sol kanadında toplandı. B u n u m ütea­
kip, Rus sağ kanadı taarruza geçti. Dü şm an ,
Osmanlı hatlarına yüz metre mesafeye k a ­
dar sokuldu ise de, şiddetli piyade ateşiyle
durduruldu. S a v a ş . gemileri de denizden top
ateşiyle Osm anlı piyadesini destekliyorlardı.
Nihayet, süngü hücum uyla R us taarruzu püs­
kürtüldü.

İkinci bir R u s taarruzu, Osm anlı m ü d a ­

faasının sağ kanadıyle merkeze doğru baş­
P iy e m o n te (Sardenya) kralı ladı. B u da Osmanlı piyadesinin m untazam
İkinci Viktor E m a n u e l ve tesirli ateşi karşısında durdu. Arkasm-

3058
dan, Osmanlı süvarisi hücum a kalktı. R u s ­ runun hazırladığı zehiri içip intihar ettiği de
lar, b u h ü c u m u ancak ihtiyat kuvvetleriyle rivayet edilmiştir (İsmail H a m i Dânişmend:
karşılayabildiler. Hrolof, tehlikeli durum a İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi; C : 4, S:
düşen m erkez koluna çekilme emri vermek 164). Yerine b ü yü k oğlu İkinci Aleksandr
zorunda kaldı. Çekilme daha sonra bütün geçti. M ençikof azledilip başkumandanlığa
Rus kuvvetlerine sirayet eden bir bozgun Gorçakof getirildi.
halini aldı.
İİk kadın hastabakıcının gelişi, Piye-
Bütün memleket, bahusus İstanbul halkı
uzayıp giden Kırım savaşının bezginliği için­ monte ile Osmanlı devleti arasında
de cepheden gelen b u zafer haberine sevi­
yapılan anlaşma
nirken, 28 şubat 1855 de her tarafta az çok
şiddetli hissedilen bir zelzele oldu. İki gün
Şiddetli savaşlar sonunda Kırım cephe­
sonra Bursa’n m harab olduğu haberi payi­
sinden gelen ağır yaralılar ve bulaşıcı has­
tahta geldi ve u m u m î bir teessür uyandırdı.
talığa yakalananlarla hastahaneler ve Seli­
Ç ü n k ü Bursa’da n e kadar cami, türbe, han,
miye kışlası dolup taşmıştı. Bak ım iyi de­
h a m a m varsa zelzelenin ağır tahribatına uğ­
ğildi. Nihayet 12. mart 1855 de Selimiye kış­
ramış; kervansaraylar, konaklarla birlikte
lasına ayak basan gönüllü hastabakıcı Flo­
orta ve fakir tabakanın evleri de yıkılmış,
rence Nightingale burayı yeniden düzene
büyük m a l ve can kaybı olmuş, meşhur ka p ­
koydu, kendi gayreti ile âdeta yeniden bir
lıcaların suları kaçmıştı.
hastahane kurdu. H e r taraf pislik içersinde
A z sonra yayılan yeni bir havadis, sulh idi, evvelâ temizliğe önem verdi, koğuşları
için yeni ümidler yarattı.

Rus Çar’ı Birinci

Nikala’nın ölümü :: hp§§6
Cepheden gelen hezimet ha- f| ■
beri, Petersburg’u altüst etti. *-
Çar Nikola için b u pek b ü y ü k
bir darbe idi. Yalnız Osmanlı
ve m üslüm anlarm değil, insan
İÜ FvSM

?.
iSpff
m
haklarının da b ü y ü k düşmanı
olan b u müstebit hüküm dar )’ ’
hasta bulunduğu halde, doktor- '
larm ihtarına kulak asmadan
bir sinir buhranı içinde yata­ ¡ M
ğından kalkıp sıfıraltı 20 dere­
cede askerlerini teftiş etti. H a s ­
talığı arttı ve nihayet öldü (2
mart 1855). «N am u su n u temizle­
m e k için» kendi emriyle dokto­ Kırım harbinde O sm anlı o r d u s u n u n bir y ü rü y ü ş kolu

. - .

! İ ■ i ■ ; S 1 1 .iiilfi II
IBİİ^ l ■¡f ¿g- ggp

K ırım h arbin e gidecek Osm an lı birliklerinin bir geçit töreni

3059
tanzim etti. Tarihte ilk kadın hastabakıcı
olarak adı geçen -b u gayretli ve şefkatli in­
sanin çalışmalarıyle burada kazandığı şöhret
kısa zamanda bütün dünyaya yayıldı.
Torino andlaşmasmdan (26 ocak 1855)
sonra Piyemonte ile OsmanlI imparatorluğu
arasında da bir ittifak andlaşması imzalan­
mıştı (15 mart 1855). B u andlaşma, Torino
andlaşm asm m normal bir sonucudur. Dört
maddelik olan andlaşm anm esasları şun­
lardı:
1 — Piyemonte kralı, savaş yerine asker
göndermeyi taahhüt ediyordu.
2 — ' Piyemonte askerlerine, Fransa ve
İngiltere askerleriyle her hususta eşit m u a ­
melede bulunulacaktı.
Kırım savaşları sırasında
İstanbul’a gelerek has-
tahane haline k o n u lm u ş
bu lu n a n m uhtelif b i n a ­
lardan Selim iye kışla­
sında vazife alan ilk k a ­
dın hastabakıcı İngiliz
Florence Nightingale
yaralıların başında ve
jıda son resimlerin­
d e n biri.
3060
3 — Piyemonte devleti tablasına, Fransa
ve İngiltere tab’ası gibi m uam ele edilecekti.
4 — B u andlaşma taraflarca en çok altı
hafta içinde tasdik olunacaktı (M a h m u d
M e s ’ud:. Mecmua-i M uahedat, C: 1, S: 129).
Üçüncü Napolyon’un Kırım’da
kumandayı eİe almak istemesi
Üçüncü Napoléon, pek uzayan Sivastopol
muhasarasını biran evvel sona erdirmek için
Kırım’a bizzat gitmeyi kurdu. Hattâ, ikameti
için alınacak tertibata nezaret' etm ek üzere
saray müdürü BeviPi İstanbul’a gönderdi. B u
zat sefaret tercümanı vasıtasıyle Abdülm ecid
ile hususî şekilde görüştü. Bevil, imparatorun
İstanbul’a zevcesiyle birlikte gelip onu b u ­
rada bıraktıktan sonra Kırım’a gideceğini
söylemişti. B u n u n üzerine. Baltalimanı kasrı
hazırlandı. İmparatoriçe Ö ieni’nin karyolası­
na baştanbaşa incilerle süslü cibinlik kondu.
Daireleri, Osmanlı sarayının en değerli ve
yabancıların, hattâ saray halkının bilmediği
ve görmediği eşya ve mobilyalarla döşendi.
(Hayreddin: Vesaik-i Tarihiyye ve Siyasiye,
S: 17).
Üçüncü Napoléon’un bu kararı, bir çok
dedikodulara sebep olmuştu. E n fazla Prusya
kuşkulandı. Bismark, onun İstanbul’u almak
ve burada «Lâtin Hüküm eti» k urm a k niye­
tinde bulunduğunu iddia ediyordu. İmpara­
tor, 16 nisanda Lo nd ra’ya gelmişti. Ingiliz
hük-ûmeti kendisini, Kırım seyahati düşünce­
sinden vazgeçirdi. Londra onu n bu yolculu­
ğunun Osmanlı devleti nezdinde Fransa n ü ­
fuz ve itibarının artmasına sebep olmasından
korkuyordu. Üçüncü Napoléon’a kendisi K ı ­
rım’da iken muhaliflerinin Fransa’da baş kal­
dırabileceği, hattâ doğru veya yanlış da olsa,
Kırım’dan gelecek bir mağlûbiyet haberinin
tahtını tehlikeye koyabileceği söylenmişti.
Reşid Paşanın istifası ve sebebleri,
Viyana konferansı
Rusların Gözleve taarruzundaki başarı­
sızlığından sonra Kırım’da harb hareketleri­
nin hafifçe durakladığı sıralarda, Sadrıâzam
Mustafa Reşid Paşa istifa etti (2 mayıs 1855).
Yerine, o esnada V iyana’da bulunan Hariciye
Nazırı Âli Paşa tayin olundu. O gelinceye
kadar Sadaret m akam ına Maliye Nazırı
Şefik Paşa getirildi. Âli Paşanın İstanbul’a
gelip işe başlaması ise, 17 haziranı bulmuştur.
Mustafa Reşid Paşanın Sadaretten istifa­
sının görünüşteki sebebi, Mısır valisi Said
Paşanın, Süveyş kanalının kazdırılması imti­
yazını Fransız diplomatlarından Ferdinand
dö Leseps’e vereceğini hisseden İngilizlerin
Sadrıâzamı sıkıştırıp buna engel olmak için
Said Paşanın eniştesi bulunan Meclis’i Vâlâ
Reisi Yusuf Kâmil Paşaya bir mektup yaz­
dırarak Mısır valisini bundan vazgeçirmeğe
çalışmalarının Fransa tarafından haber alın-
masıydı. Fransız elçisinin H ü kü m d ara vaki’
şikâyetleri üzerine Mustafa Reşid Paşa S a ­
daretten ayrılmayı doğru bulmuştu.
Halbuki, meselenin diğer bir cephesi de
vardı. B u sırada Avusturya'nın idare ettiği
büyük bir diplomatik faaliyet h ü k ü m sür­
mekteydi. Avusturya Hariciye Nazırı, 1855
yılı ocak ayı ortalarında İstanbul elçisi va-
sıtasıyle Babıâiiye başvurup barışın tekrar
kurulması için Rusya'nın dört şarta, yani
Eflak ve Boğdan’m b ü yü k devletlerin müşte­
rek himayelerine alınması. Tuna'da gemi iş­
letme serbestliği usulünün kabulü, K ara de­
niz’in tarafsızlığı ile Osmanlı devletinin top­
rak bütünlüğünün tanınmasına karşılık b u n ­
lara ait imtiyazların yenilenmesi şartlarına
razı olarak Gorçakof’a buna dair devleti ta­
rafından yetki verildiğini bildirmişti. İngil­
tere, Fransa ve Prusya elçileri de Viyana'da
toplanacaklardı. B u n u n üzerine Viyana elçisi R us Çarı İkinci A îek sa ndr
Ârif Efendiye ruhsatname gönderilmişti
(Hayreddin; Vesaik-i Tarihiyye ve Siyasiyye, naşmak istemiyordu. Ârif Efendinin fransız­
kitap 1, S: 95). Lâkin başlayan müzakereler ca bilmemesi, her mesele hakkında m erkez­
türlü ilerleyemedi. Bilhassa Rusya, Kara- den talimat istemesi müzakereleri büsbütün
tarafsızlığı meselesine katiyen ya- uzatıyordu. Nihayet, Hariciye Nazırı Meh-

K irim harbi sırasında İngiltere kraliçesi Vikto rya He Fransa imparatoru

üçüncü N a p o ly o n bir arada.

3061
 giltere ve Fransa delegeleri çıkmaza giren
konferansı terkedip gitmişlerdi.
Mustafa Reşid Paşa, bu konferansta biz­
zat bulunmayı arzu ettiği gibi, Abdülm ecid
de böyle istiyordu. Hattâ, onu götürmek ve
Âli Paşayı getirmek için bir vapur hazırlan­
masını bile irade etmişti. Mustafa Reşid Paşa
da yola çıkmağa hazırlanıyordu. B u sırada
konferansın dağıldığı ve V iy a na ’dan Paris’e
dönen Fransa Dışişleri Bakanının da b u y ü z­
den bakanlıktan ayrıldığı haberi geldi (Hay-
reddin: Vesaik-i Tarihiye ve Siyasiye; Kitap
3, S: 101). B u n u n üzerine tabiatiyle Mustafa
Reşid Paganın V iy ana’ya hareketi geri bıra­
kıldı.

Ali Pa§a -Stradford

Diğer taraftan Âli Paşanın Sadarete gel­

mesi, Fransa’yı m e m n u n etmişti. B u zatın
bilhassa İstanbul’da büyük bir nüfuz _kazana­
rak her i?e müdahaleye başlayan İngiltere
elçisi Stradford’u sevmediği biliniyordu. H a ­
kikaten Âli Paşa, elçinin kudret ve diraye­
tini, hattâ Osmanlı devleti ha k k m da k i iyi ni­
yetlerini kabul etmekle beraber, onu çok ki­
birli ve fazla haris bulurdu. Babıâlinin saray
tesirinde . bile bulunmasına tahammül ede­
M us ta fa Resi d P aşa
mezken, bu elçinin her işe karışmasını veya
karışmak istemesini hoş görmez, buna ta­
h am m ül edemezdi. Osmanlı hükümetlerinin
m e d E m in Âli Paşa, fevkalâde salâhiyetle ^de­ kuvvetli, müstakil ve itibarlı olmasına taraf-
lege olarak konferansa gönderildi. Ârif
Efendi, onun maiyetinde bulunacaktı. B u n a
rağmen yine müzakereler yürümedi. A v u s ­
turya’nın d u ru m u şüphe uyandırıyor, İngil­
tere ise b u devlete esasen itimad edemiyor,
Stradford, Avusturya’yı düşm an tarafı tut­
makla açıkça itham ediyordu. Fransa, uza­
yan savaştan şikâyetçi olduğu için barışın
bir an evvel geri gelmesini istemekteydi.
B u n a mukabil İngiltere, Sivastopol'ün zapt
ve tahribinden evvel bir barış istemiyordu.
Mustafa Reşid Paşanın İngiltere politikasına
bağlı bir .taraftar bulunmasına karşılık Âli
Paşa, Fransız politikasına taraftardı. M ü z a ­
kerelerde Fransa’nın tarafını tuttuğu takdir­
de, İngiltere’nin yalnız kalması ihtimali
vardı.

İşte b u yüzden Kâm il Paşaya yazdırılan

m ektup meselesini bahane ederek Mustafa
Reşid Paşanın istifası sağlanmış ve hem en
Âli Paşanın yerine Viy ana kongresi üyeliğine
tayin olunmuştur. Esasen kendisi daha evvel
Âli Paşanın gönderilmesini de pek arzu et­
memiş,. işi bir m üddet sürümcemede bırakmış
ve hattâ b u yüzden Hariciye Nazırı ile ara­
ları biraz daha açılmıştı.

Âli Paşa, Sadaret m akam ına tâyin edüip

İstanbul’a dâvet edildiği zam an konferans
tesadüfen inkıtaa uğramış bulunuyordu. İn­ M eh m e d E m in Âli P aşa

3062
 K f f Z /A A

ISTIHKAfiA V E TABYEÛ 3Z.

Krrım ve Sivastopol m uharebelerini gösteren kroki

3063
tardı. Bir çok milletlerden bir araya gelmiş
imparatorluğun ancak b u sayede doğru d ü­
rüst idare edilebileceği kanaatinde bulunu­
yordu.
Viyana konferansı neticesiz kalınca, m u ­
harip devletler barışı kurm ak için müşterek
düşmanı bir an evvel yenmekten başka çare
kalmamış olduğunu bir daha anlamış bulu­
nuyorlardı. B u n u n için cephedeki kuvvetle­
rini m ü m k ü n olduğu kadar arttırmağa çalış­
tılar.
Savaşı bitirmek için müttefiklerin
aldıkları tedbirler, yılın ilk
çarpışmaları
Müttefikler ise, imparatorluğun her ta­
rafında büyük üzüntüyü mucip olan Bursa
Müttefik kum and an ları (soldan) Pefisiye,
Raglán savaş yerinde
Öm er Paşa, Pelisİye arasında savaşın
üzerinde bir gö rü şm e
3064
yer sarsıntısına aldırmayarak senenin başın-
danberi ordularını takviye etmekle meşgul
idiler. Menekşeler solmadan evvel Sivasto­
pol’ü almak istiyorlardı (A . Slade - A . Rıza
Seyfi tercümesi; Türkiye . ve Kırım harbi;
S: 230).
1855 martında Fransız ve İngiliz ordula­
rının kuvveti OsmanlIlarla birlikte 145 bin
kişiyi bulmuştu. H a r b sahasına tabya edilen
çeşitli topların sayısı da 500 kadardı ve her
top için 500 atımlık m erm i vardı. Ayrıca ik­
mâl işlerini çabuklaştırmak üzere de Balak-
lava’dan ordugâha kadar bir demiryolu dö­
şenmişti.
1855 yılı ilkbahar m a kadar noksanlarını
tamamlamaya çalışan müttefikler Sivasto­
pol'ün zaptı için m untazam muhasara plânı
içinde örümcek ağına çevirdikleri mevzile­
rini Ru s tabyalarına gittikçe
yaklaştırdılar. Fransızların B e ­
yaz kale tabyasına, İngilizlerin
Redan ve Çernaya (Karasu) ya
karşı yaptıkları taarruzlar, R u s ­
ların sık sık başvurdukları çıkış
hareketleri hep mevzii savaş
faaliyetleri halinde kaldı. B u n ­
ların en m ühim m i, 22/23 mart
gecesi General Hrolof’un sekiz
bin kişilik kuvvetle Yeşil tepe­
den yaptığı çıkış hareketidir.
B u hareket, Ruslara 1400 ölüye
mal olarak neticesiz kalmıştı
(A . Tevfik Gürel; Kırım savaşı,
S: 95).
B u sırada, müttefik ordula­
rının kuvveti, en yüksek dere­
cesine varmış bulunuyordu. H er
biri dörder tümenden mürekkep
iki kolordu ile bir ihtiyat kolor­
dusu şeklinde tensik edilen
Fransız birlikleri 75 bin m evcu­ í*
d u bulmuştu. İngilizler de beş
altı bin kişilik bir takviye al­
mışlarsa da, soğuk . ve hastalık
yüzünden verdikleri kayıplar­
dan kuvvetleri 27 bin kişi kal­
mıştı. Ayrıca Gözleve’de bulu­
nan Ö m er Paşa kuvvetleriyle,
İstanbul’daki bir Mısır tümeni­
nin Sivastopol’a getirilmesine
karar verilmişti. Kuvvetli bir
bombardımanla düşm an tahki­
matının tahrip edilip Rus ordu­
sunun taarruza m ecbur bırakıla­
cağı ve kat’î zaferin de b u or­
yönetim i d un un yenilmesiyle elde edile­
ceği umuluyordu.
 Kerç’e ilk çıkartma teşebbüsü ve Sivastopol’ün hücumla alınmasına ka­
kumandanlar arasında ihtilâf, rar verilmesi, Malakof tabyası taarruza
Kerç’in alınması
Müttefikler daha evvel Sivastopol’ü kat’î
bir muhasara altına aldıktan sonra kendili­
İngilizler, Rusların A z a k denizindeki k u ­
ğinden düşmesini beklemeğe karar vermiş­
zey iskelelerden istifade ederek Kırım’daki
lerdi. Kanrober (Canrobert) bilhassa b u fi­
kuvvetlerini besleyen ikmâl yollarının kesil­
kirdeydi. General Pelisiye (Pelissier) ise,
mesini teklif ettiler. Fransız başkumandanı,
b u n un vakit kaybetmekten başka bir şeye
kuvvetleri şimdilik dağıtmanın doğru olma­
yaramadığı düşüncesindeydi. İngiliz k u m a n ­
dığını ileri sürdüyse de İngilizler ısrar etti­
danı da böyle düşündüğü için_ mevkiin hü­
ler. Nihayet, Osmanlı, Fransız ve İngiliz
cumla zaptına karar verildi. Üçüncü Napo-
kuvvetlerinden m ürekkep bir savaş birliği,
leon’un b u hususta General Pelisiye’ye gön­
Kerç’e bir çıkarma y ap m a k üzere gemilere
derdiği kat’î emirlerin esası şunlardı:
bindirildi. Kuvvetleri dağıtmamağa taraftar
1 — Rus ordusu mağlûp edilecektir.
bulunan Fransa devletinden başkum andan­
2 — M üstahkem liman zaptolunacaktır.
ları K a n r o b e r e gelen emir üzerine geri dö­
3 — Sivastopol düştükten sonra Kırım
nüldü ve hareket böylece yarım kaldıl İngi­
tahliye edilecek, istihkâmlar tahrip veya O s ­
lizler, hattâ Fransız kuvvetlerindeki subay­
manlIlara teslim olunacaktır.
lar buna Kanrober "in sebep olduğunu sandık­
İmparator, İngiliz kuvvetleri kumandanı
larından bir çok dedikodular alıp yürüdü.
Reglan'a da kendi devletince aynı emrin ve­
Aralarındaki fikir ayrılıklarının Fransız v e .
rildiğini bildiriyordu (30 mayıs 1855).
İngiliz birliğini tehlikeye düşüreceğini hisse­
4 haziran günü, Rusların m eşhur Mala-
den Fransız kuvvetleri başkumandanı, im pa­
ratora telgrafla müracaat ederek vazifeden
affını istedi. Yerine eski Cezayir valisi olup
bu sırada Kırım’da tümen kum andanı olarak
vazife gpren General Pelisiye (Pelissier) nin
tayinini tavsiye etti. Kendisi ise. sadece bir
tümen kumandanlığı istiyordu. Üçüncü N a ­
poléon bu üç isteği de kabul etti.

16 mayısta General M arm o ra kum a n da ­

sında onbeş bin kişilik bir Piyemonte ordusu
savaşlara katılmak üzere Kırım’a gelmişti.
B u sırada İngiliz askerlerinin m evcudu 32
bine, Osmanlı askerlerinin sayısı ise 55 bine
varmış bulunuyordu. Yani, Kırım’da bulunan
müttefik ordularının toptan asker m evcudu
200 binin üstüne çıkmıştı.
B u n u n üzerine son ve kat’î darbe indi­
rilmeden evvel düşm an kuvvetlerinin sarsıl­
ması için K erç ’e- çıkarma teşebbüsünün tek­
rarlanmasına karar verildi. B u maksatla dört
Fransız piyade alayı, iki Fransız süvari ta­ Rus istihkâm uzmanı Todleben
buru, dört İngiliz piyade alayı ve dört O s ­
manlI piyade alayından mürekkep 16 bin ki­
şilik bir kuvvet hazırlandı. B u kuvvet, bir
savaş filosunun himayesinde K erç kıyıların­
da Kam ış B u rn u mevkiinde karaya çıkarıldı
ve doğru K erç şehri üzerine yürüdü. Bura­
sını altı bin kişilik bir kuvvetle muhafaza
eden General Varengel, bir savunma sava­
şma teşebbüs etmeden şehirden çekildi. Aynı
zam anda m u a zza m erzak stoklarını im ha etti
(24 mayıs 1855). Müttefik birlikleri ileri ha­
reketlerine devam ederek Yenikale’yi de zapt
ettiler. Sonra, A z a k denizi kıyılarındaki er­
zak ve malzeme depolarını birer birer tahrip
edip Rusları b u kaynaklardan m a h ru m bı­
raktılar. Diğer taraftan Ruslar, A n a p a ve
So h u m müstahkem kalelerini tahrip ederek
bu mevkilerden de çekildiler. Kırım’da Piyemonte birlikleri

3065
kof tabyalarını koruyan Yeşil Tepe mevkiin­
den şiddetli bir iz’aç ateşi başladı. B u n a kar­
şılık 6 haziranda Yeşil Tepe müttefik topları
tarafından kesif bir ateş altına alındı. Ertesi
günü taarruza geçildi. Kanlı savaşlar sonun­
da Yeşil Tepe zaptedildi. B u savaşlarda, müt­
tefikler ve Ruslar, aşağı yukarı yarı yarıya
paylaşmak şartiyle on bin ölü ve yaralı ver-*
mişlerdir.
Sivastopol’ü müdafaa eden en m ü h im
yer, şüphesiz ki M alakof tabyalarıydı. B u ­
rası hem savaş sahasına, h e m de büyük ve
küçük limanlara hâkimdi. Zaptedild.iği tak­
dirde hem limandaki R u s donanması tahrip
edilir, h e m de Sivastopol’ün müdafaası za­
yıflardı. Ruslar bu yere, savaşın başlarında
ölen Amiral Kornilof'un adını vermişlerdi.
B u tabyaları, Rusların meşhur istihkâm uz­
manı Yarbay Todle'ben hazırlamıştı.
Müttefikler, 17 mayısta şiddetli bir topçu
ateşi açıp ertesi günü taarruza geçtiler. B u ­
rası elden çıktığı takdirde Sivastopol’ün da
müdafaa edilemiyeceğini bilen Ruslar, m u a z­
zam bir mukavemet gösterdiler. Üstelik müt­
tefik ordusunda kum an da birliği bulunmadı­
ğı için beş bine yakın zayiat verildiği halde
Malakof tabyaları alınamadı. Savu nm a sa­
vaşı yapan Rusların zayiatı ise, ancak 1500
kadardı.
Müttefik ve Rus kumanda heyetinin
durumu, GorçakoFun taarruzu
Uğranılan b u muvaffakıyetsiziiğin en
b ü yü k sebebini, İngilizlerle bir türlü hare-
Fransız generali M akm ahon
kât birliği kurulamamasında bulan Fransız
kuvvetleri başkumandanı General Pelisiye
istifa ettiyse de, Harbiye Nazırının ricası
üzerine istifasını geri aldı. Yalnız onun ar­
zusu üzerine General K anrober ile General
Boske geri alınarak yerlerine General Mak-
nıahon (Mac-Mahon) ve General Herbion
tayin edildiler. B u sırada İngiliz kuvvetleri
başkumandanı Raglan da, bir türlü Önü alı-
namıyan koleraya yakalanıp öldüğü için, ye­
rine General Simson (Simpson) geçti (28 ha­
ziran 1855).
Diğer taraftan müttefiklerin mütemadi
bombardımanları yüzünden, Rusların Sto-
min, Amiral Nahimof, Pam erkof gibi değerli
kumandanların ölümüne sebep olmuştu.
Sivastopol müstahkem m ev ki kumandanı
Todleben de yaralı bulunduğu için verilen
emirlere güçlükle nezaret edebiliyordu.
Gorçakof ise, maiyetindeki kuvvetlerle bir­
likte hâlâ Bahçesaray’da idi. Baştanberi te­
reddüt içinde bulunuyor ve b u savaşa kay­
bedilmiş gözüyle bakıyordu. Tifo ve skorpit
yüzünden müttefikler ordusu adamakıllı sar­
sılmış ve muhasara gevşemiş olduğu halde,
ağustos başlarında Sivastopol’ü n tahrip edi­
lip boşaltılmasını teklif etmişti. Ç ar A lek ­
sandr, b un u reddetti. Gorçakof, yanında yıp­
ranmamış bir ordu bulunduğu halde Sivas­
topol savaşlarına seyirci kalmasının tenkid
edilmesi üzerine, yenildiği takdirde m es’uli-
yet kabul etmemek şartiyle müttefiklere
karşı harekete geçebileceğini bildirdi. B u ­
n u n üzerine Karasu (Çernaya) istikametinde
taarruz emri aldı. Müttefikler de onun hare­
kete. geçeceğini sezinlemişlerdi. Ö m e r Paşa
kumandasında bulunan 12 ^Osmanlı taburu
ile 4 İngiliz süvari bölüğü, İngiliz ve Fransız
topçu kuvvetleri ve bir miktar Fransız süva­
risinin aynı istikamette bir keşif taarruzu
yapmasına karar verilmişti. B u kuvvetler
ilerleyerek Çernaya’nın sağ kıyısındaki sırt­
ları işgal ettiler. Hiç bir düşm ana rastlanma­
mıştı. Bir kaç gün sonra da iki Fransız tü­
m eni ile bütün Fransız süvarisi Çernaya de­
resine ve köprüsüne hâkim bölgeleri tuttu­
lar. Böylece Gorçakof ordusunun yolu kesil­
miş oluyordu. 40 bin kişiyi bulan b u kuvvet­
ler, General Herbion (Herbillon) u n kuman-
dasmdaydılar. Bunların sağında Piyemonte
tümeni, merkez ve sol kanadda birer Fransız
tümeni, bunların gerisinde birer Fransız tu­
gayı, sağ kanad gerisinde Osmanlı ordusu ile
bir kısım İngi]iz kuvvetleri yer almışlardı.
Ü ç kolordudan m ürekkep 60 bin kişilik
Ru s ordusu, b u örtme kıtalarına 16 ağustos
tarihinde taarruz etti. O sabah iki R us kolor„
duşu önde ve biri arkada olmak üzere ilerle­
yip müttefik ileri karakollarını geri attıktan
sonra Çernaya deresini geçerek asıl m evzi­
lere hücum da bulunmuşlardı. Müttefikler
gecedenberi başlayan düşm an faaliyetini sez- .
miş oldukları için gafil avlanmadılar. Fran-
sızlar şiddetle m ukavem et ettikleri gibi, Os-
manlı ordusu bir kısmı ile sağ kanaddan ve
diğer kısmı ile Fransız -Piyemonte kuvvet­
lerinin arasından taarruzda bulunup düşma­
nı pek ağır zayiat verdirerek püskürttü.
İkinci Fransız ihtiyat kolordusu savaş yerine
yetiştiği zaman, Ru s ihtiyat kolordusu da ta­
arruza geçmişti. B u da püskürtüldüğü için
Ptuslar, Ç e m a y a suyunu gerisin geriye geçip
çekilmek zorunda kaldılar. Arazi fazla ârı-
zalı olduğu için süvari takibi yapılamadı. D i ­
ğer birliklerin de mevzilerini bırakmaları
doğru görülmediğinden Ruslar çekiliş hare­
ketlerini kolaylıkla başardılar. Bununla b e ­
raber, altı binden fazla zayiat vermişlerdi.
Malakof tabyalarının ele geçirilmesi,
Sivastopol’ün düşüşü
Böylece, Gorçakof kumandasındaki Rus
ordusunun bir başarı kazanamıyacağı ve teh­
like teşkil edemiyeceği anlaşılmış olduğun­
dan, bütün kuvvetlerin Sivastopol’a yapıla­
cak kat’î taarruza katılmasına karar verildi.
Esasen siperler ilerliye ilerliye Ru s tahkima­
tına iyice yaklaşmış bulunuyordu. Malakof
tabyalarına. ve Küçük-ok tabyaya ancak yir-
mibeş metre kalmıştı. îngilizler Büyük-ok
tabyaya 200 metre mesafeye kadar sokulmuş­
lardı. M erkez burcuna 30-40 metre uzaklıkta
SİvastopoI muhasarasmrn
3067
bulunuyorlardı. Burası 350, Malakof tabya­
ları 250, Büyük-ok tabyası 200 topla döğüle-
bilecekti. B u taarruzun ilk hedefi, Malakof
tabyaları olacaktı. Çünkü, yukarıda da söy­
lediğimiz gibi, burası ele geçmeden Sivas­
topol’ün düşmesi hem en hem en imkânsızdı.
B u sırada Sivastopol’da bulunan düşman
m üdafaa kuvvetleri seksen bin m evcudu bul­
muştu.
5 eylül 1855 tarihinde bütün müttefik ba­
taryaları şiddetli bir bom bardım ana başla­
dılar. Bütün tahkimat, 8 eylül günü öğleye
kadar fasılalarla ağır şekilde döğüldü. B u
bombardımanlara, savaş gemileri de katılı­
yorlardı. Rus m ukavem et noktaları ağır şe­
kilde ezildi. Şehirde bir çok yangınlar çık­
mış, cephanelikler infilâk etmiş, limandaki
gemiler batmıştı. Sonra, bütün noktalardan
taarruz başladı. Asıl hedef M alakof tabyası
idi. B u tabya 350 metre genişliğinde ve 150
metre derinliğinde toprak bir kale idi. Etrafı
derin ve geniş hendeklerle çevrilmiş, 62 topla
müdafaa ediliyordu. M alakof tabyasına karşı
yapılan hücum u Fransız Generali M ak m a h o n
idare etmekteydi. Etrafı saran d u m a n ve
alev, atılan lâğımların korkunç gürültüleri
arasmda General Pelisiye genel h ü c u m emri­
ni vermişti. Savaşlar, gittikçe artan bir şid­
detle devam ediyordu. A ra d a n saatler geç­
tiği halde, zaferin hangi tarafa güleceği belli
değildi. İngilizlerin Büyük-ok tabyaya karşı
giriştikleri taarruz hareketi m uvaffak ola­
genel gnrünüşü
mamıştı. M erkez burcuna karşı yapılan
Fransız hü c um u da inkişaf edemiyordu. B u ­
na rağmen. M a k m a h o n , bu kudretli asker,
taarruz hareketini durm adan tekrarlıyor, hiç
gevşetmiyordu. Fransız birlikleri, akşama
doğru M alakof tabyalarına girdiler. Ruslar,
burasını geri alm ak için dalgalar halinde
hücumlarda bulundularsa da muvaffak ola­
madılar (8 eylül 1855).
Ertesi günü, Gorçakof daha fazla dayan­
manın faydasız olduğuna karar vererek mü-
daf ilerin Sivastopol'ü terketm elerine m ü ­
saade etti. Asıl şehir, Sivastopol körfezinin
güney kıyısında bulunuyordu. K u z e y kıyıya
bir köprü ile bağlıydı. Kuzeydeki tahkimat
ise zayıftı. Ruslar bu yoldan çekiliyorlardı.
Şehirde çıkan ve çıkartılan b üyük yangın­
lar, infilâk eden cephanelikler, havaya atı­
lan tahkimat müttefiklerin onları takibine
engel oluyordu. Nihayet şehir boşaltıldıktan
sonra köprü de ortadan kaldırıldı. Müttefik­
ler tamamen tutuşup yanmakta ve infilâk-
lerle sarsılmakta olan şehre, güçlükle gire­
bildiler. A n c a k birkaç gün içinde yangınlar
söndürülüp yollar temizlenebildi. Müttefik
bayrakları zafer nişanesi olarak harabeler
üzerinde dalgalanıyordu.
General Pelisiye’ye bu muvaffakiyetine
M a la k o f tabyasının zaptı
3068
karşılık Mareşal rütbesi ve M alakof dukası
ü n v a m verildi.
Sivastopol’ün zaptı neticesini veren son
hareketlerde Rüslar 13 bin, müttefikler 10.
bin zayiat vermişlerdi.
Sivastopol’dan çıkan Ruslar, kuzeye doğ­
ru çekilmişler ve orada müttefiklerin yeni
bir taarruzunu beklemeğe başlamışlardı. B u
taarruz, yapılmadı. İngilizlerin ve Üçüncü
Napol^on’u n bütün arzusuna rağm en Pelisiye
yeni ve kanlı savaşlara girişmeyi doğru bul­
muyordu. Yalnız Odesa’n m karşısındaki Kıl-
burun kalesinin mutlaka alınmasına karar
verilmişti. B u n u n için 15 ekim de Kılburun’a
beş kilometre mesafede karaya asker çıka­
rıldı. Ertesi günü kaleye ateş açıldı. B o m ­
bardıman otuz saat sürdükten sonra Kılbu-
run teslim oldu (17 ekim 1855). İki gü n sonra
Rusİar, Ö zi kalesini de tahliye zorunda kal­
mışlardır.
Diğer taraftan ise, Rusların Gözleve ya­
kınındaki karargâhını abluka altında tutan
Osmanlı ve Fransız birlikleri Ruslara karşı
müşterek harekete geçip bu kuvvetleri de
çekilmek zorunda bıraktılar. D a h a evvel de
Osmanlı ordusunun m ü h im bir kısmı, Ruslar
tarafından sıkıştırılan K ars kalesinin kur­
tarılmasına yardım için gemilerle S o h u m ’a
doğru yola çıkarılmışlardı.
« S v-
( Y v o n ’un bir tablo sundan)
 Doğu-Anadolu cephesi olayları için mağlûp halde kaçan düşm an takip edile­
medi.
Doğu-Anadolu cephesinde 1854 yılı çar­
pışmalarından sonra başlayan, dokuz ay k a ­ Kars müdafaası ve kalenin
dar süren, bir durgunluk devri sırasında, Os- teslim olması
manlı ordusunun kumandanlığına Zarif
Mustafa Paşa tayin edilmiş ve İngiliz albayı Rusiar, b u esnada K ar s ’ı şiddetle tazyik
Vilyams kumandasında bir İngiliz subay ediyorlardı. E rzu ru m ’da bulunan Selim P a ­
grubu da gönderilmişti. Zarif Mustafa Paşa şa, Trabzon üzerinden yardıma gitme emrini
bunlarla geçinemediği için A na do lu ordusu aldığı halde harekete geçmemişti. Kars mü-
kumandanlığı, Rum eli cephesinde başarılar aafileri ve ahalisi, kalede tükenen yiyecek
kazanmış olan İsmail Paşaya verilmiştir. yüzünden pek güç durum a düşmüşlerdi. A ç ­
lıktan askerde derman kalmamıştı. H alk da
U zu n durgunluk aylarından sonra, Rus
ordusu, 14 haziranda tekrar harekete geçe­
rek K ars üzerine yürüdü (1855). OsmanlIlar,
K ars’ı bütün güçleriyle m üdafaaya karar
vermişlerdi. Rusiar, 16 haziranda Osmanlı
ileri karakollarını geri atmışlar ve kaleye
onbeş, yirmi kilometre mesafeye kadar y ak­
laşmışlardı. B u ordu otuz bin kişilikti. M ü ­
dafaa ordusu da buna yakındı. Rusiar, K ars’ı
muhasara ettiler. E rzu ru m ve B a tu m ’da b u ­
lunan Osmanlı kuvvetlerinin b u savaşa m ü ­
dahale edebilmeleri İstanbul’dan buna dair
bir emir almalarına bağlı bulunduğu gibi,
b u ordularda idaresizlik, inzibatsızlık, talim
ve terbiye noksanlığı son derecede bulundu­
ğu için ciddî bir yardımlarının dokunması
da esasen şüpheliydi. B u n u n üzerine O s ­
manlI, Fransız ve İngiliz askerlerinden m ü ­
rekkep 43 bin kişilik bir kuvvetin deniz yo­
luyla Anadolu’ya taşınması düşünüldü ise de,
tahakkuk etmecii. Nihayet yalnız Osmanlı
kuvvetlerinin gönderilmesi kararlaştırıldı.
B u sefer de, çıkarmanın nereye yapılacağı
hakkında bir türlü düşünce birliğine varı­
lamadı. B u münakaşalarla aradan bir ay
geçti. Rusiar ise, K ars’ı muhasara etmişler,
açlıktan teslim olmasını bekliyorlardı. Böy-
lece, eylül sonu ve Sivastopol’ün sukutu ve
Ö m e r Paşa kuvvetlerinin Sohumkaleye çı­
karm a yaptıkları haberi geldi. Rus k u m a n ­
danı, b un un üzerine K ars’ı hücumla zaptet­
Serdar-ı ek rem Öm er Paşa
meğe karar verdi. Taarruz 22 eylülde baskın
şeklinde yapıldı ise de müdafiler gafil av­
lanmadıkları için b u taarruz kanlı şekilde
püskürtüldü. Rusiar, yedi bine yakın ölü ver­
mişlerdi.

K ars’a yardım için 20 bin kişi i|e So ­

humkaleye çıkan Ö m e r Pa şan ın ' yanında ay­
rıca 37 top vardı (7 ekim 1855). Kasım ba­
şında b u kuvvetler İngur nehrinin kuzey kı­
yılarına vardı. Rusiar, nehrin karşı tarafın­
da müdafaa mevzii almışlardı. Ö m e r Paşa,
6 kasımda taarruza geçti. İskender Paşa k u ­
mandasındaki bir tüm en düşmanı cepheden
tesbit ederken kendisi' Rusların sağ kanadına
hücum etti. R u s generali sarılmamak için
çekilmek zorunda kaldı. B u sırada İskender
Paşa tümeninin açtığı şiddetli ateş, düşm a­
na p ek ağır zayiat verdirdi. Osmanlı ordu­
sunda kuvvetli süvari birlikleri bulunmadığı Sohum - kale’d en görünüş

3069
aynı durum da idi. Kalede bulunan Ingi]iz 6 — Ö.rduda bulunan yabancı subay vè
subayları halkı at eti yem eğe teşvik ettik­ uzmanlar memleketlerine döneceklerdir.
leri halde, evvelâ reddedilmiş, lâkin açlık 7 — 4, 5 ve 6 ncı maddelerde adı geçen­
hâd derecesine varınca ölü hayvanlar bile ler, savasın devamınea hiç bir muharebeye
yenmişti. Hastahanelerde ise, iki bin hasta katılmayacaklarına dair askerî şerefleri üze­
ve yaralı asker yatıyorlardı. 2 1 kasımda kar rine söz vereceklerdir.
fırtınası başladı. H e r gün soğuktan ve aç­
Kars kalesinin tesliminden sonra gerek
lıktan bir çok kimseler ölüyordu (General
kışın şiddeti ve gerekse iki tarafın yorgun
Vilyams’m Erzurum konsolosu Briand’a gön­
düşmesi dolayısıyle savaş hareketleri durdu.
derdiği mektuplar. Yüzbaşı Fevzi’nin 1853 -
Ö m e r Paşa ordusu da, bü yük güçlük ve fena
55 Türk -Rus harbi adlı eserinden naklen).
hava şartları içinde geriye çekildi. Zivi n eh ­
23 kasımda gün doğarken Ruslar, Os- rini aşıp Çolotu’ya geldi. O rdu da romatizma
manlı karargâhını bombardımana başladılar. ile salgın hastalıklar yaygın halde idi. B u
Verilen alarm işaretine ancak yedi asker ordu da savaş sonuna kadar yeni bir hare­
itaat edebildi. Böylece, hiç bir kurtuluş üm i­ kette bulunamadı.
di kalmadığı anlaşıldı. Ruslar taarruza ge­ Do ğ u Anadolu cephelerinde geçen savaş­
çecek olsa, karşı koyacak kuvvet kalm a­ lar sırasında şahsî gayretsizlik ve hataları
mıştı. B u n u n üzerine daha evvel davranıp yüzünden genilgilere ve felâketlere uğranıl-
barış yoluyla teslim olunmağa karar verildi. masına sebep oldukları için Müşir A h m e d
Sonunda -müzakereler başladı ve Kars k a ­ Paşa ile Ferik Rıza Paşaların rütbeleri alınıp
lesi aşağıdaki şartlarla Ruslara teslim edildi beşer yıl müddetle M ağosa’ya sürgün edil­
(25 kasım 1855). mişlerdir.
1 — K ars m üstahkem mevkii teslim edi­
lecektir. Savaşın sön safhasında İngiliz-Fransız
2 — K ars’daki askerî kuvvetler, şerefleri anlaşmazlığı, Osmaniı devletinin
muhafaza şartiyle kumandanlarıyle birlikte
teslim olacaklardır. M üdafaada gösterilen ce­ durumu
saret ve liyakat dolayısıyle subayların kılıcı
alınmayacaktır. BÖylece, D o ğ u Anadolu cephesinde sa­
vaşlar sona ermiş, Sivastopol da zapt ve tah­
3 — Sa vu nm a kuvvetlerinin zati eşyala­
rip edilmişti. İngilizler V iyana’da ileri sü­
rına dokunulmayacaktır.
rülen dört maddelik teklifi kabule yanaşm a­
4 — Gönüllü ve Redif askerleri m em le­
mış olan R u sya ’nın tam am en yere serilme­
ketlerine döneceklerdir. sini istiyorlar, Kronştad m üstahkem m evkii­
5 — Savaşçı sınıfa mensup olmayan dok­ nin de tahribinden, Petersburg’u n bombardı­
tor, kâtiplerle sıhhi hizmette çalışanlar m e m ­ manından bahsediyorlardı. Hattâ, Finlandi­
leketlerine döneceklerdir. y a ’nın iadesi vaadiyle İsveç’le bir anlaşma­
ya bile varmışlardı.
Üçüncü Napoléon.
Fransa’ya pek paha­
lıya^ mal olan b u sa­
vaşın artık durması
arzusundaydı. İngil­
tere’nin ısrarı üze- *'
rine de ancak A v r u ­
pa haritasını yeni­
den düzenliyecek b ü ­
yük hareketlere k a ­
tılabileceğini kesin
şekilde söyledi. O n a
göre Lehistan’ın
Rusya’dan, Macaris­
tan’ın Avusturya’dan
ayrılmasını, İtalya
Birliğinin kurulm a­
sını, Ren nehrinin
sol kıyısıy]e Belçika-
nın Fransa’ya katıl­
masını temin ede­
cek, yani 1815 V iy a ­
na Kongresinin kur»

3070
 ilk kâğıt para ve dış istikrazlar
(İlâve :
Abdülmecid tahta çıktığı zam an,
Osmanlı devleti büyük bir para darlığı
içinde bulunuyordu. Üçüncü Mustafa
zam anında başlıyan ve 1792 de sona
eren savaşlar, 1798 de Fransızların Mı-
sır’a taarruzu, 1804 Sırp isyanı, 1806
yılında başlıyan R u s savaşı, b u n u ta-
kip eden M ora ihtilâli, yeni bir R u s sa-
vaşı ve nihayet Mısır valisinin ayak-
lanması gibi olayların devlet hâzinesine
yüklediği ağır külfet Osmanlı devleti-
nin malî takatini sona erdirmişti. B u ­
n a çare olarak Onyedinci yüz yıl orta­
larından beri tatbik edilen .zararlı bir
usule yani bir nevi enflasyona gidiş de­
m ek olan tedavüldeki paranın ayarı­
nı düşürmek çaresine baş vurulmuş, bu
ise iktisadı düzeni alt üst etmişti. Ab-
dülmecid talıta- çıktığı sırada paranın
ayarı o kadar bozulmuştu ki, d aha az
masrafla imâl edebildikleri için, kalpa­
zanların piyasaya sürdükleri kalp para­
lar değer bakımından devlet parasın­
d an daha üstün hale gelmiş b ulun u­
yordu.
İşte, b u d u ru m karşısında Avrupada
onsekizinci yüzyılın sonlarından itiba­
ren kullanılmaya başlanan kâğıt para
usulüne baş vurulmak mecburiyeti hâ­
sıl oldu. B u n u n üzerine ilk defa 1840
tarihinde (Kaime-i Mutebere) adiyle
160 bin Osmanlı altını karşılığında kâ­
ğıt para çıkarıldı. Bir kaimenin azamî
değeri 500 kuruş, en küçük kup ür ise
on kuruştu. Bunlar, el ile hazırlanı­
yordu. Üstelik üzerlerinde seri ve sıra
numarası yoktu. Y a ni piyasadaki m ik ­
tarlarının kontrolü imkânsızdı. B u yüz­
den taklit edilmeleri çok kolaydı. B u
ilk kaimeler yüzde seksen faizli idi.
Halka, altın para karşılığında verili­
yordu. Sekiz yıl sonra altın para ile de­
ğiştirilecekleri ilân edilmişti. Y a n i as­
lında hamiline ait faizli devlet tahvilâ­
tı veya hazine bonosu değerinde idi­
ler. Bunlar için kıymetli m a d en olarak
her hangi bir karşılık bahis konusu de­
ğildi. Devlet başta vergi borcu olmak
üzere b ütün hazine alacakları için bu
kaimeleri aynen nakit para gibi kabul
ettiğinden değerleri böylece . garanti
edilmiş oluyordu.
B u şekilde devlete az bir masrafla
bolca paraya kavuşm ak tatlı geldiğin­
den aynı yıl içinde 400 bin liralık kai­
m e daha çıkarıldı. 50, 100, 500 kuruş­
luk kupürler halinde olan b u kaime­
lerin eni ve boyu Öbürlerinden biraz
daha küçüktü. Ayrıca kolayca taklitleri­
ne engel olunm ak için üstlerinde tura,
altlarında Maliye nazırının m ü h ü rü ve .i
3071
175)
★
j
arkalarında (Nezaret-i Celile-i Maliye)
damgası vardı. İlk el yazısı kaimelerin
ise taklitleri pek çoğaldığından 1842
j yılında yeni bir n u m u n e üzerine bası­
j larak eskileri tedavülden kaldırıldı.
j B u n d a n m aad a taşralarda sahtesiyle
| hakikîsini ayırmak m üşkül olduğundan
j para gibi tedavülleri yalnız İstanbul’a
j i tahsis olundu.
\ Bir m üddet sonra .kaime sahipleri
bunları sadece faizinden faydalanmak
iÇin ellerinde tutup tedavüle sevket-
m ez oldular. Senede iki kerre faizini
almakla yetiniyorlardı. B u , bir hayli
kârlı idi fakat piyasada kaime buhra­
nı yarattı. Devlet b u n u n üzerine faiz­
leri yüzde altıya indirmek zorunda kal­
dı. 1848 yılında Evkaf-ı H ü m a y u n hâzi­
nesi tarafından onar, yirmişer ve yüzer
akçelik ve akçesi 50 kuruş hesabiyle
500, 1000 ve 5000 kuruşluk üç cins tah­
vil çıkarılmış ve bunların adına “Ev-
rak-ı Vezâif” denmiştir. Bunlar da
yüzde sekiz faizliydi. Kaimelerden fark­
ları yalnız arzu edenlere satılmaları idi.
B u suretle Evkaf nezareti için darpha­
nede on beş bin liralık “Evrak-ı Vezâ­
if” basıldı.
Aynı yıl devlet tarafından yeniden
kaime basılmağa başlandı. B u arada
değerce pek küçük, âdeta ufaklık para
karşılığı olanlar da çıkarıldığı için faiz­
leri pek az tutuyordu. Nihayet, faizsiz
olarak tedavüllerine karar verildi. B u n ­
lar çabuk yıprandığından her yıl yenile­
riyle değiştiriliyor, b u sırada şekilleri
de değiştiğinden sahteleriyle kolayca j
mücadele m ü m k ü n oluyordu. B üyük
değerde olanlarının ise .altı ayda bir hâ­
zinece muayenesi ve mühürlenmesi
usulü konmuştu. Lâkin bu tedbirlere
rağmen sahtelerinin sayısı bazen haki­
kilerini aşmakta idi. B ü t ü n dünya kal­
pazanları âdetâ seferber olmuşlardı.
Taklidi pek kolay ve pek ucuz olan
“Kaime-i Mutebere” yi durm adan basıp
yurda sokuyorlardı. B u suretle yalnız
Amerika’da basılanların miktarı on iki
milyon kuruştan fazlaydı.
B u n u n üzerine 1852 yılında kâğıt
paranın ilgasına karar verilerek b ü ­
tün m em u r ve tüccardan “ İane-i ümu-
miyye” adıyla bir defaya m ahsus olmak
üzere bir b uçuk milyon lira toplandı.
Lâkin b u paranın ancak dörtte biri ka­
imenin im hasına.tahsis edilip piyasa­
dan çekilebildi. Geri kalan para, devle­
tin diğer pek zarurî ihtiyaçlarına
harcandığından kâğıt para yine piyasa­
da kaldı.
 Ortada- kâğıt para tedavül ettikçe
yabancı paraların da b u n a göre sabit
bir değere bağlanması gerektiğinden
Galatam n iki m eşhur sarrafı olan Leon
ve Baltazzi (Baltacı) hüküm etin m a d ­
dî yardımı, nezaret ve garantisi altın­
da (İstanbul Bankası) adıyla bir m ü ­
essese kurdular. Bir m üddet sonra dev­
let b u ban kad an 130 milyon kuruşluk
bir borç aldı ve vadesi geldiği za m an
öd eyeme di. B a n k a güç d u ru m a düştü­
ğünden piyasaya devletin müsaadesiyle
B a n k a kaimesi ( = Banknot) çıkarmağa
ve poliçelerini b un un la karşılamağa
banladı. Bunları belli bir süre sonunda
altın ve güm üş para ile değiştirirken
iskonto haddini istediği gibi tesbit et­
ti. B u iş pek kârlı idi. Nitekim, diğer
sarraflar da b u yolu tuttular ve İstan­
bul bankasının ilgasından sonra bile
devletin malî itibarını sarsan ve icabın­
da hiçe sayan b u usulü devam ettirdi­
ler.
1856 yılında merkezi Londra’da ol­
m a k üzere sırf Ingiliz sermayesiyle ku­
rulmuş olan (O to m a n B a n k ), Fransız
sermayesinin de iştirakiyle genişletile­
rek merkezi İstanbul’a naklolundu ve
b u n a Osmanlı devletinin bir nevi mer­
kez Bankası sıfatı ve (Bank-ı 0_mani-i
Şahane) adı verildi. B u banka, tütün,
tuz, dam ga ve patent resimleri karşılı­
ğında devlete dokuz milyon lira borç
verdi. B u n u n la elde bulun an kaimele­
rin yüzde kırkı n akden ve yüzde altmı­
şı ise % 6 faiz ve % 2 amortismanıı es­
h a m ile ödenecekti. B u esham çok rağ­
bet bulm uş ve bilhassa Londra ve Pa­
ris piyaslarında tutunarak devletin m a ­
lî itibarını yükseltmişti. Aynı zam an d a
da 1861 yılı ağustos ayının sonuna ka­
dar halkın elindeki b ü tü n kaimeler
değiştirilmiş oldu.
Böylece, ilk ihdasından yirmi üç
yıl sonra ilga olunm uş olan b u kaime­
lerin piyasadan çekilmesi için halka
üç milyon Osmanlı altını ile İngiliz li­
rası ve Fransız frangı ve bir milyona
yakın Mecidiyye ile altı milyon kadar
esham dağıtılmıştı.
B u arada Osmanlı - R u s ve Kırım
savaşı sırasında çıkarılmış olan ordu
kaimeleri de pek küçük kupürler halin­
de ve hiçbir h a d ve h u d u d a tâbi tutul«
m adan piyasaya sürülmüş oldukları
için b üyük bir enflâsyon tehlikesi ya­
ratmışlardı. Devlet çare olmak üzere
bunları vergi borcu karşılığında kabul
ve ele geçeni im ha ederek b u tehlikeyi
önledi.
Halk arasında Konsolide diye anı­
lan yeni eshamın resmî tâbiriyle
“Esham-ı Cedide” n in ise itibarı, gittik­
çe arttığından yerli ve yabancı birçok
sermaye ve bilhassa yurd içi küçük ta­
sarruflar bunlara geniş mikyasta yatı­
rılmıştı.
—»
Lâkin konsolidier zam anla itfa olu-
nam adığ m d an faizleri gittikçe hâzine­
ye b üyük y ü k olmağa başlamış, O s m a n ­
lI bankası ise sade kendi kârını ve malî
itibarını hesaplar bir tavır takınmıştı.
B u yüzden sonraları çaresiz yeni
padişahın devrinde piyasaya yeniden
ve b u sefer faizsiz h e m de taşralarda
tedavül etmek üzere bol miktarda kâğıt
paranın sürüldüğü görülür.
★
Osmanlı devletinin ekonomik ve |
malî sıkıntılarını halletmek, dolayısiy- j
le gelir - gider dengesini temin için b u
yüz yılda başvurduğu çarelerden biri |
de dış krediler, istikrazlar olmuştur. i
j İmparatorluğun idarecileri b u sı- I
kmtılarm önlenmesi ve giderilmesi için |
en basit bir tedbir olan, millî istihsali
artırmak ve ekonom ik yapıyı kuvvet- j
lendirmek suretiyle geliri çoğaltmak,
aynı za m a n d a tasarrufla gideri azalt­
m a k gibi ilmî ve esaslı çarelere baş vu­
racakları yerde önceleri yukarıda nak­
lettiğimiz ayarı bozuk para çıkararak
enflâsyonist tedbirlere başvurmuştur.
Bilahare de onsekizinci yüz yıl sonla­
rına doğru bilhassa Rusya - Avusturya
savaşlarında imparatorluğun malî d u ­
r u m u hakikaten çıkmaza girince b u se­
fer de yeni bir çare olarak ilk defa dış
krediye başvurm ak akla gelmişse de bu
hususta müracaatta bulunulan Fele­
m enk, İspanya ve Fas ayrı ayrı red ce­
vabı vermişlerdi.
B u n d a n sonra ilk istikraz teşebbü­
süne 1850 yılında ve Mustafa Reşit
Paşanın sadareti sırasında başvuruldu.
Hâzinenin İstanbul bankasına olan ağır
faizli ve vadesi gelip geçmiş borçları­
nın ödenebilmesi için Paris’de Beşe •
Detona bankası ve Londra’daki Devo
müessesesiyle elli beş milyon franklık
bir istikraz mukavelesi imzalandı. A n ­
laşmaya göre b u borca karşılık yüzde
seksen ihraç fiyatiyle elli beş bin tah­
vil çıkarılacak ve hepsi yirmi yedi yılda
itfa olunacaktı. B u n u n üzerine vadesi
gelen poliçelerini karşılamak için İs*
\ tanbul bankasının Londra’daki şubesi­
ne b u istikraza m ah sub en 20 milyon
franklık bir avans yatırıldıysa da, o sı­
rada Reşid Paşa iktidardan düştüğü
için Abdülm ecid b u anlaşmayı tasdiki
reddetti (O c ak . 1852). Avans iade olun­
duğu gibi devlet iki milyon iki yüz bin
frank ödem ek zorunda kaldı.
Hüküm darın istikraz mukavelesini
tastik etmeyişine sebep b u n u n h ü k ü ­
met tarafından kabul edilmeyişiydi.
Ç ü n k ü b u borcun zam anında ödenemi-
yeceği tahm in ediliyor böyle bir halin
ise siyasî tazyiklere yol açmasından
korkuluyordu. B u n u n üzerine dış kre­
di yerine iç krediye başvurulmasına,
yani yeniden kâğıt para çıkarılmasına
karar verildi. A ncak Osmanlı - R u s ve
3072
Kırım savaşının yüklediği ağır m as­
raflar iç kredi ile karşılanamaz hale ge­
lince çaresiz istikraza karar verildi
(1854). Devlet b u istikrazı İngiltere’­
den yapmıştır. İtfası için Mısır vergi­
sinden altmış bin kese karşılık göste­
rilmiş olan yüzde altı faizli b u istik­
razdan devlet hâzinesine (2.514.913)
Osmanlı altını girmiştir. Faiz ve m as­
raflarla birlikte borçlanılan miktar ise
3,3 milyon Osmanlı altınını bulmuştu.
Borç taksitleri Nisan ve E k im aylarıydı.
Böylece Osmanlı borçları devri~ açılmış
oldu. D e v a m eden savaşın bütçede hâ­
sıl ettiği açık b u istikrazla kapatıldıy-
sa da bir yıl sonra husule gelen büyük
malî kriz, devleti yeni bir istikraza sü­
rükledi. B u n u n şartları çok müsaitti.
Faizi yüzde dört, ihraç fiatı yüzde
102 5 /8 di. B u yüzden ele gecen m ik­
tar (5.644.375) osmanlı altını, borçlanı­
lan miktar ise 5,5 milyon osmanlı altını
idi. Karşılık olarak Mısır vergisinden,
İzmir güm rüğünden ve Suriye güm rü­
ğünden cem ’an yılda 6-3 milyon frank
tahsis edilmişti. B u istikraz Londra’da­
ki Roçild bankası tarafından başa baş
satın alınmış ve karşılığında her biri
yirmi Sterlin değerinde yüzde dört fa­
izli 250 bin tahvil çıkarılmıştı.
Savaştan sonra devlet yeniden m a ­
lî darlığa düştü (1858). Bir kere de
borç almağa alışıldığı için hem en bu
çare akla geldi. B u suretle değerini
kaybeden kâğıt paranın geri çekilmesi
düşünülüyordu. B u istikraz akdedilirse
hazine bonolarının tam am en kaldırıl­
ması ve kâğıt paranın iki yıl içinde il­
gası kabil olabileceği hesaplanmıştı
Lâkin. Osmanlı malî m enbalarm a karşı
gösterilen emniyetsizlik işi güçleştirdi.
B u sırada Osmanlı bankasının kurul­
ması iyi bir tesir uyandırdı. Devlet bu
sayede İngiltere’deki D e n t Polmer ban-
kasiyle bir istikraz akdetti. B u n u n
şartları oldukça ağırdı. Devlet 5,5 mil­
yon Osmanlı altını borçlanıyordu. B u ­
n u n 3,3 m ilyonunun ihraç fiyatı yüzde
seksen beş, 2,2 m ilyonunun yüzde alt­
mış iki buçuktu. Faiz % 6 idi. Devlet
hâzinesine bu istikrazdan (4-056.250)
lira girdi. İstikraz 1860 yılında başla­
m a k üzere otuz üç yılda itfa edilecek­
ti. Karşıiık İstanbul güm rüğü geliri ile
Oktorva resminden yılda verilecek 350
bin sterlindi. B u n u n m u n taza m a n tah­
siline tahvil hamilleri tarafından seçi­
len delegeler nezaret edecekti.
B u ağır şartlar ve çeşitli devlet va­
ridatının borç taksitlerine bağlanması,
devleti yeniden daha vahim malî b u h ­
ranlara sürükledi. B u sefer 17.6 milyon
Osmanlı altını borçlanılmak isteniyor­
du. Lâkin o kadar ağır şartlar teklif
edildi ki, devlet b u n d a n vazgeçmek zo-
runda kaldı. B u n a göre devletin elinde
bulunan emlâk ve arazinin Osmanlı
teb’asm a olduğu gibi yabancılara da
satılabilmesi veya kiralanması, devletin
bütün kalan varidatını karşılık göster­
mesi, vakıflara ait mallarda esaslı bir
tensikat yapılması ve Osmanlı mâliye­
sinin miletlerarası bir kontrol altına
konulması ileri sürülmüş ve ihraç fiya­
tının ancak yüzde 53 3 /4 olabileceği
bildirilmişti.
B u istikrazdan vazgeçildikten sonra
Paris’e bir heyet gönderildi (1860). L â ­
kin Osmanlı devletinin arzu ettiği gibi
ikramiyeli tahvilât esasına dayanan is­
tikraz sistemine kimse yanaşmıyordu.
Paris borsası b u teklifi reddetti. B u n u n
üzerine malî teşebbüsleriyle şöhret ve
itibar kazanmış bankerlerden Mires ta­
vassutta bulundu. B u sayede istikraz
Paris borsa cetveline kayıt olundu. B u ­
na göre borçlanılacak miktar 400 m il­
yon franktı. Faizi % 4 , ihraç fiyatı y ü z­
de 53 3/5 olarak, tesbit olundu. İtfa
müddeti otuz altı yıldı. Her biri itiba­
rî kıymeti, beş yüz franklık 800 bin
tahvil çıkarılacaktı. Bunları ihraç fiya-
tiyle ve peşin para ile banker Mires sa­
tın almayı taahhüt ediyordu. Karşılı­
ğında kalan g üm rük geliri ve tütün-,
tuzlu balık, gtilyağı resimleriyle ipek ve
zeytinyağı a’şarı, tuzlalar iltizam bede­
li gösterilecekti. Neticede b u tahviller
Londra ve Am sterdam borsalarında iyi
kabul görmediği gibi Paris malî çevre­
lerince de itibar olunmadığından 102
bin tanesi satıldıktan sonra durdurul­
du. Esasen dah a fazlasını kimse almı­
yordu. B u n u n üzerine b u n d a n hâsıl
olan (1.400.588) altın Osmanlı hâzine­
sine ödendi. Devlet ise (2.240.942) altın
borçlanmıştı. Mires bir cemile olmak
üzere ihraç fiyatının yüzde 62,5 çıka­
rılmasını temin etti.
İşte Abdülmecid devrinde dış kre­
diye başvurulmasının sonucu bu ol­
muştur. Neticede devlet b u m üddet
içinde (17.540.942) Osmanlı altını borç­
lanmış, hazîneye ise 13.616.026) O sm an ­
lI altını girmiştir. Devletin faiz ve m as­
raf için ödediği miktar ise (3.924.916)
Osmanlı altınıydı.
Bibliyografya : Lütfi; Tarih. M usta­
fa Nuri Paşa-; Netayicül V u k u a t .. E n ­
ver Ziya Karal; Ragıp Efendinin Islâ­
hat lâyihaları. Ziya Karamürsal; O s m a n ­
lI devletinin kuruluşundan X I X . asır
yarısına kadar malî tarihe bir bakış
Hakkı Yeniay; Osmanlı borçları tarihi.
Dr. Refii Şükrü Suvla; Tanzim at dev­
rinde istikrazlar. Donald G. Blaidell;
Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa m a ­
lî kontrolü. A. D u Velay; Essai sur
Histoir Financière.de la Turquie. Şükrü
B a b a n ; Tanzim at ve para. Memaliki
! Osmaniyede evrakı nakdiyye kıymetinin
tenziliyle netâyici hakkında muhtıra.
Charles Morawitz: Les Finances de la
Turquie._____________________ ________________
3073 F.
 duğu A v ru p a düzenini temelinden değiştire­
bilecek bir genel barış için savaşa devam
edebilirdi. İngilizler, b u istekler karşısında
gerilediler. B u konuları canlandırmaktansa,
Rusya ile kifayetsiz şartlar altında barış m ü ­
zakerelerine girişmeyi uygun buldular. Barış
andlaşmasma esas olacak protokolün hazır­
lanması için 1855 yılı aralık ayında V iy a na ’-
da tekrar görüşmeler başladı.
Yıllardanberi devam eden savaş, Osmanlı
devletinin maddî gücünü sonuna kadar tü­
ketmiş bulunuyordu. Bütün malî kaynaklar
k urum uş haldeydi. Devlet askerî masrafları
göremez durum a gelmişti. H iç bir yerden
para tedarikine im kân kalmayınca, dışarı­
dan borç alındı.
İşte bütün b u güçlükler yüzünden sava­
şın doğurduğu ağır masraflardan daha fazla
dayanmasına im kân kalm ayan Osmanlı dev­
leti barışa pek istekli bulunuyordu. K eza,
Rusya’nın düşmanı d urum u na sürüklenmiş
bulunan Avusturya da bu halin sona ermesi
için barışın bir an evvel kurulmasına taraf­
tardı. Fransa, yukarıda açıklanan sebepler­
den esasen b u savaştan usanmıştı. Bütün
bunlara karşt baş eğm ek zorunda kalan İn-
gilizlerin de katılmasıyle Viyana müzakere­
leri süratle sona erdi. Avusturya imparatoru
16 aralıkta (1855) bir ültimatom imzalayarak
Çara gönderdi. Bun da, barışa esas olacak
dört şart kabul edilerek müzakerelere giri­
şilmesine, Avusturya’nın Fransa ve İngiltere
ile bir ittifak andlaşması imzalayacağı bildi­
riliyordu. Avusturya’nın b u davranışına se­
bep, Rusya’yı bir an evvel barışa zorlamaktı.
Bir ay süreli olan b u ültimatomun şartları
bundan evvelki Viyana konferansında karar­
laştırılan dört şartın hem en aynı olup şun­
lardı:
1 — T u n a beglikleri; yani Eflak, Boğdan
ve Sırbistan büyük devletlerin toplu him a­
yeleri altma konacak, bunların iç teşkilâtı
bu devletler tarafından tekeffül edilecek,
Osmanlı devleti b u beğlikleri himayesinde
bulunduran devletlerin önceden m uv afaka­
tini almadan silâhlı müdahalede bulunamı-
yacak, Basarabya tarafında hudut tashihi
yapılacaktır.
3 — Barış andlaşmasını imzalayan dev­
bitince diğer bir salona geçen Abdülmecid,
letlerin kontrolü altında olmak üzere Tuna-
burada bütün ecnebi devlet sefirleri, İngiliz
da serbest gem i işletilmesi usulü konacaktır.
ve Fransız generalleri ile tanıştı, hepsi ile
3 — Karadeniz tarafsız hale getirilecek,ayrı ayrı görüştü, iltiftalarda bulundu.
bu hususta Babıâli ile Rusya arasında bir
uyuşm a yapılacak ve anlaşma büyük devlet­
ler tarafından kefalet altma alınacaktır. Os-
manlı devleti, A v ru p a devletleri topluluğuna
kabul edilecek, b u devletle beş devlet.(Fran­
sa, İngiltere, Rusya, Avusturya. Piyemonte)
den biri arasında zuhur edecek her anlaş­
3074
mazlık diğer dert devlete bildirilecek ve on­
ların arabuluculuğuna başvurulacaktır. B o ­
ğazların kapalı olması usulü kabul edile­
cektir.
4 — Osmanlı memleketlerinde bulunan
hıristiyan tabanın hakları Padişahın istiklâl
ve hâkimiyetine asla dokunulm am ak şartiyle
tasdik olunacak, Padişah b u hususta Rusya -
n m muvafakatini icap ettiren bir taahhüdde
bulunacaktır.
Çar, bazı hafif ihtirazı kayıtlar beyan
ederek bu şartların hepsini kabul ettiğini
bildirdi. B u n u n üzerine, barış andlaşmasını
hazırlamak üzere 25 şubatta Paris konferansı
toplandı (1856).
Abdiiİmecid’in baloya gidişi, Islahat
fermanının ilânı
1856 senesi şubatının 4 ünde İstanbul’da,
Fransız sefiri Touvenol, seferethanede büyük
bir balo verdi. Sultan Abdülm ecid’in m u ­
rassa’ Lejyon donör nişanını takarak baloyu
şereflendirmesi yerli ve yabancı herkesi şa­
şırtan bir olaydı. Padişahın baloya gelmesi,
Paris’den alm an haberlerle ilgili idi. Ç ü n k ü
Fransızlar A v r u p a muvazenesi hesaplarına
göre Ruslara mütemayil bir tavır takınmış­
lardı. Sultan M ecid’in başlayacak olan sulh
konferansının gidişine tesir edecek havayı
yaratmak maksadıyle bu baloya gelişinde dış
kapıda sefir ve o sırada bulunan Fransız
Generalleri tarafından karşılandı.
Karşılama merasiminde Osmanlı hassa
ve bahriye askerlerinden başka İstanbul’da
bulunan Fransız alaylarından seçme kıtalar
da resm-i selâmı ifa ettiler. Fransız askerî
mızıkası Mecidiye marşını çaldı.
Bir müddet sefarethanenin bir salonun­
da sefir ile yalnızca görüşen Padişah, Fransız
devletinin ve Napoleon’u n kendisi ve Os-
manlı halkı hakkında gösterdiği dostluktan
memnuniyetini beyan ile kongrede m ura h ­
hası evvel sıfatıyle bulunacak olan Sadrıâ-
zam Âli Paşayı imparatora tavsiye etmesini
elçiden iltimas buyurdu ve Touvenol’e nişan
verdi ve tasvirini de hediye edeceği vaadin­
de bulundu.
Fransa sefiri ile başbaşa olan mülâkat
Balo salonunda da bir saat kadar dans­
ları seyreden Padişah, veda edip sefaretten
ayrıldı, atma binerek maiyeti ile sarayına
.döndü.
18 şubat 1856 tarihinde ilân edilen Isla­
hat fermanı, Gülhane Hatt-ı h ü m a yu nu nu n
esas hükümlerini teyid ve tekrar etmekle be-
 Islahat fermanı
(İlave ;
1839 yılında Tanzim at fermaniyle
ilân edilen ve onbeş yıl içinde tam am ­
lanacağı u m u la n ıslahat, türlü sebepler­
le yürüyememişti. Tanzimat fermanı
Batı devletlerinin İstanbul elçilerine
resmen tebliğ edilmiş olduğundan b u ­
n u n v ad ettiği ıslahatı ve b u arada bil­
hassa Hıristiyan tab’aya eşitlik veril­
mesini devlet âdeta onlara karşı taah­
h ü t eylemiş bulunuyordu. B u hareke­
tin başında bulunanların bütün iyi ni­
yetleri ve didinmeleri, tanzim atm tat-
bik m a kâfi gelmiyor, tatbikat çok za­
m a n noksan ve yanlış oluyordu. B u hal
Avrupa devletlerinin Osmanlı impara­
torluğu hakkında beslemeğe başladık­
ları ümitlerin azalmasına sebeb olmak­
taydı. Rusya, b u d urum dan her za­
m anki gibi istifade ederek M ukaddes
Makam lar ve Ortodoks tab’asımn him a­
yesi gibi bahanelerle memleketin iç iş­
lerine karışmaya. Hünkâr İskelesi uz-
laşmasiyle elde edip faydalanamadığı
hususları yeniden ele geçirmeye kal­
kıştı. Osmanlı imparatorluğunun Rus
tazyikine Batı memleketlerinden ve bil­
hassa İngiltere’den aldığı teminat üze­
rine kat’î şekilde karşı koyması ise, sa­
vaşı doğurdu. B u savasın sonlarına
doğru barış görüşmelerine esas olmak
üzere bir protokol hazırlanması için
Viyana’d a toplanan . Fransa, İngiltere,
Avusturya, Osmanlı devletleri delegele­
rinden m ürekkep konferansta Rusya’­
nın Osmanlı ülkesi Hıristiyanları üze­
rinde her türlü himaye iddiasından
vazgeçmesi için M üslüm an olmayan
tab’a hakkında Bab-ı âlî’n in bazı imti­
yaz ve muafiyetler tanıması ve bunla­
rın Batı devletlerinin garantisi altında
bulunması istendi. Osmanlı devleti ise
Fatih Sultan M e h m e d H a n zam anından
beri Hıristiyanların esasen mezhebi
imtiyazları bulun d uğu nu ve b u n u tas­
dike her za m an için hazır- olduğunu,
ancak barış uzlaşmasına konacak bir
m adde ile b u cihetin yabancı devletle­
rin garantisine verilmesinin devletin
hükümranlık haklanyle telifi m ü m k ü n
olmayan ve devletler u m u m î h u k u k u ­
n a aykırı b ulunan bir d u ru m hâsıl
edeceğini ileri sürüp b u isteği kesin şe­
kilde reddetti ve b u n un , tab’aya eşit
haklar sağlayan Tanzim at fermanının
ruh u n a aykırı b ulun d uğu nu ileri sürdü.
Ancak, 7 mayıs 1855 tarihinde Hıristi-
yanlardan alınan hususî vergilerin il­
ga edildiğini, bunların orduya ve ida­
ri vazifelere alınacağını, kiliselerini ta-
mir ve yenilerini inşa için özel müsaa­
176)
★
de almalarına lü zu m bulunmadığını
ilân etti. Ancak, kendilerine askerî m ü ­
kellefiyet yükleyen b u karar M üslü­
m a n olmayan tab’ayı m e m n u n etmedi­
ğinden b u n d a n vazgeçilmek zorunda
kalındı.
Rusya savaşı, Osmanlı devletiyle
müttefiklerinin kesin zaferiyle sona
erince, Paris'de toplanan barış konfe­
ransına iştirak edecek Osmanlı m urah ­
hasları İstanbul’dan hareket etmeden
evvel Osmanlı devleti b u işi kesin şe­
kilde halletmek ve konferansta lehi­
m izde bir cereyan yaratmak için hazır­
lanan ıslahat fermanını onların hare­
ketinden az sonra ilân etti. B u ferman
18 şubat 1855 tarihinde Bab-ı âlî’de
okundu.
Islahat fermanı, tanzimat fermanı­
nın esaslarını teyit etmekle beraber,
onları biraz daha genişletiyor ve tav­
zih ediyordu.
B u n u n esas hükümleri şunlardı:
â — Can, mal ve ırz emniyeti.
b — M ü slü m an ve Hıristiyan b ü ­
tün tab’aya verilmiş olan m ezhebi imti­
yazların ve muafiyetlerin tanınması ve
korunması, Hıristiyanlara ait b u hakla­
rın kontrolü için Patriklerin kaydı ha­
yat şartı ile hizm et görmeleri, ruhanî­
lerin vazifeye başlarken yem in etmele­
ri, kendilerine m aaş tahsisi ve b u n a
karşılık cemaatten aidat almamaları,
M üslüm an olmayan tab’a n m kendileri­
ne ait işlerine seçilmiş üyelerden k u ­
rulacak bir meclisde bakılması, mabet,
mektep, hastahane, mezarlık gibi mü-
eseselerin aslına dokunulm adan yapıla­
cak tamirlerine engel olunmaması, ye­
nileri için m üsaade verilmesi, her m ez­
hebe m ensup olanların âyinlerini ser­
bestçe icra edebilmelerinin temini için
bütün tedbirlerin alınması.
c — Irk, dil ve din bakımından
birbirinden ayrı olan tab’adan her h a n ­
gi birisinin diğerinden aşağı tutulma-
maması, kendileri için haysiyet kırıcı
tabirler kullanılmaması, kimsenin din
veya mezhebini değiştirmeye’ zorlanma­
ması, devlet hizmet ve memuriyetleri­
nin bütün tab’aya açık olması, hepsi­
nin askerî ve sivil devlet okullarına ka­
bulü, öğretmenleri ve öğretim sistemle­
ri devletçe kurulacak karm a bir maarif
meclisi tarafından kontrol edilmek
şartiyle her cemaatin u m u m î ve teknik
tedrisat yapan okullar açabilmesi.
j ç — İltizam usulünün kaldırılarak
vergilerin doğruca devlet eliyle toplan-
3075
 râber, bunları daha genişletmiş bulunuyor- B u ferman, Tanzim at devrinin devam edece-
du. Bilhassa, hıristiyan tab’aya tanıdığı eşit ğini anlatan bir belge idi. G er ek dahilde,
haklar ve mükellefiyetler tavzih edilmişti. gerek hariçte b ü y ü k tesirleri oldu.

PARİS S U L H K O N F E R A N S I V E NETİCELERİ
B u konferansa Osmanlı devleti, Rusya,
İngiltere, Fransa ve Piyem onte’den maada,
Avusturya ve Prusya da katılıyorlardı. O s ­
manlI devleti, ilk defa olarak milletlerarası
bir kongreye, ona katılan devletlerle
haklara • sahip olarak dâvet edilmiş bulunu­
yordu. Prusya’nın dâvetine sebeb ise, Rusya-
ya karşı olan savaşa ne katılmış, n e de onun
aleyhinde taraf tutmuş olmamakla beraber,
1841 Londra anlaşmasını imzalamış olması
idi. B u kongreye her devlet, en seçkin dip­
lomatlarını göndermişti. Osmanlı delegasyo­
n u n u n başında. Sadrıâzam Âli Paşa bulunu­
yordu. Gerçi Abdülm ecid Mustafa Reşid P a ­
şanın iştirakini arzu etmi£ ve o da b u n u
kuvvetle istemişse de, İngiltere’ye p e k m ü ­
temayil bulunduğu için Fransa b u n a itirazda,
bulunmuştur. Âli P a ş a n m y a n m d a ikinci
delege olarak Paris elçisi M e h m e d Cemil
Bey ve maiyetinde Beğlikçi Afif Bey, Divan
tercümanı N ureddin Bey, Baş sır kâtibi Arifi
Bey, Türkçe metinler kâtipliği için Tanzi­
mat Meclisi kâtiplerinden Celâl Bey, F ran ­
sızca metinler kâtipliği için de tercüme odası
eşit memurlarından Kostaki Efendi bulunuyor­
lardı. K ongrede lehimize bir hava yaratmak
maksadiyle  li Paşanın İstanbul’dan hareketi
sırasında Gülhane Hatt-ı h ü m a y u n u n u tekid
eden «Islahat fermanı» neşredilmişti.
B u kongrede Fransa’yı Hariciye Nazırı
K o n t Valevski (W alew ski) ile Baron dö
B urkeney (B. de Bourqueney), İngiltere’yi
Lord Klarandon (Clarendon) ve Lo rd Kav-'
ley (C o w le y), Avusturya’yı Kont Buol
(Buol) ve Baron Hü b ner, R u sya ’yı Prens
Orlof ve Baron B run o f (B run o v), Piyemon-
te’yi K o n t K a v u r (Cavour) ve M a r k i de
Villamarina birinci ve ikinci delege olarak
temsil ediyorlardı.

Islahat fermanı hâtı­

rası olarak dört b u ç u k
santim çap ında bası­
lan b ro n z m a d a ly a

(Orijinalleri İstanbul
Arkeo loji M ü ze s in d e v e
A r i f Sp or eF d e d ir)

; ması, bütün tab’a n m karma, m a h k em e­ h — Maaşların bir düzene konarak

lerde şahitliklerinin kabulü.
| d — Mahkemelerin alenî olup ilâm-
' larm neşri, suçluların mallarının mü-
! sadere olunmaması, cismanî işkence
I cezalarının kaldırılması, id am ve affın
j yalnız hükümdarların haklarından ol-
: ması, ticaret, h u k u k ve ceza m a h k em e­
lerinin ayrılıp her birinin m u h ak em e
I usulüne dair kanunlar yapılması.
| e — M ü slü m an olmayan tab’a n m
I da vilâyet, kaza ve nahiye meclisleriyle
| yüksek meclislere üye olabilmeleri,
i f — Rüşvet ve ihtilasın m e n ’i için
şiddetli ka nu n hükümlerinin konulm a­
sı ve bunların tatbiki.
g — Herkesin askerlikle mükellef
bulunması, lâkin şahsî nakdî bedel ka­
bulü.
zamanında Ödenmeleri.
i — Malî işlerin düzenlenmesi, ser­
vet kaynaklarının ıslahı, yol ve kanal­
lar yapılarak ticari ve ziraî faaliyetin
gelişmesinin sağlanması, bunlar için
Batı bilgi, teknik ve sermayesinden
faydalanılması
Islahat fermanı, Paris konferansın­
da m üzakere konusu olmuş ve esasları
murahhasımız Âli Paşa’n m m uhalefe­
tine rağmen andlaşm anm dokuzuncu
maddesinde yer almıştır. A nc a k b u h u ­
sus, ileride b u ıslahatın tatbiki veya
tatbik şekli bahanesiyle yabancı dev­
letlere daim a iç işlerimize • m üdahale
imkânını vermiş, hattâ bazen bunların
tatbikine bizzat kalkışmalarına yol
acar olmuştur.

3076
 Müttefikler savaş sıra­
sında ■göstermiş oldukları
Tir* *«-
kuvvetli işbirliğini, barış
müzakerelerinde m u h afa ­
za edememişlerdir. İngilte­
re ile Osmanlı devleti. R u s ­
ya’ya ağır şartların yükle­
tilmesin! istiyorlardı. B u n a
evvelâ Fransa yanaşmadı.
Osmanlı İmparatorluğunun
İngiliz politikasına fazla
mail oluşu, gerekse A v u s ­
turya ile Prusya’nın b u
Vj>>r4C s - V * * y j ; ¿¿s' '
kongrede işbirliği Üçüncü jy,‘-¿¡S Jj-ı!y>U .j\ i d* JL j M *-£r'f â p *
Napoleon’da bazı endişele­
rin uyanmasına sebep ol­
muştu. K on gre başkam ■
*- «5"05.«jjL_>- o - ¿vy ¡.^
Fransız delegesi K o n t Va- M .— 'X OUyC-Vu.C SJS'A y- ¿*55'W
levski idi. B u zat bir F r a n ­ SjEg'i s-**'JİI¿,'-•yyr}gji'^ Ar <*• ^ ■
’¿"'üv»Ş * —-s- ‘- * j .ivgtö
-^vp-îj ¿il/ $g$İ!
sız -Rus andlaşmasını ile­ ■'■’’t'1' ’■
*/.v*~v * * •/; .l-
.'u,j-
1'1—iu*î-
ride devletinin menfaatle­
rine uygun gördüğü için ^ „vy j a j n uj,û< ,iı
R u s delegelerini okşamağa
ve onların tarafını tutma­
ğa ve müzakerelerle onla­ '“J;!*;î^lr^!-i7j ‘-./ÖJ*—¡/¿-
"'■
d"»: ft'u&jj
y *% “ ■/ u*— * ---7^- v 'r r j * r ^ r
rın lehinde bir cereyan jy j
vermeğe başladı. Hattâ, f$68aj -
.8* ¿>si *— -.O— Sj-
*Î
- . '^ It •J;—* '* -fj_ Jİ- ^ 1—-Jjlj^jJ » ı 'J J C ^ IS> ¿.Jşjj
R u s delegelerine: ¿yy. J . U fi V- i1 ^ &
«Savaş meydanında k a ­ ¿UVjLsV_j-jVL-y-f—jj'¿>jİJ -jJ J;
zanamadığınız şan ve şere­ _ ■! v H ' i * l _ül ¿c
H. ) tf- *1*~*V *Î> -Ji'le-t-^U^jJJ.
fi, siyaset meydanında k a ­ 's*v:¿-ij-¿fca-i-i’ *-»5«, ^ ^ L^To^ - -
zanacağınıza em inim » d e­
mişti (Enver Ziya Karal;
Osmanlı Tarihi, C : 5, S: f;/y1
p.. _ - . - - - *}>"£1-*liVv1*-~2vS«û> ?
249). İşte Ruslar, b u d u ­ ¡İ'S-
i-
|uyr <»r'f’*-
*•■^■3¿A1fu*~|
r um dan ve Fransa’nın des­ 0J ^y.3 tJıĞj '^^y^- Jiyj^. U\xS.±fs„*--±f
V U*-»jls'jjit. ¿fi3jW /
teğinden faydalanarak v a k ­
tiyle K ü ç ü k K aynarca and- ¿■
‘- '» ' j!•>»—”’■ -jiyJV-jt'jp*y^ıijloi^jr ¿U.iiL>: -=^îijW «-û* j
laşmasıyle elde edip za­ •-*?-tfJiAy^J-C&c'¿Jiı J'j .SJ—!<fÎSâc< y'} ^y.lj-aJjW j i î j ’ ı ^ > ^ A ' İ J-*î JS* «J.J S^/î
m anla yeniledikleri imti­
yazları kısmen olsun kabul
Vr''4^
....... .
<^“J:“-
Â:1—
f) ^|y.jijl¿r-
.,
j!ojj¿i s-
,j2eC
-_ - fry'—J» i

ettirmeğe kalkıştılarsa da, jv-Jos, jjU f

gerek İngiltere ve gerekse
Osmanlı delegelerinin ke­ Î^î Oİİİ>j-^^LroU.J j-L.V 06
sin şekilde karşı koymaları ij¡S'5» •-'■'«-»■*vj ji:UjjUjjj'«*'s> ov>ju..j^\ ^
jy .^J wV»'_, ¡§3
r^-s-i— •-
*• JİAj-iiy-VtfİjUivl-JJKj'.Ui/jrj,ıPjiîri:
yüzünden b un a m uvaffak i '0 ;"■ — Mri^•■¿î-Sm»1»•a-i-j.Ui*'
ıslamadılar. Diğer taraftan jjfe^ ^ î:
.e » ^ ^ .yç^
* / —“ ı-*r^~£*-r
Oo.;u,<
-
vSj )y :y » '¿ ¡ y » İ « _ ~ j i *Jaİ¿ «,-
.» '
ü
-¿¿¿^;
'.^j.t

İngilizlerle OsmanlIlar da Vî“<"r-

c—'»-
ı¿' *>>-
»'■¿îUUİ.vV"U-S*ıf y 4J_Jsejj4!^j«Î>.
ÎA\>| f^°y'*-J r•»K’jy'y-ıVy.Jİ. J j.;u yic, JV J _r~,,-¿-} j } p ¿Ln*~\ ¿l*.Jy Jr'S-0“ -r: — itıV uV jijifc
daha önceden aralarında
kararlaştırdıkları ağır şart­
ları hafifletmek ^ zorunda •l£İU‘T'-J'v»Vj' L»;^ I i i i ı ^ Uk i y i
kaldılar. B u ise, Âli Paşa­ tî-"'**t>' •■
>
—**Pj
. JSf»' jyt |
nın muarızları tarafından e»1»'Ct“îr*j•%-j*-*rj’^ ■ < o'0i<£jS»
•fâp/'] ¿■»¿*r&<tfahsjr*:*^»cj^-'->jt*j üMûvy¿^•*|ofc1¿wöı_9¿>^»4ı'¿u»'jlyı/j !,(<t<_s.gy¿»r4,1
sonradan tenkidlere uğra­ *>j'î,*^5-=-^>JiJ-î¿W»o*?
mıştır. İleride kısmen b ah ­ 5?« ''A-r** *■ »j^"1 «^Ujj <sjr* cr-*' '¿j?*^ ¿¿f- jtj '¿*1
;cf^j -~3'v^t—>- *>= f'®
sedeceğimiz b u tenkid ve
rivayetler kendisinin S a da ­ » U -W "^ ’vfEp-î - i j y »İLİ»Jj ‘J C j 'j J - j j j J A J j '- J r i ; S-'^V j V C ı'- i^ jV ^ JiJlk ıj
¿1X. js-sV'',
retten azlini hazırlayan se­ »U ÜV ¿İy-f-1¿ i ^ - jiJ.y>*i^ .
J *' U«S' «
beplerden olmuştur. r'W '* ***»^jWj v^!>*■
. '^¿^3¿b [
> y * f fr■ i»5» ¿j" <4i!Aı'-rc; ^^^'ÎJ-^y~X^-. Adı.!-'
^ Jri-^/vU-•j r . c r ¡au'aoV *>-osu-^ j -/■«/J -v.ı. !vn
J*Ji K-tj-t»J U Î M » *-jV-L.-.*y-^#/-V-'jü';Cİİ- >j
Jj •—•>■>''l'r^J-'y_3 j
Islahat ferm anının
dağıtılan sureti

3077
 Konferansta Osmanlı devletinin
duyumu
Abdülmecid devrine, daha doğrusu Tan-
zimata kadar Osmanlı devleti Avrup a poli­
tikasında zam an zam an pek m ü h im bir m u ­
vazene unsuru rolü oynadığı halde, kendi­
sini Avrupa devletleri topluluğunun daima
dışında saymış ve bunların arasında m er:î
olan devletler genel haklarından faydalan­
mayı hiç düşünmemişti. B u devirden itiba­
ren ise, yabancı devletlerle çıkan anlaşmaz­
lıkların halli sırasında Osmanlı hariciye n a ­
zırları kendi iddialarını müdafaa için dev­
letler genel haklarını ileriye sürmeğe başla­
mışlarsa da her defasında b u haklar Osmanlı
devleti için tanınmamıştır. B u d urum ise, en
çok ve daima Rusya’nın işine yaramış, b u
devletin Osmanlı devletinin iç işlerine bile
pervasızca müdahalelerine yol açmıştır. İşte,
Rusya’nın b u sayede Osmanlı devleti üzerin­
de baskı yaparak nüfuz kurmasını, hıristi-
yan tab'ayı himayeye kalkışıp devletin hü ­
kümranlık haklarına tecavüz etmesini kendi
çıkarları için zararlı gören Fransa ve İngil­
tere bu yüzden Paris andlaşmasıyle Osmanlı
devletinin artık Avrupa devletleri toplulu­
ğundan sayılmasını ve devletler genel hak­
larından faydalanmasını temin etmişlerdir,
BÖylece, Osmanlı devleti için b u alanda yeni
bir devir açılıyordu. Üstelik, b u anlaşma ile
imparatorluğun mülkî bütünlüğünün garanti
altına alınması pek m ü h im bir kazanç ve
nazarî de olsa geleceğin bir garantisi idi.
BÖylece, elde edilen yalnız b u iki sonuç, Âli
Paşanın hizmetlerini değerlendirmeye kâfi
gelir.
Paris andlaşmasınuî esasları
Barış müzakereleri bir çok çekişme ve
münakaşalardan sonra neticeye bağlanarak
30 mart 1856 tarihinde Paris andlaşması im ­
zalanmıştır. B u anlaşmanın hükümleri şun­
lardır:
a
im
Paris konferansında Osmanlı ve Rus delegeleri
Soldan: Âlî Pa§a, M ehm ed Cemil Bey, Prens Orlof, Baron Brunof)
3078
A — G enef hükümfer
1 — B u andlaşmanm tasdikinden itiba­
ren Osmanlı devleti, Fransa, İngiltere ve Pi-
yemonte devletleriyle Rusya arasında ebedî
bir barış başlayacaktır.
2 — İki taraf, b u savaşta işgal ettikleri
bütün araziyi boşaltacaklardır.
3 — Rusya, Kars şehri kalesiyle elinde
bulunan diğer yerleri Osmanlı devletine iade
edecektir.
4 — B un a karşılık müttefikler Sivasto­
pol, Balaklava, Kamış, Gözleve, Kerç, Y e n i,
kale ve Kılburun şehir ve limanlarıyle m üt­
tefik askerlerinin elinde bulunan diğer yer­
leri Rusya’ya geri vereceklerdir.
5 ,— Müttefikler, b u savaş sırasında düş­
m a n tarafını tutmuş veya hizmetinde bulun­
m uş olan kendi tab’alarmı affedeceklerdir.
6 — Bütün savaş esirleri karşılıklı ola­
rak serbest bırakılacaklardır.
B — Osmanlı devletinin yeni
hukukî durumu
7 — Fransa, İngiltere, Avusturya, Rusya
ve Piyemonte devletleri, Osmanlı devletinin
Avrupa genel haklarından ve topluluğu m e n ­
faatlerinden hissedar olmaya dahil olduğunu
ilân ve ayrıca b u devletlerden herbiri ayrı
ayrı Osmanlı memleketlerinin tamamiyle is­
tiklâline riayet etmeyi taahhüt ederler. B u
taahhütlerin ifasına da müştereken kefil ola­
caklardır. B u yüzden, b u n u ihlâl edecek bir
durum, genel menfaatlere dokunur bir m e ­
sele olarak kabul edilecektir.
8 — Osmanlı devletiyle b u devletlerden
biri veya bir kaçı arasında bir anlaşmazlık
çıkarsa, kuvvete baş vurulmadan evvel di­
ğerlerinin arabuluculuğu kabul olunacaktır.
C — Hıristiyan tab’a
9 — Osmanlı hükümdarı, tab’asının saa- **
deti için din ve milliyet ayırmamakla bera-
şpv**
M
3079

A b d ü im e c id 'in bir resmi
ber, hıristiyan tab’a hak kındaki iyi niyetle­
rini teyid eden bir ferman ihsan etmiş ol­
duğundan ve b u husustaki düşüncelerinin
yeni bir delilini ortaya koym ak istediğinden
kendi müstakil iradesiyle sadır olmuş bulu­
nan bu fermanı, andlaşmaya katılan devlet­
lere tebliğ etmeyi uygun bulmuştur. B u dev­
letler de, bu fermanın kadrini teyid ederler.
Lâkin bununla beraber şurası da m uh akka k­
tır ki tebliğ ne hükümdarın kendi tab’a -
siyle olan muamelelerine, ne de devletin
işlerine tek tek veya toplu olarak karışma-
A b d ü î m e c i d 'm Eyübsultanı ziyareti
3080
m a k ve salâhiyetini b u devletlere verm em ek­
tedir.
Ç — Boğazlar
10 —• Akdeniz ve Karadeniz Boğazları­
nın kapalı tutulmasını tazam m un eden 13
temmuz 1841 Londra anlaşması yürürlükte
kalacaktır.
D K ara den izin tarafsızlığı
11 — Karadeniz tarafsız olacak ve her
milletin ticaret gemilerine açık bulundurula­
caktır. B u denizin suları ve limanları b u an ­
laşmanın ondört ve ondokuzuncu m addele­
rinde belirtilen istisnalar dışında, bu denize
sahili olan ve olmayan bütün devletlerin
savaş gemilerine daimî ve kesin olarak k a ­
palı bulunacaktır.
12 —• Karadeniz liman ve sularında ti­
caret serbest ve her engelden uzak buluna­
cak, sağlık, polis ve güm rük memurlarından
başka hiç bir şeye tâbi .olmıyacaktır. O s ­
manlI devleti ve Rusya bütün milletlerin
faydalanması ve ticaret ve gemi seyrinin
emniyeti için b u denizin kıyılarındaki liman­
larda devlet hakları kaidelerine göre kon­
soloslar bulundurulmasını kabul edecek­
lerdir.
13 — B u deniz kıyılarında Osmanlı dev­
letiyle Rusya hiç bir savaş tersanesi kurmi-
yacaklar ve mevcut olanları devam ettirmi-
yeceklerdir.
14 — ■Osmanlı devleti ile Rusya’nın Ka-
radenizde kıyı hizmetlerine lâzım olacak k a ­
dar bulundurulacak olan hafif gemilerin sayı
ve kuvvetini tayin için yaptıkları anlaşma,
bu andlaşmaya eklenecek ve bun un bir par­
çası kuvvet ve h ükm ünde olacaktır.
E — Tuna nehrinin serbestliği
15 ‘— Birkaç devletin topraklarını ayı­
ran veya içlerinden geçen nehirlerde gemi
işletilmesi usulü Viyana kongresinde karar­
laştırılmış olduğundan bu usul T u n a nehri
ve Boğazlar için de tatbik edilecektir. And-
laşmayı imzalayan devletler b u hali, A vrup a
devletleri haklarından saydıkları için kefa­
letleri altına aldıklarını ilân ederler. T u n a
nehrinde gemi işletilmesi aşağıdaki m a dd e­
lerde geçen şartlar dışında tahdid edilemi-
yeçektir. B u n u n için b u nehirde gezen ge­
milerden ve taşıdıkları mallardan hiç bir, rü­
sum ve vergi alınmayacaktır. B u nehrin bir­
birinden ayırdığı veya içinden geçtiği m e m ­
leketlerin emniyeti için kurulmuş sağlık ve
polis nizamları, gemilerin seyrini m ü m k ü n
olduğu kadar kolaylaştıracak şekilde tertip
ve tanzim olunacaktır. B u n u n dışında gemi-
ierin serbestçe seyrine hiç bir engel konmı-
yacaktır.
16 — B u hususlara nezaret've T u n a bo­
ğazlarının temizlenmesini temin için Osmanlı
devleti, Fransa, İngiltere. Avusturya, Prusya,
Rusya ve Piyemonte devletleri üyelerinden
mürekkep bir komisyon kurulacaktır. B u M
komisyonun masraflarını, karşılamak için %
hangi millete mensup olursa olsun bu nehir­
den faydalanan her gemiden belli ve eşit bir
rüsum alınacaktır.
17 — Ayrıca, Osmanlı devleti Avustur­
ya, Bavyera, Vürtemberg. devletlerinin tayin
U f
edecekleri birer memurla Eflak, Boğdan ve
Sırbistan Beğliklerine mensup, nasb ve ta­
yinleri Osmanlı devletine ait birer komiser­
den mürekkep olmak üzere daimî bir komis­
yon kurulacaktır. B u komisyonun vazifeleri
şunlardır:
a — Nehirde seyrüsefer ve polis nizam ­
larını düzenlemek.
b — Viyana kongresinde kararlaştırılan
usulün T un a nehrinde tatbikine engel olan
hususları bertaraf etmek.
c — Bütün nehir boyunca yapılması ge­
rekli işleri emretmek ve yaptırmak.
ç — Milletlerarası T u n a nehri komisyo­
n unun müddeti sena erince onun görevlerini
üzerine almak.
18 — Birinci komisyon bütün işlerini,
ikinci yani T u n a ’da kıyısı bulunan devlet ve
beğlikler mümessillerinden mürekkep olan
komisyon ilk iki vazifesini iki yıl içinde ta­
mamlayacaklardır.
Abdülmecid’in diğer bir portresi
19 — B u nizamların yürümesini temin
için andlaşmaya dahil devletler T un a ağızla­
rında ikişer hafif gemi bulundurabilecek­ üzerinde ayrı bir him aye kurm a veya b u n ­
ların iç işlerine karışma hakkı olmıyacaktır.
lerdir.
23 — Osmanlı devleti b u beyliklerin k e n ­
di idarelerinde, iç işlerinde, dinlerinde, tica-
F — Besarabya yönü hududu
caretlerinde, gemi işletmeciliğinde tamamen
20 — Besarabya hududunun Karadeniz serbest bulunmalarını taahhüt eder. Bu
kıyısından Prut nehri üzerindeki Kanamori memleketlerde gerekli millî ve id.arî ıslahatı
mevkiine kadar olan kısmında Osmanlı dev­ y ap m ak üzere kararlaştırılacak usule uyula­
leti lehinde tafsilâtı yazılı düzeltme yapıla­ rak bir komisyon toplanıp çalışma sonuçla­
caktır. rını Bükreş’deki devlet komiseri vasıtasıyle
Babıâliye arzedecektir.
21 — Rusya tarafından terkolunacak bu
24 — Osmanlı hükümdarı her iki bey-
arazi, Osmanlı devletinin uyrukluğunda ol­
likde, her sınıf halkın hakikî menfaatlerini
m ak üzere Boğdan’a eklenecektir. Burada
doğru olarak arz ve beyan edecek kudret ve
yaşayanlar Memleketeyn halkının hak ve im ­
tiyazlarından faydalanacaklar ve isterlerse kabiliyette birer hususî. divan kurulacağını
vaad eder.
üç yıl içinde mallarını serbestçe satıp başka
yerlere göç edebileceklerdir. 25 — B u divanların mütalâaları komis
yon tarafından gözden geçirilerek kendi m ü ­
G — Memleketeyn meseiesi talâalarını da ekleyip Paris’de M ükâlem e
Meclisine sunacak ve burada incelenip a n d ­
22 — Eflak ve Boğdan beylikleri Osmanlı laşmaya dahil devletler tarafından bir m u ­
devletinin uyrukluğunda ve andlaşmayı im ­ kavele ile tekid olunacaktır,
zalayan devletlerin garantisi altında buluna­ 26 — B u beğlikler iç emniyetlerini ve
rak sahip oldukları imtiyaz ve muafiyetler­ sınırlarını korum ak için askerî kuvvet ter­
den istifade etmeye devam edeceklerdir. G a ­ tip edeceklerdir. Yabancı saldırışlara karşı
ranti veren devletlerden hiç birinin bunlar koym ak için Osmanlı devletiyle birlikte bu

3081
iki memleketin alacakları savunm a tedbirle­
rine kimse karışmayacaktır.
27 — M em leketeyn’de bir iç huzursuzlukhim netice ise, Rusya tarafından bozulm ak
zuhur ederse veya iç düzen bozulursa, ge­
rekli tedbirleri Osmanlı devleti, andlaşmaya
katılan devletlerle görüştükten sonra tatbik
edecektir. B u n d a n evvel silâhlı bir m ü d a h a ­ bazı menfaatler sağladığı gibi, bazı zararlar
lede bulunmayacaktır.
H — S ;r p beŞii$i
2S — Sırp beğliği de b u n d a n sonra a nd ­
laşmaya katılan devletlerin garantisi altında
bulunacak, ha k ve muafiyetlerini tayin
eden fermanlara göre Osmanlı devletine
tâbi olacaktır. E u beğlik de iç işlerinde,
mezhebi meselelerde, kendi kanunlarında, ti­
caret ve gemi işletmeciliğinde serbest ola­
caktır.
29 — Osmanlı devleti b u memlekette as­
ker. bulundurm ak hakkını m uhafaza edecek­
tir. A ndlaşm aya dahil devletler, b u beğlik
ile Babıâli arasında hiç bir meselede arabu­
luculuğa kalkışmayacaklardır.
! — A nado lu yönü hududu
30 — B u h u d u d savaştan evvelki hali
esas olmak üzere iki tarafın ve buralarda
yaşayan halkın menfaatleri gözetilerek m e v ­
cut anlaşmazlıkların giderilmesi maksadıyle
yeniden tesbit ve gerektiğinde tashih oluna­
caktır. B u n u n için iki Osmanlı, iki Rus, bir
Fransız ve bir İngiliz delegesinden m ü rek­
kep karm a bir komisyon kurulacak ve and-
laşm anm tasdik ve mübadelesinden sonra.
sekiz ay içinde işini bitirecektir.
i — M ü teferrik h ü k ü m l e r
32 — Savaştan evvel savaşan devletler
arasında bulunan andlaşmalar ve sözleşme­
ler yenileninceye veya yenileri hazırlanınca­
ya kadar ithalât ve ihracat her tarafta y ü ­
rürlükte olan usul ve kaidelere göre yapıla­
caktır. Karşılıklı işler için en fazla m üsaade­
ye m azhar devlet muamelesi carî olacaktır.
33 — Osmanlı devleti, Fransa ve İngil­
tere ile Rusya arasında A lan d adalarına dair
yapılan anlaşma, b u andlaşm anm bir par­
çası kuvvet ve h ü k m ü n d e . olacaktır.
34 — B u andlaşm anm tasdik olunmuş
nüshaları en çok dört hafta içinde Paris’de
mübadele olunacaktır (M a h m u d M e s ’ud:
Mecmua-i M uahedat, C : 4, S: 242),
Paris and [aşmasının muhtelif devle-
lere göre durumu, Rusya’nın görüşü
ve İngiltere
Kırım savaşma katılan devletlerden y e­
3082
nen ve yenilenler, b ü yü k insan ve servet
kaybına uğramışlardır. Elde edilen en m ü ­
istenen milletlerarası m uvazenenin tekrar
kurulmasıdır. B u n u , Paris andlaşması sağ­
lamıştır. B u andlaşma, Osmanlı devletine
da vermiştir. Sağladığı menfaatlerin başında
Rusya’dan gelecek olan tehlikelerin bir m ü d ­
det için de olsa, ortadan kalkmasıdır. B u n ­
dan m aada, Osmanlı devleti devletler genel
haklarından faydalanm ak avantajını kazan­
mış, A v r u p a devletleri topluluğuna eşit h a k ­
larla kabul edilmiş, mülkî bütünlüğü garanti
altına alınmıştı. Lâkin, A v r u p a devletleri b u
prensiplere kendi aralarında bile riayet et­
miyorlardı. B u yüzden, Osmanlı devletinin
varlığını sağlar gibi görünen b u hükümler,
kâğıt üzerinde kalm ağa m a h k û m bulunuyor­
lardı. Nitekim daha sonraları Rusya, Fransa
ve hattâ İngiltere za m an zam an b u andlaş­
m a hiç m evcut değilmiş, gibi hareket etm ek­
ten çekinmemişlerdir (Enver Ziya Karal;
Osmanlı Tarihi, C : 5, S: 252).
B u n a karşılık, Eflak, B oğdan ve Sırbis­
tan’ın imtiyazları genişletilmiş, durumları
milletlerarası garanti altına konulmuş, im p a ­
ratorluğa yalnız resmen bağlı bir hale geti­
rilmişlerdi. Hıristiyan tab’aya tanınan h a k ­
lar, yalnız R usya’ya karşı değil, lâkin b u se­
fer andlaşmayı imzalayan bütün devletlere
karşı taahhüd altına alınmış bulunuyordu.
Hüküm d arın ıslahat vaadeden fermanındaki
esasların anlaşmaya alınması b u n a dahil
devletlerin andlaşm anm açık hükümlerine
rağmen ileride Osm anlı devleti üzerinde b u
vasıta ile baskı yapmalarına yol açmıştır.
Bunlar, b u ıslahatın daim a kendi görüşleri­
ne, daha doğrusu menfaatlerine uyg un şekil­
de yürütülmesini istemişler ve devleti buna
zorlayarak, hattâ b u n u n kendi uzmanlarının
nezaretinde tatbikini temin ederek h ü k ü m ­
ranlık haklarına tecavüzde bulunmuşlardır.
Karadenizin tarafsız hale konulmasında ise,
b u savaşı kaybetmiş olan R u sya’ya kabul et­
tirilen durum , b u savaşın galiplerinden olan
Osmanlı devletine de kabul ettirilmek sure­
tiyle b ü y ü k bir haksızlık yapılmıştır. Neti­
cede b u andlaşma Osmanlı devleti için bir
gelecek garantisi yerine, yeni ihtilâfların
kaynağı olmuş ve b u yüzden b u devlet için
pek uzun bir barış devri temin edememiştir.
Esasen o günkü şartlarla ve İngiltere ile
Piyemonte’den m a ad a kongreye katılan b ü ­
tün devletlerin Osmanlı imparatorluğuna .
karşı R u sya ’yı tutmaları karşısında Osmanlı
devleti iç in . b u n d a n fazlasını elde etmeğe
im kân yoktu.
İngiltere’ye gelince, b u savaşa katılmak­
tan maksadı sadece R usya’nın D o ğ u A kdenize
inip Hindistan yolunu tehdit etmesine engel
 Bu devire ait bazı yapılar
(ilave :
B u devirde birtakım bina ve abide-
lerin tamir, ikmal edildiği veya sıktırı­
lıp yeniden inşa edildiği, hattâ mev-
cutlarma yenilerinin katıldığı görülür.
Bunlar arasında Hırka-i Şerif cami’i
başlıcalarmdandır. Peygamberimiz (S.
S J hazretlerinin Veyselkarani’ye ver-
dikleri bir hırkalarını Veysı Efendi
adında bir zat İstanbul’a getirmiş ve
konağının bahçesinde kubbeli bir bina
yaptırarak burada halka ziyaret ettir-
m eğe başlamıştı. B u bina, 1847 yılın-
da devlet tarafından tamir ettirildi.
1850 yılında Abdülm ecid b u binayı
cam i’ye çevirtti.
Cami, yüz yıl evvelki mimarimizi
göstermesi bakımından m ühim dir. Üç
b ü yü k avlu kapısı vardır. Sağdaki kapı-
n m üzerinde Abdülm ecid’in tuğrası
bulunmaktadır. Tuğrada hicrî 1267 ta-
rihi okunmaktadır.
K apıdan girilince, dik dörtken bir
kemer ve sağa sola açılan iki kapı göze
çarpar. İkinci ve geniş bir kapı ma.be-
din içine açılır. C am i bir kubbelidir.
K u b b en in kasnağında sekiz pencere
vardır.
Sekiz köşeli bir plân esasına göre
inşa edilmiş olan camiin dış taraflarını
camekânlı iki tabaka sarar. Mihrabın
ö nünde Hırkai şerifi m u h a fa za eden
tek kubbeli ayrı bir daire mevcuttur
ki bu, camiin mimarisine seçkin bir
özellik vermektedir. Cam iin yan taraf-
lara açılmış iki kapısı daha mevcuttur.
B u kapılardan m abedin H ün kâr mah-
felinin ve törenlere iştirak eden sultan­
lara ait yerlerin b ulun d uğu kata çıkı­
lır.; B u iki yer, birer loca halinde h a ­
fifçe çıkıntılıdır. Sağdaki hünkârlara,
soldaki sultanlara mahsustur.
Camiin en kıymetli eserleri minbe-
ri, mihrabı ve vaiz kürsüsüdür. Bunlar
mermer ve kırmızı somakiden yapılmış­
tır. Minberin ^korkuluğu som. beyaz
mermerdendir. Üstüne kırmızı somaki-
den büyük yapraklar oturtulmuştur.
M ihrab stalaktitlerle süslüdür. Vaiz
kürsüsü ise beyaz bir çiçek halindeki
mermer göbeğine kırmızı somakiden bir
taç gibi oturtulmuştur.
Camiin minareleri, u m u m î görünü­
şü ile bilhassa fevkalâde tenasüp ha-
linde, ince, narin ve geniş şerefeli olup
iki tanedir. O za m an d an beri cami ve
bulunduğu semt, Hırka-i Şerif adını al­
mıştır.
Yine b u devrin dinî eserlerinden
biri, Abdülm ecid’in annesi Bezmiâlem
valide sultan tarafından 1853 yılında,
Dolmabahçe d e saat kulesinin yanında
177)
]
Sipahi ağası M e h m e d E m in A ğa’m n se­
j bil ve çeşmesinin karşısında deniz ke­
| narında yaptırılmağa başlanmış olan
i cami, duvarları yükseldiği sırada valide
j sultan vefat ettiğinden Abdülm ecid ta
! rafından tamamlanmıştır. B u n a rağ­
j m e n cam i sahibinin a;dı ile değil, bu­
i lunduğu yerin adı ile Dolm abahçe camii
i diye anılır.
I Camiin dört avlu kapısı vardır. Sa­
I
at kulesi tarafına açılan kapısının üs­
tünde şair Z iverin tarih kitabesi b u ­
; lunmaktadır.
i
B u kitabe hattat Ali H ay lar Efen­
di tarafından yazılmıştır. Kitabenin
üzerinde hicrî 1270 tarihli bir tuğra
|
vardır. Kapının köşe tarafında büyük
itina ile yapılmış mermer bir sebil mev­
|
cuttur.
. M ab ed bir kubbelidir. Kıble cep­
|
hesinde beş, öbür cephelerde altışar
j
penceresi vardır. Ayrıca üç tarafının
j
üstlerinde tavus kuyruğu şeklinde açıl­
mış üçer parça pencere görülür. B u n ­
lar Cihangir camiinin pencerelerini an­
dırmaktadır. H ü n k â r mahfeli, sağ ta­
raftadır. B u n u n dört sütunlu kapısı,
deniz tarafına doğru açılır.
Cam iin m ihrap ve minberi kırmızı
somaki ve mermerdendir. Sağında ve
i
solunda ikişer şerefeli iki ince minaresi
.!
vardır. Şerefelerin altı geometrik şekil­
j
ler ve yapraklarla süslüdür.
!
B ü t ü n hususiyeti deniz kenarına
inşa edilmiş olmasından ve korent sü­
tunlarını andıracak narinlikteki iki mi
naresinden ibarettir. Hiç bir mimarî
değeri yoktur.
Dolmabahçe, Bezm iâlem valide
sultan camii K a r a Ba-lî bahçesi denilen
j
yerde bina edilmiştir. Avizesi Kraliçe
i
Viktorya’n m hediyesidir. 1948 yılında
ön duvarı yıktırılıp geriye alındığından
dış görünüşü itibariyle değişikliğe uğ­
I
ramış, m uh teşem avlu kapısı, K ara Ba-
lî türbesi ve haziredeki K ara Ba-lî us­
talarının mezarları kaldırılmış, muvak-
kithanenin yeri değiştirilmiştir. Cami
bir m üd det Deniz m üzesi olarak da
kullanılmıştır. Ort-aköyde deniz kena­
rında iskele yakınındaki harab camiyi
J
; de Abdülm ecid yaptırıp b u g ü n mevcut
olanını yeniden inşa ettirmiştir. B u n ­
lardan başka Çırağan sarayının karşı­
sındaki ve Teşvikiye camileri de onun
devrinin eserleridir.
|
★
j Devrin en m ü h im ve büyük inşaa­
j tından biri b u g ü n m evcut olan Dolma-
3083
 İte ise jss

US
m D o l m a b a h ç e cam ii
İ M -,

Ortaköy camii ve Fer’iye sarayları

B u sa yfada görülen cam iler v e köşk A b d ü î m e c id

d evrin de yapılmışlardır

To p ka p ı sarayının M arm araya bakan kısmındaki Mecidiye k öşk ü’n ü n dıştan ve içten g ö rünüşü

3084
 bahçe sarayıdır. Evvelce on yedinci yüz
yıl başlarında b u sahada İkinci Selim’-
in bahçesinde havu zu da bulun an köş­
k ünden başka bir yapı yoktu. Kara-
Balî (K ara Abalı M e h m e d Ba ba ) n m
bahçesi (Dolm abahçe camiinin yeri) ile
Beşiktaş arasındaki körfez Birinci Ah-
m e d ’in emriyle sadrıâzâm N asuh Paşa
tarafından K ap tan ı derya Halil Paşa
vasıtasiyle binlerle amele kullanılarak
civarındaki tepenin taş ve toprağı de-,
nize atılmak suretiyle dolduruldu. Ha-
dikatü.t cevamide b u ameliye şöyle n ak­
ledilir: “ Dolm abahçe denmekle meşhur
m ahal 1023 recebi şerifinde (1614) Su l­
tan A h m e d Han-ı evvel hazretlerinin
emri hümayunları üzerine doldurul­
muştur. Sebebi b u veçhile mervidir ki
beher sene donanma, çıktıkd a Kaptan-
paşalar ol m ahalde birkaç gün ikamet
ettikleri ve alelhusus ziyafeti Tesmiye­
lerini orada icra eylemiş oldukları ci­
hetle b u körfezin dolması, m ünasip gö­
rülerek dört defa kapdan ve iki defa
sahibi m ü h ü r olan Halil Paşa defa-i sa­
niye kaptanlığında tecemmu-ı amele
ile körfezi kurbinde olan dağı bahre ıl­
ka ve Beşiktaş ile K ara Balı bahçeleri
mabeyni doldurulup hadaik-i sultaniye-
den kılındı” .
B u suretle denizden kazanılan ve.
Dolm abahçe denilen sahada Birinci A h ­
m ed devrinden itibaren birçok h ü k ü m ­
darlar köşkler yaptırmaya başladılar.
İlk esaslı inşaat ise Dörd ün cü M eh m ed
zam anında olmuştur. Yapı bir yıl sür­
m ü ş ve 1680 yılında tamamlanmıştır.
Lâkin burası zam anla metrûk hale ge­
lerek harap oldu. Nihayet 1715 yılında
dam ad İbrahim Paşa tarafından tamir
ettirildi. Birinci M a h m u d 1741 tarihin­
de iki kasır d a h a yaptırdı. Üçüncü O s­
m a n küçük bir kısım kattı.
1755 yangınında çoğu ahşap olan
bü tün binalar yandı. Üçüncü Mustafa
devrinde kârgir kısımları tamir gördü.
Birinci A bdülham id birçok köşkler ilâ­
ve etti. Ü çüncü Selim m eşhur m im ar
Melling’e bir köşk inşa ettirdi.
ikinci M a h m u d Topkapı Sarayını
sevmez, pek kasvetli bulur, burada
oturmak istemezdi. B u yüzden 1809 yı­
lında Beşiktaş sarayını tamir ettirmiş
ve orada ikamete başlamıştı. Burası ve
deniz kenarında kalın surlarla çevrili,
ekserisi t am a m en ahşap olan binalar,
kasırlar ve köşklerden ibaretti.
Nihayet Abdülmecid, kendi devrine
kadar gelen b ü tü n bina ve kasırları
yıktırarak 1853 yılında Balyan Karabet
kalfaya Am pir tarzında b u g ü n k ü m u h ­
teşem sarayı yaptırdı. B u saray, orta
yerinde yüksek bir bina ile b u n a biri
sağdan, öbürü soldan iki üstü kapalı
dehlizle bağlı diğer iki binadan m ü ­
rekkeptir. Asıl saray m abeyn ile h ü n ­
kâr daireleri, büyük m uayede salonu,
valde sultan, kadın efendiler ve şehza-
—>
; deler dairelerini ihtiva ediyordu. Ö n ü n e ■
j altı yüz metre uzun luğ u nd a büyük bir ı
j rıhtım yapılmıştı; Fransa ve İtalyadan 1
j I . getirtilen san’atkârlara yaptırılan iç \
j ( tezyinatı fevkalâde itinalı, m ükem m el
\ ve muhteşemdi. Abdülmecid, bütün
j j saltanatı boyunca h e m e n daimî olarak ]
| ! burada oturmuştur. I
j Tophanede halen m evcud ve “ Harp
j M alûlü Gaziler Y u r d u ” b ulun an ve za­
m anımıza kadar önemli pek çeşitli I
olayların geçtiği Tophane-kasrı da |
1265 (1849) yılında b u padişah tarafın- !
dan inşa ettirilmiştir. j
Yine Abdülmecid tarafından yaptı­
rılan ve 1850 senesinde tam am lanan b u |
çeşit ufak yapılardan’biri K ü ç ü ksu kas- j
rıdır.
Evvelce aynı yerde, ilk defa Birin­
ci M a h m u d ’u n 1751 senesinde tam am ­
lanan, tam am en ahşaptan ve eli böğ*
ründelerle ikinci katı denize taşkın bir
sahil sarayı vardı. 1792 senesinde Üçün­
cü Selim tarafından tamir ettirilen bu
sahilsaray tam am en yıktırılmış ve ka­
zanılan sahasına Abdülm ecid’in zam a­
nımıza kadar gelen b u g ü n k ü kasrı bina
ettirilmiştir. Kasır zem in kat üzerinde j
iki kattan ibarettir. Her katında ortada
büyük bir salon ve b u salona kapıları
olan- dört odası vardır. Dış görünüşü
itibariyle B o zu k ampir karakterinde j
olan kasrın içi de devrinin stilinde ;
yağlı boya ile yapılmış barok - ampir
sitili dekorasyonludur. Mimarı Balyan
ailesinden Nikogos kalfadır.
Diğer taraftan, bir mesire mahalli .
olan ve on sekizinci yüzyıldan itibaren j
Osmanlı hükümdarlarının ok ve tüfenk j
atma gibi spor hareketleri için sık sık i
gittikleri bir tenezzühgâh olarak rağ- ]
bet kazanan Ihlam ur’daki ahşap köşk j
de sultan Abdülm ecid zam anında yık- ı
tırılarak yerine ampir tarzındaki şimdi­
ki kasır inşa ettirilmiştir (1855). M im a ­
rı Balyan ailesinden Nikogos kalfadır.
K öşkü n civarında ok ve tüfenk atışla­
rına ait nişan taşları imparatorluk dev­
rinin bir hatırası olarak durmaktadır.
★
Teşvikiye semtinin yollarını açtı- j
ran Abdülmecid, bu hayrının hatırası |
olarak üzerlerinde (Eseri âvâtıfı Meci- j
diyye Mahalle-i cedide-i Teşvikiyye) ya- j
zılı sütunlar diktirmiş tir (Bunlar hâlen J
Nişantaşı dört yol ağzında köşebaşmda j
ve karakolun yanındadırlar).
Sultan Mecid bunlardan maada, i
Ihlamur’daki sütun vari mermer ve Hay­
darpaşa hastane civarında tek yüzlü
çeşmeyi, Üsküdarda Selimiye kışlası
karşısında bü yü k m eydan çeşmesini,
Yeşilköy m eydan çeşmesini ve Fatih !
Atpazarındaki m eydan çeşmesini de in­
şa ettirmiştir (Metrûk ve bakımsız biı
durum da ve suları kesilmiş olan bu
çeşmelerin sonuncusu yıkılıp ortadan
kalkmıştır).
 Tophane kasrı

Küçüksu kasrı

Solda resimleri görülen kasırlar ve

A b d ü i m e c i d dev rinde yapıim ıslardır*,
rıdaki B e y k o z kasrı, yine bu devirde .tu ş u
valisi M e h m e d Ali tarafından başlanıp oğul­
ları z a m a n ı n d a t a m a m la n a r a k A b d ü l m e c i d ’e
h ediy e edilmiştir.)

v e köprü
nde yapılmışlardır.

Galata köprüsü

Bezmiâlem valide sultan hayır sa­

hiplerine Örnek olmak üzere Guraba
(garibler) ve fıkaraya mahsus Yenibah-
çede Nakkaş Paşa arsasında bir has-
tahane yaptırmıştır (1845- 46). Y en i
Galata köprüsü de b u tarihlerde hiz­
mete girmiştir.

Birliyografya : Halil E them Eldem:

Camilerimiz. E . M am boury: İstanbul
Touristique. I. Hilm i Tanışık: İstanbul
çeşmeleri. Sem avi Eyice: Istanbul (P e ­
tit guide a travers les m onuments B y ­
zantines et Turcs). Âbideler (Yedigün
neşriyatından). Hüseyin Ayvansarayî
Hadikatül-cevami c: II.
— -------------------------- - İhlamur kasrı

3086
 olmaktı. Karadenizin tarafsızlığını temin edip şartlardan kurtulma fırsatı, bu devlet içirl
buradaki Rus deniz gücünü ve b u n un dayan­ doğmuş olacaktı.
dığı tersanelerle askerî tesislerini ortadan
Bütün bunları sezen İngiltere, durum u
kaldıran Paris barış andlaşması bu yüzden
onun için tatminkâr olmuştur. Böylece, A k ­ biraz daha sağlama bağlamak için Paris and-
deniz ticaretini ve sömürge yolunu emniyet laşmasının yedinci maddesinin Osmanlı dev­
altına almış oluyordu. B u netice, benzer se­ letine temin ettiği hakları m üdafaa maksadı
beplerden dolayı Fransa’yı da b u bakımdan ile Fransa ve Avusturya ile birlikte 15 nisan
tatmin etmişti. R usya’nın ne zamandır sıcak 1856 tarihinde Paris’de üç maddelik ayrı bir
denizlere çıkmak istediğini biliyor, hattâ anlaşma imzalandı. B u n a göre, b u hakların
M ü ba rek M akam lar meselesini b u politika­ diğer bir devlet tarafından ihlâli savaş se­
sını yürütmek için sadece bir paravan ola­ bebi sayılacak ve üç devlet kara ve deniz
rak kullandığını seziyordu. Piyemonte’nin kuvvetleriyle mütecavize karşı harekete ge­
kazancı ise, Avusturya’nın protestosuna rağ­ çeceklerdi (G . Noradounghian: R .A .İ .E .O C :
m en İtalya Birliği fikrini b u kongre baha­ III, S: 88 ).
nesiyle savunmuş, yaymış ve
büyük devletler üyelerine dâva­
sını izah edebilmiş olması idi.
Rusya Sivastopol’ün tahribi,
Karadenizdeki tersanelerinin
kaybı karşılığında b u savaşta
kara kuvvetlerini m uhafaza et­
miş ve üstelik dört devlete iki
yıl dayanacak durum da bulun­
duğunu ortaya koymuştu. Paris
andlaşmasmı, ilk fırsatta yırt­
m a k niyetiyle imzalamıştı. Ç ü n ­
kü, daha evvel Osmanlı im pa­
ratorluğu ile yapmış olduğu
andlaşmalarm kendisine sağla­
dığı menfaatlerden Karadeniz-
de temin etmiş olduğu avantaj­
lardan ve b un u n istikbal için
vaad ettiklerinden vazgeçmek,
Eflak, Boğdan ve Sırbistan’a
tanınan devletlerarası garantile­
rin kendisinin Balkanlara yayıl­
masına engel olmasını sürekli
şekilde kabul etmek onun sonu­
na kadar baş eğeceği şartlar de­
ğildi. Bununla beraber, Osmanlı
imparatorluğu üzerinde besledi­
ği emellerden şimdilik' vazgeç­
m e k zorunda kaldı. Rusya, 1856
barışının devamının, ancak bu
barışın imzalandığı tarihte A v ­
rupa’da mevcut siyasî şartların
devamına bağlı bulunduğunu
biliyordu. B u şartlar ise, değiş­
meğe m a h k û m du . Fransa, R u s ­
ya ’dan sonra Avusturya’nın da
ezilmesine taraftardı. A lm an y a
ve İtalya, millî birliklerini k u r­
m aya namzettiler. Prusya, F r a n ­
sa tehlikesini bertaraf etme fır­
satını arıyordu. Bütün bunlar,
A v ru p a ’da kurulmuş olan siyasî
dengenin bozulmaya m ahkûm
olduğunu anlatıyordu. O zaman, D o lm a b a h ç e sarayı
b u dengeye dayanan Paris and- Yu k a rık i resimlerde dıştan v e içten görülen bu saray da
laşm asm m Rusya’ya yüklediği A b d ü l m e c id tarafından yaptırılmıştır

3087
 Barış şenlikleri, Paris elçiliğindeki
ziyafet ve balo
Paris andlaşmasımn imzalanması İstan­
bul’da b üyük törenlerle kutlandı. T o p atışları
ve donanmalar yapıldı (30 mart 1856). D e v ­
let vükelâsı Padişahı tebrik için huzura k a ­
bul edildiler.
Anadolu ordusunu ıslaha m e m u r edilen
İngiliz Generali Vilyam s’a vezaret rütbesi
verildi.
Diğer taraftan 1 nisan Perşem be günü
akşamı Paris’deki Osmanlı sefarethanesinde
de büyük bir balo tertip olundu.
G sıralarda sefarethanede bir h ü k ü m ­
darı ağırlayacak eşya yoktu. B u n u gören Âli
Paşa, Babıâliye müracaat etmiş, gümüş, bil-
lûr, porselen' takımları ile h adem e elbiseleri
getirtmiş, ayrıca tahsisattan da yüzelli bin
frank fazla sarfına mezuniyet almıştı.
B u baloya Üçüncü Napoléon b ü y ü k üni­
formasını giyerek saltanat arabası ile geldi.
Bir b u ç uk saat kadar sefarethanede kaldı.
K on gre birinci Osm anlı m urahhası Sadrı-
âzam  li Paşa ile sefir M e h m e d Cem il Beye
zât-ı şahane h a k k m da k i dostane niyetlerini
izhar etti.
Paris’deki b u balo hakika­
ten m uvaffak olmuş, bizzat im ­
paratorun dahi takdirini kazan­
mıştır. Fakat gerek Sultan Ab-
dülmecid’in İstanbul’daki baloya
gidişi, gerek  li Paşanın Paris’­
teki gayreti, politika sahasında
bir netice vermemiş, Fransızla­
rın konferanstaki tutumları de­
ğişmemişti.

Barıştan sonra Ali Paşaya

yöneltilen tenkidler ve ri­
vayetler, sadarette ve hâ­
riciyede tebeddülat

iB fş /m m 'im m m Paris barışı imzalanıp- kon­

ferans sona erdikten bir m ü d ­
det sonra İstanbul’da konferans­
Barışın imzas! m ü n aseb etiy le İstanbul’d a İngiltere taki tutum undan dolayı Â li P a ­
elçisinin verdiği balo şa şiddetli tenkidlere hedef ol­
m a y a ve Sadaretten uzaklaştı­
rılmasını temin için çeşitli riva­
yetler ileri sürülmeye başlandı.
Meselâ; İngiltere, R u s işgalinde
bulunan K afkasya’nın kurtarıla­
rak müstakil veya m uhtar bir
idareye kavuşturulmasını istedi- **
gi halde, Âli Paşanın b u mesele
üzerinde durmayıp Çürüksu ta­
rafında basit bir sınır tashihi is­
temekle iktifa ettiğini Re'şid

p ili
Paşa taraftarları ileri sürmüş­
tür (Cevdet Paşa; M aruzat).
Y in e Ziya Paşanın iddia­
sına göre, barış görüşmeleri sı­
rasında hıristiyan tab’aya eşit
haklar verilmesinin resmî bir
taahhüd haline getirilmesi,
M em leketeyn meselesinin bu
bölge h a l k m m reyine göre halli,
K aradağ statükosunun m uh afa ­
zası n ev ’inden devletin istiklâli
A y n ı m ü nasebetle O sm a n lı devleti Paris elçiliğinde ve hükümranlık haklarına ay­
verilen balo kırı bazı esasların kararlaştırıl-

3088
 inââı üzerine, kongre tutanağını gören İngil­ iki beğliğin birleşmesine taraftar bulunan
tere Başbakanı Lo rd Palmerston, İngiliz de­ namzetlerin seçilmesine Babıâlinin engel ol­
legesi Lo rd K larandon’a (Clarandon) büyük d uğ u n u ve b u maksatla Boğdan’daki seçime
bir hayretle: fesat karıştırdığını ileri sürüp b u n u n iptalini
istedi. Msutafa Reşid Paşanın b u iddiayı
«Siz konferansta Osmanlı devletine hiç
reddetmesi üzerine Fransa elçisi Tuverel d u ­
yardımda bulunmamışsınız» demiş ve ondan:
r u m u protesto edip İstanbul’u terkedeceğini
«Bir kimseye yardım, o nun istek ve isti­
bildirdi. Rusya, Prusya ve Piyemonte elçi­
dadına göre olur, şu sizin beğenmediğiniz
leri de onu destekleyince, Abdülm ecid,
bazı maddeleri, Osmanlı devletinin delege­
sadrıâzamını feda zorunda kaldı (Ali F uad:
leri bizzat tesbit ettiği için artık başkasına
Rical-i mühimme-i siyasiye, S: 38). Mustafa
söz düşer m i? Bir Türkten ziyade T ü r k ola­
Reşid Paşa azledildi ve geçen sadaretlerinde
m a m » cevabını almıştır (Ziya Paşa: Zafer-
hiç bir işe yaramadığı anlaşıldığı halde bu
n am e şerhi, S: 77). Lâkin, bütün bunlarm
m a k a m a Mustafa Nailî Paşa üçüncü defa
Âlî Paşa aleyhine açılan ka m panyaya esas olarak getirildi (6 ağustos 1857). Hariciye
olm ak üzere ortaya atılmış olmaları çok Nazırlığı, Âli Paşaya verildi.. Böylece,. H a r i­
m ü m k ü n dü r; . Hâdiselerin incelenmesinden,
ciye Nazırlığına Fransız politikasına eğilimli
kongrenin havasına göre Ruslara daha ağır
bir zat, Sadarete ise tarafsız bir zat getirili-
şartların yüklenemiyeceği ve Osmanlı dev­
leti hakkında daha müsaid bir d u r u m m e y ­
dana getirilemiyeceği anlaşılmaktadır. Y o k ­
sa, Âli Paşa gibi tecrübeli bir politikacının
böyle basit hatalara düşmesine im kân y o k­
tur. Devleti Fransız politikasının tam am en
tesirinden kurtarmak ve İngiliz emellerinin
âleti haline getirmek isteyen Straaford’un,
kendisi için daha müsaid bulunan Mustafa
Reşid Paşanın Sadaret m evkiine gelmesi için
böyle olmayacak meseleleri ortaya atarak
A bdülm ecid üzerinde bir tesir y ap m a k iste­
diği muhakkaktır. Nitekim, barış andlaşma-
sının imzalanıp  li Paşanın geri dönmesin­
den yedi ay sonra Stradford, Abdülm ecid’in
huzuruna çıkarak Hariciye Nazırı F u a d P a ­
şadan şikâyet etmiş, vü kelânm değiştirilme­
sini ve Mustafa Reşid Paşanın tekrar S a da ­
ret m akam ına getirilmesini ısrarla istemiş
ve neticede  li Paşa azledilip Mustafa Reşid
Paşa 1 kasım 1856 tarihinde beşinci defa
Sadrıâzam olmuştur (İbn-ül-Emin M a h m u d A b d ü i m e c i d ’in bir m a d a l y o n resmî
K e m a l İnal: So n Sadrıâzamlar, S: 15). 5
A y n ı zam an da azlolunan Hariciye Nazırı yordu. Âli Paşanın Sadarete tayin edilme­
F u a d Paşanın yerine Âli Paşa tayin edildi mesi suretiyle de İngiltere büsbütün gücen­
ise de, istifa etti. Mustafa Reşid Paşa b un u dirilmemiş oluyordu. Netice itibariyle • yavaş
kabul etmediğinden F u a d Paşa ile birlikte yavaş hangi memleket ağır basarsa orıün
«Meclis-i Vükelâya m em u r» edildiler, yani politikasına taraftar olanların iktidar m evkii­
kendilerine devlet bakanlıkları verildi. H a ­ ne getirilmesi gibi bir usul yerleşmeğe baş­
riciye Nazırlığına ise Ferik E d h e m Paşa, ve- lamış bulunuyordu. B u y üzden yüksek m e v ­
zaret rütbesiyle getirildi. kilerde azil ve tayinler birbirini takip eder
oldu.

Fransız -İngiliz rekabeti, Sadarette

değişiklik
Paris barış andlaşmasından sonra İngil­
tere ve Fransa arasında siyasî bir rekabet
alıp yürümüştü. Fransa, İngiliz politikasına
bağlı bulunan Mustafa Reşid Paşanın ayağını
kaydırmaya çalışıyordu. B u sırada bir fırsat
ele geçti. Paris andlaşmasmın yirmi dör­
düncü maddesine göre Eflak ve B o ğdan ’da
halk temsilcilerinden m ürekkep olarak k u ru ­
lacak divanların seçimi sırasında Fransa bu
Mustafa Reşid Paşanın son sadareti*
vefatı
Mustafa Nailî. Paşanın Sadareti ancak
iki ay kadar sürüp azledilerek b u m a k a m a
Mustafa Reşid Paşa altıncı defa getirildi (22
ekim 1857). Abdülmecid, bir gün huzurunda
temas ettiği siyasî bir meseleyi kavrayam a­
mış olmasını bahane ederek Nustafa Naili
Paşayı azletmiştir. Aslında ise, Mustâfa R e ­
şid Paşanın azline sebep olan hâdise yatış*

3089

M usta fa Reşid P aşa
mış, Padişah onunla hususî şekilde görüşmüş
ve Sadareti tekrar kendisine tevcih etmişti.
Yine Abdülmecid’in emriyle, Âli Paşa H ari­
ciye Nezaretinde kaldığı gibi Padişah b u n ­
dan sonra rekabetten vazgeçip iyi geçinme­
lerini tenbih etmiş, b u arada Fransa elçisine
de gerekli teminat verilmişti.
Bu, Mustafa Reşid Paşanın son sadareti­
dir ve hem en tamamen gailesiz geçmiştir.
Çünkü ortada m ü h im bir mesele yoktu. Pek
sevdiği iktidar koltuğuna rahatça yerleşti.
Âli Paşa ile düzelmiş bulunan arayı açm a­
m a k için onun hem en hiç bir işine karışmı­
yordu. Esasen, son onyedi yıldır pek hare­
ketli geçen hayatı, halline mecbur kaldığı
ağır meseleler, ıstirahate zam an bırakmayan
A B D Ü L M E C İ D ’İN S A L T A N A T I N I N S O N
ÇEŞİTLİ
Devletin en yüksek idare m akam ında şu
veya bu sebepten arka arkaya bu gibi de­
ğişikliklerin cereyan ettiği sırada imparator­
lukta haberleşme, idare, ulaştırma, millî eği­
tim ve basın alanında yeni hamleler de y a ­
pılmaktaydı. Bunlar arasında önemlileri şöy­
le sıralanabilir:
İstanbul’dan Bağdad’a kadar uzanacak
bir telgraf hattının inşasına başlandığı gibi,
kesif bir çalışma, pek üzüntülü yıllar, onu
m in e n ve m addeten yıpratmıştı. Sadarete
geçtikten iki ay kadar sonra hastalandı. K alb
yetersizliğinden şikâyetçi idi. B u yüzden
Babıâliye gelemiyor, lâkin yalısına gelenleri-
kabul edip görüşüyor, böylece mutlak şekil­
de muhtaç bulunduğu istirahatten kendisini
m ahrum ediyordu. K alb yetersizliği, ciğerle­
rinde kan suyu birikmesine sebep olduğun­
dan hastalığı bir aralık zatülcenb sanıldı.
Sonra iyileşir gibi oldu. İlk iş olarak k en ­
disini yalısında ziyaret eden elçilerin ziya-
i t ;.:
Paşanın İstanbul’da B a y e z id ’deki türbesi
retlerini iade etti. B u ise, kendisini son de­
rece yoruyordu. Nihayet, bir ziyaret dönü­
şünde yalısında fenalaşarak kalb durmasın­
dan vefat etti (7 ocak 1857). H e n ü z elliyedi
yaşında bulunuyordu. Kendisi, T ü rk milleti­
nin yetiştirdiği en büyük devlet adamlarından
biriydi.
Mustafa Reşid Paşanın vefatı gününde
yalıda bulunan Yusuf Kâm il Paşa, Sadaret
m ühürünü saraya iade etti. B u m ühür, 11
ocak 1857 tarihinde Âli Paşaya verilip Sa ­
daret m akam ına üçüncü defa olarak getirildi.
Y IL L A R IN A AİD
OLAYLAR
İstanbul şehri de altı belediye dairesine
ayrıldı.
Kızıldeniz kıyılarmd'aki iskeleler arasın­
da buharlı gemilerle yolcu ve yük taşımak
üzere Mecidiye adlı sekiz yüz bin altın ser­
mayeli bir şirket kuruldu. B u şirket, gerek­
tiğinde Akdenizde de faaliyette bulunabile­
cekti.
3090
 Mustafa Reşid Paşa
(İlave :
Tanzim at devrinin yaratıcısı, bü­
yük devlet adamı M ustafa Reşid Paşa
13 mart 1800 tarihinde İstanbul’da doğ­
muştur. Babası İkinci Bayezid evkafı
Ruznamecisi M ustafa Efendi, dedesi
Abdülkerim Efendi, dedesinin babası
Kastamoni eşrafından Veliyüddin Efen­
didir.
Babası küçük yaştan beri onu
okutm ak hevesindeydi. Oğlunda gördü­
ğü istidat, o n u teşvik ediyordu. Musta­
fa Reşid böylece evvelâ babasından
okudu. Lâkin, on yaşında yetim kaldı.
B u yüzden resmî yüksek tahsil kade­
melerini aşamadı. B u n d a n sonra bilgisi­
ni tam am en şahsî gayreti ile arttırdı.
İlk vazifesi, eniştesi Seyyid Ali Paşanın
mühürdarlık hizmetidir. O n u n maiye­
tinde memleketi dolaşarak yakından
tanımış ve İdarî işlerde gayret sahibi
olmuştur. Seyyid Ali Paşa sadaretten
azlinden sonra 1821 yılında Mora Seras­
kerliğine tayin edilâiği za m an o n u be­
raberinde götürdü. Tenkil hareketlerini
baştan başa takip ettiği gibi, M ora hal­
kının devlete baş kaldırmaları sebeple­
ri üzerinde durup devlet mekanizması­
nın bozuk ve fena işliyen taraflarını ve
b u n u n memlekette hâsıl ettiği kötü te­
sirlerini öğrendi. O n d a Osmanlı devle­
tinin hüviyetini baştan başa değiştire­
cek bir devrime m uhtaç bulunduğuna
dair fikirler o za m a n doğmıya başla­
mıştır. Seyyid Ali Paşanın Mora’daki
memuriyetinden azil olunması- üzerine
o da m en k û p oldu. İstanbul’a dönüp
Davud-Paşa civarındaki evine çekildi.
Gayet eli açık olduğu için maaşlarında
hiç tasarrufta bulunmamıştı. B u yüz-
. den sıkıntıya düştü. B u n a rağmen du­
rum a büyük bir sabırla katlandı. Böy­
lece bir hayli sefalet çektikten . sonra
Mısır divan efendisi İbrahim Efendinin
kızıyle evlenip b u n d a n kurtuldu. Lâkin,
bir türlü memuriyet alamıyordu. İki
sene sonra ise, Seyyid Ali Paşa vefat
etti. Paşanın cariyelerinden Adile H a ­
n ım Kabataş civarında oturmaktaydı.
Efendisinin vefatı üzerine M ustafa R e­
şid Beye haber göndererek karısını bo­
şayıp kendisini almasını teklif etti. O
da bu teklifi kabul edip Adile Hanımla
evlendi ve Kabataştaki evine yerleşti.
B u sırada devlet memuriyeti almak için
üst üste vaki olan müracaatları netice
vermiyordu/ Nihayet eniştesinin dostla­
rından Beğlikçi Köse Arif Efendinin ta­
vassutu ile Sadaret M ektubî kalemine
girdi. Bir m üd det sonra Am edî kalemi­
ne nakil olundu. Bu lu n du ğ u yerlerde
zekâsı, gayreti, kabiliyeti ve dürüstlüğü
3091
178)
ile âmirlerinin h em en dikkatini çeki­
yordu. B u yüzden M eh m ed Pertev
Efendi (sonra paşa) onu himayesine
aldı. Verilen her işi başarması ve gayet
ketum olması sayesinde en güç ve m a h ­
rem işler kendisine havale olunurdu.
1828 R u s seferi başladığı sırada sadrıâ-
zâm bulunan Selim M eh m ed Paşa, K ö ­
se Akif Efendinin tavsiyesi üzerine
Mustafa Reşid Beyi M ühürdar olarak
yanına aldı. İkinci M a h m u d , çok itimad
ettiği Akif Efendiye Rumelide b ulun ­
duğu m üddet zarfında cereyan eden
m ü h im hâdiseleri bildirmeğe her cihet­
ten itimada lâyık birisini m e m u r et­
mesini tenbih etmiş, o da b u vazifeyi
Mustafa Reşid Beye vermişti. İkinci
M a h m u d , O rdudan gelen kâğıtların ifa­
de ve yazılış tarzını son derece beğene­
rek nihayet bunları kimin kaleme aldı­
ğını sormuştu. Hâmisi Pertev Efendi
b u fırsatı kaçırmıyarak Mustafa Reşid
Beyi Hü nkâra gıyaben tanıttı. Padişah,
derhal maaşına za m yapılmasını em ­
retti. Savaş sona erip, barış görüşmele­
ri başlayınca Mustafa Reşid Bey Os­
manlI m urahhas hey’etine sırkâtibi ola­
rak dahil edildi.
İkinci M a h m u d , İstanbula dönü­
şünde onu hem en saraya çağırtıp gö­
rüştü. Birçok iltifatlardan sonra da
Fransızcayı m utlaka öğrenmesini ten­
bih etti. Aynı za m an d a devlet işlerinde
tecrübe sahibi olabilmesi için m ü h im
işlerde kullanılması emrini verdi. Per­
tev Efendi 1830 yılında hususî m em uri­
yetle Mısıra gönderildiği za m an maiye­
tinde o da vardı. Burada M e h m e d Alî
Paşanın derhal dikatini çekti. Mısırda
kalması teklif edildiyse de, kabul et­
medi. Mısırdan dönüşte vekâleten
amedci oldu. Ertesi 1832 yılında b u va­
zife kendisine âsâleten verildi. Aynı yıl
b u sefer D a m a t Halil Paşanın maiye­
tinde olarak Mısıra gidip M e h m e d Ali
Paşa ile yapılan müzakerelere katıldı.
B u sırada M e h m e d Ali Paşanın devlet
için n e derece tehlikeli bir kimse oldu­
ğu nu ve n e sonsuz bir ihtirasa sahip
b ulun d uğ u nu anladı. Asî valinin kuv­
vetleri K ütah ya’ya kadar ilerleyip dev­
let kuvvetlerini yendikten sonra gerek
onunla ve gerekse oğlu İbrahim Paşa
ile görüşmiye yine Mustafa Reşid Bey
m em u r edildi. B ü t ü n bu muvafakiyet-
leri üzerine 1834 yılında orta elçilik
pâyesiyle Paris elçiliğine tayin olundu.
Yolda Viyana’ya uğrayıp Başbakan
 I Prens Meternih ile görüşüp o n u n ilti-
i fatlarma d a nail oldu.
| Mustafa Reşid Beyin b u ilk Paris
j elçiliği on bir ay kadar sürdü. B u sıra-
; da M e h m e d Aîi Paşanın Avrupada aley-
j himizde açtığı kampanyayı durdurma­
ğa muvaffak olduğu gibi,- Fransızların
Cezayiri işgallerinden doğan d u ru m do-
layısiyle Fransa hâriciyesiyle de temas­
larda bulunarak devletin haklarını so-
n u n a kadar m üdafaa etti. Cezayirin iş-
gali karşısında Osmanlı siyasetinin te-
malini attı ki devlet sonraları b u politi­
kayı daima takip etmiştir (Ercümend
K u r a n ; Cezayirin Fransızlar tarafından
işgali karşısında Osmanlı siyaseti),
Mustafa Reşid Bey izinli olarak İs-
tanbula geldiği za m an padişah tarafın­
dan hararetle karşılandı ve kendisine
hem en büyük elçilik payesi verildi.
Parise tekrar döndükten sonra 1836
yılına kadar burada kaldı.. B u yıl ken-
dişine Hariciye müsteşarlığı payesi ve­
rilip Londra elçiliğine gönderildi. B u
tayin onu çok m e m n u n etti. Ç ü n k ü o
zamanlar Londra’yı dünya siyasetinin
merkezi saydığı gibi, İngilizlere büyük
muhabbeti vardı. Burada bulunduğu
müddetçe Mısır ve Cezayir meselelerini . j
halle çalıştı. Bunların birincisinde mu-
vaffak' oldu. İngiltere devleti M eh m ed
Ali’yi daima Osmanlı devletinin bir va-
j lisi olarak kabul ve yeni ihtilâflar ha ­
linde Bab-ı âlî’yi desteklemeyi taahhüd
ettiği gibi .kraliçe Viktoria Suriye’nin
âsi valinin elinden kurtarılmasına
gayret sarf edileceği vaadinde bulundu.
Cezayir.; meselesinde de Osmanlı devle-
tini tamamen, haklı bulduğunu ve
Fransa’nın bir Osmanlı eyaletine teca-
| vü zünün pek çirkin bir şey olduğunu
] kabul., ettiği halde, Ingiltere şimdilik
bu işe karişmıyacağını ve b u yüzden
Fransa ile bozuşmayı göze alamayacağı-
nı bildirdi.
1 Mustafa Reşid Bey b un a karşılık:
j “ Y u n a n meselesi çıktığı zam an
j devletler kan dökülmesin diye hem en
j birlik oldular. Şimdi Cezayirde haksız
i olarak dökülen kanlar için bir şey de-
j miyorlar. Acaba Avrupa devletlerinin
1 Cezayirdeki bir takım günahsızlara
I acımamaları onlara insan gözüyle bak-
İ mamalarından m ı ileri gelmektedir?”
| dediyse de, Dış işleri bakanı Lord Pöl-
i merston b u n u cevapsız bıraktı.
j Hariciye nazırı A h m e d Hûlûsî Pa-
şanın 1837 yılında vefatı üzerine müşir
rütbesiyle b u vazifeye tayin olunan
Mustafa Reşid Paşa İstanbul’a geldiği
zam an Hüküm darın yeniden iltifatları-
n a m azhar oldu.
İstanbul’da Mustafa Reşid Paşayı
sevmiyen ve ikbalini çekemiyen pek
m ü h im bir şahıs vardı: Dahiliye Nazırı
Akif Paşa. B u zat, hem en o nu n aleyhi-
n e çalışmağa başlayıp Padişaha da te­
sir ederek tekrar elçilikle İstanbuldan
uzaklaştırılmasına irade aldıysa- da,
İkinci M a h m u d b u n d a n vazgeçip M u s ­
tafa Reşid Paşayı Hariciye nazırlığında
. bıraktı. Mustafa Reşit Paşa, b u ilk H a ­
riciye nazırlığı sırasında H üküm dara
daima Avrupada gördüklerinden bahse-
i derek o nu ıslahata teşvik ederdi. Batılı-
| larm Osmanlı devletine, bilhassa Müs-
! lüman ve Hıristiyan tab’a arasında eşit­
j lik gözetilmediği için düşm an b ulundu­
j ğ u nu söyler. Kim senin yargılanmadan
\ idam olunmaması gerektiğini, vergilerin
adalete uygun bir düzen altında alın­
j ması lâzım geldiğini tekrarlar ve Pa ­
| dişaha bir Hattı hüm ayunla bunların
j ilânını telkin ederdi.
j Fakat padişah üzerinde b üyük n ü ­
fuz sahibi olan Akif Pı:şa b u n u Önle­
yince Mustafa Reşid Paşa, evvelâ Akif
Paşa’ya karşı bir mücadele açıp o nu
devlet memuriyetinden uzaklaştırmıya
! i muvaffak oldu. İkinci M a h m u d bun-
| dan sonra Tanzim at projesinin hazır-
j lanm asm a razı oldu. B u esnada yeniden
J Önem kazanan Mısır meselesinin halli
\ | için Mustafa Reşid Paşa’n m Hariciye
| nazırlığı uhdesinde kalmak üzere Lon-
i ! dra’ya gitmesi gerekti. Devlet İngiltere
ile bir ittifak^ akdetmek istiyordu. İn­
j giltere’nin, İstanbul elçisi bulunan
Lord Ponsonby o nu b u görevi kabule
teşvik ederek:
“ Siz Hükümdarınızın hakikî m e n ­
faatlerini lâyıkiyle bildiğiniz gibi Avru­
pa ahvaline ve İngiltere politikasına dâ
vâkıfsınız. Londra’ya gidişiniz bu işin
başarılmasına sebeb olabilir. B en de bu
J hususta elimden gelen yardımda bulu-
! n u ru m ” dernişti.
| Fakat İngiltere hüküm eti böyle bir
] ittifakın savaşı körükleyeceğini ileri sü­
j rüp teklifi kabul etmedi. B u hal, Reşid
j Paşanın düşmanları tarafından istis­
i m ar edildi. Meclis-i Vâlâ Reisi bulunan
i Hüsrev Paşa, padişahı Mustafa Reşid
J Paşa’m n bu ittifakı akdettirmemek için
; M ehm ed Ali Paşa’dan rüşvet almış ol­
- duğuna inandırıp idamına irade aldı,
I îstanbula hareket etmek üzere bulunan
i Mustafa Reşid Paşa, b u n u dostlarından
\ öğrenince Paris’e geldi. Padişahın öldü­
j ğünü duyunca İstanbul’a döndü. Sada-
j ret mevkiine yükselmiş olan Hüsrev
i Paşa bu sefer yeni hük ü m d ar Abdülme-
| cid’e Hariciye nazırının babası tarafm-
j j dan idam a m a h k û m edilmiş olduğunu
j bildirerek b u h ü k m ü n infazını istediy­
se de; Abdülmecid b u n u reddedip H a ­
| riciye nazırlığında bıraktı ve o n u n tel­
kini ile bir m üddet sonra Tanzimatı
j ilân etti (3 kasım 1839).
! Mustafa Reşid Paşa’nın hazırladığı
Mısır veraset fermanına M e h m e d Ali
Paşa’n m itirazı ve Hariciye nazırı ola­
] rak görüşünde isran y üzünden çıkan
f ihtilâftan Mustafa Reşid Paşa azledil­
di. Bir m üddet evinde oturduktan son­
ra 1841 yılı tem m uz ayında Paris elçi-
3092
 Muhtelif bölgelerde yaptırılması düşünü­
len demiryolları için yabancı şirketlere bu
hususta ilk imtiyazlar verilmiye başlandı.
İkinci defa olarak bir «Maarif Nezareti»
kurulup nazırlığa Tanzimat Meclisi üyelerin­
den Mısırlı Sam i Paşa tayin edildi.
liğine gönderildi. B u elçiliğinde L ü b ­
n an ve OsmanlI - Yunan* meseleleri onu
çok yormuştu. Rahatsızlığını ileri sü­
rüp geri dönm ek istedi. B u talebi evve­
lâ kabul olunmadı. Fakat İsrarı üzeri­
ne İstanbul’a döndü. Bir zam an sonra
kendisine Edirne valiliği verildiyse de
kabul etmedi. İki yıla yakın memuri-
yetsiz kalıp bir hayli borçlandıktan
.sonra 1843 yılı sonlarında tekrar Paris
elçisi oldu. B u vazifede iki sene kadar
kaldıktan sonra ikinci defa olarak H a ­
riciye nazırlığınatayin edildi. B u göre­
vi sırasında Mısır valisi M ehm ed Ali
Paşa’nın İstanbul’a gelerek padişahı
ziyaretini temin etmeğe muvaffak oı-
ması yüzünden son derece göze girmiş
ve nihayet 28 eylül 1840 tarihinde bi­
rinci defa olarak sadaret mevkiine ta­
yin edilmiştir.
Mustafa Reşid Paşa’n m bu ikbali
rakipleri tarafından çekilememiş ve
cumhuriyet taraftarlığı ile ittiham edi­
lerek iktidarda kalmasının kendi tahtı
için tehlike teşkil ettiğine hüküm dar
ikna olunmuştu. B u n u n tesiriyle 28 ni­
san 1848 tarihinde azledildi ise de üç
buçuk ay kadar sonra tekrar sadrazam­
lığa tayin olundu_(13 ağustos 1848).
B u tayinde İngiliz elçisi Strad-
ford’u n tesiri olmuştu. Reşid Paşanın
bu sadareti en u z u n sürmüş ve b u sı­
rada kendisini en fazla meşgul eden
mülteciler meselesinin Osmanlı devleti­
nin lehine halline muvaffak olmuştur.
Mustafa Reşid Paşa, 26 ocak 1852
tarihinde azledilip Meclis-i Vâlâ baş­
kanlığına tayin olundu. Lâkin bu du­
rum ancak kırk gün kadar sürdükten
sonra yine sadarete getirildi. (5 mart
1852). B u sadareti sırasında padişahın
yakınlarından Tophane müşiri damad
Pethi Paşa ile aralarında çıkan vahim
anlaşmazlık devlet idaresine kadar si­
rayet ettiğinden ikisi birden azlolundu-
lar (5 ağustos 1852).
M übarek makamlar meselesi ve Or­
todoks tab’a n m Ru s .çarı tarafından
himayesi meselesinde İstanbul’a fevka­
lâde büyük elçi olarak gelen Mençi-
kof’un. kendisine yapılan telkinlere al­
danarak Hariciye nazırı Rıfat Paşanın
uzaklaştırılıp M ustafa Reşid Paşayı is­
temesi üzerine Hariciye nezaretine geti- .
rildi (15 mayıs 1853).
Osmanlı - R u s savaşının başlama­
sına m ani olamamakla beraber İngilte­
re ile Fransa’nın ittifakım temin etti.
3093
Basın alanında da, matbaaların ayrıca
bir izin almıya lüzum görmeden açılabilmesi
temin edildi. 1849 yılında matbaa açacak
olanların hükümetten izin alması, ruhsatsız
kitap ve gazete basılmaması ve bunların bar
sılmadan evvel kontrolü usulü, yani bir nevi
Mustafa Reşid Paşanın dördüncü
sadareti 23 kasım 1854 tarihindedir ve
2 mayıs 1855 tarihine kadar sürmüş­
tür. B u n d a n istifa suretiyle ayrılmış­
tır. İstifasının sebeplerinden biri S ü ­
veyş kanalının açılması hakkında Fer-
dinand dö Leseps’e imtiyaz verilmesine
muhalefet etmesidir.
Sadaretten ayrıldıktan sonra bir
müddet dinlenmiş ve bu arada Mısırı
ziyaret etmiştir. İngiliz elçisinin tavas­
sutu ve hattâ kat’î isteği üzerine 1 ka­
sım 1856 tarihinde beşinci defa sadaret
m akam ına getirildi. Lâkin Fransa’nın
Boğdan seçimlerine fesad karıştırıldığı­
nı iddia ederek bunların iptalini iste­
mesi, Rusya, Prusya ve Piyemonte’nin
de bu devleti tutmaları karşısında bu
iddiayı kabul etmeyerek ayak diremesi
üzerine Fransa siyasî münasebetleri
kesmeğe kalkışınca sadaretten ayrılmak
zorunda kaldı (6 ağustos 1857).
B u mesele yatışır yatışmaz tekrar
sadarete getirildi (22 ekim 1857). N iha­
yet Sadrazam bulunduğu halde 7 ocak
1858 tarihinde kalb yetersizliğinden ve­
fat etti.
Kendisi, Türk milletinin yetiştirdi­
ği en büyük adamlardan biridir. İdarî
ve siyasî meselelerde büyük görüş ve
kabiliyete sahipti. Zekâsı, basireti, n a ­
m u s ve istikameti çok üstün derece-
deydi. Sonsuz bir enerjisi, tükenmez
sabrı, kırılmayan iradesi vardı. Samimî
bir ıslahat taraftarı idi. Devletin beka­
sını bile b un da görürdü. T a m bir batı­
lı kafaya sahipti. Kendisi İngiliz politi­
kasına eğilimli olduğundan siyasî h a ­
yatı boyunca b u n u gütmüştür. C ö ­
mertliği, vekarı, efendiliği doğuda ve
batıda takdir olunmuştur. Büyük m e ­
ziyetlerinden birisi de adam yetiştir­
mekti. Yetiştirdiği adamlar Abdülâziz
devrinin sonlarına kadar devleti idare,
etmiş m ü h im simalardır.
Zayıf tarafı, her lütuf ve atıfetin
kendisinden beklenmesini istemesi ve
başkalarına başvuranları affetmemesiy-
di. Bir de kendi yetiştirmesi bulunan
kimselerin kendisi dururken sadaret'
m akam ına tayini • kabul etmelerini bir
türlü hazmedemezdi.
Bibliyografya : Lûtfi; Tarih. A b ­
durrahm an Şeref; Tarih. Musahabeleri.
Cavid Baysun; Mustafa Reşid Paşa
(Tanzim at s: 723 - 746). A h m ed Rifat;
Verdülhakayık. Ali F uad; Ricâl-i Mü-
himme-i Siyasiye. M e h m e d Selâhaddin;
Bir Türk diplomatının evrakı siyasiyesL
sansür konm uş bulunuyordu. B u suretle, bu
sansür de kalkmış oldu.
Fakat gerek iç olaylar gerekse yeni di­
ğer hâdiseler ve politik durumlar b u nevi­
den çalışmaları daima aksatıyor veya geri
plâna atıyordu.
Cidde meselesi
Âli Paşayı b u seferki Sadaretinde bir
çok çetin meseleler bekliyordu. Bunların ilki,
Cidde olayıdır. •
' G erek G ülhane Hatt.ı h ü m a y u n u ile Is­
lahat fermanının hıristiyan tab’aya âdeta
müslüman tab’adan üstün olarak bahşettiği
hak ve imtiyazlar ve gerekse bunların Paris
andlaşmasırida bir taahhüd halinde yer al­
ması bir taraftan m üslüm an tab’a n m teessür
ve kırgınlığına» diğer taraftan kendilerini
yabancı devletlerin himayesinde saymağa
başlayan hıristiyan tab’anın şımarıkça taşkın­
lıklarına yol açmıştı. B u hal, yavaş yavaş
bir gerginlik yaratmaktaydı. Hıristiyanlar
lehine hasıl olan bu durum , yalnız Osmanlı
imparatorluğunda değil, bütün İslâm âlemin­
de üzüntü ve heyecan yaratmıştı. B u n u n ilk
tepkisi, Cidde olayı ile m eydana çıktı.
H a c mevsimine rastlayan 15 tem m uz
1857 günü (3 zilhicce 1275), bazı tahriklere
İmparatorlukta, dem iry o lu inhası için verilen
imtiyazlardan; « K a r a d e n i z ve T u n a dem iry olu
kum panyası» na ait B o ğ a z k ö y - Köstence
hattının ferm anı
3094
kapılan yerli m üslüm an halk ile hacılar, hı-
ristiyan ahali üzerine yürüdüler. Fransız ve
İngiliz konsolosları kendi tab’alarmı himaye
için müdahalede bulundukları sırada maktul
düştüler. B u n u n üzerine mesele pek vahim
bir şekil aldı. O n gün sonra limana .gelen
Fransız ve İngiliz savaş gemileri — Paris
andlaşm asının açık hükümlerine rağmen— -
şehri bombaladılar. Hâdiseyi teşvik ettiğini
ileri, sürerek Cidde eşrafından on kişiyi ya-
kalayıp astılar. Halbuki, Paris andlaşması-
n m 8 ve 9 uncu maddelerine göre, b u iki
devletin fiilen harekete geçmeye hakları yok­
tu. Evvelâ Babıâliye başvurmaları ve b u n e ­
tice vermezse andlaşmada imzası bulunan
devletlerin arabuluculuğu ile işi halletmeleri
gerekiyordu. Andlaşm anın b u maddesinin b u
şekilde hazırlanmasında bilhassa ısrar etmiş
olan İngiltere’nin andlaşmanın m ürekkebi
kurum adan böyle bir harekete karışması, o
devirde milletlerarası andlaşmalara ve O s ­
manlI devletinin hükümranlık haklarıyle
toprak bütünlüğüne ne derecede ehemmiyet
verdiğini gösterir.
Karadağ meselesi
Osmanlı -Rus ve Kırım savaşı sırasında
Danilo, Rusya’dan yüz çevirip Avusturya’ya
yaklaşmıştı. Bütün savaş boyunca da tek
durmuş ve tarafsız davranmıştı. Paris k o n ­
gresi sırasında K ara da ğ b una mükâfaten is­
tiklâlinin tanınmasını ve Hersek sancağının
bir kısmı ile B a r limanının kendisine veril­
mesini istemişti. Babıâli, b u tekliflerin h ep ­
sini reddederek bazı hafif imtiyazlara razı
olmuş bulunuyordu. K aradağ da b u n u kabul
etmemiş ve mesele muallâkta kalmıştı. D a ­
nilo, isteklerinde ısrar ile, Osmanlı devleti­
nin yüksek hâkimiyetini kabul etmeyi red„
dettiğinden devlet K aradağ ’a asker sevket-
m ek zorunda kaldı. B u kuvvetler, ufak tefek
muvaffakiyetler kazandıktan sonra Danilo-
n u n kardeşi M irko kumandasındaki kuvvet­
lere karşı G rakova savaşını kaybetti. Fransa
ise, henüz m ürekkebi kurumuş. Paris andlaş-
masına tam am en aykırı bir şekilde, A driy a­
tik denizine savaş gemileri gönderip K a r a ­
dağlıları teşvik ve him ayeden çekinmedi.
Babıâli, yeni kuvvetler gönderip b u işi kö­
künden halletmeyi düşünürken Rusya ve
Fransa meselenin m üzakere yolu üe hallinde
ısrar ettiler. Nihayet İstanbul’da Osmanlı
devleti, Fransa, İngiltere, Avusturya, Rusya
ve Prusya delegelerinden m ürekkep bir k o ­
misyon kuruldu. B u komisyon, K ara da ğ ’ın
hudutlarını çizdi. Lâkin, mesele yine m ua l­
lâkta kaldı. Osmanlı devleti K aradağ’ın im ­
tiyazlarını genişletmek istemiyor, K aradağ
ise, kendisini müstakil bir devlet sayıyordu.
Yapılan sınır tahdidi, âdeta bir mütareke
hattı gibiydi. Nitekim, bir m üddet sonra, sa-
 ▼aş yine başlamış ve b u n u n neticesinde, im ­ iki beğlik bir voyvodanın idaresinde topla­
zalanan barışla Karadağ'ın d u r u m u kat’î bir nıyordu. Bu.ise, Paris’de varılan andlaşmaya
sonuca bağlanmıştır (8 kasım Î858). ■aykırı idi. Babıâli, bütün gayretlerine rağ­
m en, Avusturya hariç, andlaşmaya imza k o ­
y an hiç bir devlete derdini anlatamadı. S o ­
Memîeketeyn (Boğdan - Eflak) nunda d urum u kabule m ecbur kalarak Alek-
hakkmdaki andlaşma sandır Jan K u z a ’ya Eflak ve Boğdan voyvo­
dalıklarının tasdikine dair ayrı ayrı iki fer­
m a n gönderdi (25 eylül 1859).
19 ağustos 1858 tarihinde M em leketeyn’in
yeni teşkilâtına ait Paris andlagması imza­
landı. Buna, Paris andlaşmasmda imzası b u ­ Süveyş kanalının kazılmaya
lunan devletler' ile Prusya katılmışlardı. A s ­ başlanması
lında b u andlaşma; Eflak ve Boğdan’ın bir-
leşip müstakil bir devlet haline gelmesinin Süveyş kanalının açılma imtiyazı için
temellerini atmıştır. A n d la ş m a n m hüküm le­
Fransız diplomatlarından Ferdinand dö Le-
rine göre M emîeketeyn, «Birleşik Boğdan ve seps 1854 yılından beri yaptıği mücadeleyi
Eflak Beğlikleri = Priııcipauted unies de
İngiltere’nin engel olm ak hususunda sarfet-
Moldavie et Valachie» adını alıyordu. Os- tiği gayretlere rağmen, kazanarak b u imti­
manlı hükümdarlarının yüksek hâkimiyetini
yazı Mısır valisi Said Paşadan koparmağa
tanımakta devam edecek, lâkin kendi idare­
muvaffak olmuştu. Port-Said iskelesini Kı-
lerinde tam am en müstakil olacak olan bu
zıldeniz’deki Süveyş limanına bağlayacak
beğlikleri birer Voyvoda ile halk tarafından
seçilmiş birer meclis idare edecek ve beğ-
liklerin müşterek işlerine b ak m a k üzere bir
de merkezî komisyon kurulacaktı. Eflak
beğliği devlet hâzinesine yılda iki buçuk,
®TŞİİÜ ı
Boğdan beğliği bir buçuk milyon kuruş ver­
gi vereceklerdi. B u beğlikler bir dış teca­
vüze uğradıkları zam an Osmanlı devleti or­
dusu onları kendi dâvet ve rızaları olursa
m üdafaa edecekti. Babıâlinın imzaladığı and-
laşmalar, Eflak ve B o ğ da n ’da, b u beğliklerin
imtiyazlarına aykırı o lm am ak şartıyle yürür­ C id d e limanının genel görünüşü
lükte olacaktı. İmtiyazların ihlâli halinde
beğlikler andlaşmaya im za koyan devletlere
başvurabileceklerdi. Voyvodaları millet, m ec­
lisleri kaydı hayat şartıyle seçeceklerdi.
Voyvodaların o memlekette doğmuş kimse­
lerin oğlu olmaları, en az. on yıl devlet m e ­
muriyeti yapmaları ve yılda üç bin dükadan
' az olm am ak şartı ile gelir getiren arazi sa­
hiplerinden bulunmaları şarttı. Voyvoda,
bakanları kendi seçecekti. Millet meclisi ise,
yedi yılda bir halk tarafından seçilecekti. C id d e iskelesi
Merkezî komisyonun dörder
âzası voyvodalar tarafından ta­
yin ve dörder âzası da meclisler
tarafından intihap olunacaklar­
dı. Ayrıca, iki beğliğin müşte­
rek bir temyiz mahkem esi b u ­
lunacaktı.

Babıâli, devletlerin itira­

zına uğrayan Bo ğdan seçimi­
nin feshine razı olmuştu. Lâkin
yeni meclisler seçildikten sonra
um ulm adık bir d u ru m hasıl ol­
du. Boğdan meclisi voyvodalığa
Aleksandır Jan K u z a ’yı seçmiş­
ti. O n dokuz gün sonra, yani 5
şubat 1859 tarihinde toplanan
Eflak meclisi de Eflak voyvo­
dalığına aynı zatı seçti. Böylece, C id d e ’d e Fransız konsolosunu Öldürenlerin idamı

3095
 olan b u kanalın kazılmasına 24 nisan. 1859
yılında başlandı (Hayreddin: Vesaikti Tari­
hiye ve siyasiye, C : II, S: 85-90).
Kuleli vak’ası
•Âli Paşanın b u sadaretindeki en m ühim
olaylardan biri de, şüphesiz ki «kuleli
vak’ası» dır. B u doğrudan doğruya Abdül-
mecid’in şahsına karşı yapılması düşünülen
bir suikast teşebbüsü idi. Abdülmecid’in son
zamanlarında sarayın israfı haddi tamamen
aşmış, b u n u karşılamak için Beyoğlu sarraf­
larrndan- rehin, sened karşılığı ağır faizlerle
para alınmış ve bunlar Ödenememişti. M e ­
selâ, Hüküm darın kızı Fatma Sultan evlen­
dirilirken yapılan düğün dolayısıyle iki mil­
yon Osmanlı altını kadar bir masrafa giril­
mişti. Başta Rıza Paşa bulunm ak üzere bazı
vükelâlar padişahın zaafından istifade ' ile
büyük servetler elde ettikleri halk arasında
söyleniyor ve bütün b u haberler Avrup a’ya
kadar aksediyordu. G e re k bunlardan dolayı,
gerekse hıristiyan tab’aya verilen imtiyazla­
rın mutaassıp halk arasında uyandırdığı tep­
kiler, Abdülmecid idaresine karşı bir anti-
patinin uyanmasına sebep olmuştu. B u anti-
pati arttıkça, âdeta bir ihtilâl istidadı mey-
. dana geldi; A n a . fikir Abdülm ecid’in hail,
icabında ortadan kaldırılması ve yerine şeh- '
,zade Abdülâziz’in geçirilmesi, namuslu ve
dirayetli vükelâdan m ürekkep bir hükümet
kurularak devletin sürüklenmekte olduğu
felâketten kurtarılmasıydı. B u hareketin b a ­
şında. bulunan zat, M usul’a bağlı Süleymani-
ye sancağı halkından olup Bayezid m edre­
sesinde oturan Şeyh A h m e d adlı bir sarıklı
idi. Kendisi, maksadı temin için gizli bir ce­
miyet kurmağa çalışmış ve Rumeli ordusu
feriklerinden Dâr-ı Şûra-yı Seraskeri Reisi
Çerkez Hüseyin Paşayı ikna etmişti. Sonra
Arnavut Cafer Paşa da kendilerine katılmış­
tır. Cemiyetin^ diğer üyeleri başta Tophane
ketebesinden Ârif Bey, İmalât Meclisi âza-
larından Binbaşı Rasim Bey, Tophane M e c ­
lisi Müftüsü Bekir Efendi olmak üzere İstih­
k âm alayı yüzbaşılarından Osm an. Pazarlı
İbrahim A.ğa, Mühendishane yüzbaşılarından
Süleymaniyeli Süleyman Paşazade Ali Bey
ve kardeşi Haşan Bey, Sinekli medresesi ta­
lebelerinden. Harputlu Bekir Efendi ile M e h ­
m ed Efendi, Tophane Meclisi üçüncü kâtibi
Hurşid Efendi, T o m ruk hizmetinde bulunan
alay emini M e h m e d Efendi, Üçüncü süvari
alayı nalbant yüzbaşısı Tekirdağlı E m in Ağa,
Tophane anbar taburundan Beypazarlı İbra­
him "Çavuş, İkinci süvari alayından mülâzimi
sanı \Tahir ..Ağa, Topçu onbaşılarından A d a ­
nalı Hacı İbrahim Âğa, Tophaneli Tellâl Çer­
kez Veli, Ferik Hüseyin Paşanın oğlu y üz­
başı Haşan Bey, Çerkez muhacirlerinden
Karaçaylı Hacı M e h m e d Efendi, Nişanca
3096
mahallesi halkından N asuh Efendi, Nakşi­
bendî şeyhlerinden Hezargradlı Feyzullah
Efendi, Kütahyalı Şeyh İsmail Efendi, S ü ­
leyman Paşazadelerden Abdülkadir Bey,
Çerkez Şuayip Efendi, Topçu bölük emini
Aydınlı Mustafa Efendi, Hüseyin Paşanın
yaveri Serezli yüzbaşı Hidayet Efendi, Topçu
ihtiyat alayı sakalarından Beypazarlı A h m e d
Ağa, Tophane neferlerinden Bolulu Receb,
Topçu alayı ihtiyat binbaşılarından Ali
Efendi, Mağribli Hacı A h m e d , Erzurumlu
mahallebici Mustafa, Topçu ihtiyat alayı bin­
başılarından İsmail Ağa, Tophane mızıka
başçavuşu Erzurum lu M e h m e d ’den m ü rek­
kepti. Bunlar, birliğe birer ikişer girmişler­
di. Bir kısmı d urum u tam am en biliyor, saf
ve cahil olan bir kısmı ise bilmiyorlardı. İç­
lerinden bazısı ise, yalnız ismen bu işe dahil
olmuş, sonra hiç bir faaliyete katılmamış,
hattâ bu işten vazgeçmiş ise de. hükümeti
de durum dan haberdar etmemişlerdi. Şeyh
Feyzullah bin ve Şeyh İsmail, altı bin mü-
ridle' yardım vaadinde bulunmuşlardı. Cafer
Paşa, A rn a v u d askerlerini ayaklandırmayı
üzerine almıştı. Bir taraftan da suikastı yap­
m a k üzere Mihaliç taraflarından çerkezler
tedarik olunuyordu. Şeyh A h m e d , yabancı
devletlerin ve İstanbul hıristiyanlarmm da
bu işte kendileriyle birlik olduğuna, gizli
cemiyete girenleri ikna etmişti.
Mesele, bir ihbar üzerine m eydana çık­
mıştır. Cemiyete girmiş olanlardan Tophane
mızıka başçavuşu Erzurum lu A h m e d , ya bu
işe vicdanı razı olmadığından veya korktu­
ğundan d urum u kolağası -Haşan A ğaya bil­
dirm iş, o da mirliva Tatar Haşan Paşaya h a ­
ber vermiştir. B u n u n üzerine hü k ü m et işi
haber almış ve gizli cemiyete dahil olanlar
birer ikişer tevkif edilerek Kuleli kışlasına
sevk, orada hapis, isticvap ve m u h ak em e
olunmuşlardır (14 eylül 1859). O lay işte b u
yüzden «Kuleli V a k ’ası» adını almıştır. C e ­
miyet mensupları, kararlarını tam tatbike
hazırlanırlarken yakayı ele vermişlerdi. Bir
kısmı, Tophanede Kılıç Ali Paşa camiinde
âdeta suç üstü durum da yakalandılar. K e n ­
disine karşı fiilen harekete geçm ek için biraz
sonra burasını .ziyaret edecek olan Hüküm-,
darm gelişini bekliyorlardı. Sonra da, vü ke­
lâyı öldürmeyi kararlaştırmışlardı. İçlerin­
den yalnız Cafer Paşa, tevkif edilip Kuleli
kışlasına getirilirken kendisini sandaldan de­
nize atarak intihar etmiştir. Diğerleri, Sadrı-
âzam m başkanlığında, Şeyhülislâm. Serasker,
Tanzimat Meclisi, Meclis-i Vâlâ, Dâr-ı Şû„
ra-yı Askerî Reislerinden mürekkep fevkalâ­
de bir heyet huzurunda ifade vermişlerdir.
Sorgu işlerini, Meclis-i Vâlâ ikinci kâtibi
Midhat Efendi (sonra Paşa) idare etmiştir.
M u h a k e m e sonunda Şeyh A h m e d , Hüseyin
Paşa, Ârif B e y ve Rasim B e y idama, öbürleri
 Abdülmecid zamanındaki veziriazamlar
(İlâve :
H Ü S R E V M E H M E D PASA
j Çavuşbaşı Said Efendinin kölele-
! rind.end.ir. Aslen A baza olup küçük ya-
| şm da İstanbul’a getirilmiştir. Sonra
Enderuna alınmış, Üçüncü Selim’in
i tahta çıkışını müteakip Çuhadar, 1792
İ yılında Kaptanpaşa mühürdarı ve bir
| m üddet sonra Kethüdası olmuştur. B u
j sırada zuhur eden Mısır hâdiseleri ilk
i şöhretini temin etti. Mısırda • Fransız­
larla olan mücadelede kazandığı zafer-
; 1er üzerine evvelâ vezaretle İzmit vali-
| ligi ve 1801 yılı eylül ayında Mısır vali-
j liği verildi. Lâkin, büyük kargaşalıklar
' içinde bulunan Mısır’da u z u n m üddet
tutunamadı. Kendisine karşı başkal-
dıran başıbozuk askere yenilip Ka-hi-
reden kaçtı.; Mısıra Kavalalı M ehm ed
j Ali Paşa hâkim oldu. Dimyata kapan-
I mış olan Hüsrev Paşaya ise Selânik
; sancağı verildi. M e h m e d Ali Paşa ile
amansız düşmanlıkları b u tarihten
başlar. . j
Hüsrev Paşa, Mısır’dan ayrılmaya
muvaffak olamadan Kölemenlerin eli­
ne esir düştü. Evvelâ kaçtıysa da tek-
rar yakalanıp hapsedildi. Sekiz ay son-
j ra Kölemenlerle M e h m e d Ali Paşa’n m
aralarının açılması üzerine o nu n tara­
fından serbest bırakıldı. B u sayede Mı­
sır’dan ayrılıp tayin edildiği Diyarıba-
kır valiliğine gitti (1803). Ertesi yıl,
Selânik sancağına gönderildi. Sonra
muhtelif Rumeli eyâletlerinde vali ola-
rak bulundu. 1806 da başlayan Osman-
lı - R u s savaşında değerli hizmetlerde
. bulundu. 1809 da Silistire valisi ve Tu-
' na kıyıları Seraskeri oldu. 1810 yılında
Varna seraskerliği verildi. Hizmetleri
j takdir olunduğundan Derya kaptanlı-
i ğına getirildi (22 ocak 1811). Hâmisi
j sadnâzâm R a u f Paşanın azlinden son-
[ ra Derya kapanlığmdan alınarak Trab-
j zon valiliğine gönderildi (şubat 1818).
B u n d an sonra birçok valiliklerde do-
, laştı. Erzurum valisi bulunduğu sırada
j Doğu seraskerliğine tayin edildi ( E kim
İ 1820). B u vazifeyi istenilen şekilde ba-
] şaramadığmdan bir ay . sonra yine
!■ Trabzon valiliği verildi. M ora meselesi­
nin önem kazanması üzerine deniz sa­
vaşlarındaki tecrübesi göz önüne alı­
narak 9 aralık 1822 tarihinde ikinci
kerre Derya kaptanlığına getirildi. B u
esnada cidden fedakârca çalıştı ve fay­
dalı hizmetler gördü. Mısır ordusunun
Mora’ya taşınmasını temin etti. Lâkin,
M eh m ed Ali Paşa ile aralan açık oldu­
ğundan Mısır valisi onu n azlini istedi.
İkinci M a h m u d b u n u reddettiyse de,
179)
Mehmed Ali Paşa şiddetle israr edip
aksi halde askerini geri çekeceğini bil- :|
! dirdi. Bab-ı âlî, daha fazla mukavemet i
edemedi. Hüsrev Paşa, Anadolu valili-
ğine tayin olundu. Eskidenberi askerî
ıslahata ve batı tarzında talimli ve dü~ :
zenlî ordu kurulmasına taraftardı. Ye- \
niçeri ocağının ilgasından sonra kuru- |
lan Asâkir-i Mansure seraskerliğine [
1827 yılında Ağa Hüseyin Paşa yerine j
serasker tayin edildi. Bu mevkide on
yıl kaldı. Bu sırada yeni ordunun ku^ ,
rulmasmda çok büyük emeği geçmiş i
i olduğu gibi, kendi kudret ve nüfuzu |
'
j
da gittikçe artmış ve devlette birinci j
i derecede söz sahibi olmuştur. Bu on j
yıl içinde iç ve dış politikanın bütün i
meselelerinde onun büyük tesirini gör-
j
|
| mek kabildir. Sayıları 40 - 50 yi bulan
j
kölelerini konağında yetiştirir, sonra
| devlet hizmetine verirdi. Bunlardan
;
'. otuz kadarı paşa olmuştur. Bunu ken­
di nüfuz ve iktidarı için bir vasıta ola- S
j
rak kulanmıştır.
j Hüsrev Paşa, iktidarının en parlak i
j ! zamanında seraskerlikten azledildi. Or- )
| d u n u n yüksek rütbeli genç kumandan- )
lan artık “ eskiyen” seraskeri tasfiye i
! etmeye m uvaffak olmuşlardı. Bir yıl ‘
j sonra Meclis-i Vâiâ reisliği verildi (23 j
! mart 1838). Lâkin, bu onu tatmin etmi- j
j ; yordu. İkinci M a h m u d ’a tekrar hulul j
j j ederek, yıldızı sürale parlamıya başla- [
! j yan Hariciye nazırı M ustafa Reşid Pa- j
i şanın aleyhinde çalışmıya başladı. j
j ; Hüsrev Paşa, Abdülmecid’in cülûs gü- i
j i n ü sadaret m ü h r ü n ü M eh m ed Em in ‘ ]
I Rauf Paşanın elinden adeta zorla alıp !
i i sadaret makamına kurulmuş ve. bu ol- i
j i du bittiyi genç ve tecrübesiz hüküm- •
I dara da kabul ettirmişti (2 temmuz
| 1839).
j Fakat senesine varmadan Mustafa
Reşid Paşa, hayatiyle oynamaktan çe­
kinmeyecek derecede haris ve insafsız .
olan siyasî rakibi Hüsrev Paşayı sada-
j retten azlettirmiye muvaffak oldu (9 !
! haziran 1840). Kendisinin azli ile ikti- t
| fa olunmayıp hakkında- rüşvet ve. irti- j
kâp dâvası da açıldı. Neticede suçu sa- j
i bit görülerek vezaret rütbesinin geri j
i alınmasına, bir daha devlet hizmetinde |
i kullanılmamasına ve Tekirdağma sür- j
i gün edilip iki yıl müddetle orada neza- j
| ret altında ikametine karar verildi. j
i Üstelik, emekli maaşı da kesildi. Aldığı j
! paralar rüşvet addedildiğinden sahip­
lerine iadesi kararlaştırılmıştı. Birçok j
| alacaklılar her gün istidalar yağdırma- j
3097
 —>
ğa başladılar. Bunlar arasında köleli- •
ğinden vezirliğe yükselmiş olanlar bile
vardı. Bir kısım malı ve m ülkü devlet
nezaretinde satılıp alacağını isbat eden­
lere dağıtıldı. B ü tü n taraftarları da iş
başından uzaklaştırıldılar.
Hüsrev M e h m e d Paşa, bir yıl sonra
affedilerek sürgünden döndü ve İz2et
M ehm ed Paşanın sadaretinde o nun va-
sıtasiyle yeni yıl tebrikinde padişahın
h uzuruna çıkıp iltifatlara nail oldu-
Bir müddet sonra Meclis-i Vükelâya
m em ur edildi. Nihayet 29 ocak 1846 ta-
rihinde ikinci kerre Seraskerlik m aka­
mına gelmeğe muvaffak oldu. B u arada
Hüsrev Paşa tekrar kendi adamlarını
dikkatle m ü h im mevkilere yerleştirmiye
başladı. Aynı yıl İstanbul’u tekrar zi- \
yaret eden Mısır valisi M eh m ed Ali
Paşa ile görüşüp nihayet iki eski ve ih-
tiyar rakip barıştılar. B u arada yaptığı
pek hayırlı işlerden biri de, 1844 yılın-
da M açkadan Dolmabahçe sarayındaki
Çinili köşke taşınmış olan Harbiye
(Harb Okulu) yi. K ü ç ü k Taksim diye
anılan Pangaltıdaki -binaya naklettir-
m ek olmuştur. Bir müddet sonra sada-
) ret mevkiine gelen Mustafa Reşid Pa-
şa, onu seraskerlikten yine uzaklaştır­
dı. Bu, onun son ve kat’î mağlûbiyeti-
dir. B u n d a n sonra yaşadığı yedi yıl
zarfında tekrar iktidara geçmek için el-
altından başvurduğu bütün faaliyetler
semeresiz kaldı ve nihayet 3 mart 1855
tarihinde vefat etti. Yaşı, doksanı aş-
• mıştı. Çocuğu olmadığı için bütün ser­
vetini hayır işlerine vakfetmiştir.
Çok haris, paraya düşkün, amansız,
gaddar, rüşvete mübtelâ, lâkin çok ze­
ki, H üküm d ara sadık, cömert, ış bilir
ve dirayetli bir devlet adamıydı. M ü s ­
tehzi, nüktedan, atak ve sert olmakla
maruftu. Şekli kısa boylu, tıknaz, kır­
mızı yüzlü, mavi gözlü, isısa kesilmiş
sakallıydı. Kocam an kırmızı fesi ve lâ­
civert bol harmanisi ile garip bir görü­
nüşü vardı.
M E H M E D E M İ N R A U F PAŞA
(Üçüncü sadareti)
T O P A L İZ Z E T M E H M E D PAŞA
(İkinci sadareti)
ı olarak tayin edildiği memuriyetlerde
M E H M E D E M İ N R A U F PAŞA
(Dördüncü sadareti)
M U S T A F A REŞ İD PAŞA
(Ayrı bir ilâve halinde yazılmıştır)
İ B R A H İ M S A R I M PAŞA
Ayasofya türbedarlarmdan hafız
M usa Efendinin oğludur ve 1801 tari­
hinde doğmuştur. Babasının himmetiy­
le bir müddet tahsil gördükten sonra
Divan-ı h ü m a y u n a devama, bilgi ve
görgüsünü bu arada ilerletmeğe başla­
dı. Arkadaşları arasında kısa zam anda
zekâsı ve çalışkanlığı ile dikkati çekti.
B u ’ yüzden M ü h im m e kalemine verildi.
Reisülküttab Süleyman Necib Efendi
onu n her halini beğendiğinden kendisi­
i ne dam ad yaptı ve 1822 yılında Hace-
I gânlık rütbesi tevcih ettirdi, sonra
| Amedî hülefası ve o sırada Am edci b u ­
} lunan Mustafa Reşid Bey (sonra paşa)
j in Mısır’a gidişi sırasında yerine Amed- ‘
j ci vekili (1832), aynı yıl Baş mukataacı
j oldu. İtimada şayan bir zat olduğundan {
j birçok vezirlerin kapı kethüdalığı hiz- j
! metinde bulundu. 1837 yılında Beğlik-
I ciliğe tayin olundu. Aynı yıl tahta çı­
kan kraliçe Viktorya’yı tebrik için M u s ­
i tafa Reşid Paşanın yerine B ü y ük elçi­
lik rütbesi ve Hariciye müsteşarlığı pâ- j
I yesiyle Londra’ya gönderildi. 1838 yılın- j
| da geri dönüp Bab-ı âli dâr-ı şurası j
I âzâsı ve aynı yıl dahiliye müsteşarı ol- i
; du. Abdülmecid’in culûsundan kısa j
■ müddet sonra azledilip fevkalâde m u ­
! rahhas büyük elçi ünvaniyle İran’a
| gönderildi. Dönüşte Sayda defterdarlı- |
! ğı verildiyse d e,. rahatsızlığını ileri sü- j
İ rüp istifa etti. 1841 yılında Meclis-i vâ- j
1 i lâ âzası, aynı yıl Ticaret nazırı ve yine
i aynı yıl içinde Hariciye nazırı oldu.
j 1843 yılında azledilerek yine Meclis-i
; vâlâ âzalığı verildi. 1844 yılında ikinci
j j . kere Londra elçisi, sonra Paris elçisi ve
; j bu son memuriyetine gitmeden ikinci
i kere'Ticaret nazırı oldu (1845). Biraz
İ | sonra Ziraat nazırlığı da memuriyetine
j ilâve olundu. Aynı yıl azledilerek Em- -j
i tea güm rüğü emini, kısa za m an sonra j
Ş da Sadaret müsteşarı oldu. 1846 yılında ]
I vezaret rütbesiyle Maliye nazırlığı ve- :
i rildi. Ertesi sene Meclis-i vâlâ reisi ve
29 hisan 1848 tarihinde Mustafa Reşid
Paşanın yerine sadrâzam oldu. Aynı yı-’
İm 11 ağustosunda azledilip evinde
oturmağa m em u r edildi. 1849 yılında
' Hüdavendigâr valiliğine gönderildi. İki
yıl sonra geri döndü. O yıl Trabzon va­
liliği verildi. Dönüşünde 1852 yılı eylül
ayının ortalarında vefat ettiğinde 65
yaşlarında bulunuyordu.
İbrahim Sarım Paşa, Mustafa Re- j
şid Paşa tarafından himaye edilip ye- ı
tiştirilmiş, zeki, çalışkan, nam uslu bir !
devlet adamıydı. Garip bir talih eseri
uzu n m üddet kalamazdı. Sadnâzım ol­
duğu zam an iktidardan düşen Mustafa
j Reşid Paşa ile devrimci arkadaşları
! aleyhine alınmak istenen tedbirleri
j tasvip etmemiş ve bunların tatbikine j
| engel olmuştur. Yenilik ve ıslahat ta- |
j raftarlanndandı. [
M U S T A F A RE Ş İD PA Ş A
ı (İkinci sadareti)
M E H M E D E M İ N R A U F PA Ş A
(Beşinci sadareti)
3098
 M U S T A F A REŞİD PA ŞA
(Üçüncü sadareti)
M EHMED EM İN ÂLÎ PA Ş A
1814 yılında İstanbul’da doğmuş­
tur. Mısır çarşısında aktarlık eden ve
bir vazifesi de ücret karşılığı Bahçe -
kapısını sabah akşam açıp kapatmak
olan Ali Rıza Efendinin otludur. M a ­
halle mektebinde okuduktan sonra Ba-
yezid medresesine devam ederken ba­
basının ölümü üzerine geçim kaygusu-
na düşmüş ve bu yüzden tahsili terk
zorunda kalmıştı. Bir zatın delâletiyle
1829.yılında Divan-ı h ü m a y u n kalemi­
ne girdi. Burada resmî kitabeti öğren­
meğe çalıştığı gibi Fransızcaya da baş­
ladı. 1833 yılında Tercüme odasına me-.
m ur edildi. Bir müddet sonra Hâcegân-
Iık rütbesi verildi. Tercüme odasında
iken Jorj Sardo’dan bir yıl Fransızca
okuyup bu dilde olan bilgisini ilerlet-
ti. A h m e d Fethi Paşa, Avusturya im ­
paratoru Birinci Ferdinand’m cülusu­
n u tebrik için Viyana’ya gönderildiği
zam an maiyetinde bulundu. Orada bir
buçuk yıl kalıp gece, gündüz Fransız-
caya çalıştı. A h m e d Fethi Paşa ile bir­
likte Petersburg’a gitti ve beraber İs-
tanbul’a döndü. 1837 yılında Divan-ı
h ü m a y u n tercümanı oldu. 1838 yılında
Hariciye nazırı Mustafa Reşid Pâşa
Londra elçisi olunca onu sefaret müs-
teşarı olarak beraber götürdü. Kendisi
sefaretten ayrılınca da yerine Masla­
hatgüzar olarak bıraktı M e h m e d E m in
Âlî Efendi, b u sırada h en ü z yirmi beş
j yaşında bulunuyordu. Abdülmecid’in
i cülûsunda İstanbul’a dönüp Divandaki
tercümanlık hizmetinde bulundu.
1841 tarihinde Hariciye müsteşarı,
1843 tarihinde Şekib Efendinin yeril}e
Londra büyük elçisi, İstanbul’a dönü­
şünde Hariciye nazırı vekili, 1845 tari-
hinde Beğlikci ve ikinci defa Hariciye
müsteşarı, 28 eylül 1846 tarihnde ise
Hariciye nazırı oldu. 6 ocak 1848 tari­
hinde vezaret rütbesi verildi. Elinden
tutmuş, onu yetiştirmiş ve yükseltmiş
olan Mustafa Reşid Paşanın sadaretten
ayrılması üzerine o da Hariciye nazır-
lığından ayrıldı (28 nisan 1848). Bir ay
sonra Meclis-i vâlâ reisi ve . Mustafa
Reşid Paşanın sadarete dönmesi üzeri­
ne tekrar Hariciye nazırı oldu (13 ağus­
tos 1848). Mustafa Reşid Paşanın azlin­
de ilk defa sadaret m akam ın a getiril­
di (6 ağustos 1852). İşte b u n d a n sonra
hâmîsi ile araları açılmıştır. Mustafa
Reşid Paşa, onu n kendisinin azli üze­
rine sadaret makamını kabul edişini
bir türlü hazmedemeyerek icraatını en
ağır şekilde tenkide başlamış, bu yüz­
den ve bazı dedikoducularla fesadcıla-
rın gayretiyle araları gittikçe açılmış
ve bir daha uzlaşamaz olmuşlardır.
Halbuki kendisine sadaret teklif edil-
diği zam an Âlî Paşa velinimeti üstüne
o m a kam a gelmeyi istemiyerek henüz
yaşının kırka bile varmadığını ile­
ri sürüp itizar etmişse de Abdülm e­
cid “İnşaailah bu m a k a m d a sakal
j ağartırsınız” diyerek b u mazereti kabul
etmemişti.
Âlî Paşa sadaret m akam ında 3 ekim
1852 tarihine kadar kaldıktan sonra,
Mübarek makamlar meselesinde çıkan
güçlük dolayısiyle vazifesinden aynla-
rak İzmir valiliğine gönderildi. 1854 yı­
! lında. Hüdavendigâr valisi, aynı yıl
) Tanzim at meclisi reisi oldu. Mustafa
i Reşid Paşanın dördüncü sadaretinde
| (23 kasım .1854) üçüncü kere Hariciye
' nazırlığı bu memuriyetine ilâveten ve­
rildi. Osmanlı - R u s ve Kırım savaşı-
j nın sonlarında barış protokolünün tes-
biti için Viyana’ya gönderildi. B u sıra- I
! | da, Mustafa Reşid Paşanın istifası üze-
rine Âlî Paşa ikinci kere sadaret maka-
' ı m ına getirildi (2 mayıs 1855).
I Âlî Paşa b u sadaretinde Paris
! kongresine katılmış ve barışın hazır-
I 1anmasında bulunmuştur. Elde edilen
I neticeden daha fazlasını elde etmeye
I imkân olmadığı halde, bilhassa Reşid
Paşa ve taraftarları bu andîaşmayı
i I şiddetle tenkit etmişlerdir. Aleyhine
| açılan bu kam panya sonunda 1 kasım
] i 1856 tarihinde sadaretten azledildi.
j ! Sadarete geçen Mustafa Reşid Paşa,
j I onu Hariciye nazırlığına tayin ettir-
I j m ek istediyse de Âlî Paşa b u n u reddet- j
j ti. Lâkin Memleketeyn meselesinin ya- j
j | rattığı buhran yüzünden Mustafa Re- j
' ; şid Paşanın sadaretten ayrılması ve bu
! ] m akam a Mustafa Nailî Paşa getirilme- j
sinden sonra Âlî Paşa da Hariciye na- i
i zırlığını tereddütsüz kabul ederek sa-
I dece iğbirarından dolayı Mustafa Reşid
j Paşa ile işbirliğini reddetmiş olduğunu
| ortaya koydu (6 ağustos 1857).
j i Mustafa Reşid Paşanın vefatından !
j sonra ise üçüncü defa olarak sadaret i
makam ına getirildi (11 ocak 1857). j
B u sadaretinde gerek biten sava- j
şm yüklediği ağır masraflar ve gerekse ;
i i sarayın ve sultanların devam eden i
masrafları yüzünden devletin malî ta-
j j katının tükenmesini huzurda biraz acı j
i j dil ile tenkit etmesi azline sebep oldu
! (18 ocak 1859). 1
I Dört ay sonra Tanzim at meclisi re- ;
! isi oldu. Sadrıâzâm Kıbrıslı M e h m e d j
i Paşa Rumeli teftişine çıktığı zam an |
| sadaret kaymakamlığı verildi. 1860 yı- j
lm da F u a d Paşanın fevkalâde m em uri­
yetle Suriye’ye gönderilmesi üzerine I
onun yerine Hariciye nazırı vekili oldu.
Ertesi yıl altıncı defa olarak âsâleten
Hariciye nazırlığına getirildi. Abdülâ-
ziz’in cülûsundan bir m üddet sonra
dördüncü defa sadrıâzâm oldu (6 ağus­
tos 1861). B u m a k am d a b u sefer 22 |
kasım 1861 tarihine kadar kaldı. Yeri­
ne tayin edilen F u a d Paşa, sadareti Âlî j
3099

I Paşanın Hariciye nazırlığına getirilme-
| si şartiyle kabul ettiğinden yedinci ke-
i re Hariciye nazırlığı verildi. B u memu-
•' riyeti altı yıl sürdü. Nihayet Sırbistan
l kaleleri ve Girit ihtilâli gibi çetin me-
j selelerin zuhuru üzerine istifa eden
| Mütercim Rüşdi Paşanın yerine 11 şu-
| bat 1867 tarihinde beşinci defa sadaret
I m akam ına getirildi. Sırbistan kaleleri
i ve Girit meselelerinin halli ona kalı­
yordu. Gayretleri sonunda elde edilen
neticeleri düşmanları istismar ederek
ona şiddetle h ü c u m ettiler. B u n a rağ­
men mevkii sarsılmadı. F u a d Paşanın
vefatı üzerine Hariciye nazırlığı da
memuriyetine ilıve edildi. Ağır çalışma­
lar, üzüntülü memuriyet hayatı ve bil­
hassa büyük hizmetlerine rağmen siya-
| sı rakiplerinin ağır ve insafsız hücum-
i iarı esasen nahif olan sıhhatini büsbü-
| tün bozdu, nihayet yatağa düştü. Üç
I ay hasta yattıktan sonra Bebekteki ya­
lısında henüz elli sekiz yaşında iken
I tüberkülozdan vefat etti (7 eylül 1871).
j Âlî Paşa, son derece terbiyeli ve
nazik, ufak tefek, efendi ve çelebi bir
i zattı. A z konuşur, çok düşünür, her iş­
te en doğru kararı verirdi. Parlak zekâ­
sı, büyük dirayet ve basireti, sarsılmaz
azmi, fazilet ve doğruluğu, duygu ve
düşüncelerindeki samimiyeti ile yalnız
Osmanlı âleminde değil, bütün Avru­
pa’da şöhret sahibi . olmuştu. Samimî
i bir ıslahat taraftarıydı. Batı memle­
ketlerinde büyük itibarı vardı. Şahsına
her zam an ehemmiyet verilir ve itimat
i olunurdu. Fransızcaya vukufu, yazdığı
siyasî lâyihaları Fransız diplomatları-
j nın kolaylıkla yazamıyacağı derecedey­
di. Devrinde bütün n ü fuzu Bab-ı âlîde
toplamış, sarayın hüküm et üzerindeki
tesirini kaldırmıştı. B u yüzden, bilhas­
sa Abdülâziz çok sıkılırdı. O n u sevmez,
j lâkin iş başından uzaklaştırmağa çeki­
nirdi. Paşa gayet cömert ve eli açık ol­
duğu için Öldüğü za m an ailesine yalnız
| borç bırakabilmiştir. B ü y ü k kusuru a-
] d am yetiştirmemesidir. Yabancılar o-
[ n u n devrinde Avrupa siyasetine en fazla
! vâkıf bir devlet adamı olduğunu tas-
| dik etmiş oldukları halde, aynı kuv-
; vette adam yetiştirmemesi hakikaten
i bir eksikliktir. Vefatı, Avrupa’d a bile
I büyük teessür uyandırmış ve b u Avru­
pa çapında bir kayıp sayılmıştır. Üçün­
cü Napolyon, Tarihçi ve devlet adamı
Tiyer kendisini pek takdir edenlerden
ve fikrini alan kimselerdendi. İstanbul’u
ziyarete gelen Avusturya - Macaristan
imparatoru Fransuva Jozef’in padişah­
tan sonra o nu da ziyaret etmesi, şahsı­
na verilen ehemmiyeti pek güzel göste­
rir. Alm anya imparatoru, Paşanın ve­
fatından sonra terekeleri satılırken,
başbakan Bismark’a o nu n m eşhur nota
ve lâyihalarım yazdığı yazı takımını
satm aldırıp müzeye koydurmuştur.
Fransızca olarak kaleme aldığı notala­
rının çoğu Fransa’da talebe için siyasî j
üslûp örneği teşkil etmek maksadiyle 1
bastırılmıştır. j
Adı gibi Âlî, yüksek, hizmetleri j
unutulm az büyük bir devlet adamıydı, j
DAMAD MEHMED ALİ PAŞA J
Hemşinli Galata-başağası Hacı Ö- |
mer Ağanın oğludur. 1813 yılında Hem- j
şin’de doğmuş, babasiyle birlikte Istan- j
bul’a gelmiştir. Evvelâ Derya-kaptani
A h m e d Paşaya ve 1827 yılında o nun |
delâletiyle Enderuna intisap etti. Za- j
m anla üçüncü ve ikinci mabeyinci ol- j
du. 1837 de Nizib’de bulunan Osmanlı j
ordusunun teftişine m e m u r edildi. Or- |
d u n u n mağlûbiyetini Malatya’da iken ]
öğrenerek geri döndü. B u sırada İkinci |
M a h m u d vefat etmiş bulunuyordu. Mir- |
livalıkla saray dışı hizmetine çıktı. Ay­
nı yıl Ferik ve Dar-işuray-ı askerî üye- !
si, Ertesi yıl Tophane feriki, 1844 de j
Tophane müşiri oldu. Ertesi yıl da Ab- \
dülmecid’in hemşiresi Adile sultanla [
evlendirildi. Biraz sonra Derya-kaptan-
lığı verildi. 1848 yılında b u vazifeden
ayrıldıysa da aynı sene içinde tekrar
Derya-kaptanı oldu. 1849 yılında Seras­
kerliğe tayin edildi. 1851 yılında üçün­
cü kere Derya-kaptanlığma getirildi. 3
ekim 1852 tarihinde, Âlî Paşanın ilk sa- )
daretinden azlinde o n u n yerine b u m a ­
k a m a geldi.
Prens Mençikof’u n fevkalâde selâ- j
hiyetlerle büyük elçi olarak İstanbul’a I
gelişiyle ehemmiyet kesbeden siyasî du- I
ru m u idare edecek kadar dirayet ve li- î
yaka t sahibi olmadığından 13 mayıs j
1853 tarihinde sadaretten ayrılıp ikinci
defa Seraskerliğe tayin edildi. Lâkin az­
lini hazmedemeyip d urum u Mustafa
| Reşid Paşa aleyhine çevirmek gayesiy-
! le medrese talebesini ayaklanmaya teş-
! vik ettiği için Reşid paşanın israriyle
j azil (ocak 1854) ve sonra da bazı suiis-
| timalleri m eydana çıktığından Kasta-
m oni’ye sürgün edildi (nisan 1854) ise
de affolundu. 1855 yılında dördüncü
defa Derya-kaptanı olarak b u memuri- j
! yette 1858 yılma kadar kaldı. B u ta- 1
j rihte Abdülmecid’in hışmına uğrayıp !
vazifesinden uzaklaştırıldı. Fakat aynı j
| yıl Derya-kaptanlığı tekrar verildi. 186-1 i
yılında Tophane, Askerî m ü h im m a t ve
! Hazine-i hassa nazırlıklariyle birlikte !
j I M abeyn müşirliği tevcih olundu. 1863 j
i yılında azledildi. B u n a sebep sadareti
I sırasında Abdülmecid’e, veliaht Abdü-
j lâziz Efendinin öldürülmesini tavsiye
i etmesi rivayetidir. |
İki sene memuriyetsiz kaldıktan
! sonra Tanzim at meclisi üyeliği verildi.
] 1866 yılında altıncı defa Derya-kaptanı
| oldu. Bir yıl sonra Derya-kaptanlığı ün-
| vanı Bahriye nazırlığına çevrilince
açıkta kaldı. Y ine Tanzim at meclisine
 m em ur edilip 29 haziran 1868 tarihinde
vefat etti
Yükselişi ve büyük makamlara çı-
kışı daha ziyade damadlığı sayesinde
olmuş, büyük liyakat ve meziyetleri ol­
mayan bir devletlü idi. Cessur ve cü-
j retkâr, insafsız ve bencil olmakla meş-
i hurdur. Rüşvete ve menfaat sağlama-
| ğa mütemayil idi. İlim ve din adamları-
| n a itibar eder, mütevazı görünüşlü, cö-
| mert ve eli açıktı.
M U S T A F A NAİLİ PAŞA
i Mustafa Naili Paşa, Reşid Paşaya karşı
Kesriye’ye bağlı Polyan köyü hane-
d an m da n İsmail Beyin oğlu olup 1798
tarihinde bu köyde doğmUştur. O t u 2
yıl kadar Girit valiliğinde bulunduğu
için Giridli diye anılır. Sadrıâzâm Y u ­
suf Ziya Paşanın maiyetinde Mısır sa-
I vaşlarmda bulunarak El-Ariş kalesinin
Fransızlardan geri alınmasındaki gay­
reti dolayısiyle Beylerbeylik rütbesi ve­
rilen dayısı Tahir Paşa Mısır valisi
olunca onun maiyetinde vazife gördü
ve babasının vefatı üzerine memleketi-
j ne döndü. 1809 tarihinde öbür dayısı
İ Haşan Paşanın daveti üzerine yine Mı-
j sır’a geldi. Vahhabî ayaklanmasında
onunla beraber Hicaza giderek beş yıl
M ekke’de kalıp tekrar Mısır’a döndü.
Çok küçük yaştan beri, heves ettiği as­
kerlik mesleğine girdi. 1821 yılında Gi-
ritteki ihtilâli yatıştırmağa m em ur
edilen Haşan Paşa ile birlikte harekâta
katıldı. Haşan Paşanın vefatı üzerine
beylerbeyi rütbesiyle Kandiye valiliği­
ne tayin edildi (1826). Giridin idaresi
Mısır valiliğine verildiğinden mülkî ve
askerî işler Kavalalı M eh m ed Ali Paşa
tarafından muhafız ünvanı ile Musta­
fa Naili Paşaya tevdi olundu. 1837 yı­
lında L ü b n a n ’da çıkan karışıklıklar sı­
rasında burada vazife verildi. B u n u ba­
şardıktan sonra tekrar Giride döndü.
1840 yılında M e h m e d Ali Paşanın inha-
, sı üzerine Girid valiliği vezaret rütbe­
siyle ve kaydı hayat şartiyle kendisine
tevcih olundu. 1842 yılında izinli ola­
rak İstanbul’a geldi. Hüküm darın ilti­
fatlarına m azhar olup tekrar Girid’e
avdet etti. Abdülmecid Akdeniz seyya-
hatine çıktığı zam an Giride uğrayarak
bir gece misafiri o ld u .'
Girid valiliği kendisine kaydıhayat
i şartiyle verilmiş olduğu halde, böyle
i tevcihler devlet için zararlı görüldü­
ğünden ve Kavalalı M eh m ed Ali Paşa­
nın Giridle alâkası kalmadığından İs­
tanbul’a davet olunarak Meclis-i vâlâ
üyeliğine tayin olundu (1851). Ertesi
İ yıl aynı Meclis başkanlığına getirildi,
i 14 mayıs 1853 tarihinde sadrıâzâm oldu.
Kendisi okur yazar olmayan bir zattı.
J O sırada devletin dizginleri esasen Ha-
| riciye nazırı Mustafa Reşid Paşanın
elinde b ulunduğu için b u n u n pek ehem ­
miyeti de yoktu. Pakat, Mustafa Naili
i
j Paşa bu durUm a razı olmadığından
Mustafa Reşid Paşa ile aralarında ge­
j çimsizlik başladı. B u yüzden de 8 tem­
| m u z 1853 tarihinde her ikisi birden az­
ledildiler. O gün, hicri 1269 yılı K u r ­
ban bayramının birinci g ünü idi. Ma-
j zuliyetleri ancak iki gün sürdükten
i sonra bayramın üçüncü günü ikisi de
i yine vazifelerine iade olundular. Arala­
i rındaki geçimsizlik yine devam etti.
: Bir gün Vükelâ meclsinde ’ adamakıllı
çatıştılar. Sergerdelikten yetişme olup
toplum terbiyesinden m a h r u m bulunan
j ağır sözler sarfetti. .Padişahtan bile
i saygı görmeye alışık bulunan Hariciye
; nazırı “Ben senin kavas başın deği­
| lim... ben de o m ak am d a - yani sada­
rette - üç ; kerre ^ b u lu n d u m ’' diyerek
meclisi terketti. Ö bü r vükelâ güçlükle
yatıştırıp ricalar ederek geri getirdiler.
Ertesi 29 mayıs 1854 günü Mustafa Na­
ili Paşa sadaretten azlolundu.
Bir müddet sonra Mustafa Reşid
Paşa Boğdan seçimleri (Memleketeyn)
meselesinden dolayı çekilmek mecburi-
j yetinde kalm a sadaret m akam ı tek­
rar Mustafa Naili Paşaya verildi (fi
ağustos 1857). Lâkin bu sadareti kısa
sürmüş ve Fransa ile olan siyasî ger­
ginlik azalınca Mustafa Nailî Paşa az­
ledilmiştir (22 ekim 1857). Mustafa N a ­
ilî Paşa b u son sadaretinden evvel m ü ­
him ve gözde bir zatla uğraşamıyaeağı-
nı söyleyen dostlarının sözüne uyarak
Mustafa Reşid Paşaya iltica etmiş, o da
kusurunu bağışlayıp kendisiyle barış­
mıştı,
Mustafa Naili Paşa bu defaki azlin­
den sonra Meclis üyeliklerinde bulun­
muş, nihayet 1866 tarihinde Giriddeki
kargaşalıkların giderilmesine m em ur
edilmiştir.- Burada kaldığı müddetçe,
Giriddeki ihtilâli bir türlü başaram a­
dığından kendisi İstanbul’a davet
olundu. Bir m üddet sonra, 28 aralık
1871 tarihinde vefat etti.
Devlet işlerinde biraz tecrübesi ol­
makla beraber son derece cahil ve inat­
çıydı. M am afih sadık, nam uslu ve dü­
rüsttü.
M U S T A F A NAİLİ PA Ş A
(İkinci sadareti)
K I B R I S L I M E H M E D E M İ N PA Ş A
Kıbrısta 1813 yılında doğmuştur.
Babası Hazine kethüdası M eh m ed Em in
Efendinin kardeşi' Kıbrıslı Hüseyin
Efendidir. İstanbul’a gelerek amcasının
delâletiyle End eru nu n hazine odasına
alındı. 1828 yılında Asâkir-i Mansure
; yüzbaşılığı verildi. 1833 de Namık Pa-
! şa Londra’ya giderken y a n m a aldı ve
i o nu Paris’de bıraktı. Üç _ ay sonra Lon-
j i dra’ya çağırdı. Buradan İstanbul’a gön-
j | derecek iken vazgeçip sekiz ay sonra
‘ i —>
3101

yine Paris’e yollandı. İki sene sonra
İstanbul’a döndüğü zam an Kolağası
rütbesi verildi. Binbaşı olunca- tahsilini
tamamlamak için tekrar Paris’e gitti.
Abdülmecid’in cülûsunda İstanbul’a
döndü, miralaylıkla Tophaneye m em ur
edildi. Kısa zam an sonra da mirlivalık­
la Tophane meclisi üyesi oldu. 1840 yi-
lında Dar-ı şuray-ı askerî üyeliğine
nakledildi. 1843 yılında yapılan tensi­
katta beylerbeyilik rütbesi verilip ordu­
dan çıkarıldı. Bir m üddet açıkta kal­
dıktan sonra 1844 yılında- A kkâ m u h a ­
fızı, ertesi yıl K u d ü s mutasarrıfı, 1847
yılında Tırnova kaymakamı oldu. B u
memuriyetinden istifa etti. Aynı yıl
Belgrad muhafızlığı verilerek ertesi se­
ne azledildi. Tırhala mutasarrıflığına
tayin olunduğu sırada hâmisi damad
A hm ed Fethi Paşanın kayırmasiyle
Londra^ elçiliğne tayin edildi (5 eylül
1848). İzinli olarak 185Ö yılında İstan­
bul’da bulunduğu şırada Haleb’de baş-
gösteren kargaşalığı yatıştırmak için
buraya vali oldu. B u vazifeyi m ü k em ­
melen başarınca Girid valiliği verildijr-
se de istifa- etti. Ertesi yıl Arabistan
ordusu müşirliği ile eski mesleği olan
askerliğe döndü. Lâkin Osmanlı - Rus
ve Kırım savaşının başlangıcında Şam
civarında Lece mevkiinde çıkan karı­
şıklıkları bastıramadığı için azledildi.
1853 yılında Edirne valisi, Sinop’ta Os­
manlI donanmasının uğradığı felâket­
ten sonra ertesi yılbaşlarında Derya-
kaptahı ve Mustafa Naili Paşanın azli
üzerine henüz kırk bir yaşında bulun­
duğu halde 29 mayıs 1854 tarihinde
sadrıâzâm oldu. B u mevkide ancak 23
kasım 1854 tarihine kadar kalabildi.
B u n a sebep, o nu n d a Mustafa Reşid
Paşa ile geçinemeyişi idi. Böylece ara­
larında başlıyan düşmanlık ömürleri
boyunca sürüp gitmiştir. Gayet hiddet­
li ve şiddetli bir zat olan M eh m ed Emin
Paşa, Hariciye nazırının kendisine ta­
h akküm ünü bir türlü hazmedememiş­
ti.
1855 yılında Tanzim at meclisi re­
isliği verildi. Sadriâzâm Âlî Paşa Paris
kongresine gidince sadaret kaym akam ­
lığına tayin olundu (2 şubat 1856).
Barıştan sonra fevkalâde büyük elçi
olarak Rusya’ya gönderildi. Petersburg
daimî elçiliğini kurup İstanbul’a dön­
dü. 1858 de ikinci kere Derya-kaptanlı-
ğı verildi. Aynı yıl Meclis üyeliğine ta­
yin ve 1859 da azlolundu. 18 ekim 1859
tarihinde ikinci kere sadaret m akam ı­
n a getirildi. Aynı yıl 23 aralıkta vazi­
feden azledildi. B u n a sebep padişahın
huzurunda valde sultanın bazı güm ­
rük irtikâplarına karışmasını açıkça
söylemesidir. 28 mayıs 1860 tarihinde
üçüncü kere sadriâzâm oldu.
Abdülâziz’in cülûsunda Kıbrıslı
M ehm ed E m in Paşa sadarette bırakıl-
dıysa da yeni hüküm darla aralarında
3102
. . . . .
fikir ayrılıkları derhal m eydana çıktı­
ğından rakiplerinin de çevirdiği entri­
kalar yüzünden bir buçuk ay sonra va­
zifesinden uzaklaştırıldı (6 ağustos
1861). Aynı yıl ikinci kere Edirne vali­
liğine tayin edildi. Sonra b u görevden
ayrılarak İstanbul’a geldi. 1866 yılında
Meclis-i vâlâ başkanı oldu. Ertesi yıl
bu memuriyetten ayrıldı ve 9 eylül
1871 tarihinde vefat etti.
Son derece dürüst, hamiyetli, ce­
sur, memleket sever bir zat ve çok m ü ­
kemmel tahsil görmüş, batı dili bilen,
ıslahat taraftarı, cidden aydın bir ve­
zirdi Sert şiddetli ve aceleciydi. Lâkin
adaletten ayrılmaz, doğrusu kendisine
izah edildiği zam an hatada kat’îyyen
israr etmez, çabuk hiddetlenirse de,
hiddeti çabuk geçerdi. Üç kere sadaret
mevkiinde bulunduğu halde öldüğü
zam an sadece 81 lirası çıkmıştır. Mısı­
ra ait bir meselenin vükelâ meclisinde
istediği gibi halli için Mısır valisi bazı
vezirlere hediyeler sunduğu sırada ona
da on bin altın göndermişti. İş esasen
lehde halledilecek olduğu halde M e h ­
m ed Paşa “Devlet sayesinde ihtiyacım
yoktur. H em , Mısır valisinin bana para
göndermek de haddi değildir” diye b u ­
n u redetmişti. O devirde böyle bir
jestte bulunacak beş kişi bulm ak im ­
kânsızdı. Üstelik kendisi b u sırada b ü ­
yük sıkıntı içinde ve ağır borçlar altın­
da bunalmış bir d urum da idi.
Kıbrıslı M eh m ed E m in Paşa, Fran-
sızcadan başka Ar abca ve R u m c a da bi­
lirdi. Lâkin b u n a karşılık Türkçesi
m un taza m kitabet edemiyecek kadar
hafifti. Devlet işlerinin ve dış politi­
kanın inceliklerine bir türlü vâkıf ola­
madığı için sadaretlerinde muvaffak
olamamıştır. Üstelik dilini tutmasını
bilmez, bilhassa kızdığı za m a n herkes
için ağzına geleni söylerdi. B u yüzden
takdir edeni çok, lâkin dostu azdı.
MUSTAFA REŞİD PAŞA
(Dördüncü sadareti)
MEHMED EMİN ÂLİ PAŞA
(İkinci sadareti)
MUSTAFA REŞİD PAŞA
(Beşinci sadareti)
MUSTAFA NAİLİ PAŞA
(Üçüncü sadareti)
MUSTAFA REŞİD PAŞA
(Altıncı sadareti)
MEHMED EMİN ALİ PAŞA
(Üçüncü sadareti)
KIBRISLI MEHMED EMİN PAŞA
(İkinci sadareti)
MÜTERCİM MEHMED RÜŞDİ PAŞA
(Kendisinden Abdülâziz’in veziri­
azamları arasında bahsedilmiştir)
-Hv
m üebbed kürek, kal’abend, hapis, sürgün gibi
cezalara uğramışlardır (8 ekim 1859). A b d ü l­
mecid ise, verilen idam kararlarını «ortada
katil fiili yok, tasavvurda kalmış, ben adam
öldürmek istemem, cezaları kal’abendliğe
tahvil edilsin» diyerek infaz ettirmemiştir
(Uluğ İğdemir: Kuleli vak’ası hakkında bir
araştırma).

Ali Paşanın sadaretten ayrılışı

18 ekim 1859 tarihinde Sadrıâzam Âli

Paşa azledilerek yerine Kıbrıslı M eh m ed
Em in Paşa ikinci defa Sadaret mevkiine ge­
tirildi.
B u sırada devletin malî d u ru m u tama­
m en bir çıkmaza girmiş bulunuyordu. Savaş
masraflarını karşılamak için yapılmış olan
ağır şartlı istikrazların devlet ■hâzinesine
yüklediği mükellefiyetlerin yanında Padişa­
hın ve sarayın şuursuz israfları b u durum u
gittikçe ağırlaştırıyordu. Beyoğlu sarrafla­
rından alman borcun miktarı, seksen milyon
altın lirayı aşmıştı. Bunlar için rehin olarak
verilen mücevherlerle borç senetlerinin bir
kısmı yabancı tüccar ve bankerlerin eline
geçmiş ve kasalarına girmiş bulunuyordu.
Bir gün vükelâ meclisinde mesele görüşülür
ve bir çare aranırken d urum u n Abdülm ecid’e
bütün açıklığı ile anlatılması kararlaştırıldı.
Bir kaç gün sonra hepsi birden saraya dâvet
olunup huzura kabul edildiler. Abdülmecid A b d ü i m e c i d ’in son portrelerinden biri
kendilerine içinde bulunulan malî buhranın
hallinin çaresine bakılmak üzere Babıâliye da gerekli himmet esirgenmiyeceğinden v ü ­
bir Hatt-ı hüm ayu n gönderileceğini bildirdi kelâ birleşip b un u n çaresini düşünsünler ve
ve hazırlanan metni okudu. B u n d a hulâsa müzakerelerin neticesini arzetsinler».
olarak şöyle deniliyordu: Âli Paşa, evvelce arkadaşları ile birlikte
«Devletin terakkisi malî kudrete muhtaç her şeyi hüküm dara açıkça söylemek husu­
olduğu halde bir zamandanberi türlü sebep­ sunda verilen karara uyarak:
lerden dolayı Beyoğlu tüccarlarından günlük «Halimiz efendimizin şahane m erham et­
masrafları karşılamak için ağır şartlarla borç lerine kalmıştır» diye söze başlayıp durum u
para alınması devletin malî itibarını bozdu­ bütün çıplaklığı ile açıkladı. Lâkin, öbür n a ­
ğundan ve bu hususta Padişah tarafından zırlar ağızlarını açıp tek bir kelime ile k e n ­
disini desteklemediler. BÖylece, . Abdülme-
—^ cid’in hiddetini  li Paşanın üzerine çektiler.
K IB R I S L I M E H M E D EM İN PAŞA Padişahın bahsettiği Hatt-ı hüm ayun ertesi
(Üçüncü sadareti) günü Babıâliye gönderildi. Fakat alenen d e ­
ğil, bir odada hükümet erkâniyle bazı ileri
memurların huzurunda okundu. B u n u n ü ze­
Bibliyografya : Cevdet; Tarih. Lût-
rine müzakereler başladı. Bunlar, oldukça
fî; Tarih. Tayyarzâde Ata; Enderun
tarihi. A h m ed Rıfat; Verdül - Hakayık. sert cereyan etti. Herkes devlet ve bilhassa
M . Süreyya; Nuiıbetül vekayi’. Ali Fuad; saray masrafları, Kırım savaşından evvelki
Rical-i Mühimme-i Siyasiye. Cevdet Pa- j hale getirilmedikçe, bu derdin çaresinin bu-
şa; Maruzat ve Tezakir. Ziya Paşa; j lunamıyacağı, bu gidişle ise devletin iflâsa
Zafername şerhi. A bdurrahm an Şe- j m a h k û m bulunduğu fikrinde idi. Nihayet,
ref; Tarih Musahabeleri. Fatm a Ali- j bütün bunları acı ve açık şekilde anlatan bir
ye; Cevdet Paşa, ve zamanı. Hayreddin; j mazbata hazırlandı. Abdülmecid, durum u h a ­
Vesaik-i Siyasiye ve Tarihiye. İbnülemin i ber almıştı. Mazbatanın kendisine takdimine
M a h m u d K em al İnal; Son Sadrıazam- j
m eydan vermeden esasen, huzurunda yaptığı
lar. İslâm Ansiklopedisi. Faik M e m d u h !
Paşa; Mir’at-ı Şuunat. Takvim-i Vaka- | ağır tenkidlerden dolayı kendisine kızmış
yi-i Ceride-i H a v a d i s . _____________ I olduğu Âli Paşayı Sadaretten uzaklaştırdı
(İbn-ül-Emin M a h m u d K em al İnal: Son

3103
Sadrıâzamİar, S: 18). Padişahın tekrar gö­
züne girmiş olan Tophane Müşiri Hıza Paşa­
nın, saray masraflarına dair takdim ettiği
pusulayı Âli Paşanın kabul etmemesi üzerine
Sadrıâzamm azli, için Padişahı teşvik ettiği
de rivayet olunur (Aynı eser, S: 90).
Rumeli oiayîan
1859 yılı ekim ayında beş büyük devlet,meclisi reisi ve İngiltere'nin Belgrad konso­
yani Fransa, İngiltere, Avusturya, Prusya ve
Rusya elçileri tarafından Babıâliye bir m u h ­ yoluyla Manastır’a kadar gitti. Sonra Selâ-
tıra takdim edildi. Bunda, Osmanlı devleti­
nin Islahat fermanında bildirilen hususların
tatbikine pek hevesli görünmediğinden, bu
işin yavaş yavaş da olsa daimî şekilde yürü-
Rıza P aşa
mediğinden şikâyet ediliyordu. Üstelik, b u n ­
ların temini için büyük devletlerin ayrı ayrı
müdahalede bulunabilecekleri ima edilmekte
idi.
Nitekim, bir müddet sonra bu hususta
Rusya ilk adımı attı. Gayesi, doğuda kaybet­
tiği nüfuzu başka yoldan ele geçirmekti. B u
maksatla Bulgaristan’la Bosna-Hersek hıris-
tiyan halkının ahvali hakkında milletlerarası
tahkikat açılması ve burada emniyetli bir
idare usulünün kurulması meselesini ortaya
attı. B u um ulm ayan istek hem Babıâliyi hem
de devleti şaşırttı. Babıâli karşılığında Slav­
larla m eskûn yerlerdeki mahallî hıristiyan
halkından ve devlet memurlarından m ürek­
kep komisyonlar kuracağını ilân ettiyse de,
Rusya b un u kabul etmedi. B u n u n üzerine
Fransa ortalama bir hal şekli olarak o. sırada
3104
Âli Paşanın yerine Sadarete getirilmiş olan
Kıbrıslı M e h m e d E m in Paşanın olağanüstü
yetkilerle Kümeli vilâyetlerini dolaşıp duru­
m u bir kere yerinde incelemesini teklif etti.
M e h m e d E m in Paşa b un u n üzerine y anm da
müslüm an ve hıristiyan memurlar bulundu­
ğu halde evvelâ V arn a’ya, oradan Ş u m n u ’ya
ve Ruscuk’a gitti. Burada Eflak ve Boğdan
Beğliği dış işlerine m e m u r olanlarla Sırp
losu ile .görüştü. Oradan V idin’e geçti. Sofya
nik’e geldi. Oradan da İstanbul’a döndü.
Tetkikleri hakkında bir lâyiha yazıp takdim
etti. B un d a hıristiyan ahalinin her sınıf halk
arasında zuhur eden bazı şerirlerden başka,
müslüman ahaliden şikâyetleri olmadığını,
âşâr vergisinin ıslahı, yolların tamiri, yeni­
lerinin yapılması nev’inden ıslahatın bir an
evvel yapılması, hıristiyan ruhanî reislerinin
suiistimallerinin önüne geçilmesi' gerektiği
n ev’inden konulara dokunulmuştu. Sadrıâ-
zam bu seyahati sırasında bir kaç eşkıya as­
mış, halkın şikâyetlerini dinlemiş, bazı m e ­
murların yerini değiştirmiş, o sırada Niş va ­
liliğine R auf Paşazade O s m an Paşayı tayin
etmişti. Niş Bulgarları, Sırbistan’a katılma
dâvasmdaydılar. B u yüzden bir kısmı Sırbis­
tan’a göçüyor, bir kısmı ise komiteler kura­
rak ortalığı fesada veriyorlardı. M e h m e d
E m in Paşa, İstanbul’a döndükten sonra Niş
valisini bir daha değiştirip yerine evvelce.
b u bölgede iki kere memuriyet almış, olan
Meclis-i Valâ başkâtibi M idhat Efendiyi ve-
zaret rütbesiyle tayin ettirmişti.
Niş valisinin icraatı
Midhat Paşa, valiliğe başlar başlamaz,
M üslüm an ve Bulgar ileri gelenlerini topla­
yıp kendileriyle görüştü, şikâyet ve dilekle­
rini tesbit etti ve şü sonuçlara vardı:
1 — Vilâyetin hiç bir tarafında araba
işleyecek sosa bulunmadığından halk m a h ­
sulü pazarlara taşımak ve satmak hususunda
büyük güçlükler çekmektedirler.
2 — Bir kaç yıldır artan şekavet, her
türlü alım satımı ve ticarî muameleleri dur­
durm uş olduğu için ahali fakir düşmüş, dev­
lete bir kaç yıllık vergi borçları biriktiği
gibi, çiftlik sahiplerine de çok borçlanmıştır.
3 — Eyâlete bitişik Sırbistan bölgesinde
yollar m untazam ve her yer m am ur, âsâyiş
ise yerinde olduğundan bu hal Bulgarlarda
oraya göçmek veya katılmak arzusunu, uyan­
dırmaktadır.
4 — Devlet bunun ıslahat yoluyla çare­
sine bakacağına göçü önlemek için hudut
köylerine asker yerleştirmiştir. B u asker ise,
köylülerin evlerini işgal ederek onlar için
bir yük teşkil ettiğinden halkın göç arzu-
larmı körüklemekten başka işe yaramamak-
tadır.
M idhat Paşa, halk mümessillerine n e is-
terlerse yapılacağını, iki yıl kadar devlet
hâzinesine ve çiftlik sahiplerine olan borç­
larının tasfiye edileceğini, şekâvetin tama­
m en kaldırılacağını, buna karşılık onların da
kendilerine düşen hizmet ve mükellefiyetleri
ifa etmelerinin gerekeceğini bildirdi. Bunlar,
halk mümessilleri tarafından kabul edildiği
için hem en hudut köylerindeki askerler kal­
dırıldı. Niş ve Sofya şosasınm inşasına baş­
landı. Eyâlet dahilindeki haydut ve eşkiya-
nın süratle tenkiline ve köylünün çiftlik sa­
hiplerine olan hesaplarının incelenmesine
girişildi.
Diğer taraftan Ruslar, milletlerarası tah­
kikat projesinden vazgeçmemişlerdi. İngilte­
re, bun un için bir konferans toplanmasını
istediyse de Babıâli, Islahat Fermanının cid­
dî olarak tatbik edileceğini ileri sürerek b u ­
na şiddetle itiraz etti.
Rıza Paş-a komisyonu ve Sadaret
mevkiinde olan tebeddüller
Kıbrıslı M e h m e d E m in Paşanın sadare­
tinden sonra memuriyetine Seraskerlik de
katılmış bulunan Rıza Paşanın maiyetinde
olarak Tophanede bir komisyon kurulup ça­
lışmaya başlandı. Sarraflardan borçlara ait
defterler istendi. Bunların çoğu gelişi güzel
tutulmuş, hakikate ne kadar uygun olduğu
belli olmayan kayıtlardı. Borç yekûnlarına
bir sürü faiz ■eklenmişti. Bunlardan genel
olarak bazı indirimler yapıldı. Devletin gi­
derinin mutlaka gelirine uydurulması ve b u ­
n un için ciddî ve kat’î masraf tedbirlerine
başvurulması kararlaştırıldı. A yn ı tasarrufa
büyük ve küçük devlet memurlarının da
riayeti bir Hatt-ı hümayunla bildirildi. L â ­
kin bütün bunlar, kararı verenler tarafından
bile ciddîye alınmadığı için hiç faydalı o L
mamış ve devletin daha ağır malî buhranlara
sürüklenmesini engelleyememiş tedbirlerdir,
Kıbrıslı M e h m e d E m in Paşa, son dere­
cede namuslu, ciddî, vekarlı ve sözünü sa­
kınmaz bir zattı. Aynı zam anda hiddetli ve
aceleciydi. Bir gün H üküm darın huzurunda
güm rük gelirlerinin sözü açılınca hiç çekin­
meden:
«M erhu m Valide Sultan bunda da irti­
kâp etmiş idi» dedi.
Abdülm ecid’in buna çok canı sıkıldı. H a ­
reme döndüğü zaman:
«B u herif benim ölmüş annem den ne is­
tiyor» diyerek kırgınlığını belli etti. Aynı
zam anda kendisini Sadaretten azledip ertesi
günü yerine Tanzimat Meclisi Reisi Mütercim
Rüştü Paşayı tayin etti (24 aralık 1859). F a ­
kat Rüştü Paşanın Sadrıâzamlığı hiç de uzun
sürmedi.
3105
Kıbrıslı M e h m e d E m in Paşa azledildiği
zam an İngiltere Kraliçesi, Abdülmecid’e h u ­
susî bir mektup gönderip böyle h e m dürüst,
hem de dirayetli bir adamın iş başından
uzaklaştırılmasından dolayı duyduğu üzün­
tüyü bildirmişti. B u n u n üzerine Sadrıâzam
Mütercim Rüştü Paşa azledilip (27 mayıs
1860), ertesi günü, Sadarete tekrar Kıbrıslı
M e h m e d E m in Paşa getirilmişti.
Liibnan hâdiselerinin tekrar
had hale gelmesi
Lübnan, bir kaç yıldır yabancı nüfuz,
rekabet ve entrikalarına en çok sahne olmuş
bir yerdi. 1845 yılında alm an tedbirler ve
kurulan idare şekli, burasını onbeş yıla y a ­
kın bir müddet için sükûna kavuşturmuştu.
Son zamanlarda müslümanlar arasında hıris-
tiyanlara karşı uyanan ve tam am en onların
taşkınlık ve şımarıklıklarının sebep olduğu
infial, b u bölgenin yeniden huzurunu bozdu.
Bir taraftan Fransızların L ü b n a n . Marunîle-
rini mütemadiyen müslümanlar aleyhine kış­
kırtmaları, diğer taraftan İngilizlerin Dtir-
zîleri el altından vaadlerle himaye etmeleri
burada gittikçe gerginleşen bir hava yarat­
mıştı. Ş am valisi ve Arabistan ordusu Müşiri
A h m e d Paşa, d urum u hissettiğinden Babıâli-
ye başvurup gerekli tedbirlerin alınmasını
ve b u arada bu bölgeye bir miktar daha as­
ker gönderilmesini istedi. Lâkin, merkezi h ü ­
kümet buna aldırış etmemekle kalmayıp b u ­
radaki askerin bir kısmını geri çekti. Böylece
Suriye ordusu zayıflamış oldu.
İşte bu sırada A h m e d Paşanın tahmin
ettiği., gibi olaylar patlak verdi. Beyrut civa­
rındaki Kesrivan Marunîleri kendi şeyhleri
aleyhine ayaklanarak beş yüz kadarı Baabda-
da toplanmışlardı. D u r u m u haber alan- Ah-
m e d Paşa, hem en bölgeye bir miktar asker
göndermiş, kendilerine bir hâdise olmadıkça
müdahalede bulunmamalarını bildirmişti.
Dürzîler de, Marunîler de gizli gizli hazırla­
nıyorlardı. İlk tecavüz, Marunîler’den geldi.
K ırk kadar Marunî bir Dürzî köyüne h ü c um
ettiler. Dürzîler bunları püskürttükleri gibi
B aabda’da toplanmış olan Marunîleri de d a ­
ğıttılar. A yn ı zam anda Dürzî ailelerinden
Canbulat’lara mensup Said Bey, İsmail At-
raş’m idaresinde olarak Marunîlere h ü cum
ettiler. Beyrut valisi Hurşid Paşa, Fransız
konsolosunun müracaati üzerine üç yüz k a ­
dar asker gönderdiyse de, gerek bunlar ve
gerekse daha evvel gönderilenler m üslüm an­
lara karşı hıristiyanları müdafaa etmek iste­
mediklerinden hiç bir şeye karışmıyorlardı.
Hattâ içlerinden bazılarının yağmalara katıl­
dığı konsolos tarafından iddia edilmekteydi.
Marunîlerin yeniden bir Dürzî köyüne sal­
dırmaları üzerine Raşeyya, Sayda, Cizzim,
F. 10
Hasbeyya, Deyrülkam er ve Zahle’de bir çok m eydan vermediler. B u n d a n sonra, Martini­
çarpışmalar oldu. Hıristiyan evleri taarruza lerin kalabalık ve kuvvetli olarak b ulun duk­
uğradı. Ö len ve yaralananların sayısı kaba­ ları Zahle Dürzîler tarafından sarıldı. K o n ­
rıktı. Canbulatoğlu Said B e y Cizzim ’i tama­ soloslar, Hurşid Paşaya başvurarak Baabda-
m e n yağm a etmişti. Burada Dürziler Maru- daki askerlerin buraya gönderilmesini iste­
nîleri katliâm ettiler. Kaçanlar Sayda’ya diler. Vali, hıristiyanlar da silâhlarını bırak­
geldilerse de, buradaki Dürzîler de onları m a k şartiyle bunu kabul edeceğini bildirdi.
öldürdüler. H a vra n Dürzîleri ise, Marunîle- Fakat Dürzîler bunlardan evvel davranıp
rin toplu ve kalabalık olarak bulundukları kasabayı zaptettiler. Halk, kaçıp kurtulduysa
Raşeyya ve Hasbeyya’yı muhasara etmişler­ da, Marunîleri tahrik eden bir kaç Cizvit
di. Mutasarrıf ve kaym akam lar hıristiyan papazı öldürüldü. Deyrülkam er, k u m a n d a n ­
halkı himaye ederek yeniden bir hâdiseye lardan Tahir Paşanın kefaletiyle savaşsız
Dürzîlere teslim olmuştu. Dürzîler evvelâ
rahat durdular. Lâkin, 21 haziran günü bir­
denbire Marunîlere h ü c u m ettiler (1860).
Osmanlı askerlerinin him aye edebildikleri
kurtuldu, diğerleri öldürüldü veya kaçmağa
m ecbur kaldı. Hurşid Paşa, süratle vak’a
mahalline gelerek bütün güciyle uğraşıp dü­
zeni iade ettiyse de, burada p ek çok M arunî
ölmüş ve olay A v r u p a ’da b ü y ü k heyecan
uyandırmıştı. •
B u hâdise , henüz sena ermişken, Şam,
olayı patlak verdi. V a k ’aya, oyun oynıyan
hıristiyan ve m üslüm an çocuklar arasında
çıkan kavga sebep olmuş, taarruza uğrayan
m üslüm an çocukları m üdafaa için işe b üyük­
ler m üdahale etmiş ve böylece Dürzî ve Ma-
runîler arasında çatışma başlamıştı. Şehirde
çeşitli mezheplere mensup yirmi beş bin ka­
dar hıristiyan vardı. A h m e d Paşa, b u işde
tarafsız kalm ak isteyerek yanındaki asker­
lerle m üdahalede bulunmayıp hüküm et ko­
nağına ka p a n m a k •hatasını işledi. Ölenler
arasında Hollanda ve A m er ik a konsolosları,
nın da bulunması meseleye birdenbire siyasî
bir olay mahiyeti verdi. B u sırada, Cezayir-
den kaçıp Ş a m ’da yerleşmiş olan E m ir Ab-
dülkadir maiyeti halkı da Ş a m ’d a bulunan
Cezayirlilerle hıristiyanları m üdafaa için or­
taya atıldı. O n u n b u müdahalesiyle katliâmın
önüne geçildi. Cezayirliler sokaklarda m anga
m ang a gezerek hıristiyanları topluyorlar, te­
cavüzde bulun m ak isteyenleri silâh kuvvetile
dağıtıyorlardı. Konsoloslar, yerli ve yabancı *
papazlar, rahipler A b dülkadir’in evine sığın­
mışlardı. Kutsal toprak papazları manastırla­
rını terkeîmek istemedikleri için hepsi öldü­
rüldüler. Şehirdeki yerli ve yabancı hıristi-
yan mümessilleri, hattâ konsolosluklar bile
yağmalanıp yakıldı (tem m uz 1860).

Lübnan olaylarının tepkileri, Padişah

ve Babıâlinin tedbirleri

Haber, süratle duyuldu. İstanbul’da bü­

yük bir endişe hasıl oldu. Abdülm ecid, olanın
A v r u p a ’da hasıl edeceği tepkiyi beklemeden
Üçüncü Napoléon ile Kraliçe Viktorya’ya
tessürünü bidiren mektuplar gönderdi. H a ­
B e y ru t lim a n ı v e Lübnan d a g ia r ı riciye Nazırı F u a d Paşa ise L ü b n a n v a k ’ası

3106
duyulunca fevkalâde korîiiser olarak gĞrekli
tahkikatı y a p m a k v e tedbirleri alm ak için
b ü yü k yetkilerle L ü b n a n ’a yollanmıştı.

Hariciye Nazırı F u a d Paşa, yanında üç

bin askerle 9 tem m uz 1860 da İstanbul’dan
hareket etti. Beyrut’a vardığı gün, Ş a m olay­
larını haber almış bulunuyordu. Y a n m d a k i
askerlerin bir kısmını L ü b n a n ’a gönderip,
kendisi süratle Ş a m ’a giderek d urum a el
koydu. Şehri muhasara altına aldı. Sonra
ileri gelenleri çağırtıp âsileri ve yağm a edil­
miş malları derhal teslim etmeleri, aksi hal­
de hepsinin şiddetle cezalandırılacağını kat’!
şekilde bildirdi. Ş a m halkı bir kaç gün içinde
bir kaç yüz araba dolusu yağm a edilmiş mal
getirdikleri gibi olayları kışkırtanları ve
bunlara katılanlardan p ek çoğunu teslim et­
tiler. F u a d Paşa, m e m u r ve subaylardan m ü ­
rekkep bir komisyon kurup h em e n tahkikata
başladı. İncelemeler, hâdisenin iddia edildiği
gibi gizli bir cemiyet tarafından idare edil­
mediğini ortaya koydu. Lâkin, katliâma işti-
râk edenlerden elli altı kişi derhal idam
edildi. Olayları bastırmak vazifeleri iken b u ­
n u yapmadıkları gibi yağmalara katıldıkla­
rı, hattâ kısmen katliâmlara iştirâk ettikleri
anlaşılan yüz on bir asker de idama m a h k û m
oldu. Bunlardan ellisi Ş a m sokaklarında asıl­ Keçeci-zâde Fuad Paşa
dı. Âmirleri kurşuna dizildi. Ayrıca olaylar­
la alâkası tesbit edilenler m üeb bed küreğe Avrupa devletlerinin müdahalesi,
m ahkûm edilip İstanbul’a gönderildiler.
K e n d i tâbiriyle «Ö m rün d e bir tavuk kesm e­ Paris protokolü
miş» olan F u a d Paşanın b u kadar şiddetli
davranmasına sebep bir yabancı m üdahale­ L ü b n a n ve Ş a m olayları, A v r u p a ’da ve
sine m ey dan y erm em ek için idi. bilhassa Fransa’da büyük bir heyecan yarat­
mıştı. Paris gazeteleri pek mübalâğalı h a ­
Yağmacılardan ve katillerden sonra sıra berler yayarak ateş püskürüyorlar ve bütün
yüksek rütbeli subaylara geldi. Evvelâ Ş a m D o ğ u Hıristiyanlığının tehdid ve tehlike al­
valisi ve Arabistan ordusu kum andanı Ah- tında bulunduğunu iddia ediyorlardı.^ B u
m ed Paşa ile miralay Ali, k a y m a k am Abdüs- bölgede daim a Dürzîleri tutmuş olan İngil­
selâm ve O s m a n Beyler ve dört. binbaşı tev­ tere’de ise A v a m Kamarası heyecanlı m ü z a ­
kif edilip İstanbul’a gönderildiler. Burada kerelere sahne oldu. Osm anlı idaresi şiddetle
rütbeleri alındıktan sonra tekrar Ş a m ’a iade tenkid edildi. Fransa, Suriye hakkında öte-
olundular. K urula n fevkalâde bir harb di­ denberi beslediği emellerin hakikat safhası­
vanı, vazifelerini ifa etmiyerek h u olaylara na çıkmasının zamanı geldiğine hükm ederek
sebep oldukları için hepsinin idamına karar askerî bir müdahalede bulunulmasını istedi.
verdi. A h m e d Paşa, d u ru m u daha evvel’ se­ Diğer devletler, Paris andlaşmasmı gözönüne
zip tedbir alınmasını istemiş, nedense sonra­ alarak re’sen m üdahalede bulunm ayı reddet­
dan kendi inisyatifi ile hiçbir müdahalede tiler. B u n u n üzerine 3 ağustos 1860 tarihinde
bulunmamıştı. Binbaşı Ali A ğ a ile k a y m a ­ Osmanlı devletinin Paris elçisi A h m e d Vefik
k a m O s m a n B e y aslında 'Hasbeyya ve Ra- Paşa ile Fransa, İngiltere ve Avusturya,
seyya’dakı olaylara m üdahale edip katliâmı Prusya ve R usya mümessillerinin katıldığı
durduranlardandı. Lâkin, hepsi kurşuna di_ bir toplantıda b u işe «Osm anlı devletine yar­
zildiler. A h m e d Paşa, h ü k ü m kendisine teb­ dım» adı altında karar verildi ve bir protokol
liğ edildiği zam an: imzalandı. B u n a göre âsâyişin temini için,
Osmanlı askerlerine yardım etmek üzere en
«Devletin b u gailesi benimle bertaraf çok on iki bin kişilik A v r u p a askeri Suriye-
olacaksa, kanım helâl olsun» demişti. Böyle- ye gönderilecek, b u kuvvetlerin yarısını
ce, idam edilenlerin sayısı 125 i .bulmuş, za­ Fransız birlikleri teşkil edecekti. Fransa, b u
rar gören hıristiyanlara ise 75 milyon lira kuvvetin gerektiğinde bir misli arttırılması
tazminat ödenmişti. hususunda Babıâli ile anlaşabilecekti. Dev-

3107
İetler aynı maksatla Suriye kıyılarına savaş
gemileri de gönderebileceklerdi. B u kuvvet­
ler, Suriye’de altı ay kalacaklardı.
B u anlaşma üzerine Fransa hem en altı
bin kişi göndermiş, lâkin Öbür devletler buna
katılmamış, yalnız Beyrut limanına savaş ge­
mileri yollamakla yetinmişlerdi. B u arada,
erzak yardımı bahanesiyle bir iki İspanyol
ve Y u n a n gemisi de Beyrut’a gelmiş ve Os-
m anii devletinin itirazına rağmen burada
kalmışlardır.
F u a d Paşa, daha evvel bütün gerekli ted­
birleri. almış ve âsâyişi iade etmiş bulunduğu
için Beyrut’a çıkan Fransız askerlerine y a ­
pacak bir iş kalmamıştı. B u n u n üzerine O s ­
m a n l I askerleriyle birlikte L ü b n a n ’da dolaşıp
düzeni korumağa m e m u r edildiler. B u sırada
m uhakem esi sona eren Hurşid Paşa ile m a i­
yetindeki subaylar da m üebbed hapse m a h ­
k û m edilip İstanbul’a gönderildiler.
Lübnan’a imtiyaz verilmesi
: Paris protokolünü imzalayan devletler,
ayrıca' d urum u yerinde görm ek ve alınacak
kesin,tedbirlerin neler olduğunu tesbit-etmek
için Suriye’ye bir heyet göndermişlerdi. N e ­
ticede, b u bölgede sükûnun iadesi, kuvvetli
ve tesirli bir idarenin-kurulması ve kan dö­
külmesinin kesin olarak önüne geçilmesi için
-Lübnan’da imtiyazlı bir idare kurulması ge­
rekeceğine karar verdiler ve b u n u temin
için hazırladıkları nizam nam eyi Babıâliye
tevdi ettiler. İdaresizliği yüzünden olaylara
sebep olan Osmanlı devleti için b un u kabul­
den başka çare yoktu. Babıâli, teferruata ait
ehemmiyetsiz bazı değişikliklerden sonra
muvafakatini bildirdi. Böylece, L ü b n a n im ­
tiyazlı bir sancak haline geldi.
B u nizam nam enin esasları şunlardı:
a — L ü b n a n sancağı, Babıâlinin idaresi
altında olarak onun tayin edeceği bir hıristi-
yan, mutasarrıfı tarafından idare edilecektir.
B u mutasarrıf icra kuvvetlerinin bütün salâ­
hiyetlerini, İdarî, malî yetkileri, memurların
tayini, âsâyişin temini, m a hkem e kararları­
nın infazı yetkilerini haiz olacaktır.
■b — B u mutasarrıfın başkanlığında her
ccmaatten — M üslüm an, Dürzî, Marunî, Ka-
tclik R u m , Ortodoks R u m , Mitvalî— seçile­
cek. iki üyeden m ürekkep bir idare meclisi
bulunacaktır.
c — Lübnan, altı kazaya ayrılacak ve
her kazada altışar kişilik — her cemaatten
birer kişi— bir meclîs bulunacaktır. Kazalar
ise, m ü m k ü n olduğu kadar aynı cemaate
m ensup halktan kurulacak, nahiyelere bölü­
necektir. H e r nahiyede her cemaat için bir
sulh hâkimi, her kazada 3-6 karm a üyeden
m ürekkep bir adlî meclis, ve bütün sancağa
şâmil olmak üzere oniki karm a üyeden m ü ­
rekkep bir b ü y ü k adlî meclis bulunacaktır.
3108
ç —-Âsâyiş, karm a yerli kuvvetler tara­
fından korunacaktır. Mutasarrıf lüzum gö­
rürse Suriye ordusundan yardım, istiyebile-
cektir.
d — L ü b n a n vergisinden mahallî ihti­
yaçlar karşılandıktan sonra kalanı devlet h â ­
zinesine gönderilecek, masraf daha fazla
olursa b un u Babıâli ödeyecektir (Ed. Engel-
hardt; L a Turquie et le Tanzimat, C : I, S: 75).
B u n d a n m aada imzalanan bir protokola
göre (9 haziran 1861) L ü b n a n mutasarrıfına
vezaret rütbesi verilmesi, merkezin Deyrül­
kam er olması, mutasarrıflık müddetinin üç
yıl sürmesi, b un u n sonunda Babıâlinin dev­
letlere danışarak yenisini seçmesi ve bütün
bunların bir fermanla ilânı kararlaştırıldı.
L ü b n a n mutasarrıflığına ilk seçilen D a ­
vid Efendi adlı bir Erm eni katolikti. K e n d i­
sine nizam nam eye göre vezirlik rütbesi ve­
rilmiş, üç yıl sonra da memuriyeti uzatılmış­
tır (M . Tayyip Gökbilgin; 1840-1861’e kadar
Cebel-i L ü b n a n meselesi ve Dürzîler, Belle­
ten, sayı 40, S: 703).
Böylece, hıristiyan tab’adan birisine ilk
defa olarak vezirlik verilmiş oluyordu. K e n ­
disi daha evvel telgraf m üdürü idi. Bir R a ­
m azan gününde Sadrıâzam bulunan Âli P a ­
şanın konağındaki iftar sofrasında:
«Müslümanlığı çok severim. Engel olma­
salar Ram azan da camilere gitmeyi isterdim»
demiş, Âlî Paşa da:
«Senin bugünkü itibar ve vezaretin hı-
ristiyanlığm içindir, yoksa, müslümanlığa
meylin için değildir» cevabını vermiştir.
Ortodoks kilisesindeki ayrılık ve
yarattığı buhran
B u zam ana kadar Osmanlı memleketle­
rindeki hıristiyan ve m üslüm an tab’a ara­
sında dinî ihtilâflar mevcut iken, b u sefer
hıristiyanlar arasında bir takım anlaşmaz­
lıklar zuhur etti. Ortodoks cemaati tarafın­
dan seçilip memuriyeti Padişahça tasdik olu-,
n an İstanbul r u m patriği, Osmanlı m em le­
ketlerindeki ortodoks tab’anın ruhanî reisi
tanınmıştı. Patrik, ötedenberi Osm anlı dev­
leti tarafından ortodokslarm dinî ve mezhebi
hususlarına dair kendisine verilmiş olan im ­
tiyaz ve salâhiyetlerden dolayı bunlar üze­
rinde b ü y ü k bir nüfuza sahipti. B u arada
piskoposları da kendi tayin ederdi. B u m ü ­
nasebetle, r u m patriği ile seçmiş olduğu pis­
koposlar. çeşitli milletlere mensup ortodoks-
ları rumlaştırmağa çalışırlardı. Bilhassa B u L
garistan’da imtiyazlı ru m mektepleri açılmış
ve âyinlerde bulgarcanm yerine rumcanın
konulmasını temin etmişlerdi.
İkinci M a h m u d zamanında, 1828-1829 sa­
vaşında rum larm b u bölgeyi işgalleri sıra­
sında onlarla olan temas sonunda Bulgarlar
 kendi millî varlıklarını idrâke başlamışlardı.
B u yüzden, patrikhanenin rumlaştırma poli­
tikasına karşı koym a temayülleri başladı ve
zamanla kuvvetlenip fiilî sahaya intikal etti.
Ruslar, Bulgarların dinî muhtariyete kavuş­
malarını kendi çıkarlarına uygun gördükleri
için onları el altından durm adan kışkırtıyor­
lardı.
Nihayet, 1860 yılı nisan avında Bulgar
ortodokslarmdan m ürekkep bir heyet Babı-
âliye gelerek bundan sonra ru m patriğinin
ruhaî üstünlüğünü tanımıyacaklarını haber
verdiler. Patrikhaneden ayrıldıklarını açıkça
ilân eden bir çok Bulgarlar, bir kaç gün
sonra Rusya elçiliğinin önünde toplanıp Ç a ­
rın şerefine İlâhiler okudular. R u m patriği
Kiryalos, bütün bunlara engel olamadığı için
istifa etti. Babıâli, b u meseleye fazla karış­
m a k istemiyordu. Yalnız, yeni bir patriğin
seçilmesini istedi. Filibe, Vidin, Tırnova, Niş
ve Sam ako v’daki Bulgar cemaatleri seçime
katılmaktan imtina ettiler. Kısa bir zam an
sonra Bulgarlar da ikiye ayrıldılar. Bir kıs­
mı, müstakil Bulgar kilisesine taraftardı. Bir
kısmı ise, R usya’nın emellerine tam am en zıt
olarak katolik mezhebine girmek istiyorlar­
dı. Selânik, Manastır ve Tolcu’da b u cereyan
bilhassa kuvvetliydi. Hattâ bir Bulgar pis­
koposu yanında cemaati temsil eden kimse­
lerle birlikte Erm eni katolik patrikhanesine
gidip Bulgar papazlarının katolik mezhebine
giriş şartlarını bile görüştü. Piskopos, K ato ­
lik Bulgar kilisesinin Fransa'nın himayesi al­
tında bulunmasını istiyor ve Bulgar mille­
tini ancak katolik mezhebinin kurtarabilece­
ğini ileri sürüyordu. Üçüncü Napoléon bu
d urum karşısında tereddüde kapıldı. B u ve­
sile ile Balkanlarda nüfuz sahibi olmayı arzu
ederdi ama Rusya’yı da gücendirmek işine
gelmiyordu. B u n u n için tarafsızlığı tercih
etti.
B u sırada R u m patrikliğine Kapıdağı
metrepolidi Y u v a k im Efendi seçilmiş ve m e ­
muriyeti Padişah tarafından tasdik olun­
muştu.
Bulgar münevverleri ise, R u m ve Rus
kilisesine tâbi olmayarak katolik mezhebine
girmekle ısrar etmekteydiler. Babıâli, B u l­
garların eskisi gibi R u m kilisesine tâbi olma­
sını istiyordu. Çünkü, mezhebi istiklâlin ile­
ride siyasî istiklâle yol açmasından korku­
luyordu. Yeni patrik de buna taraftardı. B u ­
n un üzerine patrikhaneden ayrılmak isteyen­
lere önayak olmuş olan Bulgar piskoposu
Helaryon Efendinin patriği ziyaretle tarziye
vermesi istendiyse de Bulgarlar b u n u da
reddettiler. Ruslar ise, kendilerine taraftar
bulunan Bulgarları durm adan kışkırtmakta
idiler. Nihayet Rus elçisi, Babıâliye başvurup
Bulgar kilisesinin R u m kilisesinden ayrılarak
müstakil olmasını istedi. Bir taraftan da onun
tesiri ile Bulgarlar tarafından Babıâliye b u ­
3109
n un teminini isteyen dilekçeler yağıyordu.
Babıâli, b u isteklere karşı koydu. P a p a ' ta­
rafından başpiskoposluğa yükseltilmek üzere
R o m a ’ya gitmiş olan Katolik-Bulgar cemaati
reisi Jozef Sokolski İstanbul’a döndükten bir
iki ay sonra Odesa'ya firar ve Ruslara iltica
edince b u mesele de tavsadı.
AbdüİmecıcPin ölümü ve şahsiyeti
Abdülm ecid, babası gibi tüberküloza ya­
kalanmıştı. B u yüzden sıhhatine çok itina
etmesi _ gerektiği halde, sefahate dalıp git­
mişti. İçkiye ve kadına çok müptelâ idi. Sa ­
rayın, dünyanın en seçme genç kızları ile
dolu olan harem dairesi, esasen zayıf olan
iradesini hiçe indirmekte idi. Bütün bunlar
yüzünden sıhhati gittikçe bozuldu; nihayet
25 haziran 1861 tarihinde Ihlamur köşkünde
vefat ettiği zam an henüz otuz dokuz yaşında
bulunuyordu.
Abdülmecid, tahta çıkışı büyük bir se­
vinç uyandırmış, lâkin son zam anda halkın
sevgi ve sempatisini içkiye olan iptilâsı, h u ­
susî eğlenceleri ve kaime meseleleri ve isra-
fatı yüzünden tam am en kaybetmiş ve âdeta
ölümü beklenir ve arzulanır olmuş bir h ü ­
kümdardır. O n u n tarafından gayet serbest
bırakılmış veliaht Abdülâziz Efendinin, İs­
tanbul caddelerinde atla gezmesi, Boğaziçi
sahillerinde cirid oynaması, serbest ve k a h ­
ramanca tavırları İstanbul halkını teshir et­
miş ve bu zat cülûs ederse her şey düzelir
düşüncesinin doğmasına sebep olmuştu. .
Engelhard’m dediği gibi yakınlarının
entrikalarına âlet olan, kadın gibi zarif ve
narin bir hükümdarın yerine hasail-i m er­
danesiyle Şaltanat-ı Osm aniyenin ilk mües-
sislerini andıran bir padişah geçeceği için,
A bdülm ecid’in irtihali arzu olunur bir hâdise
idi.
Abdülmecid, babası tarafından tam A v ­
rupalI bir prens gibi yetiştirilmiş bulunuyor­
du. İyi bir Batı kültürü almıştı. Fransızcayı
Tırn o v a’m n genel görünüşü
İetler aynı maksatla Suriye kıyılarına savaş
gemileri de gönderebileceklerdi. B u kuvvet­
ler, Suriye’de altı ay kalacaklardı.
B u anlaşma üzerine Fransa h e m e n altı
bin kişi göndermiş, lâkin öbür devletler b una
katılmamış, yalnız Beyrut limanına savaş ge­
mileri yollamakla yetinmişlerdi. B u arada,
erzak yardımı bahanesiyle bir iki İspanyol
ve Y u n a n gemisi de- Beyrut’a gelmiş ve O s ­
m anlI devletinin itirazına rağm en burada
kalmışlardır.
Füâd Paşa, daha evvel bütün gerekli ted­
birleri -almış ve âsâyişi iade etmiş bulunduğu
için Beyrut’a çıkan Fransız askerlerine y a ­
pacak bir iş kalmamıştı. B u n u n üzerine O s ­
m anlI .askerleriyle birlikte L ü b n a n ’da dolaşıp
düzeni korum ağa m e m u r edildiler. B u sırada
m uhakem esi sona eren Hurşid Paşa ile m ai­
yetindeki subaylar da m üebbed hapse m a h ­
k û m edilip. İstanbul’a gönderildiler.
Lübnan’a imtiyaz verilmesi
Paris protokolünü imzalayan devletler,
ayrıca' d urum u yerinde görm ek ve alınacak
kesin.tedbirlerin neler olduğunu tesbit etmek
için Suriye’ye bir heyet göndermişlerdi. N e ­
ticede, b u bölgede sükûnun iadesi, kuvvetli
ve tesirli bir idarenin -kurulması ve kan dö­
külmesinin kesin olarak önüne geçilmesi için
•Lübnan’da imtiyazlı bir idare kurulması ge­
rekeceğine karar verdiler ve b u n u temin
için hazırladıkları nizamnameyi Babıâliye
tevdi ettiler. İdaresizliği yüzünden olaylara
sebep olan Osmanlı devleti için b u n u kabul­
den başka çare yoktu. Babıâli, teferruata ait
ehemmiyetsiz bazı değişikliklerden sonra
muvafakatini bildirdi. Böylece, L ü b n a n im-
ti37azlı bir sancak haline geldi.
B u nizam nam enin esasları şunlardı:
a — L ü b n a n sancağı, Babıâlinin idaresi
altında olarak onun tayin edeceği bir Hıristi­
yan mutasarrıfı tarafından idare edilecektir.
E u mutasarrıf icra kuvvetlerinin bütün salâ­
hiyetlerini, İdarî, malî yetkileri, memurların
tayini, âsâyişin temini, m a hkem e kararları­
nın infazı yetkilerini haiz olacaktır.
. b — B u mutasarrıfın başkanlığında her
comaatten — M üslüm an, Dürzî, Marunî, K a ­
tolik R u m , Ortodoks R u m , Mitvalî— seçile­
cek. iki üyeden mürekkep bir idare meclisi
bulunacaktır.
c — Lüb nan, altı kazaya ayrılacak ve
her kazada altışar kişilik — her cemaatten
birer kişi— bir meclis bulunacaktır. Kazalar
ise, m ü m k ü n olduğu kadar aynı cemaate
mensup halktan kurulacak, nahiyelere bölü­
necektir. H e r nahiyede her cemaat için bir
sulh hâkimi, her kazada 3-6 karm a üyeden
mürekkep bir adlî meclis, ve bütün sancağa
şâmil olmak üzere oniki karm a üyeden m ü ­
rekkep bir büyük adlî meclis bulunacaktır.
3108
ç — Âsâyiş, karm a yerli kuvvetler tara­
fından korunacaktır. Mutasarrıf lüzum gö­
rürse Suriye ordusundan yardım istiyebile-
cektir.
d -— L ü b n a n vergisinden mahallî ihti­
yaçlar karşılandıktan- sonra kalanı devlet hâ­
zinesine gönderilecek, masraf daha fazla
olursa bun u Babıâli Ödeyecektir (Ed. Engel-
hardt; L a Turquie et le Tanzimat, C : I, S: 75).
B u n d a n m aada imzalanan bir protokola
göre (9 haziran 1861) L ü b n a n mutasarrıfına
vezaret rütbesi verilmesi, m erkezin Deyrül­
kamer olması, mutasarrıflık müddetinin üç
yıl sürmesi, b unun sonunda Babıâlinin dev­
letlere danışarak yenisini seçmesi ve bütün
bunların bir fermanla ilânı kararlaştırıldı.
L ü b n a n mutasarrıflığına ilk seçilen D a ­
vid Efendi adlı bir Erm eni katolikti. K e n d i­
sine nizam nam eye göre vezirlik rütbesi ve­
rilmiş, üç yıl sonra da memuriyeti uzatılmış­
tır (M . Tayyip Gökbilgin; 1840-186re kadar
Cebel-i L ü b n a n meselesi ve Dürzîler, Belle­
ten, sayı 40, S: 703).
Böylece, hıristiyan tab’adan birisine ilk
defa olarak vezirlik verilmiş oluyordu. K e n ­
disi daha evvel telgraf m üdürü idi. Bir R a ­
mazan gününde Sadrıâzam bulunan Âli P a ­
şanın konağındaki iftar sofrasında:
«Müslümanlığı çok severim. Engel olma­
salar Ram azan da camilere gitmeyi isterdim»
demiş, Âlî Paşa da:
«Senin b ugü nkü itibar ve vezaretin hı-
ristiyanlığın içindir;, yoksa, müslümanlığa
meylin için değildir» cevabını vermiştir.
Ortodoks kilisesindeki ayrılık ve
yarattığı buhran
B u zam ana kadar Osmanlı memleketle­
rindeki hıristiyan ve m üslüm an tab’a ara­
sında dinî ihtilâflar mevcut iken, b u sefer
hıristiyanlar arasında bir takım anlaşmaz­
lıklar zuhur etti. Ortodoks cemaati tarafın­
dan seçilip memuriyeti Padişahça tasdik olu­
nan İstanbul r u m patriği, Osmanlı m em le­
ketlerindeki ortodoks tab’a n m ruhanî reisi
tanınmıştı. Patrik, ötedenberi Osmanlı dev­
leti tarafından ortodokslarm dinî v e mezhebi
hususlarına dair kendisine verilmiş olan im ­
tiyaz ve salâhiyetlerden dolayı bunlar üze­
rinde b ü yü k bir nüfuza sahipti. B u arada
piskoposları da kendi tayin ederdi. B u m ü ­
nasebetle, r u m patriği ile seçmiş olduğu pis­
koposlar, çeşitli milletlere m ensup ortodoks-
ları rumlaştırmağa çalışırlardı. Bilhassa B ul­
garistan’da imtiyazlı rum mektepleri açılmış
ve âyinlerde bulgarcanm yerine r um c a nm
konulmasmı temin etmişlerdi.
İkinci M a h m u d zamanında, 1828-1829 sa­
vaşında rum larm b u bölgeyi işgalleri sıra­
sında onlarla olan temas sonunda Bulgarlar
 kendi millî varlıklarını idrâke başlamışlardı.
B u yüzden, patrikhanenin rumlaştırma poli­
tikasına karşı ko y m a temayülleri başladı ve
zamanla kuvvetlenip fiilî sahaya intikal etti.
Ruslar, Bulgarların dinî muhtariyete kavuş­
malarını kendi çıkarlarına uygun gördükleri
için onları el altından durm adan kışkırtıyor­
lardı.
Nihayet, 1860 yılı nisan ayında Bulgar
ortodokslarından m ürekkep bir heyet Babı-
âliye gelerek bun dan sonra rum patriğinin
ruhaî üstünlüğünü tanımıyacaklarmı haber
verdiler. Patrikhaneden ayrıldıklarını açıkça
ilân eden bir çok Bulgarlar,. bir kaç gün
sonra Rusya elçiliğinin önünde ' toplanıp Ç a ­
rın şerefine İlâhiler okudular. R u m patriği
. Kiryalos, bütün bunlara engel olamadığı için
istifa etti. Babıâli, bu meseleye fazla karış­
m a k istemiyordu. Yalnız, yeni bir patriğin
seçilmesini istedi. Filibe,- Vidin, Tırnova, Niş
ve S a m a k o v ’daki Bulgar cemaatleri seçime
katılmaktan imtina ettiler. Kısa bir zam an
sonra Bulgarlar da ikiye ayrıldılar. Bir kıs­
mı, müstakil Bulgar kilisesine taraftardı. Bir
kısmı ise, Rusya’nın emellerine tam am en zıt
olarak katolik mezhebine girmek istiyorlar­
dı. Selânik, Manastır ve Tolcu’da b u cereyan
bilhassa kuvvetliydi. Hattâ bir Bulgar pis­
koposu yanında cemaati temsil eden kimse­
lerle birlikte Erm eni katolik patrikhanesine
gidip Bulgar papazlarının katolik mezhebine
giriş şartlarını bile görüştü. Piskopos, K ato­
lik Bulgar kilisesinin Fransa’nın himayesi al-,
tında bulunmasını istiyor ve Bulgar mille­
tini ancak katolik mezhebinin kurtarabilece­
ğini ileri sürüyordu. Üçüncü Napoléon b u
durum karşısında tereddüde kapıldı. B u ve­
sile ile Balkanlarda nüfuz sahibi olmayı arzu
ederdi am a Rusya’yı da gücendirmek işine
gelmiyordu. B u n u n için tarafsızlığı tercih
etti.
B u sırada R u m patrikliğine Kapıdağı
metrepolidi Y u v a k im Efendi seçilmiş ve m e ­
muriyeti Padişah tarafından tasdik olun­
muştu.
Bulgar münevverleri ise, R u m ve Rus
kilisesine tâbi olmayarak katolik mezhebine
girmekle ısrar etmekteydiler. Babıâli, B u l­
garların eskisi gibi R u m kilisesine tâbi olma­
sını istiyordu. Çünkü, m ezhebi istiklâlin ile­
ride siyasî istiklâle yol açmasından korku­
luyordu. Y en i patrik de b u n a taraftardı. B u ­
nun üzerine patrikhaneden ayrılmak isteyen­
lere önayak olmuş olan Bulgar piskoposu
Helaryon Efendinin patriği ziyaretle tarziye
vermesi istendiyse de Bulgarlar b u n u da
reddettiler. Ruslar ise, kendilerine taraftar
bulunan Bulgarları durm adan kışkırtmakta
idiler. Nihayet Rus elçisi, Babıâliye başvurup
Bulgar kilisesinin R u m kilisesinden ayrılarak
müstakil olmasını istedi. Bir taraftan da onun
tesiri ile Bulgarlar tarafından Babıâliye b u ­
3109
nun teminini isteyen dilekçeler yağıyordu.
Babıâli, b u isteklere karşı koydu. P a p a ' ta­
rafından başpiskoposluğa yükseltilmek üzere
R o m a ’ya gitmiş olan Katolik-Bulgar cemaati
reisi Jozef Sokolski İstanbul’a döndükten bir
iki ay sonra Odesa’ya firar ve Ruslara iltica
edince b u mesele de tavsadı.
Abdülmecîd’m ölümü ve şahsiyeti
Abdülm ecid, babası gibi tüberküloza ya­
kalanmıştı. B u yüzden sıhhatine çok itina
etmesi _ gerektiği halde, sefahate dalıp git­
mişti. İçkiye ve kadına çok müptelâ idi. Sa ­
rayın, dünyanın en seçme genç kızları ile
dolu olan harem dairesi, esasen zayıf olan
iradesini hiçe indirmekte idi. Bütün bunlar
yüzünden sıhhati gittikçe bozuldu; nihayet
25 haziran 1861 tarihinde Ihlamur köşkünde
vefat ettiği zam an henüz otuz dokuz yaşında
bulunuyordu.
Abdülm ecid, tahta çıkışı b üyük bir ser.
vinç uyandırmış, lâkin son zam anda halkın
sevgi ve sempatisini içkiye olan iptilâsı, h u ­
susî eğlenceleri ve kaime meseleleri ve isra-
fatı yüzünden tam am en kaybetmiş ve âdeta
ölümü beklenir ve arzulanır olmuş bir h ü ­
kümdardır. O n u n tarafından gayet serbest
bırakılmış veliaht Abdülâziz Efendinin, İs­
tanbul caddelerinde atla gezmesi, Boğaziçi
sahillerinde cirid oynaması, serbest ve k a h ­
ramanca tavırları İstanbul halkını teshir et­
miş Ve b u zat cülûs ederse her şey düzelir
düşüncesinin doğmasına sebep olmuştu. -
Engelhard’m dediği gibi yakınlarının
entrikalarına âlet olan, kadın gibi zarif ve
narin bir hükümdarın yerine hasail-i m er ­
danesiyle Şaltanat-ı O sm aniyenin ilk mües-
sislerini andıran bir padişah geçeceği için,
A bdülm ecid’in irtihali arzu olunur bir hâdise
idi.
Abdülmecid, babası tarafından tam A v ­
rupalI bir prens gibi yetiştirilmiş bulunuyor­
du. îyi bir Batı kültürü almıştı. Fransızcayı
T rr n o v a ,,m n genel gö rünüşü
 kuvvetli olarak öğrenmişti. B u dilde basıl­
mış kitap ve dergilere abone idi. Daim a b u n ­
ları okurdu. Batı musikisine hayrandı. B u ­
nunla bizzat uğraşırdı. Batı usulü ıslahata
samimî olarak taraftardı. Tanzimata ve onun
prensiplerine bağlıydı. Zekâsı, fevkalâde ter­
biye ve nezaketi, D o ğ u ve Batıya dâir sağ­
lam bilgisi, baba mirası olan yeniliğe bağlı­
lığı büyük meziyetleriydi. B u n u n yanında
iradesi de kuvvetli bir hüküm dar olsaydı
pek büyük işlere muvaffak olabilirdi ki bu
hasleti yoktu. İyi niyetine rağmen başkala­
rının ve bilhassa yakınlarının tesiri altında
kalarak hatalı şekilde davrandığı sık sık
vâki olurdu. E n büyük^ talihi Mustafa Reşid
Paşa, M e h m e d E m in Âli Paşa, F u a d Paşa
gibi devlet adamlarına sahip olmasıydı. Ç o ­
cuk denecek yaşta tahta çıkmıştı. Devlet iş­
leriyle meşgul olmayı severdi. Üstüste gelen
güçlükler içinde pişip yetişmişti. Mustafa
u * ,U
1 j y /
Reşid Paşa son zamanlarında onun devlet
işlerine dair durm adan sorduğu suallere ce­
vap vermekten âciz kaldığını itiraf etmiştir.
Sadaret mevkiine getireceklerini seçerdi.
Bunları sahşi iğbirarları yüzünden azlettiği
olur, lâkin bunu çabuk unutur ve tekrar iş
başına getirmekten çekinmezdi. Saltanatı sı­
rasında en çok muhafazakâr ve mutaassıpla­
rın muhalefetine uğramıştı. Osmanlı h ü k ü m ­
darları içinde yurd gezilerine çıkarak halkın
derdini ilk defa vasıtasız şekilde dinleyen
odur. Arasıra Babıâliye giderek Vükelâ M e c ­
lisi müzakerelerinde hazır bulunur, bazan
orada emirler verirdi. Kışlaları, tersaneyi,
askeri anbarları teftiş eder, askerî ve rüşdî
okulların imtihanlarında bulunur, camileri
dolaşırdı. K a n dökmekten ve savaştan nefret
eder, her şeyi tatlılıkla halletmeyi ve tatlıya
bağlamayı isterdi. Batı kaynakları onun ada­
letinden, merhametinden, itidalinden, ıslahat­
çılığından ve bilhassa
müslüm an ve hıristiyan
bütün tab'ası hakkm daki
sonsuz şefkatinden bahse­
derler. B u yüzden A v r u ­
pa’da büyük saygı ve iti­
bar kazanmıştı.

Sıhhatinin süratle bo­

A b d ü lm e c i d ’in annesi B ezm tâ lem sultan oğluna gönderdiği bu zulmasına ' ve doktorların
tezkerede; hazırladiğf bir carîyeyî h e m e n görüp beğenip begen_ bütün tavsiyelerine rağ­
m ediğini bildirmesi yazılıdır m en sefahati terketme-
mişti. Nitekim, mükellef

Abdülmecid (1839- 1861) zamanındaki hükümdarlar

(İlave : 1 8 0 )

Avusturya Birinci (Dördüncü)

Ferdinand — 1848, Fransuva Jozef krallığı) Vikıor Em anuel (1861 den
1848 --- > . sonra İtalya kralı) 1849 — —> .
Fas : Mevlây A bdurrahm an — Karadağ : İkinci Dapilo 1851-1860,
1859, Seydî M u h a m m e d 1859 — —> - Nikola 1860 — —> .

Fransa : Lui Filip —- 1848, İkin­ Papalık : Cnaltıncı Greguvar —

ci cumhuriyet 1848 - 1852, Üçüncü Na- 1846, D o k u zu n c u Pi 1846 — .
polyon tİmparator) 1852 -— —» .
Prusya : Üçüncü Frederik Giyyom
İngiltere : Viktorya —» — —» . — 1840, Dördüncü Frederik Giyyom

İsveç : Ondördüncü Şarl —> — 1840 — 1861.

1844, Birinci Oskar — . 1844 — 1859, On- Rusya : Birinci Nikola - — 1855.
beşinci Şarl 1859 -- » • İkinci Aleksandr 1855 — —>

İran : M u h a m m e d Şah — 1848, Sırbistan : Milan Obronoviç 1839,

Nâsırüddin Şah — 1848 — —* . Mihal Obronoviç 1839 — 1842' Alek-
sandre Karayorgoviç 1842 — 1858, Mi-
ispanya ikinci Izabella (Mari- loş Obronoviç (ikinci defa) 1858 —
kristin) —» - 1860, Mihal Obronoviç (ikinci defa)
1860 — .
İtalya (Sardonya — Piyomente
Yunanistan .-.Birinci Otto —> --- » .

3110
bir içki ziyafetinden sonra hastalanıp gasyan
başlamış, hem en Ihlamur köşküne kaldırıl­
mış ve bütün tedbirlere rağmen kurtarıla­
m ayarak orada vefat etmiştir. Saltanat m ü d ­
deti 21 yıl ve 6 ay sürmüştür. Otuz kadar
çocuğu olmuşsa da, çoğu yaşamamıştır.
Sultan Abdülm ecid’in, memleket ve dün­
ya görüşünü, din ve mezhep meseleleri hak-
km daki fikirlerini, bilhassa iç âlemini anla­
mak, bütün cepheleri ile karakterini tahlil
için 1844 den 1850 senesine kadar özel dok­
toru Spitzer’in notlarını tetkik lâzımdır. B u
notlardan bazı parçaları buraya almayı u y ­
gun gördük (A h m e d Refik tercüme ve neşri:
Tarih-i O sm anî E ncüm eni Mecmuası, Sene*.
5, Sayı: 34).
1850 senesinde Abdülm ecid’in zehirlene­
rek bertaraf edilmek istenmesi hâdisesi kar­
şısında özel doktorluktan ayrılmak isteyen
Spitzer, Padişahın ısrarı ile devlet hizmetin­
de alıkonulmuş, Viyana Osmanlı sefareti
müsteşarlığına tayin edilmiştir.
1857 de Abdülmecid hastalanınca doktormiyor, her gün başka bir fikre kapılıyor.
Spitzer İstanbul’a dâvet olundu ve geldi.
H ü kü m d ar iyileşince dönmesine izin verildi. mesine müsaade etmekliğimi arzu ediyor, er­
B u sefer Napoli’ye m e m u r edildi.
1859 da Abdülm ecid yine hastalandı. sonra kendisini bir vilâyete vali nasbetmek-
Hattâ hayatından üm id kesildi, kendisini bu
sefer doktor Konstantin Karateodori tedavi
etti.
Diğer taraftan Abdülmecid, Spitzerin olacağına kanaatim var. Ben i istiklâline ve
de çağırılmasını istedi ise de b u hususta çe­
kilen telgrafların, hiç birisi doktorun eline
geçmedi. Padişahın ölüm döşeğinde iken b u n ­
dan M u r a d Efendiye şikâyette bulunduğu
söylenir.
Doktor Spitzer’in notlarında Abdülâziz
Efendiye ait olanlar şehzadenin kişiliğini m e y ­
dana ko y m ak bakımından hayli enteresan­
dır; bu hususta Abdülmecid doktoruna 1850
deki Adalar seyahati sırasında şunları söy­
lemiştir:
«Denize açıldıkça kalbim teheyyüç edi­
yor. herkes öyle zannediyor ki' ben karde­
şimi korkum dan ve kendisine pek m ütem a­
yil olan halk arasında yalnız bırakmak iste­
mediğimden beraber götürüyorum. Halbuki
hakikati iyi bilmiyorlar. B u çocuk ele avuca
sığmaz, onu göz önünde bulundurmayı daha
muvafık buluyorum. Seyahat tasavvurunda
olduğumu haber alır almaz hiddetinden tit­
reyerek yanıma geldi. Kendisini böyle ebedi­
yen m ahbus m u tutacağımı sual etti. K end i
de dünya yüzü görmez, müstakbel tab’asmı
tanımak ve onlarla görüşmek istediğini söy­
ledi. B u cüretkârane sözler başka devirde
başka kardeşe karşı tehlikeli olurdu. Fakat
ben kendisine acıdım. M ü m k ü n olduğu k a ­
dar muhabbetini kazanm ak, benim çektiğim
veya elde etmeye çalıştığım menafii bilâhare
mahvetmemesi için onu asrıhazır ^efkârına
vâkıf etmek fikriyle yanıma aldım. Öyle his­
sediyorum ki hiç bir lütuf onu m e m n u n et­
Meselâ bir gün benimle beraber camie git­
tesi sabah Sadrıâzam olm ak istiyor, daha
liğimi talep ediyor. Görüyorsunuz ya dost ol­
mam ız kabil değil. O n u n ileride oğullarımı
tazyik edeceğine, her türlü isyanlara sebep
saltanatına yegâne mâni zannediyor.
Kardeşim konsolosların ziyaretlerini n a ­
sıl telâkki eder bilir misiniz? Ekseriya b a ­
ğırarak b u gâvurlar size ne kadar dost gö­
rünürlerse görünsünler yine hepsi bizim
müttefik düşmanlarımızdır. Elim de olsa h ep ­
sini birden kayığa bindikleri zam an topları
üzerlerine çevirtir, geberdiklerini kemali
zevkle temaşa ederdim.»

Padişahın cülusu, İlk icraatı —
ihtilâli, Padişahın gezileri, 1284 ferm anı, P anislavizm , bazı eyâletlerin d u r u m u — A v r u p a
savaşları v e R u sy a , O sm a n lı devletinin tu tu m u , diğer o l a y l a r — im paratorlar kararı v e H e r ­
sek, Bosna, B u lg a r isyanları, dış tazyikler, malî d u r u m , Tenzil-i faiz k a r a n , Batı milletleri
üzerindeki tepkisi, Sela n ik
Yaşı küçük bulun­
duğu sırada, ağabeysi
Abdülmecid, Abdül-
âziz’e hiç ehemmiyet
vermezdi. Veİiahd b ü ­
yüyüp de halk arasın­
da dolaşmağa v e k e n ­
dine iyi bir şöhret te­
minine başlayınca m e _
sele değişti. Padişah,
yavaş yavaş o nu n var­
lığından rahatsız ol­
m ağa başladı. B u sıra­
da bazı yakınları, hat­
tâ, devlet ricali. onu
veliahdlikten ıskat
ederek saltanatı kendi
büyük oğlu M urad
Efendiye temin etmesi
için Osmanlı veraset
usulünü değiştirmesi­
ni telkin ettiler.
Abdülm ecid, bu
hususta zemin yokla­
m a k için önce İngiliz
elçisi K a n in ’in el altın­
dan düşüncesini sor­
durdu. O n u n verdiği
cevap şuydu: «Veraset
usulü değiştiği takdir­
de böylece hakların­
d a n m a h r u m edilecek
olan şehzadeleri artık
m ahpus tutamazsınız.
Onlar da serbest ge-
A b d ü la z iz ’in tu ğ r a s ı
A B D Ü L A Z l Z
Babıâlinin bağımsız prensliklerle ihtilâftan, İsyanlar — Girid
ve İstanbul olayları — Padişahın saltanattan uzaklaştırılması.
(irn ıı ı ın m m i m i n i m 4 Z iZ
zerler. İçlerinden ise
saltanat iddiasında b u ­
| Babası : İkinci M a h m u d §
lunacaklar çıkabilir.
| Annesi : Pertevniyal Sultan E H albu k i b u devletin
E Doğduğu tarih : 7 /8 şubat 1830 E b ü y ü k bir kuvveti de.
| Padişah olduğu tarih : 25 haziran 1861 E kendisine muarız bir
| Tahttan indirildiği tarih : 30 mayıs | saltanat iddiacısı b u ­
1 „ 1876 | lunmamasıdır» (C ev ­
I Ö lü m ü : 4 haziran 1876 § det Paşa; Mâruzât).
| Bilinen zevceleri : Dürrinev, Gevheri, § Padişah, bunun
jjj Eddil, Hayrandil, Nesrin, Mihrişah, Yıl- E üzerine tasavvurundan
= diz sultanlar. §
vazgeçti. Endişesi d e ­
| Çocukları : Y u s u f İzzeddin, M a h m u d E v a m ediyordu. Abdül-
E Celâleddin, M e h m e d Selim, Abdülmecid =
aziz Efendi de kendi­
= (yalnız Halife olmuştur), M e h m e d Sey- 5
sini tahrik edecek d av ­
= feddin M e h m e d Şevket, Saliha (Kurt- S
= z â d e A h m e d Zülfî Paşa ile evlenmiştir), § ranışlarda bulunmakta
| Em ine, Nazim e (Ali Halid Paşa ile ev- 5 idi. Meselâ bir gün s
| lenmiştir), E sm a (Çerkeş M e h m e d Pa- 1 önünden geçtiği B e y ­
S şa- ile evlenmiştir), E m in e (Çavdaroğlu 1 lerbeyi karakoluna h e ­
5 M e h m e d Şerif Faşa ile evlenmiştir), = diye olarak bir m ik ­
E Fatma, M ünir e. E tar para göndermişti.
= * E Karakol kum andanı
E Veziriazamları : Kıbrıslı M e h m e d E m in = b u n u Serasker M e h ­
İ Paşa —» — 6 ağustos 1861, azil. M e h m e d Ş m e d R ü şd ü Paşaya gö­
E E m in Âlî Paşa (dördüncü defa) 6 ağus- § türdü. O d a Padişaha
§ tos — 22 kasım 1861, azil. Keçeci-zâde E takdim etti. Abdülme-
| M e h m e d F ua d Paşa 22 kasım 1861 — 2 i
| ocak 1863, istifa. Y u s u f Kâm il Paşa 5 E cid’in b u olaya fena
E ocak — 1 haziran 1863, azil. Keçeci-zâ- = halde canı sıkılmıştı.
E de M e h m e d F u a d Paşa (ikinci defa) 1 5 Abdülaziz Efendiye;
j haziran 1863 — 5 haziran 1866, azil. E «Askere böyle az bir
E Mütercim M e h m e d R üşd ü Paşa (ikin- E şey verm ek yakışık al­
l ci defa) 5 .haziran 1866 — 11 şubat = m az. Vereceksen faz­
E 1867, istifa. M e h m e d E m in Â.1Î Pasa §
laca ver» diye haber
yollamış ve bir kese
' imiuiiiii mıııııınıııı ı ın mı u [ i i ı ı ı ı m ı ı ı m ı ı ı n m ı ı i i i ı ı ı m ı ı ı n ı m ı i i m » ' . de ' altın göndermişti.
3112
 Abdülmecid, b u hâdise üzerine Veliahdi Efendinin değil, M u r a d Efendinin tahta çık­
Trablusgarb Valisi tâyin ederek Istanbul- masını arzu ediyorlardı. Rıza Paşanın ahba­
dan uzaklaştırmayı düşünmüştü. Lâkin, bı Fransa elçisinin de buna taraftar olduğu
Sadrıâzam Âli Paşa b u n u doğru bulmadı­ söyleniyordu. Hattâ A h m e d B e y bir gün
ğından vazgeçerek onu daha sıkı bir nezaret meseleyi dostu Hariciye Teşrifatçısı Kâmil
altma almağa karar verdi. D a m a d M e h m e d B e y e açmış, lâkin ondan: «Sen böyle şeyler
Ali Paşa’m n sadaretinde ise, Veliahdin hal­ söyleme... B u şeriate dokunur bir meseledir.
lerinden sıkıldığını söyleyince Sadrıâzamm B ü y ü k ihtilâli dâvet eder. B u , parasızlığa da
Abdülâziz Efendimin ortadan kaldırılması benzem ez. N e sen bana b u n u söylemiş ol, ne
tavsiyesini nefretle reddetmekle _ beraber, de ben dinlemiş olayım» cevabını almıştı
telâşı da devam edi- " (Cevdet Paşa; Tezâ-
yor, bilhassa Abdüla- ...............—-- — kir).
ziz Efendi’nin kendisi-
ne tahsis edilen va- Sadrıâzam D a m a d
purla Boğaz:da ve M e h m e d Ali Paşa, P a ­
M ar m a r a ’da dolaşması dişahın söylediği söz­
ve bazan pek uzaklara lerin veliahdin kulağı­
kadar gitmesi onu en- n a gidip ileride başı­
dişeleıidiriyordu. Niha- 8 nın belâya uğramasın­
yet geminin süvarisi dan korktuğundan söz­
Ahm ed Vesim Beye ': de sadakatini belli et­
m e k için Serasker Rı­
(Abdülâziz devrinde
D e rya Kaptanı A h m e d
V esim Pa şa): «Gemiyi
3h za Paşanın kardeşi Ri-
fat Paşanın konağında
karaya oturtursa bira­ bazı kimseler toplanıp
der korkar, bir daha M u r a d Efendinin veli-
bu seyahatlere çık­ ahdliğini temin edecek
m az» diye haber gön­ faaliyetlerde bulun­
d e r d i . Mesleğindeki duklarını haber ver­
mahareti ile meşhur miş, lâkin kendisinin
buna engel olmak için
bulunan A h m e d Vesim
Bey, ancak acemi bir « başını koyduğunu »
bildirmişti. Abdülâziz
kaptanın yapacağı b u
Efendi haklı olarak
iş izzetinefsine doku n ­
telâş etti ve Rıza P a ­
d uğ u için, kendisinin
şadan b u n u n aslı olup
m azur görülmesini ve
olmadığını sorduysa
meselenin başkasına
da Serasker: «Birader­
havale edilmesini söy­ leri nasıl Efendizâdem
ledi (H alûk Y . Şehsu- ise, onlar dahi öyledir.
varoğlu; Abdülâziz, h a ­
İkisine de hulûs ve sa­
yatı, hal’i, ölümü, S:
Sultan Abdülâziz dakatim aynı derece­
17)». Ahm ed V esim dedir. B u , akla gelir
Beyin b u meseleyi Ab- (Topkapı Sarayı Resim galerisinden) şey "değildir. M addeyi
dülaziz Efendiye nakl­ tahkik buyursunlar»
ettiği, o da sadakatin­ diye haber gönderdi.
den m e m n u n kalarak umEtnmttt zn mıi füt u ui ın Mi mmııı ii mn tmmctn ıımn rttf ctmi' r^, Abdülâziz Efendi ise
cülûsundan kısa bir yaptığı tahkikatta ri­
m üddet sonra kendisi­ vayeti doğrulayacak
ni b u yüzden Şûray-ı = (beşinci defa) 11 şubat 1867 — 7 eylül :
bir şeye rastlamadı
E 1871, ölüm. M a h m u ö N edim Paşa 8 j
Bahrî Reisliğine getir­ (M ura d Efendi h ak­
| eylül 1871 — 31 tem m uz 1872, azil j
diği ve sonra da Derya = M idhat Paşa 31 tem m uz — 19 ekim : kında güzel bir eser
Kaptanlığına tayin et­ § 1872 — 15 şubat 1873, azil. A h m e d Esad E yazmış olan Com te de
tiği rivayet olunmuş­ : Paşa 15 şubat — 15 nisan 1873, azil E Keratry, o za m an Ab-
tur. E Şirvanî-zâde M e h m e d R ü şd ü Faşa 15 j dülâzizin meseleyi biz­
= nisan 1873 — 13 şubat 1874, azil. Hü- : zat M u r a d Efendiden
Başta Serasker Rı­ E şeyin Avni Paşa 15 Şubat 1874 — 25 E
sorduğunu ve onun
za Paşa olmak üzere, = nisan 1875, azil. A h m e d Esad Paşa :
: (ikinci defa) 26 nisan — 25 ağustos E verdiği tatminkâr ce­
kardeşi Rıfat Bey, Baş
E 1875, azil. M a h m u d N e d im Paşa (ikin- s vabı üzerine rahatla­
mabeyinci A h m e d B e y E ci defa) 26 ağustos 1875 — 11 mayıs = dığını kaydeder).
ve daha bazı kimseler I 1876, azil. Mütercim R ü şd ü Paşa (dör- |
ise, ileride Abdülme- E düncü defa) 12 mayıs 1876 — . = Abdülmecdi, son
cid’in yerine Abdülâziz ^ilİtlIIIIIIIlIlIlIllllllllilIIIKtlIIlIIIIIlIIÜIirilIllltlttlIliilllSIIIIIlDIltlIt W* K u r b a n bayramında

3113
 fm
'fa:
A b d ü l a z i z ’e biat töreni
(Z a m a n ı n ı n A v r u p a m e c m u a la r ı n d a n )
m ûtad törene güçlükle katılmıştı. Saraya
dönüşünde Abdülaziz Efendiyi çağırtıp: «B i­
rader, benden artık hayır yok... B e n b u b ay ­
ramlaşmaya ancak vükelâ ile vedâ için çık­
tım. İşte her şey sana kalacak. İnşallah m u ­
vaffak olursun. Evlâtlarımı sana emanet et­
tim. Onlara darlık çektirme!» demiş. A b ­
dülaziz Efendi teessüründen hüngür hüngür
ağlamıştı. Abdülm ecid de, gözleri dolu oldu­
ğ u halde: «Vükelâ bana ihanet ettiler. S e ­
ninle kardeşliğimi bildirmediler!» diyerek
ondan âdeta özür dilemişti.
Abdülmecid, günden güne artan zaafının
ilerlemiş bir tüberkülozdan dolayı olduğunu
bilmiyordu. Lâkin, halini beğenmiyor ve h a ­
yatından ümidini kesmiş bulunuyordu. Nite­
kim, Rum eli Ordusu K u m a n d a n ı Ö m e r P a ­
şa, Hersek isyanını bastırmak vazifesini alıp
vedâ için huzuruna çıktığı zam an: «Allah se­
lâmet versin. İnşallah m uvaffak olup gelir­
sin. A m m a , beni bulamıyacaksm. Yakın za­
m a n d a da gelsen bulamıyacaksm. Beni karı­
larım ve kızlarım bitirdiler!» demişti (C e v ­
det Paşa; Mâruzât). So n dakikalarını geçir­
diği zam an odada Sadrıâzam Kıbrıslı Meh-
m e d E m in Pasa; Serasker Rıza Paşa ve D e r ­
y a Kaptanı M e h m e d Ali Paşa bulunuyorlar­
dı. Abdülmecid, fâni hayata gözlerini yum ar
y u m m a z dışarıya çıktılar. E vkaf Nazırı Ha-
sip Paşayı kapının önünde nöbetçi bırakıp
Veliaht Abdülâziz Efendinin deiresine gitti­
ler. Ağabeysinin vefatını ve hükümdarlık
sırasının kendisine geldiğini Sadrıâzam:
«Efendimiz, başınız sağ olsun... Biraderiniz
3114
vefat etti. Taht ve saltanat teş-
rifinize muntazırdır, buyurun»
sözleriyle haber verip onu aynı
i zam anda tahta dâvet etti. Ab-
dülaziz, b u n u duyunca bü yü k
'•' teessüre kapıldı: «V a h vah..
Birader vefat etti mi? N e vakit
vefat etti?» diyerek ağlamağa
başladı, hattâ fena oldu. S u içi­
rip teselli ettiler. Biraz açılınca
üç vezir kendisini Padişahın
dairesine götürdüler. Abdülaziz
orada biraz dinlendikten sonra
Topkapı Sarayına gidildi. D a h a
evvel M u r a d Efendinin tahta
çıkarılmış olduğuna dair riva­
yetler alıp yürüdüğü için yeni
Valide Pertevniyal Sultan endi­
şesini yenemiyerek oğlunun ar«
kasından Topkapı Sarayına gel­
di. Halubki endişesi beyhude
idi. G en ç veliahd, Babüssaade
önünde kurulmuş olan ecdadı­
nın tahtına oturup resm en O s ­
m anlI Padişahı ilân edilmiştir
(25 haziran 1961). B u n a rağmen
M u r a d Efendinin veya onun cülüs etmesi
hakkında gizli bir mücadelenin cereyan etmiş
olduğuna dair deliller mevcuttur. Nitekim,
vükelâ ve devlet ricaline cülüs için gönde­
rilen tezkerelerde isim yerinin açık bırakıl­
dığı ve buraya sonradan Abdülâziz’in adının
yazılmış olduğu ilk bakışta anlaşılıyordu
(Cevdet Paşa; Tezâkir).
Cülüstan ve biat töreninden sonra yeni
hüküm d ar Dolm abahçe sarayına dönerek, Ab-
dülmecid’in oğullarını huzuruna kabul edip
kendilerine şöyle hitapta bulundu: «Size hiç
bir türlü sıkıntı çektirmem. Babanızın za­
manında nasıl gezdiysem, siz de öyle Padi-
şahzadeliğe yakışır şekilde gezmelisiniz. C u ­
m a günleri İstediğiniz camilere gidip nam az
kılınız, Öbür günler, okuyup yazınız». M u ­
rad Efendiye dönerek: «Benden sonra b u
tahta sen geçeceksin. Çalışıp görgü ve bil­
gini arttırmaksın. Sonra da, o güne kadar
devrin âdetine göre doğuşu gizli tutulmuş
ve beş yaşlarına varmış bulunan kendi oğlu
Yu suf İzzettin Efendiyi getirtip onların el­
lerini . öptürdü ve alt taraflarına geçirip:
«B u da sizdendir. M e r h u m efendimiz de bi­
lirdi. B u n a da bakıverin!» dedi.
Abdülaziz’in iik Hatt-ı hümâyûnu
Abdülâziz cülûsundan sonra Sadrıâzam
Kıbrıslı M e h m e d E m in Paşayı, Şeyhülislâm
Sadettin Efendiyi, Serasker Rıza Paşayı yer­
lerinde bıraktı. A y n ı zam anda Bâbıâli’ye bü-
 tün devlet memurlarının vazifelerinde ipka
olunduklarını bildiren bir Hatt-ı h üm a yu n
gönderdi. B u Hatt-ı hüm a y u n d a ayrıca T a n ­
zimat ve Islahat Fermanlarını teyid etmek­
teydi. B u n d a şöyle deniyordu:
. «Devletimizin saadetinin ikmalinin ve
istisnasız bütün tebaamızın refah ve saadet­
lerinin emelimizin en büyüğü olduğunu ve
b u hayırlı işin husulü ile bütün memleket
halkının can, ırz ve mallarının emniyeti için
tesis olunmuş olan kanunların tarafımızdan
tamamen tekid ve teyid edildiğini herkese
ilân ederim. Saltanatımızın teyidine medar
ve şevketinin esası ve adaletin kendisi olan
şeriatın hükümleri hepimize selâmet yolu­
n u n göstericisi olduğu için şerî işlere faz-
lasıyle dikkat olunması haklı matlûbumuz-
dur. Her devletin şevket ve âsâyişinin de­
vamına ve artmasına sebep mevcut ka nu n ­
lara herkes tarafından tam am en itaat olun­
ması ve b ü y ü k ve küçük herkesin h a k ve
vazife h u dud un u aşmaması olduğundan böy­
le hareket edenler tarafımızdan mükâfata
m azhar olacakları gibi, buna muhalefet
edenlerin de cezaya uğrayacakları m u h a k ­
kaktır. B u n u n için çeşitli devlet işlerinde,
herkesin doğrulukla hizmet ve vazifesini
A :
m M-T-
Jk jliİ Ji m w
lwî
..■ ■ r
A b d ü fâ ziz ’in cü lu su n u m ü teak ip, agabeysi
S a ray ın d a n çjkışını gösteren bu resim
3115
sadakatle ifa etmesi emrimizdir. B ü y ü k dev­
let meselelerinin Allahın yardımı ve devlet
erkânının sebatı ve birliği ile iyi neticeye
bağlandıkları kabul edilmiştir. Devletimizin
mülkî ve malî işlerinin istenen intizam ve
derli topluluk derecesine götürülmesi işte
b u belli kaideye herkes tarafından halisane
ve doğrulukla ihtimam ve gayret edilmesine
bağlı olup tarafımızdan da her türlü n eza­
ret ve ihtimamın yapılacağı ve bir müddet-
tenberi çeşitli sebeplerden işlerin uğradığı
güçlüğün . Allahın yardımıyle y a k m d a gide­
rilmesi için ayrıca göstereceğimiz himmete
her daire ve idare tarafından hakkıyle ve
tamamen uyularak ve bizim de devletimizin
malî kudretinin iadesinden ve çoğaltılma­
sından ve tebaamızın refahından başka d ü ­
şünce ve emelimizin olmadığı bilinerek dev­
let malının hasıl oluşunda ve harcanışmda
tam tasarrufa ve boş yere ziyanından k o ­
runmasına, devletimizin şevketine biricik se­
bep olan kara ve deniz askerimizin de her
zam an ve her yerde nizam ve intizamının
muhafazasına ve refahlarının arttırılmasına
dikkat edilmesi, saltanatımızın dost ve m üt­
tefiki olan yabancı devletlerle olan samimî
münasebetlerinin her ân tekidine cehdedil-
İ
i:
■
i 1
m m
Sultan M e c i d ’in ce naze alayının T o p k a p ı
zam a nın ın Batı m e c m u a la r ı n d a n alınmıştır
 mesi ve andlaşmalar hükümlerine daima
riayet edilmesi, velhasıl devlet idaresinin
her işinde ve bütün teferruatında vazife
doğruluğu, iffet ve sadakati ve gayreti her­
kesin kendisine hareket esası ve selâmet ve
felâh sebebi bilmesi kat?î irademizdir. Ş u ­
rasını da ilâve ve ilân ederim ki, tabaam m
âsâyiş ve refahı hakkında olan arzum istis­
na kabul etmiyeceğinden çeşitli din ve mil­
letlerde bulunanlar hepsi birden tarafım­
dan adalet him m et ve iyi hallerinin temi­
ninde eşit dikkat göreceklerdir. Cenabı H a k ­
kın memleketimize ihsan buyurm uş olduğu
büyük servet kaynaklarının yavaş yavaş ge­
nişletilmesi, saltanatımız sayesinde cümlenin
saadetini mucip olacak hakikî terakkidir.
Bunların ve devletimizin istiklâlinin indi­
mizde m ü h im olduğunu tekrarlarım».
Abdülâziz’in Veliahtliği sırasında iyi ni­
yeti ve fikrî selâmeti hakkm daki şöhreti Ab-
dülmecid’e hiç benzem eyen güçlü kuvvetli,
gösterişli ve heybetli hali dolayısıj'le cülûsu
b üyük bir ümitle beklendiği gibi, ağabeysi-
nin yenilik merakından bıkmış olan muha-‘
faz-akâriar o nun başa geçmesini bir kurtuluş
S
JPPiP
l iN
l!?
i kendisini âdeta göz hapsine almasından Ab-
^ İÜ İİ
ilgglgjg
Sİlk
m â m
S luna koyalım. Asker tanzimine ve donanm a
9 |
Şehzadeliği resm en ilân o lu n a n Sultan Ab-
dülaziz’in b ü y ü k oğlu Y u s u f İzzeddin Efendi
3116
sayıyorlardı. Hattâ Abdülm ecid’in son za­
manlardaki sınır kabul etmeyen israf ve
sefahatinden usanan yenilik taraftarları bile
bundan m e m n u n kalmışlardı.
Abdülaziz H a n ’ın ilk icraatından biri,
şahsen hiç itimad edemediği Rıza Paşanın
seraskerlikten azliyle yerine N a m ık Paşa­
nın tayinidir. B u n d a n sonra Valide Sultan’a
bin kese maaş tahsis edip şehzadelere H a zi­
ne-i Hassadan verilen maaşları maliye hâzi­
nesine naklettirdi.
Cülûsun üçüncü günü E y ü p Sultan tür­
besinde kılıç kuşatma töreni yapıldı. Ertesi
günü, E y ü b ’de M e k k e Mollası Satı Efendi-
zâde K adri Beyin evinde büyüyen Yusuf
İzzeddin' Efendinin şehzadeliği bir Hatt-ı h ü ­
m ayunla resmen ilân olundu.
Hariciye Nezaretine Âli Paşa, Tanzimat
Meclisiyle birleştirilen Meclisi Vâlâ B a ş ­
kanlığına Hariciye Nazırı F u a d Paşa tayin
edildiler. B u arada ilga edilen Tanzimat
Meclisi, Meclisli Vâlâ Başkanlıklarının ve
Hariciye Nezaretiyle Ticaret Nezaretinin
maaşları birleştirilip hasıl olan 248.884 k u ­
ruştan 75 bin kuruşu Hariciye Nezaretine,
75 bin kuruşu Meclis-i Vâlâ Başkanlığına, 35
bin kuruşu Ticaret Nezaretine tahsis olunup
artan 63.834 kuruş Hâzineye alındı.
Kıbnslı M eh m ed Emin Paşanın azlı,
Ali Paşanın Sadareti
Fakat Sadrıâzam M e h m e d E m in Paşa ile
yeni Padişah anlaşamadılar. Paşa, h em en
her gün saraya uğrayarak bir iş bahanesiy­
le Hünkârı görüyordu. Abdülaziz, bundan
sıkılır olmuştu. H ü n k â r bir gün Şeyhülislâm
Kapısına gitmişti. Hususî bir emir olmadığı
halde M e h m e d E m in Paşa oraya da gelerek
dülâziz büsbütün sıkıldı. Kendisinin ise, sa­
vaş gemisi inşasına merakı vardı. B u n u n için
tersane masraflarına elli, altmış bin kese
kadar katılmasını emretti. B u istek, Sadrı-
âzamı şaşırtmıştı. Padişaha: «Efendimiz, b u ­
gün devletimiz kabuksuz bir yum urta gibi­
dir. Bir taraftan bir diken dokunacak olursa
akıp gidecektir. Evvelâ malî işlerimizi yo­
hazırlanmasına sonra çalışalım» dedi. Lâkin
Abdülaziz: «Evet am a, düşm an bizim ısla­
hatımızı beklemez. Bir taraftan yüz göste­
rir. K aradağ meselesi ortada. B u meselenin
halli için herhalde askere ihtiyaç vardır. Şu
halde h e m m ü m k ü n olduğu kadar ıslahata
çalışmak, h e m de ordu ve donanm ayı ihmal
etm em ek lâzımdır» diyerek ısrar ettiyse de,
M e h m e d E m in Paşa ötedenberi fikir ve ka­
naatlerinden fedakârlık y apm am akla m eş­
hurdu. «Malî m uvazenenin taham m ülü ol­
madığı için şimdi b u n u n vakti değildir!» di-
ye kesip attı. İşin en doğru hareket tarzı da
b u idi. Devlet esasen yeni bir malî krizin
eşiğinde bulunuyordu. Hattâ b u n u n ilk alâ­
metleri belirmişti. Yapılacak şey, carî m as­
rafları arttırmak değil, mevcut olanları
azaltmaktı. N e çare ki, Abdülâziz’i de d ü ­ W 2 . .
şüncesinden döndürm eğe im kân yoktu. Ç ü n ­
mm
kü o da devletin b u hale düşmesinin sebe­
bini, ordu ve donanmasının zaafında bulu­ m k I H
yordu. Sanki b u düzelse. her şey düzelecek,
âdeta eski fetihler devri açılacaktı.
Hasıl olan d u r u m karşısında Kıbrıslı
M e h m e d E m in Paşa azlolunarak sadarete
dördüncü defa olarak Âli Paşa getirildi (6
ağustos 1861).
m m j m

Alî Paşanın azli, Fuad Paşanın MM

Sadareti
9 0 ? ■
Âli Paşanın Sadaretinden sonra düş­
manları ve b u arada bilhassa o sırada Ma-
beyn kâtiplerinden bulunan Zıya B e y (P a ­
şa) h em en aleyhine çalışmağa başladılar.
Padişahın gözünden düşürm ek için ellerin­
den geleni yaptılar. B u n u n neticesi olarak
Âli Paşa kısa zam an d a Sadaretten azlolun-
d u (22 kasım 1861).
Zıya Paşa sonradan A v r u p a ’da Y en i O s ­
manlIların neşrettikleri Hürriyet gazetesinde
yazdığı imzasız bir m akalede (Sayı 39) azline
şu olayı sebep, göstermiştir: «Kıbrıslmın yeri­
ne  li Paşa nasbolundu. B ir iki ay geçer geç­
m ez damadı Salâhaddin Bey in babası Ziver
Paşayı Şeyhülharem tayin ettirdi. Bir ay Mehm ed E m in  li P aşa
geçince Şeyhülharem Paşanın memuriyetine
gitmeğe malî kudreti olmadığından, Mâliye­ Â li Paşanın yerine o sırada hâlâ Suriye
nin eski bakayasına m ahsup edilmek üzere ıslahatı ile meşgul bulunan Keçeci-zâde
altı yüz kese atıyye ihsan buyurulmasmı M e h m e d F u a d Paşa tayin edildi. B u zat, S a ­
arzetti. Padişah: ‘‘B e n şunun b u n u n maaşını daret makamını ancak  li Paşa Hariciye N e ­
kesip hazine için tasarruf etmeğe çalışırken, zaretine getirilirse kabul edebileceğini bil­
vekilimiz olacak zat kendisine alâkası olan­ dirmiş olduğundan böyle yapıldı. Y en i Sad-
ları kayırmak sevdasında. Artık b u adamla rıâzam İstanbul’a gelinceye kadar Sadaret
beraber gidilmez,, dedi ve azletti». Kaymakamlığına Meclis-i Vâlâ Keisi (baş­
Ancak, b u fıkranın doğru o lm am ak ih­ kan) Y u suf K â m il Paşa tayin olundu.
timali de vardır. Âli Paşanın azline asıl se­ Âli Paşanın üç buçuk ay kadar süren b u
bep ise, b u sırada İngiliz politikasının ağır sadareti esnasında C e m ’iyet-i tıbbiye kurul­
basması, Fransa’nın ise Osmanlı devletinden muş, yeni teşekkül etmiş olan İtalyan kral­
yavaş yavaş yüz çevirip Balkanlardaki ayak­ lığı tanınmış. İngiltere, Fransa ve İtalya ile
lanmaları kışkırtan ve âsilere silâh yardı­ ticarî andlaşmalar imzalanmış, ticaret nizam ­
mında bulunan R u sy a ’ya yaklaşmasıydı. namesi yürürlüğe konmuştur.

A V R U P A V E K O M Ş U D E V L E T L E R D E K İ O L A Y L A R , B A B IÂ L İ N İ N
B A Ğ IM SIZ PRENSLİK LERLE İH TİLÂFLARI, İSYAN LAR
V E İÇ D U R U M

Kırım Savaşının galiplerinden olan ve
Paris A nd laşm asm da imzası bulunan Piye-
mohte Kralı Viktor Emanuel. ile Başvekil
K avur, #bundan sonra bütün siyasî faaliyet­
lerini İtalya Birliği için harcamağa başla­
mışlardı. B u n a en büyük engel ise, bir kı­
sım. İtalyan şehirlerini elinde bulunduran
ve güneyinde genç ve kuvvetli bir devletin
mevcudiyetini hiç istemeyen Avusturya İm ­
paratorluğu idi. Prusya Krallığı nasıl yavaş

3117
yâvaş A v u stu r y a lIn başına belâ kesilmişse,
İtalya Devletinin de kendisi için daimî bir
tehlike teşkil edeceğini- hesaplıyordu. Ü çün ­
cü Napolyon ise, İtalya. Birliğine b ü y ü k bir
önem veriyor ve b u n u n tahakkukunu bütün
samimîliği ile istiyordu. Hattâ b u n u bir kaç
kere resmen ve açıkça ifade etmişti. Bir de­
fasında Piyemonte Kralıyle Plombiye’de giz­
lice buluşup b u meseleyi m üzakere ettiler.
İmparator, K a v u r ’a, İtalya’nın hürriyet ve
istiklâli için gerektiğinde askerî yardımda
bulunacağını vaadetti. Üstelik Viktor Ema-
nuel’in kızı Prenses Klotild’le Jerom Napo-
léon’un evlenmeleri ile iki hanedan arasın­
da kurulan akrabalık Fransa ile Piyemonte-
yi birbirine daha da yaklaştırdı.
Üçüncü Napoléon Tüyleri sarayında y a ­
bancı elçileri kabul ettiği sırada Avusturya.
Elçisine: «Devletinizle aramızdaki m ünase­
betlerin geçmişteki gibi iyi olmadığından do­
layı teessüflerimi beyan ederim» demiş ve
b u söz savaş tehdidi sayılmıştı (1 ocak 1859).
Piyemonte Kralı bun dan cesaret alarak,
bütün İtalya halkının isteklerini daha fazla
duymamazlıktan gelemiyeceğini bildirdi ve
ihtiyat askerlerini silâh altına aldı. Lombar-
diya sınırına kuvvet yığmağa başladı. A v u s ­
turya, bun un üzerine resmen izahat istediyse
de, bunu vermedi. Askerini terhis etmesi is­
tenmişti, b unu da reddedince, savaş başladı.
Üçüncü Napoléon yüz yirmi bin kişilik ordu­
sunun başında bulunduğu halde bizzat Piye­
monte krallığının yardımına koştu. İlk büyük
m eydan savaşı olan Macenta (Magenta) m u ­
harebesini AvusturyalIlar müttefiklere karşı
kaybettiler. Üçüncü. Napoléon ile Viktor
Emanuel, Milâno’ya . girdiler. Fransuva
Jozef’in kumandasındaki Avusturya ordula­
rı Solferino savaşını da kaybettiler. B u sa­
vaştan bir kaç gün sonra iki İmparator Vil-
lafranka’da buluşup barışın esaslarını k a ­
rarlaştırdılar. Üçüncü Napoléon, Zurih’de
barışı imzaladıktan sonra Fransa’y a döndü.
İtalyanlar, yalnız Lom bardiya’yı almışlardı.
İmparatorun böyle vakitsiz geri dönüşüne
kızdılar. B u sırada Orta İtalya’da ihtilâller
çıkmış, halk Toskana ve P a r m a Dükalarını
koğmuşlardı. Rom aniyi (Ro m agn e) bölgesi
ahalisi de P a p a ’dan ayrılarak Piyemonte’ye
katılmışlardı. İhtilâlci Garibaldi, Sicilya’ya
geçip burada da halkı ayaklandırdı. 1861 yı­
lında bütün İtalya, Viktor E m an u ePi kral ta­
nıdı. Böylece, İtalya Birliği kurulmuş oldu.
Rus tahrikleri ve Hersek isyanı,
Karadağ’ın tutumu
Evvelce 8 kasım 1858 tarihinde imzala­
nan hudut protokolünden sonra K ara da ğ ’da
nisbî bir sükûnet hasıl olmuştu. A nc a k, Kırım
yenilgisinin öcünü almak sevdasında olan
3118
Rusya, Balkan Slâvları arasında tahriklerden
vazgeçmiyordu. D a h a 1856 yılında Moskova
Üniversitesi. hâmisi Bahmetiyef (Bahmetief)
in başkanlığında ve b u üniversite profesörle­
rinden Pogodin (Pogodine) ve P o p of (Po-
poff) ün yardımlarıyle ilk Panislavizm ko­
mitesi kurulmuş ve Rusya devleti tarafın­
dan yardım görerek h em en faaliyete başla­
mıştı. B u komitenin tesir ve teşvikiyle H e r ­
sek Hıristiyan Slavları bazı istekler ileri sü­
rerek isyan bayrağını açtılar. Mostar’daki
yabancı konsolosluklar vasıtasıyle ileri sürü­
len b u istekler şunlardı:
a — Osmanlı memurları ile mahallî h ü ­
kümet arasında teması sağlayacak ve kendi
menfaatlerini müdafaa edecek bir Kocaba-
şılarınin bulunması.
b — Dinlerine saygı gösterilmesi.
c — Kiliseler ve kiliselerine çan kule­
leri inşalarına müsaade olunması.
ç — K e n d i milletlerinden bir piskopo­
sun ruhanî başkanlığı altında bulunmaları.
d — Mektepler açabilmeleri.
e — Osmanlı zaptiyelerinin geri alın­
ması.
f — Arazi sahibi beylere mahsulün dört­
te birinden fazlasının verilmemesi ve b u n un
da kendi vekilleri tarafından cibayeti.
g — Vergilerin ev başına m aktu olarak
tayini ile tahsiline Kocabaşılarının m e m u r
edilmesi.
Devlet, her şeyden evvel kendi toprak­
larında sükûn ve âsâyişi #temin ile mükellef
bulunduğu için, Serdar Ö m e r Paşa’ya H e r ­
sek isyanını yatıştırmak vazifesi verildi. B u
sırada Karadağ, OsmanlIlara karşı evvelce
Grahova’da bir galibiyet kazanmış olan Mir-
ko’n u n idaresinde bulunuyordu. O n u n terti­
biyle bir çok çeteler gönüllü adı altında sınırı
geçip Herseklilere yardıma başladılar. H a t­
tâ Sotorüıa, Nakşik gibi bazı yerleri zaptet- *'*
tiler. Babıali, Karadağ’ın b u gayrı res­
mî yardımına engel olmak için K ara da ğ h u ­
dud u boyunca bir tarassut kordonu kurdur­
du. Ayrıca Adriyatik denizine bir filo gön­
derip limanları abluka altına aldı. K aradağ
Prensi Nikola Petroviç b un u protesto etme­
ğe kalkıştıysa da,_ tabiî bir netice vermedi.
B u sırada Serdar Ö m e r Paşa, yanındaki k u v ­
vetlerle Hersek’e varmış bulunuyordu. H e r ­
sek eşkiyası, Piva mevkiinde toplanmıştı. 21
kasım 1861 tarihinde geçen savaş sonunda
Serdar Ö m e r Paşa bunları ağır ve kesin bir
yenilgiye uğratıp dağıttı. Artık Hersek’de
ötede beride münferit bir kaç çeteden-başka
devlet ordusuna karşı koyacak kuvvet kal­
mamıştı.
K aradağ Prensi tarafsızlığını ilân etmiş
olduğu halde asker toplamağa ve kuvvetle -
rini seferi durum a getirmeğe devam ediyor­ Işkodra barış andlaşmasımn esasları
du. Babıâli, gayet haklı olarak kendisine as­
kerini terhis etmesini bildirdi. ^Nikola Petro-
İmzalanan andlaşmanın esasları şu idi;
viç b un u reddedince, Serdar Ö m e r Paşa k u ­
a — Karadağ, iç idaresinde eskisi gibi
mandasındaki altmış bin. kişilik kuvvet, ka-
kalacaktır
radağ h u d u d u n u abluka etti.
b — Eski hudut kabul edilecektir,
Karadağ, tepelerinden birleşik ve kuzey­ c — Prens Mirko, bir daha geri d ö nm e­
batı ile güney-batı taraflarında Nakşik ve m e k üzere K aradağ ’ı terkedecektir.
Spoz kalelerinin hâkim oldukları vâdi tara-, ç — K aradağ ticarî m al mübadelesi için
fm d an birleştirilmiş iki üçkenden m eydana B a r limanından istifade edecek, buna kar­
gelmişti. Ö m e r Paşa, ordusuyle sınırı aşıp şılık memlekete silâh sokulmayacaktır.
dört koldan ilerlemeğe başladı. Derviş ve d — Hersek -İşkodra yolunun Karadağ-
A b d i Paşalar kumandasındaki iki kolordu b u dan geçen kısmında sonradan kararlaştırıla­
iki noktadan hareketle D u g a vâdisiyle bo­ cak noktalar Osmanlı askerî işgali altında
ğazını zorlayarak merkezde birleşeceklerdi. bulunacak ve b un u temin için b u yerlerde
Hüseyin A v n i Paşa kumandasındaki kolordu blokhavzlar inşa edilecektir.
ise, düşmanı Bırda taraflarına çekip iki kol­
ordunun harekâtını kolaylaştırmak vazifesi­
ni almıştı. Lâkin, L i m nehrini geçerken düş­
m a n hücum una uğradı. B u n u püskürtemedi.
Böylece Karadağlılar L i m boğazına hâkim
oldular. Prens Mirko, Derviş ve A b d i Paşa
kuvvetini iki ay kadar burada tuttu. So ­
n unda Derviş Paşa, gayet ustaca bir m a nev­
ra ile D u g a boğazını çevirmeğe muvaffak
oldu ve kolordusunu Ostrog’un altına kadar
sürdü. İki ateş arasında kalan Mirko, ricate
m ecbur kaldı (A . de la Joııquiere; Histoire
de l'Empire Ottoman, S: 533). B u sırada K a ­
radağlıların Osmanlı esirlerine reva gördük­
leri vahşet, hakikaten nefret vericiydi. B u n ­
ların burunlarını, kulaklarını keserek salı­
veriyorlardı. Hattâ bu yaralılar, İstanbul’a
getirilmeyerek Çanakkale hastanelerine ya­
tırıldılar. Tedaviden sonra İstanbul’a uğra­
tılmadan memleketlerine gönderilmeleri için
yeter sayıda hekim ve cerrah gönderildi.
A v r u p a devletlerinden hiçbiri sesini çı­
karmıyordu. Yalnız Pa p a D o ku zun c u Pi, A r ­
navutlukta bulunan katolik piskoposlara bir
beyannam e gönderip Katoliklerin Müslü-
manlara yardımda bulunmamasını emretti.
ö m e r Paşa ise, harekât plânını değiştir­
miş bulunuyordu. Tsirneoviçka, Riyeka bo­
yunca sür’atle ilerleyip son kuvvetlerinin
başında Riyeka’da bulunan M irko’n u n üze­
rine yürüdü Geçen savaşlarda Karadağlılar
ümitsizce bir taarruza kalktılarsa da, Ö m er
Paşa şiddetli bir topçu ateşiyle b u hücum u
kırdıktan sonra karşı taarruzla düşm an or­ Sultan A b d ü lâ zîz ’in bir resmi
dusunu mağlûp ve tam am en imha. etti. Sonra
da, K aradağ’ın merkezi olan Çetine’ye doğ­ e — Bütün K aradağ ileri gelenleri, K a ­
ru ilerlemeğe başlayınca, Hıristiyanlık da­ radağlıların bir daha isyan etmiyeceklerine
marları depreşen batılı devletler Babıâli ve Osmanlı topraklarında isyan çıkarsa buna
nezdinde müdahalede bulundular. B u m ü d a ­ yardımda bulunmayacaklarına dair yazılı te­
hale, görünüşte bir tavassut şeklindeydi. A s ­ minat vereceklerdir. ,
lında harekâtın bir an evvel sona ermesini f — K aradağ ile sınır komşuları arasın-*
Babıâli de istediği^ için Osmanlı ordusu Ç e ­ da çıkan' ve halledilemeyen ihtilâflar için
tine’ye girmeden îşkodra’da barış görüşme- Babıâli tavasutta bulunacaktır.
reli başladı. Nihayet, 31 ağustos 1861 tarihin­ g — Karadağ, Bo sna- Hersek ve A r n a ­
de 14 maddelik andlaşma Serdar Ö m e r Paşa vutluk hu dudunda hiçbir tahkimat yapamı-
tarafından imzalandı yacaktır.

3119
 h — Hiç kimse, Ösmanİı pasaportu ol­
m a d a n K ara da ğ ’a giremiyecek ve eğer gire­
cek olursa derhal çıkartılacaktır (Nora-
dounghian, C : 3, S: 202 ).
B u esaslardan c maddesinde gösterilen­
den devlet sonradan vazgeçmiştir. B u n a se­
bep ise, M irko ’ya lüzum undan fazla eh e m ­
miyet verilip şahsiyetine bir propaganda ve­
silesi kazandırmamaktı, d maddesine ise,
Ruslar itiraz etmek istedilerse de. hükümet
buna aldırmayarak h em e n bir blokhavz y ap ­
tırmıştır. Lâkin, bun a Fransa ile bilhassa
b u meselede Babıâliyi desteklemiş bulunan
Avusturya da m üdahale edince, yeni bir si­
yasî buhranı önlemek için, o sırada Sadaret
mevkiine geçmiş bulunan Y u s u f K âm il P a ­
şa, K aradağ Prensine. Osmanlı H ü küm d arı­
nın b u işten vazgeçtiğini bildirdi (3 mart.
1863). A n c a k b u tahkimatın himaye edecek
yolcularla mallarına bir zarar gelirse b u n un
K ara da ğ tarafından tazmin edilmesi şart
kondu. Prens Nikola b u n u h em e n kabul etti.
Blokhavz, 1864 yılı Haziran, ayında yıktırıl­
dı. Osmanlı Devleti ise, bütün hudut b oy u n ­
ca yeni blokhavzlar yaptırarak Karadağı sı­
kı bir nezaret altına aldı.
Kara da ğ meselesinin halli, Hersek ihti­
lâlinin de tam am en yatışmasını temin et­
mişti. Lâkin, Panislavizm faaliyeti devam
ediyordu. Hattâ beş ay sonra çıkan Girid is­
yanı sırasında Balkanlarda: «E y şahinler,,
kalkınız. Slâv namını bütün asaleti ile taşı­
m ağa çalışınız. Elimizi kuzey kartallarına
verelim. Rus, Bulgar, Sırp, Ç ek, Karadağlı
hepsi aynı ananın oğulları, hepsi aynı dinin
ve aynı kanın kardeşleridir» propagandası
ile G ü n e y Slavları kandırılıyorlardı. Rusya
onlara hürriyet ve istiklâl vaad ediyordu.
Asıl gayesi ise hepsini kendi idaresi altında
toplamak, ve sınırlarını A kd en ize kadar ge„
nişletmekti. Böylece Panislavizm, sadece
R u s emperyalizminin bir vasıtası, Rom anof
hanedanı çıkarlarının bir silâhı haline gel­
miş bulunuyordu.
Sırbistan prensliği ile oian ihtilâf
ve yapılan anlaşma
Evvelce 29 ağustos 1830 tarihinde Sırbis­
tan’a verilen muhtariyet fermanına göre
Müslümanlar Sırbistan şehirlerinde oturmı-
yacaklardı. Sâde, Osmanlı askeri işgaline bı­
rakılan kalelerde bulunabileceklerdi. Yalnız
Belgrad’da kalenin dışındaki şehirde bir
M ü slü m an mahallesi mevcuttu. Sırplilarm
gayesi ise, b u kalelerdeki Osmanlı askerî iş­
galine son verm ek ve M ü slü m an halkı tama­
m e n uzaklaştırmaktı. B u n d a n maksatları Sır­
bistan’ı Osmanlı idaresinden çıkarıp yavaş
yavaş müstakil bir devlet haline getirmekti.
3120
M emleketin m ü h im kaleleri Osmanİıİariıı as­
kerî işgalinde bulundukça ve Sırbistan’da
M üslüm an ahali m evcut oldukça b u işin ta­
hakkuku pek güç olacağından evvelâ bu
noktayı halletmeyi düşünüyorlar ve bir b a ­
hane arıyorlardı. Ruslar da onları durm adan
kışkırtarak başta Belgrad olmak üzere O s ­
manlI askerî işgali altında bulunan Semen-
dre, Sokod, Eskice (Ujitse), Feth-ül İslâm
(Gladova) ve Böğürdelen (Şabaç) kalelerini
almağa sevkediyorlardı.
Sırplar, bir müddettenberi 1830 anlaş­
masının iyi tatbik edilmediğinden ve O s m a n ­
lIların b un a riayet etmediklerinden şikâyet­
çiydiler. Müslümanların b u altı kale dışında
Sırbistan’da oturmaları yasak ve b u kaleler
haricinde Sırbistan kanunları yürürlükte ol­
duğu halde Hıristiyanlarla m eskûn bulunan
Belgrad varoşunda bir M ü slü m an mahallesi­
nin mevcut bulunduğunu, Belgrad muhafızı­
nın memleket işlerine karıştığını, köylerde
oturan Müslümanların ise Sırp kanunlarını
tanımadıklarını iddiaediyorlardı. Sırbistan
Beyliği, b u şikâyetleri Babıâlî’ye bildirmek
üzere Graşanin adlı bir m e m u r u n u İstanbul’a
yolladı. Graşanin’e gerekirse karm a bir tah­
kik kom isyonu kurulacağı nev’inden baştan -
savma bir cevap verildi. Hattâ Â li Paşa, 1861
yılı O c ak ayı sonlarında Said Efendi adlı bi­
risinin komiser tayin edilmiş olduğunu bil­
dirdiği halde Sırp Prensliği M üdürler B a ş ­
kanı (bir nevi hüküm et başkanı) Ristiç’in
bütün ısrarlarına rağm en Said Efendi bir
türlü İstanbul’dan hareket edemedi.
B u sırada, Sırpların istediği b ah ane de
zuhur etti. M ü slü m an ve Hıristiyan ahali
esasen geçinemiyor ve sık sık kavga ediyor­
lardı. 1862 yılı Haziran ayının 15 inci günü
yine böyle bir kavga, barut yığınına düşen
kıvılcım vazifesini gördü. Belgrad civarında
Topçudere mevkiindeki çeşmeden su alma
meselesinden ■ bir. Osmanlı askeriyle bir Sırplı
arasında kavga çıktı. K av g a d a Sırplı öldü.
O n u tevkife koşan Sırp jandarmasına O s ­
manlI karakolu ateş açtı. A ra d a Sırp polis
tercümanı vuruldu. B u n u n üzerine Belgrad-
lılar ayaklanarak şehirde bulunan Osmanlı
karakoluna h ü c um edip zaptettiler. G r a ­
şanin halkı yatıştırmağa çalışıp esir edilen
Osmanlı askeriyle sivil halkını bir askerî bir­
lik himayesinde olarak kaleye gönderdi. B ö y ­
lece, b u bahane ile şehirdeki sivil ve asker
OsmanlIlardan kurtulmak istiyordu. Kafile
kaleye yaklaştığı sırada askerler şehri bırak­
mış olduklarına pişman olup karakolları iş­
gal için geri d ö nm ek istedilerse de muhafız
Sırp askerleri. bun a engel oldular. B u y ü z­
den aralarında bir çarpışma oldu. B u hâdise
üzerine Belgrad halkı bir daha ayaklanıp
metrisler kazarak kaleyi muhasaraya kalkış­
tılar. Belgrad muhafızı Âşir Paşa, bundan
vazgeçmelerini ihtar ettiği halde aldırış et­
mediler. O sırada yabancı konsolosların ta-
vassutiyle m üzakere yoluna gidildi. Nihayet,
şehrin tam am en boşaltılıp kalan M üslüm an
halkın da kaleye çekilmesine ve Osmanlı
devletiyle Sırp prensliği arasında varılacak
anlaşmaya intizar olunmasına karar verildi.
Craşanin b u tehliyenin kendi kefaleti altın­
da vukufculacağmı temin etti. Âşir Paşa, b u ­
n u evvelâ kabulde tereddüt etmişse de M ü s ­
lüm an halkın her ân bir katliâma m aruz
kalabileceğini düşünerek razı olduğundan,
tam am en kaleye çekildiler. Lâkin, Belgrad-
lılar onları burada muhasara ettiler. Âşir
Paşa, anlaşma gereğince verilecek karara
kadar böyle hareketlerden vazgeçilmesini
kesin şekilde bildirdiyse de, sözünü dinlete­
medi. Nihayet, kendisine düşen vazifeyi y e­
rine getirip şehri topa tuttu.
Hâdise, A v r u p a ’da b ü y ü k bir tepki ya­
rattı. Rusya’ya yaklaşmağa çalışan Fransa,
meselenin halli için İstanbul’da konferans
toplanmasını ve b u n a hazırlık olm ak üzere
konsoloslardan m ürekkep bir tahkik hey e­
tinin kurulmasını ileri sürdü. Babıâli, Bel­
grad hâdisesine yabancı konsolosların karış­
tırılmasını istiklâline aykırı görerek reddet­
ti. B u n u n üzerine yalnız. Paris andlaşmasm-
da imzası bulunan devletler sefirlerinden
mürekkep bir konferans kurulması ve m e ­
selenin burada müzakeresi kararlaştırıldı.
Avusturya ve İngiltere, Sırbistan Prensliği­
ni haksız buluyorlardı. Hattâ müzakerelerde
Fransa tarafından, Avusturya’nın Belgrad
konsolosu Vasiçln Âşir Paşa’yı bombardı­
m a na teşvik ettiği bile iddia edildi. İngilte­
re’nin İstanbul Elçisi H e nri Bulver (Bul-
w e r ), konferansa on m addelik bir lâyiha
sundu. Bunda, Osmanlı Devletinin şehri
bombardıman etmekte haklı b ulun duğu h u ­
kukî delilleriyle izah ve isbat olunuyordu.
Fransa Elçisi M utiye (Moustier), Belgrad
kalesinin Sırbistan’a terki için p ek çok ıs­
rarda bulunduysa da b u n u kabul ettiremedi.
Müzakerelerin esası, Paris andlaşması-
nın 22 nci maddesine dayanıyordu. B u m a d ­
de, Sırbistan Besiliğini andlaşmada imzası
bulunan devletleri» müşterek kefaleti altı­
na koymaktaydı. Osmanlı Devleti, K aradağ
gailesi ve Gir id’de başlayan olaylar y üzün ­
den meseleyi uzatmayarak kısa zam an da bir
anlaşmaya varm ak d urum u nda' bulunuyor­
du. Nihyet, 8 eylül 1882 tarihinde meseleyi
halleden bir protokol imzalandı. B u n a göre:
a — Osmanlı Devleti hâkimiyet ve as­
kerî işgalinde bulunan Şokad ve Ujitsa ka­
leleri Sırbistan’a terkedildi.
b — Belgrad, Sem endre, Şabaç, Feth-ül
İslâm kaleleri eskisi gibi Osmanlı Devleti
hâkimiyet ve askerî işgalinde kaldı.
3121
c — Müsİüm anİarm yalnız kalelerde
oturmalarına karar verildi.
ç — Belgrad şehrindeki Osm anlı kara­
kolları kaldırıldı.
d — Belgrad şehrinden m aada, varoş ve
istihkâmları da Sırplara bırakıldı.
e — Osm anlı Devletinin, karm a bir k o ­
misyonun göstereceği lü zu m üzerine Belgrad
kalesini genişletebileceği, Sırbistan’la anlaş­
m a k suretiyle b u hususta gerekli istimlâkleri
yapabileceği ve Sırpların dinî binalara do ­
kunm am ası kabul edildi (Testa, C : 7, S: 7 ).
Böylece, devlet iki kalesinden vazgeçi­
yor, Belgrad şehrindeki karakolları kaldır­
m a k ve M üslü m an halkı geri çek m ek zorun­
da kalıyordu. L â k in b u anlaşma, tam bir is­
tiklâl dâvasında olan Sırbistan’ı yine de
m e m n u n edememişti.
Malî buhran, kâğıt paranın kalkışı
F u a d Paşa, Sadaret m evkiine geçtiği za ­
m a n devlet hâzinesinde darlık son dereceyi
bulmuştu. Borçlarm faizleri ve memurların
maaşı bile ödenemiyordu. Kâğıt paranın hac­
mi artmış ve değeri yüzde altmış düşmüş, b u
da eşya fiyatlarının iki misline fırlamasına
sebep olmuştu. B u n a rağm en içinde bulunu­
lan buhranın mutlaka atlatılması lâzımdı.
B u n u n için de yeniden ya iç, ya dış krediye
başvurm ak gerekiyordu.
F u a d Paşa, Padişaha bir lâyiha takdim
ederek devletin içinde bulunduğu malî güç­
lükleri gayet açık şekilde izah edip sebeple­
rini de anlattıktan sonra malî ıslahata git­
m enin şart olduğunu ileri- sürdü. O n u n fik-
rince, bütün gayri m un tazam borçlar m unta­
zam hale getirilmeli, devletin hâlâ geniş im ­
kânlar vaad eden malî kaynakları ıslah olun­
malı, iyi şartlarla bir dış kredi temin edil­
meli ve b u n u n sayesinde kâğıt para tam a­
m e n ortadan kaldırılmalı, b ü y ü k bir tasar­
rufa riayet edilerek her n e olursa olsun dev­
let gelirini giderine uy d u r m a k suretiyle yıl­
lık bütçenin açık verm em esi .temin edilme­
liydi. Dış borçların ödenmesi bir plâna bağ­
lanıp gayri m untazam borçlar ortadan kalk­
tıktan sonra bütçe açık vermedikçe bir daha
ne iç, ne de dış krediye başvurm ak icap et­
meyecek ve böylece devletin malî yapısı git­
tikçe düzelip sağlamlaşacaktı.
Abdülâziz, b u lâyihayı inceledikten son­
ra Sadrıâzam F u a d Paşa’ya geniş yetkiler
verdi. F u a d Paşa, kâğıt paranın kaldırılması
için şart gördüğü dış krediyi temin etmenin
ancak müsbet icraatla m ü m k ü n bulunduğu­
na inandığından bir kısım, müteferrik borç­
larm tasfiyesi, birikmiş istikraz faizlerinin
ödenmesi ve bir kısım m e m a r maaşlarının
tediyesi gerektiğine karar verdi. İlk olarak
halkm altın ve güm üş âvanî kullanmasını
yasak etti. Herkes elinde bulunan böyle âva-
F . 11
nîyi devlete teslim edecek ve bunlardan tam
âyarlı para basılacaktı. F u a d Paşa, hattâ
saraylarda bulunanları bile istedi. B u hal
Abdülaziz’e pek aykırı geldiğinden: «B u iş
nasıl olur? Sultanların âvanisi nasıl alınır?
Meselâ onların seyir yerlerinde su içtikleri
gümüş tasları vardır. Bunlar alınır mı?» di­
ye itirazda bulunduysa da, F u a d Paşa: «H ay
hay efendim... Onları da alırız. Allah gös-
tremesin devlete bir fenalık gelip de E fen ­
dimiz K o n y a ’ya doğru giderken bizler dahi
rikâbınıza düşüp gidecek olduğumuz zam an
Sultan Efendiler b u taslarla ayrılık çeşme­
sinden su m u içecekler? Efendimiz, saltana­
tın vârisisiniz. Lâkin, borçlu bir devleti m i­
ras aldınız!» diyerek d u ru m u en acı ve en
açık şekilde izah etti (Cevdet Paşa; M aru„
zat).
F u a d Paşanın aldığı bu tedbirler saye­
sinde devlet yeniden dış kredi imkânlarını
elde edebilmişti. A nc a k, kâğıt paranın tama­
m e n kaldırılması, gayri m untazam borçların
kökünden tasfiyesi ve gider bütçesinin ıslahı
için en az yarım milyon frank lâzımdı. L â ­
kin b u kadar para bulm ak m ü m k ü n değildi.
Nihayet, Osmanlı Bankasının tavassutiyle
Lo nd ra’da iki yüz bin franklık bir istikraz
aktedildi. B u n u n şartları ise, um ulduğu kadar
müsait olmadı. Faiz % 6, amortisman % 2
idi. İhraç fiyatı ise, % 68 olarak kabul edil­
mişti. Böylece devlet hâzinesi 8.8 milyon
Osmanlı altını tutarında yeni bir borcun al­
tına girmiş oluyordu. Ele geçen miktar ise,
5.984.000 Osmanlı altınıydı. B u borca tütün,
tuz, dam ga ve temettü resim ve vergileri
karşılık gösterilmişti. Bununla, kâğıt paranın
yüzde kırkı altın olarak ödenebilecekti. Y ü z ­
de altmışı için ise esham-ı cedide (konsülid)
verildi. Faizi % 5 olan b u tahviller, A vrup a
borsalarmda tutunmuş ve rağbet kazanmış
olduğu için halk elindeki kâğıt parayı b u
şartlarla seve seve değiştiriyordu. B u işe, 13
tem m uz 1862 tarihinde başlandı. 1 2 eylül
1862 tarihine kadar deva m etti (Zıya K a r a ­
mürsel; Osmanlı malî tarihi hakkında tet­
kikler). B u muamele, Ayasofya camiinin ar­
kasında Darülfünun binası olarak inşa edilen
binada yapıldığı için «Darülfünun Kaidesi»
diye anılmıştır. Böylece piyasadaki bütün
kâğıt para çekilip imha edilmiş oldu.
Kâğıt paranın b u suretle ilgasını tenkid
edenler olmuştur. Çün kü, o sırada kaimenin
değeri yarı yarıya düşmüş olduğu için yüzde
kırk yerine yarısı değerinde altın verilse,
kalan kısmı için esham-ı cedide vermeğe,
borcu borçla karşılamağa lüzum kalm adan
kâğıt paranın ortadan kalkması m ü m k ü n d ü
(M a h m u d Celâleddin Paşa; M ir ’ât-ı Hakikat,
S: 24). Böyle yapılmaması hâzineyi zarara
ve ağır bir külfete sokmuş, bir kaç yıl sonra
eshâm-ı cedide faizlerini ödem ek bir mesele
haline gelmiştir.
3122
S u istikraz plânına dahil olan gâyfi^
m untazam borçlar tam am en tasfiye edildiği
gibi, bütçede tasarruf cihetine de gidilmiştir.
Hattâ bunu ilkönce H ü k ü m d a r tatbik ederek
Hazine-i Hassa’nın yıllık' altmış bin kese
tutan ek tahsisatını devlet hâzinesine terket-
miştir. Ayrıca hanedana ait ödeneklerle sa­
ray masraflarından kısmtı yapmıştır. B u gü­
zel bir örnek olmuş ve bütün Nezaret büt­
çelerinde aynı şekilde kısıntı ve tasarruf te­
min edilmiştir. Bütün bunlar sonunda büt­
çenin gider fazlası ortadan kalktığı gibi, ge­
lir lehine kırk üç bin keselik bir fark hasıl
olmuştur.
F u a d Paşa ise, malî ıslahatı tamamladık­
tan sonra bütçe usulünü kesin şekilde kur­
muş, Divan-ı M uhasebat (Sayıştay) ı ihdas
ederek bütün devlet sarfiyatını kanunî bir
kontrol altına almıştı. B u n d a n sonra harca­
nacak her metelik için hesap verilecek, usul­
süz harcamalar yapanlar bunu ödemekle m ü ­
kellef bulunacaklardı.
Fuad Paşanın istifası
F u a d Paşa, devletin malî işlerini tam yo­
luna koym uş bulunduğu sırada, ordu ve do­
nanmayı kuvvetlendirmek düşüncesinden bir
türlü vazgeçemeyen ve b u hususta son de­
rece aceleci olan Abdülâziz, askerî masraf­
lar için büyük paralar istedi. F u a d Paşa, b u ­
n u kabul etmedi. Padişahın yakınında bulu­
n an bazı düşmanları b u n u fırsat bilerek Ab-
dülâziz’i onun aleyhinde tahrik ettiler ve
arzettiği bazı meselelerin cevapsız kalması­
na sebep oldular. F u a d Paşa, b u d urum da
Sadarette kalmayı lüzumsuz buluyordu. H a ­
riciye Nazırı Âli, Serasker M ütercim Büştü
ve Meclis-i Vâlâ Reisi Yusuf K â m il Paşalar­
la görüşüp hep birden istifaya karar verdi­
ler. H ü k ü m d ar, istifalarının sebebini sorar­
sa, tutulan yolun çıkar bir yol olmadığını
ve b u durum a göre m es’uliyeti üzerlerine
alamayacaklarını söylemeğe karar vermiş­
lerdi. Lâkin, M ütercim Rüştü Paşanın, K a p ­
tan Paşaya da danışmak bahanesiyle yan
çizmek niyetinde bulunduğunu hissettikleri
için bundan vazgeçtiler. Ertesi günü Seras­
kerle, Derya Kaptanı M e h m e d Ali Paşa
azlolundular. Sonra K âm il Paşada da bir te­
reddüt hasıl oldu. F u a d ve  li Paşalar yal­
nız kalmışlardı. F u a d Paşa, 2 ocak 1863 ta­
rihinde mufassal m ucib ■sebepli istifaname­
sini M a b ey n e takdim etti. A k ş a m d a n sonra
M abeyinci H a şan Efendi _ gönderilip istifası­
nın sebebi sorulunca: «İstifanamede arzet-
tiğim gibi, işin ilerisi ağırdır. Başvurulacak
b ü y ü k tedbirler,. Padişahın tam itimadına
bağlıdır. B e n ise bir müddettenberi b u n u n
ortadan kalktığını görüyorum. Çaresiz istifa
ettim» dedi. Açılışı sonradan 27 şubat 1863
te yapılan Sergi-i Umumî-i Osm an î adlı ve
 milletierarasi ilk İstanbul ¿ergisinin hazir-
lanması ile V a rn a ve -Rusçuk demiryollarının
inşasına başlanması F u a d Paşanın bu sada­
reti zamanına rastlar.
Padişahın vehimlenmesi, Yusuf
Kâmil Paşanın Sadareti
Padişahın gezisi, Mısır valisinin
İstanbul’a gelmesi
Abdülâziz, bilhassa donanm aya ehem m i­
yet vermekte devam ediyordu. F uad Paşanın
istifasından evvel İzmit’te inşası sona eren
Rehber-i Nusret adlı savaş gemisinin denize

İstifa üzerine m ü h ü r F u a d Paşadan alın­

dı. Ertesi günü Abdülâziz, Şeyhülislâm Sa-
deddin Efendiyi çağırtarak ona d u ru m u aç­
tı. Rivayete göre daha evvel Sadaret m a k a ­
mını yıllardanberi Beylerbeyindeki yalısın­
da her şeyden uzak ‘halde yaşayan D a m a d
Said Paşaya teklif etmiş, lâkin b u zat, affmı
rica etmişti. Ö fke içinde bulunan Padişah,
b u sırada huzurundaki Maliye Nazırı Nevres
Paşaya: «Ben b u işi sizinle de idare ederim»
demiş, o d a kendisini sadrıâzam oldu sa­
narak ayak öpüp hattâ ertesi günü Sadeddin
Efendi ile birlikte saraya geldiği zam an üni-
\ formasını ve nişanlarını da birlikte getir­
mişti. Diğer bir rivayete göre de Nevres P a ­
şa, Hüküm darın teklifini, b u işi başaramıya- İstanbul’da S u l t a n a h m e d ’de açılan
cağını ileri sürerek reddetmişti. Abdülâziz Sergi-i Um um î- i O s m a n î
ise onu Sadrıâzam yapmağı aklına ko ydu­
ğundan meseleyi Sadeddin Efendiye danış­ indirilmesi töreninde bulunm ak için bizzat
mış, lâkin Şeyhülislâmın Nevres Paşanın oraya kadar gitmişti. Padişah İngiltere’ye de
tecrübesizliğinden _ bahsetmesi üzerine b u n ­ zırhlı gemiler sipariş etmiş bulunuyordu.
dan vazgeçmişti (İbnül’emin M a h m u d K e m a l M e h m e d Ali Paşanın derya kaptanlığından
İnal; Son Sadrıâzamlar, S: 169). uzaklaştırılmasından sonra yerine önce «T er.
sane-i Âm ire Nazırı, ü nvan ve «muvakka-
Abdülâziz b u n u n üzerine Sadaret için
kimi tavsiye ettiğini Sadeddin Efendiye so­
runca, M u s a Safveti Paşayı ileri sürdü. H a l­
buki bu zatı h ü k ü m d a r hiç sevmezdi, canı
sıkıldı. Sonra Âli Paşa ha k k m d a k i düşünce­
sini sordu. Sadeddin Efendi: _« O da istifa ede­
cekmiş» dedi. Abdülâziz: «Öyle bir şey gel­
medi» karşılığını verince Şeyhülislâmın:
«İhtimal ki gelmiş veya gelmek üzeredir» de­
mesi üzerine Padişah sordurunca hakikaten
Hariciye Nazır m m da istifanamesinin M a ­
beyne takdim edilmiş olduğunu öğrendi.

Abdülâziz, üstüste gelen b u istifalardan

evhamlandığından tevcihatı bir gün geri bı­
raktı. B u yüzden Sadaret m a kam ı o gün de
boş kaldı. Ertesi gün ise, Âli Paşanın istifası
reddolunarak Sadaret m akam ına Meclis-i
Vâlâ Reisi Y u suf K â m il Paşa ve o nun y e­
rine de F u a d Paşa tayin edildiler (5 ocak
1863).

F uad Paşayı Abdülâziz saraya çağırtmış

ve Meclis-i Vâlâ Reisliğini kabul etmesi h u ­
susunda bizzat ısrarda, bulumrs'uştu. Lâkin
F uad, Âli ve Y u suf K â m il Paşalar arasında
o güne kadar süren kardeşlik derecesindeki
arkadaşlık, b u suretle yerini yavaş yavaş si­
yasî rekabete bırakır oldu (Cevdet Paşa;
Mâruzât). Yusuf K â m ii P aşa

3123
ten» kaydı ile Mecİis-i Bahriye reisi (baş­
kanı) İngiliz Mustafa Paşa tayin edilmişti
(2 ocak 1863). İki hafta sonra vazifesine son
verilen b u zatın yerine Ateş M e h m e d Paşa
tayin ve zırhlı gemilerin inşasına nezaret et­
mekle görevlendirildi. (Takvim-i Vekayi;
679).
Mısır valisi Said Paşa, bir hayli gezip
tozduktan sonra İstanbul’a gelmiş, Padişahın
İzmit seyahatinde yanında bulunuyordu.
Said Paşa Mısır’a dönüşünde Girid ada­
sına uğradı ye bir kaç gün de burada
kaldı. Vali İsmail Paşa ve vilâyet er­
kânı, hakkında büyük saygı gösterdiler. O
da bun dan mütehassis olarak Vali Paşaya
iki bin beş yüz altın ve m em u r ve askerlere
dağıtılmak üzere dolgunca bir miktar hedi­
yede bulundu. İsmail Paşa, bunları sahiple­
rine verdiği halde, hediyelere dair olan ni­
za m a aykırı bulunduğu için kendisine veri­
len parayı almak istemedi. Said Paşanın ıs­
rarı üzerine nihayet d urum u Hün kâra arz
ve onuh' müsaadesi üzerine kabul etti. A z
sonra da Said Paşanın vefatı haberi gelince
de yerine İsmail Paşa vezaret rütbesiyle
Mısır valiliğine tayin edildi.
Yu suf K â m il Paşa, Sadaret makamına
geçtikten sonra devletin bütün kanun ve ni­
zamlarını içine alan Düstur’un neşrine baş­
landı.
Ateş M eh m ed Paşa
3124
Dedikodular üzerine yayınlanan
Hatt-ı hümayun
Diğer taraftan İstanbul’da F u a d Paşanın
sarayın hüküm et salâhiyetlerine m üdahale­
sinden ve bütçe muvazenesini korum ağa ça­
lışmak yüzünden istifa ettiği halk arasında
yayılmıştı. B u n d an da, Padişahın b u m u v a ze ­
neye ehem m iyet vermediği mânası çıktığı ve
buna dair bir çok dedikodular yayıldığı için
yakınlarının teşvikiyle Abdülâziz b u hususa
dair h em en bir Hatt-ı h ü m a y u n neşretti.
Bunda, şöyle deniyordu:
«Hazine muvazenesinin yoluna k o n m a ­
sını, yani gelir ve giderin birbirini karşıla­
masını mutlaka istediğimden b una açık bir
delil olmak, üzere ihtiyat için ayda ayrılan
beş bin kesenin b u şubat (1863) ayının b a ­
şından itibaren terkolunması ve Sultanlar
maaşlarının da ilişik pusulalar gereğince in­
dirilmesi irademiz iktizasından • olduğu için
asla hatır ve gönüle bakılmadan İstanbul’da
ve taşralarda mevcut lüzumsuz m em uriyet­
lerin kaldırılması, sahibi m uhtaç olmadığı
halde tahsis olunmuş yüksek maaşların ve
kâğıt paranın (bu sırada kaldırılmaktaydı)
ilgası ve daire masraflarının indirilmesi ve
b una karşılık lüzumlu ve tabiî bulunan tah­
sisatın icabeden dereceye çıkarılması ile
devletimizin istidatlı olduğu ilerleme sebep­
lerinin elde edilmesi ve hazine muvazenesi­
nin düzeltilmesi..., matlûbum uzdur».
B u sırada Anadolu ve Rum eli’nin birçok
yerlerinde İdarî âmirler aleyhine . şikâyet­
ler yağdığı için «memleket ahalisinin ahva­
lini tahkik» maksadiyle çeşitli bölgelere m ü ­
fettiş heyetleri gönderildi.
Y un an kırlarının değişmesi
Paris ' aııdlaşması, Yunanistan’ı yanlış yo­
la sevkeden hizipçileri affetti. Lâkin, Y u n a n ­
lılar onları affetmediler ve başları olan Kral
O t o n a karşı cephe aldılar; Islahat fermanı
ve b u n u n tatbikatı onları büsbütün kızdırdı.
Ç ü n kü : eşit haklara kavuşan Osmanlı Hıris„
tiyan ve M üslüm an tebaasının barışmasını
millî gayeleri için zararlı görüyorlardı. Bul-
garis (Boulgaris). Kanaris (Canaris) gibi po­
litikacıların kral aleyhine açtıkları k a m p a n ­
yaya bütün halk katıldı. Halbuki aslında faz­
la dirayet ve enerji sahibi olmamakla bera­
ber, K ral Oton Y u n a n emellerine karşı k a ­
yıtsız değildi.
Diğer taraftan .İngiltere daha 1854 yılın-
danberi onun mensup bulunduğu Bavyera
hanedanım Yunanistan’dan uzaklaştırmağa
karar vermişti. Y u n a n tahtını, İtalya Kralı
Viktor E m an u el’in kardeşi C enova D ü k a s m a
(Du c de G êne) teklif edilmiş, lâkin K a v u r
(Cavour) buna razı olmamıştı. K ra l Oton
 ise, mevkiini sonuna kadar m uhafaza etme­ yurdiçi gezintilerinden halk arasında doğan
ğe karar vermiş bulunuyordu. N e İngiltere- iyi tesirleri anlatmış ve nihayet onu b u se­
n i n .aleyhtarlığına ve hattâ ne de Yunanlıla­ yahatin faydasına inandırmıştı. Abdülâziz,
rın hakaret derecesine varan istiskallerine daha evvel yalnız Bursa’ya kadar gidip ec-
ve isyanlarına aldırış ettiği yoktu. Halkın dad mezarlarını ziyaret etmiş ve İzmit’te de­
genel ayaklanışmı bastırmak için İtalya’dan nize gem i indirilmesinde hazır bulunmuştu.
bir ordu getirmeğe karar verdi. B u n u n için B u onun ilk b ü yü k yolculuğu olacaktı. 15
Garibaldi ile görüşmelere başladı (1861). mart 1863 tarihinde Meclis-i Vâlâ Riyase­
Vıktor Em anuel, buna razı oldu. T a m iş ol­ tinden Seraskerliğe tayin edilmiş bulunan
m a k üzere iken taşradaki ordu birlikleri F u a d Paşa da Abdülâziz’i b u seyahate teş­
baş kaldırdı. Kral, vilâyetleri dolaşıp ken ­ vik edenler arasında bulunuyor ve bundan
disine taraftar bularak bunların başına geç­ b ü yü k faydalar um uyordu.
m e k suretiyle d urum a hâkim olm ak için
3 nisan 1863 günü C u m a Selâmlığını m ü ­
Atina’yı terketti. Halbuki artık iş işten geç­
teakip, H ü n k â r Dolm abahçe sarayında topla­
miş bulunuyordu. Taraftarı olduğu Rusya
nan Vükelâ ve Devlet ricaline ayrı ayrı ilti­
bile onu tutmuyor, Birinci Nikola’nın toru­
fatlarda bulundu. Sonra Veliahd M urad, Şeh­
nu Löyhtenberg (Leuchtenberg) Dükasm ı
zade A bdü lh am id ve Reşad Efendilerle devlet
Yunanistan tahtına geçirmek istiyordu. Kral
erkânından Serasker F uad, D e r y a Kaptanı
Oton, Atina’dan ayrıldıktan sonra bir kısım
Ateş M e h m e d Paşalar, bir kısım saray m e n ­
vilâyetler halkının kendisine taraftar bulun­
supları, hocası Akşehirli H a şan F eh m i Efendi
duğu ve bunların başkent üzerine hücum
yanında bulunduğu halde Feyz-i C ihad va­
edecekleri haberi yayıldı. Ahali derhal ayak­
puruna binip yola çıktı. Diğer devlet a da m ­
landı. Muhafız askerleriyle vukubulan hafif
ları ve İstanbul halkının bir kısmı tarafın­
bir' çarpışmadan sonra askerlerin silâhlarını dan vapur ve .kayıklarla M arm a ra Denizinin
terketmesi üzerine ahali sarayı yağmaladı.
Meclis üyelerinden Bulgaris, Bahriye Bakanı
Kanaris ve eski bakanlardan Rufos (Roupho)
d^n m ürekkep geçici bir hüküm et kuruldu.
B u hüküm et Millet Meclisini topladı. Meclis,
Kral Oton ile zevcesinin ve hanedanı üye­
lerinin Y u n a n milleti üzerinde olan h ü k ü m ­
ranlık haklarının sukut ettiğini ilân etti.
(Şarl Senyöbüs; Tarih-i Siyasî, C : 2, S: 451).
Kral. Atina’ya dönerken olayı duydu. Pire
iskelesine çıkmak istemiyerek içinde bulun­
duğu Emili adlı Y u n a n gemisini de terkedip
bir İngiliz savaş gemisine geçti ve Avrupa-
ya doğru yola çıktı. Böylelikle mücadeleyi
terketmiş oluyordu.
Yunan kralı O to n
İngilizler, Rusların nam zedinden kurtul­
m a k için Dan im arka Kralının oğlu Prens
Jorj (Yorgi) u teklif ettiler. A yn ı zam anda
onun krallığı kabul edilirse, 1815 yılından-
•beri kendi idarelerinde bulunan Y ed i Adayı
da Yunanistan’a terkedeceklerini bildirdiler.
Prens Jorj, 30 mart 1863 tarihinde Y u n a n
Kralı ilân olundu.

Padişahın Mısır seyahati

B u 1863 yılının e n m ü h im iç olayların­

dan birisi de, şüphesiz ki Abdülâziz’in Mısır
seyahatidir.
Osmanlı Hüküm darını b u yolculuğa teş­
vik eden, Kavalalı M e h m e d Ali Paşanın da­
madı bulunan Sadrıâzam Y u suf K âm il Paşa­
dır. B u suretle M e h m e d Ali Paşa zamanından-
beri âdeta ayrı bir hüküm et halini almağa
başlayan b u eyâleti devlete daha kuvvetle
bağlamak ve Mısırlıları Osmanlı Hüküm d arı­
na ısındırmak istiyordu. Abdülâziz’e b u cihet­
leri uzun uzun izah etmiş, Abdülm ecid’in S on rak i Yunan kral? Yorgİ

3125
ortalarına kadar teşyi olundu. Padişahlar
İstanbul’dan ayrıldıkları za m a n bir K a y m a ­
k a m bırakmaları eskidenberi âdet olduğu
için b u vazife Sadrıâzam Y u su f K â m il Paşa­
ya verildi.
Abdülâziz, İskenderiye’de Mısır Valisi
İsmail Paşa tarafından p ek parlak şekilde
karşılanmış, Mısır halkı kendisine görülme­
miş tezahüratta bulunmuştu. Abdülâziz k a ­
raya çıktıktan sonra binmesi için mükellef
bir at hazırlanmıştı. Ayrıca, İsmail Paşa ile
F u a d Paşa için de birer at getirilmişti; F u a d
Paşa, b u ata binmeyi reddederek Abdülâ-
ziz’in rikâbmda yaya yürüm eyi tercih etmek
suretiyle Mısır valisi İsmail Paşayı da, b ü ­
tün Mısır halkının gözü önünde Padişahın
atının yanında yaya y ürüm ek mecburiyetinde
bırakmak suretiyle Mısır Valisinin hakikî
mevkiini ortaya koym uş oldu. B u , cidden
akıllıca bir jestti.
Mısır’d a kaldığı müddetçe İsmail Paşa,
Abdülâziz’i ağırlayıp gözüne girmek için
elinden geleni yapmış, m uhteşem ziyafetler
ve türlü eğlencelerle dolu bir program tat­
bik etmiştir.
Abdülâziz, Mısır seyahatinden pek m e m ­
n u n döndü. Bilhassa halkın h a kkm da ki teza­
hüratından çok mütehassis kalmıştı. A v d e ­
tinde İzmir’e uğrayan Padişah burada da
coşkunca karşılandı; hattâ tatlısu frenkleri
V ive le Sultan (Yaşasın Sultan) âvazeleriyle
yere diz çöküp kendisini selâmladılar. B u
hareketler Padişahın kibir ve gururunu son
haddine vardırmıştı.
İstanbul şehri, çarşı ve bilhassa pirinç-
çilerle hasırcı esnafının mağazalarını gelin-
evi gibi süslemeleri, avizelerle donatmaları;
bütün ev, dükkân ve hanların defne dalları,
fener ve kandillerle donanması bakımından
Mısır ve İzmir’den kat kat üstün olduğu hal­
de halk bağırıp çağırarak hissiyatını belli et­
m eğe alışık olmadığından, Padişah «oralarda
gördüğümüz âsar-ı m eyi ve muhabbeti İs­
tanbul’da görmedik» diyerek üzüntüsünü
belli etti.
Sultan A b d ü lâ z iz ’m Mısır seyahatinde
lim an ın da karşılanışı
İstanbul’a dönüş ve Fuad Paşanın
Sadareti
Abdülâziz’in İstanbul’a dönüşü şerefine
tertiplenen don anm a ve şenlikler üç gün
sürmüştür.
İkinci gün Serasker kapısmda şerefine
verilen akşam ziyafetinden sonra Padişah
atla çarşı içinde dolaşmış, Hasırcılar ve As-
maaltı kısımlarını temaşa etmiştir. Çarşı
içinden geçerken atının ayakları altına çarşı­
lılar k u m yerine pul serpmişler, bazı sokak­
lara da kıymetli kumaşlar sermişlerdir.
Üçüncü gü nü n akşamı T aksim kışlasın­
daki ziyafetten sonra da Beyoğlu semtini gez­
miştir.
Ü ç gün üç gece süren d on anm a ve şen­
liklerde halk sabahlara kadar gezmiş, eğlen­
miş, saz âlemleri yapılmış, m eydanlarda as­
kerî mızıkalar konserler vermişler ve so­
kaklarda gösteriler yapmışlardır.
Payitahta girişinde karşılanışı hususunda
memnuniyetsizliğini belirtmiş olan Padişah,
F u a d Paşanın biraz da göze girm ek için ter­
tiplediği ve üç gün deva m eden şenlikler so­
nunda fikrini değiştirmiş, İstanbul halkının
ha kkm da k i samimî sevgi gösterisine b u şehir
halkından askerlik mükellefiyetini kaldır­
m a k suretiyle m ukabele etmiştir. Böylelikle
İstanbul, Tanzimatın tatbiki ile kaybettiği
imtiyazlı d u r u m u n u tekrar elde etmiştir
(Cevdet Paşa; Mâruzât).
Abdülâziz’in Mısır’dan İstanbul’a dönü­
şü münasebetiyle gece çarşı ve bedesten
açılarak her tarafta sabahlara kadar şenlik­
ler yapılırken halkın, H ü k ü m d a r a b ü y ü k m u ­
habbeti d evam ediyordu. Bütü n İstanbul
ahalisi nam ına on b in ' kırk yedi imzalı bir
dilekçe, kendisi Kâğıthane Kasrında bulun­
duğu sırada takdim edilerek bütün halka
bir yadigâr olm ak üzere resminin neşri is­
tendi. Abdülâziz, bir Hatt-ı H ü m a y u n la b u ­
na müsaade etti.
Mısır seyahati sırasında F u a d Paşa, P a ­
dişaha çok yakınlık peyda ede­
rek gözüne girmişti. İstanbul
donanması b u n u büsbütün tak­
viye etti. Abdülâziz, onu n dira­
yet ve zarafetine hayran olmuş­
tu. Nitekim, İstanbul’a dönüşle­
rinden kısa bir za m an sonra, 1
haziran 1863 tarihinde azledilen
Sadrıâzam Y u s u f K â m il Paşanın
yerine, Seraskerliğe ilâveten
Sadareti de tevcih etti. Yirm i
iki gün evvel de kendisine ilk
defa olarak kullanılan «Yâver-i
E k rem » unvanı verilmiş bulu­
nuyordu. Böylece, devletin üç
Iskender-ye m ü h im pâyesini nefsinde topla­
mış, istikbalin en yüksek derece-
3126
 sine ulaşmıştı. Sadrıâzam olduğu için m a k a ­
mına yaverlik kordoniyle gelmesini ise Âli
Paşa: «Sadaret m akam ının haysiyetini ihlâl
ediyor» diyerek tenkid etmiştir.
Pizren eyâleti -Midhat Paşanın
faaliyeti ve alınan kararlar
Pizren’de v u kua gelmiş olan karışıklık­
lar, Niş Valisi M idhat Paşanın akıllıca ic­
raatı ile bertaraf edilmiş, güven ve âsâyiş
fazlasıyle kurulmuştu. Niş eyâleti ise, üç yıl
içinde her alanda p ek çok kalkınmış, her­
kesin takdirle karşıladığı bir düzen içinde
ilerlemiş ve eskisi gibi ne Sırbistan tarafın­
dan ve ne de yabancı devletlerce vaki olan
şikâyetler kalmıştı. Lâkin, Vidin ve Silistre
vilâyetlerinin idareleri pek yolunda olmadı­
ğından ve bilhassa Balkan dağları tarafın­
daki Bulgarların -zulüm ve haksızlıklara u ğ ­
radıklarına dair Rusların A v r u p a ’y a ulaş­
tırmağa çalıştıkları şikâyetler artmış bulu­
nuyordu. Â li ve F u a d Paşalar bir m üddet,
tenberi vilâyetler idaresinin yeniden ıslahı­
n a ve düzenlenmesine karar vermiş bulunu­
yorlardı. M idhat Paşanın tatbik ettiği idare
usulünün faydaları m ey dan a çıkınca, b u işi
ele almağa karar verip meseleyi birlikte
görüşmek üzere, kendisini İstanbul’a dâvet
ettiler (1864). M idhat Paşa acele olarak gel­
di. Yapılan görüşmelerden sonra şu karar­
lara varıldı:
a — Vidin, Silistre ve Niş vilâyetleri
birleştirilip bir «T u n a Vilâyeti »kurulacak,
b — Bunun için hususî bir nizam nam e
hazırlanacak,
c — B u nizam nam enin tatbikinde görü­
len eksiklikler giderildikten sonra öbür vi­
lâyetlere de teşmil edilecek,
ç — Tuna vilâyeti Valiliğine Midhat
Paşa tayin olunacaktı.
Bu müzakereler sonunda hazırlanan
mazbata, Vekiller Meclisi tarafından tasdik
olunduktan sonra iradesi alındı.
Vilâyetler idaresi için düşünülen usul,
evvelâ Batıda olduğu gibi sabit mülkî taksi­
matın kurulmasıydı. Vilâyetler; belli san­
cak, kaza ve nahiyelere ayrılacaklardı.
Bunların herbirinin seçimle gelmiş bir ida­
re meclisi ve birer m ahkem esi bulunacaktı.
Böylece, mahallî idarelerde olsun halkın is­
tek ve ihtiyaçları, doğrudan doğruya onlar
tarafından tesbit edilecek ve yerine getiril­
mesine yine onlar vasıtasıyle çalışılacaktı.
B u devirde yetişmiş devlet ricali arasında
parlanıanter usulün taraftarı bulunan M it­
hat Paşa, böylece halkı b u sisteme yavaş
yavaş alıştırma gayesini güdüyordu. Oysa
b u ; güç ve alışılmamış, eskiye taraftar b u ­
lunanları şiddetle tedirgin eden bir usuldü.
3127
Nitekim bizzat M idhat Paşa T u n a %vilâyetin­
deki tatbikatta bir çok engellerle mücadele
zorunda kalmıştı. Bilhassa Şeyhülislâm Sa­
dettin Efendi’nin yetiştirmelerinden olup bu
sırada Rusçuk Nâibi bulunan Sürurî E fen ­
di, Vilâyet M ektupçusu Senih Efendi, Adli­
ye Müfettişi Nazif Efendi ile Çerkeş m u h a ­
cirlerini iskâna m e m u r edilmiş bulunan ve
icraatında k a nu n ve nizam tanımayan, ge­
rektiğinde hapishaneleri basıp zorla adam
ı l | j| r
ÎVIidhat P asa
Tuna valisi iken
alan Nusret Paşa ona karşı gelmişlerdi. M it­
hat Paşa, bütün b u zevatı vilâyetten atarak
icraatına devam a m uvaffak olmuştur ( B u n ­
lar arasında bulunan ve b u y üzden ona kar­
şı sönmez bir kin bağlayan Sürurî Efendi,
sonraları M idhat Paşa Abdülaziz’i öldürme­
ğe iştirâkle suçlandırıldığı za m an o n u yar­
gılayacak m a h kem e reisliğine tâyin edilmiş
ve onu idam a m a h k û m ederek çirkin kinini
tatmine m uvaffak olmuştur).
M idhat Paşa tatbikata şöyle başladı: E v ­
velâ, köylerde ihtiyar heyetleri kurdurdu.
Bunlar, köy halkı tarafından seçiliyorlardı.
A ynı usulle nahiye meclisleri kuruluyordu.
Kazalarda İdarî ve adlî işler için ayrı m ec­
lisler teşekkül ediyor, bunlar d a sancaklar­
daki benzeri meclisler vasıtasıyle vilâyet
meclislerine bağlı bulunuyorlardı. Vilâyette,
validen başka vali muavinliği, m erkez san­
cağı mutasarrıflığı, yabancı işleri ve nafıa
işleri müdürlükleri ihdas edilerek ehilleri
tayin olundu. Bütün vilâyet içinde evvelce
Niş’de yapıldığı gibi h e m e n m untazam şose­
ler inşasına başlandı. Ticarî faaliyet derhal
emniyet altına alındı. Âsayişi gerektiren bü­
tün tedbirlere başvuruldu. M idhat Paşa, bu
arada bir nevi banka olan «Menafi* Sandığı»
m , «T u n a Ticaret Vapurları» Şirketini, «A ra ­
ba ile Nakliyat» Şirketini, teknik tedrisatın
başlangıcı olarak Islahhaneyi kyrçiu, F<ab?>
kalar, hastahaneler, hapishane binaları, hü­
kümet daireleri inşa ettirdi. O n u n üç buçuk
yıl süren valiliği sırasında Tuna Vilâyeti de»
nilen bölge hakikaten görülmemiş şekilde
kalkındı. Ahali rahata, âsâyişe ve refaha ka ­
vuştu. Üstelik b u bölgede hazine geliri — hiç
bir yeni vergi konmadığı halde— • yüzde elli
nisbetinde arttı. Böyle ce «Tensikat-ı Cedi-
de-i Mülkiye» adı altında neşredilen ka n u ­
n un ilk tatbikatı pek parlak olmuştu. B u
düzen aleyhine şiddetli bir kam panya açmış
ve ellerinden gelen her vasıta ile köstek­
lemeğe çalışmış olan Sadettin Efendi ve
taraftarları, netice karşısında büyük bir hi­
cap ve hezimete uğramışlardır.
Boğdan ve Eflak (Memleketeyn) m taraftar olmamakla beraber, şimdilik Prus­
yeni istekleri, İstanbul protokolü
Millî Meclisleri ayrı ayrı olan Eflak ve
Boğdan’m ikisi de Prensliğe Alesksandr Jan
K u za (Alexandre Jean Couza) yı seçmişler­
di. Babıâli de sonunda bunu kabule mecbur
kalarak K u z a ’ya, Eflâk ve Boğdan V o yv o ­
dalığına tayinini bildiren ayrı ayrı iki fer­
m an göndermişti. Eflak ve Boğdan, böylece
Rom anya Birliğine ve millî istiklâle doğru
m ü h im bir adım atmış olmakla beraber, bu
memleketlerde heyecan yatışmamış bulunu­
yordu. U m u m î efkâr, kaynaşma halindeydi.
B un u n sebebi, halkın R o m a ny a Birliğinin
fiilen tahakkuku için pek acele etmesiydi.
Halbuki Osmanlı Devleti, K u z a ’yı M em le­
keteyn Prensi değil, Eflak ve Boğdan’m, ay­
rı ayrı voyvodası olarak tanıyor, Eflâk m e ­
selelerinde Eflak Beyi, ve Boğdan meselele­
rinde Boğdan Beyi kabul ediyor, kendisine
o şekilde hitapta bulunuyordu.
Bütün RomanyalIların Birinci Aleksandr
diye andıkları Prens K uza, halkın genel is­
Mîdhat Paşa Turta valisi iken vilâyet erkânıyle beraber
3128
teğine mukavemet edemeyerek nihayet Et.
lak ve Boğdan’m millî meclislerini birleştir­
di. B u n u n için de, en uygun zamanı seçmiş
bulunuyordu, Paris andlaşmasını imzalamış
bulunan devletler arasında eski birlik ve
bilhassa Rusya’ya ve Rus emperyalizmi teh­
likesine karşı beraberlik kalmamıştı. Fran ­
sa. Osmanlı Devletinin hükümranlığından
çıktıktan sonra b u bölgenin hangi devletin
nüfuzu altına gireceğini ve bunun m uhte­
m el sonuçlarını hiç düşünmeden Eflâk ve
Boğdanlıları birleşmeğe ve bağımsızlıklarını
elde etmeğe teşvik etmekteydi. İngiltere, A v ­
rupa devletleriyle gittikçe ilgisini keserek bir
nevi inziva politikası takibine başlamıştı.
Avusturya ise, küçük milletlerin ve bağlı
prensliklerin istiklâllerine prensip olarak
ya tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğu için
bu mesele ile uğraşamazdı. Ç ü n kü b u genç
devlet, Cerm en milletlerinin liderliğini onun
elinden alma dâvasmdaydı. Bütün bunlardan
dolayı, toprak bütünlüğü hakkında verilmiş
teminata ve A vrup a devletleri genel hakla­
rından istifade imkânlarını kazanmış olma­
sına rağmen böyle bir meselede hiçbir dev­
letin Osmanlı İmparatorluğu tarafını tutma­
sına imkân yoktu. B u hareketi cebren dur­
durmağa kalkışsa. Rusya ile Fransa'yı ve'
hattâ diğer bazı A vrup a devletlerini karşı­
sında bulacağı da muhakkaktı. Bütün bu se­
bepler, Babıâli’yi K u z a ’nın yaptığı b u oldu -
bitti yi kabul zorunda bıraktı. Ancak, iki
Beyliğin Millî Meclislerinin birleşmesini bu
zatın Prensliği müddeti için kabul etti. K e n ­
disinden sonra. Eflâk ve Boğdanlılar ayrı
Beyler seçtikleri takdirde esasen eski d u ­
rum avdet ediyor, yine aynı Beyi seçerlerse,
meclisler ayrı kalıyordu. Y a n i Babıâli, fiilî
durum u kabul etmiş, lâkin bunun hukukî
bir durum haline gelmesine ya­
naşmamıştı.
Osmanlı devletinin bu mü-r,
samahası ve meseleyi barışçı
bir zihniyetle halli, R o m a ny a ­
lIları um ulduğunun aksine yine
tatmin etmemiş ve yatıştırma­
mış bulunuyordu. Onlar, Prens
K uza devrine inhisar edecek
olan bu fiilî durum u, daimî ve
millî bir hak şeklinde elde et­
m e k istiyorlardı. Eflak ve Boğ-
danlılar, kendilerinin ayrı mil­
letler değil, tek bir millet, R u ­
m en milleti olarak kabul edil­
melerinde ısrar etmekteydiler.
B un d an vazgeçmelerine artık
imkân yoktu. Babıâli, eski usul­
de direnmenin genel bir ayak­
lanmaya kadar varacağını anla­
dı, O zaman, daha ağır şartlarla
ve belki Memleketeyn bağımsızlığının bile
kabulü mecburiyeti ortaya çıkabilirdi. N iha ­
yet, bir adım daha geri çekilmeğe karar ver­
di. Lâkin, hasıl olan yeni durum da olsun is­
tikrarın milletlerarası bir garantiye bağlan­
masını temin için meseleyi bir konferansla
halli daha uygun buldu. B u n u n üzerine Fran ­
sa, İngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya ve
İtalya delegelerinin de katılmasıyle İstanbul-
da bir konferans toplandı. Müzakereler so­
nunda yirmi maddelik bir protokol imza­
landı (28 haziran 1864). B u protokolün esas-,
la n şunlardı:
a — Birleşik Eflak ve Boğdan Beyliği,
Osmanlı Devletinin hâkimiyeti altında kala­
caktır.
b — Osmanlı Devletinin imzalamış ol­
duğu andlaşmalar. Memleketeyn için de yü­
rürlü olacaktır.
c — Eflak ve Boğdan bir Prens, bir
Millî Meclis ve bir Senato tarafından idare
edilecektir.
Protokol, b u üç prensibi vazettikten
m aada Meclislerin görev ve yetkilerini, se­
çiliş ve teşekkül usullerini bütün teferruatiy-
le anlatıyordu.
Böylece resmen birleşmiş olan Eflak ve
Boğdan ülkelerinin Beyi Prens Kuza, m e m ­
leket idaresinde daha ziyade çiftçi ve köylü
tabakasına dayanm a politikasını gütmeğe
başladı.
Memleketeyndeki iç olaylar, Bafaıâli
ve diğer devletler
Memleketine cidden büyük hizmetler­
de bulunmuş olan bu zat, geniş halk ta­
bakaları arasında çok sevilip tutulmasına
rağmen, daha ziyade büyük arazi sahibi B o ­
yarları temsil eden Millî Meclis ile arası
açıldı. Ç o k ağır şartlar altında ezilen ve se­
falet içinde bunalan köylü ve çiftçi zümre­
sini biraz rahata- kavuşturacak olan tedbir­
ler, Boyarlar sınıfının menfaatlerine dokun­
duğu için hem en Prense karşı cephe alıyor­
lar ve b u tedbirlerin tatbikine engel oluyor­
lardı. Üstelik Prensle Fener Patrikhanesi-
arasında manastırlar meselesinden dolayı
evveldenberi bir anlaşmazlık mevcuttu. K u ­
za, yıllık bir gelir karşılığında R u m an y a ’da
bulunan- manastırlara ait bütün malların
Prensliğe terkini istiyordu. Rusya, buna iti­
raz etmişti. Çün kü patrikhaneyi kendi nüfu­
zu ve bütün Ortodoksları Patrikhanenin n ü ­
fuzu altında bulundurm ak suretiyle onlar
üzerinde bilvasıta hâkimiyet iddiasmdaydı.
R u m an y a ’da Patrikhane nüfuzu azalırsa,
kendi nüfuzu da azalırdı. Ayrıca, Patrikha­
neyi elde tutabilmek için onun haklarını da
müdafaa zorundaydı. Osmanlı Devleti de o
sıralarda K u z a ’n m itibarını kırmak için
3129
Patrikhanenin tarafını tutmuştu. 1858 de
toplanan bir konferans, Patrikhane ile M e m ­
leketeyn Beyinin dostça anlaşmalarına ka­
rar vermişti. Bir müddet sonra meselenin
Babıâli ile b ü y ü k devletlerin müşterek ola­
rak tayin edecekleri bir hakeme havalesine
karar verilmiş, lâkin b u iş yürümemişti.
Prens K u z a 1863 yılında manastırlara
ait mal ve mülklerin haczedilip gelirlerinin
irad kaydedilmesi emrini verdi. Patrikhane
b u muameleyi bir gasb olarak ilân etti. Rus­
ya, patrikhaneyi _ desteklemekte devam edi­
yordu. Nihayet İngiltere ve Avusturya da
onun tarafını tuttular. Onların tazyikiyle
Babıâli, Prens K u z a ’y a haczi derhal kaldır­
masını, aksi halde askerî müdahalede bulu­
nacağını- bildirdi. Fransa buna şiddetle iti­
razda bulundu. Böylece, Rus entrikaları ne­
ticesiz kaldı. Fener Patrikhanesi' ise, bu m e ­
selenin Osmanlı Devletinin tavassutu olma­
dan kendisiyle Prens arasında hallini m en ­
faatlerine daha uygun buluyordu.
Bütün bu teşebbüsler neticesinde 12 E y ­
lül 1863 tarihinde Prens Kuza, nihaî kararı­
nı açıkladı. B u n u n esasları şunlardı:
a — Bir defaya mahsus olmak üzere
seksen dört milyon kuruş verecekti.
b — B u para, mukaddes yerlerdeki m a ­
nastırlara ve hayır işlerine harcanacaktı.
c — B u ' husus, Osmanlı Devleti ile bü­
yük devletlerin ve R u m a n y a ’n m müşterek
kefaleti altında bulunacaktı.
ç — Manastırlar, her yıl malî m u a m e­
lelerini bildireceklerdi.
d — R u m an y a aynı zamanda Istanbul-
da bir hastane ve her mezhepteki Hıristi-
yanlara mahsus bir mektep kurulması için
on milyon kuruş verecekti.
Sadrıâzam bulunan Âli Paşa, bu esaslar
dahilinde müzakerelere girişmeyi kabul et­
tiyse de, R u m papazları şiddetle karşı koy­
dular. B u n u n üzerine R u m an y a Millî M ec ­
lisi 24 eylülde vakıf olsun olmasın bütün
manastırların Beyliğin malı olduğunu ilân
etti. Patrikhanenin fena halde etekleri tu­
tuşarak b u kararı iptal ettirmek için teşeb­
büse geçti. Rusya’ya başvurup Babıâli nez-
dinde tavassutta bulunmasını istedi. Osmanlı
Devleti, Prensin itibarını kırma politikasına
esasen devam ediyordu. Rusya ile diğer dev­
letlerin de b u hususta kendisini destekleye­
ceklerine emin olarak K u z a ’ya b u kararın
h ü k m ü olmadığını ve manastırların Beyli­
ğin malı haline gelmesinin kabul edilemiye-
ceğini bildirdi. Fransa yine itiraz etti. B u
sefer İtalya da ona katıldı. Fransa, Babıâli
ile devletlere, R u m a n y a aleyhindeki hiçbir
zecrî tedbire razı olamıyacağmı bildirdi.
B u n u n üzerine Âli Paşa ile Fransa ve İngil­
tere Elçileri, Prens K u z a y a tazminatın yüz
elli milyon kuruşa çıkarılmasını müştereken
 teklif ettiler. R u m a n y a b u n u kabul ettiyse
de, Patrikhane böyle bir anlaşmayı dinî v a ­
zifelerine aykırı buluyordu. O n u n b u uzlaş­
m az tavrı M emleketeyn'de büyük bir kırgın­
lık yaratmıştı. Patrikhane, b u ülkeyi tama­
m e n kaybediyordu. 26 mayıs 1864 yılında
.yayınlanan bir kanun, Prense Metropolid ve
Piskopos tayini salâhiyetini verdi. B u ise ile­
ride, 1865 yılında, R u m an y a' Millî Sinod’un u n
toplanarak ' Ro m any a kilisesinin İstanbul
Patrikhanesinden ayrı ve bağımsız Olduğu­
n u ilân etmesi sonucunu doğurdu.
Diğer taraftan da yukarıda izah olunan
sebeplerden dolayı Millî Meclisle Prens Ku-
za’n m arası gittikçe açılmaktaydı. Prens ni­
hayet kendi bütün kararlarını reddeden ve
köylü sınıfı lehine olarak tasarladığı ıslaha­
ta dalma engel olan Millî Meclisi 14 mayıs
1864 tarihinde feshetti. İstanbul protokolü
imzalandığı zam an b u meclis dağılmış bulu­
nuyordu. Prens, yeni meclisi seçtirmedi.
Babıâli, biraz tereddütten sonra Prensin O s ­
manlI Devletine danışmadan iç idaresinde
istediği değişikliği yapabileceğine karar ver­
di. Böylece Prens, memleketi tam bir dikta­
törlükle idareye başladı. İlk iş olarak a n ­
garyanın ilgası ile köylülerin toprak sahibi
olabilmelerini temin edecek bir Ziraat K a ­
n u n u neşretti. Sonra ölçülerde ve tartılarda
desimal sistemi kabul eden bir kararname
imzaladı. Nüfus tescili, m edenî nikâh niza­
mı, ilk tahsil mecburiyeti, cinayet dâvala-.
rm d a jüri usulünün kabulü, askerî, okullar
açılması, güzel san’atlar ve öğretmen okul­
ları ile hastaneler inşası, ziraat heyetlerinin
kurulması gibi icraatı birbirini takip etti.
R u m an y a prensi Şar! (Karol)
3130
Sonunda da R u m a n y a ’yı» millî kiliseyi kur­
m a k suretiyle, Patrikhanenin ve dolayısıyle
Rusya’nın nüfuzundan tam am en kurtardı.
K uza’m n istifa«!, Karoi’un seçilmesi ve
kendisine verilen ferman
Ancak, bütün b u ıslahatın tatbikatı pa­
raya dayanıyordu. Prens b u yüzden vergi­
leri arttırmak zorunda kalmıştı. B u arada
lüzumsuz bazı masraflar ve Prensin yakın­
larının geniş irtikâpları K u z a ’yı halkın gö­
zünden yavaş yavaş düşürdü. Ötede beride
beliren muhalefetler ise, şiddetle tenkil edil­
di. Boyarlar el altmdan durm adan onun
aleyhinde çalışıyorlardı. Onların şikâyeti
üzerine Babıâli halka karşı cebir yoluna ve
silâhlı kuvvetlere .başvurulmamasmı istedi.
Prens b u hususta anlayış gösterdiyse de, 23
şubat 1866 tarihinde Romariul gazetesinin
sahibi ve Milletvekili Rosetti’nin idaresinde
olarak kopan bir ihtilâl neticesinde canını
kurtarmak için istifa zorunda kaldı.
İhtilâlciler, R u m an y a ’n m başına yabancı
bir Prens getirmek istiyorlardı. İlkönce Bıır-
bon (Bourbon) hanedanından Flandr (Fîan-
dre) Kontuna teklifte bulunuldu. 10 mart
1866 da Paris’de toplanan, Paris andlaşması-
nı imzalamış devlet elçileri, Rusya delegesi
müstesna b u isteği reddettiler ve hiçbir y a ­
bancı Prensin seçilmemesine karar verdiler.
Lâkin, Rumanyalılar bu kararlara hiç aldır­
madılar. 10 nisan 1866 günü, Prusya hane­
danına m ensup Prens Şarl’ı (Charles) R u ­
m a n y a tahtına dâvet ettiler. Birinci Karol
adını alan yeni Prens, tâbiiyet ve sadakatini
bir telgrafla Babıâliye bildirdi. Osmanlı
Devleti, bu işe haklı olarak itirazda bulundu
ve Bükreş’teki konsoloslardan kendisiyle te­
mas ve m uhaberede bulunmamalarını istedi.
Babıâliye sadakat telgrafı çekmiş bulu­
nan Prens. Millî Mecliste söylediği nutukta
Osmanlı Devletinin hükümranlık hakların­
dan hiç bahsetmemiş, yalnız «ileride zuhuru :
muhtem el her şeye m ukavem et» edeceğini
bildirmişti. Paris’teki konferansta ise, onun
Prensliğe seçilmesi tasdik edilmediği gibi,
R u m a n y a :ya gidişinin devletler haklarına
aykırı bulunduğu ilân edildi.
Prens Karol, b u olup bitenlere katiyen
aldırış etmiyordu. Hüküm eti ele almış, ordu
kendisine sadakat yemini etmişti. Millî M e c ­
lis, Prensin babasıyle kardeşine de, R u m a n ­
ya tebaalığını vermiş bulunuyordu.
Osmanlı Devletinin Paris B ü y ü k Elçisi
tarafından, olan bitenler hakkında konfe­
ransa bir protesto tevdi edildiği gibi, öbür
devletler nezdinde ve bu arada Rusya’da b u ­
lunan Osmanlı Elçileri de b u devletlere ay­
nı mealde birer protesto notası verdiler. İn­
giltere Dışişleri Bakanı, Parlâmentoda söy­
lediği bir nutukta Prensin R u m a n y a ’ya gidi­
şiyle Devletler H u k u k u n u n ayaklar altına
alınmış olduğunu ileri sürdü. Konferansta
ise Osmanlı delegesi, devletinin R u m a n y a ’ya
asker şevketmek niyetinde bulunduğunu be­
yan etti. Rusya delegesi, böyle bir şeyin v u ­
kuunda kendi devletinin de derhal aynı şeyi
yapacağını söyledi. Lâkin, hiçbir netice çık­
madı. Devlet, T u n a boylarında bazı hazırlık­
lara başladığı ^ ra d a , Girid buhranının pat­
lak vermesi, b u d u r u m u Babıâlinin kabulü­
ne sebep oldu. Üçüncü Napoleon’u n gayret­
leriyle de A v ru p a devletleri sonunda ısrar­
dan vazgeçtiler.
Osmanlı Devleti tarafından Prens Ka-
rol’a, R u m an y a Prensliğine seçilmesini tas­
dik mahiyetinde olarak verilen ferman, şu
esasları ihtiva etmekteydi:
a — -Birleşik Beylik, Osmanlı Devleti­
nin yüksek hâkimiyeti altında bulunmakta
devam edecektir.
b — Beyliğin ordusu otuz bin kişiden
fazla olmayacaktır.
c — Osmanlı Devletinin imzaladığı and-
laşmalar, Birleşik Beylikte de yürürlükte
bulunacak ve Beylik kendi namına ayrıca
andlaşmalar imzalamayacaktır.
ç — Beyliğin bastırdığı paralarda Os-
manlı Devletinin yüksek hâkimiyetini anla­
tan bir işaret bulunacaktır.
d — Prens Karol, ayrıca nişan İhdas
edemeyecektir.
e — Beyliğin verdiği yıllık haraç arttı­
rılacaktır.
f — Beylik, Prens K arcl’u n hanedanına
mahsus olacaktır.
(Başbakanlık Arşivi N a m e .Dosyaları,
N o . 390).
Karol, bir m ü d d e t . sonra Osmanlı H ü ­
kümdarını resmen ziyarete gelmiştir. ^ A b ­
dülâziz’in yaverlerinden Cem il Paşa, İzzet­
tin vapuruyle V a rn a ’ya gidip Prensi oradan
alarak İstanbul’a getirmiş ve misafir edile­
ceği G ö ksu Kasrına götürmüştür. Prens
biraz dinlendikten sonra yine aynı vapurla
Dolmabahçe sarayına gelerek Padişahın h u ­
zuruna çıktı ve kendisine M em leketeyn V o y ­
vodalığı resmen tevcih olundu. O rad an Sir-
keci’ye geldi ve iki taraflı selâmına duran
askerlerin arasından geçerek paytonla B a bI­
âli’ye gidip devlet ricaliyle görüştü. Hepsi
kendisini tebrik ettiler. Ertesi günü de H ü ­
küm dar tarafından murassa’ Osmanlı nişa­
nı ve beş tane A ra p atı verildi. Dokuzuncu
günü İstanbul’dan memleketine doğru hare-'
.ket etti.
Mısır veraset meselesi, Fuad Paşanın
sadaretten azli
Mısır Valisi İsmail Paşa, son derece gir­
gin, güler yüzlü, işini bilir, karşısındakiler!
3131
ikna kabiliyeti olan kurnaz ve desisekâr bir
kimseydi. İstanbul’a altın ve ağır hediyeler
yağdırarak devlet vükelâsını kendi tarafına
çekmeğe m uvaffak olmuş, Mısır seyahati sı­
rasında ikram, ziyafet ve tabasbuslarıyle
Abdülâziz’in gözüne girmeği becermişti. B ü ­
tün gayesi, Mısır’da veraset usulünü değiş­
tirerek valiliğin hanedanın en yaşlısına de­
ğil, babadan oğula geçmesini temin etmekti.
B u suretle kendisiyle başlayan bir hanedan
soyu kurm a k istiyordu. B u ise, Mısır’ın is­
tiklâline doğru atılacak yeni bir adım ola­
caktı.
B u dâva, evvelce kaydettiğimiz üzere
Abdülmecid zamanında Osmanlı hanedanında
da canlanmıştı. Bazı yakınları şimdi de Ab-
dülâziz’i yavaş yavaş aynı telkin altında b u ­
lunduruyorlar ve Yu suf İzzettin Efendi’yi öne
sürüyorlardı. B u bahis, Abdülâziz'i son de­
rece ilgilendiriyor, b ü y ü k şehzadesi henüz
yaşça küçük olduğundan p ek acele etmiyor,
meseleyi hep ileride daha münasip bir za­
m ana tâlik ediyordu.
İsmail Paşa, b un u bildiği için Padişahın
Mısır veraset usulünün değişmesine p ek de
itiraz etmiyeceğini tahmin ediyordu. Ç ü n k ü
bu, kendisi için de, ileride bir emel olabi­
lirdi. Mısır Valisi daha evvel bütün saray
ve Babıâli ricalinin kalbini kazanmayı bil­
di. Onlara karşı daim a mütevazı davran­
mış, aşağıdan almış, kendisini onlardan üs­
tün saymayarak: «Kapı yoldaşım!» diye hi­
tap etmiş, tatlı diller ve ağır . hediyelerle
kendisine bağlayıp müsait bir zem in hazır­
lamıştı. B u n d a n sonra versaet usulü m ese­
lesini yavaş yavaş ileri sürdü ve bü yü k bir
muhalefetle karşılaşmadı. Abdülâziz niha­
yet 28 mayıs 1866 tarihli bir fermanla M ı ­
sır’da valiliğin hanedanın en büyüğüne geç­
m e usulünü kaldırıp İsmail Paşadan itiba­
ren A v ru p a hanedanında olduğu gibi b ab a ­
dan oğula geçmesini emir ve ilân etti.
Halbuki mesele o kadar basit değildi. İs­
mail Paşanın bütün amcazâdeleri bu fer­
manla veraset haklarından m a h r u m edildik­
leri gibi, öz kardeşi bulunan ve o sırada İs­
tanbul’da Meclis’i Hazain Reisi olarak vazi­
fe gören Mustafa Fazıl Paşa da bir nevi ve-
liahdlik haklarını kaybediyordu. B u ise,
M e h m e d Ali ailesi ferdleri arasında büyük
bir düşmanlık doğurdu. B u düşmanlık, bil­
hassa Mustafa Fazıl Paşa vasıtasıyle bir
müddet sonra buna sebep olan Abdülâziz’in
şahsına yöneltilmiş ve b u zatın. A v ru p a ’da
Abdülâziz rejimi aleyhinde çalışan «Yeni
OsmanlIlar» m en m ü h im hâmisi olmaya
sevketmiştir.
İsmail Paşa, veraset fermanını elde, et­
tikten m aad a aynı fermanla Sevâkin ve Mu-
savva kazaları da Mısır Eyaletine katılmış,
buna mukabil yılda seksen bin kese olan Mı-
. sır vergisi yüz elli bin keseye çıkartılmıştır.
O devirdeki kese râyicine göre bu miktar
yediyüz elli bin Osmanlı altını ediyordu. Y i ­
ne bu fermanla, Mısır ordusunun m evcudu­
nun otuz bin kişiye çıkarılmasına müsaade
olunmuştur.
Veraset fermanını elde ettikten beş gün
sonra, yani 2 haziran 1866 tarihinde 'İsmail
Paşa Hidiv unvanına da resmen nail oldu.
B u unvan, Mısır valileri ve hattâ Osmanlı
Sadrıâzamları hakkında daha evvel gayrı-
resmî şekilde kullanılmış bulunuyordu. İm ­
tiyazları genişlemiş olan İsmail Paşa, Vali
unvanını kendisine az gördüğünden yine
m uazzam b ir . pişkeşle göz boyayarak vak­
tiyle Yusuf Peygambere verilen «Aziz-i M ı ­
sır» unvanını istemişti. Do ğu kaynaklarında
ve mukaddes kitaplarda bu, Mısır Vezirine
verilen ünvandı. İsmail Paşa bÖylece ülke­
nin asıl sahibi olmadığını, bu. yerin Padişa­
hın malı olduğunu, kendisinin ancak onun
veziri ve vekili bulunduğunu ileri sürmek
inceliğini gösterip bu muhteşem ünvanı ko­
parm ak istediyse de, Abdülâziz’in adiyle il­
tibasa sebebiyet vereceği için kabul edilme­
di. Hidiv ünvanı tevcihiyle mesele geçişti­
rildi. İsmail Paşa, buna da m e m n u n oldu.
B u n d a n sonra da Mısır valiliği artık resmî
Mtsjr Hicüvi İsmail P asa
3132
şekilde «Hidiviyet-i Mısriye (Mısır Hidivli-
ği)» diye anıldı.
Esasen,, daha M e h m e d Ali Paşa za m a.
nındanberi Mısır valilerine vezirliğin üstün­
de bir derece tevcihi düşünülmüş ve Sada­
ret pâyesi verilmişti. B u yüzden Batıda tıp­
kı Sadrıâzamlar gibi Altes ünvaniyle anılır­
lardı. Şimdi ise Mısır bir Beylik haline ge­
liyordu. Bununla beraber Osmanlı H ü k ü m ­
darlarının bir hidivi azletme salâhiyetleri
daima mevcuttu.
Hidivin. sonu gelmez ihtirası, Sadrıâzam
Fuad Paşanın şiddetle dikkatini çekm ek­
teydi. B u yüzden onun hareketlerini dik­
katle takip ediyordu. Esasen üstüste el­
de ettiği imtiyazların, devletin yüksek m e n ­
faatleriyle telifini kabil görmüyor, Padişaha
hulûl etmiş olan b u tehlikeli adamı durdur­
mağa da gücü yetmiyordu.
Nihayet, Padişahın Tevhide Hanımla ev­
lenmek istemesi ve F ua d Paşanın da buna
mâni olması bardağı taşıran damla oldu.
Abdülâziz, b u meselede Sadrıâzamm kendi­
sine karşı hürmetsizce davrandığını bahane
ederek onu azletti ve yerine Meclis-i Vâlâ
Reisi Mütercim Rüştü Paşayı Sadaret m a k a ­
mına getirdi (5 ha-ziran 1866).
Hünkâr, b u münasebetle F ua d Paşaya,
onu vefatına kadar bir daha Sadrazamlığa
getirmiyecek kadar kırılmıştır. B u işe Padi­
şahı kışkırtanların başında F ua d Paşanın
eski rakibi • Rıza Paşa ile, De rya Kaptanı
M e h m e d Ali Paşa geliyorlardı. Nitekim, Fuad
Paşanın azlinden sonra Hıza Paşa tekrar
Serasker olmuştur.
Yine bu yıllarda imparatorlukta bulaşıcı
hastalıklar görüldü ve yangınlar oldu. Bil­
hassa 1866 yılında kolera salgını İstanbul’u
kırıp geçirdi. Lâğımların kuyulara ve su
yollarına sızması hastalığın geniş tahribat
yapmasına sebep olmuş ve b u salgın halk
arasında yıllarca «Bü yü k Kolera» diye anıl­
mıştır. Aynı yıl Hocapaşa yangını da geniş
ölçüde hasara sebep oldu.
Devletin malî durumu ve Padişahın
tutumu
Abdülâziz, son zamanlarda devlet hâzi­
nesinde hiç para kalmamış olduğu için bu
işin kabahatini yine Fuad Paşaya yüklemek
istiyordu. Halbuki, kendisi zırhlı savaş ge­
mileri inşa ettirmek, İngiltere’ye yivli tü­
fekler ısmarlamak gibi ağır masraflara gi­
riştiği gibi, Mısır’dan dönüşündenberi İs­
mail Paşayı takliden ağır masraflı ziyafet
ve eğlencelere ve saray israflarına dalmış
ve bütün bunları devlet hâzinesine yükle-
mişti. F ua d Paşanın ilk tertip ettiği bütçe-
 Yeni Osmanhiar
(İlâve :
Başta devrimci icraatiyîe Osmanlı
padişahları arasında m üm taz bir mev­
kii bulunan İkinci M a h m u a olmak
üzere, Tanzimatı hazırlayan, ilân ve
tatbik eden ileri fikirli devlet adamla­
rı Osmanlı imparatorluğunun devamını
ancak bünyesinde esaslı b ir . değişiklik,
batı anlamında geniş çapta ıslahat ya­
pılmasında görüyorlardı. B u yüzden
çetin bir mücadeleye girişmişler, dev­
letin ayakta durması için evvelâ top­
lum olarak dayandığı "temelleri, bazı
müesseseler! ıslah etmenin şart oldu­
ğunu kabul edip buradan işe başlamış­
lardı.
Devrim taraftarları üç büyük sîma,
yani Mustafa Reşid, Âlî ve F ua d Paşa­
lar Osmanlı ülkesinde halk iradesine
dayanan demokratik rejimin ancak ıs­
lahatın başarılmasında ve tanzimat
devriminin memleket ölçüsünde yer­
leşmesinden sonra m ü m k ü n olabilece­
ği kanaatindeydiler. Âlî ve Fuad Paşa­
lar, üstelik bu rejimin Batıdaki tarz
ve şekliyle Osmanlı imparatorluğu için
tatbikini imkânsız -görüyorlardı. Ç ü n ­
kü, iki tarafta şartlar aynı değildi. B u
idareyi kabul ve tatbik etmiş olan dev­
letlerin toplumsal yapısı Osmanlı dev­
letine uymuyordu. B u yüzden bu ida­
re tarzının da ona uymayacağına emin­
diler. Nitekim, benzer yapıda olan
Avusturya ve Rusya devletleri de buna
aynı şekilde muhalif ve muarızdılar.
Osmanlı devleti, çeşitli din, mez-
heb ve milletlere mensub kitlelerin •
yaşadığı birçok memleketlerin bir ara­
ya gelmesiyle kurulmuş bulunuyordu.
O ndo kuzu ncu yüzyılda gelişen milli­
yet fikirleri bu kitleleri uyarmıştı. D e ­
ğil ayrı dinde, aynı dinde bulunan
milletlerde bile imparatorluktan ayrılıp
bağımsız hale gelmek eğilimi vardı. O
halde, doğrudan doğruya halk oyu ile
seçilmiş bir meclisde b u eğilimler kuv­
vetle temsil edilecek, b u da imparator­
luğu sür’atle parçlanmaya götürecekti.
B u n a inanmış bulunan Âlî ve Pu-
ad Paşalar, b u yüzden neticede böyle
bir meclisin hem en toplanmasını temin
edecek bütün fikir ve faaliyetlere ka­
rıştılar.
Onların düşündüğü, hangi din ve
millete mensub bulunursa bulunsun,
bütün vatandaşlarda imparatorluğu
m uhafaza fikrini yerleştirmek ve b u ­
n u n hepsinin çıkarına _ olduğuna ken- '
dilerini inandırmaktı. İlk gayeleri on-
lan evvelâ mahallî idareler vasıtasiyle
devlet idaresine iştirake alıştırmak,
nahiye, kaza ve vilâyet idare meclisle­
3133
181)
★ .
rini her tarafta kurup m untazam an
işler hale getirdikten sonra bunların
seçilecekleri temsilciler vasıtasilye dev-
’ let merkezinde bir teşrii organ meyda­
na getirmekti. Osmanlı imparatorlu­
ğunda demokratik rejimin ancak bu
şeklinin m ü m k ü n olabileceğini kabul
I ediyorlardı. Yeni vilâyetler idaresi dü-
j zeni, Şûrayı devlet teşkilâtı hep b u ga-
! ye için kurulmuştu. B u n a karşı, bir
Anayasa ilâniyle derhal serbest seçim­
ler yapılması ve bu suretle toplanacak
olan meclise memleketin mukaderatı-
nın teslim edilmesi gerektiğine ve im­
paratorluğun ancak bu şekilde kurtu­
labileceğine inanan diğer bir zümre
vardı. Bunlar, bilhassa Abdülâziz dev­
rinden itibaren b u fikir etrafında top-
| lanmışlardı. D a h a sonra “Yeni O sm an ­
lIlar Cemiyeti” adı .altında teşkilâtlan­
dılar. Kendilerine fikir lideri olarak
Şinasi’yi seçmişlerdi. Fiilî liderleri ise.
Sağır A hm ed paşa-zâde M eh m ed Beydi.
Sağır A h m ed Paşa, Abdülâziz’in
sadnâzâmlarmdan M ahm ud Nedim
Paşanın kardeşiydi. Yani, M ahm ud
Nedim Paşa, M eh m ed Beyin amcasıydı.
Diğerleri Şinasi'nin Avrupa’ya gidişin­
den sonra yeni OsmanlIların fikrî li­
derliğini ele alan Namık Kemal, Subhi
Pa'şa-zâde Ayetullah, Kaya-zâde Reşad,
Ebüzziya Tevfik, Ali Suavi, reji kom-
seri Nuri, şair Ziya, Refik beyler ve
Tercüman-ı Ahval gazetesi sahibi Agâh
Efendiydi.
Şinasi, evvelden beri parlamanter
rejime ve b u n u n Osmanlı devletinde
vakit geçirilmeden tatbikine taraftar­
dı. Tasviri- Efkâr gazetesini çıkardığı
sırada, bir kısmını gazetenin, yazı ’ aile­
si arasına aldığı bu gençlere daima
b un u telkin etmişti. Tanzimatçılar,
kendilerinden evvelkileri nasıl geri ve
hamle kabiliyetinden m a h r u m görüyor­
lar idiyse, bu grup da tanzimatçıları
j aynı şekilde görüyorlardı. Âlî ve Fuad
paşa ve mensublarma bu yüzden düş­
mandılar. Onları, Osmanlı devletinde
demokrasinin kurulması için en büyük
engel saymaktaydılar.
B u düşünce etrafında birleşen Sa­
ğır A h m ed Bey-zâde M ehm ed, Reji ko­
miseri Nuri, Kaya-zâde Reşad, subhi
Paşa-zâde Ayetullah, ve Nam ık Kemal
Beylerdi. Böylece uzunca bir zaman-
j 1865 yılında b u gizli cemiyeti “Yeni
OsmanlIlar Cemiyeti” kurdular. İlk
toplantı Sağır A h m e d Beyin yalısında
i yapıldı. Cemiyetin b u beş kurucusuna

dan beri süreri fikrî hazırlıktan sonra
sonradan yatılanlar ise şair Ziya “Pa-
şa” , Ali Suavi, Ebüzziya Tevfik, M ir’at
mecmuası sahibi Refik ve Agâh Efen-
diydi.
M eh m ed Bey tebdil kıyafet ederek
Fatih medreselerini dolaşır ve hocaları
cemiyete kazanmağa uğraşır, A h m ed
Ağa da köyleri dolaşarak halka meşru­
tiyetin faydalarını anlatırdı.
Mısır Valisi İsmail Paşa, 1866 tari­
hinde elde ettiği bir fermanla Mısır’da
veraset usulünü değiştirmesi ve valili-
ğin babadan oğula geçmesini temini o
sırada Osmanlı devletinde Meciis-i Ka-
zain başkanlığı ve maliye nazırlığı hiz­
metlerinde bulunm uş olan kardeşi M u s ­
tafa Pazıl Paşayı bütün haklarından
m a h ru m bırakmıştı. Mustafa Fazıl pa­
şa, bu yüzden Abdülâziz ile Âlî ve Fu-
ad Paşalara düşm an kesilerek sadece
onlardan intikam alabilmek gayesiyle
yeni OsmanlIlara katıldı ve onlarla iş­
birliği yaptı.
B u cemiyet, başlıca dört isimle
anılmıştır:
1 — Yen i OsmanlIlar. _ 2 — Jön
Türk (Jeunes Turcs). 3 — İttifakı Ha-
miyet. 4 — Türkistan’ın erbab şebabı.
Bunlar arasında en fazla kullanı­
lan Türkçe “Yeni OsmanlIlar” ve Fran-
sızca “Jön Türk” = Jeunes Turcs”
adıdır. B u ikinci tabir, daha ziyade ce>-
miyet merkezinin Avrupa’ya naklinden
sonra yapılmıştır.
Yeni OsmanlIlar cemiyetinin baş­
tan sona kadar m ü d afaa ettiği düşün­
celer iki noktada toplanılabilir:
1 — Osmanlı devleti tab’asınm
haklarını, hürriyetlerini, eşitliklerini
kanunların teminatı altına almak.
2 — Osmanlı devletinde meşrutî
idareyi kurmak.
Sayıları zam anla 245 e kadar yük­
selen cemiyet mensubları, Osmanlı
devleti birliğinin ve tab’a n m m uhtaç
bulunduğu âdil idarenin ancak b u su­
retle temin edilebileceğine inanıyor-
lardı. Bunlardan, birinci m addede ifa-
de edilen prensib, esasen tanzimatçı-
2ar tarafından da kabul edilmiş, baş-
tan beri kanunlar yapan ve bunların
tatbikine nezaret eden meclislerle ça-
lışmak ve u m u m î bir teşri’i meclise
doğru gitmek yolu tutulmuş bulunu-
yordu. İkinci m addede anılan prensib
ise, Yeni OsmanlIların ana gayesiydi.
Ancak, b u n u n tahakkuku ko nusunda
aralarında düşünce ayrılğı vardı. Bir
kısmı ihtilâller, şiddet hareketleri ve
gerekirse kanlı mücadelelerle buna
varmak; bir kısmı bu gayeye fikir mü-
cadelesiyle erişmek taraftarı idiler.
Yeni OsmanlIlar cemiyeti mensub-
larının ilk dokuzu 1867 yılında Veli
Efendi çayırında bir toplantı yaptılar,
Burada vükelâ meclisi toplantı halinde
iken Bab-ı âlî’yi bazı fedailerle basma-
—^ ^
ya, başta . sadrıâzâm Âlî Paşa olmak
| üzere nazırları öldürerek sadaret mev­
> kiine Sağır  h m e d Bey-zâde M eh m ed
| Beyin amcâsı olup o ‘sırada Trablus-
garb valisi bulunan ve kendi ikbali için
onları elaltmdan kışkırtan M a h m u d
Nedim Paşayı getirmeğe ve k a n u n u
esasi ile meşrutiyeti ilân etmeğe karar
verdiler. Tabiî, aslında hazırlıksız bu­
lunduklarından b u kararı tatbik etme­
lerine im kân yoktu.İçlerinden şimdilik
j ) sadece fikrî mücadeleye taraftar bulu­
\ nan Subhi Paşa-zâde Ayetullah Bey,
meselenin bu dereceye kadar varmasm-
| dan ürkerek meseleyi babasına açtı. O
da keyfiyeti şahsen dargın bulunduğu
! sadrıâzâm Âlî Paşaya Serasker müter­
cim R üsdü Paşa vasıtasiyle haber ver-
; di. Hüküm et, derhal harekete geçti.
| Ertesi günü Sağır  h m e d Beyin İstin-
| yedeki yalısı basılarak M e h m e d Bey
arandıysa da bulunamadı. B u n u n üze-
> rine başta M eh m ed Bey olmak . üzere
! Nuri ye Reşad Beyler derhal Avrupa’ya
| kaçtılar. D a h a evvel Paris’e gelmiş bu-
! lunan Mustafa Fazıl Paşanın davet ve
| | teşvikiyle Ziya Paşa, Nam ık K em al Bey,
j Agâh Efendi ve Ali Suavi de kısa za­
m a n sonra onları takib ettiler. Böyle-
| ce, Yeni OsmanlIlar Cemiyeti Paris’e
j | nakledilmiş oldu. Paris elçiliği memur-
ı ı lanndan K an i Paşa-zâde Rafet Bey de
| onlara katıldı.
I M eh m ed Bey ve arkadaşlarının ka-
| çığlarından sonra İstanbul’da gıyapla-
J Tında başlayan m uh akem ede M eh m ed
j Bey cemiyet reisi olmak sıfatiyle idama
j m a h k û m edildi.
I Sağır A h m e d Paşa o sıralarda şir­
pençeden ağır derecede hasta bulunu-
| yordu. Babasının Ölüm döşeğine yattı-
| j ğmı haber alan M e h m e d Beyin, idama
j s m a h k û m edilmiş olmasına, rağmen, pa-
j paz kıyafeti ile gizlice İstanbul’a gelip
| i İstinye’deki yalılarında beş on gün ka-
! | lıp ailesini ziyaretten ve babasiyle ve­
dalaştıktan sonra tekrar Paris’e dön-
j ! mesi büyük cesaret sahibi olduğunu
j | gösterir.
i M eh m ed Bey Paris’de iken başlı-
\ / yan Fransa - Prusya harbine, Fransız
j' ordusunda gönüllü olarak katıldı.
Ş İki buçuk milyon altın liralık bir
j servete sahib bulunan Mustafa Fazıl
j Paşa, Paris’e gelmiş bulunan Yeni Os­
| manlIların bütün masraflarını üzerine
I aldı. Hepsine maaşlar bağladı ve onla-
; | r m lideri mevkiine geçti. Gerçi fikrî
j j liderleri Şinasi de bu sırada Paris'de
j | bulunuyorsa da, onlarla temas etmi-
j j yordu.
j | . Mustafa Fazıl Paşa Paris’e geldiği
] zam an M eh m ed Beyin başyazarlığını
i ! ettiği Liberte gazetesi vasıtasiyle Ab-
j j dülâziz’e karşı açık bir m ektub neş-
j retmişti. B u m ektub ayrıca Osmanlı
[ ülkesinde konuşulan çeşitli dillere ter­
i cüm e edilerek elli bin nüshadan fazla
3134
 «Tasvir-i Efkâr» gazetesini çıkardıkları z a m a n Şinssî (solda) ve N a m ı k Kem al

Z iy a Bey (P a sa ) Agâh Efendi

Y u k a r d a resimleri, bulun a nlard an Şinasi, k u rd u ğ u «Tasvir-i Efkâr» gazetesi iie h ü r fikirleri

yaymıştı. Bir m ü d d e t sonra Paris’e gidince gazetede aynı göreve M a m ik ^ K e m a l d e v a m
etmiş, fakat hü kü m etç e yazarlıktan menedilmişti. K e m a l ’e Zıya Beyler v e A g â h Efendi ve
diğer fikir arkadaşiarf h ü k ü m e t aleyhine bir topiuiuk ofan « Y e n i Osmarilriar Cem iyeti» m
k urm uşla r v e h aber alınıp aranm aları üzerine A v r u p a ’y a gitmişlerdir.

3135

| basılıp İıer vâsıta ile her tarafa yayıl-
! mıştı. M ustafa Fazıl Paşa b u mektu-
| b u n d a evvelâ hükümdarların sarayla-
| rina en son giren şeyin doğruluk oldu­
ğunu kaydettikten sonra Abdülâziz’-
i den Osmanlı devletinin idare usulü-
i nün değişmesini ve “Nizam-ı serbes-
| tane” diye andığı demokrasinin kurul-
j masını istiyor, etrafını almış olan dev-
j let ricalinin, yani Âlî ve F u a d Paşala­
rın hain ve cahil kimseler olduğunu
ileri sürüyordu, sadece şahsî kin ve
garezle hareket ettiği şüphesiz bulunan
M ustafa Fazıl Paşa daha evvel Maliye
nazırı bulunduğu sırada takdim ettiği
lâyihalarla bu iki zatı, onların idare
i politikalarını göklere çıkarmıştı.
Yeni OsmanlIlar Avrupa’da neşir
yoliyle de faaliyete geçmişlerdi. Ali
Suavi evvelce İstanbul’da yayınladığı
M uh b ir gazetesini, Londra’da tekrar
kurdu. Ziya ve Nam ık K em al Beyler
ise “ Hürriyet” gazetesini çıkarıyorlar­
dı. Ayrıca da “ U lû m ” gazetesi de ya­
yınlanmağa başladı. Cemiyetin resmî
organı “Hürriyet” gazetesiydi. B ü tü n
b u neşriyatla m üd afaa edilen müşte-
! rek fikirler “Nizamat-ı esasiye = Ana-
I yasa”, “Nizam-ı serbestane = Demok-
j rasi” ve “ Şûray-ı üm m et — Millet
! Meclisi” idi. Ancak, • Lâiklik bahsinde
j ikiye ayrılmışlardı. Meselâ Ziya Paşa
] ile Nam ık K em al Bey din ve devlet iş-
| lerinin ayrılmasına taraftar değillerdi,
i Onlar “ Usul-i meşveret” i “D in üzerine
| tesis” e taraftardılar. Ali Suavi ile Mus-
| tafa Fazıl Paşa ise b u düşüncenin aksi-
j ni savunuyorlardı. B u arada Ziya Paşa
da “ İdare-i Cum huriye” lehine maka-
j leler yazmaktaydı.
Abdülâziz Avrupa seyyahati sıra­
sında M ustafa Fazıl Paşa ile görüşüp
ona iltifatta bulunm uş, paşa b u n u n
üzerine maaşlarını vermeğe devam et­
mekle beraber, Yeni OsmanlIları terke-
I dip İstanbul'a dönmüş, hattâ h ükü­
mette vazife de almıştır. Yalnız, Ali
I Suavi ve Sağır A h m e d Paşa-zâde Meh-
| m ed Bey b u hâdise üzerine o n u n bağ­
ladığı aylığı reddetmişlerdi,
i" Bir taraftan da Yen i OsmanlIlar
arasında baştan beri mevcud bulunan
anlaşmazlıklar artıp onların küçük
gruplara ayrılmalarına sebeb oldu. Ni-
hayet 1871 yılından itibaren hükü-
j 'metle anlaşarak veya genel aftan fay-
] dalanarak birer ikişer yurda döndüler,
i Bunların arasında İkinci A bdülham id’-
| in cülûsundan sonra mutlakıyet ida-
| resi lehine yazılar yazmış olan Ali S u ­
avi, en sonda dönmüştür. Böylece, Y e ­
ni OsmanlIlar Cemiyeti fiilen dağılmış
oldu. Avrupa’da iken Anayasa ve meş-
rutiyet uğruna mücadele edenler, dev­
lette yeniden memuriyetler aldılar. A n ­
cak, bu mücadeleleri boşa gitmemiş,
; ■ hürriyet ve demokrasi fikri bu sayede
—
bütün aydın ve hattâ orta aydın taba­
kaya yayılmış ve yerleşmiştir.
İstanbul’a dönen Yeni Osmanlıla-,
rın bazıları, yavaş yavaş M ithad Paşa-
| n m etrafında toplandılar. O n u destek­
lediler. M ithad Paşanın ilk sadareti
(30 t em m uz 1872) sırasında ona dört
el ile sarıldılar. Aradıkları hakikî lide­
ri o n u n şahsında^ görüyorlardı.
Abdülâziz’in Âlî ve F u a d Paşaların
i vefatlariyie başlıyan müstebid ve m ü s ­
rif idaresinin yarattığı ortamdan da
istifade eden Yeni OsmanlIların çalış-
malariyle memlekette meşrutiyet taraf­
tarları gittikçe çoğalmakta idi. Halkta
Í da vatan ve millet sevgisi uyanm ağa
} başlamıştı.
Güllü Agob’u n Gedikpaşa’daki ti­
yatrosundan da kendi propagandaları
için fayda u m a n cemiyet buraya- telif
ve tercüme eserler veriyor, hattâ b u n ­
ların sahneye konulmalarına yardım
ediyordu. Aynı tiyatroda Nam ık K e m a ­
lin “Vatan yahut Silistire” piyesinin
ilk temsil edildiği gece halk coşmuş
“Yaşasın vatan” diye bağırmıştı. T e m ­
silden sonra sahneye davet edilen N a ­
mık K em al şiddetle alkışlanmış, kendi­
sine karşı duyulan takdir ve sevgi his­
leri seyircilerin tiyatrodan çıkışların­
dan sonra da devam etmiş ve sokaklar
“Yaşasın Kemali Yaşasın millet” seda-
lariyle çmlamıştır. “Muradınız nedir ”
diye soranlara ise halkın “Muradımız
b u dur, Allah muradımızı versin” de­
melerinden veliahd M ura d Efendi’nin
hürriyet taraftarlığı mânası çıkarıl­
mıştır.
Vatan y ahud Silistre’nin ertesi ge­
ce temsili sırasında Nam ık K em al Bey
tiyatroda tevkif edilerek Magosa’ya,
Nuri ve Hakkı Beyler A kk â ’ya, A h m e d
J M ithad Efendi ile Tevfik Bey Rodos’a
sürülmüşlerdir.
B u hal, bir kısmının sahneden si­
linmesine karşılık, bir kısmının gizli
faaliyetlere devamlarına engel olama­
dı. B ü tü n bunlar ise, sonunda O s m a n ­
lI imparatorluğunda • 23 aralık 1876
Anayasanın ilânı ve öm rü kısa süren
•Birinci Meşrutiyet devrinin açılmasını
sağlamıştır,
j ikinci A bdülham id Sultan Aziz
I devrinde cereyan eden hâdiselere dair
ı kurenasm dan Besim Beye dikte ettir­
diği ve Yıldız evrakı arasında ele geçip
Tarihi Osm ani m ecmuasında neşredi­
i len muhtırada Yeni OsmanlIlar cemi­
yetinin Veliahd M u r a d Efendi’n in m a ­
lûmatı altında ve saltanatı elde etmek
için o n u n teşvikiyle faaliyette bulun- |
duğunu, hattâ Sağır A h m e d Paşa-zâde
M e h m e d Beyin kendisine gelerek m a k ­
j satlarını açıkladığını ileri sürer ve ce­
miyetin gayesini “ Cemiyet-i fesadiye-i
mezkûrenin gece ve günd üz mesaisi \
m e r h u m u n (Abdülâziz) hal’i veya kat­
li hususuna münhasırdı” diyerek büs-
-7>
3136
 3-®'* ıjyU».jJÎÇ«#*jl».

£>JÜ*itİ4
^ .J.TCJ ¿liaj-VV<
aJh »1!i*J*j» 4ly l» «1 > m U .- 'jV .Jr *J> JTjVj$ £ * _ ijiJ w»İJj.v2
i/TJ*' o*y *ii5İ4(Jji>y <r—İ» •İtfc'«
—^ ks*‘r" ¿ W
Şinasi’nin gazetesi «Tasvir-i Efkâr»

V AŞîfEE. ÎC. J .

SUm U DtJ KÜSKBIR

A ii Suavi’nin A v ru p a ’da çıkardığı

«M uhbir» gazetesi

HÜ R RİYETE -

BCREAtTt
Btf HÜRRİYETE •»»£*

>J cJ. ,/rfy J J - /r* 1

tfir, vjv»

jU>/* C-* <;ri>i' J-.-ibJ* •jk.Vıj. ¿Ljll ...»

¿JU. C.)y; ¿.J^' X
i**}]?? *!•'" û/^" *JIİ'jfjî? ^Cj_İjl *İ-tf •A j j «>tj»

«Yeni Osrnanlılar Cemiyeti» nin A vrupa’da

hükümet aleyhine çıkardıkları
«Hürriyet» gazetesi

Bilhassa «Tasvir-i Efkâr» fa başlayan

Hürriyet ve Meşrutiyet istekleri, nihayet
«Yeni Osmanlılar Cemiyeti» ni kurmakla fi’lî
harekete geçmek üzere iken hükümetçe ha­
ber alinmiş ve ilgililer A v ru p a ’ya kaçmışlar,
orada neşriyata başlamışlardır.
Sağ taraftaki resimler: Ali Suavi, alttaki
de Paris’te iken Âgâh efencU ve Ziya Bey

3137 F . 12
nin tatbikatı sonunda 1864 yılında iki y üz bin
altından çok bir gelir fazlası hasıl olduğu
halde,. Sadaretten azlolunduğu vakit hazine
tamtakır bulunuyordu. Y e n i Sadrıâzâm ile
Vükelâ başbaşa vererek hiç olmazsa devlet
memurlarının bir aylığını ödemenin çaresi­
ni aradılarsa da, gelirin geçen yılki borçlara
havale edilmiş olduğunu, memurların altı
aylık maaşlarının biriktiğini ve konsülid
faizlerinin zamanının geldiğini görerek şaş­
kına döndüler. Nihayet o senenin âşâr ver­
gisine ait bir miktar iltizam bedeliyle, yeni
veraset fermanına karşılık Mısır vergisine
eklenen meblâğı karşılık gösterip Galata
bankerlerinden iki milyon altın lira borç
alındı.
Devletin malî d u r u m u n u n bozulmasının
Ahm ed Paşa-zâde M ehm ed Bey
bütün başka yönde göstermek ister.
A bdülham id’i'n maksadının olayları
amcasının (Abdülâziz) ölüm hâdisesi
ile ilgili göstererek b u n d a n azamî nis-
bette faydalanmayı gözettiğinden bu
iddiasındaki samimiyetsizliği ve haki­
kat payının azlığı kendiliğinden mey­
dana çıkar.
Bibliyografya : Lütfî; Tarih. Ab-
durrahm an Şeref; Yeni Osmanlılar ve
Hürriyet. İhsan Sungur; Tanzim at ve
3138
başta gelen sebebi, Abdülâziz'in inadı ye ve­
zirlerini yıldıran şiddetli mizacıydı. Â li ve
F u a d Paşalar, malî işleri düzeltmek için el­
lerinden gelen gayreti harcıyor ve hakika­
ten faydalı tedbirler buluyorlardı. N e çâre
ki, H ü k ü m d arı masrafı kısmağa ikna edem i­
yorlardı. Abdülâziz, tam Doğulu bir h ü k ü m ­
dar tipi idi. Mem leketi ken di babasından
kalmış Öz malı gibi görüyor, keyfince hare­
ket etmek istiyor, kendisini sonsuz salâhi­
yetti, fakat tam am en m es’uliyetsiz sayıyor­
du. »Arzularının yerine getirilmesinden baş­
ka emeli yoktu; ötesini düşünm ek istemiyor­
du. Bütün güçlüklere Vükelânın çare bul­
masını bekliyor, kendisine zorluk ve para­
sızlıktan bahsedilmesini taham m ül edem i,
yordu. O r d u ve donanm ayı d urm a da n k u v ­
vetlendirmek ve bir savaşta R u sya ’yı yene­
rek devlete eski şan ve şöhretini kazandır­
m a k fikri sâbitine kapılmıştı. M emleketin
diğer. alanlarda da muhtaç bulunduğu kal-
Mı sırlı P ren s F a z ¡i M u s ta fa P a şa
Yeni OsmanlIlar. Ali Haydar M idhat;
M ithad Paşa “Tabsara-i İbret ve M ir ’-
at-ı Hayret” . M a h m u l Celâledöin Pa­
şa; M ir’at-i Hakikat. M em dûlı Paşa;
M ir'at-1 Şuunat. İbnülemin M a h m u d
K em al İnal; Son asır -Türk Şairleri,
Son Sadnâzâmlar. Âlî Paşa; Réponse a
Son Altesse Moustapiıa Fazil Pacha au
sujet de sa lettre au Sultan. Şakir Pa­
şa;- Y en i Osmanlılar tarihi.' İbrahim
Necati; Yeni Osmanlılar tarihi. Ebuz-
zij-a Tevfik; Yeni Osmanlılar tarihi.
 Aodiilazîz ve Tevhide Kanım
(İlâve :
ir
K a v alalı M e h m e d Ali Paşanın so­
fu n d a n gelen beşinci Mısır valisi İsma­
il Paşa, vali olduğundan beri emeli bu
ülkenin imtiyazlarını yavaş yavaş da
olsa m ü m k ü n mertebe genişletmek ve
nihayet Mısır’ı bağımsız bir devlet ha­
line getirmekti. B u n d a n gayesi ise, M ı­
sır milletinin istiklâle kavuşması de­
ğil, şahsen Osmanlı devletinin m ü d a ­
halesinden kurtulup bildiği gibi hare­
ket etmekti.
İsmail Paşa Abdülâziz’in Mısır sey-
yahati sırasında ona hulûl etmeğe m u ­
vaffak oldu. Hattâ, b u padişahı ilk de­
fa israf ve_ sefahate teşvik 'edenlerden
birinin de İsmail Paşa olduğu söylenir.
İsmail Paşa, 1866 yılında Mısır’d a ve­
raset usulünü değiştirecek bir ferman
elde etti.
Abdülâziss de, aynı şeyi OsmanlI
devleti için havai ettiğinden bir baş­
langıç ve örnek olmak üzere b u n u ko­
laylıkla kabul etmişti. İki gün sonra
geldiği İstanbul’da imtiyaz fermanını
elde ettikten başka, bir de hidiv ünva-
n m a nail olan Mısır valisi İsmail Paşa
şerefine bir akşam Derya-kapta.ni ve
hüküm darın hemşiresi Adile Sultanın
zevci dam ad M e h m e d Ali Paşanın yalı­
sında. b üyük bir ziyafet hazırlanmış
bulunuyordu. B u ziyafete, Abdülâziz
de davetliydi (4 haziran 1866).
İsmail Paşa İstanbul’a, bu' gelişin­
de fevkalâde güzelliği ile şöhret kazan­
mış olan kızı Tevhide Hanımı da bir­
likte getirmiş ve Osmanlı sarayına
takdim etmişti. Abdülâziz, daha ilk
görüşte kendisini b u genç kızın cazi­
besine kaptırdı. O n a iltifatlarda b u ­
lundu. Fazlaca alâka gösterdi. Hidivin
da gayesi esasen b u idi. Abdülâziz
Tevhide Hanım ı beğenir ve onunla iz­
divaç ederse, İsmail Paşa b u n d a n ken­
di hesabına b üyük çıkarlar sağlayabi­
lirdi.
Abdülâziz’in annesi Pertevniyal
Sultan da Tevhide Hanım ı pek beğen­
miş ve “ Arslanına’- ’ lâyık görmüştü.
Hatta, onu nikâhla alması düşüncesini
Hünkâra ilk açan o oldu
Abdülâziz, b u düşünceyi hem en
benimsedi. Teklifinin Hidiv tarafından
da büyük bir memnuniyetle kabul edi­
leceği şüphesizdi. Yalnız bir kere de
Sadrıâzâm F u a d Paşanın fikrinin alın­
ması lâzımdı.
Sadrıâzâm saraya davet olunarak
huzura çıktı. Abdülâziz kendisine b ü ­
y ü k iltifatlarda b ulu n d u ise de mese­
leyi açmadı.
F uad Paşa dönüşte tam kayığa bi­
nerken Başmabevinci Ali Bey geldi.
3138
182)
Paşa, o n u n Hü n k ârdan bir emir getir­
diğini sanarak:
“ Bir irade varsa tebliğ ediniz!” de­
di. Ali Bej* :
“ Zat-ı sâmileriyle birlikte gidece­
ğiz!” demekle yetindi. Kayığa bindi ve
Sadrıâzâmm Kanlıca’daki yalısına bir­
likte gitti. Selâmlıkta başbaşa- kaldık­
ları za m an padişahın seiâmıriı tebliğ
ettikten sonra meseleyi açtı. Hünkârın,
huzura çıktığı za m a n Tevhide Hanımı
pek beğendiğini, nikâhla almak iste­
diğini scyliyerek b u husustaki düşün-
. cesini öğrenmek arzusunda bulun d u­
ğunu haber verdi.
F u a d Paşa, böyle bir şeyi hiç u m ­
madığı için evvelâ şaşıp kaldı. B u iz-
İ . divacm doğuracağı mahzurları padi- !
; şahın kendiliğinden düşünm esi lâzım- [
dı. Ç ün k ü , b u n d a n sonra Hidivin her
istediğini Hünkâra yaptırmağa kalkı­
şacağı muhakkaktı. Üstelik, Abdülâzi-
zin ipi ile kuyuya inilmezdi. Yarın
öbürgün Tevhide H a nım d a n usanması
] ve onu ihmal etmesi m ü m k ü n d ü . Sa-
' raydaki diğer cariyeler d u r u m u n d a bu-
lunrmyan Tevhide Hanım ın 'bu hale
katlanmaması ’ ve memleketine dönme­
ğe kalkışması akla gelebilirdi. Bir par
d işahm zevcesi memleketten çıkamı-
I yacağm a göre, böyle bir hal vu kuu nd a
Abdülâziz’in o n u boşaması gerekecek­
ti. B u ise, Mısır’la vah im bir ihtilâfa
yol açabilirdi. .
F uad Paşa bu mülâhazalarla Ali
Beye padişahın arzusunun gayet meş­
ru’ bir şey olduğunu, lâkin birçok da
mahzurları b u lu n d u ğ u n u söyledi ve
b u mahzurları sayıp döktü. Başmabe-
yinci bunları H ü k ü m d a r a arz edeceği­
ni söyeyince, fikirlerinin yanlış veya
eksik şekilde nakledilmesi ihtimaline
karşı bunları yazılı olarak bildirmeğe
karar verip bir kâğıt parçasına aşağı-
I daki notu yazdı ve H ünkâ ra arz olun- |
masını istedi. j
Yazdığı şuydu : “ Kullarında iki
hal vardır. Birisi sadece Fuadlık, öbü­
rü sadrıâzâmlıktır. Fuadlık, Efendimi­
zin rahatı ve gönlü neyi isterse onu
yapmaktır. Sadrıâzâmlık çaresiz bazı
mütalea dermeyan etmeyi m ecbur eder.
B u mütalea ise sed çekmek değil, sed
var mı, yok m u o nu aramak ve sed
varsa, def’i çaresine bakmaktır. B u da­
hi düşünm eğe ve efendimizle beraber
bir kolay tariki bulm ağa çalışmağa
muhtaçtır. O n u n için b u akşam senin
Mısır valisine gitmeni tensib edeırfem
i ve bu ifademi veliyyinimetimin ayak­
ları bastığı yerlere yüz bin kere vüzü-
kınmayı; malî ve İktisadî imkânları geliş-
tirme çarelerini aramayı birinci plânda say-
mıyor; İngiltere’ye ısmarlanan zırhlı savaş
j m ü sürerek: arzetmeyi yine sadrıâzâm-
( lıkla teklif eylerim. Yine her halde
i emir ve ferman veliyynimetimizindir” .
Sonradan F u a d Paşa yakınlarına
şunları söylemiştir:
“—-Hünkâr Tevhide Hanımla izdi­
vaç ederse Hidiv onun vasıtasiyie her
istediğini yaptırır. Fevkalâde imtiyaz­
lar elde eder. B u suretle devlet zarar
i görür, halk da bana taan eder. H e m
devleti h e m nefsimi m uh afa za için
muvafakat etmedim. Hünkâr b ugün
getir, diye ısrar ettiği gibi, yarın da
bıkar, başımdan al götür diye ısrara
başlar. Devletin başına yeniden bir Mı­
sır gailesi çıkar” .
Diğer taraftan Abdülâziz, F ua d Pa­
şanın tezkeresini alınca hiddetinden
küplere bindi. Çünki Tevhide H anım ­
la izdivacı adamakıllı kurmuştu. Üste­
lik Sadrıâzâmm düşüncesini böyle bir
pusula ile bildirmesine fena halde
i içerlemişti. Gerçi Ali Beyin ağızdan
naklettiği sözlerde m akul ve reddi güç
I şeylerdi ama, ne olursa olsun b u izdi-
! vac olmalıydı. B u n u n üzerine başkâti-
bi sadrıâzâmm yalısına tekrar gönde­
rip mutlaka muvafakatini almasmi
tenbih etti.
Fu a d Paşa, diğer devlet ricali gibi
davetli bulunduğu ziyafette hazır bu-
lunm ak üzere Derya-kaptanı M e h m e d
i Ali Paşanın yalısına gitmişti. Hariciye
nazırı Âlî Paşa, mütercim R üşd ü Pa-
! şa, Kavalalı M eh m ed Ali Paşanın kızı
Zeyneb Hanımın kocası Y u su f Kâmil
Paşa ve diğer rical hep b u ziyafette ha-
] zır bulunuyorlardı. Şerefine ziyafet
I verilen Hidiv İsmail Paşa da gelmişti.
Fuad Paşa, Hünkârın b u olayı hazme-
demiyeceğini bildiği için uşağına:
“Etrafı iyice gözle, eğer başkâtib
beyin kayığı bu taraflarda görünürse
I bana hem en haber ver” diye tenbih
i etmişti. Diğer taraftan M e h m e d Ali
Paşa ile İsmail Paşa heyecan içindey-
diler. Her an padişahtan haber bekli-
yorlardı. Hidiv, kazanacağı şerefi ve
j ileride b u sayede elde edeceği çıkarları
| düşünerek seviniyor, M e h m e d Ali Paşa
j da b u izdivaç tebliğinin kendi evinde
ı yapılacağı hayaliyle kabına sığamıyor-
| du. Hünkârla sadrıâzâm arasında, ge-
i çenlerden İse, hiçbirisinin haberi yok-
i tu.
\ Ziyafet neş’e içinde devam' eder-
j ken, F u a d Paşa yerinden kalkarak Âiî
| Paşaya yaklaştı ve kulağına eğilip:
“Sadaretinizi tebrik ederim!” dedi.
Çünki, Mabeyin Başkâtibinin geldiğini
öğrenmişti. Aşağıya indi. O n u beş çif-
telisine aldığı zam an gülerek:
“ Neden geldiğinizi biliyorum!” de-
____ _ ' ______ - »
gemileri geldikçe ve ordunun teşkilâtı ge­
nişledikçe memnuniyetinden kabına sığamı-
yordu. B u arada meselâ V arna’dan Rusçuğa
di. E m in Bey, iradeyi tebliğ etti. F u a d j
i Paşa çıkarıp m ü h r ü verdi. Başkâtib, ;
I m ü h ü r ü n bir zarf içine konularak ağ-
j zın m mühürlenip kendisine o şekilde i
j teslim edilmesi gerektiğini hatırlatın- j
ca: ı
j “ B u da bizim ihdas etmiş olduğu-
j m u z bir usul olsun” dedi. E m in Bey,
j kendi kayığına binerek saraya, F ua d
I Paşa ise Kanlıca’daki yalısına döndü- i
S 1er. Abdülâziz, m ü h ü r ü n alındığı ha- !
j beri geldikten sonra damadının yalısı-
| n a gitti. Tevhide Hanımın sözünü ağ- i
3ina almadı. F ua d Paşayı azletmişse de,
I mütaleasını kabul zorunda kalmıştı.
Sadaret m ü h ü r ü ertesi günü Âlî j
Paşa’ya değil, mütercim Rüşdü Paşaya !
verildi. İsmail Paşa h e m u m d u ğ u işin j
olmayışına, h e m de kendi davetli bu- I
i lunduğu bir ziyafette sadrıâzâmm azle-
! dilişine çok üzüldü. İstanbul’u terke- I
j Gib derhal Mısır’a dönme kararını al- !
dı. Hattâ eşyalarının bir kısmını va- j
i pura yolladı. B u hareketinin hüküm- i
| dara karşı çok çirkin düşeceğini söyli-
. i yerek onu b u düşüncesinden vazgeçir-
I diler.
| i Abdülâziz, bu meseleden dolayı !
j i F ua d Paşaya, onu bir daha Sadrı-
| j âzâm olarak -kullanmıyacak kadar gü-
j cenmiştir. Hidivin de gitmeğe kalkış-
) ; masına da canı sıkılmış ve h u zuru na J
j çıktığı zam an kendisine ağır sitemler- t
| de bulundu ve: “F ua d Paşa için darıl- !
i mışsın... gidecekmişsin, uğurlar olsun,
j | var git, Askerini de al götür, bana lâ-
| | zım değildir. A m m a , bir kerre görüp
anladın mı devletimizin şu hali ne- j
| dir? Bunlara sebeb hep o a da m değil \
i I midir? B u n e hamiyetsizliktir sen in- i
i j saf et? Sen de insaf et, şimdiye kadar : }
hiçbir menfaati görülmedi. Meğer b ü ­
j tün gün yalan söylermiş. Bir de anali
] b u adamı istemiyor” dedi. İsmail Paşa
i ! b u n u n üzerine af diledi. F ua d Paşa ise,
{ j memleket menfaatlerini her şeyden üs-
i i tün tuttuğu için esasen azli de, hattâ
j daha ağır bir muameleye uğramayı da
j göze almış bulunuyordu. Abdülâziz on­
dan asıl hıncını, birlikte gittikleri Av-
Ş rupa seyyah atinde almış, paşayı her ve-
ş j sile ile olmayacak kaprisler ileri sürüp
j taham m ülü güç durumlarda bırakmış,
j ; ağır hakaretlerle ezmişti.
I
! Bibliyografya : M e m d u h Paşa;
j ( M ir’at-ı şuunat. M a h m u d Celâleddin
] Paşa; M ir’at-ı hakikat. Ali F u a d ; Ri-
: j cal-i mühimme-i siyasiyye. Lûtfî;_ Ta-
j | rih. İbnülemin M a h m u d Kem al İnal;
Son Sadrıâzâmlar. L. Gordey; Voyage
j . du Sultan Abdülâziz de Stamboul au
] i Caire. Zeki Pakalm ; So n Sadrıâzâmlar
I I ve Başvekiller.______ _
3140
kadar uzatılan demiryolu sayesinde Paris'e
dört buçuk ve Lo nd ra’ya beş günde gitmek
imkânı hasıl olmuş bulunması, onu ikinci
derecede ilgilendiriyordu.

Tuna vilâyetinde Bulgar çetecilerinin

faaliyeti

Avrupa'da çeşitli olaylar cereyan eder­

ken, Rusya da boş durmayıp Panislavizm ha­
reketini kuvvetle destekliyordu. Rus m em u r ­
ları, Balkan Yarımadasının her yerine sıza­
rak Güney Slavlarını Osmanlı Devleti
aleyhine durm adan kışkırtmakta idiler. E n
büyük propagandaları Paris Analaşmasmda
taahhüt edilen ıslahatın yapılmamış olma-
siirdı. Panislavist teşekkülün kurduğu silâhlı
çeteler, nihayet 1866 yılı yazında Bulgaris­
tan’a sızarak sâkin ve yeknesak bir köylü
hayatı geçiren, hayvancılıkla geçinen, halle­
rinden m e m n u n Bulgar tebaayı zorla dev­
letleri aleyhine ayaklandırmağa kalkıştılar.
T un a Valisi Midhat Paşa durum u tetkik edip

f o> '3 Sultan Abdüfâziz'm kendisiyle evlenmek iste,

diği Hidiv İsmail Paşanın kızı Tevhide Hanım

y 's * - * ,

ss*S 1İP
J > 'A ’ ¿ J , .
Emirgân’da Hidivin köşkü

^ v l/ş & ¿u v bJ^

&

- 4T -
•' * «litCUf
Abdülaziz’in Hidiv İsmai! Paşanın kızı T e v ­
hide Hanımla evlenmek arzusu üzerine
Sadrıâzam Fuad Pasantn düşüncesini bildiren
mektubun orijinali Aynı yerdeki diğer köşk

3141
derhal BabIâli’ye bildirdi. Aldığı cevapta
böyle hareketlerin şiddetle tenkil edilmesi
emrediliyordu,
Midhat Paşa, bunu gizli tutarak askerî
hazırlıkları tamamladıktan sonra yeni hâdi­
seleri beklemeğe başladı. Çok geçmeden
Ziştovi’den gelen bir telgraf, o gece Eflâk’-
ten bir kaç silâhlı çetenin sızdığım ve Ziş-
tovi’deki Bulgar gençleriyle birleşip hareke­
te geçtiklerini, ilk olarak da o sabah kuzu­
larını otlatmak için kasaba dışına çıkan beş
Türk çocuğunu fecî şekilde Öldürdükten
sonra Tım ova’ya doğru gittiklerini bildirdi.
Midhat Paşa, hemen hazır bulunan as­
keri alıp bir vapurla Ziştovi’ye gitti. Bura­
da, Müslüman ve Hıristiyan halkı büyük bir
dehşet ve korku içinde buldu. Tırncva’dan
aldığı bir telgraf, eşkıyanın kendilerine .ka­
tılan yerli Bulgarlarla birlikte iki yüz kişi
kadar olduklarını, lâkin yol boyunca birçok
Bulgar gençlerinin bunlarla birleştiklerin­
den sayılarının gittikçe arttığını anlatıyor­
du. Midhat Paşa daha evvel eski ihtilâllerde
âsilerin_ sığınmayı âdet edindikleri Kapino-
va ve İblanova manastırlarına dörder bölük
asker koymuştu. Eşkıya Gabrova yoluna hâ­
kim bulunan bu manastırlar yüzünden o ta­
raftan Balkanı tutamıyarak Selvafya doğru
çekildi. Tırnova'da iki tabur asker vardı.
Bunlar hemen gerekli yerlere sevkedilip
Müslümanlarla çetecilerden bıkmış olan bir
kısım Hıristiyan halkın da yardımıyle eşkı­
ya sarıldı. Çoğu teslim oldu. Bir -kısmı ka­
çabildi.
Diğer taraftan İslimiye, Kazgan. Toryan
ve tvraca gibi üç beş günlük yerlerden
onar, yirmişer kişilik çeteler Tırnova ve
Selva taraflarına yayıldılar. Uğradıkları
köyler, dehşet ve heyecan içinde kalıyor,
Hır istiyanlard an çekinen Müslümanlar cami­
lere, Muslümanlardan çekinen Hıristiyanlar
ise kiliselere sığmıyorlardı. Eşkiya, asker
tarafından her tarafta sıkıştırılıp yakalan­
maktaydı. Yağm a ve katliâma engel olmak
için silâh taşımak vilâyetin bir emriyle ya­
sak edildi. Eşkiya ile birlikte bir. sürü de
yağmacı yakalanmıştı. Hepsinin yargılan­
ması için Tırnova’da altısı Türk, ve altısı
Bulgar halkının ileri gelenlerinden olmak
üzere bir mahkeme kuruldu. Rusçukta bulu­
nan yabancı konsoloslar bu muhakemede h a ­
zır bulunmak üzere Tırn ov a ya gelmişler ve­
ya vekillerini göndermişlerdi. Ceza K a n u n u ­
na göre yargılanan çeteciler idama m ahkûm
oldukça hemen mazbataları yapılıp hüküm ­
leri asılmak suretiyle infaz olunuyor, yerli
Bulgarlardan bunlara cephane götüren veya
kılavuzluk edenler prangaya vurulmak ve
küreğe konulmak üzere Vidin’e gönderiliyor­
lardı.
Üç dört gün müddetle günde sekiz on
3142
çeteci asıldı ve bir o kadarı pranga ve kü­
rek cezasına m ahkûm oldu. Kargaşalıklara
ve 'yağma hareketlerine kalkışan, Müslüman-
Kırıstiyan halktan kim olursa olsun şiddetle
cezalandırılıyorlardı. Bir Bulgarin karısını öl­
dürdüğü meydana çıkan M ehm ed adlı zap­
tiye çavuşu tutulup kurşuna dizildi. B u serî
ve âdilâne tedbirler sayesinde ortalık bir
hafta içinde yatıştı ve Niş ve Sofya taraf­
ları müstesna olm ak üzere diğer bölgelerde
ve bilhassa Filibe ve İslimiye taraflarında
isyana hazırlanan köy ve kasabalar halkı
bundan vazgeçtiler.
K uzu otlatan beş çocuğun katilleri Tır-
nova'da asıldıktan sonra, Ziştovi ihtilâlinde
parmağı olanlar meydana çıkarılarak bun­
lara yardım eden yerli ve yabancı bazı pa­
pazlarla birlikte Rusçuğa getirildiler. B u n ­
lar, Rusçuk Temyiz Mahkemesinde yargıla­
narak idama m ahkûm olanların hükümleri
hemen infaz olundu. Kürek cezası yiyenler
prangaya vuruldu. Yerli papazlar Aynaroz’a
sürüldü. Yabancılar konsolosları vasıtasıyle
memleketlerine gönderildiler (1867).
K ıla’-E erfesa (Dort kale) mn.
Sırblara terki
8 eylül 1862 tarihinde imzalanan İstanbul
protokolü ile Sırbistan’da Gsmaniı askeri
işgalinde bulunan kalelerden Sokod ve Ujit-
sa (Eskihisar) tamamen Sırp Beyliğine terk
edilmiş, buna karşılık dört kale, yani Bel-
grad, Şabaç (Bcğürdelen), Semendre ve
Giadova (Feth-ül İslâm) eskisi gibi Osmanlı
askerî işgalinde kalmıştı. Girid meselesinin
alevlendiği bir sırada Sırbistan Beyliği, bu
dört kalenin muhafazasının Sırp askerine bı­
rakılmasını kat’î şekilde istedi. Sırp Knezi
Mihal’i buna teşvik eden Üçüncü Napoléon’-
du. Rusya -da kendisini destekliyordu. İngil­
tere bu hususta Osmanlı Devletini mukave­
mete teşvik etmiş. Avusturya ise tarafsız gö­
rünmüş, lâkin meselenin barışçı görüşle hal-
lini sureta tavsiye etmişti.
Sırp Beyliğinin bu isteğinin reddi, Tuna
boylarının yeniden kan ve ateşe boğulması,
devletin başına mutlaka yabancı müdahaleyi
gerektirecek bir gailenin açılması demekti.
Mesele Vükelâ Meclisinde görüşüldü. Sonun­
da, Sırbistan ahalisinin devletlerinden vâki
.niyazları üzerine, kaydı ile b u dört kaledeki
Osmanlı askerinin geri çekilip muhafazaları­
nın Sırbistan Beyine bırakılması kararlaştı­
rıldı. Mesele Hükümdara arzedilerek iradesi
alındı. Ancak, bu kalelerde Sırp bayrağı ile
birlikte Osmanlı bayrağı da bulunacak, yani
fiilen olmasa. bile, hükmen Osmanlı Devle­
tinin yüksek hâkimiyetinin devamı kabul
edilecekti. Bunun üzerine Sırbistan Beyi
Mihal Obrenovie’e hitaben bu. mealde bir
ferman sadır olarak mesele halledilmiş oldu.
 Kalelerde 'Osmanlı bayrağının bulunması
ve bunların Kıla-ı Kaka&iye diye anılmak­
ta devam edilmesi aslında zavahiri kurtar­
mak için başvurulmuş zayıf bir çareden baş­
ka bir şey değildi. Görünüşte, Sırbistan Bey­
liği, Osmanlı imparatorluğuna tâbi bulun­
duğu için, hukukî durumda hiç bir değişiklik
olmuyordu: aslında ise Sırbistan’ın devlete
bağlılığı lâftan ibaretti. Çünkü, devlet nüfu­
zu buralarda katiyen geçerli değildi. Mihail.
müstakil bir h ü k ü m d a r gibi hareket ediyor,
aradaki anlaşmaya rağmen istediği kadar as„
keri silâh altında bulunduruyor, Osmanlı
Devleti ile imzaladığı antlaşmalara ister
uyuyor, ister uymuyordu. Sırbistan’da Türk
hâkimiyetinin tek fiilî eseri ise, b u dört ka­
lenin askerî işgal altında bulunmasıydı. Bu­
nun için, bunların Sırp askerinin • muhafaza­
sına tevdii, Osmanlı Devletinin Sırbistan’dan
tamamen el çekmesi ve 1521 yılında Kanunî
Sultan Süleyman Han’ın Macarlardan aldığı
Belgrad kalesinin 348 yıl sonra daimî olarak
Sırplara terki demekti. Fetihler devresinde
Osmanlı İmparatorluğunun pek mühim bir
dayanak noktası olup OsmanlIlar tarafından
Dâruccihad (—Savaş Yurdu) diye anılırdı.
Belgrad ı Sırbistan Beyliğine teslim eden
ferman, 18 nisan 1367 tarihinde kalenin son
Osmanlı kumandan ve muhafızı Ali Rıza P a ­
şa ile Prens Mfhaîrin hazır bulunduğu bir tö­
rende okunup burçlara Sırp ve Osmanlı bay­
rakları çekilerek Belgrad kalesi Osmanlı
askeri tarafından Sırp askerine teslim edil­
GİRİB İHTİLÂLİ, 1284 FERMANI VE PARÎS KONFERANSI,
FANÎSLAVİZM, BAZI EYÂLETLERDE DURUM
İngiltere Başbakanı Lord Palmerston’ün
vefatı üzerine bu devlet yavaş yavaş Avru-
pa meseleleriyle doğrudan doğruya alâka-
dar olmayarak bir nevi inziva siyaseti taki-
bine başlamıştı. Nitekim, Avusturya ile İtal-
Askerliğe meraktı olan Abdülâziz, sık sık yaptırdığı geçit resimlerinden birini
kumandanlarla beraber takip ederken (Asli Topkapt Sarayt öaierisindedir)
3143
miştir. (Başbakanlık Arşivi Name Dosyaları.
No. 395).
O günkü şartlara göre katlanılması ça­
resiz bulunan, bu olay, Âli Paşanın düşman­
larına ayrı bir fırsat vermiş ve kendisine
ağır hücumlarda bulunulmuştur. Kalenin is­
tirdadında:
Çıkarup leşker-i küffarı didîm tarihin,
Belgırad kakasım aldı Mehemmed Pasa.
tairhı söylenmişti. Bu seferki terkinde Ayaşlı
Hayri:
Çikarup leşker-i isiâmt didim tarihin.«
Beigırad kal’ası Sırpîu eline geçti vah.
tarihini düşürmüş, Ziya Paşa da Zafarname
Şerhinde:
BeJgirad kal’asm ihsan ile Sırhisian^a
Devletin kıldı tamamiy.yelini istikmai.
beytleriyle yine pek haksız olarak hücumda
bulunmuştur.
Mesele bu şekilde halledildikten sonra,
Sırp Prensi Mihal Obrenoviç, resmen tâbi
bulunduğu Osmanlı İmparatoruna teşekkür­
lerini bildirmek için Belgrad kalesinin son
muhafızı Ali Hıza Paşa ile birlikte İstanbul’a
gelmiştir. Varna’ya kadar kara yolu takip
edilmiş, sonra bilhassa gönderilen «Sultani­
ye» vapuriyle İstanbul’a gelinmiş, Prens
Mihal huzura çıkarak milleti namına Ab-
dülâziz’e teşekkürlerini arzetmiştir.
ya ve Fransa, Danimarka ile Prusya_ ve
Avusturya, ve Avusturya ile Prusya ve İtal-
ya arasında son çıkan olaylar ve savaşlarla
hemen hiç ilgilenmemişti. Avrupa’da ise,
Avusturya’nın yıldızı yavaş yavaş sönmüş,
 buna mukabil Prusya’nın ve bilhassa F ran ­
sa’nın siyasi nüfuzu artmıştı.
Osmanlı Devletinde de F u a d Paşanın
Sadaretten azledilerek yerine Mütercim
Rüştü Paşanın geçmesi, Fransız nüfuzunun
artmasına sebep olmuştu. Rüştü Paşa, Sada­
ret makamına geldiği zam an b üyük bir malî
krizle karşılaşmıştı. Dış kredi faizlerini öde­
m ek için bir kısım vilâyetler gelirlerinin
tamamen b u işe tahsisi suretiyle malî itiba­
rın yükseltilmesi istenmişse de, daha bir çok
m übrem ihtiyaçlar bulunduğu için Galata
bankerlerine başvurulmuştu.
İşte, devletin b u en sıkışık zamanında
Girid ihtilâli patlak verdi.
1830 tarihinde istiklâlini elde eden Y u ­
nanistan, hâlâ bir türlü sükûn ve istikrara
kavuşamamıştı. Sonsuz bir ihtiras, b u mil­
leti rahat bırakmıyordu. B ü y ü k Yunanistan
ve Bizans hülyası fikr-i sabit halinde zihin­
lere yerleşmişti. Balkanların yarısı, bütün
Trakya, İstanbul, M arm ara Havzası, bütün
Ege adaları, Girid, Kıbrıs, Batı A nadolu ve
hattâ K u ze y Karadeniz kıyıları b u malihul­
yaya dahildi. Paris A ndlaşm asm dan sonra
birbirine yaklaşan Rusya ve Fransa, Y u n a ­
nistan’ı yeniden kışkırtmağa başlamışlardı.
Bir Rus prensesiyle evlenmiş olan yeni Y u ­
nan kralına İngiltere kendi işgalinde bulu­
nan Y ed i Adayı terketmiş, Babıâli de bun u
Yunanistan lehine tasdik zorunda kalmıştı
(M a h m u d M es’ud; Mecmua-i Muahedat, C : 5,
S: 40). B u hal, Y u n a n Megalo İdea’sını büs­
bütün kamçılamış ve b u sefer ilk hedef ola­
rak Girid’e göz dikmelerine sebep olmuştur.
Osmanlılarm Venediklilerden aldıkları
Girid, bundan sonra yüz elli yıl kadar
barış ve huzur içinde yaşamıştır. Ç a r Petro
devrinden itibaren R us tahrikleri Hıristiyan
Osmanlı tebaası arasında huzursuzluk yarat­
mağa başlamış, Fransız İhtilâli de miliyet
fikirlerinin yayılmasına yol açınca devletin
zayıflayan iç düzeni Hıristiyanlarla meskûn
bölgelerde bağımsızlık fikrinin doğup geliş­
mesine sebep olmuştu. M ora Rumlarının b u
gaye için kurmuş oldukları Etniki Etarya,
Girid’de de faaliyet göstermeğe başlamıştı.
Dölayısıyle M o ra âsileriyle beraber Girid’li
hıristiyanlar da ayaklanmışlardı. B u isyan
o zam an M e h m e d Ali Paşa vasıtasıyle bas­
tırıldı ise de 1830 yılında Yunanistan istiklâ­
line kavuştuğu halde Girid’in Osmanlı ida­
resinde kalması üzerine ikinci bir ihtilâl ko­
punca Babıâli, M e h m e d Ali Paşaya bir daha
başvurmuş ve onun eşkiyayı sür’atle tenkil
etmesine karşılık adanın idaresi kendisine
bırakılmıştı. 1840 Londra anlaşması üzerine
Adanın idaresi Mısır Valisinden alınmış ve
yine doğruca Devlete bağlanmıştı. B u hâ­
dise üzerine, M e h m e d Ali Paşanın korkusun­
dan adadan göçmüş olan ihtilâlciler yavaş
yavaş geri döndüler ve halkı yeniden ayak­
3144
landırdılar. Devlet, bu ayaklanmayı da ko­
layca bertaraf etti.
İlk hareketlerin başlaması
B u seferki Girid ihtilâli ise, daha geniş
ölçüde ve daha plânlı olarak hazırlanmıştı.
Girid Rumları vergilerin ağırlığı, güm rük
resminin yüksek nisbeti, vergi cibayetinde
belli bir usulün bulunmayışı, mahkemelerin
âdil olmayışı gibi bahanelerle Vali İsmail
Paşayı devlete şikâyet ettiler (14 mayıs
1866).
İsmail Paşa, adada bir ayaklanma, h a ­
zırlandığını hissetmişti. İlk iş olarak toplan­
tıları yasak edip böyle yerlere gidenlere âsi
göziyle bakılacağını ilân ederek M üslüm an
ahalinin korunması için de gerekli yerlere
asker şevketti. Babıâli’den Giridlilere gelen
cevapta ise, durumlarının düzeltilmesine ça­
lışılacağı, nizamlara karşı gelenlerin ise şid­
detle cezalandırılacağı bildiriliyordu. B u n u n
üzerine ihtilâl patlak verdi.
Babıâli, elçileri vasıtasıyle b ü yü k dev­
letlere verdiği notada, Atina’d a bulunan kış­
kırtıcıların gazeteler vasıtasıyle bir takım
fesad uyandırıcı yazılar neşrettiklerini, ale­
nen ve Y u n a n hükümetinin gözü önünde çe­
teler kurduklarım ve Y u n a n basınının O s ­
manlI Devleti aleyhine tecavüzkâr yazılar
yayınlandığını bildirdi.
Girid’de ise bir anda bir kaç bin âsi top­
lanmıştı. BabIâli’ye vermiş oldukları şikâye­
tin bir aynını — hiç bir münasebeti olm am ak
gerekirken— konsoloslara tevdi ettiler. H a n ­
ya’daki Rus konsolosu esasen durm adan Hı-
ristiyanları ayaklandırmağa çalışıyordu .
(M a h m u d Celâleddin Paşa; M ir ’ât-ı Hakikat.
S: 25). B u zat, ada Rumlarına Y u n a n kralı­
nın aldığı Rus prensesinin çeyizi olarak ada­
nın kendisine verilmiş olduğunu telkin edi­
yordu. Diğer taraftan Yunanistan da büyük
bir propaganda faaliyetine girişmişti. K o n u
Osmanlı idaresinde ıstırap çeken Hıristiyan-
lar meselesi olarak ortaya atılıyordu. Prus- *
ya tehlikesine karşı Rusya'ya dayanm ak ih­
tiyacını hisseden Fransa, Girid meselesinde
R us -Y u n a n tezine katıldığı için b u buhran
bir A vrup a meselesi haline gelerek Osmanlı
İmparatorluğunu ciddî bir tehlike karşısında
bırakmıştı (İsmail H â m i Dânişm end; İzahlı
Osmanlı Tarihi Kronolojisi. C : 4, S : 208).
Girid âsileri, BabIâli’nin son cevabı üze­
rine Sfakiya adlı sarp dağlık bölgede topla­
narak Girid’in Yunanistan’a ilhakını ilân et­
tiler (2 eylül 1866). Girid’de on altı tabur
Osmanlı askeri mevcut olmakla beraber,
Babıâli, A vrup a devletlerinin müdahalesine
m eydan vermemelç için hem en silâhlı tenkil
hareketlerine girişmedi.
Âsiler ise, bu halden büsbütün şımardı­
lar. Reisleri Hacı Mihail bütün A d a Hıristi-
yanlarına hitaben neşrettiği' beyannamede:
« K im silâhını alıp yanıma gelmezse, evini
ve harmanını yakarım» diye ilân etti. B u
yüzden aslında isyana karışmak istemeyen
bir çok Hıristiyanlar da korkularından ona
katılmak zorunda kaldılar. Âsilerin cemiyeti
b u suretle büyüdü.
Abdülâziz’in emri üzerine Mısır Hidivi,
Girid’e Ferik Şahin Paşa kumandasında dört
tabur asker gönderdi. Vali İsmail Paşa ile,
askerî kum andan O s m a n Paşa yanlarında iki
tabur asker bulunduğu halde isyan merkez­
lerinden olan Apokron nahiyesi civarındaki
Fıstıklı köyüne giderek halkı sükûna dâvet
eden rumca bir emirname dağıttılarsa da,
burada toplananlar b u n u dinlemediler ve
2400 metre yüksekliğindeki Sfakiya dağına
çekildiler. Bir kısmı itaate can atıyor, fakat
Haci Mihail’den korkuyorlardı.
Yıın-sn hükümetinin iutumu ve Bahtâli
Yunanistan hükümeti sureta resmen ta­
rafsızlığını m uhafaza etmekteydi; aslında
ise, Atina’da âsilere yardım için kurulan bir
komisyon alenen faaliyette bulunuyordu. B u
komisyon vasıtasıyle Girid’e muntazam an
para, silâh, cephane, erzak ve hattâ gönüllü
gönderilmekteydi. B u arada, içlerinde Albay
Koreneos’u n da bulunduğu bir çok Y u n a n su­
bayları da gerillayı teşkilâtlandırmak üzere
aynı vasıta ile adaya ulaştırılmışlardı. B ü ­
tün bu işlerde Y u n a n vapurları kullanılıyor
ve b u vapurlar Y u n a n donanmasına mensup
gemilerin himayesinde sefer yapıyorlardı.
B u olaylar, Batılı devletlerin gözü önünde
geçtiği halde ve Babıâlinin, ikaz ve itirazla­
rına rağmen Yunanistan’ın tarafsızlığını m u ­
hafaza ettiği kabul olunmaktaydı. Beri ta­
raftan isyana katılanlarm aile efradı, ne olur
ne olmaz mülâhazasıyle yine Y u n a n kayık
ve vapurlarıyle Yunanistan’a
göçüyor, b u ise Osmanlılarm hı-
ristiyan ahaliyi tehcir ettiği şek­
linde propaganda ediliyordu.
Atmalılar işi, Osmanlı sefareti
önünde nümayişlerde b ulun m a­
ğa kadar ileri vardırdılar. İn­
giltere ve Fransa devletleri Su-
da’ya, Rusya H a n y a ’ya birer
vapur gönderdiler. H aci Mihali
kumandasındaki çeteler hareke­
te geçerek m üslüm an ve isyana
katılmayan hıristiyan köylerine
hücum edip bunları yakmağa
ve halkını vahşice Öldürmeğe
başladıklarından İsmail Paşanın
gönderdiği kuvvetler, bunların
bir kısmını dağıttı. A pokron ile
K andiye taraflarındaki müslü­
m an halk, bütün mal ve mülkle­
3145
rini bırakarak kalelere can atmak üzere yol­
lara düşmüşlerdi. Eylül ayı sonlarında K a n ­
diye kalesinde elli bin kişi birikmişti.
Osmanlı Devleti, bun un üzerine kesin
siyasî ve askerî tedbirler almaya karar ver­
di. Siyasî tedbir olarak meseleyi bütün te-
ferruatiyle ve doğru bir şekilde, bilhassa
Yunanistan’ın rolü belirtilerek bir nota h a­
linde yabancı devletlere bildirdi. Askerî ted­
bir olarak da adaya yeniden kırk bin kişilik
bir kuvvet gönderildiği gibi, Yunanistan’dan
silâh, cephane ve gönüllü şevkini durdur­
m a k için adayı donanm a ile abluka altına
aldırdı.
K ü ç ü k Yunanistan, bir taraftan bu bölge­
lerdeki büyük emellerini de tatmine vesile
bulmak, bir yandan Osmanlı Devletini, ay­
rıca meşgul etmek için Kiryako adlı bir şa­
kinin idaresindeki çetelerle Tesalya tarafla­
rını da ayaklandırmağa çalışıyordu.
Fransa, b üyük bir hararetle Y u n a n te­
zini savunmaktaydı. Yunanlıların eski dostu
İngiltere de kayıtsız kalamadı. Bir müdet-
tir kapandığı siyasî inzivadan Yunanlılar le­
hinde müdahalede bulunm ak için ayrıldı.
B u n u derhal yapm ayarak uygun bir fırsatı­
nı bekledi. Evvelâ Fransa ve Rusya, Babı-
âliye başvurup meselenin kökünden halli
için adanın Yunanistan'a terkini veya hiç
olmazsa burada muhtar ve imtiyazlı bir ida­
re kurulmasını, istediler. Misal olarak Si­
sam’daki idareyi gösteriyorlardı. Babıâli, bu
müracaatlere hiç iltifat etmedi. Müslüm an
ve Hıristiyan halk mümessillerinden kurulu
bir heyeti İstanbul'a dâvet etti. Âsiler buna
razı olmadılar.
B u n u n üzerine adada sistemli bir tenkil
hareketi başlayınca, yabancı, müdahale he­
m e n kendini gösterdi. B u, daima böyle olur­
du. Hıristiyan çeteciler M üslüm an köylerine
S fa k iy a (G ir id ) âsileri
 hücum edip bunları yakar, yıkar, sayısız m a ­
sum u katliâm eder, kimse sesini çıkarmaz,
hattâ bu hareketler takdir ve teşvik görür;
lâkin, köylerini yakılıp yıkılmaktan ve m a ­
sum halkını vahşice öldürülmekten koru­
m a k için Devlet kuvvetleri çok zam an kendi
dindaşlarını bile katliâmdan çekinmeyen bu
eşkıya sürüsüne karşı harekete geçince, H ı ­
ristiyan âleminde hemen: «Türkler Hıristi-
yanları kesiyor!» feryatları yükselirdi.
İşte bunun için, vazifesi âsâyişi ve em ­
niyeti temin ve tebaasının can ve malını ko­
rumak olan devlet ordusu harekete başlar
başlamaz, bu yabancı müdahale takip etti.
Babıâli. Avrupa devletlerinin istek, ıs­
rar ve hattâ tehditlerine rağmen onların
devletin iç işlerine müdahalelerini red ile,
milletlerarası bir komisyonun Girid’de' ince­
lemelerde bulunmak hususundaki arzularını
da kabul etmedi.
Mustafa Nailî Paşa’nm Girid’e
gönderilmesi
Nihayet, Fransa ve İngiltere’nin teşeb­
büs ve ricaları üzerine otuz yıl müddetle
Girid’de Suda limanını k o ruya n Aziziye
tabyası (öndeki) v e adacık üzerindeki eski
S u d a kalesi
3146
Girid valiliğinde bulunduğu için Girid.ll di­
ye anılan eski S a dn â za m Mustafa Nailî P a ­
şanın meseleyi hal için büyük yetkilerle
adaya gönderilmesine karar verildi.
Mustafa Nailî Paşa. Mecidiye vapuriyle
yola çıkarak^ 10 eylül Salı' gecesi Suda lima­
nına vardı. Âli Paşa ise. b u münasebetle bü­
yük devletler nezdinde bulunan elçilerimize
gönderdiği tahriratta Mustafa Nailî Paşaya
verilen talimatın, yabancı tahriklerle isyan
etmiş olan Girid halkı hakkında gayet iyi
niyetleri ihtiva ettiğini; Girid meselesinin
Osmanlı Devletinin tamamen bir iç işi ol­
duğunu, Yunanistan’ın ' ise İzdir ve Karva-
sara taraflarına hâla durmadan asker him a­
yesi altında haydut çeteleri sevkettiklerini
bildirdi.
Mustafa Nailî Paşa. Girid’e varır var­
m az daha o gece Girid’i ablukaya m em ur ve
deniz kuvvetlerinin kumandanı olup Suda
limanındaki Şadiye gemisinde bulunan F e ­
rik İbrahim Paşa ile görüştü. Neticede, ada­
ya Yunanistan’dan gelen devamlı yardımın
tamamen durdurulamadığını, buna sebep
ise ablukaya m em ur edilen deniz kuvvetle­
rinin yeter derecede olmadığı anlaşıldı.
' Mustafa Nailî Paşa, bir taraftan b u h u ­
susu hem en Babıâliye bildirip ablukanın
tam olarak tatbiki için gerekli tedbirlerin
alınmasını istedi; diğer taraftan da tenkil
hareketlerine girişti. Sarp dağlara çekilmiş
ve sığınmış olan eşkıyaya karşı bir şey ya­
pamıyordu. Kendisi esasen cahil ve hattâ
üm m î bîr zat olup Girid Valiliği sırasında
da kötü hâtıralar bırakmıştı. Âsiler, kendi­
siyle hiç bir müzakereye girişmek isteme­
diler.
Giria’le Yunanistan arasında ise m ü n a ­
kale rahatça devam ediyordu. Çeteciler, bir
ara cüretlerini iyice arttırarak Hesm o’da b u ­
lunan Mısır askerlerine mahsus hastahaneyi
basıp yararlıları parça parça ettiler. O n ta­
nesini de kilise kapısının önünde astılar.
Mustafa Naili Paşanın buraya sevkettiği kuv­
vetlerle yedi saatten fazla savaşıp sonra çe­
kildiler.
T e n k il h a ?e k e tim n h ızla n m a s ı v e
Batı devletleri
B u vak’a Mısır’da duyulunca Cihadiye
Nazırı İsmail Paşa, yedi tabur askerle he­
m en Girid’e gönderildi. K a p as mevkiinde bu
' askerle dört bin kadar âsi arasında şiddetli
bir savaş geçti. Âsiler, ağır telefat verdiler
ve bunun öcünü almak için, M üslüm an m e ­
zarlıklarını tahrip ettiler. Eesm o civarında­
ki A rka d.i manastırında Y u n a n Albayı Ko-
renos kumandasında olarak kalabalık bir çe­
teci grubu bulunuyordu. Resrno askerî has-
tahanesine de essaeıı bunların ' saldırdığı
tahmin edilmekteydi. Mustafa Nailî Paşa altı
tabur askerle burasını sarıp eşkiyaya teslim
elmalarını bildirdiyse de, teklifine pencere Öm er Paşam a G iıic P e g ö n d e r ilm e s i,
ve mazgallardan mermi yağdırmakla cevap
verdiler B u n u n üzerine manastıra hücum  l i Pag-anm S a d a r e t i
edildi. Patlayan ve iki tarafa da zayiat ver­
diren bir lâğımın açtığı gedikten içeri giril­ Girid meselesi, bir taraftan da, yavaş
di. Çeteciler kendilerini eda oda müdafaa yavaş bir Yunanistan meselesi haline geli­
ettiler. Üç buçuk saat süren çarpışmalardan yordu. Gerçi Başvekil K o m a n a ere s hâlâ ta­
sonra buradaki altı yüz çeteci temizlendi. rafsızlık iddiasında ise de, Y u n a n hükümeti
B u sırada, eşkiya reislerinden bazıları — işin Koreneos’u • ihtilâli idareye m em ur etmişti.
ciddîye doğru gittiğini görerek— dehalet et­ Hattâ Te salya’da. Armira taraflarında faali­
tiler. Lakos dağlarının zirvelerine kadar çı­ yette bulunan Kiryako’nuıı hareketlerini de
kan devlet askeri, eşkiya ile burada savaşa yarı gizli y a n açık himaye ediyordu. B u sı­
tutuşup bunları süre süre deniz kıyısına ka­ rada İngiltere politikasını değiştirmeğe ve
dar indirdi. Bunların dört yüz kadarı bir pek haksız bulduğu Yunanistan’ı destekle­
Rus vapuruna ilticaya muvaffak oldular. Â f memeğe başlamıştı. Babıâli, bu sayede F r an ­
talebiyle teslim olanlardan yedi binden faz­ sız ve Rus politikasının tazyiklerine daha ce­
la silâh alındı. surca dayanabiliyordu. Hattâ Rusya Dışişleri
Bakanı Gorçakofun İstanbul'daki sözcüsü,
Tenkil faaliyetinin hılzanması Batı dev­
kesilmiş olan ve Tesalya ile Epir’in de Y u ­
letlerinin hoşuna gitmiyordu. Babıâliyi yine
nanistan'a verilmesi fikrini savunan Fransız
tazyike başladılar.
Elçisi Mutiye’ye (Moustier) yalnız Girid’in
 li Paşa, halâ ada halkından mürekkep terki için en az ikinci bir. Navarüre ihtiyaç
bir heyetle müzakerelere girişerek anlaşmak bulunduğu bildirildi, işte, kesin tenkil hare­
düşüncesindeydi. Bunun üzerine Server ketlerine girişmek üzere Serdar Ö m er P a ­
Efendi adlı bir zat, Girid’e yollandı. Girid şanın adaya gönderilmesi de bunun üzeri­
koy ve kasabaları M üslüm an ve Hıristiyan nedir.
halkından ikişer kişi seçilip otuz beş kişilik
Mustafa Nailî Paşa Girid’e gönderildiği
bir heyet kuruldu ve bu heyet Tali’a vapu-
zaman Sadaret m akam ında Mütercim Rüştü
riyle İstanbul’a getirilip Fındıklı’da hususî
Paşa bulunuyordu. Girid meselesinin en
şekilde hazırlanan bir konağa misafir edildi
buhranlı zamanlarının gelip çattığı ve ne­
ise de, bunun hiç bir faydası olmadı. Çünkü
rede ise Yunanistan’la bir savaş patlak ver­
Girid âsileri, bunu kabul edeceklerin hain
m e k -üzere bulunduğu sırada, yine Rusların
sayılacağını ilân etmişlerdi.
teşvikiyle Sırbistan; kalelerdeki Csmanlı as­
B u sırada Kandiye’deki Rus konsolosu kerinin çekilerek bunların kendisine veril­
bu heyetin seçilip İstanbul’a gönderilmesine mesini istemiş ve devletin başına b u dar. za­
engel olmak için elinden geleni yapmış ve m anda yeni bir .gaile çıkmıştı. Mütercim
hattâ bu hususa dair yazmış olduğu bir m ek­ Rüştü Paşa, kendisi iktidarda değilken baş­
tup ele geçmişti. kalarını tenkid etmeği pek sevdiği halde, bir
Babıâli, müzakere yoliyle bir şey elde müşkülâta uğradı mı işi bırakırdı. B u sefer
edilemiyeceğini anlamıştı. Mustafa Nailî de Öyle yaparak Sadaret makamından istifa
Paşa ise,' tenkil hareketle­
rinde kat’î bir muvaffakiyet
kazanamamıştı. Nihayet her
şeyden evvel âsilerin mutla­
ka ve kat’î şekilde sindiril­
melerine karar verildi. B u ­
n u n üzerine Âli Paşa tara­
fından Mustafa Nailî Paşaya
mektup gönderilerek Girid
meselsinin onun gayretiyle
yatıştığı, kedisi gibi m ühim
bir vezir orada bulundukça
ise, hâlâ ehemmiyet verildiği
mânası çıkacağı, b unun için
askerî kumandayı Hüseyin
A vn ı Paşaya bırakıp hem en
İstanbul’a dönmesi bildirildi
(Girid.İhtilâline Dâir M u h ­
tıra; İbn-üİ-Emin Mahnıud
K e m a l İnal’ın Son Sadrı-
âzamlar, S: 81 den naklen).
Yerine ise, Serdar Ö m e r P a ­
şa gönderildi.

3147.
 etti; Yerine ise, bilâkis en güç ^zamanlarda
vazife kabul etmeyi şeref sayan Âli Paşa ta­
yin edildi (11 şubat. 1867). Şüphesiz ki bu
d urum memleket için de daha isabetli oldu.
Âli Paşa Sadaret m akam ına geçince, Harici­
ye .Nezaretine de F u a d Paşayı tayin ettirdi.
Üçüncü Napcîyon’un Sultan Azizdi
daveti
B u sırada Fransa İmparatoru Üçüncü
Napolyon, Milletlerarası Paris Sergisinin
açılması münasebetiyle Abdülâziz’i Fransa-
ya dâvet etti. B u fırsatla genel barışı k u v ­
vetlendirecek görüşmelerin ve fikir teatile­
rinin de olacağını İstanbul Elçisi vasıtasıyle
bildirmişti.
S erd ar Ö m e r P aşa
B u dâvet, son derece m ü h im ve entere­
san bir olaydı. B u n d an evvel Karadağ.
Sırbistan, Memleketeyn gibi Balkan Prens­
likleri İmparatorluktan ayrılıp millî ve ba­
ğımsız devletler halinde gelmek hususunda
harcadıkları gayretler sırasında en büyük
teşvik ve himayeyi Rusya _ ile Fransa’dan-
görmüşlerdi. B u n a rağmen İmparatorun ge­
nel barışı kuvvetlendirme meselesini bahis
konusu etmesi bu dâveti büsbütün mâna-
landırıyordu. Osmanlı devleti adamları böy­
le en üst kademede vâki olacak bir görüş­
m enin bir çok m üzm in anlaşmazlıkları or­
tadan kaldırıp memleket lehine bazı avan­
tajlar doğuracağına kani bulunduklarından
Abdülâziz’i dâveti kabule teşvik ettiler.
Hünkâr bunun üzerine Üçüncü Napolyon’a
gerekli cevabı verdi. Bunda, şöyle diyordu:
«A vrupa’nın bugünkü ahvalinden bah­
sederek mevcut d u ru m u düzenlemek ve ile­
riyi temin için gerekli tedbirleri birlikte ve
3148
müzakere voliyle almak için bir kongre şek­
linde toplanmanın lüzum una dair .göndermiş
olduğunuz mektubu, Elçiniz eliyle aldım. B u
vesile ile hakkım da izhar olunan temiz ve
dostça düşüncelere samimî olarak teşek­
kür ederim. B u husustaki düşüncelerimizin
karşılıklı olduğuna ve uzun asırlardanberi
iki devlet arasında mevcut bulunan eski
dostluk bağlarının kuvvetlendirilmesini ne
kadar istediğimi isbat etmenin emellerimin
başında geldiğine itimad buyurmanızı rica
ederim. B ug ü n kü menfaat ve saadeti başlı­
ca barışın devam ve muhafazasına bağlı
olan bir Devletin Padişahı bulunduğum için
barışın sağlam ve sabit bir esas üzerine k u ­
rulduğunu görmekle cidden sevinç duyaca­
ğım şüphesizdir. Teklifiniz h a kkm daki şahsî
düşünceme gelince bu hususta B ü y ü k Elçi­
niz ile vukubulm uş olan görüşmemize ve
nezdinizde bulunan B ü y ü k Elçimizin. y ap ­
mağa m em u r edilmiş olduğu dostça tebliga­
ta başvurulmasını temenni ve b u vesile ile
de iyi ve samimî duygularımı izhar ederim.»
Üçüncü Napoléon, 1867 tarihinde Millet­
lerarası Paris Sergisi münasebetiyle Abdül-
aziz’i Paris’e dâvet ettiği zam an Girid m ese­
lesi en buhranlı safhalarını yaşıyordu. Girid
âsileri ve Yunanistan ise, bu konuda en çok
Rusya ve Fransa’dan teşvik görmekteydiler.
Osmanlı Vükelâsı, iki hüküm darın bir ara­
ya gelmesinde fayda umuyorlardı. Hattâ,
yerli ve yabancı basın da aynı düşüncedey­
di. Beyoğlu’nda çıkan L a Turquie gazetesi,
b u münasebetle şunları yazmıştı: «B u seya­
hat, İmparatorluğun mukadderatını değişti­
recektir. Çünkü, bu, yalnız bir hükümdarın
seyahati değil, bir prensibin seyahatidir ve
bütün müesseseler üzerinde derin 'bir tesir
yapacaktır. B u seyahat sırasında bir çok ha­
yaller ve kuruntular sona erecek, b.ir çok
fikirler doğacak ve bir çok proieler tasarla­
nacaktır.»
B u n u n gibi, Fransa’da çıkan gazeteler de
b u seyahatin çok faydalı sonuçlar vereceğini
yazmakta birbirleriyle âdeta yarışıyorlardı.
Hakikaten Girid buhranı Osmanlı D e v ­
letini çok çetin bir durum a düşürmüş, mesele
bir Avrup a meselesi halini almış, Fransa ise
milliyet prensiplerinden hareket ettiğini id­
dia ederek Yunanistan’ı kuvvetle destekle­
mişti. Davette ‘barışın kuvvetlenmesi için fi­
kir teatisi bahis konusu olduğundan Padişa­
hın-bu meseledeki Osmanlı tezini Paris’e k a ­
dar götürmesi ve İmparatora bizzat izah et­
mesi mutlaka yerinde bir hareket olarak gö­
rülüyor ve Üçüncü Napoleon’un da muhteşem
misafirini kırmıyacak bir karşılık vereceği
umuluyordu. Esasen Abdülaziz’in bu dâveti
şahsan kabulünde sadece b u üm id rol oyna­
mıştır.
A v r u p a ’daki' çeşitli yenilikleri görmek
vé gerekenleri İmparatorlukta tatbik etmek
arzusu ise, bun dan çok sonra geliyordu.
Abdülaziz, Paris’de Üçüncü Napoléon’la
Girid buhranı meselesini de görüşmüştür.
İmparator, b u hususa dair şahsî düşüncesini
hülâsa ederek meselenin tek hal şeklinin
A dayı Yunanistan’a terketmek olduğunu ileri
sürmüşse de Abdülâziz’den şu cevabı almış­
tır: «Girid için Osmaıılı Devleti yirmi yedi
yıl kan dökmüş, Adayı böyle ilhak etmiştir.
Girid’in toprağı Osmanlı kaniyle yuğurul-
muştur. Görünüşte iyi niyetli ve aslında dev­
letimin m ânen perişanlığına sebep olacak bu
teklif beni meyus etmiştir. Ancak, büyük
devletler, birleserek Girid’in Yunanistan’a
terkini resmî notalarla teklif etseler bile, bu
tekliflerini red, askerimi son neferine varın­
caya kadar A d a y a sevk v e donanm adan da
bir sandal kalıncaya kadar sebat eder ve ça­
resiz kalınırsa Girid’i öyle bırakırım».
Abdülâziz’in . b u kesin tavrı karşısında
Üçüncü Napoléon ısrardan vazgeçerek: « M a ­
dem ki düşünceleriniz b u merkezdedir, Girid
meselesi bertaraf olmuştur. Müsterih olu­
nuz» diyerek b u bahse şahsan bir daha dön­
m edi (Başmabeyinci Hafız M e h m e d Beyden
naklen). B u arada, Hariciye Nazırı F u a d P a ­
şanın da fikri yollandı. Hattâ Üçüncü N a ­
poléon bir sohbet sırasında yarı şaka tar­
zında: «Şu Girid’i Yunanistan’a satın, olsun
bitsin» dedi. F u a d Paşa, «buna hazır bulun­
duklarını» söyledi. Biraz ümidlenen İmpara­
tor,-bu sefer daha ciddî olarak Girid’in kaça
satılabileceğini sorunca, şu_ cevabı aldı: «A l­
dığımız fiyata veririrz» . ( İ .. H . Dânigmend;
İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. C : 4, S:
219).
Üçünsü Napoléon ile, Fransa devlet
adamları b u temaslar sonunda Osmanlı D e v ­
letinin Girid Adasından vazgeçmeğe katiyen
niyetli olmadığını ve Hüküm darla Vezirinin
buna ikna edilmelerinin m ü m k ü n bulun m a­
dığını anlamışlardır. B u ise, onların düşün­
celerinde bazı değişikliklere sebep olmuş ve
nihayet b u sayede daha sonraki Paris kon­
feransı kararlarıyle b u mesele lehimize ola­
rak kapanmıştır.
Yine bu sırada Mısır Hidivi İsmail P a ­
şanın israfları ve imtiyazlarının dışındaki
davranışları gözönüne alınarak durum unu
bir düzene koyması kesin şekilde ihtar edil­
di. Sadrıâzam  li Paşa tarafından kendisine
gönderilen yazı silâh ve gemi satın alınması
ve yabancı devletlerle olan münasebetler
konusunda âdeta bir ültimatom mahiyetinde
idi. Bütün imtiyazlarına rağmen, Mısır vali­
lerinin azilleri Osmanlı İmparatorlarının
elinde bulunduğu için İsmail Paşa çaresiz
baş eğdi. Böylece Hidiv, p e k m u b r e m ve ha­
kikî ihtiyaçlar bulunmadıkça halka yeniden
vergiler yükleyemiyecek ■ve A v r u p a ’dan da
3149
borç pâra aiamıyacaktı. İsmail Paşa bu ara­
da «Muzaffer», «İbrahimiye» ve «Hayriye»
adlı üç zırhlı savaş gemisini devlete terket-
m ek zorunda kaldı (1867 -1868).
Öm er Paşanın A d a d a faaliyeti
Ö m e r Paşa Girid’de vazifeye başlayınca
mevcut askeri iki kola ayırarak evvelâ Res-
m c'da tenkil hareketlerine girişti. Bir taraf­
tan da A da, bu sefer Yunanistan’dan hiçbir
yardım gelemeyecek şekilde sıkı bir abluka­
ya alındı. B u ablukanın en unutulmaz hâ ­
tırası şüphesiz ki Gamsız Haşan B e y k u m a n ­
dasındaki İzzettin vapurunun, sür’ati, sağ­
lamlığı ve ateş kudreti kendisinden çok üs­
tün olan Arkadi adlı Y u n a n vapurunu y a ­
kalaması ve çetin bir savaştan sonra Girid
egkiyasına cephane götüren b u gemiyi batır­
masıdır. Gamsız Haşan Bey, b u m uvaffaki­
yeti üzerine Kolağalığmdan Miralay (Albay)
lığa yükseltilmek suretiyle mükâfatlandırıl­
mıştır.
Ö m e r Paşa, yanındaki kuvvetlerle Lasi-
ti’de toplanmış olan on bin kadar eşkiyartın
üzerine yürüyerek sert savaşlardan sonra
yenip dağıttı. Bunlar, ondan fazla köy y ak ­
mışlar, yakaladıkları Osmanlı askerlerini el­
lerini keserek, kafa derilerini yüzerek, göğüs­
lerini yarıp kalblerihi çıkararak insanlığa
yakışmaz bir vahşetle şehid etmişlerdi. O n ­
ların mağlûbiyeti üzerine bütün bölge hal­
kının itaat ettiğini ve beş bin kadar yivli tü­
feğin teslim alındığını Ö m e r Paşa, Babıâîiye
bildirdi. Bir taraftan da Sfakya dağları ta­
ranıp mağaralara sığman âsiler muhasaraya
alınmışlardı.
B u icraat Batıkların hamiyet damarla­
rını yeniden ve derhal depreştirmeye vesile
oldu. Ö m e r Paşanın isyanı yatıştırmak ba­
hanesiyle bütün A dayı tahrip ve Hıristiyan-
ları katliâm etmekte olduğu ileri sürülüyor­
du. Girid’de bulunan konsoloslarla mensup
oldukları hükümetler, insaniyet namına A v ­
rupalılarca bir tahkikat açılmasını istediler.
Babıâîiye verilen notada Girid’e milletler­
arası bir komisyon gönderilmesi, bir plebi­
sit yapılarak Girid’in âkıbetinin ve yeni
idare tarzının buna göre tayini ileri sürülü­
yordu. L ü b n a n meselesindeki, acı tecrübe
unutulmamıştı. Girid’de d e. en az yabancı
devletler kefaletinde muhtar bir idare k u ­
rulmak istendiği anlaşılmaktaydı. Babıâli,
böyle bir şeye m eydan verm em ek için Âli
Paşayı, meseleyi müzakere yoliyle halletmek
ve mutlaka bir çaresini b ulm ak vazifesiyle
Girid’e gönderdi. Osmanlı Sadrıâzamı, m a i­
yetine verilen gerekli memurlarla Sultaniye
vapuruna binip Girid’e gitti.
B u sefer Avusturya ile İngiltere’nin di­
ğer devletlerin; yâni Rusya, Fransa, Prusya
ve İtalya’nın son isteklerine katılmayışları,
Babıâlinin milletlerarası komisyon meselesi­
ne şiddetle itirazına imkân vermiştir. Nafıa
Nazırı Ali Kabulî Faşa, Ferik R a u f Paşa,
sonradan Vezir ve Hariciye Nazırı da olmuş
elan K ar a Todcri Efendi, müteakiben Paris
elçisi olan Sürurî Efendi, yine sonraları ikisi
de Girid valiliğinde bulunan Sava ve Kostaki
Adossidi Efendiler, türkge kâtibi M a h m u d
Bey, fransızea kâtibi Şarl Mismer, ulem a­
dan Amasyalı M ecid Efendi v e bir kısım y a ­
verler, Âlî Paşanın maiyeti halkını teşkil
ediyordu.
Âli Paşanın Girid’e gitmesi
Âlî Faşa, 4 ekim 1867 tarihinde Hanya-
ya vardı. Evvelâ genel bir af ilân etti. Aynı
zam anda Girid’de tatbik edilecek yeni ida­
renin esaslarını tesbit için şikâyetlerinin ve
mk
1 kâmlar kuvvetlendirildi. Askerî yollar inşa­
gf
izzettin v a p u r u k u m a n d a n ı G a m s ız H a şan
B ey in sonraki resimlerinden
İzzettin v a p u r u n u n Y u n a n gemisi A r k a d r y e
(Aslı D e n iz m ü zesindedir)
3150
ayaklanma sebeplerinin neler olduğunu öğ­
renm ek maksadıyle âsi eleb aşılarıyle m ü za ­
kerelere girişti. • B u, gayet yerinde bir ted­
birdi.
Genel affın ilânı, isyana istemiyerek ka­
tılmış veya zorla iştirak ettirilmiş bulunan­
ların hem en itaatlerine sebep olmuş ve b u n ­
lar çoğunlukta oldukları için A danın büyük
kısmında âsâyişin geri gelmesi temin edil­
miştir. İsyan elebaşılarının hükümetle m ü ­
zakerelere girişmeğe razı olmaları <5.a b u şe­
kilde itaat edenlerin sayılarının artması so­
nucunu doğurmuştur.
Elebaşılarla yapılan görüşmelerden ise,
beklendiği derecede bir faide hâsıl olmadı.
Zira, âsilerin bütün istediklerini kabul et­
mek, Adayı Yunanistan’a terketmeğe kadar
varırdı. A n c a k şikâyetleri tesbit edilerek
bunlardan haklı olanlarının giderilmesi k a ­
rarlaştırıldı.
Âlî Paşa, bundan sonra her nahiyeden
gönderilmiş iki Hıristiyan ve iki M üslüm an
delegeden m ürekkep bir Meclis-i U m u m î
teşkil ettirdi. Bunlar, bütün halkı temsilen
şikâyet ve ihtiyaçlarını bildirmek fırsatım
buldukları gibi, Âlî Paşa da yapılacak ısla­
hatı ve Girid için düşünülen yeni idare tar­
zını bu vasıta ile bütün halka duyurm ak im ­
kânını elde etmiş oldu. İtaat eden bölgeler
ise, asker vasıtasıyle derhal emniyet altına
alınarak buralarda yeni kargaşalıkların çık­
ması kesin şekilde önlendi. Ada, askerî ba­
kımdan tahaffuz dairelerine bölündü. İstih­
sına başlandı. İtaat etmemekte direnen eş-
kiyanm_ ise tenkiline devam olunuyordu. B u
arada Ö m e r Paşa, yerli bir kadınla geçirdiği
macera büyük bir skandal halini aldığı için
azlolunarak yerine Hüseyin A v n i Paşa tayin
edildi (Şarl Mism er; İslâm  lem i Hâtıraları,
«Türkçe tercümesi» S: 57-58).
Âlî Paşa, ayrıca halka ağır gelen bir kı­
sım vergileri ilga ederek yapılacak nizam ­
nam ede bunların daimî şekilde
kaldırılacağını ve bir kısmının
hafifletileceğini bildirip halkı
b u cihetten de m e m n u n etti.
Üstelik, Girid’den vergi yoliyie
hasıl olan gelir, devlet hâzinesi­
ne girmeyerek Adanın kendi
ihtiyaçlarına harcanacaktı.
Girid fermam
14 şubat 1868 tarihinde G i­
rid Genel Meclisinde Âlî Paşa
tarafından Adanın yeni düzeni­
ni bildiren ferman okundu. Hic­
rî yıla nisbetle 1284 Fermanı
bindirmesi diye anılan b u ıslahatın esası
şunlardı:
 Abdülazis5m Avrupa gezisi ve bu geziden bazı notlar
'(İlâve :
i . ★
Fransa’da 1867 yılında tertib edi-
len milletlerarası Paris sergisini ziya-
. ret etmek üzere imparator Üçüncü Na-
polyon, Osmanlı padişahı Abdüiâziz
Hanı Faris’e davet etmiş., aynı zam an­
da b u vesile ile genel barışı kuvvet­
lendirecek fikirler teatisi^ fırsatının
zuhur etmiş olacağını da İstanbul’da­
ki b üyük elçisi v asit asiyle bildirmişti.
B u sırada Osmanlı devleti cidden
buhranlar içinde bulunuyordu. Hersek
ihtilâli, Girid isyanı, hazine darlığı gi­
bi halli pek güç meseleler mes5ul dev­
let adamlarını endişelere sevketmek-
. teydi. Üstelik Avrupa gazeteleri bunla­
rı bahane ederek aleyhimizde olmadık
neşriyatta bulunuyor ve dış itibarımızı
sarsıyorlardı. Fransa, milliyet prensibi
namına Hersek ve Girid olaylarını des-
j teklemekteydi, iki hüküm darın bu me-
j seleleri karşılıklı görüşmeleri ve Fran-
j sa imparatoruna Osmanlı tezinin vasi-
tasız olarak izahı Bao-ı âlî tarafından
| gayet faydalı mülâhaza edildiği için
i. teklif müsait karşılandı ve kabul edil-
I di. B u n d a n başka padişahın Avrupa’-
;' daki yenilik ve ilerlemeleri yakından
| görmesi ve bunların kendi memleke-
| • tinde de tatbiki çarelerini araması ne-
] vinden faydalar da mevcuttu. Lâkin,
j bu ikinci derecede düşünülüyor, daha
| ziyade Fransa ile anlaşmak suretiyle
mevcut çeşitli buhranlara hal çaresi
bulunacağı umuluyordu.. Fransa'ya
davet edilen padişah İngiliz elçisi ta­
rafından Kraliçe Viktoryanın davetlisi
olarak İngiltere’ye -de çağırılıyordu.
Abdüiâziz, 21 haziran 1867 cum a
günü, c u m a namazını Ortaköy camiin­
de kıldıktan sonra Dolmabahçe sarayı­
na gelmiş ve öğleden sonra saat 16 su­
larında saraydan ayrılarak kendisini
Marsilya’ya kadar götürecek olan “Sul­
taniye” vapuruna binmişti. B u yolcu­
luğu sırasında hünkâra başta veliahd
M urad Efendi olmak üzere, oğlu Y u ­
suf İzzeddin Efendi, şehzade Abdül-
m ecid-Efendi, Bagmabeyinci Cemil Bey,
Başkâtib M e h m e d E m in Bey, Hariciye
nazısı Fuad Paşa, Hariciye teşrifatçısı
Kâm il Bey, İkinci im a m hocası Akşe-
j hir’li Haşan Nam ı Efendi, Divan-ı hü-
m ayun tercümanı Arif Bey (Sonradan
Başvekil olan Arif Faşa), sonradan
başmabeyinci olan Hâfız M e h m e d Be­
yin de bulunduğu altı mabeyinci, dört
yaver, altı yüksek rütbeli subay, on
alta subay, on silâhşor, kendisinin oniki
i şehzadelerinin altı hizmetkârı refakat
; ediyorlardı. Kademeler ve seyyaha t le­
vazımı pertevpiyale vapuruna alın-
18 3)
; —> |
j mıştı. Uskurlu zırhlı Aziziye ve zırhlı
Osmanlı firkateynleri Marsilya’ya ka­
i dar birlikte geleceklerdi. Fransız elçisi
! Forbın adlı eçilik istasyoner gemisine
binmişti. Keza, İngiltere elçiliği baş
tercümanı da Abdülâziz’in refakatinde
bulunuyordu. Padişah yurd dışında-
kalacağı müddetçe devlet reisliği vazi­
fesini vekâleten görmek üzere Sadrıâ-
j zam Âlî Paşa saltanat naibi tayin edil-
j mişti. Bu, tarihimizde ilk defa cereyan |
eden bir olaydı. Ç ün k ü daha Önce hü- !
kümdarlar ancak savaş münasebetiyle
ordunun başında bulunarak gerekti- I
ginde sınırların dışına çıkmışlardı. O ■
'
zamanlar padişah İstanbul’u terkedince
Başşehirde bir sadaret kaymakamı ka­
lırdı. Ancak b u zat- hü kü m dara değil,
sadrıâzâma vekâlet ederdi. }
Abdüiâziz M arm ara denizinde do- j
| naııma ve çeşitli deniz vasıtalarına j
j binmiş bulunan asker, halk,, mekteb
talebeleri ve elçilik yatları tarafından ;
parlak bir şekilde uğurlandı. Yolcu- i
luk güzel ve müsait bir hava ile baş- j
lamış ve öyle devam etmiştir. 22 hazi­
ran günü Sultaniye vapuru ve refaka­
tindeki diğer gemiler Çanakkâleye var­
dılar. Abdüiâziz, iki kıyıdan top atışla- j
riyle selâmlandı. Boğazın dışında, ise j
Fransız donanması tarafından yine top
ateşiyle karşılandı. Ertesi günü Midilli
ve Sakız adaları hizalarından geçildi.
B u sırada Girid meselesi en h a d saf- (
hasında bulunuyor, Abdüiâziz, b u n a i
rağmen kafile Y u n a n kıyılarına olduk- J
ça yakın mesafeden geçirtildi.
Osmanlı padişahı, 25 haziran 1867 j
tarihinde Etna yanardağının açıkların- i
dan dolaşıp aynı gün öğleden sonra j
Messina limanına vardı. Kaleden atı- j
lan toplarla selâmlandı. Kafile , o gece
Messina’da kaldı. Ertesi sabah tekrar
yola çıkılarak Tirenyen denizine giril­
di. 27 haziran 1867 perşembe günü Os- :
manii hükümdarını karşılamağa gelen |
bir İtalyan filosu kafileye katıldı. Er­
tesi günü kafile Napoli’ye vardı. O s­
manlI elçisi Rüstem Bey ile mahallî
hüküm et erkânı ve filo amirali Sulta­
niye vapuruna gelip Abdüiâziz’e tâ­
limlerini arzettiler.
Abdüiâziz, Napoli’de birkaç saat
kaldıktan sonra hareket emrini verdi.
İtalyan filosu tarafından teşyi’ oluna­
rak Tulon’a doğru yol aldı. 29 haziran
1867 cumartesi günü buraya va n p bek-
lenmiyen ve umulmayan pek büyük bir
törenle karşılanarak Fransız toprakla-
•—>
3151
 rina ayak bastı. L im a n d a hazır bulu-
n a n bütün savaş gemileri ve askeri
mevkiler kendisini m u a z z a m top atı-
şıyle selâmlamışlardı.
Ancak, donanma ve müstahkem
yerler toplarının arkası gelmiyen salvo-
!' lan, Abdülâzizl yavaş yavaş sinirlen-
[ dirmiş, bu kadar olağanüstü bir tören
beklemediği için biraz da alaya alındı­
ğı zannma kapılarak Fuad Paşaya geri
dönülmesini bildirmişti. Fuad Paşa
ona, Barbaros devrinden beri Osmanı-
larm hâtırasının bu limanlarda gayet
canlı olarak yaşadığını, Fransa Kıralı
Birinci Fransuva’n m Kanunî Sultan
Süleyman Handan yardım ve himaye
talebinde bulunduğu sırada bu bölge-
nin geçici bir süre için Barbaros’un ida-
resine verildiğinin ve Osmanlı devleti-
nin müdahalesiyle Birinci Fransuva’n m
esaretten kurtulduğunun hâlâ unutul-
madiğini uzun uzun izah ederek bu
coşkunluğun sebebini böylece anlattı
ve:
“Efendimiz, kulunuzu Sultaniye’-
nin seren direğine asıp dönüş emrini
ondan sonra veriniz!” dedi.
B u sırada salvolar da sona erdiği
için Abdülâziz dönüşten vazgeçti ve
Tulon’dan trenle . Marsilya’ya hareket
etti.. A kşam yemeği burada yendikten
sonra trenle yola devam edilecekti.
Marsilya’da padişahı karşılamağa
ve şöhretlerini ne zamandır duydukla-
rı Türkleri yakından görmeğe bir sürü
Fransız kadın ve genç kızları gelmiş-
lerdi. Bunların bir kısmı bizim ağa ve
hademelere sokulmuş işve ve cilvelere
başlamışlardı. Bereket versin ki, Fuad
Paşa vaktinde farkına varıp işe m üda­
hale ederek nahoş bir hâdisenin çık­
masına meydan vermedi.
Marsilya’dan yola çıkan Abdülâziz,
| . 30 haziran pazar günü saat 11 suların­
da Paris’e vardı. İstasyonda Üçüncü
* Napolyon tarafından karşılandı. Şere-
j fine bütün istasyon kıymetli halı ve
kumaşlarla döşenmişti. Parlak bir as-
! kerî törenden sonra Ondördüncü Lui’-
! nin muhteşem tarihî arabasiyle Tüileri
; sarayına doğru hareket edildi. Yolda
halk Osmanlı padişahına büyük sempa-
I ti gösterilerinde bulunmuş, onu alkış-
! lamış:
j “Yaşasın Sultan, yaşasın İmpara-
| tor” sesleri göklere yükselmişti. __
ı Abdülâziz’i Tüileri sarayında Üçün-
i cü Napolyon’un zevcesi, güzelliği ve
; zarafeti ile bütün ^Avrupa’da meşhur
: olan imparatoriçe Ojeni karşıladı. İm-
j parator, karısını Osmanlı padişahiyle
; tanıştırdı. Tercüman vasıtasiyle neza-
j ket sözleri teati edildikten sonra Üçün-
'■ cü Napolyon Abdülâziz’i ikametine
j tahsis edilmiş olan Elize sarayına gö-
j türüp bıraktı. Bunun üzerine Fuad Pa-
| şa Bab-ı âlîye şu telgrafı çekti: . |
| “ Zat-ı şahane kemali himmetle
i 1
' Paris'e muvasalat buyurdular, im para­
; tor bütün . maiyyetleriyle kendilerini
] j istasyondan karşıladılar. Halk, son de­
j recede alkışladı. Zat-ı 'şahane doğruca
Tüileri sarayına gittiler. Orada impa-
j ratorice tarafından karşılandılar. T a k ­
j dim merasiminden sonra zat-ı şahane
j ve imparator Elize sarayına gittiler.
İmparator oradan ayrıldı” .
j Abdülâziz, o g ü n ü istirahatle ge­
j çirdi. Ertesi g ünü imparatorla birlikte
I aynı araba ile ve halkın gittikçe artan
sevgi gösterileri arasında milletlerarası
j Paris sergisini ziyarete gitti. Serginin
j açılış töreninde bulun d u. Fransızlara
i bir cemile olmak üzere Sevr mamulâ-
i t m d a n birçok şeyler satın aldı ve bun^
| larm sergi sonuna kadar teşhire devam
j edilmesine m üsaade etti.
l Abdülâziz, Paris’te b ulun duğu m ü d ­
j det içinde pek beğendiği sergiyi bir
\ daha ziyaret etti. Burada Osmanlı kah­
[ vehanesi açılmıştı. K ahvehanenin çı­
raklarına Osmanlı mahallî ve millî kı­
i yafetleri giydirilmiş bulunuyordu. Os­
I manlI pavyonunda halılar, seccadeler,
! fevkalâde san’at eseri şamdanlar, k a h ­
j ve takımları, silâh armaları ve çeşitli
j el san’atı eserler teşhir ediliyor ve sa­
j tılıyordu.
j Napolyon, Abdülâziz şerefine b ü ­
yük bir geçit resmi hazırlattı. Padişah
i b u geçit resminde resmî üniforması ve
i göğsünde imparatorun vermiş olduğu
Lejyon Donör niş aniyle hazır bulundu.
[ Paris belediyesi ayrıca Osmanlı h ü k ü m ­
1 darı şerefine bir ziyafet verdi. Abdülâ­
ziz, b u n d a n m a ad a birçok resmî ve h u ­
susî ziyafetlere katıldı. Tiyatro tem­
sillerine gitti. Paris’in görülecek her
yerini ‘ gezip dolaştı. Avusturya ve
Prusya hükümdarları n am ına b ü yü k
elçiler tarafından kendi memleketlerini
de ziyarete davet olundu. B u arada
bilhassa resmî bir tebliğ yayınlanmadı.
! Ancak, bir anlaşmaya varılmadığı m u ­
hakkaktır. Zira Üçüncü Napolyon buh-
; | ranın halli için Girid adasının Yuna-
| | nistan’a terkini tek çare olarak görü-
i i yordu. Abdülâziz’in ise, b u n a yanaş­
masına imkân yoktu. B u yüzden im­
i paratorun teklifini pek kesin şekilde
; | ve b u ko nu da hiçbir tavize yanaşmı-
| yacağım belirten bir ifade ile reddet-
j I miş, imparator da bir dah a b u bahse
i ; dönmemiştir.
j i Padişah 10 tem m u z tarihine kadar
| Paris’te kalmış ve sonra Londra’ya ha-
[ i reket etmek üzere buradan ayrılmıştır,
j j Abdülâziz Paris’ten, karşılanması-
| i na eşit bir ihtişamla teşyi’ olunm uş­
j tur. Kendisine Özel bir tren tahsis
| i edilmiş ve b ununla Bulonya limanına
| i gitmiştir. Geceyi burada geçiren Os-
i m anii hüküm darı, ertesi g ü n ü vapurla
; İngiltere kıyısındaki Dover limanına
İ vardı.
j M a n ş denizi o gün pek fırtınalıydı.
3152
 —^
Hattâ Abdülâziz fırtınanın dinmesi için
biraz beklenmesini istediyse de, yine
F u a d Paşanın ısrarı üzerine program
bozulmadı.
Abdülâziz, Fransız donanması ta­
rafından uğurlanırken, bir yandan da
| İngiliz donanması tarafından istikbal
edildi. Kendisini Dover limanında kra-
liçe Viktorya adına veliahd Edouard
karşıladı. Dinlenmesine tahsis edilen
bir köşkte Öğle yemeği ikram olunduk­
tan sonra yine özel bir trenle Londra’­
ya iıareket edildi. Londra’ya saat 18
sularında varıldı. Buradaki karşılama
da pek parlak ve m uh teşem oldu. So n ­
ra alayla B u k in g a m sarayına gidildi.
Abdülâziz geceyi burada geçirdi. Erte­
si g ü n ü trenle Vindsor’a gidildi. Krali­
çe.. ile padişah, Vindsor sarayında b u ­
luşup görüştüler. B urada Abdülâziz
kendi şerefine verilen m uhteşem ziya­
fette hazır bulunduktan sonra L o n ­
dra’ya dönüldü. B u n d a n sonra ziya­
fetler, balolar, konserler, tiyatro tem­
silleri birbirini takib etti. O rdu ve do­
n a n m a resmi geçitleri yapıldı.- Padişah
belediye dairesini ve A v a m Kamarası
nı ziyaret etti. Müzakereleri dinledi.
Site’yi gezdi. Bilhassa tersaneleri ince­
ledi. R u s politikasına karşı OsmanlI­
larla işbirliği siyasetiyle şöhret kazan­
mış ve iki yıl evvel vefat etmiş olan
eski Başbakan Lord Palmerston’u n evi­
ne _ giderek ailesini ziyarette b ulunm a­
sı İngiliz halkı üzerinde çok iyi bir te­
sir bıraktı. Kıraliçe Viktorya’n m diz-
bağı nişanını kendi eliyle takması ise,
Abdülâziz’i fazlasiyle m e m n u n etmiş­
ti. BÖylece Osmanlı hüküm darı on bir
g ün kaldıktan sonra 23 tem m u z 1867
tarihinde Londra’dan b ü yü k bir tören-
j le uğurlanarak hareket etti. Dover li-
j m anında hazırlanan hususî bir vapur-
! la ve İngiliz donanması tarafından
! teşyi’ edilip Fransa’nın Kale limanına
j geldi. Buradan özel trenle Viyana’ya
doğru yola çıktı. Özel tren, 24 tem m uz
çarşamba g ü n ü Brüksel’e vardı. İstas­
yon fevkalâde şekilde süslenmişti. Ab- .
dülâziz Belçika askeri tarafından se­
lâmlandı. Kıral Leopold Ösmanlı h ü ­
kümdarı şerefine bir öğle yemeği ver­
di. Abdülâziz, öğleden sonra Brüksel’­
den hareket etti. Ertesi g ü n ü Kob-
lentz’e vardı. B u r a d a Prusya Kıralı ve
Kıraliçesi tarafından karşılandı. Prus­
ya ordusu fevkalâde bir geçit resmi ile
Abdülâziz’in gözlerini kamaştırdı. G e ­
ce Osmanlı hüküm darı kendi şerefine
hazırlanan şenlikleri seyretti. Ren n eh ­
ri üzerinde gezdirildi. Abdülâziz, Bi­
rinci Giyyom = Vilheml’e veda eder­
ken bilhassa ordu nu n mükemmelliğin­
den dolayı kendisini tebrik etti. Kıral,
şu cevabı verdi:
“B u orduyu Fransa için hazırla­
dım’’.
Ü çüncü Napolyon Girid, Hersek ve
i
j j Karadağ asîlerini m ütem adiyen Osman-
; | lı devleti . aleyhine kışkırttığı ve R u s ­
ya ile birlikte aleyhimizde bir siyaset
| takib ettiği için Abdülâziz b u sözler-
i den pek m e m n u n kalmıştı.
j ! Prusya’dan çok m e m n u n bir halde
j j ayrılan Abdülâziz, 28 tem m u z 1867 pa-
| i zar g ü n ü Viyanaya vardı. Avusturya ve
i Macaristan imparatoru Fransuva Jozef
kendisini istasyonda karşıladı. Osmanlı
hüküm darı Şoenburn sarayında üç gün
misafir edilip ağırlandı. Şerefine geçit
resimleri, ziyafetler, balolar, eğlenceler
tertib edildi. Askerî manevralar yapıl­
dı. Fransuva Jozef, K a n u n î Sultan Sü ­
leyman H a n ’ın Viyana muhasarası sı­
rasında otağını kurm uş olduğu yeri
Abüülâziz’e gösterdi. Abdülâziz ayrıca
çeşitli fabrikaları, imalâthaneleri, iş
yerlerini gezip incelemelerde bulundu
Nihayet, 31 tem m uzda T u n a nehri va-
sıtasiyle ve_ vapurla Budapeşte’ye hare­
ket etti. İmparator Fransuva Jozef
onu bizzat teşyie gelmiş ve vapur göz­
den kayboluncaya kadar kıyıda dur­
muştu.
Abdülâziz ve maiyyetinde bulu­
nanlar, aynı g ü n ü n akşamı Budapeş­
te’ye vardılar. Padişah, geceyi vapurda
geçirdi. T u n a valisi M idhat Paşa ken­
disini burada karşılamıştı. Ertesi günü
hünkâr vaktiyle yüz altmış yıl O s m an ­
lI idaresinde kalan ve B ud in Beyler­
beyliğinin merkezi vazifesini gören
şehre çıktı. Kıraliık sarayında şerefine
verilen Öğle yemeğinde bulundu. Son­
ra yapılan kabul resminde Macaris­
tan’ın ileri gelenleri kendisine takdim
edildiler. Nihayet şehrin görülecek yer­
lerini dolaştı ve akşam üzeri yine va­
purla hareket etti.
Osmanlı hüküm darı, 3 ağustos
1867 cumartesi günü Vidin’e vararak
tekrar Osmanlı devleti topraklarına
ayak basmış oldu. Geceyi burada ge­
çirdi. Şerefine büyük eğlenceler, do­
J nanmalar yapılmış, :top ve tüfek şen­
likleriyle yer yerinden oynamıştı.
Abdülâziz ertesi g ü nü öğleden son­
ra R u s c u k ’a doğru yola çıktı. Sadrıâ-
zâm Âlî ve Serasker mütercim Rüşdü
Paşalar, padişahı burada karşıladılar.
A kşam üstü R u scuk ’a varan h ü k ü m ­
dar, geceyi orada geçirdi. 5 ağustos
pazartesi günü Memleketeyn Beyi
Prens Karol gelip hu zura kabul edile­
rek saygılarını sundu. Padişah, ertesi
g ü n ü trenle Varna’ya hareket ve burada
birkaç saat istirahatten sonra akşama
doğru Sultaniye vapuruna _ binip 7
ağustos çarşamba g ü n ü İstanbul’a
vardı.
Sultaniye vapuru Karadeniz bo­
ğazına vardığı zam an iki taraflı tab­
yalardan top atışiyle selâmlandı. B ü ­
tün devlet ricali, ruhanî reisler ve ya­
bancı elçiler, ayrıca halk ve mekteb
talebesi padişahı karşılamağa gelmiş
3153 F.
bulunuyordu. Boğazın iki yakasını al­
kış tutan ve şenlik yapan bir kalabalık
doldurmuştu. Abdüiâziz, bu sempati
gösterileri arasında Sultaniye vapurun­
dan yedi çifte saltanat kayığına geçti
ve onunla Dolmabaiıçe sarayına geldi.
Padişahın İstanbul’a tekrar varışı
dolayısiyle şehir üç gün üç gece donan­
mış, şenlik ve eğlenceler tertib olun­
muştur.
Abdüiâziz dönüşünü müteakib bir
beyanname neşrederek yolculuk inti­
halarından tab’asmı resmen haberdar
etmiştir. Bıi beyannamede en dikkati
çeken taraf, padişahın Avrupa’ya göre
Osmanlı ülkesinin ne kadar geri kal­
mış olduğunu anlamış ve b u n u telâfi
için, herkesin elbirliği ile çalışması ge­
rektiğini ilân etmiş olmasıdır.
★
B u yolculuk sırasında Osmanlı h ü ­
kümdarının en çok canını sıkan olay,
veliahd M urad Efendiye her yerde
gösterilen itibardı. Meselâ, Paris’de b u ­
lunulduğu sırada Üçüncü Napolyon
kendisiyle görüşmek istemişti. B u mü-
lâkatm Abdülâziz’ln huzurunda cere-
yan etmesi daha uygun görüldüğünden
veliahd davet olunmuş, M urad Efendi
salona girdiği zam an imparator ayağa
kalkınca Abdüiâziz de o na uymağa
tnecbur kalmış ve b u hal kendisini son
derece kızdırmıştı. Abdüiâziz Fransa’­
dan ayrılmadan' evvel Üçüncü Napol-
yon seyyahat dönüşü veliahdın Fran­
sa’ya gönderilmesini ve b u suretle bir
müddet Fransa devlet idaresini yakın­
dan görüp tanımasına fırsat verilmesi­
ni teklif ettiyse de, b u istek nazikâne,
lâkin kat’î bir şekilde reddedildi.
Keza, M urad Efendi İngilterede de
çok iyi bir tesir uyandırmış, sevilmiş
ve takdir toplamıştı. Nitekim yıllar
sonra Hüseyin Avni Paşa Londra’yı zi­
yareti sırasında Osmanlı tahtında onun
lehinde bir değişiklik bahis konusu et­
tikleri zam an b u düşünce İngiliz dev-
Iet ricali tarafından müsait karşılan­
mıştı.
B u yolculuğa katılanlardan Şehza­
de Abdülham id Efendi - Sonradan
İkinci Abdülham id H a n - padişahlığı
sırasında Doktor Hüseyin A kim Beye
yazdırdığı muhtıralarda enteresan in-
tibalarmı nakletmiştir. Bunlarda şöyle
demektedir:
“Napolyon pek azametli ve kibirli
bir zattı. Bize bile elini uzattığı za­
m a n işaret parmağını uzatırdı. Bir ba­
cağı kısa idi. Kendisine m ahsus bir
yürüyüş tarzı tutturmuştu. B iz orada
iken Napolyon’u n Meksika’ya gönder­
diği Maksimilyen’i öldürmüşler. Fran-
sızlar m atem tuttular. O gece Napol-
yon bize bir ziyafet verecekti. Gece
m atem elbisesi giydiler. Siyah elbise­
ler ve dize kadar gelen siyah çoraplar
giymişlerdi. B iz de nişanlarımızı tak­
madık. Ziyafet de o kadar parlak ol­
madı.
Fransa’da bir kere de büyük ope­
raya gittik. Orada usul olduğu üzere
m ü dü r mabeyincilerden biriydi. Bizi
hususi odalara aldılar. Pastalar yedir­
diler. Adeta saray gibi bir tiyatro. B ü ­
yük bir bina. O yu nc u kadınlar adeta
çıplak. T e n rengi daracık fanila giy­
mişler. Etleri görünüyor. Üzerlerine kı­
sa börümcük birer örtü koymuşlar.
Bü tü n göğüsleri, her tarafları açık
raksediyorlar. O vakit elektrik ışığı ol­
madığından hususî renkli ışıklar ak­
settiriyorlar. M evsim yaz. Hava sıcak.
Biz adeta localarda otururken, halk
yerlerinde terliyor, şişman şişman he­
rifler almlarındaki teri mendilleriyle
siliyor, yine oyunu seyrediyorlardı.
Bir de geçit resminde bulunduk.
Hattâ şimdiki Karadağ Kıralı o zam an
prensti. Teşrifat sırası benim yanıma
düştü. Hepim iz at üzerinde idik. Ora­
da kendisini tanıdım. B izim ön ü m ü z­
de ilk sırada amcam, Napolyon ve İm-
)
paratoriçe bulunuyordu. O zam an dik­
j
katimi bir şey çekti. Hep birden kimi­
si yaşasın imparator, kimisi yaşasın
imparatoriçe, kimisi de yaşasın vatan
diye bağırarak geçiyorlardı.
Dünyanın hiçbir yerinde İngilte­
re’deki servet yoktur. Bir g ün Londra’­
da B u k ing a m sarayında arabalara bin­
dik. Yirmi dakika sonra istasyona gel­
dik. Oradan iki saat trenle giderken
Allah bilir hayrette kaldım. Bizim bin­
diğimiz tren adeta havadan gidiyor.
Pek derinde dağ eteğinde evlerinin
önünde kadınlar çamaşır yıkıyorlar.
Diğer bir tren bizim tren hattının al­
tından çaprazvari geçiyor. D a h a Ötede
diğer bir hat üstüm üzden gidiyor. Ağ
gibi demiryolu. İngiltere’de askerlik
bizde ve başka devletlerde olduğu gibi
kur’a ile değil.
İngiliz süvarilerinin elbiseleri gö­
j
rülmeğe lâyık. Atların her biri kırk el­
li liralık. O debdebe ve dârat hiçbir
yerde yapılamaz.
Misafir olduğum uz sarayda bize
çıkarılan tabaklar, bıçak ve çatal ta­
kımları hep altındı. Bunlar belki yüz,
iki yüz senelik takımlardır. Hiçbiri
kaybolmamış.
D ü n y ad a İngiliz kadını kadar gü­
zel, kibar, vekarlı kadın yoktur. İnsan
ecnebi kadını alacak mı, İngiliz kadı­
nı almalıdır.
Bizim gittiğimiz zam an Kraliçe
Viktorya idi. B a n a akrabalarından bir
güzel kız vermek istedi. Fakat ben o
zam an istemedim.
Londra’da bir zengin kızı bir gece
j bize bir konser verdi. Eve girdiğimiz
! vakit kızın güzelliğine hayran kaldık.
Bü y ük birader - yani M urad E fen di­
li bana genç ve güzel kızı işaret ederek:
3154
 Sağ sü tunda birinci ve ikin­
ci resimler A b d ü lâ ziz ve m a iy e ­
tini T u l o n ’a götüren «Sultaniy-
ye» v a p u r u n u ve alt kat sa/o-
nunu,

O n u n altındaki sırada sag

ve sol resimler Paris’te Ü çün cü
N a p o ly o n ’u ziyaretini ve Paris
sergisine iştirak edenlere h u z u ­
r u n d a m ü kâ fat dağıtıldım,

En altta solda
şerefine verilen bir baloda b u
lunuşunu, sağda d a V i y a n a ’da
k arşılam anı gö sterm ek ied1"

mm
t
.... &• i i .
-

^ Z-ZJ

3155
 İ — 1 Âşar vergisinin 1868 yılı M art ayın­
dan itibaren ilk iki seneliği tamamen ve on­
dan sonraki iki seneliğinin ise yarısı affedi­
liyordu.
2 .— Adanın vergi geliri, tamamen m a ­
hallî ihtiyaçlara tahsis olunacaktı.
3 — Adanın M üslüm an halkı askerlik
ödevinden istisna edildikçe, Hıristiyan hal­
kından da nakdî bedel almmıyacaktı.
4 — Adanın mülkî idaresi bir valiye,
askerî işleri ise bir kumandana tevdi edile­
cek, valinin biri Müslüm an ve biri Hıristi­
yan olmak üzere iki müşaviri bulunacaktı.
5 — A dada mülkî teşkilât yeniden
“Nasıl, beğendin mi?” dedi. Ben
del
“Eh, fena değil!” diye cevap ver­
dim. Derken, kızın babası olan zengin
Londra’lı yanımıza yaklaşıp bize Türk­
çe olarak:
“ Ben Sakızlıyım; Hemşehriyiz.
Çoktan buraya geldik.” demez mi?...
Biz, kıpkırmızı olduk. Lâkin, onlar bi;
zim söylediğimiz sözlere gücenmediler'.
Öyle alışmışlarsa da, biz mahcub olduk.
Biz İngiltere’ye gittiğimiz. zam an
bir ziyafet verildi. ' Edvard veliahddı.
Sefirimiz de Müzürüs Paşa idi. Müzü-
rüs Paşaya ve madam ına orada herkes
hürmet ederdi. Devletin o zaman İngil­
tere ile politikası gayet yolundaydı.
Sefire riayeten Prens ûö Gal M a d a m
Müzürüs’ü koluna almış merdivenden
j üst kattaki ziyafet salonuna çıkıyor­
lar. Kadın gayet şişman, dekolte. Kor­
se sıkmış, nefes alamıyor. Prens dö
Gal kılıcını salıvermiş. M adam ın ko­
luna girmiş vazifesinde değil, boyu da
uzun. Zavallı kadının ayakları yerden
kesiliyor. Veliahd kendisini merdiven­
den hızlı hızlı sürükleyip götürüyor.
Benim de koluma Kıraliçenin akra-
i balarından bir prenses girdi. Prenses
| gayet dilber. Elini kolumun üzerine
| koydu. Cildi gayet ince. Alah bilir,
da-
i marları ve içindeki kanın akışı görü-
! nüyordu. Ben de o vakit gençtim. Hat-
j tâ birader bana yan gözle “ Nasıl?” di-
; yordu. İşte biz de onların arkasından
takib ediyoruz. Sofra odasına çıkıldı,
Benim sağ tarafıma M a d a m Müzürüs,
soluma prenses tesadüf etti. Fakat ma-
d am yorulmuş, nefes aldıkça hopluyor.
Kalbi fena halde sıkışmış. Dikkatimi
çekti. Y ü z ü morarmış. Hem en karşım­
da Fuad Paşa oturuyordu.
“ Paşa, m adam a dikkat ediniz...
Rahatsız galiba” dedim. O da:
“Evet” dedi. Müsaade . istedi. K a ­
dın söz söyliyecek halde değildi. He­
m en koltuğuna girdiler. Kapıdan çıkar
çıkmaz pat diye m adamın yere düştü-
___________________________________ ________ —>
zenlenip gerektiği kadar livalar kurulacak,
bunların yarışma M üslüm an ve yarısına H ı ­
ristiyan mutasarrıflar tayin edilecekdi.
Müslüm an mutasarrıfların Hıristiyan ve H ı­
ristiyan mutasarrıfların Müslüm an yardımcı­
ları bulunacaktı .
6 — Livalar kazalara ayrılacak ve kaza
kaymakamları da aynı usule göre tayin olu­
nacaktı. Defterdar, muhasebeci, M a l m ü d ü ­
rü vesair memurlar da bulundukları bölge­
ye ve icabına göre Hıristiyan veya M üslü­
m an olacaktı.
7 — A d a idare işlerine ait yazışmalar
dü­ iki dilden geçeceğinden her livada iki mek-
ğünü - Ben kapıya karşı oturduğum
için - gördüm. M a d a m orada öldü. T a ­
bii ziyafet devam etsin diye gizli tut­
tular. Zavallı M üzü rü z Paşa ertesi gü­
n ü gözlerinden çeşme gibi yaşlar aka­
rak:
“B en şimdi ne yapacağım ... Kızla­
rım anasız kaldı!" diye pek müteessir
oldu.”
Abdülhamid, bu muhtırada Kırali-
çe Viktorya’nın kendisine prensesler­
den birisini vermek istediğini kaydet­
mektedir. Bilinen ise, İngiltere Kırali-
çesinin kendi kızlarından 'birisini veli­
aht Murad Efendiye vermek istediği ve
veliahdın da bunu çok arzu ettiği idi.
O n u n İngiliz Kırallık hanedaniyle bu
şekilde akrabalık kurmayı tasarladığını
Abdülhamid Abdülaziz’e gizlice haber
verdi. Padişah buna fena halde içerle­
di. Abdülâziz’e veliahdın İngiltere h a ­
nedaniyle akrabalık kurmak istemesi­
nin sebebi, ileride b u devlete dayanıp
tahtı ele geçirmek istemesidir denmiş­
ti. Paris’te padişah tarafından kabul
edilip affa uğrayan Mısır’lı Fazü M u s ­
tafa Paşa ise Abdülâziz’e değil yalnız
Murad Efendinin,. Yu suf İzzeddin Efen­
dinin de bir İngiliz prensesiyle, evlen­
i dirilmesinin ileride devlete pek büyük
! faydalar sağiıyacağmı uzun u z u n an­
1 lattı Ancak en büyük m ahzur o za-
< j manlar Osmanlı ülkesinde birden faz­
j la kadınla evlenmenin m ü m k ü n olu­
; şuydu. Yabancılar bu yüzden O sm an­
lI şehzadelerine kız vermek istemiyor­
j lardı.
!
\
.1 Bibliyografya : Lûtfı; Tarih. Hafız
j M eh m ed Bey; Hakayikül Beyan fi
hakk-ı Cennet mekân Sultan Abdülâ-
ziz Han. Halîmi Efendi; Sultan Abdü-
lâziz H a n Hazretlerinin Avrupa seya­
hatnamesi. Halûk Şehsuv&roğlu; Sul­
tan Aziz. Ebuzziya Tevfik; Yeni Os­
m anlIlar tarihi. Dr. Hüseyin Atıf; G ü n ­
lük Muhtıra. İsmail H a m i Danışmend;
Osmanlı Tarihi Kronolojisi. Ali Kema-
| lî Aksüt; Sultan Aziz’in Mısır ve Av-
j rupa seyahati.
'3156
 tupçu ve sancaklarda ikişer tahrirat kâtibi
■bulunacaktı.
8 — Vilâyet merkeziyle liva ve kazalar­
da birer idare meclisi teşkil edilecek; vali,
mutasarrıf veya kaymakamların başkanlık
edeceği bu meclislerde vilâyet müşavirleri,
veya yerine göre mutasarrıf ve kaym akam
yardımcıları, defterdar, muhasebeci, mal
müdürü, mektupçu veya tahrirat kâtibi gibi
normal üyelerden maada ahali tarafından
seçilmiş üç Müslüman ve üç Hıristiyan üye
bulunacaktı.
9 -
— B u meclislerden başka, her kaza­
dan seçilmiş dörder temsilciden kurulacak
ve her sene vilâyet merkezi olan Hanyada
toplanacak olan bir genel meclis bulunacak
ve bu meclis bütün vilâyete ait işlerle meş­
gul olacaktı. Yeni teşkilâta göre Girid beş
liva ile yirmi bir kazaya, bölünmüş olduğun­
dan b u mecliste gerekli sayıda üye buluna­
caktı.
10 — Mahkemeler, Müslüm an ve Hıris­
tiyan üyelerden mürekkep olarak karma şe­
kilde teşkil edilecek ve iki cemaat arasın­
daki dâvalara bunlar bakacaktı.
11 — Köylerde ihtiyar heyetleri kuru­
lacak ve köyleri bunlar temsil edecekti.
1 2 — İçki ve gümrük resimlerinin indi­
rilmesine karşılık ihdas edilmiş olan tuz ve
tütün resminden başka hiç bir resim alın­
mayacaktı (Başbakanlık Arşivi; Girid Me-
salihi, İrade No. 279).
Âlî Paşa, bundan sonra hemen tatbikine
başlanan bu kararların tamamen icrasını
Hüseyin A v n i Paşaya bırakıp İstanbul’a dön­
m ek istediğini bildirdi. Mesele Vükelâ M e c ­
lisinde görüşülürken onun bu muvaffakiye­
tini fena halde kıskanan ve o sırada
Serasker bulunan Mütercim Rüştü Pa­
şa: «Gidişinde bize danıştı mı? Sadrıâzam-
dır, dönebilir!» dedi. Yusuf Kâmil Paşa ile
M a h m u d N edim Paşa da ileri geri konuş­
tular. Neticede Sadaret kaym akam ı Fuad
Paşanın yazdığı mektupla bir müddet daha
Girid’de kalıp ıslahatın tatbikatına nezaret
etmesi bildirildi. Âlî Paşa verdiği cevapta:
«M adem ki avdetim arzu buyurulmuyor, bir
yer gösteriniz, gidip orada oturayım» ceva­
bını verdi. B un u n üzerine Padişah, İstan­
bul’a dönmesini bildirdi. (Sadrıâzam Said
Paşadan naklen İbn-ül-Emin M a h m u d K e ­
mal İnal; Son Sadrıâzamlar, S: 23).
İlân edilen bu yeni düzen A d a R um la­
rının çoğunu tatmin ettiği için dehaletler
gittikçe artıyordu. Sfakiya dağlarında kalan­
lar, azınlığı teşkil ediyorlardı. Bununla bera­
ber ablukaya rağmen Yunanistan’dan gelen
yardım ve teşvikler yüzünden isyan ateşi
büsbütün sönmemişti. Fakat alman b u ted­
birler sayesinde ne Yunanlılar ve ne de G i­
rid âsileri için artık hiçbir ümid kalmamış
bulunuyordu.
3157
Âli Paşaya hücumlar, Paris
konferansı
Âlî Paşa, böylece cidden büyük bir m u ­
vaffakiyet kazandığı ve devleti m uazzam bir
gaileden kurtardığı halde, başta Zıya Paşa
olmak üzere şahsî düşmanları ve kendisini
çekemeyenler b u fırsatı kaçırmadılar ve bu
icraatı ağır bir tenkid ve hattâ alay m evzuu
yaparak kendisine hücum a geçtiler. B u ara­
da Zıya Paşanın yazdığı «Zafernâme Şerhi»
bu haksız hücumların başta, gelen bir örne­
ğidir. H e r türlü insaf ve vicdan ölçülerinin
dışında olarak yazılmış olan h u eser, Âlî P a ­
şaya çok tesir etmiş, hastalanmasına ve hat­
tâ vefatına sebep olmuştur.
Halbuki, onun Girid’de yaptığı ıslahat ve
tatbikini istediği yeni düzen, her şeyden ev­
vel vu k u u gün meselesi haline gelmiş olan
ve devletin haysiyeti ile hükümranlık hak­
larını ağır şekilde zedeliyecek yabancı
müdahalesini önlemeğe matuftu. Nitekim is­
yan geniş çapta ortadan kalkmış, ancak pek
küçük bir dağlık bölgeye inhisar ederek sön­
meğe yüz tutmuştur. B u ıslahat aynı zam an­
da A vrup a devletlerini tatmin ettiği için bu
husustaki Y u n a n propagandası tesirini tama­
m en kaybetmiştir.
Girid; neticede Yunanistan’a katılmadığı
gibi milletlerarası bir idare rejimine d e ve­
rilmemiş, hattâ Sisam gibi imtiyazlı bir ida­
reye de nail olamayarak sadece mahallî h u­
susiyetlere göre yapılan, bazı ıslahat saye­
sinde devlete bağlı kalmıştır. Halbuki bunun
aksi olsaydı, olayın imparatorluk için çok
kötü bir misal teşkil etmesi ve onların da
hemen aynı yola başvurmağa kalkışması pek
muhtemeldi.
Girid probleminin Osmanlı devletinin
lehine olarak çözülmüş olduğunun en b ü ­
yük delili de, Esham-ı Cedide = Konsülid
fiatlarının bütün Avrup a piyasasında bir­
denbire artışı ve b u artışın devam etmesi­
dir. Halbuki, A d a isyanının başlamasından
ve bilhassa yabancı müdahalesi ihtimali be­
lirdikten sonra konsülıdlerin fiatı düşmüş
ve itibarları azalmıştı.
Girid meselesinin bu şekilde hallinden
en fazla m em n un kalmayan şüphesiz ki Y u ­
nanistan’dı. Âlî Paşanın büyük muvaffaki­
yeti, b u küçük memleketi çileden çıkarmış­
tı. A lm a n tedbirler, artık onun Adadan üm i­
dini kesmesini gerektiriyordu. Megalo Idea-
nın ruh hastası haline getirdiği halkı oyala­
m a k için hükümet adamları hemen savaş
hazırlığına başladılar. Başbakanları meclis­
te, b u işin halli için Girid’in Yunanistan’a
verilmesinden başka çare bulunmadığını
resmen beyan etti. Atina’da bulunan bir kı­
sım Girid’liler, ellerinde bayraklarla Türk
elçiliğinin önünde gösteri yaptılar.
 A deta bir savaş çıkmak ü ze­
re idi ve Osmanlı devleti­
nin bundan kaçınmayarak ne
zam andanberi türlü taşkın­
lıklarla kendisini rahatsız
eden küçük Yunanistan’a
unutamıyaeağı bir ders ver­
m ey i arzu ettiği. anlaşılıyor­
du. A ncak, böyle bir savaşın
A v r u p a ’ya da sirayetinden
korkan bü yü k devletler ara­
ya girip meselenin Paris’de
toplanacak bir konferansta
hallini ileri sürdüler.'

Konferansa, Osmanlı
Devletinden m a ad a Fransa,
İngiltere, Avusturya, Prusya,
İtalya ve . Rusya da katıldı­
lar. Yunanistan ise, oya iş­
1869 Paris konferansı tirak etm em ek üzere sadece
bir müşavir göndermeğe dâ-
vet edilmişse de kabul etme­
Babıâli buna. Atina Elçimiz Fotyadi B e ­ miş, b una aldırış edilmeyerek, 9 ocak 1869
yi geri çekerek Yunanistan’la siyasî m ü n a ­ tarihinde konferans açılmıştır.
sebetleri kesm ek suretiyle karşılık verdi. Konferansın devam ettiği 18 şubat tari­
Böylece,, b u meselede gayet azimli bir poli­ hine kadar Babıâli, Osmanlı Devleti hiz­
tika takip etmeğe karar verdiğini anlatmış metine girmiş bulunan d onanm a kum andanı
oldu (2 aralık 1868). D o k u z gün sonra ise İngiliz Kobart Paşa vasıtasıyle Girid’i ve
Yunanistan devletine bir ültimatom verildi. Pire limanını abluka altında bulundurarak
A d a y a yeniden kaçak silâh ve çeteci şevki­
ne engel olmuştur. Konferansta Âlî Paşanın
b üyük mahareti sayesinde İngiltere, A v u s ­
turya ve Prusya, Osmanlı Devletinin tarafı­
nı tutmuşlar, o nu n Yunanistan’a daha evvel
verdiği ültimatomla belirttiği görüşünü m ü ­
dafaa. etmişlerdir. Sonunda, Fransa -R u sya
tezi b u sayede m uvaffak olamamıştır. K o n ­
feransın nihaî kararm a göre, Yunanistan
Girid isyanına her türlü m üdahaleden ke’sin
şekilde vazgeçecek, çeteler dağıtılacak ve
A d a y a yardımda bulunan Y u n a n vapurları
enterne edileceklerdi.
Bütün ümidini kaybeden Yunanistan,
devletlerin b u müşterek tebliğini kabul zo­
runda' kaldı. Böylece, GiridJde hâlâ silâhlı
mukavemette direnen âsiler için bü yü k bir
hayal kırıklığı hasıl oldu. Artık, yardım gör­
melerine im kân kalmamıştı. B u yüzden, ba­
zı sergerdelerin son kanlı maceralarını m ü ­
teakip isyan tam am en bastırıldı ve mesele
halledilmiş oldu.
Osmanlı hüküm eti bun dan sonra Balkan­
larda sür’atle gelişmiş olan ve İmparatorlu­
ğun bütünlüğü yönünden pek önemli bir h a ­
reketi izlemeye başladı.

Pamsl'avizm hareketleri

Panislavizm hareketi alıp yürümüştü.

B u n d a n Osm anlı Devleti kadar, hattâ daha
fazla Avusturya da müteessir olmaktaydı.
H o b a r t P aşa İmparatorun tebaası olan Ç e k le r V iyana’da-

3158
ki Rayışrat (Reichsrath) ve Hırvat’lar Peş-
te’deki Rayştag (Reichstag) Meclislerine
üyelerini göndermekten vazgeçmişlerdi.
Fransuva Jozef, Prag’a kadar bizzat gi­
derek Ç e k ileri gelenleriyle görüşmeğe ve
gönüllerini almak için gayret harcamağa
mecbur kaldı. Ö bü r taraftan yine Slâvlarla
m eskûn bulunan Galiçya eyaleti de M a c a ­
ristan gibi muhtariyet istemeğe başlamıştı.
B o h em y a Slâvları da ayni emeller peşindey­
diler. Sloven’ler ise merkezi L a y b a h (Lub-
yana) olmak üzere Dalm açya’yı da içine ala­
cak bir krallık ku rm a k sevdasmdaydılar.
Bütün bu Slav zümrelerini kışkırtan Rusya
idi.
B u esnada Sırbistan’da Obrenoviç ve
Karayorgeviç hanedanı mücadele halinde
bulunuyordu. B u n u n neticeöi olarak K a r a ­
yorgeviç taraftarları 10 haziran 1868 günü
Prens M ihal’i öldürdüler. Yerine henüz 14
yaşında olan ve o sırada Paris’de tahsilde
bulünan yeğeni M ilan’ı geçirdiler.

Midhat Paşanın T un a eyâletine gön­

derilmesi, Fuad Paşanın vefatı

Panislavizm hareketinin başında olan ve

b u n u b ü yü k bir maharetle idare eden G e n e ­
ral îgnatiyef b u sırada İstanbul’da Rusya
devletinin büyük elçisi sıfatiyle bulunuyor­
du. O n u n gizli faaliyetleri neticesi olarak
R u m a n y a ’daki Bulgar ihtilâl komitesi sek­
sen kadar çeteciden m ürekkep bir grupu
gönderip T u n a vilâyetinin âsâyişini bozm a­
ğa teşebbüs etti. Şurayı Devlet Başkanı M i d ­
hat Paşa, b u n u önlemek için muvakkaten
T u n a vilâyetine gönderildi. Rom anya, Bul-
Keçeci zâ d e Fuad P aşa
gar fesadmı açıkça him aye ediyordu. H ü k ü ­
met reisi Bratiyano b u sırada 26 ekim 1867
(1283 fermaniyle otuz bin kişi olarak tah-
did edilmiş olan R u m a n y a ordusunu hazerde.
yetmiş sekiz bin ve seferde yüz yetmiş dört
bin kişiye çıkarmak üzere Birleşik Beylik
Meclisine bir tasarı vermişti. Babıâli bun dan
kuşkulanarak anlaşmanın ihlâl edilemeyece­
ğini bildirdiyse de Bratiyano gayet azametli
bir cevap verdi. Mem leketeyn, artık müsta­
kil bir devlet imiş gibi harekete başlamıştı.

M idhat Paşa, kendisine verilen vazifeyi

yirmi günde tamamlayarak T u n a vilâyetinde
âsâyişi iade ettikten sonra İstanbul’a döndü.
T u n a vilâyeti valisi Sabri Paşa, hâdisenin
başında fazla telâşa kapılıp istifa ^etmiş ol­
duğu için yerine Selânik valisi  k if Paşa
tayin olundu. M idhat Paşa, eski vazifesine
döndü.

Abdülâziz’in A v r u p a seyahatinden dönü­

Yerti A d liy e sarayı civarında
F u a d P a ş a türbesi
şünde, Âlî Paşanın Girid’e gitmesi üzerine-
b u sefer sadaret kaymakamlığına tayin edil­
miş bulunan F u a d Paşanın sıhhati çok bozul­
muştu. O n u n Girid’den dönüşünde biraz is­
tirahat ve tedavi maksadıyle Nis’e giden F u a d
Paşa orada vefat etti (11 şubat 1869).

3159
 Midhat Paşa ve Bağdad eyâleti

Nizamnameler, büyük inşaat işleri, ka ­

nunlar v.s. daha evvel Şûrayı Devlette ince­
lenerek bir neticeye bağlanacaktı. D e m ir ­
yollarının ve bazı başka m ü h im işlerin Şû­
rayı- Devlete havale edilmeden yapılmağa
başlanması Midhat Paşanın fena halde canı­
nı sıkıyor, Âlî Paşaya karşı beslediği bü yük
saygı yüzünden de bunlara katlanıyordu.
Nihayet, bir vilâyet valiliğini b u vazifesine
tercih edecek hale geldi. O sırada Bağdad
valisi azlolunduğu için kendisinin . gösterdiği
arzu üzerine Âlî Paşa da b u işe razı oldu­
ğundan Midhat Paşa altıncı orduya d a neza­
ret etmek üzere Bağdat valiliğine tayin
olundu (1869) (Ali Hay dar Midhat; Midhat
Paşa «Tabsara-i İbret», S: 66-67).
Midhat Paşa, Bağdad’a varır varm az vi­
lâyetler idaresi hakkındaki k an u n u tatbike
başladı. Evvelâ ihtisap resimlerini kaldırdı.
Bağdad civarındaki araziden ve bahçe m a h ­
sullerinden öşür alınması usulünü koydu. O
zam ana kadar iltizam’a verilen ve b u yüz­
den bir çok suiistimal ve şikâyetlere konu
olan Müntefik mukataasını ilga etti. Da h a
evvel Irak halkından asker alınmamıştı. E v ­
velâ Bağdad’dan kur’a usuliyle asker alın­
masına karar verdi. B u mükellefiyete alışık
olmayan halk arasında memnuniyetsizlik ve
m ukavem et alâmetleri belirdi ise de Midhat
Paşa, hâdiseyi büyüm eden bastırarak kur’a
usulünü halkı göçebe olan Müntefik, Düleym
ve Sum m âre bölgeleri müstesna olmak üze­
re bütün Irak vilâyetine teşmil etti. Bedevi
kabileler, ne zamandır vergilerini vermez
___________ olmuşlardı. M idhat Paşa, bunu
ilgp^Şlî^ kendilerinden kat’î şekilde ^ iste-
SjB gjjtei yince bir kısmı isyan etti. Üzer-
ög|gjfi3|pSj 1 er ine asker sevkedilerek bu
| mukavemetleri kırıldı. Elebaşı­
ları yakalanıp idam olundu.
Böyîece, hüküm et nüfuzu her
yerde geçer oldu.

Irak’da bütün toprak devle­

tindi. Devlet tohumluk verir,
halk b un u eker ve mahsulün
üçte ikisini hazine alırdı. Böy-
lece, topraktan m a h r u m ve pek
büyük bir sefalet içinde bulu­
n a n köylü, vergi mültezimleri
ile bir kısım kabile şeyhlerinin
nüfuz ve zulm ü altında, perişan
bir halde yaşıyorlardı. Kendile­
rine ait olmayan ve onları ge-
çindiremeyen b u topraklara bağ­
lı değillerdi. B u n u n için ev yap­
m ak, ağaç dikmek, hayvan ye­
tiştirmek gibi işlerle meşgul ol­
Yu k a rıd a : S ü v e y ş kanalını açan F e rd in a n d d e Lesseps, or­ madıkları gibi, son dereceye
tada- kanalın gü n e y d e n genel görünüşü, altta k an a ld an geçiş varmış olan sefaletleri onları

3160
 Süveyş Kanalı
(İlâve : 18 4 )
Akdeniz havzasiyle Avrupa devlet­
lerinin siyasî, ticarî ve iktisadı haya­
tında büyük tesirler ve hattâ değişik­
likler m eydana getirmiş olan b u kana­
lın açılma fikri ise, çok eskidir. Bilin­
diğine göre ilk önce İsa’nın doğuşun­
dan bin dört yüz yıl evvel Mısır Fira­
vunu İkinci Ramses Kızıldeniz ile Nil
nehri arasında bir kanal açtırmak su­
retiyle iki denizi birleştirmeğe muvaf­
fak olmuştu. Zam anla terkedilen bu
kanal, kumların hücumuna- uğrayarak
tıkanmış, sonraları birkaç defa tekrar
açılmışsa da nihayet R o m a imparator­
luğunun inhitat devrinde ihmal edile­
rek metrûk ve işe yaramaz hale geldi.
İslâm fütuhatı sırasında, Mısır’ın
Arablarm eline geçmesini müteakip
İkinci İslâm halifesi Hazreti Öm er za­
m anında ve Mısır valisi Amribnil-Âs
tarafından 640 yılında yeniden açılıp
sekizinci yüz yıla kadar kullanıldı.
Emevîler devrinde ihmal edilip Abbasî­
ler devrinde Halife M ansur zamanında
Mısırlıların Arab yarımadasına hücu­
m u n u önlemek maksadiyle tıkanarak
kullanılmaz hale geldi ve bin yıla ya­
kın bu şekilde kaldı.
Akdeniz’le Kızıl denizi birleştir­
m ek düşüncesi 1799 yılında Napolyo-
n u n maiyetinde Leper adlı değerli bir
m ühendis vardı. B u zat daha önce İs­
tanbul’da da bulunm uş, hattâ bir top
dökümhanesi kurmağa m e m u r edilmiş
ve b u n u başarmıştı. Bonapart onu, es­
ki kanalın geçtiği yolu tesbite ve cu­
ranın haritasını çizmeğe m e m u r etti.
İşte, Akdeniz’le Kızıl denizi Süveyş
berzahını yarmak suretiyle Nil nehri­
ni vasıta etmeden birleştirmek düşün­
cesini ortaya ilk atan b u zattır. Ancak
Leper berzah boyunca yaptığı incele­
meler sonunda iki deniz arasında on
metre kadar bir yükseklik farkı bulun ­
duğu za n n m a kapıldığından - B u g ü n ­
kü P a na m a kanalı gibi - eklüzlü bir
kanal açılabileceğini ileri sürmüştür.
Leper’in düşüncesi kırk üç yıl ya- I
zılı bir muhtıra halinde bir köşede kal­
dı. 1832 yılında Ferdinand dö Leseps
(Ferdinand de Lesseps) adlı bir hari­
ciye m em uru, Fransa’nın İskenderiye
konsolosu bulunduğu sırada b u n u ele
geçirerek okudu. Böyle bir kanalın ne
demek olduğunu ve neler sağlayacağı- .
nı derhal seçdi. B u sırada Mısır idare­
sinin su işleri müşaviri Linon adlı bir
Fransızdı. Leseps, düşüncesini o na aç­
tı ve Leper’in muhtırasını gösterdi.
İkisi birden berzah boyunca yeniden
incelemelerde bulundular ve iki deni­
zin yüksekliği arasında Leper’in sandı­
ğı farkın bulunmadığı sonucuna kesin i
olarak vardılar. B u n u n üzerine Leseps I
kanal projesine dört elle sarılarak bu i
düşünce etrafında geniş bir kampanya j
açtı. Lâkin, kendisini büyük güçlükler i
beklemekteydi. İki denizi birleştirmek
projesinden vaktiyle Mısır valisi Kava- j
la’lı M eh m ed Ali Paşaya da bahsedil­
mişse de kendisi b u n u şiddetle reddet- J
miş ve o nu n görüşü haleflerine de
miras kalmıştı. Üstelik Leseps bu
kampanyaya giriştiği sırada Mısır valisi
bulunan Abbas Paşa İngiliz dostuydu.
İngilizler ise, Mısır’da Fransız n üfuzu­
n u n artmasına sebeb olacak olan bu
projeye karşıydılar. Ç ü n k ü o zam an
Fransa’nın Hindistan ticaret yoluna hâ­
kim olması ve İngiltere’nin b u m üs­
temlekesinin daimî tehdit altında b u ­
lunmasını kaçınılmaz bir netice haline
getirdi İngilizler, esasen Fransızların
bu konuda yalnız bu düşünce ile hare­
kete geçtikleri kanaatindeydiler.
İngilizler Abbas Paşaya Süveyş ka-.
nalına bedel, Kahire - Süveyş demir yo­
lu fikrini telkin ettiler. Fransızlara
d üşm an bulunan Mısır valisi, onları
Mısır’dan kovarak b u demir yolunu in­
j şaya karar verdi ise de, onun ölümü ile
yerine geçen M eh m ed Said Paşa, her
şeyi bir anda değiştirdi. Ç ü n k ü yeni
vali Fransız dostuydu. Leseps, bundan
istifade ile kanal fikrini ona kolaylıkla
kabul ettirdi ve imtiyazı kopardı i 1854).
Leseps, ertesi yıl inşaat projesini
Said Paşaya sundu. H e m en faaliyete
geçmek için ise, büyük bir engel vardı.
Mısır, müstakil bir devlet olmayıp sa-
! dece Osmanlı imparatorluğunun imti-
j ya2İı bir eyaletiydi. B u yüzden Bab-ı
| âlî tarafından tasdik edilmedikçe Mi-
• i sır’m verdiği m üsaadenin hiçbir değe-
j ri yoktu.
j Osmanlı imparatorluğu b u projeye
j bimok sebeblerden dolayı haklı olarak
i karşıydı. Evvelâ, Avrupa ile Asya ara-
: smdaki ticaret yolları Anadolu’dan ge­
çiyor ve b u kıtanın Akdeniz’e açılan
limanları bun dan pek büyük faydalar
sağlıyordu. Osmanlı İmparatorluğu da­
h a kurulma ve yayılma devrinde bu
durum dan pek çok istifade sağlamıştı.
Lâkin zamanla Afrikayı dolaşan büyük
deniz yolunun iÜmid B u r n u ’n u n ) keş-
—^
3161
 fi, dana meşakkatli olan b u kara yolu­
n u n ehemmiyetini azaltmıştı. OsmanlI­
ların Akdeniz hâkimiyetini kurmaları,
bilhassa Ege denizi adalarını ele geçi­
rerek Batı Akdeniz ticaret yolunu em­
niyet altına almaları kendi aleyhlerine
olarak Anadolu transit yolunun ehem­
miyetini _ büsbütün azaltmıştı. B u n a
rağmen, İstanbul ve İzmir gibi liman­
lar hâlâ b u yol sayesinde nisbeten
canlılıklarını m uh afaza ediyorlardı.
Süveyş kanalının açılması ise, Anadolu
kara ticaret yolunun önemini tamamen
ortadan kaldıracaktı. B u n d a n m aada
İngiltere b u imtiyazın tasdik olunma­
ması için Bab-ı âlî’yi bütün güçiyie
tasdik ediyordu. İngiliz elçisi Lord
Stradford, devletinden aldığı talimat
üzerine b u proje kabul edildiği takdir­
de İngiltere’nin Kırım Andlaşmasm-
dan vazgeçeceğini bildirmişti. Osmanlı
devleti kanalın ayrıca Mısır’da gittik­
çe kuvvetlenen istiklâl temayülünü kö-
rükliyeceğini ve Fransız n ü fu zu n u n İn^
giltere ile birlikte Osmanlı devletinin
aleyhine de inkişaf edeceğini hesaba
katıyordu. İngiltere ise- Said Paşayı
verdiği karardan döndürmek için fiilî
bir nümayişe ihtiyaç hissederek donan­
masını İskenderiye limanına gönderdi.
Leseps bütün bunlara rağmen yıl­
madı ve mücadelesine devam etti. Za­
m an, onu n en büyük yardımcısıydı,
hakikaten İngiltere’nin ve Osmanlı dev­
letinin mukavemetleri gittikçe gevşedi.
Bulunan son bir formül ise, bütün en­
gelleri ortadan kaldırdı. B u n a göre,
kanalı milletlerarası bir şirket açacak
ve işletecekti. B u konuda taraflar ara­
sında anlaşma olunca, 24 nisan 1859
günü kazı başladı. Büyük güçlük ve
fedakârlıklarla on yıl sürdükten sonra
1869 yılı kasım ayının on dokuzuncu
g ünü muhteşem bir törenle Akdeniz’­
deki Portsaid ile Kızıl denizdeki Sü ­
veyş limanı arasındaki mesafesi yani
uzunluğu 162,5 kilometreyi bulan ve
su sathında genişliği 68 - 100 ve derin­
liği 10,5 - 8,5 metre olan kanal gemi iş­
letmesine açıldı.
Süveyş kanalına sahib olan şirke­
tin adı (üniverselle du Canal Maritime
de Suez Compagnie) idi. İngiltere inşa
masraflarına kafiyen katılmadı ve ka­
nal tamamen Fransız - Mısır sermaye­
siyle vücude geldiği gibi, inşaat sona
erdiği zam an çıkarılan dört yüz bin
hissesinden. de derhal pay almadı. Fa­
kat, b u geçici bir haldi. İngiltere gerçi
hiç olmazsa malî sebebler yüzünden
inşaatın yarım kalabileceğini umarak
para yardımında bulunmamıştı; Lâkin
kanal m eydana geldikten sonra hâsıl
olan durum a kayıdsız kalamıyacağı
normaldi. Şirketin hisse senetlerinden
207 bin tanesini Fransa, 170 bin tane­
sini Mısır Hidivi, 23 bin tanesini Avus­
turya ve Rusya almışlardı. Hidiv’in
elinde bulunan 85 bin hisse senedi ise,
satın almak istedikleri takdirde diğer
devletler için ayrılmıştı. İngiltere b u n ­
ları, hattâ m ü m kü n se daha fazlasını
almayı şiddetle arzu etmekle beraber,
itidal ve teenni politikasına sadık ka­
larak en uygun fırsatı gözetmeğe baş­
ladı. B u fırsat ise, altı yıl sonra_ gelip
çattı. O sırada Hidiv bulunan İsmail
Paşa sonsuz israf ve sefahati yüzünden
büyük borçlara girmiş ve sıkıntıya düş­
müştü. B u yüzden hisse # senetlerine
müşteri aramaya başladı. İngiltere der­
j
hal harekete geçerek pek kısa süren
bir'pazarlık sonunda yüz milyon frank
karşılığında İsmail Paşamın bütün
hisse senetlerini satın aldı. Lâkin şir­
ketin nizamnamesi her jnrmi senede
bir oy tanıdığı için 170 bin hisse sene­
dine sahib olduğu halde İngiltere ka­
nal işlerinde malî ve idarî kontrol ve
idareyi elde edemedi.
İngiltere, b u n u n üzerine başka ça­
relere başvurdu. Leseps’e verilen ve
Osmanlı devleti tarafından 1864 yılın­
da tasdik olunan imtiyaza- göre Süveyş
kanalı tarafsız bir bölge olacak; barış
ve savaş zamanlarında bütün -devletle­
rin gemilerine açık bulundurulacak:
kıyılarına asker çıkarılmayacak ve tah­
kimat yapılmayacak; hiçbir devlete
ekonomik üstünlük sağlamıyacaktı.
Halbuki İngiltere bu durum a razı ola­
mazdı. Ç ü n k ü kanal Hindistan yolunun
üzerindeydi. O n u gerektiğinde ve bil­
hassa bir savaş halinde kontrol altın­
da bulundurm ak için tek çare ise, M ı­
sır’ı ele geçirmekti. Bir m üddet sonra
İngiltere bizzat yarattığı hâdiseleri ba­
hane ederek Mısır’ı muvakkaten işgal
etti. Böylece Süveyş’e tam am en hâkim
olmuştu. Geçici adiyle başlayan Mı­
sır’ın işgali ise, 1954 yılında bağımsız
Mısır devletinin kuruluşuna kadar de­
vam etmiş, b u tarihten itibaren İngil­
tere kanalı Mısır devletine bırakıp çe­
kilmek zorunda kalmıştır.
Bibliyografya : Lutfı; Tarih. M a h ­
m u d Celâlettin Paşa; Mir’at-ı Hakikat.
Ali Tanoğlu; Mısır ve Süveyş kanalı.
N. Ponchetti; L. Egypte et ses progès
sous Ismail pacha. J. Charles - Roux;
L ’isthme et le canal du Suez. L. Bré-
hier; L ’Egypte de 1799 a 1900. R . Ded-
I reux; Der. Suez - kanal im internatio­
nalen Rechte. C. de Frayeinet; La
Question d’Egypte. A. Hasenclever;
Geschichte Ägyptens im 19. Jahrhun­
dert; 1798 - 1914. S. Lane - Poole; His-
tory of Egypte. Àmêlinau; Géographie
de l’Egypte à l’époque Copte.
3162
 her türlü fesatlara âlet olacak haîe getir­
mişti.

Midhat Paşa, ilk iş olarak köylüyü çalış­

tıkları toprağın sahibi yapmağa karar verdi.
Bir yıl içinde bunun tatbikinin parlak neti­
celeri alınmağa başlandı. Toprak / sahibi ha­
line gelen köylüler, b u yerleri imar için dört
elle işe sarıldıkları gibi, mahsulün üçte ikisi
yerine onda biri nisbetinde vergi verecekle­
rini öğrenmeleri h em şevklerini, h em de
devlete olan bağlılıklarını büsbütün arttırdı.
B u n u n ilk sonucu, âsâyişin her yerde süratle
kurulması oldu.

M idhat Paşa, Dicle nehrinde bir vapur

kumpanyası kurduğu gibi, Süveyş Kanalı
açıldığı için Kızıldeniz’de artan deniz trafi­
ğinden istifadeyi düşünüp Basra körfeziyle
U m m a n ve Necid kıyılarında ve Kızıld eniz -
de işlemek üzere dört vapurdan mürekkep
ayrı bir şirket teşkil etti. Ayrıca Bağdad’da
bir Emniyet Sandığı, bir hastahane, bir ıs­
lahhane, memleket bahçesi, su makinesi, pi­
rinç fabrikası ve tramvay işletmesi kuruldu.
Müntefik halkını çadır hayatından kurtar­
m a k için Nasırıye adlı bir kasaba vücuda
getirdi. K uveyt’i devlete kat’î şekilde bağla­
dı. Bütün A rap Yarımadasını Devlet aleyhi­
ne kışkırtan göçebeler reisi Abdülkerim’i
yaralı olarak esir etti. Necid’de kıpırdama-
ğa başlayan Suud tenkil olunarak, Aksa li­
vası kuruldu ve Katar buna bağlandı. M id ­
hat Paşa, İngilizlerin takibine aldırış etmi-
yerek bir savaş gemisiyle Bahreyn’e kadar
gidip buranın hâkimi Şeyh İsa ile görüştü.
Şeyh İsa, limanda bir kömür deposu ve te­
ferruatı için gereken yerleri devlete bedel­
siz olarak verdi. M idhat Paşanın bütün bu
muvaffakiyetleri takdir olunarak Babıâli
tarafından kendisine murassa’ bir kılıç gön­
derildi.
Fran sa İmparatoriçesi Ö je n i’ nin İstanbul’u
ziyaretinde Beylerbeyi sarayında şerefine
yapılan tören
dıkları zaman b u ülkeye Fransızların tesiriy­
le hiç bir yardım yapılamamıştı.
Süveyş Kanalının hizmete açılışı
1869 yılının en m ü h im olaylarından bi­
risi Süveyş Kanalının açılmasıdır. Bir taraf­
tan H a c yolunu kısaltacak, diğer taraftan
dünya ticaretinde pek m ühim rol oynıya-
cak olan bu kanalm kazılmasına, 24 nisan
1859 yılında başlanmıştı. 19 Kasım 1869 yı­
lında ise açılış töreni yapıldı. BÖylece, A k ­
deniz’le Kizıldeniz ve dolayısıyle Atlantik
ile H ind Okyanusu birbirine en kısa yoldan
bağlanmış bulunuyordu.
Kanalın uzunluğu Akdeniz’deki Port-
Said limanından Kızıldeniz’deki Süveyş is­
kelesine kadar 162.5 kilometre idi.
Kendisini yavaş yavaş bir hüküm dar gi­
bi görmeğe başlayan İsmail Paşa, Kanalın
işletmeye açılışı dolayısıyle bü yü k bir tören

Tunus eyâleti ftlK

Tunus eyâleti, iç ve dış

borçlar altında nefes alamaz
hale gelmişti. Nihayet, bütün 3
bunların birleştirilerek yüzde
beş faize bağlanmasına ve mun- fjjf
tazam bir ödeme programının
tatbikine karar verildi._ B u n u n \ '
için Tunus’taki Fransa, İngiltere İjğ iSİli^lfig tl
ve Avusturya devletleri konso-
loslarıyle Tunuslu ve Fransız
memurlarından mürekkep bir
komisyon kurularak isin yürü-
tülmesi buna havale edildi. B u Sf| 8 !SS|ijS
eyâlet de esasen İmparatorluğa
yalnız ismen bağlı, merkezin - ^
nüfuz ve tesirinden çıkmış, hat-^
tâ Fransızlar Cezayir’e saldır- Kanalın açıhş töreni genlikleri

3163
 tertip etmiş ve b u n a bir kısım A v ru p a h ü ­
kümdarlarını da dâvet etmiştir. B u arada,
Abdülâziz’e ziyaretini iadeye gelen Avustur­
ya İmparatoru Fransuva Jozef ile, Fransa
İmparatoru Ü çüncü Napoleon’u n zevcesi
O je ni İstanbul’d an sonra Mısır’a gidip bu
törende hazır bulundukları gibi, bir kısım
A vrup a prensleri ve b u arada P r u s y a ' Veli-
ahdi de memleketlerini temsilen gelmiş­
lerdir.
Beyoğlu yangını
5 haziran 1870 de Beyoğlu Valide Çeş­
mesi sokağında çıkan yangın, rüzgârın k u v ­
vetli esmesiyle h em en büyümüş, altı kola
A V R U P A S A V A Ş L A R I V E R U S Y A , O S M A N L I DEVLETİNİN T U T U M U ,
DİĞ ER O L A Y L A R
Abdülâziz devrinde, A v r u p a ’nın en m ü ­
him olayı, şüphesiz ki b u kıt’a n m kuvvetler
muvazenesini esaslı şekilde değiştiren 1870
Fransa -Prusya savaşıdır.
A v ru p a ’da küçük Prusya Krallığı, Millî
Sa v u n m a Bakanı Ro o n ve Genel K u r m a y
B a şk am Moltke vasıtasıyle p ek m ü k e m m e l
bir ordu kurm uş bulunuyordu. B u ordu,
Avusturya ordusuyle birlikte Holştayn Düka-
lığınm muhtariyeti yüzünden D a n im a rk a ’ya
karşı savaştı. Dan im arka yenilerek Dükalığı
terketmek zorunda kaldı. Şlizvig, Prusya ve
Holştayn Avusturya idaresine geçti.
Bir m üddet sonra İtalya ile bir ittifak
anlaşması imzalayan Prusya, Avusturya’yı
Dükalığı fena idare etmekle ithama başla­
dı. Mesele, Diyet Meclisine götürüldü. B u
Mecliste Prusya delegesi, C e rm e n Birliği
Anayasasının noksanlarından ve yetersizlik­
lerinden bahsederek memleketinin artık bu
birlik içinde yaşayamıyacağmı ileri sürdü.
Avusturya, 1815 de yürürlüğe ko nm uş bulu­
n an b u Anayasayı m üdafaa edeceğini bildi­
rerek Prusya’ya savaş ilân etti. Savaş kısa
sürdü. Prusya orduları, H ano v er ve Bavyera
ordularını yenip Frankfurt’a girdiler. B o ­
hem y a işgal edildi. Prusya Kralının, Moltke -
nin ve Prens Frederik-Şarlın kum andasın­
daki ordular Sadova’da AvusturyalIları kat’I
bir yenilgiye uğrattı (6 T e m m u z 1866). M ü ­
kem m el ’ demiryolu alayları sayesinde Prus­
yalIlar bir kaç saat sonra V iy a na önlerine
geldiler, b u suretle Avusturya ordularının
ric’at hattı kesilmiş bulunuyordu. İmparator
barış istemek zorunda kaldı. İmzalanan Prag
A ndlaşm asm a göre 1815 de kurulan C erm en
Birliğinin ilgası ve A lm a n y a ’nın Prusya ta­
rafından teşkilâtlandırılması kabul edildi.
B u ise, Prusya’nın A lm a n y a ’ya hâkim, olma­
sı demekti (1866).
B u savaş sırasında İtalya Venediği A v u s ­
3164
ayrılarak Tarlabaşı, Beyoğlu caddesi, K a l­
yoncu Kulluğu semtlerine sirayet etmiştir.
Bazı m ağaza sahipleri dükkânlarının ke-
penklerini indirerek mallarını kurtarmak
istemişlerse de diri diri'yanmışlar; evlerinin
mahzenlerine, sarnıçlarına sığman bir çok
aileler de kavrulup ölmüşlerdir. 1809 da inşa
edilen İngiltere Sefarethanesi tam am en yan­
mış, Mekteb-i Sultanî (Galatasaray) bahçe
ortasında olduğu halde güçlükle kurtarıla-
bilmiştir.
Beyoğlunun yarıdan fazlasını m ahveden
b u yangın, beş bine yakın binayı kül ettiği
gibi 150 den fazla can kaybına da sebep
olmuştur.
turyalIlardan alm ak için harekete geçmişse
de ordusu Küstoza (Custozza) da, donan­
ması ise Lissa’da yenildi. B un u nla beraber
Prag A ndlaşm asm da Fransa’nın tavassutiyle
Venediği elde etti.
Bismark, b ü y ü k gayretler harcayarak
K u z e y A lm a n Birliğini kurm uştu. Hes-Kasel
ile Frankfurt’u n katılması ve İngiltere Kral­
lığı sülâlesine ait H a n o v r Krallığının da
almmasıyle sınırlar R usya’d an Fransa’ya ka­
dar genişlemiş bulunuyordu. Genel seçimler
usulü kabul edilerek Birlik kuvvetlendirildi.
Böylece A lm an y a bir taraftan Berlin’deki
Rayştag Meclisinde temsil edildiği gibi, kü.-
çük hükümetleri de tatmin için ayrıca A l ­
m a n prenslerinden ve Prusya Kralının ve­
killerinden m ürekkep Bundesrat (Bundes-
rath) Meclisi mevcuttu. Bism ark ise, b u iki
meclisin tesirinin dışında, yalnız K rala kar­
şı m es’ul Başbakandı.
Üçüncü Napolyon, b u yeni ve kudretli
devletten fena halde kuşkulanıyordu. B u
arada Hollanda. Kralına başvurup Lüksen- 1
burg B ü y ü k Dükalığmı satın alm ak istemiş,
lâkin Bism ark’ın müdahalesiyle b u iş yarım
kalmıştı. T a m b u sırada. İspanyollar Kraliçe
İzabel’i hal’etmişlerdi. D a h a barışçı bir hü­
küm d ar istiyorlardı. Geçici hüküm et başkanı
Mareşal Prim , İspanya tacını Prusya Kralı­
nın yeğenlerinden Leopcld’e teklif etti.
Fransa h em e n protestoda bulun d u (4 tem­
m u z 1870). H e r tarafının Hohenzolern’lerle
çevrilmesini istemiyordu. Prusya Devleti
nezdindeki elçisi Benedetti vasıtasıyle doğ­
ruca K rala başvurdu. K ra l G iy y o m (Guil-
laume), b u meselenin Prusya Devleti ile alâ­
kası bulunmadığını, ancak bir hanedan m e ­
selesi olduğunu, kendisinin ise, Prensin
m ensup bulunduğu Hohenzolern hanedanı­
nın Sigmorinken kolu üzerinde nü fuzu b u ­
lunmadığını bildirdi. Fransa’da heyecan art­
tı. İşin bir A v ru p a savaşina kadar sürüklen­
mesi tehlikesi dolayısıyle b u namzetliği B a ­
tılı devletlerden hiçbiri tasvib etmiyordu.
Prens, b u n u n üzerine 1 2 tem m uzda namzet­
liğini şahsan geri aldı. Fransızlar b u m ese­ m
leyi Bism ark’m sadece Fransa’nın izzetinef­
sini kırmak için ortaya attığını sanıyorlardı.
B u sefer prensin b u feragatten vazgeçmiye- M » m m
ceğini kralın taahhüt etmesini istediler. Giy-
yom , b u n u kesin şekilde reddetti. B u hususta
durm adan ısrarda bulunan Fransız elçisini ni­
hayet huzuruna kabul etmedi. B u n u hakaret
sayan Fransa Parlâmentosu, savaş kararını
verdi (19 tem m uz 1870).
*
Fransa, b u savaşta yalnız kaldı. İtalya-
t
yı durm adan kendi aleyhine kışkırttığı için
Avusturya ona düşmandı. R o m a ’dan askerini
çekmediği ve Toskana ile M o d e n a ’yı kendi­
sine vermediği için İtalya, Fransa’ya kırgın­
dı. Rusya ise, Kırım savaşının acısını unut­
mamıştı. Üstelik Fransızların PolonyalIları t
istiklâllerini elde etmeğe d urm a da n teşvik
etmeleri Rusları çileden çıkartıyordu. İngil­
tere ise, ne A v r u p a ’d a çıkacak bir savaşa k a ­
rışmayı istiyor, ne de Fransa’nın daha fazla
kuvvetlenmesine taham m ül edebiliyordu.
Üstelik, Fransa, karsısında yalnız Prusya’yı
değil, bütün A lm anyayı buldu.
Savaş, baştanberi M eksika seferinden
fl
yıpranmış Fransa aleyhinde . cereyan etti.
Fransızlar evvelâ M e ç savaşlarını kaybetti­ Fra n sa İm paratoru Üçüncü N a p o ly o n
ler. Sonra Sedan m ey da n savaşında ağır bir
mağlûbiyete uğradılar. O r d u , İmparatorla birlikte teslim oldu. Bun u , M e ç ’in teslim olu­
şu takip etti. Fransa, bir m üddet daha d a ­
yandı. A ç kalan ve bombardımanlar altında
ezilen Paris, ancak 24 ocakta teslim alına­
bildi (1871).
İmparatorun esir düşmesi üzerine Fran-
sızlar daha 4 eylülde Cum huriyeti ilân et­
mişlerdi.
m
Prusya, sulh andlaşmasım Cum huriyet
hükümetiyle imzaladı. Neticede Belfar hariç
olmak üzere bütün Alsas ve ayrıca Loren’in
büyük kısmı Prusya’ya terkedildi. B u n d a n
maada, beş milyar franklık ağır bir tazminat
ödenecekti. B u ödeninceye kadar da F r a n ­
sa’nın istilâ edilen .yerleri A l m a n işgalinde
kalacaktı. Böylece Fransa’da İmparatorluk
rejimi yıkılmış, 1.500.000 hektar arazi ve bir
adlili» buçuk milyonluk nüfus kaybedilmişti. A y ­
ni zam anda A lm a n Birliği tam am en kurul­
muş, İtalya Birliği de tamamlanıp Papalığın
cismanî hükümeti sona ermişti.

Savaş neticesinin Osmanlı

Evvelce O s m a n lı o r d u s u n d a hizmeti
P r u s y a M areşali H . M oltke
devletine tesiri
B u savaşın Osmanlı Devleti cephesinden
m ü h im neticeleri olmuştur. Bunları, şöyle
sıralayabiliriz:
olan Kırım savaşma son veren Paris andlaş-
m asınm 10, 11, 13 ve 14 üncü maddeleri Ka-
radenizi tarafsız hale getirmişti. B u n a göre,

3165
 ermiş oluyordu. B u denizdeki R u s d onan­
ması Osmanlı donanm asm dan üstün hale
gelmiş olduğu için neticede Ru sya m ü h im
bir avantajdan m a h r u m kalmaktaydı. Bun^
dan m aada, Abdülâziz’in m ütem adi gayreti
sayesinde yirmiden fazla zırhlı ve yüze y a ­
kın ahşap gemiden m ürekkep olarak yeni­
den teşkilâtlandırılan Osmanlı donanması,
İngiltere’den sonra en kuvvetli, yani dünya­
nın ikinci armadası haline gelmişti. B u ise,
Rusya.’yı ayrıca düşündürüyordu. B u donan­
ma, bir savaş zuhurunda sadece Karadeniz
Boğazını aşıp bütün G ü n e y Rusya’yı ağır
tehdid altında bulundurabilirdi. Rusya’nın
ise, bu denizde b un a karşı koyacak bir do­
nanması mevcut değildi.

İşte Rusya, A v r u p a ’da çıkan son savaş­

tan faydalanarak b u d urum d a n kurtulmak
istedi ve M e ç ’in PrusyalIlara teslim olma­
sından iki gün sonra, yani 29 ekim 1870 ta­
rihinde Paris andlaşmasmın b u husustaki
kararlarını ilga ederek K aradeniz’deki «hü­
kümranlık haklarından» istifade etmeğe k a ­
rar verdiğini b u andlaşmayı imzalayan dev­
letlere bildirdi.

■ Bu, Paris andlaşmasma indirilmiş pek

A l m a n Birliğine vücut veren
P ru sy a Başvekili B is m a r k
b u denize sahili bulunan ve bulunm ayan hiç
bir devlet burada donanm a bulunduram aya­
cağı gibi mevcut tersaneler de yıkılacaktı.
Boğazlar ise, savaşta da barışta da bütün sa­
vaş gemilerine kapalı bulunacaktı. Böylece,
Rusva’nın Karadenizdeki hâkimiyeti sona
A lm an la rın F r a n s a ’ya galebesinden son ra 1 8 ocak 1871 de
V e r s a y ’d a P r u s y a kralının A l m a n y a im paratoru ilânı töreni de bulunan Bism ark’la tema­
ağır bir darbeydi. B u n d a n evvel Memleke-
teyn meselesinin b u andlaşma hükümlerine
aykırı bir şekilde halli esasen b u yolda bir
başlangıç olmuştu. Batılı devletler İ856 Isla­
hat Fermanının icabı gibi tatbik edilmemiş
olduğuna kani bulunuyorlardı. Rusya, bunu
her zam an ileri sürerek A v r u p a devletleri­
nin d uygu ve düşüncelerini daim a aleyhimi­
ze çevirmek ve böylece yap m a k tasavvurun­
da bulunduğu oldu -bittilere uygun bir ze­
min hazırlamak için b ü yük gayretler harca­
mıştı. B u n a rağm en İnglitere
d u r u m u şiddetle protesto etti.
Verdiği cevapta, bir kısım and­
laşma hükümlerinin b un da im ­
zası bulunan devletlerin hiçbi­
risinin oyu ve arzusu katılma­
dan kaldırılmasına razı olamı-
yacağmı bildirdi. Ru sya Dışiş­
leri Bakanı Prens Gorçakof bu
notayı kendisine tevdi eden İn­
giltere elçisine, kendilerinin bu
m addeyi feshe kat’î şekilde ka­
rar verdiklerini ve eğer O s ­
manlI devleti b u n a razı olmazsa
mevcut ordularma bir tek asker
eklemeden, kendi m ânevi nüfu­
zuna güvenen Şark Hıristiyan­
larının, Rusya'nın bir küçük işa­
retiyle takım takım isyan hare­
ketlerine başlayacaklarını sÖyle-<
di (M a h m u d Celâleddin Paşa;
M ir ’ât-ı Hakikat, S: 33). İngil­
tere Hüküm eti, b u sırada Paris-

3166
sa geçti. Ru sya’ya savaş açılmasını istiyordu.
Avusturya da aynı fikirdeydi. Lâkin Bis-
m ark, Avusturya’nın Fransa ile birleşeme-
mesi için Rusya’ya muhtaçtı. Bir taraftan da
Fransa lehine dönmesinden çekindiği için
İngiltere’yi kırmak istemiyordu. Nihayet,
Paris andlaşmasmda imzası bulunan devlet­
lerin meseleyi bir konferansta müzakere ve
hallini teklif etti. B u n u h e m Londra, h e m de
Petersburg kabul ettiler.

Londra konferansı ve andlaşması

Prusya tarafından desteklenen Rusya’ya

karşı müttefiksiz ve parasız bulunan Qs-
manlı Devletinin yeni bir savaş macerasına
atılmasına im kân yoktu. Nihayet İngiltere-
nin tavassutuyle Osmanlı, Fransa, İngiltere,
Rusya, Prusya ve İtalya delegelerinin katıl-
masıyle Bism ark?m istediği konferans L o n ­
dra’da toplandı ve sonunda, dokuz maddelik
bir anlaşma imzalandı (13 m art 1871). Buna
göre: K aradeniz’in tarafsızlığı ortadan kal­
kıyor, buna karşılık Osmanlı Devleti de ba­
rış zamanı Boğazı kapalı tutmak mükellefi­
yetinden kurtuluyordu. Yani, -silâhlı bir ih­
tilâf vukubulmasa bile, Osmanlı Devleti dost
v e müttefik donanmaları Karadeniz’e geç­
m ekte serbest bırakabilecekti (M a h m u a
M e s ’ud, Mecmua-i M uahedat. C : 4, S: 164./
C : 5, S: 103).
A v r u p a ’da değişen kuvvetler m uvazene­
si yüzünden Batılı devletlerin Rusya’ya kar­
şı müşterek olarak cephe almalarına imkân
kalmadığından ve K araden iz’de kazandığı
avantajlardan istifade ederek Rusya, Balkan­
larda hem en faaliyete geçmiş* n üfuzunu bu
sahada ilerletmeye koyuldu. Rusya b u h a ­
reketi ile p ek yakın bir Osmanlı -R u s har­
binin sebeplerini hazırlıyordu.
Diğer taraftan ortaya bir Alsas-Loren
meselesi çıkmış, A lm a n y a ve İtalya Birlikle­
rini tamamlayarak daha evvel paylaşılan
d ü ny a sömürgelerine göz . dikmiş, bozulan
A v r u p a kuvvetler muvazenesi b ü y ü k siyasî,
İktisadî ve askerî rekabetlerin doğmasına se­
bep olmuştu.
İşte Fransa İmparatoru Üçüncü Napol-
y on’un yanlış, kararsız, ne realist ve ne de
samimî olan dış politikası, sonunda yalnız
Osmanlı devleti için değil, A v ru p a için de
tehlikeli neticeler doğurmuştur.
Bulgar kilisesinin istikbâli
Bulgarlar, 1867 yılmdaberi millî bir ki­
lise ku rm a k dâvasmdaydılar. Babıâli ise,
ileride bağımsızlık isteğine de yol açacağı
endişesiyle buna karşı koymuş, Bulgarların
R u m Patrikhanesine tâbi olmakta d e v a m et-
A b d ü lâ ziz ’in profil bir portresi
meşine karar vermişti. Bulgarlar, Rusların
teşvikiyle kilise meselesinden bir türlü v a z­
geçmiyorlardı. E n b ü yük bahaneleri ise,
Patrikhanenin kendilerini rumlaştırmağa ça-
lışmasıydı. -.Nihayet, b u meselenin bütün
Bulgaristan’ı ayaklandırıp her zam anki gibi
bir yabancı müdahaleye yol açmasından çe­
kinen Babıâli, b u isteği kabul zorunda kaldı.
11 mart 1870 tarihli ferman, Bulgar kilisesi­
ni R u m kilisesinden ayırdı.
. Âlî Paşanın ilânını geciktirdiği b u fer­
m ana göre bir Eksarh idaresindeki yeni k i­
lise, bütün Bulgaristan’la M ak ed o ny a ’d a
Bulgarların oturduğu bölgeyi ruhanî nüfuzu
içine alıyordu.
Bulgar Sinodu tarafından seçilecek olan
Eksarh’m namzetliğini daha evvel Babıâlinin
de kabulü şart olacak, b u seçimi ise R u m
kilisesi tasdik edecek, dualarda, R u m Patri-
kinin adının anılması şart olacaktı. Rusya,
b u suretle bir arzusuna daha nail olmuşsa
da, Balkanlarda bir R u m -Bulgar kilisesi r e­
kabeti başlamış ve bu. ileride bir çok çatış­
malara, hattâ za m a n za m an b u iki unsurun
devlete karşı birleşememelerine sebep ol­
muştur. Bilhassa ileride İkinci A bd ü lh am id
bun dan çok faydalanmayı bilerek Balkanlar­
da bir nevi m uvazene kurm ağa m uvaffak
olmuştur.
Malî durum, artan masraflar
Devletin, malî durum u/ son on yıldanbe-

3167

Âlî Paşanın son bir fotoğrafı
ri, alm an bütün tedbirlere rağmen, daima
fenaya doğru gitmiş, 1870 yılında muntazam
borçların yekûnu bir milyar frangı bulm uş­
tu. «Geçmişin hesaplarını temizlemek ve ge­
leceği temin etmek» gayesiyle akdolunan
1869 istikrazı, bu işlere hiç dokunulm adan
harcanıp gitmişti. M em urlar maaşlarını pek
büyük güçlüklerle alabiliyorlardı. Malsan-
dıklarında para yoktu. Hazine tahvilâtı faiz­
leri bile ödenemiyordu. Devlet, iflâsa doğru
gittiği halde ne masrafları kısmanın çaresi
bulunuyor, ne de malî idare ile vergilerin
tarh ve cibayet usullerinin ıslahı düşünülü­
yordu. Nihayet, ilk tedbir olarak ordu m e v ­
cudunun biraz azaltılması düşünüldü.
Halbuki 1870 yılında Asir taraflarının
âsâyişi için yedinci ordunun kurulmasına te­
şebbüs edilmişti. Asir Emîri M e h m e d bin
Âyiz, Tiham e’ye kadar yürümüş, hattâ Hu-
deyde’yi basmıştı. Böylece, Y e m e n ve M e k k e
tarafları tehlikeye düşmüş bulunuyordu. B u ­
n u n üzerine Y e m e n ’e Redif Paşa k u m a n d a ­
sında 17 tabur ve Mısır’dan da yirmi bin as­
ker gönderilerek Asir meselesi bertaraf edi­
lip yeniden bir Y e m e n vilâyeti kuruldu.
Girid ihtilâli sırasında ordu ile donan­
manın noksanları m ey dan a çıkmıştı. Meselâ,
bütün gayretlen r-ağmen A d a tam bir ablu­
3168
kaya alınamamış ve M o r a ile irtibatı kesile-
memişti. B u hal Abdülâziz’i deniz kuvvetle­
rini büsbütün arttırmağa sevketmiştir. B u
ise, tasarruf düşünüldüğü sırada yeni m as­
rafların çıkmasına sebep- olmuştur. Böylece
Osmanlı Devleti tam bir fâsid daire içine
düşmüş bulunuyordu. Mevcudiyetini m u h a ­
faza için ordu ve donanm aya ihtiyacı vardı.
Devletin malî takati ise, bunların tam mâ-
nasıyle n e kurulmasına, ne de idam e etti­
rilmesine kifayetliydi. Dışarıdan alm an borç­
ların ve hazine tahvillerinin faizleri bile
ödenemezken ordu ve donanm a masrafı dev­
leti malî ve İktisadî yönden bir iflâs felâ­
ketine sürüklemek istidadmdaydı; halbuki
bunlara çekidüzen verilmezse dış düşm anla­
rın ve bilhassa Rusya’nın bir darbesiyle İm ­
paratorluk dağılıp gidebilirdi. B u d u r u m İm ­
paratorluğun artık hiç bir şekilde devamına
imkân kalmamış bulunduğunu, m uvakkat
bekasının ise A vrup a devletlerinin siyasî re­
kabetine bağlı olduğunu anlatmaktaydı.
Âli Paşanın vefatı
Devletin b u cidden dar ve m üşkül za­
manında, en bü yü k dayanaklarından biri
olan Âlî Paşa, Sadaret mevkiinde b ulun du­
ğu halde vefat etti (7 eylül 1871). Kendisi ,
son günlerde esasen hasta idi. Devletin b ü ­
y ü k gaileleri onu m â nen ve maddeten harab
ve perişan bir hale getirmişti. E n parlak
muvaffakiyetlerinden birisi olan Girid m e ­
selesinin halli dolayısıyle düşmanlarının
haksız ve insafsız hücumları ona nihaî dar­
beyi indirmiş bulunuyordu. Üstelik son za­
manlarda hayatına kasdedileceğine dair
Zaptiye Nezaretinden verilen raporlar, âsa-
bını bozmuştu. Bir m üddet E renköyünde h a ­
va tebdilinde bulundu. Esasen Mütercim
Rüştü Paşanın lüzumsuz derecede şiddetli
bir h ü c um u na uğradığmdanberi — gerekli
karşılığı vermiş olmakla beraber— bir daha
Vükelâ Meclisi toplantılarına katılmamıştı
(İbn-ül-Emin M a h m u d Kem al İnal; Son
Sadrıâzamlar, S: 25). Erenköyünde um d uğ u
gibi sıhhati düzelmedi. Bebekteki yalısına
nakledildi. Hastalığı arttığı halde, Devlet iş­
leriyle uğraşmakta devam ediyordu. Hattâ,
dermansızlığına rağm en bir gün Padişahla
görüşmek ihtiyacını hissederek Dolm abahçe
Sarayına gitti ise de kendisinde üst kata çı­
kacak kuvveti bulamadı. Abdülâziz, bunun
üzerine onun beklediği yere gelmek nezake­
tini gösterdi. B u ise, onların birbirlerini son
görüşleri oldu.
Abdülâziz, yanlış icraatının karşısına ^ka­
ya gibi dikilen Âlî Paşayı hiç sevmez, lâkin
ondan çekinirdi. Bir gün: «Allah şu adamı
başımdan alsın» demiş, huzurda bulunan
Başmabeyinci, azlinin gayet kolay olduğunu
söyleyince: «Çık dışarı... B e n onu azletmeyi
senin kadar bilmez miyim?... Azledip de Av- Rüştü Paşanın A m as y a ’ya, Hüseyin Avni P a ­
rupaca b u kadar tanınmış bir adamın yerine şanın İsparta’ya nefyolunmaları, Tanzim at
kimi getireyim» diye onu paylamıştı. V e fa ­ ve Islahat Fermanlarının ruhuna tam am en
tından sonra da saray erkânından birisine: aykırıydı. B u da, keyfi idarenin başlaması
«Şu kanapeyi görüyor m usun? Âlî bana çok idi.
kere bun un üzerinde sabahı ettirmiştir!» de­
M a h m u d N e d im Paşa, Abdülâziz’e: «Siz
mesi meşhurdur. Vefatını haber alınca da:
müstebit bir Padişahsınız. H e r fermanınızı
«İşte şimdi serbest oldum! Padişah olduğu­
icraya kaadirsiniz» diyerek otuz yıldır nice
m u şimdi anladım» _ diyerek sevincini açığa
mücadeleler sonunda kurulm ağa çalışılan
vurmuştur. Ç ü n k ü Âlî Paşa, Babıâlinin n ü ­
h u k u k devleti sistemini yıkmağa onu teşvik
fuzunu son dereceye çıkarmış ve burasını
ediyor, Abdülâziz de b u n u büyük bir zevkle
doğru olarak bütün işlerin mercii haline ge­
yapıyordu. M a h m u d N e d im Paşa, tam onun
tirmiş, sarayın hüküm et işlerine m üdahale­
mizacına göre arayıp bulamayacağı bir
sine son vermiştir. Ö yle ki, dâvet olunsa
Sadrıâzamdı. Abdülâziz onun pohpohlam a­
bile Vükelâdan hiçbiri kendine haber ver­
ları ve yaltaklanmaları yüzünden zamanla
m eden saraya gidemez olmuştu. Kendisi ise,
kibir ve gururu o dereceye vardırmıştı ki,
Abdülâziz’in ka nu n ve usullere aykırı irade­
huzuruna çıkanların kırk kere yer öpmele­
lerini katiyen infaz etmez, Tanzimat ve Is­
rini, yüzüne asla bakmamalarını ve kendisi­
lahat fermanlarının tebaaya verdiği hakları,
ne tâpmır gibi bir takım tavırlar takınmala­
Padişaha karşı daima sonuna kadar müdafaa
rım ister olmuştu. D ü n y ad a kendisinden baş­
ederdi
k a Aziz adını taşıyan kimsenin bulunmasına
tahammül edem ez hale geldiği için o isimde
M ahm ud Nedim Paşanın Sadareti birisinin adı geçen arz tezkereleri kendisine
sunulduğu zam an b u isimler İzzet gibi b e n ­
ve ilk icraatı zer bir ada veya başka bir isme döndürülür­
dü. A rz tezkerelerinde ise bir çok duaların
Âli Paşanın vefatı üzerine Sadaret m a ­ yazılması âdet olmuştu. Bunlardan birisi
kamına Bahriye Nazırı M a h m u d N e d im P a ­ eksik olsa, o işe ait irade çıkmazdı (A h m e d
şa getirildi (7 eylül 1871) Hariciye Nezare­ Midhat; Üss-i Inkilâb, C : 1, S: 200).
tine de Server Paşa geldi
Neticede keyfî idare devam edip gitti.
M a h m u d N e d im Paşa, Âlî Paşanın has­ Meselâ, m aaşm a ilâve edilen elli bin k uru­
talığı sırasında Padişaha yaklaşmak fırsatını şa rağmen Şûrayı Devlet Reisi Y u s u f K âm il
bulmuş, onun istibdat damarlarını okşamış, Paşa ile Adliye Nazırı Mütercim Rüştü P a ­
Bahriye Nezareti tahsisatından paralar tak­
dim ederek gözüne girmiş ye nihayet Sada­
ret m akam ına yerleşmişti. İkiyüzlü, hilekâr,
iktidarda kalmaktan ve şahsî menfaatinden
başka bir şey düşünmez bir tipti
M a h m u d N e d im Paşa, Âlî Paşanın tevec­
cühünü kazan m ak sayesinde ikbal yoluna
adım attığı halde, Sadrıâzam olur olmaz
onun taraftarlarını birer ikişer mevkilerin-
den uzaklaştırdı. Valiler ise d a m a taşı gibi
oradan oraya değiştirilir oldu. İsraf kapı­
ları ardına kadar açıldı. Sadrıâzam, kendi
mevkiini m uhafaza için Şûrayı Devlet Reisi
Yusuf K âm il Paşanın maaşına elli bin kuruş
birden ilâve ederk yetmiş beş bin kuruşa
çıkardı. B u suretle onu taraftarları arasına
almak veya hiç olmazsa aleyhdarlarıyle bir­
leşmesine engel olmak istiyordu. B u n d a n
maada, Rüsum at Emanetine on bin, Bahriye
Nezaretine yetmiş beş ‘bin, Nafıa ve Ticaret
Nezaretine elli bin kuruş za m ettirdiği gibi,
Hariciye ve Maliye Nezaretlerine birer M ü ­
şir tayını tahsis etti. Diğer taraftan, F u a d ve
Âlî Paşaların adamlarından olan Adliye N a ­
zırı Şirvanî-zâde Rüştü ve Serasker Hüseyin
A v n i Paşalar azil ile iktifa edilmemişler, rüt­
be ve nişanları alınarak sürgüne gönderil­
mişlerdi. Halbuki b u şekilde, yani bir m a h ­
kemede yargılanıp suçları belli olmadan Mahm ud N e d im Paşa

3169 F. 14
 şa, bu kanunsuz ve keyfi cezalara itirazda
bulundukları için azledildiler. Ayrıca Âlî
Paşaya mensup bulunan Zaptiye Müşiri Hüs­
nü Paşa ile Mabeyri Başkâtibi Emin Bey
rütbeleri alınarak Kıbrıs’a, îşkodra vali ve
kumandanı İsmail Paşa Trabzon’a, Veliahd
Murad Efendinin mensuplarından Şehremini
Haydar Efendi Midilli'ye sürüldüler. Bunun
gibi bir çok kimseler de hiç bir kabahatleri
olmadığı halde ya azledildiler veya uzak
taşra memuriyetlerine tayin edildiler.
Sadrıâzam Mahznud Nedim Paşanın bu
tutumu ve İdarî alandaki hareket tarzı Babı-
âlinin nüfuzunun kırılmasına, sarayın tek­
rar idarî işlere hâkimiyetine sebep olmuş,
diğer taraftan dış politikada, biraz da zaru­
ret icabı olmakla beraber; Rusya’ya temayül
göstermesi ve dolayısıyle Rus elçisi İgnati-
yef’e aşırı itimadı devlet için hiç de hayırlı
, olmayan bir istikamet almaya başlamıştı..
Tunus'a verilen ferman
Bu sırada dikkati çekecek olaylardan
birisi de Tunus meselesidir. Tunus valisi Sa­
dık Paşa tarafından Floransa’ya gönderilmiş
olan Hayreddin Paşa, Tunus vilâyeti ile İtal­
ya arasında aktedilen istikrazdan doğan an-
laşmazlığı Babıâliye bildirmek üzere İstan­
bul’a gelmişti. Tunus’a dönüşünde valiye bir
ferman götürdü. Bunda, Tunus valiliğinin
Sadık Paşaya veraset usuliyle ve imtiyazlı
olarak verildiği bildiriliyordu. Buna karşılık
para ve hutbe Padişah namına olacak, bay­
rağın rengi ve şekli değişmeyecek, savaşta
Tunus imkânları dahilinde asker yardımın­
da bulunacak, iç idaresinde müstakil olmak­
la beraber halkm. can, mal ve ırzı teminat
altında bulunarak. haklarında Osmanlı D ev­
letinin kanunları tatbik edilecek, Tunus ya­
bancı devletlerle olan münasebet ve muame­
lelerinde evvelki gibi serbest olacak, valilik
babadan büyük oğula geçecek ve bu husus . tılmasma karşılık Baron Hirş’e terkedilip yüz
her defasında iradeye iktiran edip valilere
Vezirlik, ve Müşirlik rütbeleri verilecekti.
Tunus’un böylece Osmanlı Devletinin
yüksek hâkimiyetini âdeta yeniden kabulü,
beliren Fransız işgali tehlikesine karşıydı.
Tenkihat ve Tasarrufat Komisyonu
ve icraatı
Çeşitli idarî işleri yeniden tanzim ve ko­ masraflarını hesapsız ve Ölçüsüz şekilde in­
layca yürütmek, tasarruf sağlama iddiasıyle
Sadrıâzam Mahm ud Nedim Paşa taraimdan
kurulmuş olan «Tenkihat ve Tasarrufat
Komisyonu» nun yaptığı yeni değişiklikler,
azil ve tayinler birbirini kovalıyor ve bu
sayede yılda yirmi beş ¡milyon kuruştan faz­
la bir tasarruf temin edileceği ilân ediliyor­ de memurları gezici bir kütle haline getirdi
du. Her gün olmayacak yeni tasavvurlar or­
taya atılıyor, yeni şayialar çıkıyor, bu yüz­
3170
den emniyet ve itimad ortadan kalkmış bu­
lunuyor, aklı başında kimseler bu delice gi­
dişi hayretle- takip ettikleri gibi, İstanbul’da
yabancı dillerde basılan gazetelerle, Avru­
pa’dan gelen yabancı gazeteler bunları her
gün alay mevzuu yapıyorlardı, İş o derecede
çığırından çıkmış bulunuyordu ki, bu kar­
gaşalıkta ilân edilen hükümet programında
dış işleri tamamen unutulmuş gitmişti.
B u arada, Devletin aklı başında Vezirle­
rinden Midhat Paşa da bir darbe yedi. Bağ-
dad’da yaptığı ıslahat neticesinde bu viâyet-
ten Devlet hâzinesine on para gelmezken yıl­
da Devlet hâzinesi için iki yüz elli bin lira
hasıl olmağa başlamış ve Midhat Paşa bunu
göndermeyi de taahhüt etmişti. Mahmud
Nedim Paşanın mahut komisyonu bunu hiç
dikkate almayarak vilâyet genel masrafların­
dan yirmi dört bin kese indirilerek bunun
hemen nakden gönderilmesini istedi. Midhat
Paşa, derhal istifa etti. M ahm ud Nedim Paşa­
nın da istediği buydu. O n u kendisine rakip
gördüğü için bu bahane ile .ezmek gayesini
güdüyordu. İstanbul’a doğru yola çıkan Pa­
şayı bir emirle Sivas’a sürgün ettirdi.
Mahm ud Nedim Paşa bir taraftan da
kendisinden evvel yapılmış faydalı işleri
bozmak gibi tamamen yersiz, sabit bir dü­
şünceye kapılmıştı. Bir yıla yakm zaman ev­
vel- Hirş Şirketi Rumeli demiryolu imtiyazı­
nı almış ve İstanbul’da, Dedeağaç’ta, Selânik-
te inşaata başlamıştı. M ahm ud Nedim Paşa,
demiryolu mukavelesini feshetti. B u işde,
Rusya elçisi İgnatiyef’in de. büyük tesiri .ol­
muştu. Rumeli demiryollarının yapılmasını
Rusya, menfaatlerine aykırı görüyordu. B u­
nun durdurulması için . faaliyete geçmişti.
Nihayet Ignatiyefin tesiriyle masrafının faz­
la ve imtiyaz müddetinin uzun olduğu baha­
nesiyle 2300 kilometrelik inşaata ait 1.98 mil­
yonluk hisse senedi o vakte kadar yapılması
sona eren kısma ve imtiyaz müddetinin azal-
binlerce lira irtikâp edildi (Mahm ud Çelâ-*‘
ieddin Paşa; Mir’ât-ı Hakikat, S: 37).
Bundan sonra vilâyetlerin kurulu düze­
nini bozarak Sofya’yı Tuna vilâyetinden, Şe­
binkarahisar’ını Trabzon’dan, Maraş’ı Ada-
na’dan ayırıp ayrı valilikler haline getirdi.
Bunun gibi, Bosna vilâyetine bağlı Hersek
sancağını Yenipazar’la birleştirip yeni bir
vilâyet teşkil etti. Ayrıca, bütün, vilâyetlerin
direrek fazlasının merkeze gönderilmesini
istemek suretiyle idarelerini altüst ederek,
idare âmirlerinin, zaptiye ve âşar memurla­
rının halkı yeniden tazyike başlamalarına ve
bu yüzden yeniden bir çok şikâyetlerin yük­
selmesine sebep oldu. Mütemadi becayişlerle
(Ali Haydar Midhat; Midhat Paşa, Tabsara-i
İbret S: 130).
 Bu sırada Midhat Paşa Sivasa gitmeden
Edirne valiliğine tayin olundu.
Mafamud Nedim Paşa, bir taraftan da
vilâyetlerde jurnal memurlukları ihdas etti.
Bunlar, mahallî meseleler hakkında Babıâli-
ye muntazaman bilgi vereceklerdi. Bu âdeta
idare âmirlerinin mes’uliyetsiz kimseler ta­
rafından kontrolü demekti. Yaptığı bütçede
üç milyon lira gelir fazlası gösterildiği hal­
de, Galata sarraflarından bir buçuk milyon
liradan fazla borç alınmıştı. Dış ve iç borç­
lar yekûnu 138.674.780 liraya varmış bulunu­
yordu ki bunun sadece yıllık faizi 457.485
lira tutuyordu. Devletin yıllık bütçe geliri
ise 27.100.000 lira idi.
Müstakil Bulgar kilisesinin kurulması,
Âlî Paşa zamanında kararlaştırılmış, ancak
Âlî Paşa fermanın verilmesini geri bıraktır-
mıştı. Mahmud Nedim Paşa, yine İgnatiyef’in
tesiriyle hu fermanı verdirdi. Onun, Rus po­
litikasının bu derece tesiri altında kalması
halk arasında büyük dedikoduların yayılma­
sına ve kendisine Nedimof lâkabının takıl­
masına sebep olmuştur.
Mahmud Nedim Paşanın azli
Mahmud Nedim Paşa, bir taraftan vilâ­
yetlerin tahsisatını keserek bir taraftan da
resmen yüzde on, aslında ise yüzde yirmi
gibi korkunç bir faizle Küçükoğlu Agop va-
sıtasıyle on milyon liralık bir istikraz akte-
dip Padişaha para yetiştiriyordu. Gayesi, sa­
ray ne isterse yapmak ve bu suretle mevkii­
ni muhafaza edebilmekti. Bir zamanlar res­
mi muameie ve icraatında Babıâlinin vazife
ve salâhiyetlerini hiç ihlâl etmeyen, Devlet
kanun ve nizamlarına her hususta uyan Ab-
dülâziz, şimdi bütün bunlardan vazgeçmiş bu­
lunuyordu. Bu hal hoşuna gitmekle beraber,
Mahmud Nedim Paşanın halk nazarında itiba­
rını kaybedip pek fena şekilde dile düştüğünü,
idari düzenin onun yüzünden altüst olduğunu
da duymakta ve sezmekteydi. Bu halin eninde
sonunda kendisine de zarar vereceğini hesap­
layarak ve genel hoşnutsuzluğu biraz gider­
mek gayesiyle onu bir müddet için fedaya ka­
rar verdi. Boylece halk ve yabancılar gözün­
de bütün mes’uliyeti Mahmud Nedim Paşa
yüklenmiş, kendisi onun ■tarafından kandırıl­
mış olacaktı. Fuad ve Âlî Paşalar devrinden
kalma Hüseyin Avni Paşa gibi hâlâ nüfuzu
bulunanların kin ve düşmanlığından da ile­
ride bu sayede kendisini korumayı umuyor­
du. Bunun üzerine Mahmud Nedim Paşanın
sadece rekabet hissiyle Edirne valiliğine at­
tığı Midhat Paşayı Sadaret makamına geti­
rip Mahmud Nedim Paşayı görünüşte ikbal
mevkiinden uzaklaştırmak suretiyle umumî
efkârı yatıştırmayı denedi (Mahmud Celâ-
leddin Paşa; Mir’ât-ı Hakikat, S: 38).
3171
Midhat Paşanın Sadareti
Midhat Paşa, Sadaret makamına geldiği
zaman (31 temmuz 1872) ilk uğradığı güçlük
Mahmud Nedim Paşanın vilâyetler idaresi
hakkında usulü bozmasından doğan karga­
şalıktı. Bu sırada Hüseyin Avni Paşa ile Şir-
vani-zâde Büştü Paşa da sürgünden döndü­
ler. Rüştü Paşa Evkaf, Mahmud N e d im Pa­
şanın teşkil ettiği Maraş vilâyeti valiliğin­
den dönen Cevdet Paşa Maarif, İzmir valisi
Sadık Paşa Maliye, Paris Elçisi Cemil Paşa
Hariciye Nazırlıklarına tayin olundular. Es­
ki Sadrıâzamm kurduğu m ahut komisyon da
ilga edildi.
Midhat Paşa, evvelâ Mahmud Nedim Pa­
şanın yaptığı bütçeyi tetkik ettirdi. B u büt­
çede üç milyon lira fazla gelir gösterilmiş,
Galata sarraflarından alman bir milyon altı
yüz bin Ura ile Küçükoğlu Agop vasıtasıyle
akdolunan on milyonluk istikrazın faiz ve
masrafları çıktıktan sonra kalan beş yüz bin
liranın yüz hin lirası saraya takdim olun­
muş, üç yüz elli bin lirasıyle de İngiltere’ye
bir zırhlı savaş gemisi ısmarlanmıştı.
Halbuki, yapılan incelemelerde bu ' büt­
çenin aslında üç milyondan fazla açık ver-
diği ve bunun hesap hileleriyle örtüldü-
ğü anlaşıldı. Bütçeyi hazırlamış olan Mah­
mud Nedim Paşanın mahut «Tenkihat ve Is­
lahat Komisyonu» üyeleri derhal sorguya çe­
kildiler. Bunlar, bütçenin hazırlanmasında,
hazine kayıtlarına değil, Mahmud Nedim
Paşanın verdiği bilgilere dayanıldığını söy­
lediler (Ali Haydar Midhat; Midhat Paşa
Tabsara-i İbret, S: 136).
Midhat Paşa, on milyonluk istikrazdan
yüz bin liranın komisyon olarak verildiğini
görüp Mahmud Nedim Paşayı bu hususta
sorguya çekti. Halbuki bu para, saraya tak­
dim edilen yüz bin altındı ve Padişahın hu­
susi emriyle komisyon şeklinde gösterilmiş­
ti. Abdülâziz, bu emrini inkâr etti. Mahmud
Nedim Paşa onu küçük düşürmemek için
böyle bir emrin bulunduğunu ileri sürmedi­
ği için yüz bin altını ödemeğe mahkûm edil­
diyse de, işin aslını bilen Padişah kendisini
bu ödemeden affedip bir müddet sonra da
Kastamonu valiliği ile gönlünü aldı (M ah­
mud Celâleddin Paşa; Mir’ât-ı Hakikat,
S: 38).
Midhat Paşanın iki buçuk ay kadar sü~
ren bu ilk sadareti sırasında Bağdad ve Vi-
din demiryolları, Hicaz telgraf hattı, ölçü ve
tartılarda desimal sistemin kabulü gibi teşeb­
büslere girişilmişse de hepsi akim kalmıştır.
Mısır Hıdivine istikraz yapabilmesi
için verilen Ferman
Mahmud Nedim Paşa zamanında Mısır
Hıdivi İsmail Paşa Avrupa’dan borç alma
 I
sadaretinde Hidiv isteğini yeniledi. M i d ­
hat Paşa, bu işin sebep olacağı tehlikeleri
sezdiği ve bunun hattâ bir gün Mısır’ın ta­
m am en ka37'bedilmesi neticesini verebilece­
ğini anladığı için evvelâ buna karşı koydu.
Padişahın evvelce söz vermiş olduğu ileri sü­
rüldüğünden ortalama bir hal çaresi olarak
böyle bir müsaadenin daha ileride verilebi­
leceği yazıldıysa da, İsmail Paşa b u n u kabul
etmeyip M ab ey ne müracaat etti. B u n u n üze­
rine, Sadrıâzama danışılmadan re’sen bir
irade ile istenen müsaade verildi (28 eylül
1872). B u müsaade Mısır’a varır varmaz, İs­
mail Paşa sıcağı sıcağına yüzde on üç faiz
ve yüzde bir buçuk komisyonla bir milyon
liralık bir istikraz yaptı (Lûtfi Tarihi, B a ­
sılmamış kısım).

Midhat Paşamn azli, Mütercim

Rüştü Paşamn Sadareti

Midhat Paşa, 19 ekim 1872 tarihinde Sa ­

daretten azlolunmuştur. Esasen kendisi bu
m akam a geldiği gündenberi Padişahın raha­
tı kaçmış bulunuyordu. Evvelâ bol bol isra­
fa alışan saray halkı: «M a h m u d N e d im Paşa
M ü tercim Rüştü P aşa gelir ve gideri yoluna koyup Padişaha hiz­
met ve sadakatte bulundu. Midhat Paşa ise,
Padişahımıza para verm em ek için Devlet hâ­
zinesini borçlu çıkardı» gibi telkinlerle Ab-
dülâziz’i bu meselede ona aleyhdar hale ge­
tirdiler ve Padişahda hakikaten Midhat P a ­
şanın kendisinden para esirgediği fikrini
uyandırdılar. B u n d a n m aada M id h a t . Paşa,
M a h m u d N e dim Paşanın yaptığı gibi huzur­
da secdeye kapanmıyor, ayak öpmüyor, Âlî
ve F u a d Paşalar gibi terbiyeli ve vakur dav­
ranıyordu. Bir müddettir huzuruna çıkanla­
rın kendisine âdeta tapınır gibi tavırlar al­
masına alıştırılan Abdülâziz, bu hale kızı­
yordu. Bir taraftan da M a h m u d N e dim P a ­
şa devrinin avantalarını özleyenler, onun
aleyhinde Padişaha olmadık iftiralar yağdır­
maktaydılar. Ayrıca, M a h m u d N e d im Paşa­
nın cezalandırılmasında ısrar ettiği halde
Padişahın onu Kastam onu valiliğine tayin
etmesini alenen tenkidi, Mısır valisinin iste­
diği istikraz müsaadesine şiddetle karşı koy­
ması nihayet azline sebep olmuştur. Yerine
ise, aynı gün Mütercim Rüştü Paşa üçüncü
kere olarak Sadaret m akam ına getirildi. L â ­
kin o da bu m a k am d a ancak dört aya yakın
tutunabildikten sonra 15 şubat 1873 tarihinde
azlolundu. B u n a sebep, evvelâ onun da M id ­
hat Paşa gibi makamının şeref ve haysiye­
tini muhafaza endişesiyle hareket etmesi ve
M a h m u d N e dim Paşa gibi riyakârlıkta ve
A h m e d Esad P aşa tabasbusta bulunmamasıdır. A yn i zamanda
Babıâlinin saraya karşı eski itibarını m u h a ­
salâhiyeti istemiş, Sadaret değişikliği dolayı- fazaya çalışması mabeyin halkına ağır gele­
sıyle bu iş yarım kalmıştı. Midhat Paşanın rek bu hususta daha hafif bir zat aranmış

3172
 ve Rüştü Paşa azledilip Sadaret m akam ı S a ­
kızlı A h m e d Esad Paşaya verilmiştir (C ev­
det Paşa; Tezakir).
B u arada Londra’ya sipariş edilen zırh­
lılardan birisinin taksiti, zamanında Ödene-
miyerek b u yüzden satılmış ve bu hal de
Sadrıâzamm gayretsizliğine verilmişti.

A h m e d Esad ve Şirvanı-zâde Riîştii

Paşaların sadaretleri

A h m e d Esad Paşa, F ua d Paşanın yetiş­

tirmelerinden bilgili, faziletli, iyi niyetli bir
zattı, Sadrıâzam olduğu sırada henüz 44 ya­
şında idi. Siyasî ve idarî işlerde uzun boylu
tecrübe görmemiş olması ve daha pek genç
bulunması yüzünden Sadaret m akam ına ta-
j'ini kendisinden yaşlı, yani kıdemli devlet
vükelâsına biraz ağır ve halka pek garip gel­
mişti. Nitekim, onu çok takdir ettiği halde,
Yusuf Kâm il Paşa b u tayini duyunca: «Efen­
dimiz nerede ise pabuçlarını Sadrıâzam ya­
pacaklar» demekten kendisini alamamış, olay
Abdülâziz’in. kulağına gidince Padişah: «Bu
sözü sizden beklemezdim» demiş, o da «Ne
fayda ki hakikattir» karşılığını vermişti.
Esad Paşa, öbür Vükelâ ile bir türlü
bağdaşamadı. Kendisini küçük görmelerine
engel olamadı. Nihayet Hüseyin A v n i Paşa
ile Şirvanî-zâde Rüştü Paşanın m abeyne ka­
dar gelip b u isin yürüyemiyeceğini arzetme-
leri üzerine, Sadareti on ay bile sürmeden
16 nisan 1873 tarihinde azledilip yerine Şir-
vanîzade Rüştü Paşa tayin olundu.
Şirvanî-zâde Sadrıâzam olunca, ilk iş
olarak eski Sadrıâzam M a h m u d N e dim Paşa
aleyhine takibat açtırdı. Hüseyin A v n i ve
Midhat Paşaların da birlikte arzetmeleri üze­
rine Padişah, M a h m u d N e d im Paşanın sor­
guya çekilmesine razı oldu. Kastam onu va­
lisi bulunan Paşa, İstanbul’a dâvet olunarak
kendisine sorulacak. suallerin hazırlanmasına
başlandı.
M a h m u d N edim Paşa, ne yaptıysa aslın­
da Padişahın haberi, ve arzusuyle yapmıştı.
Bunların m eydana çıkması ihtimali belirin­
ce, Abdülâziz h e m onu, h em de kendisini
kurtarmak için eski Vezirini mahkemesiz
Trabzon’a sürdürdü. Biraz sonra da A d a n a
valiliğini vererek yine gönlünü almayı
unutmadı.
Mısır imtiyaz fermanı. Iran şahının
ziyareti
Rüştü Paşanın Sadareti sırasında geçen
en m ü h im olaylardan birisi de Mısır Hidivi
İsmail Paşaya imtiyazlarının genişletilmesi­
ne dair verilmiş olan fermandır. İsmail P a ­
şa, 1873 yılında İstanbul’a gelmiş, Padişah ve
Şirvanî-zâde Rüştü P asa
Valde Sultan tarafından iltifatlarla karşılan­
mıştı. K u rn az Hidiv, h em e n kesenin ağzını
açarak Vükelâyı altınlara boğdu. B u arada
Şirvanî-zâde Rüştü Paşa ile Serasker Hüseyin
A v n i Paşa da hisselerini almışlardı. İsmail
Paşanın b u sefer Padişaha, yakınlarına ve
Devlet Vükelâsına dağıttığı para, beş yüz bin
Osmanlı altınını bulmuştu (M a h m u d Celâ-
leddin Paşa; Mirât-ı Hakikat, S: 40). Böyle-
ce, gayeleri için zemin hazırlamış ve istekle-,
rini reddolunmaz hale getirmişti. Nihayet,
Âlî Paşanın son Sadaretinde kendisine kabul
ettirilmiş olan A vrup a ’dan silâh ve gemi sa­
tın alamaması, yabancı devletlerle m ünase­
bet kuramaması, izinsiz istikraz akdedeme-
mesi, halka yeniden vergiler koyamaması
gibi tedbirleri kaldıran bir ferman kopardı.
İsmail Paşa, Mısır için, kanu n ve nizamlar
yapabilecek, yabancılarla gümrük, ticaret
andlaşmaları imzalayabilecek. Devlete sor­
m adan onlardan borç para alabilecekti. A y ­
ni zamanda Mısır ordusunu ve donanmasını
istediği kadar kuvvetlendirmek salâhiyetini
de elde ediyordu. Yalnız, zırhlı gemiler inşa
ettiremiyecekti. Böylece Mısır âdeta müsta­
kil bir devlet oldu. B u imtiyaz fermanı, cid­
den büyük bir hata idi. B u hal, A vrup a dev­
letleri tarafından bile takbih olunmuş, hattâ
A lm an ya İmparatoru, memleketini ziyaretten
sonra İstanbul’a giden İran Şahı Nâsırüddin
Şaha: «Sen- öyle bir Padişahın ziyaretine gi­
diyorsun ki, kolunu kendi eliyle kesmiştir»
demekten kendisini alamamıştı.
Nâsirüddin Şah da, bu durum dan istifa-

3173

M savaşını kaybeden Fransa’nın siyasî nüfuzu
rm
■ Kk
ir k
t m m lerine aykırı bulunduğu kanaatine vardı.
£ fe % flE H
*m m ■s
- ;İ - A 0 W % t e *
İran h ü kü m da rı Nâsırüddin Ş ah
deyi düşünüp İstanbul’da bulunduğu sırada
Şirvanî-zâdeyi yalısında ziyarete giderek
İran’la Osmanlı Devleti arasında mevcut
andlaşmada İran lehinde bazı değişiklikler
yaptırmağa muvaffak oldu (Basiretçi Ali
Efendi; İstanbul’da Yarım Asırlık Vakayi-i
M ühim m e, S : 45).
Demiryollarının hizmete açılması ve
yeni istikraz imkânlarının
araştırılması
3 mayıs 1873 tarihinde Haydarpaşa-İzmit
ve 20 mayıs 1873 tarihinde İstanbul -Edirne -
Filibe demiryollarının açılış törenleri yapıl­
dı. Sadrıâzam b u törenlerde bizzat bulundu.
Rumeli demiryollarına. devam edilebilmesi
için Sadrıâzamla Hüseyin A v n i Paşanın ri­
cası üzerine Abdülâziz on milyon liralık kon-
sülid verdi. B u n a karşılık iki Paşanın m üş­
terek olarak hazırladıkları senedi alıp sak­
ladı.
Bir taraftan da yeni bir istikraz için uğ­
raşılıyordu. Malî d urum un düzelmesinde o
güne kadar hiç bir faydası görülmemiş olan,
tam tersine Devleti b üyük bir bâdireye sü-
rülkemek istidadında bulunan dış kredi te­
mini, o sırada, ilerisi düşünülmeyen en büyük
hüner ve muvaffakiyet sayılıyordu. Bununla,
beraber Devletin malî itibarı hiç kalmamış
3174
olduğundan istikraz işi yürümüyordu. Rü su­
mat E m ini Sadık Paşa b u maksatla Paris’e
gönderilmişti. Fransızlar, bundan başka tür­
lü istifadeye kalktılar. İstanbul’daki Erm eni
Katolik cemaatinin resmen tanınmasını isti­
yorlardı. A lm an ya ise. buna muhalifti. 1870
kalmamış olduğu için Hüseyin A v n i Paşa b u
işe muhalifti. Sadrıâzam ise, istikraz m ese­
lesinin hallini buna bağlı görüyordu. Nite­
kim, Fransa’nın İstanbul Elçiliği baş tercü­
manı, M abeyin Başkâtibini gizlice ziyaret
edip Abdülâziz’in bir ay kadar evvel b u h u ­
susta söz verdiğini, işin geri kalmasının h em
Sadık Paşanın memuriyetine, h em de iki
devletin dostluğuna tesir edecğini söylemiş­
ti. Abdülâziz b u hususta Hüseyin A v n i Paşa
vasıtasıyle A lm an ya Elçisinin de gizlice fik­
rini aldıktan sonra nasılsa Devletin menfaat­
Hüseyin A v n i Paşa ayrıca, esasen Sadık P a ­
şanın bitirmeğe çalıştığı işin de Devlet için
zararlı olacağını ileri sürüp Rüştü Paşanın
bir çok da yolsuzluklarını sayıp döktü. B u
sırada m abeynden maliye hâzinesine borç
olarak verilmiş konsülidlerin vâdesi gelmiş
ve ödenmemiş bulunuyordu. Abdülâziz, b u ­
n u da bahane ederek Rüştü Paşayı azle k a­
rar verdi. Esasında Padişahı b u karara sevke-
den başka bir meseleydi.
Şırvanî-zâde Rüştü Paşanın azli,
Hüseyin Avni Paşanın Sadarete
getirilmesi
Devletin ileri gelenleri ve bilhassa Mid-
hat ve Hüseyin A v n i Paşalar arasında İm­
paratorluğu içinde bulunduğu kötü durum ­
dan kurtarmak için Meşrutiyetin ilânından
başka çare kalmadığı kanaati hasıl olmuş
bulunmakta idi. Abdülâziz’e b u n u n anlatıl­
ması imkânsız olduğundan nihayet Sadrı-
âzam Şirvanî-zâde Rüştü Paşanın yalısında
yapılan bir toplantıda gözle görülen fenalık­
ları m ü m k ü n olduğu kadar ortadan kaldır­
m a k ve ıslah etmek ve hâzinenin gelir-gider
dengesini korum ak için bazı kanun ve ni­
zamlar hazırlanmasına dair bir lâyiha yazıla­
rak Hükü m d ara sunulmasına karar verildi. :
B u lâyihayı ise, M iahat Paşa kaleme alacak­
tı. Hüseyin A v n i Paşa, Erm eni katolikleri
meselesi dolayısıyle Hüküm darla görüşürken
Sadrıâzamı büsbütün gözden düşürmek için
onun Anayasaya ve M ura d Efendiye taraftar
olduğunu da ileri sürmüştü. Ertesi gün Rüştü
Paşa huzurda b u lâyiha meselesini kısmen
ağzından kaçırınca Padişah büsbütün şüphe­
lenip fena halde içerliyerek Midhat Paşayı
derhal Selânik valiliği ile, İstanbul’dan uzak­
laştırdığı gibi, arkasından Sadrıâzamı da. azil
ile Haleb valiliğine gönderdi (Ali Haydar
 Midhat; Midhat Paşa «Tabsara-i İbret», S: zat Abdülâziz tarafından reddedilmiş olan
151). Hidiv İsmail Paşa b un u Hüseyin A vn i Paşa­
Hüseyin A v n i ■Paşanın daha evel Rüştü dan bildiği için İstanbul’daki taraftarları va-
Paşanın bu yolda isnadlarda bulunmasını ise sıtasıyle Sadrıâzam aleyhine şiddetli bir
kendisine sadakatine hamlettiğinden Seras­ kam panya açmıştı. Hüseyin A v n i Paşa, d ü ­
kerlik de üzerinde kalm ak üzere Sadaret m a ­ rüst bir adam değildi, çeşitli karanlık yollar­
kamına getirdi (14 şubat 1874). dan kısa zam anda büyük servet sahibi olmuş
ve b u yüzden halkın diline düşmüş bulunu­
Hüseyin A vn i Paşa, Sadaret makamına
yordu. Bütün bunlar ortaya atıldı. Padişaha
geldikten bir müddet sonra, foyası meydana
ulaştırıldı. Abdülâziz, onun kendisine haki­
çıkmak ihtimaline karşı. Şirvanî-zâdeyi Haleb
katte sadık, olmadığına inandırıldı. Diğer ta­
valiliğinden Hicaz valiliğine uzaklaştırmış,
raftan Devlet geliriyle gideri arasmdaki açık
Rüştü Paşa kısa zam an sonra orada vefat
bir türlü kapatılamamış, Şirvanî-zâdenin te­
ederek gailesi bertaraf olmuştur.
şebbüs ettiği istikraz yarım kalmış, Hüseyin
A v n i Paşa b u işin çaresini bulamıyarak piya­
Hüseyin Avni Paşanın Padişah saya yeniden konsülid sürmekle iktifa et­
mişti. Bütün b u hâdiseler, onun azlini hazır­
hakkmdaki tasavvurları ve azli lamış bulunuyordu. Padişah Sadaret m akam ı
için yine A h m e d Esad Paşayı seçmiş ve onu
Hüseyin A v n i Paşa, b üyük ihtirasla bağ­
lı bulunduğu Sadaret m akam ında kalabil­
m ek için Abdülâziz’e ordu kendi elinde b u ­
lundukça şahsinin her türlü tehlikeden uzak
olduğunu temin ettiği gibi, M a h m u d Nedim
Paşanın usulüne başvurup Harbiye tahsisa­
tından m ühim paralar ayırarak el altından
takdimden geri kalmıyordu. Halbuki, A b ­
dülâziz’e büyük bir k in 'v e husumeti bulun­
duğundan onu mutlaka hal’a karar vermişti.
Sadaret ve Seraskerlik gibi iki m ühim ku v ­
vetin elinde bulunuşu da büyük bir fırsattı.
Hattâ bundan faydalanıp Padişahı arasıra
gittiği Alemdağı Kasrında süvari kuvvetle­
riyle sardırarak har etmeyi kurup da, Ab-
dülâziz’in orada bir geceden fazla kalmayışı
tasavvurunu icra etmesine engel oldu. B u n ­
dan maada, Padişahı zehirleyerek ortadan
kaldırmayı da düşünmüş, fakat Abdülâziz*Ll
bu hususta gayet dikkatli ve ihtiyatlı davran­
ması yüzünden muvaffak olamamıştı. Mah-
m ü d N e dim Paşanın Sadareti sırasında, azle-
diiişini, rütbe ve nişanlarının almışını ve
evinde ağır hasta yatarken sürgün emrinin
kendisine tebliğ olunuşunu unutmamıştı. O
sırada, bir daha iktidara geldiği takdirde,
böyle bir akıbete uğram am ak için gerekli
tedbirleri alacağını söylemişti (Şarl Mismer,
İslâm Âlem i Hâtıraları, S: 184 -185).
. B u esnada Mısır Hidivi İsmail Paşa, İs­
tanbul’daki K apı Kethüdası A braham Efendi H ü seyin A v n i P asa
vasıtasıyle sağa sola altın yağdırarak Mı^
sır’m yabancı memleketlerde kendi işleri
Suriye valiliğinden getirtip Bahriye Nezare
için mümessiller bulundurmak müsaadesini .
tine tayin etmişti. 28 nisan 1875 tarihinde S a ­
koparmak istediyse de, Abdülâziz bunu .şid­
daret m ührü Hüseyin A v n i Paşadan alınarak
detle reddetti ve Hıdivin Osmanlı Devletinin
ikinci defa olmak üzere A h m e d Esad Paşaya
hükümranlık haklarına aykırı bazı .davra­
verildi.
nışlardan derhal vazgeçmesini, aksi halde
imtiyazlarının tekrar tahdid olunacağını bil­
dirdi (İbn-ül-Emin M a h m u d K em al İnal; A h m e d Esad Paşanın ikinci Sadareti
Son Sadrıâzamlar, S: 496).
Hüseyin A v n i Paşa ise, bütün çaba ve A h m e d Esad Paşa, iş başına gelir gelmez
entrikalarına rağmen Sadaret mevkiinde evvelâ malî gülçüklere çare aramağa başla­
um d uğ u kadar tutunamadı. • Son arzusu biz­ dı. B u n u n için Babıâlide bazı Vükelâ ve m e ­

3175
murlardan m ürekkep olmak üzere bir ko­
m isyon kurdu. Yapılan incelemeler sonunda
bütçede beş milyon lira açık bulunduğu m e y ­
dana çıktı. B u n u n kısmen olsun kapatılabil­
mesi için m e m u r maaşlarından indirme ya­
pılması düşünüldü. Evvelâ, Sadarete mahsus
olan 200 bin kuruş, 50 bin kuruşa indirildi.
Diğer Vükelânın ve vilâyet valilerinin m aaş­
larından da aynı nisbette ve um u m î prensip
olarak da maaşı üç bin kuruştan fazla olan­
ların fazlasının yarısı kesildi a m a maaşların
tamamı bile kesilse b u aıçğm kapanmasına
imkân yoktu.
Esad Paşanın plânı, Padişahın tahsisatın­
dan da bir miktar keserek Devletin kat’î şe­
kilde tasarruf yoluna girdiğini yabancı dev­
letlere ve bilhassa istikraz tahvilleri hâmil­
lerinin en çok bulunduğu Fransa ve İngil­
tere’ye isbat etmek ve bu sayede borç faiz­
lerinden kısmen olsun indirme çaresini ara­
maktı. Lâkin b u sırada Abdülâziz masrafı
kendi tarafından ö denm ek üzere H aydarpa­
şa’dan Bağdad’a kadar bir demiryolu yapıl­
masını emrettiğinden, Padişahın tahsisatın­
dan indirmeğe de im kân kalmadı. Diğer ta­
raftan bazı A v r u p a devletlerinin kararları
onun b u sadareti zamanında delvet için ciddî
buhranların başlamasına sebep oldu.

İM PARATORLAR K A R A R I V E HERSEK, BOSNA, B U L G A R

İ S Y A N L A R I , DIŞ T A Z Y İ K L E R , M A L İ D U R U M , SEÂNİK V E
İSTANBUL O L A Y L A R I

Evvelce bahsettiğimiz 1870 savaşından Rusya imparatoru İkinci Aleksandr ile B a ş ­

sonra A v ru p a ’nın idaresi üç imparatorluğun; vekili Gorçakof, Avusturya İmparatoru
yani Rusya, A lm an y a ve Avusturya’nın eline Fransuva Jozef ile Başvekili Andraşi ve A l ­
geçmiş bulunuyordu. B u devletlerin h ü k ü m ­ m anya İmparatoru Birinci G iy y o m ile B a ş ­
darları, aralarındaki meseleleri hal için 1872 vekili Bism ark hazır bulundular. B u toplan­
yılından itibaren senede bir başkentlerden tıda ele alm an konuların en m ü h im m i Şark
birisinde toplanıp görüşmeyi itiyad edinmiş­ meselesi ve varılan kararların en m ü h im m i
lerdi. 1875 yılında ise, Avusturya’nın Rayhş- ise, Osmanlı Devletinin Hıristiyan tebaasının
tad şehrinde toplandılar. Bu toplantıda muhtem el isyanlarında üç devletin tarafsız
kalmasıydı. B u karara, Gorça­
k o f un teklifi üzerine varıl­
mıştı. Rusya’nın maksadı açık­
tı. Rum eli’de ergeç büyük
ayaklanmalar bekliyordu. B ö y ­
le bir hal karşısında kendisi
âsilere el altından istediği gi­
bi x yardımda bulunabilirdi.
B u n a karşılık Osmanlı D e v ­
leti hiç bir yerden yardım gö-
remiyecekti.

Rus Çarı İkinci A le k ­

sandr, kendisini ortodokslarm
tabiî hâmisi addetmekteydi. t*
B u n u m ukaddes bir vazife sa^
yiyordu. Öte yandan, son L o n ­
dra andlaşmasmın bile sile-
m em iş olduğu Paris andlaş-
m asm ın hakaretli hâtırasını
ortadan kaldırmak azmindey-
di. B u yüzden, takip ettiği po­
litika, Osmanlı Devletini A v ­
rupa’da kendisine dost ve ta­
raftar bulunan veya çıkarları
icabı böyle bir siyaset takib
eden devletlerden m üm kün
olduğu kadar uzaklaştırmak,
tecrid etmek, dahilen çürüt­
m e k ve zayıflatmak ve sonra
meselesi üzerinde birleşen üç im parator. Y u k a r d a da çullanıp bir darbede ta­
G i y y o m ( A l m a n y a ) , aşağıda solda İkinci A le k s a n d r m a m e n ve kesin şekilde yere
( R u s y a ) , sağda F r a n s u v a J o z e f (A v u s t u r y a ) sermekti.

3176
 Bir taraftan da Gorçakof, A lm an y a Baş­ Başlangıçta daha kat’î tedbirler almak, m a ­
vekili Bism ark’m nail olduğu muvaffakiyet­ hallinde tahkikat yaptırmadan mülteciler
leri çekemiyor, o da siyasî hayatını parlak hakkında hem en bir karar verm em ek icab
bir şekilde sona erdirmek istiyordu. ederken bunların yurdlarma serbestçe dön­
melerine m üsaade etti. Ayrıca Bosna Valisi
Rusların kışkırtmaları Derviş Paşaya meseleyi tahkik etmesini
bildirdi.
Karadağ’dan Nevesin’e dönenler, köyle­
İmparatorun da, Başvekilin de gayele­
rine suçlu gibi değil, bir zafer kazanmış gibi
rine ulaşmak için ellerinde m ü h im bir silâh burunları havada olarak geldiler. H e r ne
vardı: Panislâvizm.
olursa olsun Rusya’nın kendilerini himaye
Dinî ve siyasî neşriyat ve faaliyetle her
edeceğini, Osmanlı Devletinden korkmanın
gün daha m ü h im bir kuvvet haline gelen b u mânası kalmadığını ortalığa yaydılar. B u n u n
cereyan Ro m any a, Sırbistan ve Karadağ
üzerine Hıristiyan halk birleşip belli bir
merkezlerine yerleşmişti. Buralardan Bosna-
nisbete indirilmedikçe vergilerini ödem e­
Hersek ve Bulgaristan’ı tehdid ediyordu.
meğe karar verdiler. Toplulukları sür’atle
Panislâvizm, B ü y ü k Yunanistan hülyasına büyüdü. Nevesin nahiye m üdürüne hücum
karşıydı. Ayrıca Avusturya’nın Belgrad ve
ederek kaçırdılar^ Üzerlerine gönderilen
Bükreş’de elde ettiği nüfuzdan da m e m n u n zaptiye neferlerini öldürdüler. Böylece, Esad
değildi. Avusturya ise, b u cereyandan başka Paşanın hatalı davranışı ilk acı meyvalarını
türlü istifadeyi düşünüyor, İtalya da kaybet­ verdi. Bosna Valisi Derviş Paşanın b u ayak-
tiklerine bedel Slâv tebaası sayesinde Bosna-
Hersek’i ele geçirmeyi um uyor, hattâ Selânik
limanını bile programı içine almış bulunu­
yordu.
Rus ajanları 1875 yılında T u n a boyların­
daki faaliyetlerini büsbütün arttırdılar. İşte,
b un un neticesi, olarak da Hersek ihtilâli
patlak verdi. Hâdise şöyle olmuştur:
Hersek sancağına bağlı Nevesin kazası
Hıristiyanlarmdan 160-360 kişi kadar olduk­
ları tahmin edilen bir grup, koyun vergisiyle
askerî bedelin ağırlığından ve iltizam me-
murlarıyle zaptiyelerin sert hareketlerinden
şikâyet ederek K aradağ’a iltica etmişler ve
Prens Nikolay’a. d urum u anlatmışlardı. M e ­
sele esasen danışıklı bir döğüştü. B u n u n için
K aradağ Prensi kendilerine daha' evvel h a ­
zırlanmış cevabı verdi: « B u söylediklerinizi
R usya’nın İstanbul Elçisine yazarım ve şikâ­
yetlerinizin tahkiki için Osmanlı Devleti
tarafından hususî bir m e m u r gönderilmesini
iltimas ettiririm».
Şikâyetçiler: «Karadağ’a iltica ettiğimiz
için Devlet bizi sorumlu tutar» diyerek geri
dönmekte tereddüd gösterdiler. Prens Nikola Karadağ prensi Nikola
b unun üzerine _ d u r u m u R u sya ’nın İstanbul
Elçisi General İgnatiyef’e yazdı ve aynı za ­
m a n d a K aradağ’ın b u mültecilere uzun m ü d ­
det b a k m a k iktidarında bulunmadığını da
bildirip Devlet tarafından gerekli garantinin
verilerek bir ân önce yurdlarma dönmele­
rinin temin edilmesini istedi. General îgna-
tiyef, Sadrıâzam Esad Paşaya başvurup bu
meselenin ka n dökülmeden hallinin daha
uygun olacağını söyledi.

£sad Paşanın çekingen davranışı

ve neticesi
Esad Paşa, tecrübesiz bir adamdı. Üstelik
yakasını M ab ey n e kaptırmış bulunuyor, her
işde sarayın arzusuna göre hareket ediyordu. P apazların Bufgariarı tahriki

3177
lanmayı dağıtmak içiiı hiç vakit kaybetme­ nasihat etmesini tavsiye etti. Derviş Paşa,
den lüzumlu tedbirleri alması icab ederken Saray şehrinden Hüseyin Paşa ile Kostan
kendisi gayet mütereddid bir zat olduğu için Efendiyi gönderdiyse de âsiler bunları din­
hareket tarzı hakkında Babıâliden talimat lemek bile istemeyip kaba muamelelerle iade
istedi. B u sırada âsiler Nevesin sokaklarında ettiler.
kazdıkları siperlerle yol keserek gelip geçen
Müslümanları Öldürmeğe başlamışlardı. İstanbul'da General îgnatiyef kapı kapı
Sadrıâzam Esad Paşa. Bosna Valisine âsilere dolaşarak hâlâ meselenin k an dökülmeden
hallinin gerektiğini, aksi halde işin pek b ü ­
yüyeceğini telkin ediyor ve Rusya vesair
devlet konsoloslarına havale edilirse onlar
vasıtasıyle bu gailenin kolayca bertaraf
edilebileceğini ileri sürüyordu. Halbuki bu,
Devletin kendisine ait bir vazifeyi yabancı­
lara tevdii hükümranlık hakları ve Devlet
haysiyeti ile telifi m ü m k ü n olmayan bir
haldi. Bununla beraber Esad Paşa da âsiler
üzerine asker gönderilip şiddete başvuru­
lursa Karadağlıların da b undan ürkerek
Rusya’ya ve diğer yabancı devletlere m ü r a ­
caatla güç bir d u r u m hasıl olacağını, onların
da b u n u fırsat bilerek müdahaleye kalkışa­
cakları ve b u yüzden bir savaş vukubulursa
bunun m es’uliyetini Osmanlı Devletine yük- .
leyecekleri düşüncesi hasıl olmuş ve yerleş­
mişti. B u n u n için Bosna Valisine âsiler üze­
rine asker gönderilip ayaklanmanın ‘ şiddetle
bastırılması yoluna gidilmemesini • üstüste
bildirdi. .Ancak, hâdise büyür, isyan etrafa
yayılır ve yazışma ile işin uzaması tehlikeli
bir durum hasıl ederse, eşkiya topluluğunu
dağıtacak kadar asker gönderilecek, bu
askerin önünde ise zaptiyeler bulunacak, işe
gerektiğinde onlar müdahale edip askerî
kuvvet yardımcı ve ihtiyat olarak kullanıla­
caktı.

Hersek’de durum

Bosna -Hersek'de yaşayan halk bir milyon

iki yüz elli bin kişi civarında olup b u n u n
yarım milyon k a d a r ı. Hıristiyandı. Bölge,
Sırbistan’la K aradağ arasında bulunuyordu.
Bir taraftan da Avusturya’nın Slavlarla,
meskûn. Dalmaçya, Hırvatistan ve Slovenya
bölgeleriyle kom şu idi. B u yüzden Panislâ-
vizm için en müsaid saha halindeydi. Vilâ­
yetin K aradağ ile hudut, bulunduğu bölgeler­
deki köyler, esasen yirmi yıla yakın zaman-
danberi isyan halinde, ve âdeta K aradağ ’a
katılmış bir d urum da bulunuyorlardı. Esad
Paşa, işte b u nazik vaziyeti sezemeyerek
Nevesin ihtilâline hiç önem vermemekteydi.
Derviş Paşa ise, bütün tereddüdüne rağmen,
d urum u daha yakından gördüğü için iş b ü ­
y üm eden mutlaka m üdahale icab edeceği
fikrindeydi. K o c a Hersek’de ise, bir tek tabur
asker vardı. Ç o k defa olduğu gibi b u sefer
m es’ul m akam larda bulunanlarm araların­
daki kırgınlık ve dargınlıklar yüzünden
karacağa benziyordu. Ç ü n k ü Esad Paşa ile
Yukarıda Hersekfi, aşağıda BosnalıIar Derviş Paşa arasında bir münaferet mevcut

3178
 bulunduktan başka, Serasker Ali Saib Paşa Fransa’nın, Avrupa devletlerinin ola­
da Bosna Valisinin eski düşmanlarındandı.
B u yüzden alınacak tedbirler Vükelâ Mecli­ ya müdahalelerini istemesi
sinde görüşülürken Esad Paşa: «İşin hiç
ehemmiyeti yoktur. Lâ k in Derviş Paşa yapı­ Avusturya’nın el altından âsileri tahrik
lacak masrafın bir kısmmı ihtilas ümidiyle ve himaye edip Slav unsurunu kendisine
asker şevkine yol açm ak istiyor» demiş, bağlamağa çalışması, Ru sya’yı fena halde
Serasker de kendisini destekleyince, Bosna gocundurmağa başlamış bulunuyordu. 1S70
Valisinin azlini ileri sürmüştü. Derviş Paşa, mağlûbiyetindenberi siyasî n ü fuzunu kaybet­
Sadrıâzamm kendisine vâki emrine rağmen m iş olan Fransa, b u buhranlı durum dan
âsiler üzerine zaptiye sevkederek iki üç çar­ faydalanıp A vrup a işlerinde yine söz sahibi
pışmada bir çoğunun öldürüldüğünü ve k a ­ olmak fırsatını ele geçirmek istedi. Fransa
lanların dağlara dağıldıklarını Babıâliye
daha evvel yazmış ve hattâ ayaklanmanın
tam am en zail olduğuna Vükelâyı inandırmış
gibiydi. N e çare ki, bilâkis isyanın sınırını
sür’atle genişlettiği haberleri üstüste geldi.
Hakikaten vaktinde alınmayan tedbirler y ü ­
zünden ayaklanma Hersek’in merkezi olan
Mostar’dan Avusturya hu dud un a kadar olan
bütün sahaya yaj^ılmış bulunuyordu. Hattâ
Avusturya Devleti bu yüzden sınırlarında
bazı emniyet tedbirleri alm ak ihtiyacını
duydu.

Esad Paşa ise Derviş Paşaya gönderdiği

emirlerle, âsilerin hâlâ nasihatle yola getiril­
mesini bildirmekteydi.

Âsiler ise: «N e yaparsak yapalım, Devlet

üzerimize kuvvet sevkedemez!» propaganda­
sını ele alıp o zam ana kadar b u olaylara
karışmayan bir kısım halkı da ayaklandır­
dıkları gibi, isyanı Hersek’den m aada B o s ­
na’ya . da sür’atle sirayet ettirdiler. Kozora,
Gradişka, Piridor, Gaçka, Trebin kazaları
köylerindeki Müslümanların köyleri yakıldı.
Malları yağmalandı. Kendileri ise y a kaçtı­
lar, ya katliâm edildiler. T e m m u z ayı sonla­
rında cür’etleri büsbütün artan âsiler, üç
bölük asker tarafından m uhafaza olunan
Trebin kasabasını m uhasara ettiler. Burası,
Karadağ’a yakın ve m ü h im bir yol kavşağı
olduğu için mutlaka ele geçirmek azminde
idiler. K asabadaki Osmanlı askerleri şiddetle
karşı koyup muhasara hattını bir kaç defa
yarmağa teşebbüs ettilerse de m uvaffak ola­
madılar. A yn ı şekilde muhasara edilmiş
olan L u p in ve Stolça âsilerin eline geçti.
Nakşik kalesi de sarıldı. îşte Babıâli, ancak
bundan sonra kat’î şekilde harekete geçmeğe
karar vererek geniş çapta askerî harekât
hazırlığına başladı. Lâkin, alev saçağı a d a m ­
akıllı sarmış, silâhlı âsilerin sayısı on beş
bini geçmiş, isyan ve m ukav em et fikri ise
bütün Bosna-Hersek Hıristiyanlarına yayıl­
mıştı. Derviş Paşa, emrine verilen kuvvet­
lerle tam harekete geçeceği sırada evvelâ'
askerî kumandanlıktan, sonra valilikten
azlolundu. Yerine gönderilen A h m e d H a m d i
Paşa, âciz bir adamdı. Bir taraftan ise, tenkil
hareketleri şiddetlendikçe, isyan da kuvvet­
leniyordu. O sm a n lı b lo k h av z’l a r m a h ü c u m

3179

¡§|¡¡
P E IP SI *'
B osna v a ü ve k u m an d an ı Derviş P aşa
Hariciye Nazırı hem en Paris Andlaşm asm da
imzası bulunan ■ devletlere birer muhtıra
gönderip âsiler dışarıdan yardım gördükçe
veya yardım görme ümidi devam ettikçe
isyanın yatışmasına imkân bulunmadığını
bildirerek ■ konsoloslardan mürekkep bir
heyetin kendileriyle temas etmesini, onlara
yabancı devletlerin bun dan böyle hiç bir
yardımda bulunmayacaklarının, binaenaleyh
Babıâli tarafından gönderilecek fevkalâde
komiserle müzakerelere girişip anlaşmaları
gerekeceğinin anlatılmasını teklif etti. B u
teklif, kabul olundu (20 ağustos 1875).
Asilerin tenkili, Esad Paşanın yerine
Mıhmışd Nedim Paşanın tekrar
Sadarete gelişi
Hiç bir müsbet iç göremeyen A h m e d
H a m d i Paşanın yerine tayin olunan Rauf
Paşa, . tenkil hareketlerini şiddetlendirip
âsileri bir çok- noktalarda yendi ve dağıttı.
Trebin muhasaradan kurtuldu. Esasen âsile­
rin arasında da ihtilâflar çıkmış ve üç gruba
3180
ayrılmışlardı. R auf Paşanın rahatsızlığı üze­
rine vazifeden ayrılmasıyle yerine A h m e d
M uhtar Paşa tayin olundu. B u sırada Hersek
isyanı, en şiddetli raddesine varmış bulunu­
yordu.
Hersek hâdiseleri, ne Sadrıâzam A h m e d
Esad Paşanın, ne de Serasker Ali Saib Paşa­
nın m üh im zamanlarda işe yarayacak şahsi­
yetler olmadıklarını m eydana çıkarmış bulu­
nuyordu. Padişah, onları değiştirmeyi aklına
koymuştu. A h m e d Esad Paşa da b u meseleyi
tek başına halledemiyeceğini ve m es’uliyetin
gittikçe kendi omuzlarına yüklenmekte ol­
duğunu hissetmişti. Abdülâziz’e başvurarak
Hüseyin A v n i Paşanın tekrar Seraskerliğe
ve Midhat Paşanın Adliye Nezaretine getiril­
mesi suretiyle hükümetin kuvvetlendirilme­
sini. istedi. Padişah, b un u kabul etti; ancak
aynı zamanda A d a n a Valiliğinden affedilerek
İstanbul’a gelmiş olan eski Sadrıâzam Mah-
m u d N e dim Paşayı da kendisi Şûrayı Devlet
Reisliğine getirdi. M a h m u d N e d im Paşa,
Sadaret mevkiini tekrar elde etmek için,
dolaplar çeviriyor, Ötede beride Padişahın
kulağına gidecek şekilde: «B u mesele bir
haftada hallolunacak iştir, Babıâli işi büyü­
tüyor» diyordu.
Nihayet, 26 ağustos 1875 günü Sadaret
m ührü Esad Paşadan alınarak ikinci defa
olmak üzere M a h m u d N e dim Paşaya verildi.
O n u n yerine Şûrayı Devlet Reisliğine getiri­
len Server Paşa ise, Fransa Hariciye Nazırı
Dökaz (Decazes)’m kabul edilen teklifine
göre konsolosların âsilerle yapacakları nasi­
hatleri müteakip onlarla doğruca temas için
M ostara fevkalâde memuriyetle gönderildi.
Ingiltere’nin tutumıı
Yabancı devletlerin iç işlerimize m üda­
halesi dem ek olan böyle bir durum u n kabulü,
Devlet için, haysiyet kırıcı bir hata idi. BabI­
âli bu konsoloslar heyetinde Fransa, Rusya „
ve Avusturya konsoloslarından m aada, İngil­
tere mümessilinin de bulunmasını istemişti.
Esad Paşanın azlinden bir gün evvel İngiltere
Hâriciyesinden İstanbul Elçiliğine gelen bir
telgrafta ise şöyle deniliyordu: «İngiltere
Devleti, ihtilâl yerine konsolos göndermesi
için vaki olan teklifi istemeyerek kabul eder.
Çünkü, konsolosların müdahalesinin uygun
olmadığı zannmdadır. Lâkin, bizim b u teşeb­
büsün dışında kalmamaklığımız Babıâli tara­
fından rica Olunduğundan Osmanlı Devleti­
nin, İngiltere’nin muvafakatinin buna dayan­
dığını bilmesi lâzımdır ve Osmanlı Devleti­
nin katiyen yabancı müdahalesine baş vur­
mayarak eşkiya hakkında gerekli muameleyi
kendisinin ifası tercih olunur».
Elçilik, telgrafın bir örneğini Babıâliye
takdim etti. B u , tam mânasıyle dostça bir
davranıştı. A m a . Öabıâİi dostu düşmanı altın lira açık vardı. Ösmanlı Devletinin ne
ayırmaktan âcizdi. İngiltere’nin b u cevap zamandır takip ettiği malî politika, borcu
tarzına, kendisine vaki bir müracaat sebep borçla ödemek ve bütçe açığını yeni borç­
olduğundan İgnatiyef’in telkiniyle Hariciye larla kapamaktı. Dışarıdan istikraz yapıla­
Nazırı Safvet Paşa azlolunup yerine Raşid madığı veya acele para lâzım olduğu zaman
Paşa tayin edildi. Diğer taraftan Server Paşa ise, Galata sarraflarından ağır faizlerle borç
Mostar’a varmış ve konsoloslar da âsilerin almak yoluna gidilmekteydi. B u sefer, her
bulundukları yere gidip kendilerine bazı iki yol kapalı gibi görünüyordu. Acele bir
vaadlerde bulunarak silâhlarını bırakmağa dış kredi temini imkânsızdı. Galata sarrafla­
dâvet etmişlerdi. Eşkıya, konsolosların böyle rının ise Devletin bütçe açığı ve yeni askerî
ayaklarına gelmesinden büsbütün şımarıp masrafları için hem en muhtaç olduğu 6- 7
bu teklifleri reddettikten maada, Hersek için milyon altın lirayı tedarik edebilmeleri
imtiyazlı bir idare tanınmadıkça, mücadele­ şüpheli bulunuyor, daha doğrusu alacakları
den vazgeçemeyeceklerini bildirdiler. B u su­ durmadan biriken bu sarraflar, Devlete yeni
retle İngiltere haklı çıkmış, konsolosların bir kredi açmak istemiyorlardı.
müdahalesi fayda değil, zarar vermişti.
M a h m u d N e d im Paşa, bu güçlüğe çare
ararken imdadına yine General İgnatiyef
Çetecilerin üzerinde bulunan talimat yetişti. O n u n verdiği akıl şuydu: Devletin
yılda borç taksiti ve faiz olarak Ödediği 14
Sırbistan ve Dalm açya’da faaliyette b u ­ milyon liranın yarısı beş yıl için kesilecekti.
lunan Panislâvizm Komitesi tarafından ha­ B u n a karşılık yüzde beş faizli esham verile­
zırlanıp Bosna ve Hersek’e gönderilen çete­ cek, bunların bedeli beş yıl içinde ödene­
lerin reislerine verilmiş talimat, bunlardan mezse müddeti ilk bitecek bir istikraza ait
bazılarının tenkili sırasında ele geçmiş bulu­ teminatla karşılanacaktı. Böylece, hâzineye
nuyordu. B u talimatla âsilere Müslümanları 3redi milyon lira kalıyordu. B u n u n beş milyon
öldürüp mallarını yağm a ve köylerini tahrip
ederek Sırp askerinin düşünülen hareketle­
rine yol açmaları ve Bosna Hıristiyanların! I
l iill li i
ayaklandırarak hâdiseyi genel bir Slâv ihti­
lâli haline getirmeleri bildiriliyordu (A h m e d
Midhat; Üss-i înkilâb, C : 1, S: 310-312).
Âsiler, her tarafta faaliyete geçerek köyleri
tahribe ve M üslüm an halkı görülmemiş vah­
şetlerle öldürmeğe başladılar. B u n u n üzerine
bütün Bosna-Hers'ek Müslümanları silâha
sarılıp kendilerini müdafaaya karar verdiler.
Müslümanların canlarını kurtarmak için
giriştikleri b u hareket, ihtilâl ateşinin alev­
lenmesini isteyen bazı yabancı devletler
tarafından dinî bir savaş, Müslümanların
Hıristiyaniara bir taarruz hareketi halinde-,
gösterilerek duygu ve düşünceler âsiler
lehinde çelinmeğe başlandı.
M a h m u d N e d im Paşa ise, Hersek ihtilâ­
linin General İgnatiyef’in dostluğu sayesinde
halledileceği ümîdindeydi. B u yüzden hâdi­
seler onu fazla telâşlandırmıyordu. Âsilerin,
Rusya'nın bir emriyle sineceğinden emin
bulunuyor ve b u hususu da Rus Elçisinin
temin edeceğine inanıyor, b u yüzden onun
ağzına bakıyordu. Kendisinin asıl halletmek
istediği ve ehemmiyet verdiği ise, malî b u h ­
randı.

Bütçe açığım kapamak için

bulunan şekii

B u sırada m untazam borçlar iki yüz

milyon lirayı bulmuştu. Bir yılda borçtan
ve faizden ödenen miktar on dört milyon
altındı. Hersek harekâtı dolayısıyle yapılan
yeni masraflarla beraber bütçede beş milyon R u s sefiri general İgnatiyef

3181

yoklarını buna bağlamış bulunuyorlardı.
Sultan A b d ü lâ ziz ’in bir portresi
(T o p ka p ı Sarayt R esim galerisinden)
lirasıyle bütçe açığı kapatılacak ve iki m il­
y o nu askerî harekât masraflarına tahsis
olunacaktı.
İgnatiyef’in b u fikri telkin etmesi bey­
hu de değildi. Ç ü n k ü dış barçlara.aıt konsü-
lid hâmillerinin çoğu Fransa ve İngiltere’de
idi. R u s Elçisi b u suretle Osmanlı Devletinin
b u iki devletle ve bilhassa son zamanlarda
Osmanlı Devletini tuttuğu hissedilen İngil­
tere ile aralarını açmak, Devletin batıdaki
itibarını tam am en kırmak ve onu dostsuz ve
yardımcısız hale getirmek içindi.
M a h m u d N e d im Paşa ise, günün ü gün
etmekten ve Sadaret m akam ında kalmaktan
başka hiç bir şey düşünmüyordu. B u projeyi
h em e n benimsedi.
Konsülidler, yüzde beş, altı faizli idi.
Lâkin ihraç fiyatları yarıya yakın v e bazan
yarı derecesine kadar düşmüş olduğu için
b u faiz haddi efektif olarak % 9 -1 2 ye kadar
çıkmış bulunuyordu. Devlet, her güçlüğe
rağm en o güne kadar bunların faizlerini ve
taksitlerini m untazam şekilde ödemişti. B u
yüzden dış piyasada b u tahvilâta karşı em ni­
yet vardı. A v ru p a ’nın rağbeti zam anla O s ­
manlI memleketlerine de sirayet ederek çok
kimse malını, mülkünü, kadınlar ziynet eş­
yalarını satıp konsülid almışlardı. Bunlara
dayanılarak yapılmış vakıflar ve diğer tesiş-
ler vardı. Yetim sandıklarının paraları bile
bunlara yatırılmıştı. BÖylece b u tahvillerin
çoğu dış memleketlerde olduğu için Devlet
bunların faizini vermemezlik edem ez düşün­
3182
cesi ile küçük tasarruf sahipleri varlarını
M a h m u d N e d im Paşa, b u projeyi Abdül-
âziz’e açtı. Fikir cazipti; ancak Padişah
İngiltere ve Fransa Elçilerinin muvafakatle­
rinin alınmasından sonra meselenin Vükelâ
Mecliside görüşülüp bir karara bağlanm a­
sını uygun gördü. Böyle m ü h im bir meselede
re’sen karar verm ek istemiyordu. M a h m u d
N e d im Paşa, b u n u n d a çaresini buldu. Meşe-
leyi evvelâ Fransa ve İngiltere Elçilerine
gizlice anlattı. Onlar, kendi kefaletlerinde
bulunan borçlara d ok u nu lm am a k şartıyle
Osmanlı Devletinin diğer muamelelerine
karışmayacaklarını ve itirazda bulunm aya­
caklarını söylediler. M a h m u d N e d i m Paşa,
en b ü yü k düşmanı saydığı Hüseyin A vn i
Paşayı evvelce Bursa Valiliği ile uzaklaştır­
mıştı. Yerine tayin olunan Rıza Paşa, Adliye
Nazırı M idhat Paşa, o sırada henüz azledil­
memiş bulunan Hariciye Nazırı Safvet
Paşa, Ticaret Nazırı D a m a d M a h m u d Paşa,
Maliye Nazırı Y u s u f Paşa ve Sadaret M üste­
şarı Said Efendiden m ürekkep hususî bir
encüm en kurdurdu. Sonra meseleyi burada
müzakereye vaz’etti. K onuşm alar başlama­
dan evvel_ b u n u Padişahın arzu ettiğini,
Fransa ve İngiltere Elçilerinin de razı olduk­
larını söyledi. B u arada, elçilerin ileri sür­
dükleri şarttan hiç bahsetmedi. Mesele, m ü ­
zakere ve kabul olundu (6 ekim 1875). Geri
bırakılan yedi milyon lira için çıkarılacak
yüzde beş faizli eshama güm rük, tuz, tütün
geliri ve Mısır vergisi karşılık gösterilmişti.
İçeride ve dışarıda kimsenin akıl ve ha­
yaline gelmeyen b u kararnamenin ilân edil­
diği gün âlem birbirine girdi. Konsülid fiyat­
larının yarı yarıya düşmesi üzerine herkes
ne yapacağını şaşırdı. Binlerce kimse zengin
iken birden fakir hale geldi.
Tenzili faiz kararının yarattığı durum
Halk, b u um ulm adık darbenin altında
ezilmiş kalmışken müzakere meclisine dahil
olup karardan daha e v v e l . haberdar olmuş
bulunan zevatın çoğu hava oyunları ve kon­
sülid satışlarıyle binlerce altm kazandılar
(M a h m u d Celâleddin Paşa; M ir ’ât-ı Hakikat,
S: 65). Cevdet Paşa Maruzatta ( T .O .E .M . 47)
Midhat Paşanın geceden kendi sarrafı ile
haberleşip ertesi günü kararnam e henüz ilân
edilmeden b ü y ü k miktarda konsülid sattır­
mış olduğunu ileri sürerse de b u konuda
tarafsız bir yazar olarak kabul edilemez. (B u
ifadesi, düşm an bulunduğu b ü y ü k devrimciye
açık ve ağır bir iftiradır. Nitekim, aynı
Cevdet Paşa, Çadır. K ö ş k ü m ahkem esi sonun­
da M idhat Paşanın idamı lehinde oy verenler
arasında bulunmuştur. B u gayretkeşliği ise
sadece, Abdülham id'e y aranm ak içindir. L â ­
kin, M a h m u d N e d im Paşa ile General îgna-
 Abdülaziz devrinde yapılan çeşitli işler
(İlâve :
Sultan Abdülâziz devrinde idarî
alanda yapılan işlerin en m ü h im m i
h.iç şüphesiz “ Şûrayı Devlet” in açılı­
şıdır. Şurayı devlet .faaliyete geçinceye
kadar o devirde en yüksek .müracaat
mercii “Meclis-i vâlâ” idi. Âlî Paşa Gi-
rid meselesini Halledip İstanbul’a dön­
dükten sonra padişahla görüşmüş ve
onu ikna ederek “ Şûrayı devlet” i kur-
muştur. B u n a karşılık yetkisi kalma­
yan Meclis-i vâlâ kaldırılmıştır ( 1 . ni­
san 1868).
Âlî ve F u a d Paşalar, birçok millet-
lerden ve memleketlerden müteşekkil
bulunan Osmanlı devletinde Avrupa
memleketlerinde olduğu tarzda parla-
manter bir rejimin, kurulması zamanı-
nın hen üz erken olduğu kanaatini bes-
liyorlar, İkinci M a h m u d ’u n tesis etti- . j
ği meclisleri geliştirerek bunlarla ça-
lışmayı daha doğru bulmakla beraber
imparatorluğun mutlaka teşriî bir or-
gana ihtiyacını da takdir ediyorlardı,
K end i görüşlerine nazaran devlet ida­
resinin gayri mes’ul ellere geçmesine
.ve keyfî bir yöne doğru götürülmesine
ancak böyle bir şûra engel olabilirdi.
Esasen “ İmar meclisleri” ve bir kısım
vilâyetlerde kurulan vilâyet - liva ve
kaza meclisleri sayesinde halkın vasi-
tali da olsa devlet işlerine, iştiraki
sağlanmış ve b u şekil m uvaffak da. ol-
m uştu.
Âlî Paşa Avrupa seyyahatinden dö-
nen Abdülâziz'in orada edindiği inti­
halardan dâ istifâde ederek d aha m ü ­
tekâmil bir meclis sistemine gidilmesi­
ne onu razı etmiştir. “Meclis-i vâlâ”
b ütün kuvvetleri bir yerde topluyor­
du. Âlî Paşa “ Şûrayı devlet” ve “ Di-
. van-ı ahkâm-ı adliye” yi ayrı ayrı k u ­
rarak ilk defa bir kuvvet bölüm ü ya-
pıyordu.. Böylece idarî ve adlı işler
birbirinden tam am en ayrılıyor, icra ve
kaza müstakil oluyordu. Bunları te-
m in eden n izam nam e padişahın da ba-
z ı .salâhiyetlerini daraltmakta idi. B u
ise OsmanlI imparatorluğunda demok-
rasiye doğru atılmış pek m ü h im bir
adımdır.
..“ Şûrayı devlet” e evvelâ evvelâ ı
muhtelif vilâyetlerin .. ileri gelenleri j
arasından seçilmiş üyelerin de! iştiraki
temin edilerek adeta bir temsilciler
meclisi kurulm ak istenmiştir. İlga edi-
len “Meclis-i vâlâ’’. nın azalan da bun-
lara katılmıştır, “ Şûrayı devlet” in
teşrii salâhiyeti yanında büdcenin ha-
sırlanması ile d e irgörevli idi. B u n d a n
dolayıdır ki bazı yabancı . müellifler
“ Şurayı devlet” i bir nevi parlâmento
tecrübesi saymışlardır.
185)
★
[ —>
“ Şûrayı devlet” 10 mayıs 1868 ta­
rihinde törenle açılmıştır. B u m ü n â ­
i sebetle. Abdülâziz de Bab-ı âlîye geie-
j- I rek bir hitabede bulun m uş ve b u ara- !
\ ! da: .
[ “ Her kim olursa ve hangi, millet- I
j i ten bulunursa bulunsun b ütün ikti- j
! dar erbabının b u meclise dahil olma-
! sim , arzu ederim.. Şûrayı devlet onlar [
için bir merkez olmalı ve kendileri j
] devlet vükelâsına vardım etmelidir. ]
j ; Yeni teşkilât icraî kuvvetleri adlî ve j
i dinî kuvvetlerden ayırma esasına da- j
yanmaktadır’' diyerek dünya ve din iş- I
! ‘ lerinin ayrılmasına, yani layikliğe doğ- i
i ■ ru da gidileceğine işaret etmiştir ki o
■ j devir için bu h ususun önemi küçüm-
1 senemez.
j | B u n u n la beraber, Şûrayı devlet j
j i üstelerinin kısmen olsun seçilmiş olma- j
j ları usulü devam etmemiş, bunlar za- I
j j m anla h ü k ü m d ar tarafından tayin edi- j
| lir’ olmuş, bilhassa A bd ülh am id dev- ı
j | rinden itibaren b u müessese basit bir
\ devlet dairesi haline getirilmiştir.
J ! “ Divan-ı ahkâm-ı adliye” ise bir
j m üddet sonra Adliye nezareti adını
! alarak iki büyük m a h k em e halinde
\ î teşkilâtlanmıştır. Bunlardan biri hu-
| ! k u k ce ceza dairelerine ayrılan temyiz
; mahkemesi, diğeri de h u k u k , ceza ve
i ticaret dairelerine ayrılan istinaf mah-
j kemesiydi. Bü tü n bu mahkemelerin
yargıçları teminatlı idi, yani azilleri
yoktu.
Şûrayı - devletin ilk reisi T u n a vi­
lâyeti valisi M idhat Paşadır. Divan-ı
ahkâm-ı adliyeye ise ilk nazır olarak
Cevdet Paşa tayin olunmuştur. Tan-
} zimat, maliye, mülkiye, maarif ve na-
j j fıa dairelerine ayrılmış bulunan Şûra-
j j yı devlette ayrıca, merci’ ihtilâfları en-
; j cümeni vardı.
I Yabancı devletler ile şahıslar ara­
| sındaki dâvalara bakm ak, bir dâvanın
görüleceği m ah k em e hakkında adlî ve
idarî makamlar arasında çıkacak an­
J laşmazlıkları gidermek, k a nu n ve ni-
j j zamların tatbikinde hâsıl olacak tered-
j dütleri aydınlatıcı mütalâalarda bu-
i lunm ak, devlet memurları hakkında
j I gerektiğinde tahkikat açarak onları
ı 1 vazifeleri dolayısiyle işledikleri suçla-
| j r m d a n dolayı yargılamak, her sene
[ [ vilâyetlerde toplanacak olan meclislerin
ı ! mahallî ihtiyaç ve ıslahata dair hazır-
j j uyacakları mazbataları b u meclisler
j J üyelerinden İstanbul’a davet edilecek
j | üç, dördünün de katılacağı komisyon­
j larda görüşüp karara bağlamak gibi iş-
I j ler de Şûrayı devletin vazifelerindendi.
->
3183
 Şurayı devietten soiıra. memleket­
te yapılan diğer bir yenilik de yabancı­
lara Hicaz bölgesi hariç olmak üzere
Osmanlı ülkesinde m ülk sahibi olabil­
m e hakkının verilmesidir.
Islahat fermanında temas edilen
b u mesele 10 haziran 1868 tarihinde
beş maddelik bir kanunla ilân edildi.
B u n a göre bu haktan faydalanmak is­
teyen devletler evvelâ Bab-ı âlînin ba­
zı şartlarını kabul zorunda idiler. İlk
müracaatı yapan Fransa oldu. İmzala­
nan protokola göre, Fransız tab’asının
Osmanlı memleketinde mülkiyet sahibi
olmalarına karşılık Fransa da kapitü­
lâsyonlarda Osmanlı devleti lehine ba­
zı tadilleri kabul ediyordu.
Fransa’dan sonra aynı şartlarla İs­
veç ve Norveç’in, Belçika’nın, İngilte­
re’nin, Avusturya’nın, Danimarka’nın,
Prusya’nın, Yunanistan’ın, Rusya’nın
ve İtalya’nın da sırasiyle b u çeşit m ü ­
racaatları kabul olunmuştur.
★ c — Öğretim ve eğitim usullerinin
Sultan Aziz’in . on beş sene süren
saltanatı zamanında devlet bütçesin­
den pek az bir para ayrılmasına rağ­
m en millî eğitim sahasındaki çalışma­
lar ve açılan çeşitli mektebler yine de
memlekete yenilik getirecek hayırlı te­
şebbüsler olmuştur.
1862 yılında devlet dairelerine kâ­
tip yetiştirmek üzere rüştiyeyi ikmal
edenlerin girebileceği ve tahsil süresi
bir sene olan sonra üç seneye çıkarılan
Mekteb-i Mahrec-i Eklâm kuruldu. B u
mekteb, Mülkiye mektebinin program­
larında yapılan değişiklik üzerine 1874
yılında lâğvedilmiştir.
1864 senesinde devlet dairelerine
yabancı dil bilen m em ur yetiştirmek
üzere bir lisan mektebinin faaliyete
başladığı görülür.
Her ne kadar ilk tahsil çağındaki.
m üslüman çocuklarının, devam edegel-
dikleri sıbyan mekteblerinin devlet
kontrolü altında ıslahı işi bu padişah
zamanında da ele alınmamışsa da yi­
ne ilk tahsil veren rüştiyelere ehem­
miyet verildiği ve bu mekteblerin sa­
yılarının yıldan yıla süratle arttığı gö
rülür. B u cümleden olarak ilk kız rüş­
tiyesi de 1861 yılında İstanbul’da açıl­
mıştır.
2867 yılma kadar rüştiyelere yalnız
müslüman çocukları alınırken bu ta­
rihten itibaren Türkçeden giriş imti­
hanını kazanan Hıristiyan çocukları
da kabul edilmeye başlanmıştır.
Yine bu devirde açılan (I eylül
1868) ve Fransız liselerinin programı­
nı hemen- hemen aynen uygulayan G a ­
latasaray Sultanisinin resmî adı “M ek ­
tebi Sultani” idi. Fransızca olarak ise
Lycée Impérial Ottoman de Galata
Séraï diye anılıyordu.
Mektebi Sultani = Galatasaray Sul­
tanisi Fransanm Bab-ı âlîye eğitimde
3184
ıslahat yapılması için İâ66 da verdiği
nota üzerine ve. İstanbul’daki Fransız
elçisi Bouree’nin Âlî ve F uad Paşaları
imparatorun notası hükümlerinin yeri­
ne getirilmesi için devamlı ısrarı karşı­
sında açılmıştır.
Fransızlar açılacak mektebe milli­
yet ve din farkı gözetilmeksizin talebe
alınmasını, derslerin Fransızca olma­
sını, idare elemanlarının ve öğretmen­
lerin Fransız olmasını istiyorlardı. Os­
m a n lI devlet adamları ise tedrisatın
Türkçe yapılması arzu ediyorlardı. Ne­
ticede bazı derslerin Türkçe okutulma­
sı şartiyle Fransız teklifi kabul edildi.
1869 da kabul edilen ve ufak tefek
değişikliklerle Cumhuriyet devrine ka­
dar tatbik edilen (Maarifi U m um iye
Nizamnamesi) nin ana bükümleri ise
şunlardır:
a — İlk öğrenim mecburiyeti,
b — Okulların çeşitlere ve düzen­
li tahsil kademelerine ayrılması.
ıslahı.
ç — Öğretmenlerin bilgilerini kuv­
vetlendirecek, içtimai durumlarını ve
refah seviyelerini yükseltecek tedbirle­
rin alınması.
d — Maarif teşkilâtının ıslahı ve
bütün memlekete yayılması.
e — Çeşitli tahsil kademelerine ait
tamamlama ve diploma imtihanlarının
konması.
f — İlim müesseselerinin çoğaltıl­
ması.
g — Genel kültür müesseseleri için
halkın m a d d î . yardımına başvurulması.
h — Mahallelerle köylerde ilkokul­
lar, en az 500 evli kasabalarda rüştiye­
ler, ev sayısı bini aşan kasabalarda ida­
diler, vilâyet merkezlerinde sultaniler
ve Öğretmen okulları ile bir de Darül­
fün un kurulması ve uygun görülecek
yerde kızlara mahsus rüştiyeler açıl-,
ması.
i — Programlarına- din dersleri de
bulunan rüştiyelerin her cemaat için
ayrı olmasına karşılık, sultanilere öğ­
renimi ’ hazırliyacak, çeşitli tab’a ço­
cukları arasında birlik ve. beraberlik
kuracak olan idadilere fazla ehem m i­
yet verilmesi ve bunların da her yerde
açılmalarına çalışılması.
ı — İlk okulların kuruluş ve ida­
re masraflarının eskiden olduğu gibi,
halka ait olması, Rüştiye ve idadilerin
böyle masraflarının dörtte birinin dev­
let hazinesince karşılanması ve dörtte
üçünün de mahallî idareler tarafından
temin edilmesi.
j — Her tahsil kademesi için lü­
zumlu ders kitaplarının - telif veya
tercüme suretiyle 7 hazırlanması ve
gerekli vasıfta yetecek kadar öğretmen
yetiştirilmesi.
k — Memleketi saadet ve medeni­
yete götürecek olan bu prensiblerin
—>
tatbikma, toalî güçlükler, oahanesinin
asla engel olmaması.
1 — B u ıslahatın tatbikine İstan­
bul’dan başlanıp tedricen diğer vilâ­
yetlere de teşmili.
m ■ — M üslüm an olmayan tab’aya
ait okulların ders programlarının kon­
trol hakkının devlete ait olması.
n — Çeşitli bilim ve tekniklere ait
eserlerin en kısa zam anda Türkçeye
çevrilmesi.
Böylece bu nizamnamenin derpiş
ettiği konular, üç ana bölümde topla­
nabilir.
1 — Millî Eğitim hizmetini bir
devlet vazifesi olarak kabul etmek.
2 —• Çeşitli tahsil kademeleri teş­
kilâtını kurm ak ve b un un işlemesi için
gerekli tedbirleri almak.
Z — Millî Eğitimi dinî tesislerden
uzak tutmak için tahsil müesseselerini
dinî müesseselerin idaresinden ayırmak.
B u nizamname ile tesbit edilen iş­
lerin yürütülmesini temin için İstan’-
buida Maarif nazırlarının başkanlığın­
da b ulun m ak üzere bir Meclisi Kebir-i
Maarif = B ü y ü k maarif meclisi) ku­
ruldu. B u meclis, İlmî ve idari olarak
iki kısımdı. İlmî kısım da dahilî ve ha­
ricî olmak üzere ikiye bölündü. Dahilî
âza Osmanlı devleti tab’asmdan, hari­
cî âza yabancı müşavirlerden olacaktı.
Dahilî âza hem orta ve yüksek tahsil
müesseseleri için h em de um u m î bilgi
ve kültür için eserler yazacaklar veya
tercüme edeceklerdi. Ayrıca, Avrupa
üniversiteleriyle daimî temasta buluna­
rak bilim, ve tekniklerdeki yenilikler­
den haberdar olacaklardı. Başkaları ta­
rafından yazılmış veya tercüme edil­
miş eserleri de bunlar inceliyerek fay­
daları görülenlerin basılmalarına karar
vereceklerdi. İdarî kısmın vazifesi ise
memlekette mevcud bütün millî eği­
tim teşkilâtiyle, müze, kitablık ve mat­
baalara nezaret ve bunları idare et­
mekti. Maarif büdçelerini hazırlamak,
teşkilât nizamnameleri yapmak, öğret­
menlerin tayini ile meşgul olmak hep
bu kısmın görevlerindendi. B u büyük
maarif meclisinden m aada her vilâ­
yette de bir maarif meclisi bulunacak,
gerekli bölgelerde iki muavinden ve iki
müfettişten biri gayri müslim cemaat­
ten olacaktı. B u meclisler, vilâyetin İl­
mî ve İdarî bütün millî eğitim işlerini
yürüteceklerdi.
1870 yılında Maarif-i um um iye ni­
zamnamesinin vilâyetlerde de tatbiki
için bir talimatname hazırlanmıştır Yi­
ne bu yıl telif ve tercüme nizamnamesi
neşredilmiştir.
26 nisan 1870 de ilk kız öğretmen
okulu “Darülmuâllimat” açıldı. Sıbyan
okulları ile kız rüştiyelerine öğretmen
yetiştirecek olan müessesede sıbyan o-
kullarına öğretmen olacaklar için iki
sfcne, rüştiyelere öğretmen olacaklar
3185
için dört senelik bir tedris progranu
vardı.
Abdülmecid zamanında kararlaştı­
rılmış olan Darülfünunun tesisi çalış­
maları İnşası uzayan binası ve diğer
bazı sebebler yüzünden uygulanamar
mıştı. B u bina 1863 te tamamlanmış
olmakla beraber başka maksatlar için
kullanılmıya başlandı. A ncak bir iki
odası üniversiteye hazırlayıcı mahiyet­
te olmak üzere serbest konferanslara
tahsis edildi. A z sonra bu üniversite
taslağı odalardan da çıkarılınca Çem-
berlitaş civarında bir konağa taşındı.
Orası da yanınca b u teşebbüs de akim
kalmıştır.
1867 deki Fransız notasında Bab-î
âlîye Darülfünunun açılması tavsiye
edilmiş ve bun dan iki sene sonra neşre­
dilen Maarifi um um iye nizamnamesin­
de de “Darülfünun-ı Osm anî” nin açı­
lacağı kaydedilmişti.
U zu n çalışmalardan sonra, adeta
kitabsız ve hocasız olarak 8 şubat 1870
de “Darülfünun-ı Osmanî” sadrıâzâm
ve devlet ricalinin de katıldığı bir tö­
renle nihayet, ikinci M a h m u d türbesi
yanında yeni inşa ettirilen binada iha­
len mevcut olup İstanbul Belediyesinin
bazı daireleri buradadır), resmen açı­
labildi. Sonraları u m u m a m ahsus ders­
ler verilmeğe ve bunların Takvimi veka-
yi ile neşrine başlanıldı. Geceleri de
Bab-ı âlî kâtibleri ile medrese talebele­
rinin devamı için sınıflar kuruldu.
Fakat açılış g ü nü “Cemaİeddin Ef-
ganî” nin hitabesindeki “ san’at nübüv­
vettir” mânasına gelen bir cümleyi D a ­
rülfünun ile hocalarının aleyhine is­
tismar eden gericilerin tahriki netice­
sinde 1871 yılı sonuna doğru Abdülâ-
ziz tarafından kapatıldı.
Darülfünunun tekrar faaliyete geç­
mesi Cevdet Paşa’n m maarif nazırlığı
zamanında Galatasary lisesinde ve 1874
yılında olmuştur.
★
Yine bu devirde teknik ve meslekî
eğitimde yeni teşebbüslerde bulunul­
muş, ileri adımlar atılmıştır. 1868 se­
nesinde, Midhat Faşa T u n a valiliğinden
Şûray-ı devlet riyaseine getirildiği sıra­
da İstanbulda bir sanayi mektebi kur­
maya da m em u r edilmiş idi. Midhat
Faşa Niş valisi iken (1860) ilk defa
orada bir san’at okulu kurm uş ve k im ­
sesiz, yetim çocukları mektebe almış
ve adına da ıslahhane demişti. Mithad
Faşa bu ilk tecrübesinde m uvaffak ol­
duğunu görünce Sofya ve Busçukta da
ıslahhaneler açmıştı (1864).
Aynı yılda İstanbul’da Maarif neza­
retinin idaresinde olarak bir sanayi
sergisi tertiblenmiş bu münasebetle
bir de Islah sanayi komisyonu kurul­
muştu. B u komisyon yerli mamüllerin
Avrupa mata’larma nazaran düşük ka-
E.

litede oluşlarını b u işte çalışanların
yeter bilgiye sahip olmamalarında gör­
m üş ve bir sanayi mektebinin kurul­
masının lüzu m un u belirtmiştir. B u n u n
üzerine ve Rumeli’deki bilinen tecrü­
be ve muvaffakiyetine binaen Mithad
Paşa’nın kurmaya m em ur edildiği sana­
yi mektebi Sultanahmed’de açılmıştır.
Gececi ve gündüzcü olmak üzere
iki grup talebesi bulunan mektebde
okum a yazma, aritmetik derslerinden
başka terzilik, debbağlık, dokumacılık,
mürettiblik, demircilik, makinistlik,
; mimarlık gibi san’atlar da öğretilmek­
te idi.
Erkek san’at okulunun tedrisata
başlamasını müteakip 1869 da kız
. sanayi mektebi de açılmıştır,
j 1870 de Heybeİiadadaki Bahriye
• mektebi içinde, sivil kaptan mektebi
! açıldı. Azabkapı’da da bu mektebin ya-
| tısız bir şubesi bulunuyordu.
Sultan Aziz devrinde devlet tara­
fından açılan eğitim müesseseleri ya­
nında özel bir teşebbüs olan “Darüşşa-
faka” dan da bahsetmek icab eder.
1865 yılında Y u suf Ziya Bey
liye nazırı Y u suf Ziya Paşa), M uhtar
Bey (Gazi A km e d M uhtar Paşa), Tev-
fik Bey (Vidinli Tevfik Paşa) tarafla-
İ rm dan kurulan ve çarşı açılıncaya ka­
dar boş zamanlarını değerlendirmek
için kapalı çarşı esnafının çıraklarına
evvelâ Örücüler kapısındaki _sıbyan
mektebinde, sonra Bayezid’de İmetul-
lah valde sultan mektebinde serbest
dersler vermeğe başlayan “ Cemiyet-i
Tedrisiye-i İslâmiye” nin gördüğü rağ­
bet büyük olmuş Aksaray’daki Ebu-
bekir Paşa mektebinde de derslere baş­
lanmıştır.
Mektebin um ulduğundan fazla rağ­
bet görmesi ve alman netice karşısın­
da cemiyet âzaları yalnız yetim M ü s ­
lüman çocuklarının okutulması için
“ Darüşşafaka” nın tesisine karar verdi­
ler. Başta Abdülâziz olmak üzere dev­
let ricali, Mısır Hidiv’i ve bazı müesse-
selerden verilen 35 bin altın ile mekte­
bin inşasına başlanmış ve 1873 yılında
lise derecesinde Öğretim yapan b u ha­
yırlı müessese böylelikle memlekete ka­
zandırılmış ve yaşatılması için vakıf­
lar da tesis olunmuştur.
-k
Abdülmecid zamanında damad Ah-
m ed Fethi Paşanın gayretiyle Cebeha-
ne’de (Aya-İrini kilisesi) “M ecm a’i es-
lihai atika ve M ecm a’i asarı atika” ad­
ları altında kurulmuş olan (1847) ilk
m ü ze teşkilâtına rağmen memleketin
her tarafında, bilhassa ecnebilerin yap­
makta oldukları kazılar ve araştırmalar
neticesinde çıkan eski eserler m evzuu
1867 tarihinde hazırlanan bir nizamna­
m e ile düzene konulmak istenmiş ise
de yine yurd dışına antik eşya serbestçe
• —>
çıkarıldığı gibi şehir harabeleri bile
naklolunmuştur.
Sultan Aziz devrinde eski eserlere
eskisine nazaran önem verildiği görü­
lür.
1869 yılında “Müze-i h ü m a y u n ” is­
m ini alan müesseseye Mektebi Sultanî
(Galatasaray) Öğretmenlerinden Goold
adında bir İngiliz m üdür tayin olunur.
B u zat çalışmalarını “ Catologue expli­
catif, historique et scientifique d’u n
certain nombre d ’objets contenus dans
le museé Impérial de Constantinople”
taş basması eserinde yayınlanmıştır.
r Osmanlı müzeleri hakkında ilk neşriyat
j budur.
j 1871 yılında Müze-i h ü m a y u n m ü ­
dürlüğü lâğvedilmiş, Avusturya sefiri
Prokesch Osten’in tavsiyesi üzerine
meskukat meraklısı olan ressam Te-
ranzio fahrî olarak bir sene müdürlük
yapmıştır.
1872 mayıs ayının 21 inde Sultan
Aziz Bab-ı âlî’yi ziyaretinde memleket­
te eğitim sahasında genel olarak alın­
ması icab eden tedbirler hakkında söy­
(M a ­ lediği nutkunda eski eser m evzuuna
“Ezm ine’i kadime tevarihine vasıtai
ıtla’ olmak hasebiyle maariften ad ve
itibar kılman asarı atikanın celb ve
cenriyie mevcud olan m üzehanenin ne-
vakışı bir taraftan ikmal ve tetmim...”
diyerek temas etmesi üzerine aynı yıl
M üze’i h ü m ayu n müdürlüğü tekrar ih­
das olunarak b u vazifeye Déthier adın­
da bir Alm an tayin edilmiştir.
Osmanlı imparatorluğunda 1874 yı­
lında yürürlüğe konulan 36 maddelik
asar-ı atika nizamnamesinin b u zatın
gösterdiği lüzum üzerine, tanzim edil­
diğinde şüphe yoktur.
Asar-ı atika nizamnamesinin arz
tezkeresinde :
“Asr-î mes’ud-ı padişahîierinin mu-
hassenat-ı celile-i cümle-i cemilesinden
olmak üzere m uk ad dem a Dersaadetle-
rinde küşad olunan M üzehanenin tesi­
si sırasında âsâr-ı âtika için vaz’olun-
m uş nizamın kâfi olmamasına ve sair
düvel-i m ütemeddine ve m untazâm ada
olduğu misillû saye-i terakki vaye-i
cenab-ı mülûkânelerinde bir müddetten
beri Devlet-i aliyyelerince dahi âşâr-ı
makbule ve nadiren cem’i ve tedari­
kiyle muhafazası piş-i nazar-ı itinaya
alınmakta idüğüne ve memalik-i mah-
rusa-i şahanelerinde ve bilâd-ı saireden
efzûn eserler rûnem un olmasiyle b un ­
ların taharrisi usul-i m azbuta içinde
deveran ettirilerek ketm-ü teleften vi­
kayelerine dikkat olunduğu takdirde
saltanat-ı seniyyeleri m ü ze hanesinin
az vakitte pek ziyade kesb-i iştihar
edeceği bulunduğuna binaen maslaha­
tın her bir asıl ve fer’ini muhtevi ola­
rak Maarif nezaretince yapılan nizâm­
nâme lâyihasının icra-y-ı muktezası”
denilmektedir.
3186
 —~
B u n a göre hazırlanan nizam nam e­
de Osmanlı memleketinde eski eser
araştırmaları Maarif nezaretinin m üsa­
adesi ile ve araştırmalarda çıkan eser­
lerin üçte ikisi hafriyatz yapana, üçte
biri memlekte ait olacaktı.
Seraskerlik makamının Cebehane’-
nin (Aya-İrini kilisesi) boşaltılmasını
ısrarla istemesi karşısında müzeye baş­
ka bir bina aranmış b u işe Topkapı
sarayı müştemilâtından Çinili köşk’ün
müsait olduğuna karar verilerek. tamir
ettirilmiş, Cebehane’deki eserler 1874
senesinden itibaren peyderpey Çinili
KÖşk’e nakledilerek M ü ze ’i h üm ayu n
bu binada yeniden kurulmaya başlan­
mıştır*
1875 senesinde müzeye eleman ye­
tiştirmek gayesiyle bir m üze mektebi
açılmak istenmiş ise de b u teşebbüs
tahakkuk etmemiştir.
★
Kendisi de tıb tahsili yapmış olan
F uad Paşa, sadareti sırasında, memle­
kette sivil doktorlar yetiştirecek bir
müessesenin faaliyete geçmesini, Avru­
pa’da bulunduğu sıralardaki müşahe­
delerine de dayanarak lüzumlu görmek­
te idi.
Osmanlı imparatorluğunda medre­
seden ve pratikten yetişme hekimlik ve
cerrahlık mesleği yanında yabancı
memleketlerde tahsil görmüş gayri
m üslim doktorlarla ecnebi doktorlar
memleketin sivil hizmetlerine yetişecek
sayıda değillerdi. Ehliyet dereceleri bi-
linmiyen bunların faaliyet sahaları da .
belli büyük şehirlere inhisar ediyordu.
K a za ve köyler hattâ uzak vilâyetler­
deki halk hastalık ve derdine çare ara­
m akta idi. Askerî tıb okulu ordunun
kendi kadrosu içinde kurulmuş oldu­
ğundan buradan m ezu n olanlar ordu
hizmetine almıyorlardı. B ütün bu se­
bepler gözönünde tutularak ve kasa­
balara kadar devlet kontrolü altında
doktor gönderebilmek amaciyle 1866
senesinde kurulan sivil tıb okulu
“Mekteb-i Tıbbiye-i şahane” adı ile as­
keri tıb binasında ayrı bir dershanede
tedrisata başlamıştır. Hazırlanan prog­
rama göre tahsil devresi beş sene olan
bu yeni mektebin rağbet görmesi için
askerî tıbbiyeye giriş şartı olan dokto­
ra imtihanından namzetlerin m u a f tu­
tulmaları ve m ezu n olanlara salise rüt­
besi verilerek biner kuruş maaşla ta­
yinleri ve askere alınmamaları karar­
laştırıldı.
“ Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane” okulu
kurulduğu sırada eczacılık ile ilgili ted­
risata da başlandı ise d© doktorluk ile
eczacılığın ayrı meslekler olduğu kabul
edilerek 1867 ylm da ayrı şubeler halin­
de teşkilâtlandırılmış, bilâhare eczacı­
lık okulu da kurulmuştur.
Abdülâziz tahta, çıktığı zaman
toplamı 452 kilometreyi bulan ve onun
da 286 kilometresi Rumelinde olan de­
mir yolu vardı. Bunlar:
. 220 kilometrelik Varna - Rusçuk,
66 kilometrelik C em avoda - Köstence,
93 kilometrelik İzmir - Kasaba, 73 ki­
lometrelik İzmir - Aydın hatları idiler.
Ondo kuzu ncu yüzyıl ortalarında
Avrupa devletlerinde çalışan.ve yapıl­
makta olan demir yollariyle kıyaslana-
mıyacak derecede olan Osmanlı demir
yollarının genişletilmesi imtiyazını al­
mış müessese ve şahıslar da b u işi ba­
şaracak yabancı sermayeyi kolayca te­
m in edememekte idiler. Yabancı serma­
yesinin Osmanlı ülkesine gelmesi ya­
bancı devletlerin de davranışlarına te­
sir edecek, kendi menaatlerini koru­
m a k isterken Osmanlı devletinin bü­
tünlüğü ile daha yakından ilgilenecek­
lerdi. Bilhassa F uad Paşa yabancı ser­
mayesinin İktisadî olduğu kadar m em ­
] lekete siyasî faydalar da sağlıyacağı
kanaati ile hareket etmekteydi.
B üy ük devletlerin 1867 müşterek
notasında her sahada yapılacağı vaade-
dilen ıslahatın yavaşlığından ve ye­
tersizliğinden şikâyet etmeleri üze­
rine Bab-ı âlî AvrupalIlar tarafından
yapılacak her tavsiyenin hüsniniyetle
inceleneceğini bildirmişti. B u n u n bir
neticesi olarak Osmanlı devletine de­
miryolu inşası ile ilgili olarak verilen
projeler arasında bulunan bir tanesi
•^zerinde duruldu. B u İstanbul’u Viya-
na’ya, oradan da Paris’e bağlıyacak iki
bin kilometrelik bir hât idi. B u hattın
inşası için AvusturyalI Baron' Hirsch
ile imtiyaz müddeti 99 sene plan bir
mukavele imzalandı. Hattın İstanbul
ile Edirne arasındaki 319, Edirne -De-
deağaç arasındaki 148 - 338 kilometre­
lik Edirne - Sofya hattının da 243 kilo­
metrelik kısımları yapılarak 1874 de iş­
letmeye açıldı.
B u hattın Sirkeci ile Ahırkapı ara­
sındaki kısmında Topkapı sarayına ait
Has-bahçeden geçirilmesi, bazı kasr
ve köşklerle sahil surlarının Saraybur-
n u n a kadar boydan boya yıktırılması
halk efkârında fena bir tepki yarattı­
ğı gibi devlet ricalini de birbirine dü­
şürmüştür. O devirde Meclis-i_,âliyyeye
m em ur mütercim R ü şdü Paşa bir gün
Meclis-i hasda “Bir firenk şirketinin
böyle saray-ı h üm ayu na tecavüzünden”
söz açarak sadrıâzâm Âlî Paşaya şid­
detle h ü c u m etmiş, Âlî paşa d a: “Ne
yapalım efendim! M ü lk ü n sahibi arzu
ve müsaade etti ve hattâ şimendifer
yapılsın da iserse sırtımdan geçsin ra­
zıyım buyurdu” cevabiyle onu sustur­
muştu.
Avrupa seyyahatinden Rusçuktan
trenle Varna’ya kadar gelen ve b u n u n
rahatlığını ve faydalarını yakından gö­
rüp anlayan Abdülâziz’in memlekette
3187
demiryollarının inşâsini samimiyetle
arzu ettiği hattâ sarayından binalar ve
yer kaybı gibi bir fedakârlığı göze aldığı
muhakkaktır.
Diğer taraftan devlet eliyle de;
bütçe imkânı nisbetihde, memlekette
demiryolu inşası faaliyetine başlanıl­
dı. 99 kilometrelik Haydarpaşa - İzmit
hattı 1873 de işletmeye açıldı ve bu
hat ileride Eskişehir, Ankara, Kayseri,
Sivas, Diyarbakır ve Mardin’den geçe­
rek Bağd&d'a ulaşacak demir yolunun
birinci kısmı idi.
Tine 1873 de Bursa - M u d a n y a ara­
sı dar hattının yol tesviyesine başla­
nılmış, ray döşeme işi bir Fransız m ü ­
teahhidine yerilmiş, 40 kilometrelik
hat döşendikten sonra parasızlıktan
devlet müteahhide ödemede buluna­
madığından iş durmuştu.
Bir İngiliz şirketi tarafından ya­
pılmış olan İzmir - Kasaba hattı da
kasabadan Âlaşehire kadar devlet ta­
rafından uzatılmıştır.
Netice itibariyle Abdülaziz dev­
rinde evvelce mevcud olanlarla birlik­
te Rumeli’nde işletmeye açılmış olan
demiryolunun, uzunluğu 1344 kilomet­
re idi. B u n a mukabil Anadolu’da çalı­
şan hattın uzunluğu sadece 329 kilo­
metreden ibaretti.
★ Abdülâziz devrinde, askerlik ala­
1862 yılında mevcut kara yolları­
nın tamiri ile yenilerinin yapılması
işi ele alınmış, 1863 de Midhat Paşanın
valiliği zamanında ve onların gayreti,
hattâ şahsî teşebbüsiyle Niş, Bosna ve
Vidin’de yeni yollar açılmıştı.
Vâlâ meclisinin hazırlayıp sadrıâ-
zâm Âlî Paşaya 1869 yılında verdiği
muhtırada “ U m um î refahın ve serve-
tin gelişmesine tesirli bir surette hiz­
met edecek olan yolların ıslahı” ndan
da bahsedilmekte îdi.
Rumeli’nde yol yapımı çalışmaları­
na paralel olarak Anadolu’da b u iş yü­
rütülmek istenilmiş, Amasya, Sam sun
ve Kastamonuda yeni yollar yapılmış­
tır.
Yabancı sermayenin şose ve araba
yolları inşası m evzuuna ilgi gösterme­
mesi yanında devlet bütçesinin de ye­
tersizliği Abdülaziz devrinde b u işin
plânlı ve süratli bir şekilde ele alına­
mamasının başlıca sebeblerindendir.
Abdülaziz devrinde üzerinde en
çok durulan ve başarılan iş telgraf şe­
bekesinin bütün imparatorluk vilâyet­
lerine kadar uzatılması çalışmalarıdır.
Devlet b u suretle memleketin en uzak
yerlerinden bile günü gününe hâdise­
lerden haber alabilecekti.
Abdülmecid zamanında başlanmış
olan telgrafçılık gittikçe gelişmiş, 1864
yılında 76 merkez faaliyete geçmişti.
3188
Abdülaziz devri öoriuhda ise tel­
graf şebekesinin bütün imparatorluğa
teşmili tamamlanmış, her tarafta açı­
lan telgrafhanelerle vilâyetlerin kaza­
ları ile irtibatı temin edildiği gibi
bunların hüküm et merkezi ile haber­
leşme imkânı da sağlanmıştır.
İstanbul, Köstence, Varna liman­
larının ve İzmir rıhtımının inşası işle­
ri de yabacı şirketlere imtiyaz şeklinde
verilmiş diğer taraftan Abdülmecid dev­
rinden kalma Şirketi Hayriye’nin imti­
yazı tahdid edilerek İdare-i Aziziye k u­
rulmuştur.
★
Abdülaziz, Osmanlı imparatorlu­
ğunun devamını Rusya’ya karşı koya­
bilecek kudrette bir askerî kuvvete sa-
hib olmakta gördüğünden saltanatı
. müddetince b una çalışmış, kendi tahsi­
satından paralar sarfettiği gibi istik­
razlarla düzenlenen devlet bütçesinin
milyonlarını da bu uğurda harcamış­
tır. Kendisi, esasen askerliği seven bir
padişahtı. Çocukluğundan beri yaptığı
resim çalışmalarında hep harb sahnele­
ri çizerdi.
nında yapılan çalışmaları iki bölümde
tetkik lâzımdır.
Birinci bölüm : Cülûsundan 1869
yılma kadar olan zamandır ki b u dev­
rede gösterişe de son derecede meraklı
olan padişahın Hassa alayını kurdurdu­
ğu, asker ve zabitlere yeni kıyafetler
uyguladığı görülür.
Tine bu devrede, Prusya’nın Dani­
marka ve Avusturya’ya galip geldiği
harblerde üstünlüğünü temin eden ye­
ni model iğneli tüfeklerden satın alı­
narak orduya dağıtıldı. Böylelikle Prus-
yadan sonra Osmanlı ordusu bu yeni
tüfekleri ilk kabul edip kullanan ordu
oldu.
K ru p fabrikasından satın alman
büyük çaplı toplarla Akdeniz ve Kara­
deniz boğazları, Kars, Erzurum kalele­
ri ve T u n a boyundaki dayanak nokta­
ları tahkim edildi.
Tophane fabrikaları da Avrupa’dan
getirtilen makinelerle yeni modelde
top, tüfek, cebhane yapacak hale ko­
nuldu.
Orduya subay yetiştiren müessese-
lerin de Prusya ordusu teşkilâtından
j faydalanılarak . düzene konulması işi
i 1866 da Rüşdü Paşanın seraskerliği za-
| manında ele alındı. Viyana harb aka-
| demişinde ihtisas yapmış olarak Galib
S Paşa Harb okuluna kum andan tayin
! edildi.
 —>
Askeri mekteblerin ıslahı için de
altı Osmanlı ve' üç yabancı subaydan
mürekkeb bir komisyon kuruldu.
1869 yılında silâh altında bulunan
asker yekûnu 36 piyade alayından ku­
rulu altı orduya bölünmüş olarak 120
bin kadardı. Her orduda ayrıca dört
alay süvari, bir alay da topçu vardı.
. B u n u n dışında Girid, T u n u s ve Trab-
lusgarb’da birer tümen bulunuyordu.
Osmanlı ordusunda geniş ıslahat
teşebbüsü 1869 yılında Hüseyin Avni
Paşanın seraskerliğe getirilmesiyle baş­
lamıştır. Böylece askerlik alanındaki ça­
lışmaların ikinci bölümüne girilir.
Hüseyin Avni Paşa 1843 kanunna­
mesini değiştirmiş ve 1869 yılında ye­
ni bir ka nu n ile ordunun bünyesinde
bir tensikat hareketine girişmiştir. A n ­
cak bu tensikat sırasında eski teşkilâtta
büyük bir değişiklik olmadı. Yalnız
Üçüncü orduya üçer taburlu iki Boşnak
alayı ve biri üçer, ikisi dörder taburlu
üç h u d u d alayı bir de kordon taburu
ilâve edildi. Altıncı orduda mevcut b u­
lunan dört piyade alayına bir alay da­
h a katıldı. Ayrıca merkezi Sa n ’a olmak
üzere Yedinci ordu - Yem en ordusu -
kurulmuş olup bu ordu üçer taburlu
beş piyade alayı ve sekizer bölüklü, beş
talia taburu, altı bölüklü bir topçu
alayından ibaretti. Aynı zam anda her
orduya bir istihkâm bölüğü ilâve edil-
di.
Askerî mükellefiyet ise 20 yaşından
40 yaşma kadar sürmek üzere yirmi
yıla çıkarıldı. B u n u n altı yılı nizami­
ye, altı yılı redif ve sekiz yılı da Mus-
t-ahfaz hizmetiydi. Nizamijrenin dört
yılı silâh altında, iki yılı ihtiyat ola­
rak geçecekti. İhtiyata ayrılanlar m e m ­
leketlerine dönecekler, lâkin mensub
oldukları redif taburu bölgesinin dışına
çıkamıyacaklardı. Müstahfaz sınıfına
ayrılanlar ise, artık eğitime ve diğer
kayıtlara tâbi değillerdi. Böylece aske­
ri görevle mükellef olanlardan:
20 - 24 yaş arasında bulunanlar ni­
zamiye,
24 - 26 yaş arasında bulunanlar ih­
tiyat,
26 - 32 yaş arasında bulunanlar re­
dif,
32 - 40 yaş arasında bulunanlar
mu'sta-hfaz askeri sayıldılar. Kırk yaşını
tamamlamış olanlar ise, savaş zamanı bi­
le silâh altına alınmayacaklar, ancak
gönüllü olarak gelirlerse hizmete kabul
edileceklerdik
Yapılan hesaba göre, nizamiye as­
kerlerinin mevcudu yüz elli bin, ihti­
yat askerinin altmış bin, redif askeri­
nin yüz doksan bin ve müstahfazlarm
üç yüz bin kişi idi. Böylece, ordunun
tam seferi kadrosu yedi yüz bin kişiye
—^
varmakta idi. Yine b u tensikatta redif
sınıfı iki kısma ayrılmış bulunuyordu.
B u n u n ilk üç yıllık müddetine smıf-ı
M u k a d d e m ve son üç yıla Smıf-ı Tali
adı verildi.
Bir taraftan dâ bu ordunun subay
ihtiyatını karşılamak için Harb okulu­
n a öğrenci yetiştirecek olan askerî ida­
dilere talebe temin edecek askerî rüş­
j
tiyeler kuruldu. D a h a evvel bu maksat­
]
la Hasköy’de kurulmuş olan okulun
i yatılı kısmı kapatıldı. Yeni askerî rüş­
j tiyelerin kurulması 1875 yılma raslar.
Açılanlar ise şunlardır:
Soğukçeşme, Gülhane, Kocamusta-
fa-paşa, Fatih, Hasköy, Kasımpaşa, Be­
şiktaş, Üsküdar Paşakapısı, Toptaşı as­
kerî rüştiyeleri.
Bunlardan m aada Bosna, Erzurum
ve Bağdad şehirlerinde birer askerî
idadî açıldı. Ayrıca, Rumeli’de olduğu
gibi Anadoluda müteferrik bir hal­
de bulunan ve o zamanlar h e m polis,
hem jandarma vazifesi gören zaptiye
askerleri de teşkilâta bağlanarak bu
maksatla Bursa, Konya, Aydın, A nka­
ra, Trabzon, Kastamonu, Adana, Hicaz
ve Yem e n ’de birer zaptiye alayı kurul­
du. Bunların hepsi İstanbul’daki zap­
tiye müşirliğine bağlandı.
j Tanzimat devrinin hem en akabinde
j ) (1877) yapılan ıslahat ise, Avrupa’daki
örneklerine uyularak savaş birlikleri­
nin daha büyük üniteler haline getiril­
mesidir. Böylece fırka (tümen) teşkilâ­
tı kurulmuş oldu. Her tümen iki tu­
gaydan, her tugay iki alaydan mürek­
keb olacaktı. Alayda dört tabur, tabur­
da da dört bölük bulunacaktı. Her tü­
mende bir de nişancı taburu mevcut
olacaktı. Hazer zamanı her ordu iki
piyade ve bir süvari tümeninden kuru­
lacaktı. Sefer zamanında ise iki niza­
miye, iki redif ve bir süvari tümenin­
den mürekkeb kolordular teşkil ede­
cekti. Her orduda dört bölüklü bir
nakliye ( = ulaştırma) taburu ile bir de
telgraf bölüğü bulunacaktı. Muvazzaf
askerlik ise üç yıla iniyor, ihtiyat m ü d ­
deti buna karşılık üç yıla çıkıyor, re­
diflik sekiz yıl oluyordu.
O rduda yapılan tensikat sırasında
kışlalar mevzuu da ele alınmış, mev­
cutları tamir ettirildiği gibi yenileri de
inşa edilmiştir. Bunların arasında bil­
hassa Taşkışla (1282), Güm üşsüyü kışla­
sı (1870), Taksim topçu kışlası (1874)
n m inşaları Abdülaziz devrindedir.
Y a n a n M açka kışlasını da tamir
ettiren Abdülâziz burada bir de Dar-ül
-esliha kurmuştur (1874). Halen İstan­
bul Üniversitesinin Bayezid meydanına
bakan büyük bahçe - kapısı ve merkez
binası da b u padişah tarafından “ Har­
biye Nezareti” olarak yaptırılmıştır.
Abdülâziz kara ordusundan başka
deniz ordusuna da büyük önem vermiş
3189
 Daire*i U m u r u A skerİyye (H a r b iy e

i! ve H ıfz u rra h m a n tipi zırhlı

Fethibülend zırhlı korvetlerden biri

izafer v e A v n F iia h tipi zırhlı

korvetlerden biri Îclâtîye zırhlı korveti

3190
 i

$ -
£ •» ;

N e c m /şe v k e t ve Âsârışevket tipi zırhlı Zırhlı Âsârıtevfik firkateyn-i hüm ayunu

korvetlerden bîri

O sm a n iy e , O r h a n iy e , M a h m u d i y e ve A ziziy e D o n a n m a n ı n zırhlı gem ilerinin en bü yüğü

tipi z-rhiı firkateynlerden biri oian M e s u d i y e firkateyni

Padişah A bdülâzjz, askerliğe o.lan özeJ m e r ak fn d an ve drger sebeplerden k ara v e deniz

kuvvetlerine p ek ö n e m vermişti. İngiltereden sonra dü nyanrn b ü y ü k deniz kuvveti olan
Osm aniı donanm asını O r ta k ö y Önlerinde topluca tasvir eden tablo To p kap r Saray m d ad ır.

3191
tiyef’in o gece hava oyunlarına giriştikleri
m uhakkaktır).
Konsülid fiyatlarının bir anda yarıya
düşüşü bütün tahvilâtın itibarını sarsmış ve
hepsinde düşme kaydedilmişti. B u karar,
Fransa ve İngiltere halkına p ek ağır gelmiş­
ti. Verilen teminata rağm en kararın um u m î
Ingiltere ve Fransa ayarında bir do­
n an m ay a sahib olma amaciyle b u uğur­
da bütçe takatinin üstünde m u a zza m
paralar harcamıştır.
1863 - 64 yılı bütçesinin yarısını
donanm aya harcayan padişah ilk iş ola­
rak İstanbul, İzmit ve Gem lik tersane­
lerinin ıslahı işini ön plâna aldırmış­
tır. Esasen devir değişmiş, yelkenli ah-
şab geminin yerini önce buharlı gemi­
ler, sonra d a zırhlılar almıştı.
Yerli tershanelerde h e m e n zırhlı
gemilerin inşasına im kân yoktu. Bu­
n u n içindir ki Osmanlı donanmasının
ilk zırhlıları İngiltere’den satın alındı­
lar.
1866 Girid isyanında Osmanlı do­
nanmasının müsbet hiç bir iş göreme­
mesi ortaya yeni bir m ev zu çıkarmış
oldu. D o n a n m a için yalnız buharlı ve
zırhlı gemiler kâfi değildi. Asıl bunları
kullanabilecek bilgiye sahip personele
ihtiyaç vardı. B u n d a n sonradır ki tersa­
nelerle birlikte eğitime de ehemmiyet
verildi. İngiliz H ubart Paşa Heybeliada
Deniz okuluna k u m a n d a n tayin edildi.
Halen Kasım - paşa’da M arm ara ve
Karadeniz deniz saha kumandanlığının
b ulun d uğu m uh teşem bina ve etrafını
da Abdülâziz “Bahriye Nezareti” olarak
yaptırmıştı.
Abdülâziz’in şahsî merakı, heves
ve ısrarı ile m ey dan a gelen ve devrin­
de d ünyada üçüncü deniz kuvveti ad­
dedilen Osmanlı donanması b u padişa­
hın saltanatı sonunda on biri İngilte­
re’de, üçü İstanbul’d a Tersane-i âmire-
de, beşi Fransa’da, biri İtalya’d a yapıl­
mış irili ufaklı 20 zırhlı; ikisi İstan­
bul’d a biri İzmit ve biri Sinop’ta ya­
pılmış 4 k a l y o n y i n e ikisi İstanbul,
ikisi İzmit, l i İskenderiye tersanesin­
de yapılmış 5 firkateyn; dördü İngilte­
re’de üçü yerli tersanelerde yapılmış
yedi korvet; yirmi üçü yerli tersane­
lerde, diğerleri yabancı tezgâhlarda ya­
pılmış olan 43 nakliye gemisinden iba­
retti.
1867 senesinde İstanbul’a gezgin
olarak gelen Henri G a va n adındaki bir
Fransız m ühendisi şehrin ticaret m er­
kezi olan Galata’daki iş sahiplerinin
çoğunun Beyoğlu semtinde oturdukla­
rını, Yüksekkaldırımdan günde orta­
lam a kırk bin kişinin inip' çıkmakta
O lduğunu görerek iki yerin bir tünel
3192
olarak tatbik edilmesi, tahvil hâmillerinin
elçiliklerimizin önünde gösteriler yapm ala­
rına sebep olduğu gibi, gazeteler de aleyhi­
mize p ek şiddetli'yazılar neşrettiler. B u n la ­
rın bir kısmı: «OsmanlIlar bizi dolandırıp,
altınlarımızı sefahat uğrunda harcadılar.
Bunların bekası A v r u p a için zararlıdır!»
•—^
ile bağlanmasının kendisine b ü yü k
menfaat ve halka da faydalar sağlıya-
cağını hesaplıyarak bir proje hazırladı
ve 1869 da m üddeti kırk iki sene olan
bir imtiyaz elde etmeğe m uvaffak ol­
du.
G a va n b u n d a n sonra projesini ta­
h a k k u k ettirmek için para aramaya
başladı. Fransızlardan ilgi göremediği
için İngiliz sermayedarlarına başvur­
d u ve İngilizlerden m ürekkeb bir şir­
ket kurm aya m uvaffak oldu. B u suret­
le 1871 de Galata tünelinin inşasına
başlanıldı ve üç b u ç uk senede tam am ­
lanarak 1874 de işletmeye açıldı ve
u m u ld u ğ u n d an çok fazla rağbet gördü.
Tünelin inşası tamamlandıktan
sonra İngiliz sermayedarları bir tazmi­
nat ödeyerek G a v a n ’d an imtiyazı satın
aldılar ve kendisinin şirketle ilgisini
kestiler.
İstanbulda 1870 de v u k u a gelen
yangından sonra m evcud askerî itfai­
yenin ve mahalle tulumbacılarının ye­
tersizliği y ak m e n görüldüğünden M a ­
caristan’dan K o n t Serein Ö d m ismin­
de bir, mütehassıs getirildi. B u zatın
çalışmaları ile dört nizamiye ve bir
bahriye taburundan m ürekkeb itfai­
ye alayı kuruldu (26 eylül 1874). B u
teşkilât belediye tarafından 1923 yılın­
da fiilen devrolunm asm a kadar devam
etmiştir.
Bibliyografya: E. Z. Karal; O s m a n ­
lI Tarihi, C : V I. Tanzim at (y ü züncü yı­
lında çıkarılan). Bahriye salnamesi (yıl
1307). Askerî Salnam e (yıl 1282- 1293).
Devlet Salnamesi (1263 - 1293). Maarif-i'
U m u m iy e nezareti tarihce-i teşkilat ve
icraatı. Topkapı Sarayı Müzesi Maarif
nezareti arşivi m aruzat defterleri. Za­
rif O rgu n; Çinili köşk, Arkitekt neşri­
yatı N o : 11. Tahsin Ö z; A h m e d Fethi
Paşa ve Müzeler. A bdurrahm an Şeref;
Tarihi O sm an i Enc ü m e ni M ecm uasında
ilgili yazılar. A . Şeref; Tarih M usah ab e­
leri (E m in Âlî Paşa kısmı). Topkapı
Sarayı müzesi rehberi (1932). Y . M ü ­
hendis Rıza A v d a n ; Tünel (Aylık A n ­
siklopedi). İstanbul Yangınları (İstan^
bul Belediyesi neşriyatı).
Akdenizle Kızıldeniz arasındaki en
kısa kara yolu olan Süveyş Berzahı’-
n m 1869 yılında yarılmasının tam am ­
lanıp Süveyş ' kanalının açılması, b u
iki denizle birlikte iki âlemi de birleş­
tirmiş oldu. ________________
diyorlardı. İngiltere Parlâmentosunda m u h a ­
lefet lideri Gladston şiddetli nutuklarıyle
İngiliz halk efkârından Osmanlı dostluk ve
taraftarlığını hem en h e m e n tam am en sildi.
Böylece, Devletin şeref ve haysiyeti iki para­
lık edilmişti. M a h m u d N e d im Paşa ise, öde­
necek yarım faizlerle meşguldü. Ç ü n k ü D e v ­
let hâzinesinde b u n u karşılayacak kadar bile
para yoktu. B u n u n üzerine vilâyet gelirle­
rinden ne kadar hasıl olduysa hepsi İstan­
bul’a getirtilerek zorla bir taksit ödendi.

M a h m u d N e d im Paşanın, b u kararı, ala­

cak sahiplerinin rızası olmadan almış ve ilân
etmiş olması içeride ve dışarıda
Padişah aleyhinde b ü y ü k bir nefretin
masına sebep olmuştu. Bu kararnameyi
Şadnâzam la birlikte imzalayanlar, kendileri­
ne yanlış bilgi verilmiş olduğunu ileri süre­
rek kabahati ona yüklediler. Halbuki İngil­
tere’nin İstanbul Elçisi Henri Elyot, durum u
devletine daha evvel bildirmiş ve Osmanlı
Devletinin içinde bulunduğu ' büyük malî
güçlüklerden kurtulmak için ya iflâsını ilân
etmesi veya faiz hadlerini indirmesi gerekti­
ğini, b unun başka hiç bir çaresi olmadığmı A b d ü iâ z iz ’in b ro n z bir heykeli
yazmıştı. Lâkin İngiltere’deki tahvil hâmil­
(T o p k a p ı Sarayı Resim galerisinde)
leri kendi sefirlerinin bu resmî şahadetini
gözönüne alıp vaziyeti mazur_ görmediler Faiz ve borç taksitleri yarıya indiği
(Blue Book, 1876). Fransa ve İngiltere, bu halde, b u n un ödenmesinde uğranılan büyük
d urum karşısında kendi tebaalarına Osmanlı güçlükler, Devleti belki de böyle bir karar
Devletinin b un da n sonra akdetm ek isteyeceği almak zorunda bulunduruyordu; ancak b u ­
istikrazlardan artık hiç bir m es’uliyet kabul n u n tek taraflı olarak alınması doğru değildi.
edemeyeceklerini ilân etmişlerdir. Tahmil hâmillerinin mümessilleriyle görüşüp

A b d ü lâ ziz ’in bir askerîvbirliği teftişi (Z a m a n ın d a çekilmiş bir fotoğraftan)

3193

Cevdet Fasa
faiz ve borç taksitlerinden ödenmeyecek kı­
sım hakkında daha sağlam teminata ve
onların rızasına dayanan bir anlaşmaya v a ­
rılması icab ederdi. B u n u n bir oldu-bitti
şeklinde ortaya atılması, Devletin itibarını
hiçe indirmiş, Fransa ve İngiltere halkını
ise OsmanlIlara âdeta düşm an etmişti. Esa­
sen İgnatiyef’in de istediği b un da n ibaretti.
Diğer taraftan Hersek olaylarının yeni isti­
kameti üç A v r u p a devletini yeni kararlara
götürmekteydi.
Uç başvekilin Berlin toplantısı*
Ingilîzlerm teklifi
Hersek ihtilâli Bosna’ya da sirayet etmiş
ve M üslüm an halk kendilerini korum ak için
bizzat silâhlanmak zorunda kalmışlardı. N i ­
hayet A vustury a . Başvekili K on t Andrasi •
(Andrassy) ile Rusya Başvekili Prens Gor-
çakof Berlin'e giderek A lm an y a Başvekili
Bism arkla buluşup Şark meselesi hakkında
fikir mübadelesinde bulundular. . Sonunda,
Andrasi’nin bir lâyiha kaleme almasına karar
verdiler. Meseleyi başka türlü halledecek
bir çare göremiyorlardı. Osmanlı Devletinin
Bosna-Hersek’de sükûneti bir türlü kura­
m ayıp mütemadiyen kan dökülmesinin Önüne
geçememesi onlara b u fırsatı vermiş b ulun u­
3194
yordu. Rusya b u işde Panislâvizm emelleri­
nin tahakkukunu görüyor, Avusturya, Os-
manlı Devleti idaresinin tesirini b u suretle
kaybedeceğini, Bosna-Her sek’i daha kolaylık­
la kendi topraklarına katabileceğim hesaplı­
yordu. A lm an ya ise. Fransa’ya karşı Rusya-
yı tutmayı dış politikasının bir unsuru hali­
ne getirmiş, kendisi için b u suretle siyasî
bir denge kurmuştu.
Adliye Nazırı M idhat Paşa, b u n u haber
aldığı gibi, Bulgaristan’da da bir ayaklanm a
hazırlığı sezmiş bulunuyordu. B u n a karşılık
M a h m u d N e d im Paşanın, kendisini tam am en
İgnatiyef’in kandırmalarına kaptırmış olduğu
için, hiç bir müsbet ve Devlet için faydalı
karar almadığını ve gösterilen doğru ve
çıkar yola gitmek istemediğini görüyordu.
Memleketi âdeta R u s Elçisi idare eder ol­
muştu. Ignatiyef, M a h m u d N e d im Paşaya
verdiği bir lâyihada Rum eli’de b u lu n a n . ka­
zaların M ü slü m an ve Hıristiyan halkından
hangisi ekseriyette ise. İdarî v e adlî âmirle­
rin onlardan olması. Bulgarlardan milis as­
keri teşkilâtı kurulması, Devlet gelirinden
yüzde belli bir miktarı hâzineye alındıktan
sonra kalanının milis askeri ve mahallî ihti­
yaçlar masraflarına terkedilmesi, kale ve
kışla olan yerlerden başka mahallerde dev­
let askeri bulundurulmaması v.s. n evind en
gayet zararlı esaslara dayanan bir nizam na­
m e yapılmasını tavsiye etmiş, S a d n â za m da
b u n u terviç ederek kendi adamı olan eski
Maliye Nazırı E m in Paşanın başkanlığında
bir komisyon kürdurmuştu. Halbuki, bu
lâyihada ilk anılan hususun bile tatbiki,
Rum eli’nin tam am en Bulgarlara teslimi de­
m e k olacağından komisyonun b u hususa dair
hazırladığı mazbata Vükelâ Meclisinde red-
dolunmustu.
İşte bütün bu hâdiseler yüzünden M i d ­
hat Paşa memleketi felâkete götürmekte
olan bir iktidarın m es’uliyetine iştirâk etmek
istemiyerek Adliye Nezaretinden istifa' etti.
M a h m u d N e d im Paşa, esasen onu kendi
emellerinin tahakkukuna engel gördüğü için
buna p ek sevindi. Yerine. Cevdet Paşa tayin
olundu.
Andraşi lâyihası,. Hariciye Nazınmn
beyanı
K o n t Andraşi ise, kendisine verilen vazi-
fevi yerine getirerek lâyihayı hazırlamıştı.
B u lâyihanın metni, Paris Barış Andlaşma-
smda imzaları bulunan devletlere birer nota
ile bildirilip muvafakatleri alındıktan sonra
31 ocak 1876 tarihinde Babıâliye sözlü bir
nota şeklinde tebliğ olundu.
Lâyihanın başlangıcında, Osmanlı Devle­
tinin evvelce vaad ve ilân etmiş olduğu
ıslahatın tatbik edilmemiş bulunduğu, b u n ­
 dan sonra yapılacakların ise devletlerin m u ­ bakımından kendi âsi tebaasiyle başa çıka­
rakabe ve tasdikinden sonra tatbik edilme­ m ayan Devletin onlarla hiç uğraşamıyacağı-
sinin gerektiği belirtiliyor ve neticede aşa­ nı, halbuki b u teklifler kabul olunduğu
ğıda gösterilen esasların mutlaka yerine ge­ halde ihtilâl sona ermezse Osmanlı Devleti­
tirilmesi isteniyordu: nin en sert ve şiddetli tedbirleri almasına
a — Hıristiyan tebaa, için tam bir din artık yabancıların ses çıkar amıyacaklarmı
ve âyin serbestliği. uzun uzadıya anlattıktan sonra, yalnız m a ­
b — Âşar vergisinde iltizam usulünün hallî vergilerin tam am en mahallî ihtiyaçlara
tam am en ilgası. harcanması maddesinin değiştirilip sadece
c — K öylün ün toprak mülkiyet ve ta­ Bosna -Hersek bölgesinde ihtilâlin doğurdu­
sarruf haklarını kesin şekilde belirtecek olan ğu hasarın giderilmesi için mahallî ihtiyaç­
bir kadastro yapılması. lara harcanacak vergi nisbetinin hususî m ü ­
saade ile arttırılabileceğinin tasrihi ile diğer
ç — Vilâyet meclislerinin Hıristiyan ve
maddelerin kabulünün zarurî olduğunu ileri
Müslüm anlardan karm a olarak kurulup ısla­
hına b u meclislerin nezaret hakkı bulunması. sürmüş, lâyiha b u n u n üzerine b u şekilde
kabul edilmişti (12 şubat 1786).
d — Vergilerin mahallî ihtiyaçlara har­
canması.
Babiâlinin tutumu ve Karadağ seferi
Babıâii, b u lâyihayı p ek ehemmiyetsiz
değişikliklerle kabul etmiştir. Halbuki b u n ­
Vükelâ Meclisi, Andraşi lâyihasının ka-
ların kabulü, Devletin bir kısım hü kü m ra n ­
buliyle, Hersek meselesinin Osmanlı Devleti­
lık haklarından vazgeçmesiydi. Bilhassa ısla­
nin hükümranlık haklarına dokunulm adan
hatın tatbikinde yabancı devletlerin kontro­
hallini üm id ediyordu. Halbuki b u lâyiha
lüne razı olmak, karm a vilâyet idare meclis­
bilâkis yabancılar için büsbütün müdahale
lerine de b u hususta b ü y ü k salâhiyet ver­ kapıları açmaktaydı. Nitekim b u n u n kabul
m ek, vergilerin tam am en mahallî ihtiyaçlara
edilmiş olduğu devletlere tebliğ edildiği za­
harcanmasını kabul etmek, kadastro bahane­
m a n evvelâ hepsi memnuniyetlerini ifade
siyle toprak mülkiyet ve tasarruf sisteminde
ettiler. Husya, Sırbistan ve K ara da ğ Prensle­
Hıristiyan tebaa lehine tavizlere boyun eğ­
rine âsilere yardım etmemeleri için gerekli
m e k gibi şartlar, b u yerlere âdeta imtiyazlı
tenbihlerde bulunulduğunu haber verdi.
bir idare temin ediyor demekti. Nitekim, bu.
Avusturya ise kendisi tarafsız kalacağı gibi
notanın tevdiine iştirak etmiş olmakla bera­
topraklarına iltica eden âsilerin ailelerini
ber, hakikî Osmanlı dostu İngiltere Elçisi
dört hafta içinde iadeye başlayacağını, âsi­
K enri Elyot, Babıâiiyi bu hususta gizlice ikaz
lere silâh ve m ü h im m at naklettirmeyeceğini
etmiş, b un a rağmen M a h m u d N e d im Paşa ve Rusya ile görüşüp bunların memleketin­
iktidarı, General İgnatiyefin baskısıyle. b u n ­
den geçirilmemesi için gerekli tedbirleri
ları kabul etmek hatasına sürüklenmişti. alacağını bildirdi.
Notanın Babıâliye tevdiinden sonra b u Babıâii b u n u n üzerine dört hafta içinde
maddelerin müzakeresi için Vükelâ Meclisi silâhlarını bırakıp dehalet edenlerin affolu-
evvelâ bir akşam Serasker Rıza Paşanın
konağında ve ertesi günü de Babıâlide top­
lanmıştı. İlk toplantıda bir karar verileme­
miş, ikinci toplantıda Hariciye Nazırı Raşid
Paşa söz alarak, Bosna -Hersek ihtilâlinin
bir türlü bastırilam ad ığını, Avusturya hudut­
ları içine yerleşmiş Panislâvizm cemiyetler
rinin silâhlandırdıkları ihtilâlcileri durm adan
hududttan içeriye soktuklarını, bunların
Hıristiyan tebaayı kandırıp ayaklandırdıkları
yetmezmiş gibi Müslümanlar arasına da
nifak soktuklarını, Karadağlıların alenen bu
ihtilâle karıştıklarını, Sırplılarm da geniş
ölçüde karışmak için hazırlıklarda bulun d uk­
larını, Osmanlı Devleti b u işi sona erdirmek
için evvelâ âsilerin dışarıdan yardım ve hi­
m aye görmemeleri gerektiğini düşünerek
Avusturya Devletine ve başka alâkalılara
b u hususta, başvurduğunu, lâkin b undan bir
sonuç alınamadığını, buna göre b u notada
istenen hususlar kabul edilirse, devletlerin
müdahalesiyle ihtilâlin sona ereceğini, aksi
takdirde iş alevlenip yabancı devletlerin
fiilî müdahalesi başlayacağını, asker ve para Korst A n d raş i

3195
narak b u müddetin sonunda isyana, devam
edenlerin tenkiline devam olunacağını, b u n ­
ların m al ve mülklerinin satılıp bedelinin
itaat edenlere ve ihtilâlden zarar görenlere
dağıtılacağını ilân etti. Ayrıca, dönecek m ü l­
teciler bir sene öşürden ve iki sene vergiden
K a r a d a s çeteleri faaliyeti
Karadag v e H e r s e k bölgesinde
O sm a n lı askeri
3196
m u a f tutulacak, yanmış ve yıkılmış ev ve
mâbedlerin yeniden yapılması için gerekli
kereste mirî ormanlardan verilecek ve m u h ­
taç olanlara h e m e n ziraate başlamaları için
tohumluk dağıtılacaktı.
T a m bu sırada General İgnatiyef. nahi­
yelerin idaresi için bir lâyiha hazırlamış ve
Hariciye Nezaretine vermişti. B u lâyiha
Nezarette tercüme edilip sonra Nezaretçe
kaleme alınmış gibi Vükelâ Meclisine sevk
olundu. B u n a göre, vilâyetlerde her iki yüz
ev bir nahiye sayılacak, her nahiyenin seçil­
miş bir meclisi, bir de nahiye m ü dü rü bulu­
nacaktı. Yalnız nahiyenin nüfus çoğunluğu
hangi milletten ise, m ü d ü rü n de o milletten
olması şartı bulunacaktı. Böylece, Rum eli’de
bilhassa Bulgaristan’da bütün nahiyelerin
idaresi yerli Hıristiyanlara geçiyor demekti.
Diğer taraftan, Andraşi lâyihası kabul
edilmiş olduğu halde, âsiler dört hafta içinde
devlete itaat etmek şöyle dursun, faaliyetle­
rini büsbütün arttırmışlardı. Avusturya ise,
mültecileri iade etme meselesini tavsatmış,
Dalm açya’ya sığman eşkiya Karadağlılarla
birleşip Nakşik kalesinin yolu olan D u g a
boğazını kapatarak orada bulunan askerlerle
M üslüm an halkı m uhasaraya almışlardı. Kış
şiddetli olduğu için kaleye ne asker ve ne
de zahire ulaştırılamıyordu. Bilhassa zahire
gönderilememesi, kaledekileri güç durum a
düşürmüştü. Babıâli tarafından Karadağ
Prensine tarafsızlığını m uhafaza etmesi bir
daha ihtar edilip savaş hareketleri durdurul­
duğu takdirde kaleye zahire gönderileceği
hakkm dak i Avusturya tavassutu da reddo­
lunduktan sonra A h m e d M uhtar Paşa askerî
harekâta girişti. Âsileri her yerde ağır m a ğ ­
lûbiyetlere uğratttı. K ale tehlikeden kur­
tuldu. A ncak, m untazam ordunun karşısına
bu sefer sekiz bin kişilikten on altı bin
kişiliğe kadar âsi gruplarının çıkmış olması,
isyanın ne dereceye kadar büyüm ü ş ve
kuvvetlenmiş olduğunu gösteriyordu. Ayrıca
âsilerin arasında bir çok da Karadağlıların
bulunduğu görülmüş ve gerek Babıâli tara­
fından, gerekse devletler tarafından yapılan
tebligata rağm en Prensin isyanı açıkça
desteklediği ve âsilere yardımda bulunduğu
anlaşılmıştı. B u n u n üzerine Vükelâ M ecli­
sinde mesele görüşülüp evvelâ Karadağ
üzerine askerî harekattâ bulunulması bahis
konusu olduysa da, meselenin büsbütün
alevlenerek K aradağ ’ın Rusya veya A v u s ­
turya’dan yardım istemesi neticesini doğu­
rabileceği ve o zam an da d u r u m u n içinden
çıkılmaz bir hal alacağı düşünülerek bundan
vazgeçildi. Yalnız İşkodra bölgesine asker
yığılıp K ara da ğ ’ın b u suretle baskı altında
tutulmasına karar verildi.
Alınan yeni tedbirler
Hersek ihtilâlinin bir türlü bâstıralama-
masına ve K ara da ğ ’lılarm yardımına engel
olunam am asm a çok üzülen Abdülâziz, Ser­
asker Rıza Paşayı azil ile yerine eski Bosna
Valisi Bahriye Nazırı Derviş Paşayı tayin
etti.
Derviş Paşa, isyanı kesin şekilde tenkile
m em u rdu . B u n u n üzerine Babıâlide mesele
görüşüldü. Yapılan incelemelerden Bosna’da
yirmi, Hersek’de kırk iki, İşkodra’da on bir
ve Yenipazar - Niş - Vidin taraflarında yet­
miş tabur asker bulunduğu anlaşıldı. Böy-
lece, Bosna^Hersek âsilerine, Sırbistan’a ve
K aradağ’a karşı Ru m eli’de yüz kırk sekiz
tabur asker mevcuttu. B u taburlardan çoğu
iki üç yüz mevcutlu olduğundan ortalama
bir hesapla hepsi yetmiş bin kadar asker
ediyordu. Bunların silâhlı ve muharip kısmı
ise, ancak elli bin kişiydi. Halbuki, yalnız
Hersek âsilerinin sayısı otuz bini bulmuştu.
Sırbistan’ın askerî gücü ise seksen binden
ve Karadağlıların kırk binden aşağı değildi.
Ayrıca o günlerde Bulgarların da gizlice
isyana hazırlandıkları haber alınmıştı. B u ­
n u n için askerî kum andanlar mutlaka b u
tarafa da bir miktar kuvvet ayrılmasında
ısrar ediyorlardı Rusya, Bulgarları alenen
him aye ettiği için, burada alınacak bütün
askerî tedbirlere, hattâ bunlar en tabiî ve
meşru ihtiyat tedbirleri bile olsa, itirazda
bulunacağı ve esasen b u bölgeye m üdahale
için bahane aradığı düşünülüp b u teklif
reddolundu. A ncak, T u n a ve Edirne vilâyet­
lerindeki otuz tabur kadar redif askerinin
m utad talim ve terbiye bahanesiyle silâh
altına alınmasına karar verildi.
Derviş Paşa ise, Bahriye Nazırı bulun­
duğu sırada bir tüm en askerle ihtilâli b a ş a ­
rabileceğini söyleyerek b u yüzden Serasker­
liği elde ettiği halde, İşkodra’ya gitmekten
kaçınıp A h m e d H a m d i Paşa gibi cidden işe
yaramadığı tecrübe ile anlaşılmış bir zatı
b u m ü h im yerin kumandanlığında bıraktı.
Bulgarların ilk hareketleri ve Ignatiyef
Panslâvist komitelerin Eflak yoluyle
m ütem adiyen Bulgaristan’a sızarak buralar­
da yaşayan Hıristiyan tebaayı devletleri
aleyhine çok kere zorla ayaklanm aya sevk
etmeleri üzerine, b u bölgede sükûn ve h u ­
zuru temin vazifesi M idhat Paşaya verilmiş,
o da T u n a vilâyetini teşkil edip kurduğu
yeni idare tarzı ve yaptığı ıslahatla bilhassa
Hıristiyan halkın türlü şikâyetlerinin önünü
almış, sükûn ve hu zuru temin etmişti. A n ­
cak, T u n a vilâyetinin kurulmasıyle hasıl
olan İdarî birlik ve Bulgar kilisesine tanınan
serbestlik, Bulgarların yavaş yavaş daha,
imtiyazlı ve sonu istiklâle varacak muhtar
bir idareye kavuşm a temayüllerini arttır­
mıştı. Ruslar ise onları b u hususta durm adan
teşvik etmekteydiler. Nihayet, Rusya’nın
3197
Filibe konsolosu N a y din ve Rusçuk konso­
losu M asnin’in kışkırtmalarıyle Kızanlık,
Eski Zağra, Hasköy ve Çirpan kazalarında
oturan Bulgariar, topj'ekûn isyana karar
verdiler; ancak Kızanlık ve Eski Zağra’daki
kükûmet memurlarının uyanıklığı sayesinde
ayaklanma başlamadan bastırıldı ve elebaşı­
lar j^akalanıp hapsedildiler. B u n la r m sorgu­
ya çekilmesi sırasında bütün Bulgaristan’da
bir ihtilâl hazırlandığına dair deliller bulun­
duğu gibi, gerektiğinde Bulgaristan’a fiilen
yardım için Sırbistan’ın da savaşa hazırlan­
dığını belirten evrak ele geçti
B u durum, Rus Elçisi İgnatiyef’i fena
halde tedirgin ettiği için Babıâliye başvurup:
«Osmanlı Devleti b u hâdiseyi bizim kışkırt­
tığımızı sanmasın. Rusya, Bulgaristan’da
âsâyişin devamını ister. Bulgarları iyi şekil­
de idare etmek Osmanlı Devletinin çıkarma
olduğu halde bazı fesatçıların sözüne kanan
bir kısım safdillere âsi göziyle b a k m a k ve
bunları yakalayıp hapsetmek doğru değildir.
Böyle şiddetli tebdirler alan m em urlar yer­
lerinde kaldıkça Bulgariar emniyet içinde
bulunmazlar ve tam tersine içlerine karışmış
bazı ifratçılarm tahriklerine u y m a k zorunda
kalırlar. B u yüzden de Bulgaristan’da âsâyiş
bozulursa Rusya ile öbür devletler kayıtsız
kalamazlar» diyerek Edirne Valisi Hurşid
Paşa ile Kızanlık ve Eskizağra k a y m a k a m ­
larının azillerini veya değiştirilmelerini ve
hapsedilenlerin serbest bırakılmalarını istedi.
Bir ayaklanmayı vaktinden evvel sezip
kan dökülmeden akim bırakmaya muvaffak
olmuş bulunan böyle memurların tam tersine
kuvvetle himayesi ve vazifeleri başında bıra­
kılmaları ve onların dikkatleri mahsulü
olarak m ey dan a çıkan yeni fesad hazırlık­
larına karşı gerekli tedbirlerin alınması icap
ederken, M a h m u d N e d im Paşa, General
İgnatiyef’in isteğini kabul ederek vali ve
kaymakamları değiştirip tevkif edilen fesad
elebaşılarını serbest bıraktırdı. B u hatalı
davranış ise, sonunda Bulgaristan genel ihti­
lâlinin çıkmasını çabuklaştırdı.
M a h m u d Nedim Paşanın hatalı icraatı
D a h a Hüseyin A v n i Paşanın Seraskerliği
sırasında Sırp’ların Hersek taraflarına dur­
m adan çeteler göndermekle kalmıyarak ge­
rektiğinde Bulgaristan’a da yardım için V i ­
din, Nis ve Kosova taraflarına asker yığ­
maları üzerine, Hüseyin A v n i Paşa, çıkması
kuvvetle muhtem el hâdiseleri önlem ek için
kuvvetli bir ordu ile Sırbistan’a girilmesini
teklif -etmiş, bir taraftan da Vidin ve Niş
kalelerindeki askerî gücü arttırmıştı. Sırbis­
tan Prensi b u n u haber alınca telâşa düşüp
Devlete itaatini bildiren mektuplar gönder­
m eğe başladı. Rus elçisi de h em e n m ü d a ­
halede bulunup Niş h u dud un a asker yığl-
 masının sebebini sorarak b u halin Sırplıları
ürkütüp korkutacağını, b u n u n ise o bölgede
âsâyişin bozulması neticesini doğuracağını
ve kargaşalıklara sebeb olacağını ileri sürdü
ve askerin geri alınmasını istedi.
İşte, M a h m u d N e d im Paşa, b u n u bahane
edip Hüseyin A v n i Paşayı Seraskerlikten
azlettirerek Bursa Valiliğine göndermişti.
Lâkin, yeni Serasker N a m ık Paşa da Sırbis­
tan hududundaki askerin geri çekilmesini
doğru bulmayıp Abdülâziz’i -de b u hususta
ikna etti.
Aslında Hüseyin A v n i Paşanın düşündü­
ğü tedbir gayet doğru idi. Yani, Sırbistan'a
asker sokulmadan ne Hersek ihtilâlinin ya-
tıştırılmasma, ne de Bulgaristan’ın durulm a­
sına imkân vardı. Gerçi Paris Andlaşmasının
21 ve 29 uncu maddeleri gereğince Sırbistan
âsâyişi bozacak bir d u ru m yaratırsa Osmanlı
Devleti diğer devletlerin rızasını alm adan
müdahalede bulunam az. Onlar da böyle bir
şeye asla r,azı olmazlardı. A ncak, Hersek
ihtilâli, Osmanlı Devleti için hayatî bir m e ­
sele halini almış bulunuyordu. Osmanlı
Devletinin Sırbistan’ı askerî işgal altına
alması, meseleyi kökünden halleder, ihtilâl
tam am en yatışırdı. B u n d a n sonra devletlerin
yapacakları itirazların ve d,oğacak siyasî
gerginliğin zararı ise, hiç bir za m an mevcut
d urum dan ve v u k u u m uhtem el hâdiselerden
daha ağır olamazdı. Sırbistan henüz bütün
hazırlıklarını tamamlayamamış olduğundan
işgale karşı koyamıyacak, b un da n sonra da
fiilî d urum yazışma ve çizişmelere dökülüp
nihayet bulunacak olan her hal tarzı m u ­
h a kkak ki Devlet için daha faydalı neticeler
verecekti. Rusya’nın böyle bir hâdise için
savaş açamıyacağı m u h a k k a k bulunduğuna
göre bir müddet sonra çıkan Bulgaristan
ihtilâli de böylece önlenmiş ve Balkanlardaki
Hıristiyan tebaa uzun müddet için sinmiş
olacaktı.
Tıpkı Hüseyin A v n i Paşa gibi b u fikri
savunan N a m ık Paşa da Seraskerlikten he­
m e n uzaklaştırılıp yerine mevkiini m uhafaza
için her şeye baş eğmeye hazır bulunan
Rıza Paşa tayin olunmuştu.
M a h m u d N e d im Paşa, onun Seraskerliği
sırasında yine İğnatiyef’in arzusu üzerine
Edirne ve T u n a vilâyetlerindeki askerleri
çekti. B u suretle Bulgaristan’da bir ihtilâl
zuhurunda süratle müdahalede bulunup
bunu bastıracak k uv ve t. kalmamış oldu.
M a h m u d N e d im Paşanın bilhassa b u son
hareketini gaflet değil, ancak ihanetle vasıf­
landırmak kabildir. Nitekim Edirne Valisi
 k if Paşa ve Filibe Mutasarrıfı A z iz Paşa
Babıâliye ' üstüste yazılar yollayarak Bulga­
ristan’da ihtilâl hazırlıklarının alıp yürüdü­
ğünü bildirip asker gönderilmesini istedilerse
de kendilerine aldırış eden olmadı. Aziz
Paşa, Babıâliye gönderdiği mektupta Öğret­
3198
m e n adı altında Bulgaristan’a bir çok Sırp
subayının sokulduğunu, bunların Bulgar
halkına gizlice askerî talimler yaptırıp sa­
vaşa hazırlandıklarını ve Çerkeş kıyafetine
sokulmuş bazı Bulgarların' köylere saldırtı-
larak b u bahane ile isyan çıkarılacağını h a ­
ber verdiği halde, M a h m u d N e d i m Paşa,
Rusların gönlünü hoş etmek için gerekli
tedbirleri almaktan kaçınmıştı. Nitekim, Aziz
Paşanın bu. ikazından bir buçuk ay sonra
Bulgaristan’da ihtilâl patlak, vermiştir.
Bulgar ihtilâli, Otluk köyü vsk’ası
Hâdise şöyle başlayıp cereyan etmişti:
Aslında Avretalan’lı olup Osmanlı -Rus ve
Kırım savaşı sırasında düşm ana casus­
luk ettiği m eydana çıkınca R u s y a ’ya
kaçan N a y din • adlı bir Bulgar, bu ül­
kede düşünülen ihtilâli hazırlamak için
Rusya devleti tarafından Filibe konsoloslu­
ğuna tayin edilmişti. Halbuki, yerlilerden
konsolos tayini andlaşmalara aykırı bulun­
duğu gibi, Devlete karşı suç işlemiş eski
tebaadan birisinin katiyen böyle bir hizmet
görmemesi gerekirken, b u n u n memuriyeti
nasılsa kabul edilmiş bulunuyordu. Kendisi,
b u vazifede bulunduğu on yıl içinde Bulga­
ristan’ı elinden geldiği kadar ihtilâle hazırla­
mış, T u n a boylarından İstanbul kapılarına
dayanan B ü y ü k Bulgaristan fikrini gençler
‘ arasında yaymış, halkı silâhlandırmış, ayak­
lanmaya tam am en hazır bir hale getirmişti.
Diğer taraftan Panislâvizm hareketinin ba­
şında bulunanlar Bulgaristan ihtilâlinin
başlangıç tarihi olarak 1876 yılının mayıs
ayını seçmişlerdi. Komiteciler, son olarak 27
nisan 1876 tarihinde Otlukköyde toplan­
mışlardı. B u toplantıda Edirne, Filibe,. Sofya,
Ihtiman, Kızanlık, Eski Zağra, Pazarcık gibi
m ü h im kasabaların tam am en yakılıp yıkıl­
ması, bütün Tü rk ve M üslüm anların öldü­
rülmesi ve m ü m k ü n olan her yerde idarenin
ele alınması kararlaştırılmış ve 13 mayısta
harekete geçilmesi hususunda mutabakata
varılmıştı. Y ed i yüze yakın köy b u ayaklan­
m a y a katılmayı taahhüt etmiş bulunuyordu.
Bunların uğrayacakları bütün zarar ve zi­
yanlar komite tarafından ödeneceği için, bir
taraftan da köylünün her türlü mallarının
tesbitine geçilmişti.
Otlukköy ve Avretalan mevkileri büyük
Balkanın eteğinde, sığınmaya ve m üdafaaya
elverişli yerler olduğu için bunların etrafın­
da istihkâmar yapılmış, silâh ve cephane
istif edilmiş, demir çenberli ve katranlı ipler
sarılı ağaç toplar hazırlanmış, ve katliâma
iştirak edecek Bulgar kadınlarının kullan­
ması için süngülü sopalar yaptırılmıştı. Ci­
vardaki köylüler, kıymetli eşyalarını ve
paralarını toprağa gömerek üzerine sebze
ekmişlerdi.
 İsyan, kararlaştırılan zam an d an İİ gün
evvel, 2 mayıs 1876 tarihinde koptu. B u n a
sebeb ise. Otlukköy ve Avretalaıı’da yapılan
hazırlıkların sezilmemesi için M üslüm anla­
rın o civardan geçmelerine engel olunmasıy-
dı. Olay, evvelâ Pazarcık kazasında duyul­
m uş ve h em e n Filibe’ye bildirilmişti. A y n i
zam anda yapılması düşünülen b ü y ü k katli­
â m dan ve b u n u n m uhtem el sonuçlarından
ürken çetecilerden N iko Çorbacı, d urum u
mahallî hükümete haber verdi. Filibe m uta­
sarrıfı h em e n iki zaptiye subayını Avret-
alan’a gönderdi. Bunlar, acele yetişip nahiye
m erkezinde tevkiflere başladılar. Mutasarrıf
A ziz Paşa ise, doğru Pazarcık’a gitti. Niyeti
burada bulunan kuvvetleri alıp Avretalan'a
yetişmekti. Komiteciler durum u görünce,
çanlar çalarak isyanı ilân ettiler. Otlukköy
ve Pazarcık köylerindeki Bulgarlar hem en
ayaklanarak Müslümanları b ü yü k bir v a h ­
şetle öldürüp evlerini yaktılar (M a h m u d
Celâledain Paşa; Mirat-ı Hakikat, C : 1, S:
83). 700 köy söz verdiği halde, ihtilâle ancak
50 -55 kö y katılmıştı. Âsiler, kendilerine
u y m a k istemiyenleri evlerinden zorla çıkar­
tarak köylerini ateşe veriyorlardı. Yaralı
halde canlarını kurtaranlar Pazarcık’a gel­
m eğe başladılar. B u arada Avretalan Nahiye
M ü d ü r ü Ali Efendi ile bütün ailesi halkı,
maiyetindeki mem urlar ve zaptiyelerle b e­
raber âsiler tarafından şehid edilmişlerdi.
B u sırada eşkiyanm Pazarcık civarında Ge-
levre köyünde toplandıkları ve ele geçirdik­
leri kıptıları öldürerek kasabaya hücum a
hazırlandıkları haber alındı. B u n u n üzerine B u ig a r âsîleri
bütün kasaba halkı canlarını kurtarmak için
silâhlandılarsa da, b u n u duyan eşkiya h ü ­
cum dan vazgeçip Balkanlara doğru çekildi­
ler. Pazarcık ve Filibe’ye bağlı bütün M ü s ­
lüm an köyleri yakılmış, halk katliâm edil­
miş, köprüler ve telgraf hatları tahrip olun­ u'K S & n Jiv -E -
muştu. Balkan geçidlerindeki kuleler de
CSMANL.I
tecavüze uğrayarak muhafızları öldürülmüş,
hattâ Belova demiryolu istasyonu, buraya

Hersek, Bosna ve B u lg a r isyanı bölgeleri haritası

319S
sığınanlarla birlikte ateşe verilmişti. Âsiler
bir taraftan hâlâ tereddütte bulunan ve k e n ­
dilerine katılmak istemiyen b ir kısım B ul­
garları isyana zorlamak için bunların da
çoluk çocuğunu katliâma başlamışlar ve b u
zavallıları kurtarmak isteyen Müslümanların
çocuklarını katrana bulayıp gözlerinin Önün­
de diri diri yakmışlardı.
R u s ve Sırp ajanlarının da b u husustaki
faaliyetlerine rağm en b u ihtilâl bütün B u l­
garistan’a yayılmıyarak Rodop dâğlariyle
Balkan dağ silsileleri arasındaki bölgede
kalmıştı. B u n a sebeb ise, ova köylerinin
ihtilâle katılmak istemeyişi ve isyanın aşağı
yukarı dağ köyleri halkına inhisar etmiş
olmasıydı.
Asilerin tenkiline başlanması
Filibe Mutasarrıfı A ziz Paşa, daha evvel
böyle bir ihtilâlin zuhur edeceğini, Babıâliye
haber vererek B alkan geçidlerinin ve isyana
eğilimli bölgelerin m üdafaa ve m uhafazadan
m a h ru m bulunduğunu bildirmiş, hattâ Otluk-
k öy hâdisesini duyar d uy m az bir tabur ol­
sun asker gönderilmesini tekrar yazmışsa da,
İgnatiyef b u n u n mahallî küçük bir hâdise
olduğunu, işin büyütülmemesi gerektiğini
M a h m u d N e d im Paşaya söyleyerek engel
olmuş, neticede olaylar sür’atle inkişaf ede­
rek bir çok M ü slü m an ve Hıristiyan köyleri
âsiler tarafından vurulmuştu. B u arada F i­
libe kasabasına iki yerden ateş verilmişken
bastırıldı.
Edirne Valisi  k if Paşa ise, gayet uyanık
davranıp demiryolu hatlariyle köprüleri
âsilerin . tahribine engel olduğu gibi, redif
askerini silâh altma çağırmış, bir taraftan da
«vatana hizmet* parolasiyle her tarafa
telgraflar gönderip sekiz bin kadar milis
askeri toplamış ve b u sayede muhasaraya
düşmüş bir çok T ü r k ve M üslüm an köylerini
eşkiyanm elinden kurtarmıştı.
Babıâli meselenin ehemmiyetini ancak
b un da n sonra kavrayarak asker şevkine k a ­
rar verdi. Diğer taraftan Bulgar komiteci­
lerinin İstanbul’u da ateşe verecekleri
şayiası şehirde b üyük heyecan yarattı.
Serasker Derviş Paşa ise, sarayı korum ak
gayesiyle Ortaköy tarafına toplar yerleştirip
Bulgar Eksarhanesini tehdide kalkışmak gibi
garib tedbirler illeri sürdüğü için b u m a k a m a
tayininden on beş gün sonra azledilerek
yerine Bahriye Nazırı A b d i Paşa getirildi.
Bir taraftan da  d il Paşa kumandasında
olarak trenle Edirne’ye doğru beş altı tabur
asker ve bir batarya top yola çıkarıldı. Âdil
Paşa doğru Filibe ve oradan Pazarcık’a
gitti. Filibe kum andanı olup yanında askerî
birlikler bulunmadığı için o güne kadar eli
böğründe bekliyen Hafız Paşa d a Ayvab
istikametinde ilerledi. Böylece M üslüm an
3200
halka emniyet geldiği gibi, üzerlerine asker
sevkedildiğini gören isyan idarecileri o güne
kadar isyana katılmamış olan Bulgar köyle­
rini ayaklandırmaktan vazgeçip diğerlerini
de h em e n Devlet kuvvetlerine itaate dâvet
ettiler. Ç ü n k ü askerle başedemiyeceklerini
ve ağır şekilde tenkil olunacaklarını biliyor­
lar, b u işin idaresini az çok ellerinden k a ­
çırmış bulunuyorlardı. İsyan ateşi yavaş
yavaş Sofya ^ve İslice taraflarına d a sirayet
etmekteydi. Âdil Paşa, yanındaki kuvvetlerle
bütün Bulgaristan’a hâkim olacak d urum d a
değildi. B u n u n üzerine halktan yardım isten­
mesine karar verildi. Kurtuluşu mücadelede
gören halk ise, silâhını kapıp b u dâvete se­
verek koştu. Böylece, elde oldukça bir k u v ­
vet toplandı. Evvelâ, ihtilâlin m erkezi olan
Otlukköy altı saat kadar süren bir çarpışma­
dan sonra ele geçirildi (11 mayıs 1876).
Âsilerden kurtulanlar dağlara sığındılar.'
Yeniköy tarafında birikmiş olan eşkiya da
İhtiman istikametinden gelen asker tarafın­
d an dağıtıldı. İstanbul’dan yeniden sevkedi-
lenlerle 24 piyade taburu ve 2 süvari alayına
varan Devlet kuvvetleri temizleme hareke­
tine devam ettiler. Otlukköy ve Yenikö y’den
maada, Avretalan, Prostençe, İvraca, Batak-
köy, Trauna, Boyacıköy ve Praçkova bölge­
lerinde de çarpışmalar olmuş ve nihayet 9
haziran günü harekât sona ermiş, âsilerden
yakayı kurtaranlar tam am en dağlara çekil­
mişlerdi.
Bulgar âsileri b u arada üç bin kadar
koy yakmış, p ek çok m a s u m halkı vahşice
öldürmüşlerdi. Tenkil hareketi sırasında
öldürülen âsilerin sayısı ise dört binden
biraz fazla idi. Lâkin, R u s propagandası,
OsmanlIların on beş bin Bulgari boğazlayıp
köylerini yaktıklarını ilân ettiler. A v r u p a ’da
hem en m utad feryad yükseldi: «Türkler
Hıristiyanları kesiyor!»
Selâr^k olayı
Diğer taraftan Bulgaristan olaylarının
başlamasından biraz sonra 6 mayıs 1876 tari­
hinde Selânik şehrinde cereyan eden m ües­
sif bir olay d urum u n vahametini büsbütün
arttırmıştı.
Avrethisarı nahiyesi halkından bir B ul­
gar kızı M ü slüm an olmağa karar vererek, o
devrin M ü slü m an kadınları gibi ferace giyip
yüzü örtülü olduğu halde Selânik’e gelmişti.
Kendisini istasyondan üç zaptiye alıp h ü kü ­
met konağına götürecekti. Maksadını yolda
gelirken ağzından kaçırmış bulunduğu için
tren memurlarından bir Hıristiyan ve bir
Yahudi, d u r u m u A m erik a ’nın Selânik ko n ­
solosuna bildirmiş bulunuyorlardı. Perikli
Lazari (Hacı Lazaro) adlı V o dina’lı R u m
asıllı ve R u s uyruklu olan b u garip konsolos,
haberi alınca istasyon civarında R u m ve
f
Abdülaziz devrinin bazı Önemü yapıları
(İlâve : 186)
Abdülâziz devrinde yapılan ihti-
şamlı yapıların başında b ug ü n harabe-
si görülen Çırağan sarayı başta gelir.
Evvelce, Üçüncü Ahm ed zamanında,
Çırağan safalan ile m eşhur olan bu
mevkide d am a d İbrahim Paşanın sa-
hil-sarayı bulunuyordu. B u saray sonra
da her padişah devrinde tamir ve ta­
diller görmüştür. Ü çüncü Selim evvel­
kileri tam am en yıktırıp yerine pek
m eşhur ve m u a z z a m bir saray yaptır­
dı (1804). İkinci M a h m u d ’u n yeniçeri .
ocağını ilgasından sonra b u sarayın ön
cephesi kırk kadar sütunla süslenerek
klâsik bir veçhe almıştır. Abdülmecid
saltanatının sonlarında b u sarayı da
yıktırarak yenisini yaptırmak üzere
hazırlıklara başlamıştı. Fakat, sonra-
dan, halk arasında israf atından dolayı
uyanan tepki dolayısile vazgeçti.
Abdülaziz tahta çıkınca terkedilen
b u işi ele alıp, misafirhane ve muzika-
cı daireleri arsalarını da mevcut sahaya
katarak sarayı yaptırmıya başladı. F a ­
kat, Abdülmecid’in inşa ettirdiği Dol-
İ ma-bahçe sarayından daha güzel ve
m uh teşem bir eser m eydana koym ak
iddiasında olan Abdülaziz, yapılan kı-
sımların hepsini ve yakınında bulunan
mevlevihaneyi de yıktırdı. Ayrıca, Or-
taköy’e doğru birkaç yalıyı da satın
alarak sahili 670 metreyi bulan bir
I saha üzerine, istikrazlarla elde edilen
| paralardan son Çırağan sarayını inşa
| ettirdi. B u sarayın mimarı Balyan ai-
f leşinden ve Karabet kalfanın oğlu has-
; sa mimarı Serkis Bey olup yapıya^ m ü ­
şir M a h m u d Paşa nezaret etmiştir. İnşa-
| sına 1863 te başlanan b u büyük eser
i 1867 de tamamlanabildi.
Çeşitli rivayetlerle tamamının m a ­
liyeti 1,5 ilâ 4 milyon OsmanlI altını
olarak bildirilen yapı, Osmanlı mima-
rîsinin rönesansı olarak gösterilmekte-
dir. Saray; planı, kullanılan malzeme-
sinin zenginliği, çeşitliliği, dahilî tez-
yinatm ihtişamı ve mobilyasının fev-
kalâdeliği ve m uhteşem saltanat kapı­
larıyla ondokuzuncu yüzyılda yapılmış
diğer Osmanlı saraylarından üstün ol-
dûktan başka, Avrupa saraylarına da
b u cihetten tefevvuk etmektedir. Çı-
rağan; esas saray (halen haraptır),
harem (şimdi Beşiktaş kız lisesi) ve
Ağalar dairesi (şimdi İ.E.T.T. malzeme
deposu) olmak üzere üç binayı, büyük
bahçeleri (biri Şeref stadıdır), birçok
havuzları, birkaç tane köşkü, ufak te­
fek çeşitli binaları ve bir limanı (kis-
m e n Et Balık K u r u m u deposu yeri) ih-
] tiva ediyordu.
★
|
| Sultan Aziz Avrupa seyyahatinden
döndüğü zam an Çırağan sarayının in­
şaatı bitmiş yalnız camları takılma­
mıştı. B u iş de tamamlanınca Çırağa^
n a nakleden Abdülaziz burasını karan­
lık ve kasvetli bulmuş, üstelik hasta­
lanmıştı da.
H alk arasında mevlevihanenin yık­
tırılarak sahasına saray yapılması pa­
dişaha uğursuzluk (şeamet) getirdi gi­
bi lâfların da çıkması üzerine Çırağa-
nı terkeden padişah bir daha burasını
ikametgâh olarak kullanmamıştır.
Yine Abdülâziz tarafından 1865 de
j inşa ettirilen Beylerbeyi sarayının mi- I
j | marı da Balyan ailesinden hassa m i­
f marı Serkis Beydir.
j Zamanım ıza intikal eden b u saray
yapılmadan evvel aynı yerde İkinci
M a h m u d ’u n ahşabdan bir sahil-sarayı
vardı. Sultan Aziz b u n u yıktırtarak ye­
rine dışı tam am en mermer kaplamalı,
içerisi de mermer somakiler ve oyma
j cevizden levhalarla süslü olan ampir
! tarzındaki sarayı yaptırmıştır.
j Beylerbeyi sarayı plân . itibariyle
j alt ve üst katta iki b ü y ü k salonu olan
j ve b u salonlara açılan odaları bulu­
j n an bir yapıdır.
I Alt kat salonundaki taşçılık san’a»
tının bir şaheseri olan ve dantela gibi
işlenmiş mermer havuzu, üst katında­
ki m uhteşem h a m am ı ile m eşhur oldu­
ğu kadar iç dekorasyonunun zenginli-
ı ği, hayvan resimli duvar panoları, üst
kattaki eski yazı ile seçkin m a n z u m
kitabeleri ile de şark tezyin san’atm m
j en güzel örneklerini bir araya toplayan
j | bir saraydır.
j Sultan Aziz yaz aylarında ekseri-
i i yetle b u sarayda ikamet ederdi,
I i Sahildeki bahçesinden m aada, ar-
j I kasındaki dağ kısmının geniş bir saha­
j sı da bir kemerle saraya bağlanmıştır.
i | Burada sedler, havuzlar yapılmış, ay­
i rıca S a n köşk ve M erm er köşk adla-
riyle iki köşk de bina edilmiştir. B u
! arka bahçede vahşi hayvan beslenme-
j sine ve bakımına ait yerler de vardır.
| 1869 da, Sultan Aziz’in Paris’i ziya-
I retini iade maksadiyle, İstanbul’a gelen
I İmparatoriçe Eugénie bu sarayda mi-
J safir edildiği gibi İran şahı Nasırüddin
! şaha da İstanbul’da kaldığı müddetçe
ş Beylerbeyi sarayı tahsis olunmuştur,
i Sultan Aziz Beylerbeyi ve Çırağan
| saraylarından m a ad a Kâğıthane kas-
i n n ı esasından tamir ettirmiş, Çekme-
j ce ve İzmit av köşklerini de . tamam-
! Vatmış veya inşa ettirmiştir.
3201 F . 16
Bulgarlardan m ürekkep y üz elli kişi hazır­
ladı. Bunlar, M ü s lü m an olmağa gelen Bulgar
kızını zaptiyelerin elinden zorla alarak yaş­
m a k ve feracesini yırtıp M üslüm an olduğu­
n u haykırmasına ehemmiyet verm eden k o n ­
solosluk arabasiyle A m erik a konsolosluğuna
götürdüler. Etraftan yetişen beş on M ü slü ­
m an, kızı ellerinden alamamışlardı. Hâdise
Sultan  b d ü lâ z iz ’m yaptsrdığı saraylardan
dış ve içten
Sultan Abdülâziz’in validesi Per-
tevniyal Sultan tarafından Aksaray’da
Hacı M ustafa Efendi cam i’i yerine inşa
ettirilen ve balen m ecud olup “ Valde
cami’i” adiyle anılan eser 1871 de ik­
m al edilmiştir. M imarî tarzı bakımın­
dan yabancı bir şekil arzeden yapının
mimarı İtalyan M outani’dir. Valde sul­
tanın türbesi de buradadır.
Yakın zam ana kadar mevcudken
Salı-pazarı’n da yolun genişletilmesi
dolayısile ortadan kalkan • Süheyl Bey
cami’i de Sultan Abdülâziz tarafından
eskisi yerine tam am en yeni bir tarzda
3202
duyulunca ertesi günü üç, beş bin kişi h ü ­
kümet konağına giderek validen kızm m u t­
laka kurtarılmasını istediler. V ali M e h m e d
R e ’fet Paşa, kendilerine b u hususu vaad
ettiyse de, bununla iktifa etmediler ve
Saatli C a m i de denilen Selim Paşa camiinde
toplanıp istekleri yerine getirilmedikçe d a ­
ğılmamağa karar verdiler. Böylece, hâdise
Ç ıragan saraylarının
inşa ettirilen C1873 J dinî eserlerdendi.
Kasımpaşa’da hâlen mevcut olan Ca­
m i’i kebir bir yangında yanan evvelki
yerine Abdülâziz tarafından yeniden
ve iki minareli yaptırılarak selâtin ca­
milerine dahil edilen eserlerdendir.
Bibliyografya : Halûk Y . Şehsuva-
roglu; (Türkiye Turizm ve Otomobil
K u lu b ü mecmuası, Çıragan Sarayı).
E. M am boury; İstanbul touristique.
Resimli Hayat mecmuası. M . Zeki pa-
kalm ; Tarih deyimleri klavuzu. Se m a ­
vi Eyice; İstanbul’da Bizans ve Türk
eserleri. Halil E th em ; Camilerimiz.
bü y ü m e istidadını göstermeğe başladı. Esa­ derecesine göre cezalara uğratıldılar. Böy-
sen kalabalığa b u maksatla bazı tahrikçiler lece, yabancı filoların karaya asker çıkar­
de karışmış bulunuyordu. A m erik a konsolosu malarını gerektirecek bir sebeb kalmadı.
ise, kızın kendi arzusiyle iltica ettiğini iddia
ederek iade etmiyeceğini, h e m vilâyete, h e m
de Selânik’te bulunan diğer konsoloslara İstanbul olayları, talebe-i ulûmun
bildirdi. Vali Paşa, halkı yatıştırmak için nümayişi
kalkıp Saatli C a m i’e geldiyse de kalabalık
dağılmadığı gibi, kendisini ne dinlediler ve
G e r e k M idhat Paşa ve gerekse Hüseyin
ne de dönüp gitmesine m üsaade ettiler. B u
A v n i Paşa saltanatta kalışm ı h e m Devlet
sırada Fransız Konsolosu M ü lin (M uline) ve
için, h e m de kendi şahıslan için zararlı
A lm an y a Konsolosu A bo t v a k ’a yerine gel­
gördükleri Abdülâziz’e aleyhtar v e düşm an­
mişlerdi. Bunlar, Perikli Lazari’nin sözüne
dılar. B u hüküm dar, hal’olunmadıkça Devle­
inanmış bulunduklarından halka kızın A m e ­
tin düzelmiyeceğine artık kanaat getirmiş
rikan konsoloshanesine kendi arzusiyle git­
bulunuyorlardı. G eç e n b u kadar acı hâdise­
miş v e oraya iltica etmiş olduğunu, bun a
lere rağm en ve bunlardan hiç ibret alm ak
göre geri verilmesinin m ü m k ü n bulunmadı­
istemiyerek M a h m u d N e d i m Paşa gibi icraa-
ğını anlatmak istiyorlardı. Ö ra da bulunan
tiyle Devleti batırmağa ahdetmiş olan, R u s ­
zabıta bölük ağası H ü s n ü Efendi kendilerine
ya’nın kuklası haline gelen ve Devletin b a ­
halkın * hiç bir şey dinlemek istemediğini,
şına üstüste bir çok belâlar getirip her g ü n
valiyi bile alakoyduklarını, b u n u n için camie göz göre göre daha fazla çıkmaza sokan bir
girişlerinin tehlikeli olabileceğini haber ver­
adamı Sadarete getirmekte ve orada tutmak­
di. Konsoloslar, o n u dinlemiyerek içeriye
ta ısrar edişi, A bdülaziz’in ıslahı ve doğru
girdiler. Konsolos sözünü d u y a n halk, büs­
yolu • görmesi kabil olm ayan bir müstebid
bütün hiddetlendi. B u arada içlerine karıştı­
olduğunu onların nazarm da, hattâ oldukça
rılmış bazı tahrikçilerin önayak olmasiyle
geniş bir züm re nazarında m ey da n a koym uş
konsoloslara h ü c u m edilip ikisi de maalesef
bulunuyordu. B u n u n için, o nun tarafından
öldürüldü (6 mayıs 1876).
kendi isteğiyle azli m ü m k ü n bulunm ayan
Kalabalık ise dağılmıyor, bilâkis saatler M a h m u d N e d im Paşayı zorla yerinden düşür­
geçtikçe artıyordu. Selânik’de bulunan öbür m e k için medrese talebesini ayaklandırmayı
devlet konsolosları da kendileri ve aileleri düşündüler. M a h m u d N e d i m Paşa bir kere
halkının taarruza uğramalarından korkmağa bertaraf edildikten sonra Abdülâziz’i istedik-
başladılar. Nihayet, İngiliz konsolosunun
Perikli Lazari’ye ihtarı üzerine mühtedi.
Bulgar kızı hüküm ete teslim edildi ve halk-
dağılıp gitti.
Fransa ve A lm a n y a Konsoloslarının bu
şekilde Öldürülmüş oldukları duyulur duyul­
m a z İstanbul’daki elçiler — esasen el altın­
d an b u olayı tertib ve idare etmiş olan—
General İgnatiyef’in başkanlığında bir top­
lantı yaparak d u r u m u görüştüler. Neticede
SİSİ W ife t'&VSİ
aldıkları karar üzerine Fransa, A lm an ya,
Rusya, Avusturya ve İtalya devletleri «siyasî
mümessilleriyle ailelerinin ve tebaalarının
hayat ve h u k u k u n u m üdafaa» bahanesiyle
Selânik limanına birer savaş filosu gönder«
dikleri gibi, konsolosları öldürenlerin ve b u
hâdiseyi oluşundan evvel gerekli tedbirlerle s.
önleyemiyen vilâyet valisi ile sorumlu m e ­
murların sür’atle ve şiddetle cezalandırılma­ - :
sını Babıâliden istediler. İstekleri hem en
yerine getirilmezse karaya asker çıkartarak
şehri işgal etmeğe ve katilleri bulup cezala­
rını bizzat kendileri vermeğe kararlı bulu­
nuyorlardı.

Babıâli b u hususta gayet serî davrandı.

Altı kişiden ibaret b ulunan katiller hem en
yakalanıp alenen m uhakem eleri yapıldıktan
sonra idam edildiler. Vali azledildi. M e s ’ul
askerî şahıslar ve zaptiye memurları tevkif A b d ü lâ zi z ’in validesi Pertevniyal Sultanın
edilip sorguya çekildiler. İhmali görülenler A k s a r a y ’d a yaptırdığı V a l id e camii

3203
İerini kabule zorlayacaklar, b u olmadığı
takdirde ise Dörd ün cü Mustafa’dan, yani
1808 yılmdanberi unutulmuş olan saltanat
değişikliği çaresine başvuracaklardı.
işte bu gaye ile İstanbul medreselerin­
deki talebeler el altından kışkırtıldılar. B u n ­
lar arasında Rum eli’nin bilhassa Hersek ve
Bulgaristan bölgelerinden olanlar, esasen
memleketlerinde geçen hâdiselerden ve za­
m anında alınmıyan tedbirler yüzünden bin­
lerce insanın ölmesinden dolayı M a h m u d
N e d im Paşaya b ü y ü k bir düşmanlık besli­
yorlardı.
Böylece, 10 mayıs 1876 günü evvelâ Fatih
ve sonra Bayezid ve Süleymaniye medrese­
leri talebeleri derslerini bıraktılar ve «D e v ­
let ve memleketin h u k u k u ve istiklâli düş­
m anlar tarafından çiğnendiği bir zam anda
dersle uğraşmak hamiyet ve dindarlığa u y ­
gun değildir. M üslüm anlar her tarafta Hıris­
tiyanların hakaret v e ezaları altında ezili­
yorlar. B u n a sebeb olanları ortadan kaldır­
m a k şer’an. hepimizin vazifesidir» gibi n u ­
tuklar söyliyerek Fatih ve Bayezid m ey d a n ­
larında toplandılar. B u arada bilhassa Şey-
hüislâm H aşan F e h m i Efendi aleyhinde atıp
tutuyorlardı. B u toplantılara yalnız talebe
değil, Şirvanî-zâde A h m e d Hulûsi. Gürcü
Seiârtik Sel im paşa camiinde konsolosların
katli olayını tasvir eden bu resim, zam anın­
daki Avrupa mecmualarından alınmıştır
3204
Şerif Efendiler gibi ileri rütbe sahibi ulemâ
da katılmışlardı. B u n d a n m aada, şehrin bir
çok mutaassıp Müslümanları başlarına sa­
rıklar sarıp talebe arasına „karışarak cami
avlularında, caddelerde, Babıâli ve Şeyhülis­
lâm kapısı civarında silâhlı olarak dolaşma­
ğa başladılar. Bunlar, kimsenin m al ve ca­
nına el uzatm ak niyetinde bulunm ayıp hattâ
silâhlarını gizleyerek sâkin ve terbiyeli bir
tavırla gezdikleri halde, çarşının Hıristiyan
esnafı dükkânlarını kapatıp evlerine çekil­
mişlerdi. B u n u n üzerine toplantıyı idare
edenler kendilerine gerekli teminatı vererek
telâş ve endişelerini giderdiler.
B u ayaklanma, m ü k em m e l şekilde plân-
landığı için talebenin istekleri, yani M a h m u d
N e d im Paşa ile Şeyhülislâm H a ş an F e h m i
Efendinin azilleri ilân edilmedikçe dağılma­
larına im kân yoktu. Zira, hareket m uvaffak
olmazsa bunun tertipleyicilerinin m es’ul
olacakları m uhakkaktı. B u sırada m âzul b u ­
lunan M idhat Paşa Topkapı dışında, Çırpıcı
civarında yaptırmış olduğu konağında, Ziya
Paşa, Â g â h Efendi, Şirvanî-zâde A h m e d
Hulûsi Efendi, Veliahd M urad Efendi­
nin sarrafı Hristaki Efendi ve hususî d o k ­
toru K apolycn Efendi gibi kimselerle gizlice
toplanıp işi kararlaştırmışlardı. Hattâ Hris­
taki Efendi. M idhat Paşa vasıtasıyle talebeye
b u iş için dağıtılacak parayı vermişti (M a h ­
m u d Celâleddin Paşa; Mirât-ı Hakikat, C : 1,
S : 194), M idhat Paşa, b u zat ve K apolyon
Efendi vasıtasıyle M u r a d Efendi ile gizlice
haberleşir di.
Talebenin b u şekilde yaptığı toplantıların
haberini M a h m u d N e d im Paşa Babıâlide
Vükelâ Meclisi toplantı halinde bulunduğu
sırada haber alarak fena halde üzülmüş ve
sıkılmıştı. Talebenin bir kısmı da Şeyhülislâm
Kapısında toplanarak H aşan F e h m i Efendi
aleyhinde gösterilerde bulunmuştu. Şeyhülis­
lâmın bir m üddet evvel Rusya Elçisi İgna-
tiyef’i ziyaret ederek: «Bir oğlum sensin, bir
oğlum da Haydardır!» diye kendisine sahip
çıkması için ricada bulunduğu rivayet olun­
d uğu için bilhassa Ruslara p ek düşm an b u ­
lunan Rumelili talebe ağzına geleni söylü­
yordu. H a şan F eh m i Efendi o sırada Babı-
âlide bulunuyordu. Hâdiseyi duyunca rengi
atarak acele kalkıp m akam ına geldi; fakat
toplananları dağıtamıyacağmı anlayınca ya­
lısına savuştu.
M a h m u d N e d im Paşa, b u darbenin nere­
den geldiğini sezerek saraya gidip Valide
Sultanla görüştü ve b u işin yatışması için
Midhat Paşanın İstanbul’dan uzaklaştırılıp
A nado lu Kazaskeri G ürcü Şerif Efendinin
Şeyhülislâmlığa tayinini şart gösterdi. B u sı­
rada borçları birleştirip yeni bir istikrazla
malî d urum u düzeltmeği düşünüyor ve
Beyoğlu sarrafları ve İngiliz Palmir B a n k a ­
sının mümessilleriyle son görüşmelerde b u ­
 lun uy ordu. B u istikraz sonunda saraya bir B u n u n üzerine Şeyhülislâmlığa b u zatın ge­
m ilyon lira takdim etmeyi de taahhüt et­ tirilmesi kararlaştırıldı. Ertesi günü M a h m u d
mişti. Bütün bunları tekrarladı. Lâkin, sa­ N e d im Paşa yeni Şeyhülislâmın gelmesini
raydan dönüşünden sonra M idhat Paşanın beklem ek için Babıâliye gitti. Sirkeci iskele­
Bursa Valiliğine ve Bursa Valisi eski Seras­ sine çıktığı za m an talebe kalabalığının bir
ker ve Sadrıâzam Hüseyin A v n i Paşanın gün evvelkinden daha fazla olduğunu göre­
Vükelâ Meclisine m e m u r edilmek üzere rek m akam ına b ü yü k bir telâş ve endişe için­
İstanbul’a dâvetine dair bir irade sadır oldu­ de geldi.
ğunu duyarak Valide Sultana: «Efendimiz
beni Hüseyin A v n i Paşa ile korkutm ak isti­ Valde Sultanla Başmabeyinci Hafız M e h ­
yor... A m a . en b ü y ü k düşmanları olduğu m e d B e y ise, Abdülâziz’i M a h m u d N e d im
için ondan kendileri korksunlar. Zira iş işten Paşayı azle ikna etmiş bulunuyorlardı. O
geçiyor ve akıbet p e k va h im görünüyor!» gece Padişah gerekli emri vermişti. Hafız
diye haber gönderdi. Valide Sultan, b u söz­ M e h m e d B e y ertesi günü Sadrıâzamdan biraz
lerin altındaki tehdid mânasına fena halde sonra Babıâliye varıp y a n m a girdi ve S a d a ­
kızıp: «Arslanıma böyle sözler söylenir mi?» ret m ührün ü almağa geldiğini söyledi. A y n i
cevabını verdi. zam anda Babıâliyi derhal terketmesini bil­
dirdi. M a h m u d N e d im Paşa, b ü y ü k bir kor­
kuya kapılarak: « A m a n evlâdım, beni par­
Nümayişin devamı, M a h m u d Nedim çalarlar... B a n a sahip ol!» diye yalvarmağa
Paşanın azli başladı. Hafız M e h m e d B e y ise, m ü hrü alıp
döndü.
Abdülâziz, Hersek ve Bulgaristan m ese­ M a h m u d N e d im Paşa, telâşından çıkar­
lelerine çok üzülmüş ve havanın da güzelli­ mış olduğu ayakkabılarını bile giymeye vakit
ğinden istifade ederek biraz dinlenmek için b ulam adan h e m e n yaya Babıâliden çıktı.
A yazağ a çiftliğine gitmişti. Hâdiseyi orada Yukarı doğru giderken İran Elçiliği tarafın­
haber aldı, hem e n Yıldız Sarayına döndü. d an bazı talebelerin geldiğini görüp geri
Bir m üddet sonra ise Babıâli, Şeyhülislâm döndü. Elçiliğin alt tarafındaki dar sokağa
Kapısı v§" Serasker Kapısında gösteriler ya­ sapıp aşağıda bir araba bularak iskeleye indi.
pan talebe, Yıldız Sarayının önüne kadar ge­ O radan yalısına gitti. Gelen talebe ise, onu
lip tezahürata başladılar ve Şeyhülislâm ile ortadan kaldırmağa kararlı bir fedai grupu
Sadrıâzamm mutlaka azlini istediler.
idi. Babıâliye varınca Sadrıâzamı sordular.
Abdülâziz, bunları bir bölük askerle da­ A z evvel azledilip gittiğini öğrenince geri
ğıtabilirdi. Lâkin, galeyandan ürktüğü için döndüler (Cevdet Paşa, Tezakir).
M idhat Paşa taraftarı olan Başm abeynci H a ­
M a h m u d N e d im Paşa, Babıâliden çıkar­
fız M e h m e d Beyle Seryaver Halil Paşayı
ken kapının etrafında hazırlanan bazı kimse­
ayaklarına kadar gönderip isteklerinin yeri­
ler tarafından da ayrıca yuhalanarak b u son
ne getirileceğini haber verdi.
Sadaretinden b ü yü k bir rezaletle ayrılmıştır.
B u arada hepsi de maksatlı olarak bir
takım heyecan verici şayialar çıkartılıyor, H a şan F e h m i Efendinin Şeyhülislâmlık­
Abdülâziz’in kendi oğlu Yusuf
İzzeddin Efendiyi Veliahd ilân
edeceği ve b u n u kabul ettirmek
için Rusya’d an kırk bin asker
getirteceği, şehirde M üslüm an
ve Hıristiyan halk arasında bir
çarpışma olacağı söyleniyor, İg-
natiyef zihinleri büsbütün b u ­
landırmak için elçiliği yüz k a ­
dar Karadağlının muhafazasına
veriyor, Avusturya elçisi de onu
taklid ediyordu.
M a h m u d N e d im Paşa, son
bir üm id olarak G ü r c ü Şerif
Efendiye başvurdu ve onun va-
sıtasıyle kendisine taraftar tale­
be ve hocalara b u gösterileri
M idhat Paşanın hazırlattığını,
kendilerinin ise sadece Şeyhülis­
lâm dan m e m n u n olmayıp yerine
Şerif Efendiyi istediklerini a n ­
latan bir m ahzar mühürleyip N ü m a y î ş y a p a n m ed rese talebesinin Babıâliye y ü rü y ü şü
M a b e y n Başkâtibine gönderdi. (Z a m a n ı n d a k i A v r u p a m e c m u a la r ı n d a n )

3205
 tan azli duyulmuşsa da, G ürcü Şerif Efendi­
nin d e son anda M a h m u d N e d im Paşa lehinde
faaliyette bulunması üzerine talebe o n u n da
Şeyhülislâmlığını istemiyor, Sadarete de ki­
m in tayin olunacağı henüz belli olmadığından
dağılmıyordu. 12 mayıs C u m a günü, Sadaret
m a k a m m a Mütercim Rüştü Paşanın getiril­
diği, Şeyhülislâmlığa H a şan Hayrullah E fen ­
dinin, Seraskerliğe Hüseyin A v n i Paşanın ta­
yin olundukları ve M idhat Paşanın d a Vükelâ
Meclisine m e m u r edildiği ilân olununca,
u m u m î heyecan yatıştı ve talebe de dağıldı.
Eski Serasker A b d i Paşa ise, Serdar-ı E k r em
unvaniyle Bulgaristan’a gönderildi.
Abdülâziz’in bütün b u hâdiselerden âsabı
son derece bozulmuştu. Hattâ Sadaret m ü h ­
rünü verirken Rüştü Paşaya: «H alk sizi iste­
diği için m e m u r ettim!» dedi. Rüştü Paşa:
«H alk bizi ne bilsin? Namımızın duyulması,
şâhane teveccühünüzün eseridir» cevabını
verdiyse de Padişah sözünü tekrarlamakla,
iktifa etti. B u n d a n da bütün b u işlere gönül
■ Avrupa, Bulgarların m ağduri­
& dem iry o lu geçirilmiştir.
3206
rızasıyle baş eğmediği anlaşılıyordu. Nite­
kim, bir kaç gün sonra Abdülâziz, Sadaret
makamını yeniden M a h m u d N e d i m Paşaya
teklif etmişse de eski Sadrıâzam b u vazifeyi
Mütercim Rüştü, Mithat ve Hü seyin A v n i
Paşalar İstanbul’dan uzaklaştırılmadıkça k a ­
bul edemeyeceğini bildirmiş, Padişah da b u ­
n a cesaret edemediğinden h üküm et yerinde
kalmıştı. Lâkin, M ab ey in ileri gelenleri b u
haberi kendilerine ulaştırdıklarından Paşala­
rın Abdülâziz h a k km da k i düşmanlıkları büs­
bütün artmıştı (M a h m u d Celâleddin Paşa,
M ir ’ât-ı Hakikat, C : 1, S: 96).
Herlin memorandumu ve Ingiltere
Bulgaristan’da son yapılan tenkil hare­
ketleriyle âsilerin dağıtılıp âsâyişin iade
edilmesi Rusları hiç m e m n u n etmemişti. R u s
propagandası h em e n harekete geçerek sayı­
sız Bulgar köyünün Türkler tarafından y a ­
kıldığını ve on beş binden fazla Bulgarin da
--r ■- öldürüldüğünü bütün dünyaya
. ilân etti. Konsül id faizlerinin
' indirilmesi meselesinden A v r u ­
palIlar esasen Osm anlı Devleti­
n e kırgındılar. H e m e n d urum u
yerinde tahkik için kendi m e ­
murlarını Bulgaristan’a gönder­
m eğe kalkıştılar. O sırada henüz
Sadaret m evkiinde bulunan
M a h m u d N e d im Paşa, b u n a razı
m olup yalnız yanlarm a Babıâli-
den bazı kimselerin verilmesini
şart koştu. R u s elçisi h em e n
davranarak bunları kendi tara­
fından satın alınmış kimseler­
d en seçtirdi. İşte b u yüzden ge­
len raporlar, Osm anlı Devleti­
nin aleyhinde oldu. Artık bütün
yetinden bahsediyordu. B u n d a n
sonra zuhur eden Selânik hâdi­
sesi ise, devletleri büsbütün h e ­
yecana verdi. Artık, Osmanlı
memleketlerinde yaşayan tafra­
larının can ve mallarının em ni­
yet altında bulunmadığını ve
her an bir tecavüze uğrayabile­
ceklerini iddia ediyorlardı. İşte
S a r a y b u r n u 'n u gösteren b u ikî
resim den üstteki; A b d ü iâ z iz ’in
saltanatının ilk yılında bir y a n ­
gında y a n a n v e «Saray-f Cedîd-i
 m i r e » y e ismini v e r e n To p kap ı
Sarayı ile S e rd a b k ö ş k ü n ü gös­
term ektedir. Alttaki de aynı sa­
hanın ya n g ın d an sonraki d u r u ­
m u n a aittir. Bilâhare b u yerd en
 bu fırsattan faydalanm ak isteyen R u sya i m ­ kabul etti. İtalya da A lm a n y a ’nın nüfuzuna
paratoru, Berlin’e giderek meseleyi evvelâ muhtaç bulunduğundan aynı şekilde davran­
A lm an ya İmparatoru ile görüştü. Sonra R u s­ dı. A n c a k, düşünülen hususların tatbiki için
ya Başbakanı Gorçakof, A lm a n y a Başbakanı donanması sayesinde dünya denizlerine h â ­
Bism ark ve Avusturya Başbakanı Andraşi 11 kim d urum d a bulunan İngiltere’nin _de me-
mayıs 1876 da Berlin’de toplanıp esaslarını m o rad o m u kabul etmesi lâzımdı. İngiltere
birlikte tesbit ettikleri ve metni Go rçako f un b una muhalif kaldıkça öbür devletler tara­
kaleminden çıkan m em o ra n d o m u hazırladı­ fından deniz yoliyle Osmanlı İmparatorluğu
lar. B u n u Babıâliye tebliğ ederek derhal tat­ aleyhine harekete geçilmesine im kân yoktu.
bikini isteyeceklerdi. Yalnız daha evvel onla­ İngiltere Devleti ise Rusya, A lm an y a ve
rın da kabul etmesi için birer örneğini Paris Avusturya’nın emellerine âlet olarak. Osmanlı
Andlaşmasında imzası bulunan devletlere Devletini perişan edecek böyle bir-teşebbüse
gönderdiler. katılmak istemediği gibi kendisi katılmasa bile
B u M e m o r a n d u m u n esasları şunlardı; böyle bir şeyin yapılmasına taraftar b ulun­
Selânik va k’ası gibi hâdieslerin diğer m uyordu. Böylece, bütün A v r u p a ’da, her
Osmanlı memleketlerinde ve bilhassa İstan­ şeye rağm en Babıâliye dost olarak kalmış
bul ve İzmir gibi şehirlerde zuhur etmesi tek devlet İngiltere idi ve b u n u n fiilî eseri­
m ü m k ü n bulunduğu için devletler âsâyişini ni, 13 mayıs 1876 tarihinde hazırlanıp k e n ­
tehlikeli gördükleri yerlere savaş gemileri disine tebliğ edilen Berlin m em o rando m un u
gönderebilecek ve gerektiğinde silâhlı m ü ­ 15 mayıs 1876 tarihinde kat’î bir lisanla red
dahale için filo kumandanlarına yetki vere­ etmek suretiyle gönderdi. Böylece, memoran-
ceklerdi. d o m u n hiç bir h ü k m ü kalmamış oldu.
Bosna-Hersek ihtilâlinin sür’atîe ve tas
m a m e n yatıştırılması için tek çare olan
Andraşi lâyihasının Babıâli tarafından kabul
olunan esaslarının tatbiki hususunda O s ­
m anlI Devletinin vaadlerine bun dan sonra
güvenilemiyeceğinden Babıâlinin A v r u p a ’ya
karşı vaki olan taahhütlerini tam am en ye­
rine getirmesi için devletler hep birden ge­
rekli tazyiklerde bulunacaklardı. B u n a baş­
langıç olmak üzere Bosna ve Hersek’d e as­
kerî hareketlerin iki ay müddetle durdurul­
masını temin için b u anlaşmaya dahil olacak
devletler Babıâliyi kuvvetle sıkıştıracaklardı.
Ayrıca, Osmanlı Devletinin Bosna-Her­
sek için kabul ettiği şeylerin icrasına konso­
loslar nezaret edeceklerdi.
Osm anlı askeri kuvvetleri ise harekât
durur durm az belli bir yere topluca çekile­
ceklerdi. Bunlar kabul edilmezse, devletler
hepsi birden gerekli müdahalede buluna­
caklardı.
Berlin’de kararlaştırılan b u esaslar, Os-
manlı Devletinin tam am en mahvına gidecek
mahiyetteydi. Bilhassa Rusya, A v r u p a ’da
kurulan yeni kuvvetler dengesinden faydala­
narak, İmparatorluğa bir savaş açm adan son Sultan A b d ü lâ ziz 'in bir profil resm i d a h a
öldürücü darbeyi b u suretle indirmek isti­
yordu. Diğer taraftan, dış olaylarm ve malî d u ­
M em o ran d o m tebliğ edildiği zam an, 1870 ru m u n buhranlı günlerinde bazı devlet a d a m ­
yenilgisindenberi A lm a n y a ile iyi geçinmek ları, imparatorluk için faydalı olacağma
ve Rusya’nın dostluğunu m uhafaza etmek inandıkları pek önemli bir karara yönelmek­
mecburiyetini hisseden Fransa b u n u derhal teydiler.

A E D Ü L A Z İZ ’ÎN S A L T A N A T T A N U Z A K L A Ş T IR IL M A S I

M ütercim Rüştü Paşa, M idhat Paşa, H ü ­ nin çarelerini araştırdılar. B u n u n için de

seyin A v n i Paşa ve H a ş a n Hayrullah Efendi onun giriştiği teşebbüsleri durdurdular.^ P e k
ekibi iş başına gelince, evvelâ M a h m u d N e ­ zararlı olan b u teşebbüslerden birisi, İgna-
dim Paşanın bir daha iktidara geçememesi­ tiyef’in verdiği lâyiha üzerine Rum eli’de

3207
 kurulacak yeni idare tarzı idi. M a h m u d N e ­
dim. Paşa, b u n u n tatbiki için hazırlıklara
başlamış ve vilâyetlere bazı emirler vermiş
olduğundan h e m e n yeniden emirler gönde­
rilip b u işten vazgeçildiği bildirildi.
Zararlı olan ikinci teşebbüs ise, istikraz
meselesi idi. Konsülid faizlerinin yarıya
indirilmesine rağm en dışarıya ödenecek faiz
ve ana borç taksiti olan yedi milyon lira için
bütün vilâyetlerin indirilen masrafları hası­
latı tahsis olunabilmiş ve böylece bir taksit
güçlükle karşılanabilmişti. Galata ve Beyoğlu
sarraflarına borçlanılan miktar on beş mil­
yo n lirayı bulmuştu. M a h m u d N e d i m Paşa,
h e m faiz indiriminden doğan kötü tesirleri
gidermek, h e m d e şiddetle h ü k ü m süren malî
krizi atlatmak için yeni bir çare düşündü.
L o ndra ve Paris malî çevreleriyle temaslara
geçti. B u n u n üzerine Lo nd ra ’daki Palmir
Bankası, Fransa’daki alacaklıları da temsil
eden vekillerini İstanbul’a gönderdi. Varılan
anlaşmaya göre, Devletin bütün borçlarma
karşılık yeniden 125 milyon liralık tahvilât
çıkartılacak, b u n u n 68,7 milyonluk kısmı
genel borçlara karşı tutulacak, 30.8 milyonu
gayrimuntazam borçlarla fevkalâde masraf­
ların ödenmesine tahsis edilecek, 7.6 milyonu
ise Rum eli demiryolları inşaatının tam a m ­
lanmasına harcanacaktı. B u yeni tahvilât,
beş sene için yüzde beş ve ondan sonra yüzde
altı faizli olacak ve senede 270 bin liralığı
k ur’a ile kaldırılacaktı. B u m uam ele için
gümrük, tuz, tütün v.s. resimleriyle A nadolu
ve Rum eli’de yedi sekiz vilâyetin aşar ver­
gisi karşılık, gösterilmiş ve b u gelirin, ku r u ­
lacak bir şirkete iltizam şeklinde otuz yıl
için verilmesi kararlaştırılmıştı. Tabiî b u
arada M a h m u d N e d i m Paşa, Devletin b u
kadar aleyhinde olan bir işi başarm ak için
ağır rüşvetler alacağı gibi, karşı taraf Ab-
dülâziz’e bir milyon lira veya b u n u tedarike
yetecek miktarda hisse senedi vermeği taah-
h ü d etmişti. Hattâ b u işe tavassut edenlerden
Y u n a n uyruklu sarraf Zarifi b u hususu taah-
h ü d eden bir sened yazıp Padişaha takdim
etmiş bile bulunuyordu.
Mesele Vükelâ Meclisinde görüşülürken
itirazlara uğradı. Bilhassa M aliye Nazırı
bulunan Y u s u f Paşa, Devlet varidatının
böyle m aktu bir iltizam şeklinde yabancı bir
şirkete verilemiyeceğini ileri sürdü. Devlet
geliri her ne ise ortaya konulup zarurî m a s­
raflar çıktıktan sonra kalanının tahvilâta
karşılık olarak taahhüd edilmesinden başka
çıkar yol olamıyacağı fikrini savundu.
M a h m u d N e d i m Paşa, bir milyon lira
meselesini ortaya atarak Abdülâziz’i b u işe
razı ettikten sonra Y u s u f Paşayı Defter-i
Hakanî Nezaretine, Defter-i Hakanî Nazırı
Galib Paşayı M aliye Nezaretine tayin ettirip
meseleyi tekrar Vükelâ Meclisine getirdi. B u
gefer de Ticaret Nazırı Sadullah Bey, R ü su ­
3208
mat E m in i K â n i Paşa ve Şehremini K adri
Bey, Y u s u f Paşanın fikrini m üdafaa ettiler.
Böylece mesele günlerce m üzakere konusu
olup bir sonuç alınamadı. Nihayet Abdülâziz,
M a h m u d N e d im Paşaya tek başına b u m u ­
kaveleyi im za yetkisini verdi ise de tam o
sırada ortalık talebe-i ulû m nümayişiyle
ayağa kalktığından M a h m u d N e d im Paşa
azlolundu ve mesele neticelenmeden kaldı.
Mütercim Rüştü Paşa Sadaret m akam ına
geçince (12 mayıs 1876), Bankanın vekilleri
b ü yü k kârlar umdukları m ukavelenin im za­
lanması için tekrar müracaatta bulundular.
Y en i Vükelâ meseleyi bütün teferruatiyle
bildikleri ve eskilerden mevkilerini m uhafaza
edenler de şiddetle muhalefete d ev a m ettik­
leri için b u istek reddolundu. Aslında D e v ­
letin zarurî masraflarından m a ad a borçların
Ödenmesine tahsis edeceği gelir beş milyon
liradan azken, aracıların istedikleri faiz do ­
kuz milyon lirayı geçiyordu B u n u n için,
Devletin b u taahhüdünü yerine getirmesine
esasen im kân yoktu. Üstelik, Devlet geliri­
nin yabancı bir şirketin iltizamına verilmesi
asla doğru görülmüyordu. Neticede, b u teklif
reddolunarak b u n u tatbik etmektense malî
ıslahatın başka bir çaresine bakılması daha
doğru görüldü. B u sırada gerektiğinde ken ­
di ■ hakkının korunması için Abdülâziz’in
sarraf Zariffye yazdığı senedi Babıâliye
göndermesi ise, b ü y ü k hayret uyandırmış ve
b u n u getiren Mabeyinci Âtıf Bey, sertçe bir
cevapla iade olunmuştu.
H a P kararının alınması ve Mütercim
Rüştü Paşanın görüşü
İktidar değişikliğinden bir kaç gün sonra
.Abdülâziz’in, Zarifi’nin senedini Babıâliye
göndermesi ve Seraskere de askerî masraf­
lardan seksen bin lira tedarik edip yollama­
sını bildirmesi üzerine Mütercim Rüştü
Paşa, M idhat ve Hüseyin A v n i Paşalara: «P a ­
dişahın böyle üstüste istediği paraları b u dar
zam anda verm enin ve ne yazık ki kendisini
de b u y o ld a n .çevirmenin imkânı yok!» dedi.
Hüseyin A v n i Paşa, b u n u n üzerine: «A r ­
tık b u n u haretmekten başka çare kalmadı.
H e m e n icabına bakmalı!» karşılığını verdi.
Midhat Paşa da, b u düşünceye katıldı.
Sadrıâzam Mütercim Rüştü Paşa ise m üte­
redditti. B u tereddüdünü alenen ortaya koy­
maktan çekinerek sadece hal’in nasıl yapıla­
bileceğini sordu. Hüseyin A v n i Paşa: « B u iş
kolaylıkla ve hiç bir patırdı çıkmadan olur.
U m u m î efkâr da bizden yana çıkar!» dedi.
M idhat Paşa, Rüştü Paşanın tereddüdünü
sezdiğinden: .«Eğer b u m aksadda ittifaktan
ayrılırsan, milletin seni Bayezid m eydanında
parça parça edeceğini düşünmelisin!» diyerek
Sadrıâzamı sindirdi, .
 B u konuşm adan h e m e n sonra Hüseyin
A v n i Paşa evvelâ kendisinin ve bir gün sonra
da Sadrıâzamın azlinin ve M a h m u d N e d im
Paşanın Sadarete, Derviş Paşanın ise Seras­
kerliğe tayinlerinin Abdülâziz tarafından
düşünüldüğünü ve hattâ kararlaştırıldığını
duyarak d u r u m u arkadaşlarına bildirdi. B u
hâdise, bütün tereddütlerin bir tarafa bıra­
kılıp hal’ işine bir an evvel girişilmesine se­
bep oldu. İşe devrin telâkkisine göre, şer’a
uygun bir şekil verm ek için A nadolu
Kazaskerliği rütbesini haiz Fetvâ Em ini
K ar a Halil Efendi, H a ş an Hayrullah Efendi
vasıtasıyle M idhat P a ş a n m ko nağm a dâvet
edildi. M idhat Paşa kendisine: «Padişah m ülk
ve mileti tahri'b ve M ü slü m an beytülmalini
— -yani hâzineyi— israf etti. Halkın halini
ıslahı için- hal’i düşünülüyor. B u n a seran ce­
vaz var mıdır?» diye sorunca, K a r a Halil
Efendi: «B u hayırlı işe çarşaf kadar fetvâ
veririm!» dedi B u n u n üzerine Hüseyin A v n i
Paşanın askerle Dolm abahçe Sarayını sarıp
Veliahd M u r a d Efendiyi alarak Serasker
Kapısına getirmesine ve orada kendisine biat
edilip Abdülâziz’in hal’olunmasına karar
verildi.
Mütercim Rüştü Paşa, sonradan M a h m u d
Celâleddin Paşaya aslında b u işe taraftar
olmadığını, lâkin ne karşı durmanın ve ne
de menetmenin elinde bulunmadığını şu şe­
kilde ifade etmiştir: «B e n Hüseyin A vn i
Paşanın Padişah aleyhinde bir harekete m e y ­
lini evvelce de hissetmiş ve saray erkânın­
d an ve Padişahın en ziyade sevdiklerinden
bir zata üstü kapalı olarak haber vermiştim
(b u zatın Başmabeyinci Hafız M e h m e d B e y
olması muhtemeldir). A ncak, o zatı Hüseyin
A v n i Paşanın kendi tarafına çekmiş olduğu­
n u bilmiyordum. H a b e r verdiğim şeyi P a d i­
şaha 'duyurur diye u m d u ğ u m halde ertesi
günü Hüseyin A y n i Paşa o zata gizlice bil­
dirdiklerimi . tam am en b an a söyleyince m ü ş ­
kül durum da kaldım. Aram ıza soğukluk koy­
m a k maksadıyle böyle şeyler icad ediyorlar
diye tevil ederek macerayı efkâra mecbur
oldum. Sultan Abdülâziz’e böyle niyetleri
haber verm ek ise güçtü. Farzedelim ki söy­
lenmiş bile olsa, Hüseyin A v n i Paşaya aça­
rak meseleyi benimle onun arasında bırak­
m a k isteyeceği şüphesizdi. O takdirde, H ü s e ­
yin A v n i Paşanın intikam kılıcını karşıla­
m ağa g ücüm yetmezdi. Diğer taraftan Sultan
Abdülâziz’in isteklerini yerine getirmek, yani
Devlet hâzinesinin fevkalâde darlığı ve m e m ­
leketin b ü yü k gaileleri arasında, tahsisatın­
dan fazla yüz binlerce altın tedarik edip
verm ek elimde olmadığı gibi, k im Sadarete
gelse buna muktedir olamaz ve b u hal bir
müddet daha d ev a m edemezdi. B un u nla b e­
raber, M a h m u d N e d im Paşa hakkında içde
ve dışta bir emniyetsizlik peyda olup İstan­
3209
bul’da zuhur eden heyecan henüz yatıştırıl-
mışken onun yine Sadarete geleceği tahak­
k u k , edince Devlet ve memleketin b ü y ü k bir
tehlikeye uğrayacağından korkmamış olsay­
dım, hal’ işini geri bırakmağa çalışırdım
(M ir’ât-ı Hakikat, C : l, S : 107-108).
Abdülaziz’in haPinde başlıca
rolü olasılar
Abdülâziz’in hal’inde en b ü y ü k rolü oy­
namış dört kişiden. Mütercim Rüştü Paşa,
M idhat Paşa, Hüseyin A v n i Paşa ve H a y rul­
lah Efendiden yalnız biri, yani M idhat Paşa
hakikî ve samimî bir devrimci idi. Gayesi
ise, Veliaht M u r a d Efendiyi Osmanlı tahtına
geçirmek ve b u sayede Anayasayı ilân ile
Osmanlı Devleti için parlâmanter rejimi
— o günkü tâbirle Meşrutiyeti— kabul ettir­
mekti. B u hususta veliahdle tam bir anlaşma
halindeydi.
M idhat Paşa, şahsen Abdülâziz’i sevmez­
di. B u n a sebep d e onun memleketi felâkete
sürüklediğine inanmasıydı. Padişahın hiç
bir suretle doğru yolu seçemiyeceğine kani
bulunuyordu. İmparatorluğun içinde b ulun­
duğu korkunç ve ümidsiz d u r u m u görüyor,
keyfî idare sona ermedikçe, bir çıkar yol
düşünemiyordu. O n u n için, son ü m id b u idi.
B u n u n tahakkuku ise Abdülâziz’in hal’i ve
yerine M u r a d Efendinin geçmesiyle kabildi.
Hüseyin A v n i Paşaya gelince, b u zat hiç
bir za m an samimî bir meşrutiyet taraftarı
değildi. Yalnız Abdülâziz’e karşı b ü yü k bir
kin ve husumetle doluydu. A ra d a uğradığı
azil ve hakaretleri unutm uyordu. Ergeç onun
ağır bir darbesine uğrayabileceğini hesaplı­
yordu. Bun u nla beraber, ayrıca Abdülâziz
idaresinin memleket için zararlı olduğunu
kabul etmişti. İyi bir k um an dan, teşkilâtçı
bir askerdi. B u sahada daim a başarı kazan­
mıştı. O rd u d a nüfuzu vardı. B u n a güveniyor­
d u. Abdülâziz’i hal’ işinde bun dan istifadeyi
düşünüyordu. B u işde, M idhat Paşa ile tam
bir anlaşma halinde idiler. Hüseyin A v n i
Paşa, sadece Padişahın hal’ini istiyordu. Y e ­
rine kim in geçeceği onun için m ü h im değil­
di. Hattâ M a h m u d Celâleddin Paşanın anlat­
tığına göre M idhat Paşa kendisine, Hüseyin
A v n i Paşanın Mısır Hidivi İsmail Paşayı bile
tahta geçirmeyi düşündüğünü ve: «İşimize
gelmezse o nu da defederiz» dediğini, hattâ
b u fikrinden gayet gizli olarak Hidive de
bahsettiğini nakletmiş olduğunu söylemiştir
(Mirât-ı Hakikat adlı eserinin Başbakanlık
Arşivi kütüphanesinde bulunan nüshasına
asıl müsveddeleri eklenmiş notlar, C : 1, S:
104-105).
Mütercim Rüştü Paşa ise, gayet değişik
mizaçlı, ne yapacağı belli olmayan, iktidar
mevkiinde kalmağa son derece haris bir
 adamdı. O da Abdülâziz’i sevmezdi. Zayıf
iradeli olduğu için çok za m an hâdiselerin
akışına sürüklenmeğe mütemayildi. Abdülâ-
ziz’in hal’i ve Meşrutiyet meselesini M idhat
ve Hüseyin A v n i Paşalarla çok evvel k o ­
nuşm uş bulunuyordu. Yalnız, fiilen harekete
geçmekte tereddütlüydü.
Şeyhülislâm H a şan Hayrulıah Efendi ise,
Abdülâziz’in imamlığından yetişmiş, onu lâ-
tifeleri ve dalkavuklukları ile eğlendirmiş,
ötekini berikini çekiştirmekte, dedikoduda
usta, cahil ve haris bir adamdı. Hattâ, Baş-
■ için her tehlikeyi göze alarak ortaya atıl­
mabeyinci Hafız M e h m e d B e y onu «Şerrul-
lah» diye anardı. Şeyhülislâmlığına engel ol­
m ağa 'çalışmış ise de m uvaffak olamamıştı.
Abdülâziz ise: «Hayrullah Efendi bizim
dairemizde iken kendisine müfsid im a m der­
lerdi. Rüştü Paşanm tavsiyesiyle şimdi
Şeyhülislâm nasbettik» diyerek onu lâyık ol­
madığı b u m a k a m a istemiyerek getirmiş
olduğunu ifade etmişti. Hayrullah Efendinin
ne Abdülâziz’e karşı hususî bir düşmanlığı,
ne de Meşrutiyet idaresi hakkında hattâ
doğru dürüst bir fikri vardı. İkbal hırsı ve
Şeyhülislâmlıkta kalabilmek emeli için M i d ­ sonra Hafız M e h m e d Beyi Şeyhülislâm K a p ı ­
hat ve Hüseyin A v n i Paşalara uyarak hal5
işine karışmıştı.
B u işe dahil olan diğer kimseler
Hüseyin A v n i Paşa, Abdülâziz’i haFet-
m eğe çok evvel karar vermiş olduğu için bü
işe taraftar aramış ve altmıştan fazla kimse
bulmuştur (Şarl M ism er; İslâm  le m i Hâtı­
raları, S: 255). Bunların hepsinin adını bil­
miyorsak da, vak’aya karışmış olmaları dc-
layısıyle bir kısmı bilinmektedir. Bunlarsa,
daha çok teşebbüse son anlarda katılmış
olanlardır (İsmail H â m i Dânişm end; İzahlı
Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C : 4, S. 258),
Dâr-ı Şûray-ı Seraskerî Reisi Redif Paşa,
Askerî Mektepler Nazırı Süleym an Paşa,
Bahriye Nazırı Kayserili A h m e d Paşa ve
o nun vasıtasıyle D o n a n m a K u m a n d a n ı Ârif
Paşa, Dâr-ı Şûray-ı Seraskerî üyelerinden
Hüseyin Sabri Paşa, Necib Paşa, Seraskerlik
Başyaveri Miralay Mustafa Bey, Hassa O r ­
dusu Meclisi üyelerinden Miralay Raşid Bey
bunlar arasında sayılabilir. Hüseyin A v n i
Paşa, ayrıca harekâta filen katılmak üzere
İstanbul M erkez K u m a n d an ı Mustafa Seyfi
Paşa’yı, Harbiye Mektebi Dahiliye Miralayı
A h m e d Hıfzı Beyi, Erkânıharp Kolağası
Manastırlı Rıfat Efendiyi, Kolağası Bedri
B ey i (sonradan İşkodra Valisi Ferik Bedri
Paşa) elde etmişti. S-üleyman Paşa vasıtasıyle
b u işe fiilen katılmağa ikna edilenler ise,
Beşinci Talia Tab uru Binbaşısı İzzet, İkinci
Hassa Taburu- Binbaşısı E them Beyler, D ö r ­
düncü Talia Tab uru Binbaşısı O s m a n Ağa,
İstinye Karakol K u m a n d a n ı Yüzbaşı Halil
A ğ a ve M ura d Efendinin yakın adamların­
d an Beşinci Talia T ab u ru Yüzbaşılarından
Necib Efendidir.
Bunlar arasında bulunan Sü leym an P a ­
şa, son derece dürüst, nam uslu ve vatansever
bir askerdi. B u işe, b u duygularla katılmıştı.
Memleketi parlâmanter rejime kavuşturmak
suretiyle keyfî idareye sen vermeyi o da tek
kurtuluş yolu olarak görüyor ve b u n un ta­
h a k k u k u için ıslah kabul etmeyen A bd ülâ ­
ziz’in hal’ini şart sayıyordu. B u harekete k a ­
tılan diğer subaylar da tam am en aynı duygu
ve düşüncede idiler ve böyle temiz bir gaye
mışlardı.
Olaydan once Abdülâziz5in durumu
Abdülâziz ise, d u r u m u hâlâ ne görm ek
ve ne de anlam ak istiyordu. O , hâdiseye k a ­
panmış gözüyle bakıyor, eskisi gibi ölçüsüz
hareketlerine deva m etmeyi arzuluyor, hattâ
ortalık biraz yatışınca istemiyerek iktidara
getirdiği züm reyi iş başm dan uzaklaştırmayı
kuruyordu. Nitekim, iktidar değişikliğinden
sına gönderip yeni Şeyhülislâmın huzurunda
ulemaya ve talebeye karşı şu tebliğde bulun­
muştu: «Devletin şevketini, h u k u k u n u n k o ­
runmasını temin etmek azmiyle bir misli
görülmemiş zırhlı donanm a yaptırdım. K ara
kuvvetlerinin takviyesi için ordulara yeni
icad olunmuş toplar, tüfekler ve cephane
aldırdım. Em elim , âsâyişin devam ı iken bazı
ulemanın olmayacak sözlere kalkışması k e n ­
dilerini suçlandırmağa ve sorgu suale çek­
m eğe lâyık ise de, b u sefer affa nail oldular.
Lâkin tekrar böyle bir şeye cesaret ederlerse,
D ü ş m a n için hazırladığım silâhları onlara
karşı kullanırım».
Ulem a, b u sözlerden dehşete ve korkuya
düşerek Padişaha görünüşte bağlılıklarını
bildirdilerse de, aslında kalben büsbütün kı­
rıldılar ve aleyhine düştüler.
M idhat Paşa, sonra (tevkifinde sorguya
çekilmesi sırasında) demiştir ki:
«Artık hal’ ve cülûs sözleri herkesin
diline düşüp vükelâ ve ulem adan b u n a v u ­
kufu olmayan ve m em nuniyetini belli etme­
yen yoktu. Misafir olarak bir yere gidip ge­
lenlerin çoğunun sözleri b un u n b ir . an evvel
olması arzusunu ifade ediyordu. Hususiyle
bir gün Fetvâ E m ini Halil Efendi, ulem adan
Şerif ve Servet Efendiler ve ismi aklımda
kalm ayan diğer iki zat bize gelip b u bahsi
açarak ko y nu ndan fetvâ müsveddesini çıka­
rıp göstermişti. B u arzunun u m u m î olduğuna
şüphe kalmamıştı. O aralık Hüseyin Avni
Paşa sık sık bize gelip b u iş için gereken .
tedbirleri hazırladığını ve Sultan M u r a d ’dan
m aad a bütün diğer şehzadelerin de m uv a fa ­
kat ve arzularının alındığını söylemiş ve bu,
bir kere de Rüştü Paşadan duyulmuştu»
3210
 Ahdiilâziz zamanındaki Veziriazamlar
(İlâve : 1 8 7 )
MEHMEB EMEX ALİ PAŞA
(D ö rd ü n cü sadareti)
KEÇECİ-ZÂDE MEHMED FUAD PAŞA
İlmiye ricalinden m eşhur şair
Keçeci-zâde İzzet Molla’n m oğludur.
1814 yılında İstanbul'da doğmuştur.
Annesi, sadrıâzâm Merzifonlu K ara
Mustafa Paşa ahfadından ve ilmiye ri­
calinden M ekke pâyeli İsmail Mekkî
Beyin kızı Hibetullah Hanımdır.
P u a d Efendi, o devrin diğer ulema
evlâdı gibi, daha çocuk yaşta iken il-,
miye sınıfına alındı ve müderrislik' pâ-
yesi verildi. O n dört yaşında bulundu-
ğu sırada esasen borç içinde b ulunan
babası Sivas’a sürgün edildiği için bü-
tün aile darlığa- düştüğünden İkinci
M a h m u d ’u n Galatasaraymda açmış ol­
duğu Tıbbiyyeye girdi. B u mektebde
dersler Fransızca okutuluyordu. B u sa­
yede, daha küçük yaşta iken bu dili
öğrendi. Tahsilini tamamlayınca derya-
kaptanı Çengel-oğlu Tahir Paşanın m a ­
iyetinde alay tabibi olarak Trablusgar-
b a gitti. Bir yıl sonra geri döndü. T o p ­
hane ve bahriye tab iblislerinde vazife
gördü.
O n u , mesleğini terkedip idarî ve
■ siyasî hayata atılmağa teşvik eden B ü ­
y ü k Reşid Paşadır. O n u n delâletiyle
1835 yılında Bab-ı âlî tercüme odasına
intisab etti. Ertesi yıl Nafıa meclisi
ikinci kâtibi, 1839 yılında Bab-ı âlî
başıhütercimi oldu. 1840 yılında Londra
elçiliği başkâtibiiğine gönderildi. 1843
yılında İspanya, ertesi yıl Portekiz dev­
letleri nezdinde m uvakkat elçi- oldu. B u
vazifeleri sırasında zekâsı, zarafet ve
nezaketi ile bilyük_ takdir kazandı.
1845 yılında İstanbul’a döndü ve
Divanı h ü m a y u n tercümanlığına tayin
edildi. M ustafa Reşid Paşa ilk sadare­
tinde o n u Divanı h ü m a y u n Amedcili-
ğine getirdi (eylül 1846). Eflâk ihti­
lâli sırasında Bükreş’e gönderildi.
(1849). Bir yıldan fazia burada kalıp
asayişi temine ve R u s işgal ve m ü d a h a ­
lesinin ilerlemesine engel oldu.
| Mülteciler meselesi zu hur ettiği
I zam an Osmanlı devletinin kat’î davra-
| nışı karşısında Avusturya ve Rusya dev-
I leti ile Osmanlı imparatorluğunun ara-
! sı açılmış olduğu sırada Rusya çarına
i meselenin karşılıklı anlayış ve iyi ni­
yetle halli* için yazılan nâmeyi götür­
meğe Bükreş’te b ulun a n F u a d Efendi
m em u r edilmişti.
F u a d Efendi, 1849 yılında Peters-
burg’a gitti, çarla görüştü. F u a d Efen­
dinin şahsî kabiliyeti ile mesele, barış
★
yoliyle halledildi. B u hizmetine karşılık
yurda dönüşte sadaret müsteşarlığına
tayin olundu. .
B u n d a n sonra kendisine verilen en
m ü h im vazife, 1852 yılında hususî m e ­
muriyetle Mısır’a- gönderilmesidir. M ı­
sır valisi Abbas Paşayı azletmek isti-
yen M ustafa Reşid Paşa Tanzimatı M ı­
j sır’da tatbike kalkışırsa paşanın bun a
itiraz edeceğini u m d u ğ u n d a n b u duru­
j m u tesbit için F uad Efendiyi Mısır’a
j göndertmişti. F u a d Efendi b u azle ta­
j raftar olmamakla beraber kanaatini
ş Reşit Paşaya izhar etmedi. Orada önce
\ Tanzim at fermanını vilâyet erkân ve
I ümerasının önünde okuyarak ilân, son­
ra da Mısır vergisini altmış bin kese­
den seksen bin keseye çıkartıp yarısı­
nı peşin alarak vazifesini devletin çıka­
rm a u y u n bir şekilde halletmek sure­
tiyle geri döndü. Reşid Paşa., b u m u ­
vaffakiyet karşısında bir şey diyemediy-
se de b u g ü n d e n . itibaren araları açıldı.
Âlî ve Rüşdî Paşalar birleşip ona cebhe
aldılar. Düşmanları azlolmaması için
Mısır valisinin F uad Paşaya ağır rüş­
vetler s un d uğ un u iftiradan çekinmedi­
ler. Her. ne kadar verginin artırılması­
n a karşılık paşaya evvelce verilmiş im ­
tiyazların kaydıhayat ■şartiyle tasdikin­
den de tenkidlere uğramışsa da Abdül-
mecid o nu n b u hizmetlerinden m e m ­
n u n kalarak Mısır’dan dönüşünden son­
ra Hariciye Nezaretine tayin etmiştir.
Osmanlı - Rus ve Kırım savaşma
tekaddüm eden günlerde olağanüstü
R u s elçisi Mençikof İstanbul’a geldiği
zam an talakat ve cerbezesini daha ev­
vel Rusya’dan bildiği F u a d Efendi ile j
müzakerelere girişmek istemediğinden j
Hariciye nezaretinden istifası icab et- j
ti. i
j Savaş sırasında da Yunanistan’ın
I fırsattan faydalanmağa kalkışması üze-
| rine F u a d Efendi b ü yü k salâhiyetlerle
| Y a ny a ve Tırhala kumandanlığına gön-
j derildi. Y u n a n eşkıyasını ve R u m çete­
lerini tenkil ederek asayişi yeniden
i kurdu. Dönüşte kurulmuş olan Tanzi­
mat meclisi âzahğ m a tayin olundu
| (1854), M ustafa Reşid Paşamın istifası
üzerine Âlî Paşanın tekrar sadarete ge­
lişinde vezaret rütbesi- verilerek ikinci
defa Hariciye nazırlığına tayin olundu
j (2 mayıs 1855). Âlî Paşanın sadaretten
azli üzerine Hariciye nazırlığından is-
i tifa etti (kasım 1857). T anzim at mec-
| lisi reisi bulunduğu sırada, Âlî Paşaya
] yine sadaret verilince, o da üçüncü de-
; fa Hariciye nazırı oldu (11 ocak 1858).
3211
 memleketeyn meselesinin müzakeresi
için Paris’de toplanan konferansa Os­
manlI delegesi olarak katıldı. Her yerde
muvaffakiyet kazanması üzerine yıldızı
gittikçe parlıyordu. Cebel-i L ü b n a n ’da
v u kua gelen olaylar üzerine hem en
d u ru m u düzeltmeğe m em u r edildi.
Yolda bulunduğu sırada Şam ’da yeni
kanlı hâdiseler de geçtiğinden Beyrut’­
ta bütün b u işleri ele alan paşa Fran­
sız askerinin fiilî müdahalesine mey­
dan kalmaması için süratli ve şiddetli
tedbirlerle karışıklığı giderdi. Katliâm
m es’ullerini derhal mahkemeye verdi.
Yü zd en fazla insan idam olundu. Fu-
ad Paşa bu münasebetle:
“B en ömrümde bir tavuk kesmiş,
bir kuş vurmuş değil iken, Allah beni
nelere alet etti” demiştir.
B u sırada- Batılı devletler Suriye,'
Filistin ve L ü b n a n ’ın bir hidivlik ha-
J
ü n d e birleştirilip başına F ua d Paşamın
i getirilmesini teklif ettiler. Bab-ı âlî bu
teklifi kendisine bildirdi. Paşa buna-
! şidetle itiraz edip böyle şeylerin impa­
ratorluğu biran evvel parçalayacağını
söyledi.
F uad Paşa Ş a m ’da bulunduğu sıra­
da Abdülmecid vefat ederek yerine Ab-
dülâziz geçmişti. B u esnada meclisi vâ-
lâ ile meclisi tanzimat birleştirilip
başkanlığına tayin olundu. Arkasın­
dan dördüncü defa olarak Hariciye ne­
zareti verildi (1861). H e nü z Suriye’den
hareket etmeden Âlî Paşanın azli üze­
rine onun yerine sadaret tevcih olundu
(22 kasım 1862). Kendisi gelinciye ka­
dar sadaret kaymakamlığına Y u suf Kâ-
! mil Paşa tayin olundu.
Fuad Paşa, sadaretinde bütün gay­
retini malî ıslahata verdi. B u hususta
hayli muvaffakiyetler elde etti. Devle­
tin malî itibarını yükseltti. B u sayede
bir dış istikraz akdolundu. İtibarı kal-
mıyan kâğıt para kaldırıldı. Yine onun
sadareti sırasında Karadağ meselesi ne­
ticeye bağlandığı gibi, Sırbistan kale­
leri hakkında, da anlaşmaya varıldı.
Padişahın askerî masraflar için müte-
| madiyen para istemesi bütçe muvaze-
î nesini alt üst etme tehlikesini göster-
j diğinden Fuad Paşanın b u n a yanaşma­
ması üzerine Abdülâziz ile araları açıl-
; di. Arzettiği meselelere cevap verilmedi.
| F ua d Paşa b u n u n üzerine sadaretten
istifa yoliyle ayrıldı (2 ocak 1863),
meclisi vâlâ başkanlığnıa tajnn olundu.
Sadaretten istifasından bir ay on
i üç gün sonra Seraskerlik tevcih olun-
| du. Abdülâziz’in Mısır seyyahati sıra-
i s m d a refakatinde bulunarak yakınlık
peyda etti. Kendisine ilk defa- olmak
üzere Yaver-i ekrem unvanı verildi. İs­
tanbul’a dönüşünden kısa bir zam an
sonra Seraskerlik de uhdesinde kalmak
üzere ikinci kere ' sadarete getirildi
il haziran 1863). B u sadareti sırasın­
da Eflâk - Boğdan birleşmiş, Mısır’da
veraset usulü değişerek valiliğin baba­
dan oğula geçmesi kabul olunmuş, M ı­
sır valilerine- hidiv unvanı resmen ta­
nınmış, yine bu arada Şehzade Camii
civarındaki konağı bütün eşyasiyle
yanmıştır. B u hâdise üzerine kendisin­
den müsaade alarak Yu suf Kâm il Pa­
şanın Demirkapı’daki konağına yerleş-
J ti. T a m döşenip dayanmasını bitirdiği
sırada burası da yandı.
Abdülâzizln Mısır hidivi İsmail
Paşanın kızı Tevhide Hanım la evlen­
melerine engel olması yüzünden h e m
sadaretten h e m de seraskerlikten azlo-
lundu (4/5 haziran 1866).
Sekiz buçuk ay kadar açıkta kal­
dıktan sonra, mütercim Rüşdî Paşanın
istifası üzerine sadarete gelen Âlî Pa­
şanın ısrarı ile beşinci defa olarak H a ­
„ riciye nazırlığını kabul etti (11 şubat
1867). B u vazifesi sırasında Âbdülâziz’e
Avrupa seyyahatinde refakat ta bulun­
du. Yolculuk boyunca Abdülâziz’in bin
türlü kaprislerini önlediğinden bu yüz­
den hakaretlerine m aruz kalıp bunları
hazmetmeğe mecbur oldu. B u ise, m a d ­
den ve m ânen kendisini çok sarstı.
Esasen mübtelâ bulunduğu kalb has­
talığı büsbütün arttı. Bir m üddet iş­
lerden uzak kalıp dinlendi. Âlî Paşa
Girid meselesini hal için adaya gittiği
sırada sadaret kaymakamlığı verildi. B u
esnada Bayezid’de inşa ettirmekte ol­
duğu konağın maliye dairesi olarak
kullanılmak üzere elinden ahnması
kendisine pek ağır geldiğinden h em
sadaret kaymakamlığından h e m de
Hariciye nazırlığından istifa ettiyse de j
I kabul olunmadı.
Kalb hastalığı gittikçe arttığından
tedavi ve istirahat için doktorların tavsi­
yesiyle Nis’e gitti ve 12 şubat 1869 ta­
rihinde orada vefat etti. Cenazesi İs­
tanbul’a getirilerek türbesine gömüldü,
j Fuad Paşa u z u n boylu, zayıf, sey-
| rek beyaz sakallı bir zattı. Vefatında
55 yaşında bulunduğu halde, ağır ve
j üzücü devlet hizmetleri altında ezildi­
ği için 80 yaşında gösterirdi. Son dere-
| ce bilgili, parlak zekâlı, talakat sahibi,
Ş cesur, cerbezeli, tuttuğunu koparır,
| ileriyi görür doğru ve nam uslu bir
j devlet adamıydı. Aleyhinde söylenen-
| lere, aykırı fikirlere aldırış etmiyerek
| hedefine doğruca gitmesini bilir ve bu
| yüzden daima muvaffak olurdu. Fran-
j sızcayı konuşuşundaki güzellik, Fran-
! sızları bile hayran ederdi. Fakat bu dil-
j deki kitabette Âlî Paşa kendisinden daha
| üstündü. Taassubdan uzak, devrimci |
; ve ' ilerici olduğu için zam anında “ Zi- ı
!' yade alafranga” lıkla itham olunurdu,
j Aslında ise, tam bir Avrupa’lıydı. Ken- j
j disi, dış işlerine olduğu kadar'iç işlere
I ve malî meselelere de vâkıf olduğu için
I her sahada m uvaffak olurdu. Herkese
hulûl etmesini, gönül almasını, düşün-
I çelerini kabul ettirmesini bilir tatlı dıl-
i —> i
3212
-5*
li, hazır cevap, İâtifeci bir zattı. Hazır
cevaplığı için şu esprisi tarihe geçmiş­
tir: Ecnebilerle bir sohbette devletle­
rin kuvvet ve kudretinden bahsedilir­
ken F ua d Paşa en kuvvetli devletin Os­
m a n lI imparatorluğu olduğunu söyle­
dikte, bulunanlar hayretle kendisine
bakakalmışlardı o da: “E n kuvvetli
devlet bizim devletimizdir. Zira siz dı­
şardan fciz içerden yıkmaya çalışıyo­
ruz, yine de yıkamıyoruz” demiştir. İh­
tişam ve alâyişi pek sever ve çok mas­
raflı yaşardı. Biraz laubali meşrebli
olduğu halde, sözlerinin ilerisini geri­
sini gözetir ve basiretten ayrılmazdı.
Reşid Paşa’nın yetiştirdiği iki büyük
devlet adamından birisi de o idi. Reşid
Paşa ile aralan açıldığı halde ona hür-
mette hiç kusur etmez, gıyabında bile
büyük saygı gösterirdi.
Y U S U F K Â M İ L PA ŞA
Akkoyunlu _ soyundan Gökbeyî ai­
lesine mensub İsmail Bey-zâde M eh m ed
Beyin oğludur. 1808 yılında Arabkir’de
doğmuştur. Babası, kendisi pek küçük
yaşta iken vefat ettiği için amcası
gümrükçü O sm an Paşa o n u himayesine
almış ve okuyup yetiştirmiştir.
Devlet memuriyetine başlaması
1829 yılında Divan-ı h ü m a y u n kalemine
girişiyledir. Burada dört yıl.vazife gör­
dükten sonra gördüğü bir rüya üzerine
Mısır’a gidip M eh m ed Ali Paşaya inti-
sab etti. Evvelâ hazine kâtibi, sonra
vilâyet divanı ikinci kâtibi oldu. Bir *
taraftan tahsilini ilerletmeğe çalışırken
bir taraftan da M e h m e d Ali Paşanın
emriyle Fransızca’ya başladı, bitikçe
göze girdi. Süratle terfi edip Mirliva
oldu. İlmini, zekâsını ve doğruluğunu
takdir eden M eh m ed Ali Paşa, ona kı­
zı Zeyneb Hanımı verip dam ad edindi.
1845 ylında Adile sultanın evlenme tö­
reninde M eh m ed Ali Paşayı temsil et­
m ek için İstanbul’a geldi. Abdülmecid
h u zuru na kabul ettiği zam an kendisi­
ni pek beğenerek Beylerbeyi rütbesini
verdi.
Yu suf Kâmil Paşanın damadlığma,
M eh m ed Ali Paşa ailesi aslında m u h a ­
lifti. Mısır valiliğine Abbas Paşa geçin­
ce onu Asuvan’a sürgün edip Zeyneb
Hanımı boşaması için çok fazla tazyik­
lerde bulundu. Paşa, b u n a evvelâ kar­
şı koyduysa da nihayet canına kaste­
dileceğini anlayıp çaresiz razı oldu.
Lâkin, bir çaresini bularak halini M u s ­
tafa Reşid Paşaya bildirdi. O n u n da
padişaha söylemesi üzerine Abdülme-
cid’in emri üzerine üç ay süren sürgün
ve hapis hayatı sona erdi ve 1849 yı­
lında İstanbul’a gönderildi. Bir müd-
det sonra yine hüküm darın iradesiyle
Zeyneb Hanım da İstanbul’a getirtildi,
nikâhları yeniden kıyıldı.
Kâmil Paşa, 1850 yılında meclis-i
I vâlâ ve maarif meclisi üyeliklerine ta-
j yin edildi. Aynı yıl vezaret rütbesi ve­
rildi. 1852 yılında Ticaret nazın oldu.
| Bir yıl sonra yine meclis-i vâlâ üyesi,
! 1854 yılında ikinci kere Ticaret nazırı,
I aynı yıl Tanzim at meclisi başkanı,
1855 de ilâveten Meclis’i vâlâ başkanı
| oldu. Süveyş kanalı imtiyazının Fran-
I sızlara verilmemesi için Mustafa Reşid
| Paşanın el altından giriştiği faaliyete
! katıldı. B u faaliyetin Serasker Rıza
! Paşa tarafından Fransa elçisine duyu-
j rulması üzerine, elçi mâbeyne şikâyet-
| te bulundu. Mustafa Reşid Paşa istifa
j ederek çekildiği gibi, Kâm il Paşa da
] istifa etti (2 mayıs 1855). Bir yıl son­
j ra Mısır valisi Said Paşa, oğlu için
j | terfcibettiği muazzam sünnet düğünü-
j ne onu ve Reşid Paşayı davet etti. Eir-
j likte gidip kırk gün sonra döndüler.
] Sait Paşa onlara büyük saygı gösterdi,
j Fevkalâde ağırladı.
| Mustafa Reşid Paşanın beşinci sa-
| daretinde tekrar meclis-i vâlâ başkanı
İ oldu (1 kasım 1856). İki buçuk yıla
yakın bu görevde kaldıktan sonra K u ­
leli vak’ası sırasında padişahın kendi­
sine devlet işlerine bir çeki düzen ver­
mesini alenen söylediği için azledildi.
B u sözleri söylerken esasen azlini gö­
ze almış bulunduğundan müteessir ol­
madı. 1861 de Mısır’a gitti. Oradan Sa­
it Paşa ile birlikte yola çıkıp H a c va­
zifesini yerine getirdiler.
Abdülâziz’in Osmanlı tahtına çık­
tığını duyunca geri döndü. Sonra yine
Mısır’a gitti ve geri dönüşünde mec^
i lis-i vâlâ başkanlığına getirildi. Şam'-
| da bulunan F ua d Paşaya sadaret veril­
diği zam an o gelinceye kadar sadaret
kaymakamlığına tayin olundu (22 ka­
sım 1861). Bu sırada malî buhran son
dereceyi b u lm u ş ,. kâğıt para geçmez
hale gelmiş, altın ortadan çekilip dük­
kânlar kapanmış, halk büyük heyeca­
na kapılmıştı. Her an nahoş hâdiseler,
kargaşalıklar beklenirken, Y u suf K â ­
mil Paşa Borsa hanını kapatp hava
oyunlarını durdurmuş, köşe başlanna
sarraflar koydurup kâğıt parayı kendi
cebinden altınla değiştirmeğe başlata­
rak ortalığı yatıştırmış ve birkaç gün
sonra borsa tekrar acilmiş ve normai
şekilde çalışmağa başlamıştı.
F uad Paşanın sadaretten istifası
üzerine Abdülâziz kendisini çağırtıp
bu makamı' teklif etti. Y u s u f Kâmil
Paşa, kabul etmek istemedi. Çünki F u­
ad Paşanın istifasını gerektiren sebep­
ler ortada duruyordu. Yani hüküm dar
malî muvazeneye aldırış etmeden m ü ­
temadiyen para istiyor, saray erkânı
j hüküm et işlerine karışıp Bab-ı âlînin
j istiklâlini ihlâl ediyorlardı. Padişah
j şiddetle ısrar etti. B u n u n üzerine Y u ­
suf Kâmil Paşa, selefinin şikâyet etti­
ği meseleler düzelmek şartiyle sadareti
3213
 •—i>
kabule mecbur kaldı (6 ocak İ863).
Abdülâziz. bundan sonra kendisine
cephe alıp memuriyetlerinden birlikte
çekilmiş olan Fuad ve Âlî Paşaların
birer valilik ile İstanbul’dan uzaklaş­
tırılmalarını istediyse de K â m il, Paşa
kat’î şekilde karşı koyup buna engel
olduğu gibi, Âlî Paşanın istifasını red­
dettirerek Hariciye nezaretinde bırak­
tırdı. Fuad Paşa da bir hafta sonra
Meclis-i vâlâ başkanlığına getirildi.
Yusuf Kâmil Paşa, şahsen çok
zengin idi. Devlet hâzinesi darda oldu­
ğu için sadaret maaşını almamak iste­
diyse de, Abdülâziz bunun doğru olma­
yacağını ileri sürdüğünden 2500 altın
olan aylık tahsisatın yalnız 500 altını­
nı almakla iktifa etti. Kendisi herkesin
saygısını kazanmış olduğundan sada-
reti büyük bir memnuniyet yaratmıştı,
Fuad Paşa Mısır seyyahatinde Ab-
dülâziz’in refakatinde bulunarak göze ^
girmişti. Dönüşte Yusuf Kâmil Paşa
azlolunup sadaret ona verildi (1 hazi­
ran 1863). Yusuf Kâmil Paşa ise dör­
düncü kere Meclis-i vâlâ başkanı ol­
du. Bu makamda üç yıl kaldı. Yerine
Rüşdî Paşanın tayini üzerine bu vazi-
fesi sona erdi. Memur edildiği Vükelâ
meclisinde bir müddet bulunduktan
sonra 1869 yılında Devlet şûrası baş-
kanı oldu. Âlî Paşanın hastalığında
Vükelâ meclisine başkanlık etti. Mah-
m u d Nedim Paşa sadaretinde Şirvani-
zâde Rüşdî Paşa ile diğer bazı zevatı
muhakemesiz sürgüne göndermeğe
kalkışınca bunun aksini müdafaa et­
tiğinden Devlet şûrası reisliğinden ay­
rıldı. Üç ay sonra Divan-ı ahkâm-ı
adliye nazırı oldu. Altı ay sonra tek-
rar Şûray-ı devlet reisliğine getirildi,
Bu sırada mübtelâ bulunduğu ka-lb
hastalığı arttığından istirahat için Mı-
sır’a gitti. Beş ay sonra geri döndü. Bir
müddet de İstanbul’da dinlendi ve
tekrar vazifesine başladı. Hastalığı ye-
niden arttığı için vazifesinden ayrıl­
m ak zorunda kaldı (1875). Biraz iyile-
şince, devlet işlerindeki bilgi ve tecrü-
besinden faydalanılmak için Vükelâ
meclisine memur edildi. 1876 yılında
tekrar Devlet şûrası başkanı oldu. Bir
müddet sonra rahatsızlığı nüksettiğin­
den yine daha hafif bir hizmet olan
Vükelâ meclisi üyeliğine naklolundu.
Şahsen çok sevdiği Ab dülâziz’in hal’i
ve bir müddet sonra vefatı ona çok te­
sir etmiş ve hastalığının büsbütün art-
masına sebep olmuştur. B u n u n tesi-
riyle 11 ekim 1876 tarihinde Bebek’-
deki yalısında 68 yaşında bulunduğu
halde vefat etti. Üsküdarda Nuhkuyu-
su’nda zevcesiyle birlikte yaptırdığı
(Zeyneb KâmilJ hastanesinin bahçesin­
deki _ türbeye defnedildi.
İlim ve irfan sahibi, doğru, sadık,
namuslu, vekarlı, gayet cömert, iyilik
ve fukarasever. devlet işlerinde tecrü-
1 ' j
J beli ve çok dirayetli bir vezirdi. Aynı t
| zamanda hazır cevaplılığı ve nükte- j
i danlığı ile meşhurdu. Devlet memuri- ,
yetinde bulunduğu müddetçe maaşını
evine götürmez, Bab-ı âlî memur ve
hademesine dağıtır, öğle yemeklerini
yemeleri için harcardı. Muhtaçlara
durmadan yardım eder, dairesinden
evine çok zaman yaya döner, yolda yü- |
zünün ifadesinden darlık içinde bu­
lunduğunu sezdiği kimseleri bu halle- ]
rinden kurtarırdı. Zeyneb Kâmil has­
tanesini zevcesiyle birlikte yaptırdığı
gibi, Harput’ta- mükemmel bir medre­
se, birçok cami, mescid, yol, mekteb,
çeşme yaptırmış, fukara evlerini tamir
ettirmiş, yoksulluk yüzünden evlenen
; miyen sayısız genç kız ve delikanlıyı
ş evlendirmiştir. B u yüzden onu herkes
i sever ve sayar ve kendisinden hürmet
j ve minnetle bahsederdi. 1
j
M Ü T E R C İ M RÜ ŞDI PAŞA
.(İkinci sadareti) |
Mehmed Rüşdî Paşa, Sinob’a bağlı |
Ayandon kazasından Haşan Ağa adlı
j fakir bir kayıkçının oğludur. 1811 ta- j
j rihiııde Ayandon’da doğmuştur. Kendi- \
j
ı si üç yaşında iken, babası onu ve an- j
j
j
; nesini alıp İstanbul’a göçtü. Tophane
j civarında yerleştiler. Burada bir müd- j
i det1mektebe devam etti. Yeniçeri oca- I
ğınm ilgasından bir hafta sonra' yeni
j
kurulan Asâkir-i manşure ordusuna
j girdi. Zamanla terfi ederek mülâzım
oldu. Okumağa ve öğrenmeğe fevkalâ­
de meraklı olduğundan maaşından ar­
tırabildiği üç beş kuruşla hususî ola­
j
j
rak Arabca, Farsça- ve Fransızca ders- !
j leri aldı. Dil bildiğini duyan Serasker j
Hüsrev Paşa kendisini himaye ve pa- ]
ı i dişaha tavsiye etti. Bunun üzerine î
| Serasker kapısında askerî nizamname- ı
I leri Fransızcadan Türkçeye tercüme J
j
| vazifesi verilerek burada epey zaman
çalıştı ve bu yüzden Ömrünün sonü-
j
na kadar Mütercim adiyle anıldı. K o ­
lağası olduktan sonra Rumeli, Anado­
lu ve Suriye’de dokuz yıl kadar vazife
gördü. Sonra Binbaşı oldu. Aiayeminli-
]
i ğine yükseldiği zaman tekrar tercüme
odasına alındı. Burada terfi ederek
kaj-makam ve miralaylığa yükseldi*
| 184-3 tensikatında Mirlivalıkla Ru- j
meli ordusuna- memur edildi. .Sonra
Dar-ı Şûra’yı Askeriye üye oldu. 1845 -yı­
i lında Ferikliğe yükseldi. Bir müddet
; sonra da Redif askerinin teşkili vazifesi,
i Redif nazırı unvaniyle kendisine verildi.
j 1847 de Hassa müşiri, ertesi yıl Dar-ı
şûra reisi ve 17 mayıs 1851 tarihinde
j Serasker oldu. 1853 yılında bu vazife­
den ayrılarak tekrar Hassa müşirliği
verildi. Yedi ay sonra istifa etti. -Şam
valiliği ve Arabistan ordusu müşirliği­
ne tayin edildiyse de, bu vazifeyi de
kabul* etmedi. 1854 de Tanzimat mecli-
—>
3214
 si reisliğine getirildi. 4 haziran 1855
I tarihinde ikinci defa Serasker oldu,
j Kendisinin daha evvel Deryakap-
tanlığı ve sadaret için fikri yoklanmış,
I lâkin reddetmişti. * Fransız ve İngiliz
politikasının Babıâlîde şiddetle çarpış­
tığı bir zamandı. Fransız politikası ta- !
raftarları iktidarı kaybetmişlerdi. Esa-
sen m ühim yerlere tarafsız kimselerin
yakîni ile iki büyük devlet de m em ­
nun edilmek isteniyordu. Abdülmecid
bunun üzerine Rüşdî Paşayı davet ede- i
rek itiraz etmesine meydan bırakma- j
dan Seraskerliğini tebliğ etmişti.
20 ekim 1856 tarihinde bu vazife­ sadrıâzâm M ahm ud Nedim
sinden azledildi. 16 ağustos 1857 tari- j
hinde üçüncü defa Serasker oldu ve j
bu sefer 23 ekim 1857 tarihinde azle- i
dildi. Dört ay sonra Tophane müşirliği­
ne getirildi. 1858 yılında Tanzimat
meclisi reisi ve 24 aralık 1859 tarihin- •
de Kıbrıslı Mehmed Em in Paşanın ye- \
rine sadrıâzâm oldu. Kendisi bu maka-
mı daha evvel kabul etmediği halde,
aslında Rıza Paşanın rakibi iken so- j
nunda Âlî Paşa ile de araları açıldığı
için yalnız- kalmış ve bu yüzden eski
itibarı azalmış olduğundan bunu telâ- |
fi için bu sefer hemen kabul etmişti,
Bir müddet sonra azledileceği duyul-
} du. Rüşdî Paşa, kendisi daha evvel dav- j
j ranıp istifa etmek istediyse de padişah
I teminat vererek vazifeye devamını iste- ;
di. Lâkin arkasından hemen azlolundu
(27 mayıs 1860). Böyle garip durumlar
ise o devir için gayet normal şeylerdi,
Bir ay sonra Meclis-i Hazâin başkanlığı- j
I na getirildi. Raratsızlandığmdan göz- |
| lerini tedavi ettirmek için bir ara Ber- j
| . lin’e gitti. B u sırada üçüncü defa ola- i
rak seraskerliğe tayin olundu (1861).
! Avrupa’da bir müddet dolaştıktan son- \
i ra İstanbul’a geldi.
} Bu esnada padişah ile vükelâsı ara- j
i smda bir anlaşmazlık çıkmıştı. Padişa-
\ h m ordu ve donanma masrafları için
istediği büyük meblağın bütçeyi alt üst
edeceği için hükümetçe kabul edilmi-
yordu. Abdülâziz buna karşılık kendi- j
sine arzolunan diğer meseleleri cevap­
landırmaktan istinkâf etmekteydi. B u ­
nun üzerine sadrıâzâm Âlî Paşa Hari­
ciye nazırı Fuad, Meclis-i vâlâ reisi Y u ­
suf Kâmil ve Serasker Rüşdî Paşalarla
görüşüp hep birden istifaya karar ve­
rildi. Lâkin Rüşdî Paşa:
“Ben Derva-kaptanı ile görüşesim...
Her halde o da bu fikirdedir!” gibi
sözler sarfettiği için istifa niyetinde ol­
madığı anlaşıldı. B u n u n üzerine, öbür­
leri de istifa etmedilerse de Serasker- j
le Derya-kaptanı Mehmed Ali Paşa er­
tesi günü azlolundular (2 ocak 1863).
1865 yılında Yüksek meclisler üye- sadrıâzâm bulunuyordu. Daha Beşinci
j liğine, ertesi yıl Meclis-i vâlâ başkanlı-
J ğma tayin olundu. 5 haziran 1866 tari-
j hinde Fuad Paşanın yerine sadaret
î makamına ketirildi. B u ikinci sadare-
Ij tinden 11 şubat 1867 tarihinde istifa
j suretiyle ayrılmıştır. B una sebep ise,
| Sırbistan kaleleri ve Girid ihtilâli gibi
! m ühim meselelerin zuhur etmiş olma-
j I sidir. Kendisi iktidarda değil iken iş
| başında bulunanları şiddetle tenkid
! etmeyi pek sevdiği halde, müşkül za-
I- manlar da bu şekilde işin içinden sıy-
j rılmak da. adetiydi. İstifası üzerine
j kendisine beşinci defa olarak Serasker-
j j lik verildi. 1867 tarihinde bu görevin-
i den ayrıldı. Yüksek meclis üyeliklerin-
j de ve 1871 tarihinde Divan-ı ahkâm-ı
j I adliye nazırlığında bulundu. B u sırada
Paşanın
I bazı devlet ricalini muhakemesiz sür-
j güne göndermesine Şûrayı devlet rei-
! si YuS&f Kâmil Paşanın itirazı ve Rüş­
dî Paşanın Adliye nazırı sıfatiyle bu
itiraza katılması üzerine ikisi de azle­
dildi.
19 ekim 1872 tarihinde Midhat pa­
, şanın azli üzerine üçüncü defa .olarak
! sadaret makamına getirildi. 15 şubat
1873 tarihinde ise azlolundu.
| Bu azline sebep, Hariciye nazırı
| Mısır’lı Halil Şerif Paşayı Mısır hıdivi­
nin ısrarına rağmen azletmek isteme­
j yişidir. Hidiv, evvelâ on beş bin, son­
da yirmi beş bin altın teklif etmiş,
Borç içinde bulunan sadrıâzâm bunu
reddetmişti. Hidiv bu sefer, mabeynci
Ziver Beyi elde ederek Abdülâziz üze­
rinde müessir oldu. Abdülâziz sadrıâ-
i zâma Hariciye nazırının azlini arzetme-
j si için üst üste haberler gönderdiği I
halde yapmadı. Nihayet ısrar karşısın-- |
da, padişahın kendi arzına muhtaç |
bulunmadığını, isterse hem onu hem j
de kendisini azledebileceğim bildirip !
j istifa ederek konağına çekildi. Lâkin, i
istifası kabul edilmiyerek azlolundu. j
Bir müddet sonra ise; sadrıâzâm Mah- j
m u d Nedim Paşayı istemiyen medrese j
talebesinin bazı teşviklere kapılarak I
i | ayaklanmaları üzerine hâsıl olan güç 1
J ve karışık durumda Abdülâziz bu na-
I ] muslu vezirini hatırladı ve sadaret-tek-
j lif. ettiyse de, ihtiyarlık ve hastalığını
bahane edip reddetti. Lâkin, hüküm-
i dar ısrarda bulununca çaresiz kabul
j • zorunda kaldı. (12 mayıs 1876). Abdü­
lâziz onu sadarete esmeğe başlayan ih­
tilâl havasını dağıtmak için getirmişti.
Nitekim Abdülâziz birkaç gün sonrst |
M ah m u d Nedim Paşaya tekrar sadareti
teklif etmişti. Mütercim Rüşdî Paşa
| bu sırada Midhat ve Hüseyin Avni Fa-
I şalarla birlikte Abdülâziz’in hal’ini ha­
zırlıyorlardı. Nihayet bu hâdise oldu, j
[ ' Mütercim Rüşdî Paşa sadarette kaldı. j
Beşinci Murad’dan sonra İkinci Abdül- j
hamid Osmanlı tahtına çıktığı zaman ,
|
Murad’m cülûsunda istifa edip bir ta- j
rafa çekilmiş, lâkin hükümdar bunu J
kabul etmemişti. Abdülhamid’in sadrı-
âzâma danışmağa lüzum körmeden ic- -
—> i
3215
—
raata başlaması, meselâ seraskeri bu
şekilde azli, sadrıâzâmm arzlarını hiçe
sayarak bildiği gibi hareket etmek su­
retiyle hükümet otoritesini zedelemesi
Mütercim Rüşdî Paşanın sadrıâzâmlık-
tan çekilmesine sebeb olmuştu C19 ara­
lık 1876).
Ali Suavi hâdisesinden sonra ise,
beşinci defa olarak sadaret makamına
getirildi (28 mayıs 1878). Lâkin, bir
hafta sonra azledildi (4 haziran 1878).
Buna sebeb, damad M ah m u d Pa­
şa ile birlikte kendisini hal’edip ve­
liahdı tahta çıkarmağa çalıştıklarına
dair İkinci Abdülhamid’e verilen jur-
nallardı. İki hal’ ve iki iclâs işine ka­
rışmış olduğu için hükümdarın ken- .
dişine esasen itimadı yoktu. B u
son sadarete getiriliş sebebinin her
şeye itiraz eden bu zatın Kıb­
rıs adasının İngiliz işgaline terkine
dair olan antlaşmaya itiraz etmesinden
ileri geldiği rivayet olunmuştur. Azli­
ni haber aldığı zaman esasen bu m a­
kama zorla getirildiğinden bahsedip:
“B u seferki sadaretimiz, sadaret
değil rezalet oldu” demiştir.
Abdülhamid bundan sonra verilen
jurnall&r yüzünden onun mevcudiye­
tinden adeta rahatsız olmağa başladı.
Sadrıâzâm Saffet Paşaya İstanbul’dan
sürülmesini bildirdiyse de, sadrıâzâm
bu emri yerine getirmek istemedi. B u
yüzden azlolundu. Yerine tayin edi­
len Hayreddin Paşa da aynı şekilde ha­
reket etti. Ancak Rüşdî Paşaya, ara
sıra saraya gelip hulûs ve sadakatini
belli etmesini tavsiye etti. Rüşdî Paşa
buna karşılık rahatsız bulunduğunu
ileri sürüp hava değişimi için Manisa-
ya gitmesine izin verilmesini arzetti.
Böylece, başına gelmesi muhtemel bir
belâdan kurtulmak istiyordu. Bu izin,
hemen verildi. Fakat, belâdan yine de
kurtulamadı. Abdülâziz’in öldürüldüğü
iddiasiyle açılan dâvaya dahil edildi.
Sorguya çekilmek üzere İzmir’e cel-
bedildi. Hâdise ile uzak yakın alâkası
olmadığını ileri sürdü. Rahatsızlığı
arttğı İçin Manisa’ya iade edildi. B u sı­
rada haremağalarmdan Said Ağa para
ile kandırılıp efendisini öldürmeğe ra­
zı edildiyse de, orada bulunan kadın­
lardan birisinin müdahalesiyle suikasd
yarım kaldı.
26 mart 1882 tarihinde Manisa’da
vefat etti.
Mütercim Rüşdî Paşa, çok dikkate
şayan bir sımadır. Asker ocağına nefer
olarak girmiş, muntazam tahsil görme­
miş olduğu halde kendi kendisini ye­
tiştirmiş ve şahsî gayretiyle en yüksek
makamlara çıkmıştır.
Kendisi son derece dürüst ve na­
muslu, para ile satın alınması imkân­
sız, doğru bildiği düşünceden dönmez,
basiretli, vekar ve haysiyet sahibiydi, j gümrüğü iltizamı şirketinden birçok
Yalnız iş başında bulunmadığı zaman
3216
her şeye itiraz eder, iş başında iken
ise itiraza tahammül edemez ve dara
geldi mi istifa edip işin içinden sıyrı­
lırdı. Gerek Abdülâziz’e ve gerek Ab-
dülmecid’e karşı - ikisini' de hiç sev­
mediği halde - pek fazla saygı alâmet­
leri göstermesini riyakârlığına veren­
ler, vekarmı ise kibirle yorumlıyanlar
olmuştur. Nitekim dostları gayet na-
tuk, düşmanlan ise son derece geveze
l olduğunu söylemişlerdir. Mantık ve
talakatı hakikaten parlaktı. En mantı­
kî mütalâaları canı isterse daha m an­
tıkî mütalâalarla çürütmeyi becerirdi.
Gayet ciddî idi. Ya- işiyle güciyle veya
okumakla meşgul olurdu. Devrin diğer
vükelâsı gibi içki, eğlence âlemlerinden
uzak dururdu. Gayet sofu idi. Cami,
tekkelere devam ederdi. Düşmanları
ise, her türlü içki ve kadın eğlencele­
riyle gizlice meşgul olup bunu kimse­
ye belli etmediğini ve bilhassa bunun
halk arasında duyulmaması için ge­
rekli tedbirleri aldığını söylerlerdi. Ken­
disi, Osmanlı devletinin kurtarılmasına
imkân bulamadığını ve er geç inkıraza
m ahkûm olduğu kanaatinde olup bunu
defalarca açığa vurmaktan çekinme­
miştir. Velhasıl, lehinde ve aleyhinde
çok söz söylenmiş, lâkin mutlaka me­
ziyetleri kusurlarına galib bir zattı.
Bilhassa seraskerliklerinde muvaffak
olmuştur.
M E H M E D EM İN ÂLÎ PAŞA
(Beşinci sadareti)
M A H M U D N EDİM PAŞA
1818 yılında İstanbulda doğmuştur.
Gürcü Necib Paşanın oğludur. Tahsilini
tamamlayıp sadaret mektubî kalemine
girdi. O n yıl burada hizmet gördükten
sonra Amedî kalemine geçti (1841).
Kendisini Fuad Paşa himaye etmiş ve
Reşid Paşaya tanıtmıştır. Reşid Paşanın
ilk sadaretinde sadaret mektubcusu
tayin edildi (28 eylül 1846). Yine onun
himayesiyle Amedci ve Beğlikçi oldu.
Nihayet 1854 yılında sadaret müsteşar­
lığına yükseldi. Dört ay sonra hariciye
müsteşarlığına nakledildi. 1855 yılında
vezaretle Saydâ valiliğine tayin olun­
du. Buna sebeb Rıza ve Safvetî Paşa­
ların iltizam işlerinden birçok töhmet-
■li ve dalavereli meseleleri Meclis-i vâlâ-
ya geleceğinden, değişik mizaçlı ve her
kalıba uyar yaradılışlı bulunan M ah ­
m ud Nedim Paşa’n m Meclis-i vâlâ baş­
kanlığına getirilmesine çalışmalarıydı.
Mustafa Reşid Paşa, bunu hissettiğin­
den bir oldu bittiye meydan vermemek
için kendisini bu suretle İstanbul'dan
uzaklaştırmayı uygun bulmuştu. Esa­
sen ondan yavaş yavaş sıdkı sıyrılma­
I ya başlamıştı. Saydâ valisi iken Beyrut
paralar aldığı hakkında çıkan dediko-
 dular üzerine kendisi başka yere nak­
lini istediğinden Şam valiliği verildi.
1856 yılında İzmir valisi, 1858 yılında
Tanzimat meclisi üyesi, Puad Paşa Pa-
ris’de bulunurken Hariciye nazırı veki­
li oldu. Yabancı dil bilmediğinden mü*
bim işleri sadnâzâm Âlî Paşa görüyor,
hukuk bilgisi de olmadığından yaban­
cıların muhakemesine, kanun ve ni­
zamlara ait işlerde Cevdet Paşa yar­
dım ediyor, M ah m u d Nedim Paşaya
günün evrak işleri kalıyordu. Cevdet
Paşanın “Maruzat” da ileri . sürdüğü
mütalâaya göre, , o zamanlar Hariciye
nezareti adeta Âlî ve Puad Paşaların
inhisarında bulunduğundan bu mev­
kie başkasının geçmesini istemezlerdi.
B u yüzden nezaretin vekâletine, hâri­
ciyeden anlar birisini getirip ileride
başlarına belâ olmasından ise, hârici­
yede tutunması imkânsız bulunan
M ah m u d Nedim Paşanın tayinini uy­
gun görmüşlerdi.
1858 de Ticaret nezaretine tayin
olunan M ah m u d Nedim Paşa bir yıl
sonra azledildi. 1860 yılında kendi ar-
zusiyle Trablusgarb valiliğine gönde­
rildi. Yedi sene burada kaldı. Bu sıra­
da Yeni OsmanlIlar cemiyeti üyeleri
bir toplantılarında Bab-ı âlîde Vükela
meclisi içtima halinde iken burasını
basmayı ve başta Âlî Paşa bulunduğu
halde vükelayı öldürüp sadarete M a h ­
m u d Nedim Paşayı getirmeyi tasarla­
mışlardı.
Cemiyetten birinin ihbariyle durum­
dan haberdar olan Âlî Paşa fena halde
hiddetlenip azline karar vermişken,
M ahm ud Nedim Paşa, izinli olarak İs­
tanbul’a geldi. Hemen Âlı Paşaya ko­
şup bu işten haberi bile olmadığını te­
min etti. Halbuki, Yeni OsmanlIlar ce­
miyetinin kurucularından kardeşinin
oğlu Sağır Ahm ed Bey-zade Mehmed
Bey vasıtasiyle M ah m u d Nedim Paşa
bütün bunlardan haberliydi. Fakat o
Âlî Paşayı aldatıp suçsuz olduğuna
inandırmağa muvaffak olmuştu. B u
sayede Trablus valiliğine gitmekten
kurtularak Meclis-i vâlâ üyesi oldu.
Yine Âlî Paşanın himayesiyle 1867 yı­
lında Deavî nazın, ertesi yıl ikinci de­
fa sadaret müsteşarı oldu. Bir hafta
sonra da vefat eden Hakkı Paşanın ye­
rine bizzat hükümdar tarafından Bah­
riye nazırlığına getirildi. B u n a sebeb
ise, Abdülâziz’e hulûl ederek onun te­
mayüllerini kollamayı bilmesi ve Âlî
Paşa aleyhine konuşmak suretiyle gö­
ze girmesiydi. Bahriye nazırı olduktan
sonra Abdülâziz’in zırhlı gemilere olan
merakını bildiğinden ayrıca bu husus­
ta teşviklerde bulunmak ve tersane
masraflarından para artırıp padişaha
takdim etmek sayesinde büsbütün iti­
bar kazandı. Abdülâziz, Bab-ı âlîye da­
nışmadan onun maaşını artırdı. B u
haller yüzünden Âlî Paşanın gözünden
3217
| düşmeğe başladı İse de M ah m ud Ne­
dim Paşa her hafta konağına giderek
tenhada dizlerine kapanıp sadakatini
temin etmek suretiyle onu da idare
ediyordu. Âlî Paşanın hastalığı sırasın­
da Abdülâziz’e büsbütün yakınlık pey­
da etti ve nihayet onun ölümü üzeri­
ne sadaret makamına geçmeğe muvaf­
fak oldu (7 eylül 1871). Hemen Âlî Pa­
şa taraftarlarını ve kendine rakip gör­
düklerini birer tarafa sürdürdü.
M ahm ud Nedim Paşanın bu ilk sa­
daretinde, sarayın ve padişahın keyfine
uygun hareketleri, İdarî işlerde takip
ettiği hatalı yol ve bilhassa Rus elçisi
İgnatief’in her dediğini yapması ken­
disine karşı genel bir nefretin uyan­
masına sebeb olduktan başka, bu nef­
retin padişaha da sirayetine sebeb ol­
muştu.
Edirne valiliği ile uzaklaştırdığı
Midhat Paşa veda için huzura girdiği
zaman onun bütün zararlı ve yolsuz
icraatını sayıp döktü. Bağdad valiliği­
ne giden müşir Mustafa Sıdkı Paşa da
aynı şekilde konuştuğu ve Başmabeyn-
ci Hurşid Bey bütün bu sözleri teyid
ettiği için M ah m ud Nedim Paşa sada­
retinin on birinci ajanda nihayet azle­
dildi (31 temmuz 1872). Yerine geçen
Midhat Paşa, onu derhal mahkemeye
verdi. Bir taraftan, bir daha sadarete
gelememesi için gazetelerde aleyhinde
çok ağır yazılar çıkmasına müsaade et­
tiği gibi, kendisinden zarar görenlerin
kayıklarla yalısının önünde toplanıp
tahkir edici gösterilerde bulunmasına
ses çıkarmadı.
Padişah M ah m u d Nedim Paşayı
Kastamonu valiliğine tayin etti.# Bir
müddet sonra azledilerek tekrar İstan­
bul’a getirdiyse de, Abdülâziz onu bu
sefer Trabzona sürgün etmek suretiyle
kurtardı. Kısa zaman sonra da Adana
valiliğini verdi^ (1873). Paşa Adana’ya
I gitmek üzere İstanbul’a uğradığı za­
m an sadnâzâm bulunan Rüşdî Paşayı
ziyaret edip eteğini öperek kendisini
vaktiyle sürgün gönderdiği için affını
rica ettiyse de Adana’ya gitmekten
kurtulamadı.
M ahm ud Nedim Paşa, iki seneden
fazla Adana’da kaldıktan sonra İstan­
bul’a dönmeğe muvaffak oldu. Bir ça­
resi bulunamıyan Hersek ihtilâli için
sağda solda bunun bir haftada halli
m üm k ün bir mesele olduğunu iddia
edince, Abdülâziz onun İgnatiyef’in
dostluğu sayesinde buna hakikaten
muvaffak olacağını sandığından eski
delice icraatını ve kendinin bile halkın
gözünden düşmesine sebeb olduğunu
unutarak evvelâ Devlet şûrası başkan­
lığına ve sonra ikinci defa sadarete ge­
tirdi (26 ağustos 1875).
MahmuG?. Nedim Paşa, sadarete ge­
çince ihtilâlleri bastıramadığı gibi dış
borçların tediyesinde aldığı kasarla
F.
 —>
devletin itibarım büsbütün kırdı, ni­
hayet Balkanlardaki yeni hâdiseler ve
b u n u takib eden İstanbul’d a medrese
talebelerinin ayaklanması üzerine sa­
daretten azlolundu (11 mayıs 1876).
Abdülâziz, ortalık yatıştıktan bir­
kaç gün sonra gizlice sadareti yine
M a h m u d N e d im Paşaya teklif ettiyse
de ileri sürdüğü şartın tatbikine padi­
şah cesaret gösteremedi.
M idhat ve Hüseyin Avni Paşalar
M a h m u d N e d im Paşanın m uhakem e
edilmesini istedilerse de M ütercim
Rüşdî Paşa padişahın şahsiyle alâkalı
nahoş bazı meselelerin de ortaya çıka­
cağım düşünüp İstanbul’d an uzaklaş-
tırılmakla yetinilmesinin daha doğru
olacağına arkadaşlarını ikna etti. Ev-
velâ Hicaz valiliğine tayini düşünül-
diyse de, b u n d a n vazgeçildi. Kendisi,
bir m üddet için Avrupa’ya gitmek ar­
zu su n u izhar etti. A nc a k faizlerin in­
dirilmesi meselesi y ü zü n den orada iyi
m uam ele görmiyeceği düşünülüp b u
d a doğru bulunm adı. Nihayet kendi
arzusiyle Çeşm e’de oturmağa m e m u r
edildi. Hüseyin Avni Paşa b u n d a n son­
ra onu öldürtmeyi bile tasarladıysa da,
m uvaffak olamadı. Bir m üd det geçince
menfası Sakız’a çevrildi.
A bd ülham id cülûs edince M a h m u d
Nedim Paşa da, üç yıl sürgün hayatın­
d an sonra ihtiyar ve emektar olduğu­
n u ileri sürerek affını rica etti. Abdül-
hamid, b u n u kabul edip İstanbul’a
dönmesine izin verdi. Said Paşanın ilk
sadaretinde Dahiliye nazırlığına geti­
rildi (19 ekim 1879). Sadarette b ulun­
duğu sırada gayet sert ve herkesi kırı­
cı olduğu halde, b u memuriyeti esna­
sında kimseyi incitmemeğe çalıştı.
Herkesle iyi geçindi. Gerek m em urla­
ra, gerek müracaat sahiplerine tatlılık­
la m uam elede bulun d u. A h m e d Vefik
Paşanın 2 aralık 1882 tarihinde Başve­
killikten ikinci kere azlinde b u m a k a m
kendisine teklif edildi. Rahatsılzığı
dolayısiyle itizarda bulun d u. Padişah
ısrar etti, hatta m ü h ü r verildiği halde,
yine vaz geçildi. H&stalığı üzadığmdan
1883 yılında Dahiliye nezaretinden az­
ledilip 15 bin kuruş m aaş bağlandı. 14
mayıs 1883 tarihinde 65 yaşında b ulun ­
duğu halde vefat etti. Cağaloğlu’n d a
satın alm an arsaya gömüldü. Sonra da
türbesi yapıldı.
M a h m u d N e dim Paşa oldukça okur
yazardı. Batı dili bilmezdi. So n dere­
ce haris, ikbale düşkün, iktidara geç­
m e k ve orada kalmak için her şeyi yap­
mağa hazır, hiylekâr, iki yüzlü, basi­
ret ve dirayetten m a h r u m bir zattı.
Sadareti 2 a m a n m d a devleti musibetten
musibete, felâketten felâkete sürükle­
miş, Abdülâziz’i dalkavuklukları ile çi­
leden çıkarmış, el altından paralar al­
m ağa ve israfa alıştırmış, nihayet o nu n
da felâketine sebeb olmuştur. K end i­
sinden zayıflara karşı ezici, kendisin­
den kuvvetlilere karşı mutabasbıs idi.
E n ağır' hakaretleri ve kötü mua-
memeleri menfaati uğ runda hazmeder,
her şeye katlanır, bir gün evvel m a h ­
vetmeğe çalıştıklarının bir g ü n sonra
eteğini ve ayağını öpmekten çekinmez­
di. Hususî meclislerinde ise hoşsohbet
ve nüktedandı. K onuşm asına doyum
olmazdı. Kuvvetli bir şairdi,
i M a h m u d N e d im Paşanın sadarette
] yerini sağlama bağlamak için Abdü-
[ lâziz’in her isteğine boyun eğmesi Âlî
I ve F u a d Paşaların b ü yü k çalışmalarla
tesisine m uv affak oldukları Bab-ı âlî­
ı n in istiklâlinin saray tarafından ihlâl
olunmasına, hattâ Tanzim at esasları­
j nın hiçe sayılmasına m eydan ve im kân
vermiştir. Âlî Paşanın en b ü y ü k m u a ­
rızlarından Zıya Paşa, o nd an sonra
sadarete gelen M a h m u d N e d im Paşanın
icraatını görünce Âlî Paşanın mezan-
j n a kadar gidip ölüsünden özür dile­
miştir.
M a h m u d N e d im Paşa, yakasını R u s
politikasına ve İgnatiyef’e kaptırdığı
için b ü tü n memleketin nefretini k a­
zanmıştı. Abdülâziz bile o nu yalancı­
ı lık, vehim ve durduğu kadar fikir ve
kanaat değiştirmekle itham eder, b u n a \
rağmen gururunu okşadığı ve her ar-* j
zu su n u yerine getirdiği için kendisin­
den bir türlü vazgeçemezdi. O n u n , ■
! her memuriyetinde k ü p ü n ü doldurma- |
ğa çalıştığını, n ü fu z suiistimali, rüşvet ı
ve irtikâbla b ü y ü k vurgunlar elde etti- j
ğini bildiği halde kusurlarını daim a i
affederdi. j
A H M E D M Î D H A T PA Ş A
(İkinci Abdülhamid. devrinde
müstakil ilâve olarak verildi)
M Ü T E R C İM RÜŞDÎ PAŞA
(Ü çüncü sadareti)
A h m e d Esad Paşa Sakızlı Sol k u ­
le ağası namiyle yadolunan sol kul
i
ağası M e h m e d Ağanın oğludur. 1828
yılında b u adada doğmuştur. Derya-
kaptanı Halil Rıfat Paşa 1847 yılında
Sakız’a geldiği za m a n zekâ ve dirayeti­
ni beğenerek beraberinde İstanbul’a ge­
tirmiş ve Harbiye mektebine yazdır­
mıştı. 1858 yılında Erkânı harbiye m ü ­
lâzımı (K u r m a y teğmen) oldu. Ertesi
yıl sınıfının birincisi olarak yüzbaşı­
lıkla diploma aldı ve Harbiye mektebi­
ne m atem atik hocası tayin edildi. Bir
yıl sonra kolağalığma yükseldi. F u a d
Paşa Ş a m vak’asını tahkike fevkalâde
salâhiyetlerle m e m u r edildiği sırada
kendisini yaver olarak yanında götür­
d ü ve ehemmiyetli hizmetlerde kullan­
dı. Sadrıâzâm olarak İstanbul’a dön­
düğü za m a n Paris askerî ataşeliğine
gönderdi (1861). Aynı za m an d a Paris’­
te açılan “ Mekteb-i Osm anî” m üdür­
lüğünü verip rütbesini binbaşılığa
3218
 yükseltti. Abdüİâziz Avrupa seyyahati
sırasında Paris’e uğradığı esnada ya­
nında Hariciye nazırı olarak b ulunan
hâmisi F u a d Paşa, o nu padişaha da
takdim etti. Padişah iyi hareketlerini,
zekâ ve dirayetini beğenip mirlivalık
rütbesi verdL Esad Paşa, padişahın
maiyetinde İstanul’a d öndü ve Dar-ı
Şûrayı Askerî üyeliğine tayin, edildi.
1868 yılında ferik rütbesiyle Bo sna as­
kerî kum andanı, aynı yıl işkodra m u ­
tasarrıfı oldu. O n bir ay kadar sonra
İstanbul’a davet edilip Dar-ı Şûrayı
Askerî başkanlığına ve Hassa ordusu
müşirliğine getirildi. Prusya Kıralı Bi­
rinci Giyyom (Vilhelm) A lm an ya im ­
paratorluğu tacını giyerken OsmanlI
devletini temsilen Berlin’de bulundu.
Serasker Hüseyin A vni Paşa o n u n
şahsında kendisi için b ü y ü k bir rakib
gördüğünden, bir çaresini bularak vali­
lik ve Yedinci ordu kumandanlığı ile
İstanbul’d an uzaklaştırıp Y e m e n ’e
göndermek istedi. O sırada M a h m u d
N e d im Paşa sadrıâzâm olunca hem en
Hüseyin A vni Paşayı azlettirip A h m e d
Esad Paşayı seraskerliğe getirdi (1871).
M a h m u d N e d im Paşa beş ay geçince
bu dürüst ve nam u slu askerle işbirliği
edemiyeceğini anladığından D ö rd ü n cü
ordu müşirliği ile E rzu ru m valiliğine,
üç g ü n sonra A nka ra valiliğine, dört
ay sonra da Sivas valiliğine tayin et­
tirdi.
Sadaretteki değişiklik üzerine A h ­
m ed Esad Paşa evvelâ Bahriye nazırı
ve üç ay sonra tekrar Seraker oldu
(1872). B u sırada Hassa ordusu müşir­
liği rütbesi verilmiş olan Şehzade Y u ­
suf İzzeddin Efendi ile daim a beraber
bulunuşu ve Vükelâ meclisine devam
etmeyişi Mütercim Rüşdî Paşa ile ara­
larının açılmasına sebeb olmuştu. H at­
tâ sadrıâzâm bir defasında: “Tuhaf
şey... Seraskerlik m a kam ı çocuk lalalığı­
na mı indi” demekten kendisini ala­
mamıştır. Hiç beklemediği halde a z son­
ra M ütercim Rüşdî Paşanın yerine sa­
darete Esad Paşa getirildi (15 şubat
1873). b ü tü n eski vezirlerin ve devlet
ricalinin kendisine cebhe alması üze­
rine A h m e d Esad Paşa sadaretinde
başarı gösteremedi. O n u bilhassa el-
altmdan çevirdiği dolablarla azlettir-
meğe çalışanların başında Serasker H ü ­
seyin A vni Paşa geliyordu. Gedikpaşa’da
Güllü Agob’u n tiyatrosunda Nam ık
K em al’in Vatan yahut Silistre adlı
eserinin temsili sırasında hâsıl olan
d urum d a n istifadeyi düşünen Hüseyin
Avni Paşa m abeyne s a d n â zâ m m b ü tü n
bunlara göz y u m d u ğ u n u ve veliahd
M u ra d Efendinin adının b u şekilde
dillerde dolaşmasına sebeb olduğunu
fısıldadı. Neticede A h m e d Esad Paşa
sadaretten azlolundu (16 nisan 1873).
Ertesi g ü n ü de K o n y a valiliğine tayin
edildi. B u vazifesinde b ü y ü k m uvaffa­
3219
kiyet gösterdi. 1874 yılında Beşinci or­
d u müşiri ve Suriye valisi oldu. Bir se­
n e sonra tekrar Bahriye nazırlığına ge­
tirildi. Padişahın teveccühü devam et­
tiğinden Hüseyin A vni Paşanın yerine
ikinci defa sadaret m a k am ın a getiril­
di (26 nisan 1875).
A h m e d E sad Paşa b u sadaretin­
den, bütçe açığını kapatm ak için aldı­
ğı fakat pekte faydası olmıyan malî
tedbirler yanında Hersek ihtilâlini ön-
liyememesi ve nihayet muhaliflerinin
faaliyeti sonunda kısa za m a n d a azle­
dildi (26 ağustos 1875). Üç g ün sonra
A h m e d Esad Paşa, Nafia nazırlığına ta­
yin edilmekle beraber yeni_ sadrîâzâm
M a h m u d N e dim Paşa o n u İstanbul’da
tutm ak istemiyerek Aydın valiliği ile
uzaklaştırdı. B u memuriyetinde bulun­
d uğu sırada birden bire hastalandı.
Hastalığı süratle ağırlaştı. Yapılan te­
davilere rağmen h e n ü z kırk yedi yaşın­
d a b ulun d uğ u halde vefat etti (28
ekim 1875).
A h m e d Esad Paşanın genç denecek
yaşta vefatı, Paris sefaretine tayin
edilen Sadık Paşaya verdiği akşam zi­
yafetinde yediği yemekten ileri geldiği
rivayeti yanında yem ek esnasında sadık
Paşa ile devletin hali hazır d u rum u
hakkında konuşulurken o n u n söyledi­
ği sözlerden teessüre kapılmasına yo­
ranlar olduğu gibi Hüseyin Avni Paşa
tarafından _ zehirlendiği söylentisi de
mevcuttur İzmirde Şeyh Seyyid Mükri-
m ü d d in dergâhı haziresine defnedil-
miştir.
Bilgili, dürüst, nam uslu, dirayetli
bir devlet adamıydı. Ç ok süratle yük­
selmiş, ikbal ve idbarı üst üste tatmış,
n e ikbalde iken gurur getirmiş, ne de
idbarda iken yeise kapılmıştı. B u m e ­
ziyetleri sayesinde kendisinden çok
daha yaşlı ve tecrübeli kimselere n aza­
ran b ü y ü k bir olgunluk göstermeğe
m uvaffak olmuştu. Arabca, Ru m ca,
Fransızca, Alm an ca ve İngilizce bilirdi.
İyi kalbli, mütevazı, y um u şak huylu,
cömerd, devlete sadık, hamiyet sahibi,
mert bir askerdi. G e n ç yaşta ölümü,
devleti müstakbel hizmetlerinden m a h ­
r u m etmiştir.
ŞİRVANÎ- ZÂDE M E H M E D
RÜŞDÎ PAŞA
B ü y ü k ulem adan ve ^Halveti tari­
katının ulu şeyhlerinden İsmail Sira-
cüddin Efendinin oğludur. Am asya’da
1828 yılında doğmuştur. Babası Şir­
van’d an göçüp geldiği için kendisi son­
radan Şirvanî-zâde diye anıldı. İlk tah­
silini memleketinde babasından ve ağa-
beysinden gördükten sonra 1850 yılında
İstanbul’a geldi. Medrese tahsilini ta­
mamlayıp icazet aldı. 1853 yılında
Am asya evkaf m üdürlüğü ile devlet
hizmetine girdi. Bir yıl sonra istifa
—>

ederek İstnbul’a döndü. Bab-ı âlîde
kurulan arazi komisyonuna devama
başladı. B u sırada Âlı ve Pu ad Paşalar
kendisini tanıyıp takdir ettiler. Pu ad
Paşa Suriye’ye fevkalâde memuriyetle
giderken o n u da birlikte götürdü. D ö ­
nüşünde Şeyhülislâm Sadeddin Efen­
diye kendisine Mahreç payesi vermesi-
| ni sadaret vasıtasiyle rica etti. Saded-
| din Efendi, b u isteği haksız olarak red­
dedince sadrıâzâm Âlî Paşa onu Mec-
I lis-i vâlâ üyeliğine tayin ettirdi (1861).
I İki yıl sonra da, Sadeddin Efendiye
i inat, vezaretle Suriye valiliği verildi.
M eh m ed Rüşdî Paşa, bu vazifesinde
başarı gösterdi. 1865 yılında Evkaf ne-
zaretine getirildi. Aynı yıl maliye ve
Hazine’i Hassa nazırı oldu. Dahiliye
nezareti kurulunca b u vazifeye Meh-
m ed Rüşdî Paşa tayin olundu (1869).
j Âlî Paşa, Bab-ı âlînin istiklâlini
| korumak için takib ettiği usule uy-
1 madiği ve habersiz saraya gitmesi ve
bir gün Vükelâ meclisinde Rumeli de­
miryollarına ait bir müzakere sırasın-
I da sadrıâzâma şiddetle muhalefette
| bulunması dahiliye nezaretiden azline
j sebep oldu. 1871 yılında Hazine-i Kas-
! sa nazırlığı üstünde kalmak şartiyle
| Maliye nazırlığına- getirildi. B u sırada
| Maliye hâzinesinden durm adan para
İ isteyen Abdülâziz’le çatıştı. Padişah,
kendisinin hem en sürgüne gönderilme-
I sini emrettiyse de, Âlî Paşa b u n u ön-
i ledi. Hazine’i Hassa ve Maliye nezaret-
] lerinden azlolunan Rüşdî Paşa nafia
| nezaretine ve on beş gün sonra da Di-
! van-ı ahkâm-ı adliye nezaretine tayin
| olundu.
M a h m u d Nedim Paşanın ilk sada-
j retinde birçok devlet erkânı gibi Şirva-
| nî-zâde Rüşdî Paşa da azlolunup Amas-
| ya’ya sürüldü. M a h m u d N edim Paşa-
) m a azlinden sonra affedildi. İstanbula
j dönüşünde O rm an ve m aadin nazırı
I oldu. B u vazifede iki ay kalmadan yine
Evkaf nazırlığına tayin edildi. Dört ay
sonra da ikinci kere Maliye nazırlığına.
getirildi. A h m ed Esad Paşanın azli
üzerine sadaret m ü h ü r ü ona verildi
(16 nisan 1873).
Sadareti esnasında Mısır hıdivinin
yeni imtiyazlar koparmak gayesiyle
sarfettiği paralardan * hissesini alan
Şirvanî-zâde M ehm ed Rüşdî Paşa’m n
bir gün huzurda Midhat Paşanın, dev­
leti içinde bulunduğu çıkmazdan -kur-
tarmak maksadiyle kalem e ' aldığı lâyı-
hayı ağzından kaçırması ve ayrıca sa-
darete göz koyan Hüseyin, Avni Paşa-
nın. padişahı aleyhine doldurması, m ev­
kiinden azline sebeb oldu (13 şubat
1874). Abdülâziz, Maliye hâzinesinin
darlığını gidermek için kendisinden
borç olarak alman konsolidlerin zam a­
nında iade olunmadığını bahane etmiş
ve o gün cum a selâmlığından sonra
m ü hü rü aldırmıştı.
I
I ! —»
Halbuki konsolidler zam anında
i iade olunmuş. Rüşdî Paşa bunları !
! alırken verdiği., senedi geri istetmiş, j
j padişah kızıp b u n u kendisine arzeden i
Başmabeynci Hakkı Beyi:-
“B e herif, ben sarraf mıyım?... Ben-
! den ne senedi istiyorsun?” diye kov-
| m uş ve sonra onu da görevinden uzak-
j laştırmıştı.
Şirvanî-zâde M e h m e d Rüşdî Paşa
önce Haleb valiliği ile İstanbul’dan
uzaklaştırıldı. Bir ay kadar geçmeden
Hicaz valiliğine gönderildi. Buranın
. 38520 kuruş olan maaşını verdirmeyip
j 20000 kuruş tahsis ettirildi. Ayrıca is­
temesine rağmen harcırah da verdir­
medi.
j Şirvanî-zâde Rüşdî Paşa Hicaz’a
vardıktan sonra h u m m a y a yakalandı
ve 46 yaşında vefat etti (23 eylül 1874).
Rüşdî Paşa süratla yükselmiş üst !
, üste m ü h im memuriyetlerde bulun- '
muş, nihayet kısa zam anda sadarete !
\ geçmiş, idbarı da ikbali gibi çabuk ol- ]
; muştur. Kendisi çok m ükem m el bir * j
i tahsil görmüştü. Zeki, becerikliydi, yal- i
nız, büyük mevkilere vakitsiz geçtiği f
için tecrübesi azdı. B u yüzden birçok j
i falsolar yapmış, yanlış hareketlerde bu- |
) ■ lunm uş ve neticede tecrübeli düşman- !
j | lan tarafından altedilmiştir. Kısa za­
j m a n d a b üyük servet edinmenin yolu- I
\ i n u bulanlardandır. Paraya, mevkie, ik- ,
| bale düşkündü. Bunları , elde etmek için
| meşru ve gayri meşru her vasıtaya baş-
| vurmaktan çekinmezdi.
{
i H Ü S E Y İ N A V N İ PA Ş A
;
İsparta’nın Doğu-karaağaç kazası-
. n a bağlı Avşar nahiyesinin Gelendos
j köyünde 1820 yılında- doğdu. Babası
i b u köy halkından Odabaşı-zâde A hm ed
, j ağadır. A h m ed Ağa, Eğirdir Beylerinden
| ; Hacı M em iş oğularm m uşağı idi. Oğlu-
j n u n okumasını isteyerek kasabanın
\ ! medresesine verdi. B u sırada her m e m ­
leket eşrafından birinin oğlunun Har­
; biye mektebine gönderilmesi emredil­
di. A h m e d Ağanın efendisi kendi çocuk­
larını kurtarmak için • Hüseyini gönder­
j di. O da böylece İstanbul’a geldi. Ev­
j velâ bir m üddet M a h m u d Paşa medre­
i sesinde okudu. Sonra M açka’daki Har- j
biye mektebine girdi. (1836). B u n u n la |
İ beraber, sadece medrese tahsilini ta- j
j marnlamak için İstanbul’a gelmiş, Çor- i
i lu’lu Ali Paşa medresesinde müderris
j olan dayısının y a n m a sığınmış, ondan
Arabca okumuş, K u r ’an hıfzına başla­
! mış, dayısı evlenip medresyi terkettiği
için ortada kalmış ve Harbiye mektebi­
ne kaydolunan bir hemşehrisine ras-
layıp o nun delâletiyle bu mektebe ya­
i zılmış olduğu rivayet edilmiştir (bi­
rinci rivayet İsparta’da incelemeler ya­
\ pan Hikm et T urh a n Dağlıoğlu’n u n
 ikinci rivayet İbnülemin M a h m u d Ke-
m al İnal’m d ır).
Mektebe girdikten sekiz ay sonra
onbaşı, 1839 yılında başçavuş ve üç yıl
sonra mülâzım, (teğmen) oldu. 1847 yı- j
U nd a Erkânı Harbiye (kurmay) sınıfı­
n a alındı. 1848 yılında Erkânı Harb
yüzbaşılığna yükseldi. Bir yıl sonra da
kolağası olarak diploma aldı. Harbiye
mektebine öğretmen tayin olundu. Dört
yıl sonra binbaşılığa terfi etti. Bir yıl
sonra kaym akam (yarbay) rütbesiyle
Ş u m n u ’ya gönderildi. R u s savaşı başla-
dığı zam an orada bulunuyordu. Kala-
fat’taki istihkâmların inşasına nezaret
ettiği sırada Çatana köyüne inen R u s
askerine karşı taarruza geçerek parlak
bir zafer kazandı.. B u n u n üzerine mi- j
ralaylığa (albay) yükseltildi. Kısa za-
m a n sonra da liva (general) rütbesiyle
Anadolu ordusu Erkânı Harb reisliğine
(kurmay başkanı) tâyin edildi. Bura­
da alınacak m üdafaa tertiblerinde İn-
giliz Vilyams Paşa ile anlaşamadıkla­
rından geri alınıp Kırım’a gönderilen
o rdunun Erkânı Harbiye reisliğine ge-
tirildi (1855). Barıştan sonra Doğu
d u d u n u tayin edecek komisyonun baş-
kanlığında bulundu. Sonra İstanbul’a
döndü. Karadağ ihtilâli sırasında Gro-
hovo savaşının kaybedilmesi üzerine
oradaki ordunun Erkânı Harbiye reisli­
ğine, sonra da sınır tahdidi' komisyo-
n u n a m em u r edilmiştir. Dönüşte Har-- j
biye mektebi nazırı oldu. 1861 yılında
Erkânı Harbiye reisliği b u vazifesine ek- .]
îendi. 1862 tarihnde tekrar alevlenen
Karadağ isyanını yatıştırma görevi ve-
rildî. Aynı zamanda ferikliğe yüksel-
tildi. 1863 yılında Dar-ı Şurayı Askerî
reisi oldu. B u n d a n sonra Fuad Paşaya
intisab edip o nu n hamayesini gördü,
F ua d Paşaya Seraskerlikle birlikte sa- j
daret verilince Serasker kaymakamlığı-
na getirildi (1 haziran 1863). Aynı za-
m a n d a Hassa müşirliği de verildi. 1865
yılında bu vazifelerinden azledildi.
Y a n y a ve Tırhala kumandanlığı ile İs- j
tanbul’dan uzaklaştırıldı. B u azle, sa- i
raya m ensub bazı kadınlarla alâkadar
oluşunun sebeb olduğu rivayet edilmiş-
tir. F ua d Paşanın azlinden sonra ise,
adı sanı unutuldu.
Âlî Paşa, Girid’e m e m u r edildiği
zam an F ua d Paşa ona Hüseyin Avni
Paşayı tavsiye etti.
B u n u n üzerine Gi-
rid harekâtında kullanıldı. Sonra Gi- ,!
rid kumandanlığı verildi (1867). Ertesi
yıl Seraskerliğe tayin olundu. M a h m u d
Nedim Paşanın ilk sadaretinde azledilip
rütbe ve nişanları alınarak ve hattâ
yalısı müsadere edilerek İsparta’ya sü- ¡'
rüldü (7 eylül 1871). Sürgün emri ken-
dişine tebliğ edildiği zam an ağır hasta
bulunuyordu. Doktorların bütün iti-
razlarma rağmen Abdülâziz sürgünün
birkaç gün geri bırakılmasını güçlükle
kabul etti. Padişahın b u hiddetinin
j ' o nun yine bazı saray kadınlarına karşı
j [ duyduğu alâkada, cum a selâmlığında-
j | Dolmabahçe’de araba içinde alayda bu-
i ! lunan harem m ensubiarm a söz ve göz
j atmasından doğduğu ileri sürülmüş-
j tür.
I | Kendisini him aye eden Âlî Paşa
j | vefatından birkaç g ü n evvel onunla
1 ; görüşerek sadarete M a h m u d Nedim
\ ! Paşanın gelmesi ihtimalinden bahsedip
? i elbirliğiyle çalışmasına dair tavsiyeler­
i de bulunm uş, Âlî Paşa vefat edince
j | sadaretin kime verilmesinin doğru ola-
/ j çağm a dair Abdülâziz’in fikrini sor-
j j durması üzerine de, bu m a k a m a Mah-
j • m u d N edim Paşa geçerse kendilerini
i | sürgün ettireceğini M abeyn Başkâtibi
[ E m in Beye söylemiş ve hakikaten dedi­
! ği çıkmıştır. Hüseyin Avni Paşanın
i ] Abdülâziz;e sonsuz kin ve düşmanlığı
j j b u sürgün hâdisesi ile başlamış ve git-
i cikçe artmıştır.
f Hüseyin Avni Paşa, on bir ay sür-
i gün kaldıktan sonra affedildi. İstan-
j | bul’a dönüşünde yalısı iade olundu,
j i 1872 yılında ■Aydın valiliğine gönderil-
hu- j İ di. İki ay geçmeden Bahriye nazırlığı­
ı na tayin edildi. Serasker A h m ed Said
! Paşanın sadaretinde ikinci defa olarak
! Seraskerlik verildi (5 şubat 1873). Bir
j sene b u vazifeyi gördükten sonra, 13
şubat 1874 tarihnde Seraskerlik üze­
! rinde kalmak şartiyle sadrıâzâm oldu.
Fakat b u m akam ında fazla kalamıya-
1 rak, Padişahtan yeni imtiyazlar kopar­
m a k isteyen Mısır hidiv’inin b un da
j m uvaffak olamayışını Hüseyin Avni Pa ­
i şadan bilmesi ve adamları vasıtasile
\ Paşa aleyhine çalışması, bilhassa kı­
. zını evlendirmesi dolayısiyle. yap­
| tığı dü ğ ünün masraf ve ihtişamı­
i nın dillerde gezdiği ve halk üze­
rinde kötü bir tesir uyandırdığı aynı
i vasıta ile fısıldanması, diğer düşm an­
j larının ise her gün kötülük ve yolsuz­
j luklarını. saraya' duyurmalarıydı. B u
İ | arada Bahriye nazırı A h m e d Said Paşa-
i m n mabeyne maliye hâzinesinin büyük
I açığı olduğunu, b u gidişle iflasın mu-
! | hakkak b ulunduğ unu söylemesi Hüse­
j yin Avni Paşa’nın azline sebeb olmuş-
! ; . tur (25 nisan 1875).
İ i Hüseyin Avni Paşa, azlinden bir-
i ! kaç gün sonra tekrar Aydın valiliğine
) j tayin edildi. İzmir’e vardığı zam an ra-
i | hatsızlandığmdan Fransa kaplıcalarm-
j da tedavi olunm ak için memuriyetin-
ı den affını rica etti. B u isteği _ kabul
j i olundu. Bir m üddet Fransa ve İngilte-
J | re’de bulunduktan sonra 26 haziran
j I 1875 tarihinde K on y a valiliğine tayin
i edildi.
; Hüseyin Avni paşa İngiltere’yi zi-
! ! yaret ettiği sırada Rusya politikasına
\ [ meyleden Abdülâziz’den m e m n u n bu-
I lunmıyan İngiliz ricaliyle görüşmüş ve
j onların padişahın memleketlerini ziya-
] i reti sırasında yanında görüp tanıdıkla-
ı
3221
(İsmail Hakkı Uzunçarşılı; M idha t ve Rüştü
Paşaların tevkiflerine dair vesikalar, S: 54).
B ü tü n bunlardan anlaşılacağı gibi, Abdülâ-
ziz’in hal’i herkes tarafından âdeta beklenir
ve istenir bir hale gelmiş, hakkındaki hoş­
nutsuzluk son dereceyi b ulm uşta
B u arada, Peretvniyal Valide Sultan,
Cevher ağa vasıtasiyle haber göndererek
M idhat Paşayı davet etti. Paşa, Cevher A ğ a ­
nın K adıköy’ündeki bağına gitti. A ğ a kendi­
rı ve pek beğendikleri veliahd M ura d
Efendinin Abdülâziz’in yerine OsmanlI
tahtına geçmesi h u su sun da düşüncele­
rini yoklamış, zemini gayet müsait bul­
m uştu. Kendisinin . İngiltere siyasî ri­
caliyle bazı gizli müzakerelerde b ulu n ­
duğu duyulduğundan Abdüİâziz b u n ­
dan kuşkulanarak K o n y a valiliği ile
uzaklaştırmayı u y g u n görmüştü. Emir,
A vrupa’da bulun d uğu sırada kendisine
telgrafla tebliğ edilip derhal geri d ön ­
mesi bildirilmişse de, Hüseyin A vni Pa­
şa epey ayak sürüdükten sonra dönm üş­
tür. İstanbul’a varınca saraydaki bazı
taraftarlarının gayretiyle K o n y a ’ya
gitmekten kurtuldu ve Hersek mesele­
sinin ehemmiyet kesbetmesı üzerine
tekrar Seraskerliğe getirildi (21 ağus­
tos 1875). Hersek ihtilâlinin yatıştınl-
ması için Sırbistan’a asker şevkinde
haklı olarak ısrar ettiğinden R u s elçisi
îgnatiyef’in telkiniyle 1 ekim 1875 ta­
rihinde azlolundu. Hüseyin Avni Paşa,
azlinden sonra h e m e n Selânik valiliği­
n e tayin edildi. Hazırlıklarını yaparken
Süleymaniye civarındaki konağı yandı.
B u konak, fevkalâde süs ve ihtişamı,
emsalsiz möblesi, antika eşyası ve çok
değerli kütübhanesiyle meşhurdu. R üş­
vet almakla ye irtikâbla pek dile düş­
m ü ş olduğu için çok kimse kazayı İlâ­
hî bir ceza şeklinde tefsir etti. Yangın­
dan on gün sonra Selânikten vazgeçi­
lip Hüdavendigâr vilâyetine tayin olun­
du ve bir an evvel hareket etmesi bil­
dirildi (21 ocak 1876). İstanbul hâdise­
lerinden sonra sadarete Mütercim
Rüşdî Paşa geçince Hüseyin Avni Paşa
da İstanbul’a davet olunarak Serasker­
liğe getirilmiştir (29 nisan 1876).
B u olaydan sonra Abdülâziz’i haP-
ederek yerine Beşinci M u r a d ’ı geçirdi­
ler, A z sonra da eski padişahın ölmesi,
Hüseyin A v n i Paşayı büsbütün mem-
| n u n etti. Böylece, şahsına karşı b üyük
bir kin ve gayz beslemekte olduğu Ab-
dülâziz böylece kendisi için tam am en
zararsız bir hale gelmişti.
Hüseyin Avni Paga_bütün b u işleri
memlekette, M idhat Paşanın tasarladı­
ğı meşrutiyet rejimini kurm ak için de­
ğil, yalnız Abdülâziz’i hal’edip ondan
öcünü almak gayesiyle yapmıştı.
Hüseyin Avni Paşa, belki bir m ü d ­
3222
sine: «Valide Sultan selâm etti Mütalâanızı
havi bir lâyiha istiyor» dedi. M idhat Paşa:
«Şimdiye kadar p ek çok lâyiha takdim et­
tim. H iç birine itibar edilmedi. Halbu ki or­
talık günden güne fenalaşıyor. Size yazaca­
ğım lâyihanın h e m e n h ü k m ü n ü icra ettir­
m eyi taahhüd ederseniz yazar gönderirim»
karşılığını verdi. Cevher A ğ a b u n u kabul
etti. M idhat Paşa bir gün uğraşarak dört beş
m addelik lâyihayı yazıp takdim etti. O gün
det sonra sadaret mevkiine bile geçme­
yi düşünüyordu. B u n a vakit bulam a­
dan Haşan adlı bir kolağası tarafından
öldürüldü (15/16 haziran 1876).
Hüseyin A vni Paşa, mesleğinde bil­
gili, değerli, teşkilâtçı ve cesur bir as­
kerdi. Ancak, son derece istibdada
meyyal, mağrur, alaycı, bencil, kindar-
ve inatçıydı. Rüşvet ve irtikâbla, bil­
hassa Avrupa’d an ağır faizlerle alınmış
paralarla satın alınan askerî m alzem e
dolayısiyle elde ettiği gayri meşru ko­
misyonlarla bü yü k bir servet sahibi ol­
m uştu. Nefsi için her şeyi meşru gö­
rür, kendi şahsî çıkar ve ikbalinden
başka bir şey düşünm ezdi. Cüretkâr,
ve son derece pervasız olduğunu çağ­
daş devlet adamları nakletmişlerdir.
A H M E D ESA D PAŞA
(İkinci sadareti)
M A H M U D N E D İ M PA Ş A
(İkinci sadareti)
M Ü T E R C İ M RÜŞDÎ PAŞA
(Dö rdüncü sadareti)
Bibliyografya : Lutfî; Tarih. Ali
Fua-d; Rical-i Mühimme-i siyasiye. Fat­
m a Aliye; A h m e d Cevdet Paşa ve za­
manı. A h m e d Rıfat Efendi; Verdül-ha-
kayik. A h m e d M idhat; ^ Üss-ı İnkılâb.
Süleym an Paşa; Hiss-i İnkılâb. Hayrüd-
din; Vesaik-i tarihiye ve siyasiye. Cev­
det Paşa; Tezâkir. Cevdet Paşa; M a r u ­
zat. Ebüzziya Tevfik; Yeni OsmanlIlar
tarihi. Ziya Paşa; Zafernâme şerhi. Zi­
ya Paşa; Veraset mektupları. M e h m e d
M e m d u h Paşa; Esvatıs - Sudur. Faik
M e m d u h Paşa; M ir’at-ı şuunat. M a h ­
m u d Celâlüddin Paşa; M ir’at-ı Haki­
kat. A bd ü rrah m a n Şeref; Tarih m u s a ­
habeleri. Takvim-i Vekayi. Ceride-i H a ­
vadis. Ali Haydar M idhat; M idh a t P a ­
şa “ Tabsara-i İbret ve M ir’at-ı H a y ­
ret” . M . Galib ve A. Rıza; O n ü ç ü n c ü
Asr-ı hicride Osmanlı ricali. Basiretçi
Ali; Yarım asırlık vekai-i m ü h im m e .
İbnülemin M a h m u d K em al ^İnal; Son
Sadrazamlar. İ. M . K em al İnal; So n
Asır T ü rk Şairleri. Charles Mismer;
Souvenir d u M o n d e M u s u lm a n . Ed.
Engehardt; L a Turquie et le Tanzim at.
h. Garday; Voyage du Sultan Abdula-
ziz de Stanbul au Caire.
 Vükelâ toplantısı olacağından Babıâliye gitti.
Hüseyin A v n i Paşa kendisini görerek bütün
tertibatın tamamlanmış olduğunu haber
verdi. M idhat Paşa, son derece iyi niyetli bir
zat olduğundan işin m ü m k ü n se patırdısız
düzelmesine taraftar bulunuyordu, So n yaz­
dığı lâyiha kabul edilirse, esasen Abdülâziz’in
hal’ine hacet kalmıyacaktı. K endisi b u k o n u ­
da, şahsî kin ve düşmanlık hisleriyle değil,
sadece vatanseverlik duygularıyle hareket
ettiğini ve lâyihanın kabul v e tatbik edilece­
ğini de u m d u ğ u için Hüseyin A v n i Paşa: « O
şekil caiz değildir» diyerek işin geri bırakıl­
masını anlattı. K o n a ğ m a dönüşünde Valide
Sultandan bir tezkere geldi. Pertevniyal Sul­
tan b un da: «Lâyihayı okudum , beğendim.
İnşallah icra olunur» diyordu. Lâkin, lâyi­
hayı Padişahm gördüğüne dair, bir şey söy­
lemiyordu. M idhat Paşa, b Öylece b u n u n Ab-
dülâziz’e takdimine cesaret edilememiş ol­
duğun u anladı.
M idhat Paşa yine sorgusu sırasında ule­
m a ve ordunun kat’î kararı üzerine b u işin
artık durdurulm az hale geldiğini, C u m a r ­
tesi (27 mayıs 1876) g ünü b u işin Çarşamba
günü yapılmasına karar verildiğini, sonra
Hayrullah Efendi ile Hüseyin A v n i P a şan m
görüşerek bir gün evveline aldıklarını ve
Haşan Hayrullah Efendinin kendisine b u
şekilde gelip haber verdiğini söylemiştir
(İ. H . Uzunçarşılı; M idhat ve Rüştü Paşala­
rın tevkiflerine dair vesikalar, S : 55).
H a P kararının tatbike konulması
H a l ’ hâdisesinin teferruatı son defa 26
mayıs 1876 C u m a g ünü akşamı Serasker
Hüseyin A v n i P a şa n m Paşalimanı’ndaki ya­
lısında toplanan Hüseyin A vn i, Redif ve
Süleyma Paşalar arasında görüşülüp karar­
laştırılmış ve tarih olarak 31 mayıs Çarşam ­
ba günü seçilmişti.
Ertesi günü Hüseyin A v n i Paşa imtihan­
lar bahanesiyle Harbiye M ektebine gelerek
Süleym an Paşa ile görüştü. Süleym an Paşa
bu sırada M iralay A h m e d Hıfzı, Kolağası
Bedri ve Rıfat Beyleri Seraskere takdim
ederek b u işe hazır bulunduklarını söyledi.
Süleym an Paşa b u n d a n sonra Dolma-
bahçe Sarayı civarındaki G ü m ü şsü y ü kışla-
sıyle Taşkışlada bulunan birliklerin güven­
diği subaylarını çağırtıp meseleyi kendileri­
ne açtı ve istenildiği za m a n saray üzerine
hareket edilmesini bildirdi.' B u birliklerle
Harbiye talebesine gerekli cephaneyi talim
bahanesiyle verdirdi. Diğer taraftan Hüseyin
A v n i Paşa da Bahriye Nazırı Kayserili A h ­
m ed Paşayı d on anm a sandallarıyle Dolma-
bahçe Sarayını denizden sarmağa m e m u r
etti. Harekât başladıktan sonra eğer saray
tarafından karşı koyan zuhur eder ve silâhlı
m ukavem et olursa b u n u gidermek için saray
3223
karşısında demirli bulunan zırhlı donanm a
k u m a n d a n ı. Ârif Paşaya gerekli emirler ve­
rildiği gibi, ’ Dolm abahçeye bakan yakın te­
pelere de gizlice toplar yerleştirildi.
Böylece haT işine kat’i şekilde karar
verildiği ve bütün tertibat alındığı sırada
M idhat Paşa b u kararm devletin en ileri ge­
lenlerinden p ek m ahdut kimseler arasında
kalmasını doğru görmeyerek bazı vezirlerle
görüşmeler yapm ayı u y g u n buldu. Y ü k s e k
Meclise m e m u r N a m ı k Paşaya giderek: «Ab-
dülâziz H a n ı halletmedikçe devletin ıslahı
kabil . değildir. İcabedenlerle ittifak, hasıl
oldu. S e n nasıl harekette bulunacaksın?»
diye sormuş ve ondan: «Sokağa çıkıp halkı
başıma toplayacak değilim ya... İlâhî m u ­
kadderat ne ise zuhur eder» cevabını almıştı
(İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l İnal; Sultan
A ziz’e dair, T .O .E .M . 15/177).
28 mayıs 1876 Pazar günü Hüseyin A v n i
Paşa, M idhat Paşa ile görüştükten sonra o
akşam Süleym an Paşayı yalısma çağırttı.
H a l’ zamanı yaklaştıkça Seraskerin endişesi
artmış ve b u iş başarılamazsa uğramaları
m uhtem el ve hattâ m u h a k k a k olan âkıbet
kendisini düşündürmeğe başlamıştı. O za ­
m a n Abdülâziz’i hal’etmeden M u r a d Efendi­
yi iclâs etmenin doğru olamıyacağmı kestirip
Abdülâziz’in ise saraydan zorla alm arak
başka yere götürülmesi de hâdiselere sebep
olabileceğinden Süleym an Paşaya Hünkârın
bir hafta sonraki Pazar günü tekrar Yıldız
köşküne gitmek ihtimali bulunduğunu, o
za m an kendisinin bir tabur askerle köşkü
sarmasını ve y a n m a alacağı on, on beş ta­
bancalı subayla Padişahı tehdid ederek za­
rarsız hale getirmesini, b u sırada da M u r a d
Efendinin dairesinden çıkarılıp biat için
Topkapı Saray m a götürülmesini teklif etti.
Eğer Abdülâziz o hafta Yıldız köşküne git­
m eyecek olursa, şimdiki teşebbüse o zam an
geçilebileceğini de ilâve etti.
Süleym an Paşa, b u n u tehlikeli buldu. B u
kadar tertibat alındıktan sonra mesele geri
kalırsa duyulması ihtimali büyüktü. B u n u n
üzerine, yine eski plâna dönüldü.
29 mayıs 1876 Pazartesi günü sabahleyin
Şehzade Y u suf İzzeddin Efendi Serasker
K apışm a geldi ve âdet olduğu üzere Hüseyin
A v n i Paşa tarafından karşılandı. O d a y a gir­
dikleri zam an Y u suf İzzeddin Efendi, Ser­
askere oturmasını söyledi. Hüseyin A v n i
Paşa işi olduğunu söyleyerek mazaret beyan
etti. Şehzade ısrarda bulununca oturdu.
Y u su f İzzeddin Efendi, büyük annesini
kastederek: « B u hatun senden ne ister? Sen
M u r a d Efendi ile m uh abere ediyormuşsun
diye çekiştiriyor!» dedi.
Serasker, bu fırsattan faydalanarak:
« M a h m u d N e d im Paşa yine Sadrıâzam ola­
cakmış ve büyü k valideniz azlinden sonra
 hatırını sormak için birisini göndermiş» diye
ağız aradı. Şehzade, b u n u tasdik etti.
Hüseyin A v n i Paşa, b u n u n üzerine telâ­
şa kapılarak o gün bazı resmî işler için gel­
miş bulunan Hünkârın Başkâtibi Âtr£ Beye,
M a h m u d N e d im Paşanın tekrar Sadarete
getirileceğinin doğru olup olmadığını sordu.
Âtıf Bey, b u n u n aslının olmadığını söylediyse
de, Hüseyin A v n i Paşa kani olmadı. Âtıf
Beye: «Yarın burada Vükelâ Meclisi topla­
nacak. B u n a da sebep bazı askerî meselelerin
müzakeresi, bir de R u sya Hariciye Nazırının
bugünkü d u ru m hakkında kaleme aldığı
lâyihaya karşılık gerekli tedbirlerin alınma­
sıdır» dedi. Sonra Serasker Kapısından ay­
rılıp Şeyhülislâm H a şan Hayrullah Efendinin
Kuruçeşm e’de bulunan yalısına giderek ora­
da Midhat ve Rüştü Paşalarla görüştü. Sonra
Sadrıâzam geç vakit Babıâliye geldi. İş için
yanına giren M ektupçuya ertesi gün Seras­
ker Kapısında um u m î bir meclis yapılması­
nı, hâzinede çok darlık olduğunu, askerin
para istediğini, b un a çare aranılacağını söy­
ledi ve: «Serasker Paşa, defterler verecekti.
Acaba hazırlayabildi mi?» diye sordu.
Saat yediye doğru Seraskerlikten bir
yaver gelip kulağına bir şey söyledi. M üter­
cim Rüştü Paşanın yüzü değişerek M ektu p ­
çuya: «Defterler yapılmış. Yarın Serasker
Kapısm da meclis olacaktır. îcabeden tezke­
releri şimdiden yazın!» dedi.
HaPin bîr gün önce uygulanması
Halbuki, yaverin getirdiği haber, hal’
işinin Çarşambadan Salıya almdığı idi.
Süleyman Paşa da bun dan haberli olmadığı
için bütün gizli hazırlıkları Çarşambaya göre
yapmıştı. Hüseyin A v n i Paşa ona da bir ya­
ver gönderip d urum u bildirdi. B u n a göre
hareket, Salı günü saat 12.30 da olacaktı.
Veliahd, sesizce saraydan çıkarak Serasker
Kapısına gelecek ve kendisine orada biat
edilecekti.
Serasker, M idhat Paşaya da b u haberin
ulaştırılmasını ve Zıya B e y vasıtasıyle M u ­
rad Efendinin de yeni durum dan haberdar
edilmesini istedi. Ç ü n k ü Veliahd de işin
Çarşamba günü olacağını biliyordu. Zıya B e y
Süleyman Paşaya M u r a d Efendinin b u n u
kabul edeceğini sanmadığını, bununla bera­
ber Kapolyon Efendi vasıtasıyle haberin
ulaştırılacağını söyledi. Süleym an Paşa da
Serasker Kapısına gelip Zıya Beyin sözlerini
nakiettiyse de, Hüseyin A v n i Paşa fikrinde
ısrar etti. Süleym an Paşa, oradan ayrılıp
M idhat Paşanın konağm a gittiği zam an P a ­
şayı Zıya B ey ve Kapolyon Efendi ile m ü ­
nakaşa halinde buldu. Süleym an Paşa da
ordunun m ü m k ü n olduğu kadar işe karıştı­
rılmaması fikrindeydi. O n a göre, M u r a d
Efendi dairesinden çıkıp doğru Serasker
3224
K apışm a gelmeli, kendisine orada biat olun­
malıydı. Kapolyon Efendi, Veliahdın saray­
dan çıkıp öyle kendiliğinden Serasker K a ­
pısına gidemiyeceğini, gitmek niyetinde olsa
bile Padişah tarafından engel olunursa yine
askerin müdahalesi gerekeceğini, üstelik as­
ker ve ahali tarafından alınmadan saraydan
çıkmasının çirkin ve A v ru p a ’y a karşı ayıp
olacağını ileri sürüyor ve M u r a d Efendinin:
«B e n bir kere saraydan almdıktan sonra
artık bir daha içeri giremem (yâni Padişah
olmadıkça saraya d önem em )» dediğini tek­
rarlayıp duruyordu,
Süleym an Paşa, dayanamıyarak m ü d a ­
halede bulundu: «Bizim Sultan A ziz’in şah­
sına hiç bir düşmanlığımız yok. B e n belki
kendilerinden lütuf da gördüm. M urad
Efendi Hazretlerinden de şahsî bir menfaat
talebinde veya ümidinde -değilim. B u işe
sadece milleti görünen tehlikeden kurtarmak
için teşebbüs olunuyor. Kendileri de b u mil­
letin bir ferdidir. Biz b u kadar fedakârlık
gösteriyoruz. Bir kısmmı da onlar üzerlerine*
alsınlar» dedi (Süleyman Paşa; Hiss-i İnkı-
lâb, S : 23).
Zıya Paşa ile Kapolyon Efendi ise, Veli-
ahdin mutlaka asker vasıtasıyle aldırıima-
sm da ısrar ediyorlardı. A n c a k Süleyman
Paşa: «Efendi Hazretlerini gündüz gelip as­
kerle alm ak pek tehlikelidir» diyerek göze
alınacak b u tehlikeye karşılık m aksada va ­
rılırsa ne gibi faydalar sağlanacağını sorup,
hiç olmazsa Veliahdın meşrutiyeti kabul ede­
ceğini şimdiden taahhüd etmesini ortaya
attı. M idhat Paşa ciddiyetle: «Maksadımız
bir müstebidi kaldırıp yerine başka bir
müstebidi k o y m ak değildir. Elbette böyle
olacaktır. Cülûsları anında bir Hatt-ı H ü ­
m a y u n neşrederler. O arzu hasıl olurî» kar­
şılığını verdi.
Sonunda, sarayın erken saatlerde asker­
le kuşatılması ve Veliahdin m ü m k ü n olduğu
kadar gürültüsüzce, çıkarılması, b u olmadığı
takdirde kuvvetlerin müdahalesi kararlaş­
tırıldı.
Hüseyin A v n i Paşayı telâşa sevkedip
meseleyi bir gün evveline almasına sebep
olan hâdise ise şuydu: 29 mayıs Pazartesi
günü redif askerlerini getirmiş bulunan
Sultaniye vapuru, Dolm abahçe Sarayının
önünde demirlemiş bulunuyordu. B u askerin
nereye yerleştirileceği işiyle Abdüİâziz biz­
zat meşgul olmuş ve hattâ bir ara: «Serasker
geldi m i?» diye sormuştu. Başmabeyinci
Hafız M e h m e d Bey, Padişahın onu istediğini
sanıp vapurdaki asker hakkında bilgi ver­
m e k üzere saraya gelmesini Hüseyin A vn i
Paşaya bildirdi.
O gün, hava çok fena idi. Y a ğ m u r şid­
detle yağıyor, sokaklarda seller akıyor, rüz­
gârın şiddetinden yer yer ağaçlar devrilmiş
bulunuyordu. Serasker Selimiye’de askeri
 yerleştirmekle meşguldü. B u iş sona erince
geleceğini söyledi. Aslında ise, b u davetten
kuşkulanmıştı. B u yüzden gelmeyip yalısına
döndü. İkinci davet haberini getiren yavere:
«Askerin yerleştirilmesi sona ermedi. A yn i
zam anda yağm ur şiddetle yağıyor. B u a k­
şam gelemiyeceğim, artık yarın gelirim.»
dedi. Hafız M e h m e d Bey, hayretler içinde
kaldı. Padişah tarafından vâki bir dâvete
böyle karşılık verilmez, hem en gelinirdi.
Yaver üstelik: «Seraskerin b u akşam hali ve
tavırları başka zamanlardakine benzemiyor­
du. Kendisine irade tebliğ ettiğim zaman
daima yumuşaklıkla cevap verirdi. Bugün
v'ekar ve azametle konuştu» demişti. Hafız
M e h m e d Bey: «Serasker dört kadeh fazla
içmiş olacak... B u n u n için gelemiyor dem ek­
tir. Efendimiz de harem e teşrif ettiler. S a ­
bahla akşamın farkı yok. Yarın gelir!» diye­
rek işi geçiştirdi
İşte, Hüseyin A v n i Paşa b u yüzden kuş­
kulanmış, durum un sezildiği şüphesine düş­
müş ve meselenin daha evvel olmasına ka ­
rar vermişti. Böylece, Çarşamba günü 12.30
da yapılması kararlaştırılan teşebbüs önce
12 saat evvele, sonra gündüz uygun görül-
meyerek yalnız yedi saat evvele, 4.30 a, yani
güneşin doğuşundan bir iki dakika önceye
alınmıştı. Hüseyin A v n i Faşa, Redif ve S ü ­
leyman Paşalarla son bir görüşme daha
vaptı. Teşebbüsün mutlaka haber alındığını
sanıyordu. Bununla beraber, artık ok yay­
dan çıkmıştı. İstanbul’un her yerle telgraf
muhaberesinin derhal kesilmesine karar v e­
rilerek herkes vazifesinin başına gitti. H ü ­
seyin A v n i Paşa, şiddetli yağm ur ve fırtına
altında üç çifte kayıkla yola çıktı. Maksadı
Sadrıâzamm Beb ek’teki yalısına giderek son
durum u kendisine bildirmekti. Lâkin akın­
tıyı aşamadı. Sandalının kürekleri, kırıldı.
Zorlukla kıyıya varıp yaya olarak Sadrıâza-
m m yalısına gitti O nunla görüşüp endişele­
rinden bahsetti. B u n u n üzerine bir beş çif­
teye binip birlikte Seraskerin yalısına dön­
düler. Gece vakti Bahriye Nazırı Kayserili
A h m e d Paşa da dâvet edildi. A y n i zamanda
sabaha karşı harekete geçileceği hakkında
Midhat Paşaya gizlice haber gönderildi.
Askerî harekât kararlaşan vakitte baş­
lamış bulunuyordu.
Telgraf haberleşmesinin kesildiğini gö­
ren Rus Elçisi İgnatiyef, bir şeyler olduğunu
hissederek ortalığı karıştırmak için hem en •
muhafız Karadağlıları, Büyükdere çarşısına
gönderip: «İstanbul’da halk ayaklanmış... içinde bulunuyordu. Süleym an Paşanın ar­
Çarpışma varmış!» diye ortalığı ayaağ kal­
dırmak istedi. B u n u n üzerine hem en bir
bölük asker gönderilip emniyet temin edildi.
Abdülâziz ise. aslında hiç bir şeyden
şüphelenmemiş, hattâ Seraskerin gelmemesi
3225
üzerinde bile durmamış ve akşam namazın­
dan sonra dairesine çekilmişti.
Murad Efendinin saraydan alınması
Harekât başlarken Bahriye Nazırı K a y ­
serili A h m et Paşa donanmanın başında b u ­
lunm ak için Seraskerin yalısından zırhlı
M es’udiye savaş gemisine, Sadrıâzam ise
Serasker Kapısına gitmiş, Hüseyin A v n i
Paşa da bir çatana ile Fmdıklı’ya geçmişti.
Bahriye Nazırı, karakol sandallarını hem en
harekete geçirip sarayı denizden abluka al­
tına aldırdı. Serasker ise. Fmdıklı’da haber
bekliyordu. Nihayet askerin sarayı sardığı
haberi gelince, hazır bulunan arabaya binip
yola çıktı.
Saray, d urum kendilerine izah edilmiş
bulunan üç tabur askerle, Veliahd dairesi
Harbiye talebesiyle sarılmıştı. B u sırada gü­
neş doğm ak üzere bulunuyordu. Süleyman
Paşa, iki bölük askerle Veliahd dairesinin
sabah namazına çıkacaklar için açık bulu­
nan dış kapısından girip • askeri sağa sola
yerleştirdikten sonra ilerledi. İç kapı ö n ü n ­
de rastladığı M ura d Efendinin adamlarından
bir kaç kişi ile harem ağasına: «Kapıyı açın,
efendimizi isterim» dedi. Onlar, biraz tered­
dütten sonra kapıyı açmağa çalıştılar. Telâş
içinde bulunan Süleym an Paşa: «Çabuk olu­
nuz, Efendimize haber veriniz. Dışarı teşrif
buyursunlar!» diye bağırdı. K ap ı açıldı. İçeri
girildi. B u sırada hâdisenin öne alındığını
bilmeyen Veliahd M u r a d Efendi dairesinde
uykuda bulunuyordu. Ağalar vasıtasıyle k a ­
pısının önünde yatan hazinedar usta kendi­
sini uyandırdı. Süleym an Paşa rütbe işare­
tini taşımadığı için kendisini tanımamışlardı.
M urad Efendiye: «Bir Binbaşı sizi istiyor!»
dediler. Veliahdin akim a ilk gelen, hâdise­
nin duyulması v e kendisinin tevkife gelin­
miş olmasıydı. B u yüzden çok heyecanlandır
«İçeri gelsin, bakalım görelim kimdir? S o n ­
ra çıkarım» dedi.
Süleyman Paşa çok acele ettiği halde,
b u suretle işi geciktiren teferruattan sıkıl-
.makla beraber, b un u kabul zorunda kaldı,'
Ancak: «Belki efendi korkar!» diyerek ta­
bancasını çıkarmasmı da rica ettiler. Süley­
m a n Paşa, Veliahdin y an m a girdiği zaman,
annesi de başı örtülü buluduğu halde, ar­
kasında duruyordu. Veliahdin lalası: «B u
Süleyman Paşadır» diye o nu tanıttı. Paşa da
M ura d Efendiyi selâmlayıp: «Buyurun, teşri­
finize intizar ediyoruz. Asker sizi bekliyor»
dedi. Veliahd, bü yü k bir telâş ve heyecan
kasından bahçeye inmeden evvel Abdülha-
m id Efendiye: «Beni alıp götürüyorlar. B i ­
rader benim daireye gelsin!» diye haber
gönderdi. Aşağıdaki iki bölük asker, sert bir
kum an da ile selâmına durdular. Süleyman
 Paşa önde olduğu halde, bunlarla sarılı bir
şekilde dış kapıdan çıktı. Dış kapıyı tutmuş
olan karakollar da kendisini selâmladılar.
Süleym an Paşa, dışarı çıkılır çıkılmaz kılı­
cını çekerek askerin başına geçti. Buradaki
askerle Harbiye talebesi hem e n selâm vazi­
yetini almslardı.
M urad Efendinin biat için Serasker
Kapısına götürülmesi
M u r a d Efendi, Dolm abahçe karakoluna
doğru yirmi beş, otuz adım kadar ilerlediği
sırada Hüseyin A v n i Paşa araba, ile yetişti.
Aleyhdarlarına göre kibir ve azametinden,
taraf tutmayanlara göre ise sadece korku ve
telâşından arabadan inmeyerek Veliahdi y a ­
nına dâvet etti. Süleym an Paşayı sarayın
muhafazasına m e m u r edip kendisi Veliahdle
birlikte yola çıktı. A rab ay a binerken ağala­
rından biri M u r a d Efendiye bir tabanca ver­
mişti. Hüseyin A v n i Paşa da kendi tabanca­
sını verip: «Eğer hayatınız tehlikeye düşerse
bununla evvelâ beni öldürünüz» dedi. M u r a d
Efendi, bütün b u hallerden ürküyor, korku­
su fena halde artıyordu. Dolm abahçe kara­
-.
k İ / . h m
ı —11
Sultan A b d ü lâ zis ’in halM sırasm da
(Z am a n ın d a batı
kolunun Önünde bir an duruldu. B urad a b u ­
lunan Redif Paşa, M u r a d Efendiye tazimle­
rini sundu. Sonra tekrar yola çıkıldı. T a m
Dolm abahçe kordonu geçilirken, oraya ko n ­
m uş beşinci ordunun türkçe bilmeyen asker­
leri, süngülerini atların göğsüne dayayıp:
.«Yasak!» diyerek arabayı durdurdular. H e ­
m e n arapça bilen bir subay m üdahale edip
yol açtı. A ncak, Veliahd yeniden heyecan­
lanmış bulunuyordu. Dolm abahçe camii rıh­
tımında arabadan inilerek hazır bekleyen
bir üç çifte kayığa binildi. Biraz açıkta H ü ­
seyin A v n i Paşanın beş çiftelisine geçildi.
Rüzgâr şiddetle esiyor ve y ağ m u r durm adan
yağıyordu. Sular, beş çifteyi zırhlı gemiler­
den birisine doğru sürükledi. M u r a d Efendi,
yeniden ürktü. Nihayet, Salıpazarı önünde
devriye gezen bir tersane çatanasına aktar­
m a edilip Sirkeci iskelesine gelindi. K ara ya
ayak basılınca Hüseyin A v n i Paşa, İstanbul
tarafına salimen varıldığının yeni Valide
Sultana bildirilmesi için Süleym an Paşaya
haber gönderdi. Sirkeci’de dikkati çekm em ek
için ayrıca araba hazırlanmamıştı. Hüseyin
A v n i Paşa ile M u r a d Efendi b u yüzden bir .
kira ara basma binip yola düzüldüler.
D olm abahçe Sarayında alınan askerî tertibat
m ecm ua larında çıkmış resim lerden)
3226
 Yeni Padişaha biat ediliş ve Abdiila-
ziz’in hal’ine alînan fetva

Serasker Kapısına varıldığı za m an Mu-

rad Efendi üstüste gelen hâdiseler ve çıkan
aksilikler yüzünden m addeten p e k yorgun
ve m â n en perişan bir halde bulunuyordu.
Serasker Kapısında ise, başta Sadrıâzam
Mütercim Rüştü Paşa bulunduğu halde.
Midhat Paşa, N a m ık Paşa ve Şeyhülislâm H a ­
şan Hayrullah Efendi Veliahdin gelişini b ü ­
yük bir m e ra k ve heyecan içinde bekliyor­
lardı. A ra b a görününce koşup kendisini kar­
şıladılar ve Serasker Kapısında hüküm dara
m ahsus olan daireye aldılar. O r ad a hem en
kendisine biat ettiler. V a k ’ayı haber alan
diğer Vükelâ ve devlet ricali de biat için
Serasker Kapısına gelmeğe başladılar. B u n ­
lar arasında bulunan M e k k e Şerifi Abdül-
muttalib Efendinin hatırlatması üzerine, biat
merasimi aralanır gibi olduğu bir sırada
Abdülâziz’in hal’ine dair olan fetva okundu.

B u fetvanın metni şudur:

«Emirül-mü’m inin olan Z e y d muhtelbiş-
şuur ve umur-ı siyasiyeden bî behre olup
emvâl-i mirîyeyi m ü lk ve milletin takat ve
tahammül edemiyeceği mertebe masârif-i
nefsâniyelerine sarf ve umur-ı diniyye ve
dünyevîyyeyi ihlâl ve teşviş ve m ü lk ve
milleti tahrib edip bakası m ü lk ve millet
hakkında m uzir olsa h a il lâzım olur m u?
Bey an buyurula. El-cevâb A llahü teâlâ a lem ,
olur» (îbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l înal;
' Sultan Abdülâziz’e dair, T .O .E .M . 15/177).
(B u fetvanın b u g ü n k ü dil ile ifade şekli
şudur: M üm inlerin emiri olan kimse şuuru
bozuk ve siyasî işlerden anlam az olup devlet
raflara harcar ve düny a ve din işlerini bo­
zu k ve siyasî işlerden anlam az olup devlet-
malmı memleket ve milletin takat v e taham ­
m ül edemeyeceği derecede şahsına ait m as­
raflara harcar ve dünya v e din işlerini bo­
zar ve karıştırır, memleket ve milleti harab
edip yerinde kalması m em leket ve millet
için zararlı olsa hal’i lâzım olur m u ? Bey an
buyurula. Cevap: E n doğrusunu Allah bilir
ki, olur).
Tarafsız tarihçiler, şüphesiz ki Abdül-
âziz’in tam am en çığırından çıkmış, yola gel­
mez bir hal almış olduğunu tasdik ederler.
Padişah olarak tahtta kalmasının memleketi
felâkete sürüklemesi p e k m ü m k ü n d ü . Bil­
hassa kendisine bol para yetiştiren ve her
türlü diktatörce duy gu ve heveslerini okşa­
yan M a h m u d N e d im Paşadan bir türlü v a z­
geçememişi, M a h m u d N e d i m P a ş a n m ise Rus
Elçisi îgnatiyef’in kuklası haline gelmiş b u ­
lunması, Devletin siyasî varlığını ve Osmanlı
milletinin millî bekasmı tehdit eden bir teh­
like idi. Bunları d üşünm ek bile istemeyen
ve sadece heveslerinin esiri bulunan Ab-
Sultan A b d ü lâ ziz ’in son fotoğraflarından biri
dülâziz’in hal’i o g ü nkü şartlar içinde kaçı­
nılmaz bir lüzum du. A n c a k, bütün bunlara
rağmen hal’i için yazılan b u fetva, kısmen
haksız bir vesikadır. Ç ü n k ü Abdülâziz’in
evvelâ şuuru yerinde idi. Siyasî işlere ve
memleket idaresine aklı ererdi. Müsrifliği
hakikaten p ek fazla ve lüzum suz derecede
olmakla beraber, din işlerini bozacak karak­
terde değildi. Bilâkis, sofu ve dindardı. İba­
detlerini ihmal etmez, içki kullanmaz ve
hattâ su yerine zem zem içerdi. A ncak, d u y ­
gularına fazla tâbi oluşu kendisini hakikat­
lere bile bile göz y u m m a ğ a sevketmiştir.
Sultan M u r a d ’a biat edilip kendisi böy-
lece resmen Osmanlı Devletinin Hü kü m d arı
olduğu gibi, Abdülâziz de bir fetva ile res­
m e n hal’edilmişti. Böylece, Osm anlı Devleti
kanu n ve an’anelerine göre, bütün devlet
memurları da azledilmiş sayılıyorlardı. M e ­
muriyetlerine devamları ise, yeni H ü k ü m d a r
tarafından tasdik olununcaya kadar ancak
vekâleten idi. B u yüzden Sadrıâzam M üter­
cim Rüştü Paşa kendi üzerinde bulunan ve
Sadarete mahsus olan Abdülâziz’in m üh rü n ü
M a b e y n ileri gelenlerinden bir zata verip:
«Millet, Abdülâziz H a n Hazretlerini haFetti.
Artık b u m ü h rü n h ü k m ü kalmadı. B u n u
kendilerine teslim edip, olan değişikliği de
haber veriniz» dedi ( A h m e d Midhat. Uss-i
İnkılâp. C : 1, S: 221). A y n i zam an d a evvelce
kararlaştırılmış olduğu gibi, Bayezid kulesi­
ne bir işaret çekildi. B u n u gören Dolma-

3227
 bahçe önündeki savaş filosu, h em e n donandı
ve cülûs topları atılmağa başlandı.
Süleym an Paşa, b u sırada M u r a d Efendi­
n in validesi yanında idi. Valide Sultan:
«Yeryüzünde bir tek evlâdım var. Evvelâ
Allaha, sonra size emanet..» derken ilk top
sesi duyuldu. Süleym an Paşa, Valide Sul­
tanı yerden selâmlıyarak: «İşte Sultan M u ­
rad Hazretleri cülûs ettiler. B u atılan biat
topudur. Tebrik ederim. Artık bendenize
müsaade buyurun, askerin y a n m a gideyim»
diyerek oradan ayrıldı.
B u sırada Harbiye talebesinin attıkları
toplar, don anm a toplarına karadan karşılık
verdiği gibi, Redif Paşanın emriyle Dolma-
bahçe karakolundan ve maiyet bölüğü daire­
sinden atılan toplar da bunlara katılmıştı.
Abdülazzz’m , hal’ini duyması
Abdülâziz’in dairesinde sarayın askerle
kuşatıldığını ilkönce nöbetçi kalfa ve ağalar
sezmişlerdi. A n c a k bunlar, bir haF olayını
havsalalarına .sığdıramadıkları ve orduyu
Padişaha mutlak şekilde sadık sandıkları
için herhalde Veliahdin duyulan bir ihane­
tine karşı b u tedbiri Abdülâziz’in aldığını
Sultan A b d ü lâ z iz ’in Başm abeyincîsi
H afız M e h m e d B e y
sandılar. Hattâ içlerinden bazıları Iıiç sev­
medikleri M u r a d Efendinin b u vesile ile
cezalandırılacağını düşünerek sevindiler. îlk
cülûs toplarını duydukları zam an ise, bir
yerde yangın çıkmış zannettiler. B u n u n için
gidip Valide Pertevniyal Sultanı uyandırdı­
lar. Pertevniyal Sultan, pencerelere koştu.
Dışarıda donanmış gemilerin top şenliği yap-
3228
tıklarmı görünce: « B u y a n g m değil.., Arşla -
nımı hal’ettiler. M u r a d Efendi cülûs etti.
Cenabı H a k k ın emri böyle imiş..» dedi. B ü ­
tün teessürüne rağm en soğukkanlılığını kay-
betmiyerek dairesinden çıktı ve oğlunun y a ­
n m a gidip onu uyandırdı.
Abdülâziz, u y k u sersemliği içinde: «N e
var valide... ne oluyor?» diye sordu.
Pertevniyal Sultan, ona hakikati birden
söylemek istemiyerek yangından bahsetti.
L â kin Abdülâziz, donanm ayı ve atılan top­
ları görünce, meseleyi anladı ve: «Beni .Sul­
tan Selim ’e döndürdüler!» dedi. Sonra, yeis
içinde: «Valide, b u işi k im yaptı biliyor m u ­
sun?» diye sordu.
Pertevniyal Sultan tahminini ortaya
koydu: «Oğlum , Hüseyin A v n i Paşa olsa ge­
rektir».
Abdülâziz: «Yalnız o değildir. Sadrıâzam
M e h m e d Rüştü Paşa ve Kap tan A h m e d Paşa
da beraber olm ak lâzımğelir!» diyerek k ed e­
rinden ağladı.
Annesi, kendisini teselli etmek istedi:
«Aslanım, işi bir kere etrafiyle tahkik ede­
lim».
Lâkin, Abdülâziz d u rum u iyice anlıyor­
d u: «Artık tahkikatın sırası değil... Ç ü n k ü
b u hale uğrayacağımı üç kere rüyada gör­
m üştüm . Gökten Cebrail inse, b enim için
saltanata d ö nm ek m ü m k ü n olamaz. B uradan
çıkıp gitmeliyim» dedi (Pertevniyal Sultanın
vefatm dan sonra çıkan Sergüzeştnamesinden
naklen. M a h m u d Celâleddin Paşa; M ir ’at-ı
Hakikat, C : 1, S: 115).
Eski Padişaha durumun bildirilmesi,
Dolmabahçe Sarayından ayrılışı
Serasker Kapısında ise biat merasimi
sona ermiş bulunuyordu. Artık yeni H ü k ü m ­
darın Dolm abahçe Sarayına dönmesi lâzımdı.
Ancak, Sultan M urad, Abdülâziz oradan ay­
rılmadıkça Dolm abahçeye ' gelemiyeceğiııi ¡r*
bildirmişti. B u n u n üzerine Serasker, Başya^
verini Süleym an Paşaya gönderip durum u
bildirdi. Sü leym an Paşa, Abdülâziz’in baş
harem ağası C evh er Ağayı çağırttıysa da,
ağa korkusundan bir yere gizlenmişti. N i ­
hayet, kendisine gönderilen kat’î emir üze­
rine ortaya çıktı. Validé dairesinin kapısın­
dan beş altı ağa ile görünerek Sü leym an P a ­
şanın karşısına gelip onu etek öpercesine
selâmladı (H a lû k Şehsuvaroğlu; Sultan Aziz,
S: 79). Paşa kendisine: «K a za ve kaderin
h ü k m ü böyle imiş... Milleti hoşnud edemedi.
Yaptıklarından ve hareketlerinden m em n u n
olmadılar. Kendisini hal’ettiler. Sultan M u ­
rad Hazretleri, ulema, vükelâ ve milletin
ittifakı ile cülûs eyledi ve Abdülâziz H a n
Hazretlerinin h em e n Topkapı Sarayına
nakledilmelerini irade etti. Evlâdından ve
ailesi halkından kaç kişiyi isterlerse hem en
beraberlerine alarak teşrif eylesinler, kork­
masınlar ve hayatlarından em in olsunlar.
Tehlikeden masundurlar. Onların kıllarına
gelecek hata için yine b u asker başını ko y ­
muştur. Ç ü n k ü şahıslarına suikast yoktur ve
b u hareket bir düşmanlığa dayanmıyor. M il­
letin selâmeti arzusundan ileri gelmiştir.
Lâkin eğer saraydan çıkmakta tereddüt gös­
terir veya inad ederlerse netice vahimdir
ve b un dan doğacak m es’uliyet kendilerine
ait olur. B u m es’uliyeti üzerlerine almasın­
lar. Rica ederiz, bizi de böyle ağır bir
m es’uliyet altında bırakmasınlar ve dakika
kaybetmeden teşrif etsinler!» dedi (Süley­
m a n Paşa; Hiss-i inkılâp, S: 56).
Cevher A ğ a, ellerini uğuşturarak: «Ben
bunları nasıl arzederim?» diye mırıldandı.
Lâkin Süleym an Paşa, sert bir şekilde:
«Artık o sıra geçti... H e m e n acele etsinler,
buyursunlar!» karşılığını verdi. C evher A ğ a
bun un üzerine Dolm abahçe karakolunda b u ­
lunan Redif Paşaya başv urm ak üzere oraya
gitti. D a h a evvel hâdiseyi duyarak araba ile
Dolm abahçe Sarayına doğru hareket edip
yolda tevkif edilerek karakola getirilmiş b u ­
lunan Başmabeyinci Hafız M e h m e d Beyle
Başkâtip Rıfat B e y de orada bulunuyorlardı.
B u iki zat evvelâ Serasker Kapısına götürül­
müş ve orada kendilerine eski H ü k ü m d a r a
h em en sarayı terketmesinin tebliği emri v e ­
rilmişti. Redif Paşa, gelen C evher Ağayı da
yanlarına katıp onları b u vazife ile D o lm a ­
bahçe Sarayına gönderdi.
Bunlardan Hafız M e h m e d Bey, Abdülâ-
ziz’n r yatak odasına girerek ayak öptükten
sonra ayakta bekledi. Abdülâziz, durm adan
bir aşağı bir yukarı dolaşıyordu. Nihayet,
onun önünde durarak: «Hafız B ey , şu acaip
vukuat nedir?» diye sordu.
Hafız M e h m e d Bey: «Efendimiz, hatır ve
hayale gelmez bir kaza!» diyebildi.
Abdülâziz deva m etti: «Cülus m u vuku-
buldu?»
Başmabeyinci: «R ab bim öm rünüzü müz-
dad buyursun» diye başlayarak bütün geçen­
leri anlattı. Abdülâziz, b ü y ü k bir yeis ve k e ­
der, içinde dinliyordu. A ra d a : « K i m cülûs
etti?» diye sordu.
Hafız M e h m e d Bey, b u n u bir türlü • söy­
leyemiyordu. Eski H ü k ü m d a r titrek ve hafif
bir sesle sordu: «M u ra d Efendi m i Padişah
oldu?» .
Başmabeyinci: «Öyle imiş Efendimiz!»
karşılığını verdi.
Abdülâziz, biraz düşünüp: «Acaip!» d e­
dikten sonra ilâve etti: «Böyle olacağmı
biliyordum. Zira gelip geçmiş sultanlardan
benim gibi b u devletin şevket ve şanını
yükseltmeğe çalışanlar hep felâkete uğra­
dılar. Şehid am cam ın ahvali ve uğradığı
felâketin derecesi, tarih sahifelerini al k a n ­
3229
lara boyadı. Ebedî bir esefi cümleye yadigâr
bıraktı. B u her an gözlerimize çarpmaktadır.
İşte onlarm gördükleri felâket benim başıma
da geldi».
Biraz daha düşündükten sonra da: «Biz
ne yapacağız?» diye sordu.
H a f ı z . M e h m e d Bey, kendisi hakkında
verilen kararı, yani Topakpı Sarayına n a k ­
ledileceğini haber verdi. Abdülâizz. b u n un
üzerine: «B e nim silâhlandırdığım asker, tan­
zim ve ıslah ettiğim donanm a b u dakikada
beni ablukaya almışlar. B u halde buradan
nasıl giderim? Fakat gitm em ek de olmaz.
M a d e m k i M u r a d Efendi buraya gelecektir,
biraz daha durulursa, izdiham dan gidilmek
kabil olmıyacak... Vaktiyle gitmek münasip
olur» dedi.
Sonra, birdenbire endişeye kapıldı: « G i­
delim, lâkin şahsımızın kuvvetli emniyet al­
tına alınması lâzımdır. Yo lda bize ilişmesin­
ler. B u n u n çaresi nedir?»
Hafız M e h m e d Bey, h em e n Dolm abahçe
karakoluna gidip Abdülâziz’in endişelerini
söyledi. O r ad a bulunan Redif ve Kayserili
A h m e d Paşalar: «Eski H a k a n her cihetten
em in ve müsterih olsunlar. İrade buyurur­
larsa hususî surette karakol sandalları tertip
edelim. B u n d a n da emin olmazlarsa küçük
bir vapur hazırlayalım» dediler.
Abdülâziz, karakol sandalları tertip edi­
lip bunların arasından kayıkla Topkapı
Sarayına gitmek şeklini tercih etti. (Hafız
M e h m e d B ey ; Hakayik-ül-beyan fî Ahval-i
C enn etm ekân),
Bütün b u m üddet içinde Abdülâziz, y a ­
tak odasm dan hiç çıkmamış bulunuyordu.
Hafız M e h m e d Beyle Âtıf B e y bütün hazır­
lıkları tamamladılar. Sonra gelip haber ver­
diler. B u sırada eski hüküm darın yanında
bulunanlardan ikinci hazinedar kalfa onlara:
«Gözünüz kör olsun. Hepiniz de ihtar etme­
diniz. Hepiniz birliksiniz» diye çıkışmağa
başladı. Abdülâziz: «Sus, artık o lâkırdının
sırası geçti» diye m üdahalede bulundu.
Sonra: «S ak o m u getirin. Y u s u f’la M a h m u d
nerede?.. Çağırm!» dedi. Sako sunu giydikten
sonra da daim a odasında sakladığı Sultan
Selim’in palasını b u n u n altına astı. O d a d a n
ayrıldı. Saray mensuplarının sessiz hıçkırık­
ları ve gözyaşları arasında saraydan çıktı.
Y a ğ m u r hâlâ şiddetle yağmaktaydı.
Süleym an Paşa, bütün tertibatı tam am ­
lamış, rıhtımı kordon altına almıştı. B u sı­
rada zabitlerden biri: «Abdülâziz Efendi gö­
rününce n e yapalım?» diye sordu. B u suretle,
haTindenberi ilk defa olarak kendisinden
Abdülâziz Efendi diye bahsedilmişti. Süley­
m a n Paşa, gerekli ihtiramın gösterilmesini ve
bilhassa yüzüne hiç bakılmamasını, bir şey
sorarsa cevap verilmemesini, hattâ işlerin-
 den birisini öidürse bile kimsenin m ü d ah a­
lede bulunmamasını tenbih etti (Süleym an
Paşa; Hiss-i İnkılâb; S : 58).

Bütün bunlara hacet,, kalm adan Abdülâ­

ziz, m ah zun lâkin vakur bir tavırla ilerledi.
Oğulları Şehzade Y u suf İzzeddin ve M a h m u d
Celâleddin Efendilerle JBaşmabeyinei Hafız
M e h m e d ve Başkâtip Âtıf Beyler yanında
bulunduğu halde kendisini Topkapı Sarayı­
na götürecek olan kayığa bindi. Valide Sul­
tanla öbür şehzadeler, sultanlar ve kadınlar
arkadan başka kayıklarla geleceklerdi.

Böylece, Osmanlı tahtında saltanatı so­

na eren Abdülâziz, pek sevdiği Dolmabahçe
Sarayına ve çok bağlı bulunduğu hüküm-
\bdülâziz’in yaptığı bir deniz harbi çizgisi darlığa veda etmiş bulunuyordu (30 mayıs
1876).

Abdülâziz (1 8 6 1 - 1 8 7 6 ) zamanındaki hükümdarlar

(İlâve : 188 )
★
Avusturya : Frajısuva Jozef —
—^
—> . İtalya : İkinci Viktor Em anuel
1861 — -> .
Fas : Sidi (Şeydi) M u h a m m e d —^
— 1873,.Mevlay Haşan 1873 — - Karadağ : Nikola —> — —> .
Papalık : D o ku zun cu Pi — .
Fransa : Üçüncü Napolyon —> —
Prusya (Almanya) : DÖrdüncü
1870 (İmparatorluğun sonu ve Üçüncü
Frederik Giyyom -» — 1861, Birinci
Cum huriyet). Giyyom 1861 (1871 den itibaren Al­
m a ny a imparatoru) — —> .
Ingiltere : Viktorya —> — — .
Ro m any a : . Birinci Aleksandr
İsveç : Onbeşinci Şarl —» — 1872, (Couza) 1861 — 1866, Karol (charles)
İkinci Oskar 1872 — . 1866 — .
ı
Iran : Nasırüddin Şah ->• — —> . Busya : İkinci Aleksandr —
-» •
İspanya.: İkinci İzabel — 1868,
İhtilâl devri 1868 — 1870, A m ede 1870 Sırbistan : M ihal Obronoviç —»
— 1873, Cumhuriyet 1873 — 1874, Oni- — 1866, M ilan Obronoviç 1868 ---» .
kinci Alfons 1874 — —> .
Yunanistan : Oton —> — 1869, Bi-
rinCi Yorgi 1868 ---» .

3230
 Abdülaziz’in şahsiyeti
Abdülâziz şehzadeliğinde babası İkinci
M a h m u d tarafından sıkı bir disiplin altında
yetiştirilmiştir. Babasının ölümü ile ağabeysi
A b dülmecid’in tahta çıkışından sonra şahsî
gayreti ile tahsilini durm adan ilerletmişti.
B u sırada hocası Akşehirli H aşan F ehm i
Efendi idi. O n d a n arapca, arap edebiyatı ve
şer’î ilimleri okudu. Veliahdliğinde iyi ve
mazbut haliyle tanınmıştı. îçki kullanmaz,
sefahati sevmez, m un tazam bir hayat yaşardı.
Abdülâziz, tahta ilk geçtiği yıllarda b ü ­
tün tab a imparatorluğu kurtaracak bir h ü ­
küm dara kavuştuğunu sanmıştı. O n u n A v r u ­
pa âdetlerinden hoşlanmaması, opera ve
tiyatro yerine orta-oyunu seyretmesi, koç ve
horoz doğüştürüp pehlivan güreştirmesi m u ­
taassıp ve eski örf ve usullere bağlı olanları
m em n u n etmiş ve millî ahlâkın onun saye­
sinde yükseleceği düşüncesini uyandırmıştı.
Abdülâziz’in hakikatte batılı tarafı hiç yok­
tu. Fransızca öğrenmemiş, A v ru p a ilim ve
kültürü ile temasa geçmemişti. Kendisi « O s ­
manlI musikisi» ni çok iyi bildiği ve m ü k e m ­
mel ney çaldığı halde, alafranga müzikten
nefret ederdi. Batı âdetlerinin memleket için
zararlı olduğuna inanmıştı. §ahsen zekî ve
akıllı bir adamdı. M em leketin eskiden olduğu
gibi tam bir dikta rejimi ile, kanunsuz v e ni­
zamsız idare edilemiyeceğini, hükümet işle­
rinin hükümet ricaline bırakılması gerekti­
ğini bilirdi. A ncak, hem en bütün Osmanlı p a­
dişahları gibi hükümdarların düşünce ve k a ­
rarlarında serbest ve müstakil olmasının
saltanat icabından bulunduğu fikri onda da
vardı.
O n u n b u muhafazakâr görünüşünden, Ab-
dülmecid’in ölümü ile ıslahat hareketleri hı­
zında bir duraklama oldu.
Abdülâziz, karakter itibariyle istibdada
ve israfa meyyaldi. Âlî ve F u a d Paşa ikti­
darı onun b u ' temayüllerini m ü m k ü n ola­
bildiği kadar dizginlemiş, devleti bun un teh­
likelerinden korumuşlardır. Fakat, b u iki
adamın ölümünden sonra M a h m u d N e dim
Paşanın Sadarete gelmesi, Abdülâziz’de b ü ­
yük değişiklikler yapmış, gerçek halinin
meydana çıkmasına sebep olmuştur. Padişah
zamanla kendisini kibir ve gurura kaptırmış,
halkı da, devlet ricalini de hiçe sayar olmuş­
tur. H a s ahırdaki bazı atlara vükelânın isim­
lerini koyup o adlarla çağırır, geceleri sa­
rayda maskaralara vezirlerinin taklidini yap-
'tırıp eğlenirdi. Diğer- taraftan, devlet hâzi­
nesi tam iflâs halinde bulunduğu, dışardan
alman borçların taksitlerini ödem ek imkânı
kalmadığı halde, israf yoluna gitmekten geri
kalmamıştır. Devleti, âdeta kendi m ülkü ve
b una canı istediği gibi tasarrufa hakkı oldu­
ğunu sanmaktaydı. Bunların doğuracağı so­
nucu görememesi, takdir edememesi en b ü ­
y ü k kusurudur. M a h m u d N e d im Paşanın onu
götürdüğü hatâlı yolu, annesi Pertevniyal
Valide Sultan bile sezmiş, Abdülâziz’e:
«A m a n oğlum, b u herif m ecnundur. B u n u n
sadarette kalması devlet ve milletin izmih­
laline sebep olacaktır. B u adamı defet. D e v ­
let ve milleti b u zalimin elinden kurtar»
diye ikaz etmiş, lâkin Abdülâziz’e söz anlat­
m a k m ü m k ü n olamamış, b u hal ise sonunda
h e m tahtını, hem de. hayatını kaybetmesine
sebep olmuştur.
H e r güçlüğe devlet vükelâsının çare bul­
masını ve bunlara kafa yorm am ayı tercih
eden Abdülâziz’in bir gayesi de; AvrupalI­
larla, bilhassa Ruslarla boy ölçüşebilecek ve
onları yere serebilecek bir askeri güc (k u v ­
vet) m eydana getirebilmekti. B u yüzden dur­
m a da n zırhlı gemiler, toplar, tüfekler ısmar-
lamıştı. A n c a k devletin, böyle askerî bir gücü
ne kurm aya ne de devam ettirmeye mali d u ­
ru m u n u n ve kudretinin yetişmeyeceğini d ü ­
şünmezdi. Evvelâ devletin bünyesinin, İkti­
sadî durum u nu n ve gelir kaynaklarının ısla­
hı lâzım geldiğini ve diğer işlere bundan
sonra girişilebileceğini ona izaha imkân ol­
mazdı.
Boş zamanlarında resim yapar, aynı za­
m anda bestekârdı ve musikî ü e de uğraşırdı.
Gördüğüm üz el yazılarından yazısının güzel
ve imlâsının düzgün olduğu anlaşılmaktadır.
Kırmızı mürekkep kullanm ak itiyadında
idi. Arasıra devrin ulemasını'huzurunda m ü ­
nakaşa ettirir ve kendisi de b u ilmî tartışma­
lara katılırdı. Alafrangalığı biraz da dinsiz­
lik diye sevmez, alafranga vükelâsını ve b u
arada bilhassa F u a d Paşayı «gâvur» diye
anardı. Namazlarını m untazam kılar, sabah­
ları K u r ’an-ı K erim okur ve sofu idi İsrafa
olan meyli, kendisini intihara kadar sürük­
leyen sonsuz kibri ve sabit düşünceleri dışın­
da iyi niyetli bir hükümdardı.
 B eşinci M uracFm T u ğ ra sı

B E N CI M URA

Padişahın D o l m a b a h ç e S a ra y ın a gelişi v e b u ra d ak i biat — Eski padişah A b d ü î a z i z ’in T o p k a p ı

sarayı günleri, pa dişa ha m ektupları, F e r ’iyeye nakli, ö lü m ü v e b u n a dair i d d ia l a r — Kanun- ı
Esasî ve Meşrutiyet çalışmaları, bazt v ü k e lâ v e S ü l e y m a n Paşan ın görüşleri, Ç e rk e ş H a ş a n
olayı — O sm a n lı - Sırp ve K a r a d a ğ savaşı, Padîşahrn d u r u m u v e veliahdin faaliyeti, Sultan
M u r a d ’ın saltanattan uzaklaştın iması, Ç ırağan yılları.

propagandasını yap ­
BEŞİNCİ M U R A D uiinuttıttaıııımı/^
.o u ı m ı m m u i i i ı ı n
Abdülaziz’in Dol- mışlar, halk vicdanın-
m abahçe’den ayrıldı­ Babası : Abdülmecid İ da onun lehine bir te-
ğı haberi gelmesi üze­ A nnesi: Şevkefza sultan = sir uyandırmışlardı.
rine Beşinci M urad, Do ğd uğu tarih : 21 eylül 1840 E B u yüzden Veliahdli-
bir arabaya binerek
Padişah olduğu tarih : 30 mayıs 1876 | ğinden itibaren Os-
Serasker Kapısından
Tahttan indirildiği tarih : 31 ağustos | m anii hanedanında
hareket etti. Rüştü ve | misli gelmemiş bir
1876
M idhat Paşalar ve di­ l şehzade olduğuna ina-
Ö lü m ü : 29 ağustos 1904
ğer vükelâ ve devlet İ nılmıştı.
Bilinen zevceleri : Canâniyar, Ebrû
ricali de başka araba­
(Mevhibe), Filizten, Gevheri, Meyli-
lara binerek o nu ta­ = Yeni Padişahın ve-
servet, Reftandil, Rezan, Şahcan (Şa-
kip ettiler. B öylece h a n ), Teranıdil.
Bayezid - Divanyolu -
! İiahtlik günleri, Ye-
Çocukları : M e h m e ü Selâhaddin, Sey-
Babıâliden alayla g e­ feddin, Süleym an; Aliye, Fatm a (Ka- | ni Osmanîılar ve
çilip Sirkeci iskelesine racehennem Faik Bey-zâde Refik Bey­ i Midhat Paşa île
inildi. Bütün yol b o ­ le evlenmiştir), Fehim e (Ali Galib Pa­
y u n u b ü y ü k bir k a ­ şa, M a h m u d Bey ile evlenmiştir), Hati i ilgisi
labalık doldurmuştu. ce (Hayreddin Bey-zâde R a u f B ey ile Abdülâziz tahta çı­
H alk, yeni Padişahı evlenmiştir). . * lanca K adıköyde Kur-
coşkunca alkışlıyordu. = * I bağalıdere’deki kendi
Gösterilen sevgi ve = Veziriazamlar : Mütercim Rüşdi | çiftliğini ve içindeki
sempati hudutsuzdu. = Paşa -» >• . | köşkü artık veliahd
Hattâ Bayezid m e y d a ­ '^iiıifmıımıımiiiııınrmmımııııımıtııııımıınnımmcmııuıtımı;!^' olan M u r a d Efendiye
nını geçerken arabasının atları çıkarılmış ve tahsis etmişti. B u n d a n maksadı daha ziyade
araba bir m üddet halk tarafından çekilmişti. nisbeten de olsun o n a İstanbul’dan uzaklaş-
Bütün bunlara sebep, memleketin üstü­ tırabilmekti. Hakikaten M u r a d Efendi onbeş
ne son_ zamanlarda çöken ağır kâbus h ava­ yıl süren veliahdliği sırasında zamanının
sıydı. İçinde bulunulan bütün güçlüklerden
m ü h im bir kısmını ve bilhassa yaz aylarını
şahsen Abdülâziz m es’ul görülüyor, onun
b u köşkte geçirmek zorunda kalmıştı. A nç a k
tahttan uzaklaştırılmasiyle kötü idarenin
sona ereceği, çetin meselelerin hallolunaca­ kışları Dolm abahçe sarayının veliahd daire­
ğı, devletin düşm üş olduğu malî çıkmazdan sinde, Padişah Abdüıaziz’in yalnız ona tah­
kurtulacağı üm id ediliyordu. Y e n i O sm anlI­ sis edeceğine dair verdiği söze rağmen, Ab-
lar, uzun müddeti enberi Beşinci M u r a d ’ın aülhamid Efendi ile paylaşarak oturabilmek-

3232
 teydi. Ç o k sonraları B e b e k ’teki Nisbetiye veliahdin hareketlerini sıkı kontrol altında
köşkü de tahsis edilince bazı yazları orada bulundurmakla beraber m üdahale etmezdi.
oturmaya başlamıştır. B a zen d e sarraf Köçe- Y e n i OsmanlIlar sağa sola sürüldükleri za­
oğullarınm A rnavutköyü’ndeki yalılarına ve­ m a n ona hiç bir şey yapmamıştı. Fakat çe­
ya Çamlıca’daki köşklerine misafir giderdi. şitli sebeplerden veliahdliğinin son zamanla­
Abdülâziz hükümdarlık devresinde türlü rında, M u r a d Efendinin Y e n i OsmanlIlar ara­
vehim ve endişeler yüzün den veliahd M u r a d sında taraftarları gittikçe azalmış, âdeta yal­
Efendiden yavaş yavaş soğumuş, onu sevmez nız Zıya ve N a m ık K e m a l Beyler kalmıştı.
hattâ sözünün edilmesine bile taham m ül ede­ Padişahlığına yakın günlerde o, Ab-
m ez olmuştur. Mısır ve A v r u p a gezilerine düzlâziz’i hal’e önayak olmuş olan devlet
giderken o nu da bir­ ricaliyle v e b u arada
likte götürmesi daha bilhassa M idh at Paşa
ziyade bir ihtiyat ted­ ile vasıtalı olarak te­
biri idi. H e r iki gezide maslarda bulunm ak­
de M u r a d Efendinin taydı. B u temasları te­
gördüğü iltifat ve iti­ m in edenler ise, Zıya
bar Padişahı p e k öf­ B e y (Paşa) ile veliah­
kelendirip canını sık­ din özel tabibi doktor
mış, bir seferinde veli- K apolyon Efendi idi...
ahdin bir yıl m üddet­ BÖylece ancak, o
le dairesinden çıkma­ da veliahdle vasıtalı
sını bile menetmişti. olarak, en çok temas
Padişahı veliahd h a k ­ eden M idh at Paşa,
kında b u kadar fazla memleketin istikbali­
vehm e ve endişeye ne dair bütün ümidini
sevkeden bir husus M u r a d Efendinin tah­
da, M u ra d Efendinin ta çıkmasıyle m eşru­
«Yeni OsmanlIlar» la tiyetin ilân edilmesi­
olan alâkasıydı. ne bağlamıştı.
Yeni OsmanlIlar, Abdülâziz idare­
henüz bir cemiyet h a ­ sinin son zamanların­
linde teşkilâtlanmayıp da tutum undan dolayı
«Tasvir-i Efkâr» ga­ bu padişahtan soğu­
zetesinin matbaasında yan halk da ayni
toplanarak hüküm et ümitte idi. O n u n için­
icraatını tenkide baş­ dir ki, b u ümidin h a ­
ladıkları za m an d an • kikat olduğunu göre­
itibaren M u r a d Efendi rek yeni hükümdarı
Sultan Beşinci M u r a d can. ve gönülden al­
kendileriyle m ünase­
(Aslı T o p kapı Sarayı M ü zesi resim kışlıyorlardı.
bet kurmuş, ziyaretle­
ri kabul etmiş ve on­ galerisinde. R es sam : A yvazofsk i} Mahalle bekçileri
larla görüşmüştü. Y e ­ çok erken saatlerde
ni OsmanlIlar, Abdülâziz idaresinden tama­ kapı kapı dolaşıp: «Kom şular, komşular...
m en ümidi kesmiş bulunduklarından impara­ Sultan M u r a d Efendim iz Padişah oldu!» di­
torluğun selâmeti için onun hal’edilmesiyle yerek b u m üjdeyi duyurmuşlardı.
M u r a d Efendinin Osmanlı tahtına çıkmasın­ Sultan M u r a d böylece alkışlar ve sevgi
dan başka çıkar yol görmüyorlardı. gösterileri arasında Sirkeci’ye vardı. Burad a
Hakikaten de Osmanlı hanedanı arasın­ saltanat kayığı bekliyordu. Y e n i Padişah,
da samimi olarak hürriyet v e meşrutiyet hemşiresi Fatm a Sultanın kocası olup -Mâ-
taraftarı olan yalnız odur. Memlekette b u beyn Müşirliğine tayin ettiği D a m a d . N u ri
fikirlerin müdafileri olan Şinasi ve N a m ık Paşayı, Başyaver Halil Paşayı v e M abeynci
K em al Beyler en çok temasta bulunduğu Ziver B ey i kayığm a aldı. H a v a hâlâ yağış­
kimselerdi. lıydı. Saltanat kayığı limandaki gemiler ta­
rafından selâmlanarak Dolm abahçeye doğru
Y e n i OsmanlIların fikrî lideri Şinasi, ilerledi.
Veliahdi bir m üddet sonra terkedip onunla
alâka ve münasebetlerini kesmişse de N a m ık Padişahın ve devlet ricalinin
Kem al, M u r a d Efendiyi sık sık ziyaret eder
Doimabahçe Sarayına gelişleri
veya mektuplaşırdı. Fikren anlaştığı v e ay­
rıca itimad ettiği herkese de onun propa­ Cülûs, toplar atılmak suretiyle ilân edil­
gandasını yapar, hürriyetseverliğinden, kül­ m iş olmakla beraber, hal’d e n henüz herkesin
türünden, yüksek meziyetlerinden bahseder­ haberi yoktu. Hattâ tarihçi Cevdet Paşa,
di. B u durumlardan ötürü padişah Abdülâziz, cülûs toplarmı Beylerbeyinde kira ile otur­

3233 F . 18
duğu yalıdan duyarak hem en hazırlanıp bir
kayıkla Dolmabahçeye yollanmıştı. Saraya
yaklaştığı sırada aşağıdan saltanat kayığının
geldiğini gördü. İçinde Sultan M u r a d ’ın b u ­
lunduğunu kayıkçılar haber verdiler ve k ü ­
reklerini bırakıp yeni Hüküm darı selâmla­
dılar. Kayık, saltanat kapısına yanaştı. C e v ­
det Paşa d a Vezir iskelesine çıkıp vezirlerin
odasına gitti. Ortalık pek tenha idi. O d a d a
kimse yoktu.
Cevdet Paşa, Abdülâziz’in fücceten vefat
etmiş olduğunu sanıyordu. Yalnız, an’aneye
göre biat merasiminin Topkapı Sarayında
yapılması gerekirken Sultan M u r a d ’in aşa­
ğıdan kayıkla gelmesine bir m â n a vereme­
mişti. Biraz sonra K em al Paşa vezir odasına
geldi. Cevdet Paşa d urum u ona sorunca,
Serasker Kapısında erkenden biat töreninin
yapıldığını öğrendi. B u n u n üzerine: «Y a ce­
naze alayı nasıl olacak?» diye sordu.
K e m a l Paşa: «Nasıl cenaze alayı? Sultan
A ziz hal’edildi» cevabını verince vaziyeti
kavradı.
Cevdet Paşa gibi, d urum u vaktinde öğ-
renemeyip biat edemeyenler çoğaldığı için,
nihayet Serasker Kapısındaki törende hazır
bulunamayanların burada biat edecekleri,
bunun için dağılıp gitmemeleri bildirildi.
Erken saatlerde gelen bu zevat, Öğleden
sonraya kadar bekletildi. O gün hava pek
yağmurlu olduğu için padişahların cülûs
günlerinde oturmaları âdet olan altın taht,
Topkapı Sarayından Serasker Kapışm a ge­
tirilememiş ve Sultan M u r a d orada bir yal­
dızlı koltuğa oturtularak acele biat edilmişti.
A y n i hal, Dolmabahçe Saraym da da oldu ve
yeni H ü k ü m d ar yüzyıllardır ecdadının cülûs
ettiği tahta oturamadı. BÖylece, Serasker
Kapısındaki törene yetişemeyenler, Dolma-
bahçede biat ettiler.
Serasker Kapısındaki biatten sonra Sultan Beşinci MuracPın saltanat kayığı
sarayına dönüşü
3234
Biat için huzuruna her çıkan, M ura d
Efendiyi son derece yorgun ve hattâ bitkin
bir halde buluyordu. Y ü z ü solgun ve gözleri
fersizdi. M e m n u n m u? m a h zun m u?? olduğu­
n u anlam ak imkânsızdı. Meselâ, b ü y ü k oğlu
Şehzade Salâhaddin Efendi kendisini tebrik
ettiği zam an: «Oğlum, beni değil, amcanı
(AbdülâzizU) tebrik et» demişti. Diğer
taraftan kalabalık arasında tuhaflığı ve n ü k ­
teleriyle tanınmış V eh b i Molla’yı görünce
bir gülümsemedir tutturdu v e hep öyle kal­
dı. Padişahın pek yorgun ve heyecanlı bir
halde bulunduğunu gören vükelâ, biat m era­
simini gayet kısa tuttular. Hattâ en sonraya
kalan Hıristiyan ruhanî reisler kara cübbe­
leriyle ilerleyince Sultan M u r a d ürkmüş ve
geriye doğru çekilmişti.
Kendisini cülûs günü ve cülûsun dör­
düncü C u m a günü görmüş olan Abdülham id
onu ağzının etrafı küçük ve bü yük uçuklarla
dolu, gözlerinin akı büyüm üş ve sararmış,
gözbebekleri küçülmüş ve y ü zü morarmış
olduğunu, Sultan M u r a d ’in: «Birader halime
bak!» diye şikâyette bulunduğunu, başının
taş varmış gibi ağır olduğunu söylediğini,
kendisini, yorgun bir halde ve ıstırap içinde
gördüğünü anlatmıştır.
Abdülazîz’in hal’ine üzülenler
Devlet ricali arasında Abdülâziz’in
hal’inden en fazla müteessir olanlar, ona
Veliahdliğindenberi intisabı bulunan eski
Bahriye Nazırı Hacı Vesîm Paşa ile eski
S a dn â za m Yusuf K â m il Paşa idiler. Hacı
Vesim Paşa, Pendikteki köşkünde otururken
donanmış bir gemi görüp top seslerini de
duyarak cülûs olduğunu anlamış ve hem en
Dolmabahçe Sar ay m a gelmişti. Sultan Mu-
rad’ı heyecanlı ve yorgun halde buldu. Vesim
ife D o lm a b ah ç e
Paşaya saraydan nasıl alınarak Serasker
Kapısına götürüldüğünü âdeta abu k sabuk
bir şekilde anlattı: «Kapıdan çıktık. Asker­
ler yasak dediler... B e n korkmadım Paşa.
Dolmabahçede süngülü askerler kordon yap­
mışlardı. Arabayı ' durdurdular. Süngüleri
çevirip yasak dediler... Ben korkmadım
Paşa...»
Halbuki, b u ifade tarzı hâlâ o korkunun
tesiri altmda bulunduğunu gösteriyordu.
V esim Paşa, müteessir bir halde huzurdan
ayrıldı. Dışarıda kalabalıkta Şeyhülislâm
Hayrullah Efendiye rastladı. O n u n Abdülâ-
ziz’e pek eskidenberi m ensup bulunduğunu
bilen Hayrullah Efendi manalı bir ifade ile:
«Acaba seninki şimdi nasıldır?» diye sordu.
Paşa, anlamazlıktan gelerek: «K im ?» d e­
yince: « K im olacak canım. M ahlû ’ HakanI»
dedi.
Hacı Vesim Paşa, b u sözler üzerine da-
yanamıyarak Hayrullah Efendiyi yüksek
sesle: «A m a n Efendi Hazretleri, aylıkları,
kaymakiyye par alarmı alırken, ihsanlara
nail olurken sizinki idi de, hal’edildikten
sonra mı bizimki oldu?» diye onu tersledi,
Şeyhülislâm, b un u n üzerine kalabalığa karı­
şıp ortadan kayboldu (Hacı Vesim Paşanın'
ailesine anlattığı hâtıralardan naklen, Halûk
Şehsuvaroğlu; Sultan Aziz, S : 105).
Yusuf K â m il Paşa ise, Abdülâziz’in ha­
tâlarını kabul etmekle beraber, .b u hal’e
katiyen taraftar değildi. Âli ve F u a d Paşa­ Sultan Beşinci M u r a d ’m ilk selâmlık törenine
lar zamanında nasıl idare edildiyse, mukte­ g itm ek üzere D o l m a b a h ç e sarayından çıkışı
dir vükelânın Padişahı pekâlâ idare edebile­ (Z a m a n ı n d a Bati m e c m u a la rı n d a çıkmış
ceklerine inanıyor ve olan yolsuzluklardan resim lerden)
onları m es’ul tutuyordu.
Kendisi o sırada Vükelâ Meclisine m e ­
için Bebekteki yalısında oturuyor ve hem en
m urdu. A n c a k kalbinden rahatsız bulunduğu
hem en hiç bir yere çıkmıyordu. Olaydan
bir gün evvel akşam üstü Sadaret m akam ın­
dan bir tezkere almıştı. Bunda, bazı m ü h im
meseleler görüşlüeceği için ertesi günü
Serasker Kapısında toplanacak ¡meclise gel­
mesi bildirüiyordu.
Paşa ertesi günü hususî istimbotu ile
(o devirde bunlara M u ş denirdi) Bebek’ten
Sirkeci’ye geldi. Ortada bir fevkalâdelik
vardı. H alk Öbek öbek toplanmıştı. Gazete
müvezzileri haykırıp duruyordu. B u sırada
eski Serasker Rıza Paşanın üç çiftelisiyle
geldiğini görerek ona seslendi ve kendisini
istimbotuna alıp b u gürültünün sebebini
sordu. Yaşlı vezirin kalbinden rahatsız ol­
duğunu bildiği için d u r u m u birdenbire açık­
lamak istemeyen Rıza Paşa, bir şey bilme­
diğini, onun da kendisi gibi davet edilmiş
olduğunu söyledikten sonra: «Şimdi d uy du­
ğum a göre sarayda toplanılacakmış.. O raya
gidelim!» dedi. B u n u n üzerine Dolm abahçe
Saraym a yollandılar. Saray m iskelesine y a ­
naştıkları zam an Rıza Paşa, Abdülâziz’in
halledilmiş bulunduğunu nihayet söyledi,
Dam ad N u ri P aşa Yu suf Kâm il Paşa, son derece müteessir ol-
 -bazı kimseler Âbdüİâziz’in varisi yerine ge­
çip saltanata ait. bir kısım malları gasbet-
m eğe yol buldular. Bunların başında ise
Sultan M u r a d ’m annesi ' Şevkefza Valide
Sultan geliyordu.
Saltanat değişikliğinden sonra haFedilen
padişahın ve validesinin harem dairesinde
saklı bulunan altm sandıklarına el atarak
D a m a d N u r i Paşa ile birlikte güçleri yetti­
ği kadar para aşırdıktan sonra Abdülâziz’in
ailesi h a k k m d a mücevherleri ve değerli
eşyayı aldırdı ve gasbetti. Bunların saltanat
m akam ına ait oldukları düşünülerek bilfarz
Abdülâziz ailesinden geri alınması lâzımdır
denilirse, o halde muhafazalarına ihtimam
olunması ve başka ellere geçmemesine, bil­
hassa nakid paranın ziyan olm asm a fırsat
verilmemesi icabederken buraları kimsenin
aklına gelmedi. Abdülâziz’in Beşiktaş Sarayı
hâzinesinde yalnız yedi milyon üç y ü z dok­
san dokuz bin altı y üz altmış ,beş lira itibarî
değerde u m u m î esham v e üç bin y ü z altı
tane demiryolu tahvilâtı ile seksen beş bin
Osmanlı altını çıktı denilerek b u seksen beş
bin lira cülûs atiyyelerine karşılık olmak
üzere yine sarayda tutuldu. Tahvilât ise,
maliye hâzinesinden olan alacaklarma kar­
şılık Osm anlı Bankası tarafından istenip,
böyle dar bir zam an da b u gibi borçların
Besinci Mu-rad’ın şehzadeliğinde yapılmış
ödenmesi m ü h im bir mesele değil iken baş­
bir yağlı bo y a resmi ta bulunanların müsaadesiyle tam a m en adı
(Asli Server İskit’in k oleksiyonundadır)
geçen bankaya teslim olundu. BÖylece, Ab-

du. İstimbottan çıktılar. Alt kattaki salona

gittiler. Ortalık kalabalıktı. Sadrıâzam M ü ­
tercim Büştü Paşa o n u b ü yü k bir saygı ile
karşıladı. Y u suf K â m il Paşa teessürünü ye-
nemiyerek yüksek sesle: «Rüştü Paşa, iyi
b ... yediniz!» dedi. Sonra bir odaya girdiler.
İhtiyar vezir, orada da ağzına geleni söyle­
m ekle' beraber (İbn-ül-Emin M a h m u d K e ­
m al İnal; So n Sadrıâzamlar, S: 233) kulluk
vazifesini yerine getirmek için de Sultan
M u r a d ’m huzuruna çıkarak biatte bulundu
ve şu beyti okudu:

H a l’olup Suitan A z i z şâh-r M u r a d h an oldu

Biri giryân g ö z ü m ü n diğeri h a n d a n cidu

Dolmabahçe Sarayında mal yağması

Cülûs günü sarayda âdeta bir m al yağ­

ması cereyan etmiştir. Hâdiseyi, M a h m u d
Celâleddin Paşa şöyle nakleder:
Abdülâziz bir müddettenberi para ve
m al toplayıp saklamağa inhimâk ettiğinden
saray hâzinesinde bir hayli altın ve tahvilât
birikmişti. H a l’ meselesine önayak olanlar
devlet, hâzinesindeki sıkışıklığı gidermek için
bunların zapt ve müsaderesini doğru bul­
dular. A n c a k böyle bir karışık zam anda h a ­ Beşinci M u r a d ı n şe h z a d e iken çekilm iş
ra m lokmalarla servet sahibi olm ak isteyen bir fotoğrafı

3236
dülâziz’in biriktirdiklerinin bir akçesi bile
devlet hâzinesine giremedi.
Saltanat, değişikliğinden sonra Abdülâziz
ailesinin elinden alm an mücevherlerden,
harem dairesinde Sultan M u r a d ’m annesi
tarafından ele geçirilip saklananlardan m a a ­
dası Rüştü, Hüseyin A v n i ve M idhat Paşa­
ların huzurunda bir deftere kaydedilerek
Beşiktaş Sarayında saklattırdı ise de Da-
m a d N u ri Paşanın M â b e y n Müşirliği m a k a ­
m ına geçip saray işlerinin idaresini eline al­
ması üzerine b u mücevherler çok geçmeden
y o k oldu. Şöyle ki, evvelâ Sultan M u r a d ’ın
sarrafı Hıristaki, uzun müddettenberi borç
verdiği parayı sağlama bağlam ak isteyerek,
esasen Sultan M u r a d bir milyon lira borç
içinde tahta çıkmış, akıl ve hesaba sığmaz
sefahatlere alışmış olduğundan cülûs atıy-
yesi karşılığı olm ak üzere Sultan A ziz’den
intikal eden seksen beş bin lira sarayda kal­
dıktan m a ad a sözde saltanat icabı olan bazı
ihtiyaçlara harcanm ak üzere Hıristaki’den
yine para alınmış ve bunlar Valide Sultanla
N u r i Paşaya yaramıştı. A n c a k Hıristaki o
sırada verdiği altınları eski alacakla rıyle
birleştirerek Abdülâziz ailesinden alınıp
saklanan ağır mücevherleri yine devlet er­
kânının muvafakatiyle rehin şeklinde alıp
Londra’ya aşırdı (Hıristaki bir m üddet son­
ra A v ru p a ’ya gitmiş ve bir daha dönm em iş­
tir), N u r i Paşa ise sarayda kalan m ücev­
herlerden ve bir çok yerlerde bulunan kasır
ve kâşaneler eşyasından ve saray ahırların­
daki hayvanlardan istediği kadar çaldı Beşinci M ura dın veliahd iken oğlu Selâhad-
(M ir’ât-ı Hakikat, C : 1, S: 124-İ25). din Efendi ile çekilmiş bir fotoğrafı

ESK İ P A D İ Ş A H A B D Ü L A Z İ Z ’İN T O P K A P ! S A R A Y I N D A K İ
G Ü N L E R İ , F E R ’İ Y E Y E N A K L İ V E Ö L Ü M Ü

Abdülâziz, Topkapı Sarayına vardığı mışlara yardım etmek meziyetini gösterdi-

za m an kendisine Ü çüncü Selim’in dairesinin
ayrılmış olduğunu görerek müteessir oldu
ve: «Burası a m c a m Sultan Selim ’in dairesi.
Ben i de onun gibi burada bitirmek istiyor-
lar!» dedi. Üstelik duracak, oturacak bir yer
yoktu. Kendisinin ve çocuklarının yağmur-
dan sırsıklam bir halde ortalarda kalması
eski hüküm darı büsbütün incitmişti. N e den
sonra oda hazırlandı. O za m a n buraya geçip
bir hokka kalem isteyerek Sultan M u r a d ’a
hitaben şu m ektubu yazdı:
«Evvelâ Cenab-ı H a k k a , bâdehu atabe-i
şevketlerine sığınırım. Hizmet-i milette
mesaî etmiş isem de hoşnudî hasıl edemedi-
ğimi beyan ve zât-ı şâhânelerinin hoşnudi-i
milleti müstelzim olacak hayırlı işlere mu-
vaffakıyetini temennî ile beraber kendi
elimle silâhlandırdığım asker beni b u hale
getirdiğini tahattur buyurmalarını tavsiyeye
ibtidar ederek ¡mürüvvet ve insaniyet sıkıl-
ğinden tengnây-ı ıztırabdan halâs ile bir
mahall-i mahsus için inâyet-i şehriyârilerini
rica eder ve saltanat-ı âl-i O s m a n Sultan
M ecid H a n Hazretlerinin hân edan m a tebrik
eylerim».
Abdülâziz b u m ek tub u Başmâbeyncisi
_Hafız M e h m e d Beyle Dolm abahçe Sarayına
gönderdi. Hafız M e h m e d Beyi bir odada
beklettiler. N u ri Paşa m ek tub u yeni Padi-
şaha götürdü. Sultan M u r a d b u n u okuyunca
çok müteessir oldu ve: « A m c a m hakkında
b u hakareti asla kabul ed em em . Topkapı
Sarayına gönderilmesine razı değildim .. Vü-
kelâ gönderdiler. Sarayların hangisini taleb
buyururlarsa oraya nakil buyursunlar...»
dedi.
Sonra, Hafız M e h m e d Bey i görm ek iste-
di. Eski hüküm darın başmabeyincisi y a n m a
girdiği zam an, onu denize bakan odada sa-
b ah kahvaltısını ederken buldu. Sultan Mu-

3237
rad ona garip ve hayret dolu bakışlarla b a ­
kıp telâşlı bir tavırla Abdülâziz’in halini
sordu ve: «N e yapıyorlar?.. P e k ziyade m i
endişe ediyorlar? Korkmasınlar, m erak b u ­
yurmasınlar. B e n zalim değilim!» dedi.
Hafız M ehm ed Bey: «Estağfurullah
Efendimiz. A m ca n ız p ek muztariptirler ve
y e’sin son derecesinde bulunuyorlar. Şimdi
bulundukları hal çok acıklıdır. Hattâ kul­
ları köleliğim hasebiyle vicdanlarm m raha­
tını temin için söylediğim teselli sözlerinin
tesirini göremediğimden halecanlarmı yatış­
tırmaktan âciz kaldım. B un u nla beraber,
lütuf ve adalete m azhar olmak ümidleri k u v ­
vetlidir» kargılığını verdi. D a h a d ev a m ede­
cek iken Sultan M u ra d : «Müsterih olsunlar»
diye sözünü kesti.
Hafız M e h m e d B e y b un un üzerine oda­
dan çıktı. Dışarıda bekletildi. Sultan M u r a d
amcasına bizzat cevap y azm ak istemişti.
Belki sözlerinin eksik veya yanlış naklinden
çekiniyordu. Nihayet, şu cevabı yazarak yine
Hafız M e h m e d Beyle gönderdi:
«Tezkire-i aliyyenizi kemâl-i dikkat ve
rikkat ile mütalâa eyledim. H a k k ım d a şâ-
yân buyrulan eltâf-ı celîlelerine teşekkür­
den başka diyeceğim yoktur. Mücerred mu-
kadöerat-ı îlâhiyyeden olan şu hal üzerine
hakk-ı âlîlerinde müretteb zimmet-i fütüv-
vet ve m ürüvvet ne ise icrasmı diriğ etmiye-
ceğime kalb-i âlîleri şehadet eder. Â r â m b u ­
yurulan mahallin hâl-i harâbîsine gelince,
b una vukuf-ı sahih olmıyarak mücerred h a ­
zır bir m ahal idüği haber verilmesine meb-
nî ihtiyar olunmuş ise de şimdi ana bir çare
aranılmakta olduğu gibi sair surette esbâb-ı
huzûr ve âsâyişlerine dahi bezl-i mesaî ola­
cağını temine ibtidâr eylerim».
Eski padişahın evhamı ve tekrar
mektup yazması
B u mektup, Abdülâziz’i m e m n u n etme­
di. Ç ü n k ü o buradan, yani Topkapı Sara­
yından bir an evvel kurtulm ak istiyordu.
Sultan M u r a d ise b una hâlâ «bir çare ara­
nılmakta» olduğundan bahsetmekteydi. H a l ­
b uki bir çok saraylar mevcuttu. Bunların
birine nakli pekâlâ kabildi. B u basit arzu­
sunun vakit geçirilmeden kabul edileceğini
u m a n Abdülâziz, b u suretle hayal kırıklığına
uğramıştı. B u hal, evhamlarını büsbütün
tahrik etti. O nd a, âkıbeti hakkında kötü
kararlar verilmiş olduğu şüphelerini u y a n ­
dırmağa başladı.
M e k tu b u okuduktan sonra bir m üddet
düşündü ve: «Fesübhânallah...
dedi.

Arkasından: « B u m ektubu
kendisi m i yazdı?» diye sordu.
Hafız M e h m e d B ey d e n müsbet
karşılık alınca bir şey söyle­
medi.
O sıralarda halkın coşkun­
luğu hâlâ d evam ediyor, İstan­
bul daimî bir b ay ram havası
yaşıyor, şenlikler, eğlenceler sü­
rüp gidiyordu.

Abdülâziz, şehrin dinm eyen

A b d ü lâ ziz ’ in hal’d e n son ra T o p k a p ı S a r a y ı n a götürülüşü
(Y a b a n c ı m e c m u a l a r d a n )
uğultusunu Topkapı Sarayından
duyuyor ve don anm a şenlikle­
rini d e görüyordu. K e n d i hal’i-
nin b u kadar b ü y ü k sevinç gös­
terilerine sebep olacağı evvelce
akıl ve hayâlinden bile geçmez­
di. Nihayet: « B u hali beğenm i­
yorum . P e k çirkin görüyorum.
Asker ve ahali tarafından yapı­
lan nümayişler fikrime d o ku nu­
yor. A ca ba bana bir suikasıtta
bulunacaklar mı?» dedi.

Hafız M e h m e d Bey, onu

m ü m k ü n olduğu kadar teselli
etmekteydi. Bun u nla beraber,
hâlen bulunduğu vazifeden
m e m n u n değildi. . Kendisi öte-
denberi Hüseyin A v n i Paşaya
A b d ü î â z iz ’in T o p k a p ı Sa ra y ı n d a n Su ltan Beşinci M u r a d 'a eğilimli ve onun adam ı gibiydi.
k endi el yazısıyle ilk m e k t u b u Paşanın teşebbüsiyle bir hal’

3238
 hazırlandığını daha evvel sezmiş bulunuyor­
du. B u n u n neticesinde ise herhalde mevkiini
kaybedip tahttan indirilmiş bir hükümdarın
mabeyincisi olarak kalmayı ü m id etmiyordu.
N e çare iki, efendisiyle birlikte feleğin sille­
sini o da yemiş bulunuyordu.
Abdülâziz, onun teselli mahiyetindeki
sözlerine şu karşılığı verdi: «Sen bilmezsin.
Eslâfun zam anm danberi b u gibi haller zu ­
hur etmiştir ve pek b ü y ü k fenalıklar doğ­
masına sebep olmuştur. B u yolda yakılan
canlar, dökülen kanlar bir araya gelse başlı
basm a bir millet, bir deniz teşkil eder. B a n a
muhalif olanlar bulunduğu gibi, beni sahi­
den sevenler v e m uhabbet besleyenler de
vardır. İki tarafın zıd fikirleri maazallah bir
bü yü k kargaşalığın çıkmasına sebebiyet ve­
rir. B u da A llah göstermesin, sonu bastınla-
m ayacak bir ihtilâl doğurabilir. Eğer bir hal
vukubulursa h e m b enim y ü zü m d en bir çok
m azlûm kanı dökülür, h e m de vü cu du m un
muhaliflerin elinde parça parça olması n e ­
ticesini doğurur. Allahaşkm a olsun, eğer
böyle bir hal hissetmekte iseniz b u kadar
musibet görmüş, dertlere boğulmuş olan ve
artık değeri kalmamış vücut ve canımı ihti­
lâlciler eline düşürmekten ko rum a k ve vatan
evlâdına birbirinin kanm ı döktürmekten ise,
her nasıl ederseniz ediniz, bana bir miktar
zehir bulup yetiştiriniz. B e n de kurtulayım,
millet de kurtulsun!»
Hafız M e h m e d Bey in bütün avutucu
sözlerine rağm en Abdülâziz’in kendi hakkın­
da bir suikast düşünüldüğüne ve b u n u n
mutlaka yapılmak istendiğine dair olan ka­
naati gittikçe yerleşiyor v e Topkapı gibi
tenha ve ıssız bir saraya gönderilmiş olma­
sını sadece b u n a hamlediyordu. Topkapı
Sarayında karşılanış tarzı, ortalıkta ıslak
elbiselerle kalışı, saatler geçtiği halde bir
tas çorba vermeyi kimsenin düşünmeyişi,
arkasından gönderilen annesiyle harem
halkının üstlerinin başlarının ve eşyalarının
aranıp para ve m ücevher olarak ne bulun­
duysa almışı, buradan, başka yere naklini
istediği ve b u da pek m ü m k ü n olduğu halde
bu isteğinin Sultan M u r a d tarafından bile
yerine getirilmeyişi Abdülâziz’in şüphelerini
gittikçe kuvvetlendiriyor, bilhassa karakte­
rini gayet iyi bildiği Hüseyin A v n i Paşadan
her kötülüğü um uyordu. Diğer taraftan göz
önünde bir yerde bulunursa kendisine ilişe-
miyeceklerini sanıyor ve: «A caba Beşiktaşta
bir yerde oturamaz mıyım? B e n hep orada
büyüdüm . İnsanlarm doğdukları yere ¡mu­
habbetleri tabiîdir. H iç olmazsa o tarafta iki
odalı bir ev tedarik edilse orada rahat ede­
ceğim» diyordu.
İlk gün Öylece geçti. U y k u s u z bir gece­
nin sabahında Abdülâziz, Beşinci M u r a d ’a
3239
yeni bir mektup gönderdi (B u m ektup ele
geçmemiştir). M ahm ud Celâleddin Paşa,
b u n u n diğerleriyle birlikte bir kaç saat
elinde kaldığını, lâkin meşguliyetinin fazla­
lığından dolayı istinsah edemediğini kayde­
der. Aklında kalan, sadece şu cümlelerdir:
«Allah ve Resul aşkına beni buradan halâs
eyle... Zira canımdan em in değilim. N e y e
malik isem cümlesi sana helâl olsun. B u n ­
d an böyle ne verilirse ona kanaat edece­
ğim» (Mirât-ı Hakikat, C : 1, S: 118-119).
Padişahın cevabı ve yeni yerinin
tayin edilmesi
B u mektubu, Abdülâziz’in üçüncü m a ­
beyincisi Tahir B e y getirmişti. Sultan M u ­
rad, b u n u okuyunca b ü y ü k bir teessüre k a ­
pıldı. Eski hüküm darın b u arzusunun derhal
yerine getirilmesini emretti. A y n i zam anda
kendisine şu m ektubu yazdı:
«B u d e fa dahi irsal buyurulan tezkire-i
seniyyelerini mütalâa ile hakikaten mütees­
sir oldum. D ü n k i îş’arım veçhile nezd-i hâli-
sânemde en ziyâde m ültezem ve m u k a d d e m
olan istirahat-i vücûdiyeleri kaziyyesidir.
Saray-ı atikde istihzar olunan mahallin
adem-i kabilyyeti m uah h aran taayyün etme­
siyle Ortaköy’deki dairenin h em e n tanzimine
teşebbüs edildi. Teessüf ederim k i bugün
yetiştirilemediğinden inşallah cemi’ levâzımı
yarın ikmal olunarak oraya nakl-i âlileri
mukarrerdir. Böyle ahval üzerine münasib
olmıyan mülâhazat ile efkâr-ı aliyyenizi it’ab
ve tahriş buyurmamanızı rica ederim. Zira
maâzallah-ü teâlâ zatınızın değil, hânedanı-
nızdan birisi h a k k m d a zerrece bir zarar v u ­
k u u n u tasavvur bile kimsenin hatırına gel­
memiştir. Kendinizi evlâd ve hânedanınızla
Cenâb-ı H ak k ın ve Resûl-i E k r e m sallâllahü
teâlâ aleyh-i vesellem efendimiz hazretleri­
nin avn v e inayet-i aliyyesinde cemi’ hatar-
d an m asun bilmenizi kemâl-i ehemmiyetle
beyân ederim.»
Sultan M urad, ayni zam anda kendi Baş-
mabeyincisi E d h e m Beyi çağırtıp şunları
söyledi: «Seni sabık hakan hazretlerine gön­
dereceğim. B u tezkereyi hâk-i pây-i şâhâ-
nelerine takdim ile m ahsusen m ü barek
dest-i şâhânelerinr öperim. H iç teessüf b u ­
yurulmasın. H ü d â hakkı için Topkapı Sara­
yının ol veçhile dar ve rahatsız olduğu bi­
linmediğinden orası tensib olunmuş. B e n
zât-ı şâhâneleri tarafından vekâleten bulu­
nuyorum . Sarayların hepsi kendilerinindir.
Hangisini emir ve ferm an buyururlarsa ora­
ya teşrif buyursunlar. D a h a ne suretle mu-
tayyeb olurlarsa o veçhile _ arzedersiniz
(Ibn-ül-Emin M a h m u d K e m a l İnal; Hâtıra-i
Âtıf, T .O .E .M . 15/51).
Edhem Bey m ektubu alıp Topkapı S a ­
 rayına gitti. Eski hünkârm huzuruna çıktı.
Sultan M u ra d ’m sözlerini' naklederek m e k ­
tubunu da verdi. Abdülâziz, b u halden son
derece duygulandı ve: «Vallahi b en b u işin
adamı v e erbabı olmadığımı biliyordum.
Bun d an dört beş ay evvel kendi rızamla
terkedecektim. Görür m üsün b u çoluk çocu­
ğun ikdamını?.. Bizi b u sevdadan vazgeçir­
diler. Allah tahtta dâim eylesin. Allah mu-
• vaffak buyursun. Fakat ben burada gayet
sıkılıyorum. Çoluk çocuk cümlesi ayaklar
altında. H e m de cennetmekân am ca m m er­
h u m şehid hatırımdan hiçbir veçhile çıkmı­
yor. O n u n için başka saraya naklimi iste­
rim» dedi.
E d h e m B ey tekrar hangi sarayı isterse
tercih edebileceğini söyledi. Abdülâziz bir
çok. düşündükten sonra OrtakÖy’de yaptır­
mış olduğu dairede, yani F er’iye'de karar
kıldı. Yalnız burasının acele hazırlanmasını
istedi ve: «Zât-ı Şâhânenin mahsusan göz­
lerinden öperimi» diye ilâve etti. E d h e m
Bey, Topkapı Sarayından ayrılmadan eski
hüküm dar kendisini tekrar çağırttı. Kararı­
nı değiştirmişti: «Validem orada rahatsız
olursunuz. K ışm OrtakÖy’de, sayfiye olarak
da Beylerbeyi Sarayına naklolunursa m ü n a ­
sip olur dediler. Zât-ı Şâhâneyc öylece ifade
edersiniz!» dedi.
E d h e m Bey, bütün söylenenleri Sultan
M ura d ’a bildirdi. Sonra onun emriyle d u ­
ru m u o sırada sarayda bulunan Sadrıâzam
Mütercim Rüştü, Hariciye Nazırı Raşid,
Bahriye Nazırı Kayserili A h m e d Paşalarla
Haşan Hayrullah Efendiye de anlattı. Onlar
da uygun gördüler.
B u arada Sultan M u r a d ’m Abdülâziz’e
yazdığı iki cevabî mektubun kendisi tarafın­
d an değil de M idhat Paşanın hazırladığı
müsveddelere göre kaleme alındığı söylen­
mektedir. M a h m u d Celâleddin Paşa, M ir’ât-ı
Hakikat’de b u hususta «İkisine M idhat Paşa
kalemiyle Sultan M u ra d tarafından teminat-ı
lâzimeyi havi cevap yazıldı» diyerek kendi­
sinde olan birinin müsveddelerini de Yıldız
mahkemesine vermiştir,
Afedülaziz’in Feriye Sarayına nakli
Feriy e Sarayı yapıldığmdanberi döşen-
memışti. Çırağan Sarayının harem kısmında
duran ve Abdülâziz’e ait olan eşya ile döşe­
nerek. sür’atle hazırlatıldı. Saray ertesi günü
oturulacak hale gelmiş bulunuyordu. Sultan
M urad, b u işle bizzat meşgul olmuş ve h a ­
zırlıkların eski h ü kü m d arm arzusiyle bir an
evvel tamamlanmasını temin etmiş, ayni za­
m and a yine onun isteği üzerine Âbdülâziz’in
üç beş takım gecelik elbisesiyle bir kaç kür­
k ünü göndermişti.
1 haziran 1876 Perşembe akşamı E d h e m
3240
B e y tekrar Topkapı Sarayına giderek A b ­
dülâziz’e sarayın hazır bulunduğunu haber
verdi. Abdülâziz kendisine şunları söyledi:
«Araba ile köprüden bir takım ahalinin ara­
sından geçm ek münasib değildir. İnşallah
C u m a günü sabah namazından evvelce yine
sen gel de beraber gidelim. B u hususa m ü ­
saade buyururlarsa m e m n u n olurum.» Sonra
ilâve etti: «Bizim çoluk çocuklara biraz m ü ­
cevher almıştım. Onlar gençtirler, heves
ederler. Hepsi olmazsa, ikişer üçer parçaları
verilirse m e m n u n olurum. Validem in zaten
mücevherleri yoktur. Fakat pederimin, za­
manından kalm a üç beş parça vardır. O n ­
ları yadigâr olarak saklardı. Onların kendi­
sine verilmesini ifade edersiniz».
Sultan M urad, E d h e m Beyi dinledikten
sonra: «Pek münasib. Yarın icab eden araba
ve kayığı hazırla. Gece de Topkapı Sarayında
kal. Nasıl ferman buyururlarsa, öyle hareket
et» emrini verdi.
B u n u n üzerine E d h e m B e y araba ve k a ­
yığın ertesi günü saat 7 de Topkapıda hazır
bulunmasını gereklilere bildirip kendisi ak­
şamdan saraya gitti.
Abdülâziz, durum dan m em n u n d u . E d h e m
Beye yanında yeter derecede kalfa, hazine­
dar v.s. bulunduğunu söyleyerek Beşiktaş
Sarayından başkalarının gönderilmemesini
istedi. Sabahleyin E d h e m Beyin de nezare­
tinde bohçalar hazırlanıp çantalara yerleş­
tirildi. Şonra Sultan Aziz, başmabeyincisi
Hafız M e h m e d ve ikinci mabeyincisi Fahri
Beylerle birlikte arabaya binip sarayın sa­
hiline indi. Dolmabahçeden ayrılırken almış
olduğu Sultan Selim’in palasını yine sakosu-
n un altma asmıştı.
Abdülâziz, sahile vardığı zam an kendi­
sinin evvelce Hüseyin A v n i Paşaya hediye
etmiş olduğu beş çiftenin hâzır bulunduğu­
n u gördü. O n a büyük bir kin besleyen ve bu
kini hal’i ile bile sönmemiş olan Serasker,
eski hükümdarın b u kayıkla kendi yalısının
önünden geçirilerek Fer’iye’ye götürülmesi­
ni emretmiş bulunuyordu. Nitekim . b u m a n ­
zarayı yalısının penceresinden b ü y ü k bir
hazla seyretti.
Abdülâziz, Fer’iye sarayının rıhtımına
çıktığı zam an sahilden saraya kadar iki ta­
raflı süngülü askerler dizilmiş bulunuyordu.
B unlarm arasından geçerek sarayın kapısın­
dan içeriye girdi. Askerin başında bulunan
Binbaşı İzzet Bey, başmabeyinci Hafız M e h ­
m e d Beyin içeriye girmesine' engel oldu.
Hafız M e h m e d B e y sebebini sorunca: « M e m ­
n udur ve b u bilhassa sizin içindir. Girem ez­
siniz!» dedi.
B u, Abdülâziz’in keyfini ilk kaçıran hâ­
dise oldu. B u n u İkincisi takip etti. Kendisin­
den sonra valide Pertevniyal Sultan ile şeh­
 zadeler, kalfa ve hazinedarlar ve haremağa­
ları gelmişlerdi. İzzet Bey, haremağalarını
da saraya sokmadı ve geldikleri kayıklarla
Topkapı’ya dönmelerini bildirdi. Ağalar,
efendilerinden ayrılmak istemiyerek avaz
avaz haykırmağa başladılar. Saraydaki ka ­
dınlar da buna katılınca ortalık karışır gibi
oldu. Gürültüyü dayan Hafız M e h m e d Bey.
Fer’iye karakolundan çıkmıştı. Olayları pen­
cereden seyreden Abdülâziz, onu görünce:
«İşte Hafız burada... Çağırın, çağırın!» diye
seslendiyse de, İzzet B e y durum a müdahale
edip ortalığı yatıştırdı. Ağalar, kayıkla geri
gönderildiler.
Abdülâziz, olanlardan büsbütün evhara­
lanmıştı.. Kendisine sadık bildiği adamları­
nın yanından ayrılması şüphelerini arttırı­
yor, âkıbetinden gittikçe daha fazla endişe
ediyordu. B u yüzden kendisine hazırlanmış
olan odaya girdiği vakit: «Benim işim artık
Allaha kalmıştır!» dedi. Böylece, annesi,
şehzadeleri ve üç yüz kadar cariye ile kapa­
tıldığı Fer’iye Sarayında kendisini fevkalâde
sıkan yeni hayatına başladı. Âsabı son de­
rece bozuktu. Halledilmiş olmayı ve haFin-
denberi cereyan eden hâdiseleri bir türlü
hazmedemiyordu. O n beş yıl padişahlık et­
miş, bütün emirlerinin yapılmasına, herkes­
ten sonsuz saygı görmeğe alışmıştı. Şimdi
her vesile ile horlanması ve istihfaf edilmesi
kendisi için hakikaten tahammülü imkânsız
bir haldi. Hele hayatına kastedileceği fikri,
onu harap ediyordu. Ç ü n k ü korktuğu Ölmek
değil, hakaret ve eziyetlerle öldürülmekti.
Nitekim kendisi zillete uğramış tarihî şahsi­
yetlerin buna katlanarak intihar etmemiş
olmalarını daima tenkid etmiş olduğu, gibi,
Topkapı Sarayında bulunduğu zam an da:
«Bana bir miktar zehir tedarik edip yetişti­
rin. B e n de kurtulayım, millet de kurtulsun!»
demişti.
.Fer’iye Sarayında geçen
diğer olaylar
Fer’iye Sarayına naklinden
sonra üzücü hâdiseler devam
etti. Abdülâziz ertesi günü, son­
radan vefat etmiş olduğu oda­
n ı n ' yanındaki odada bulunuyor­
du. Denize ve bahçeye bakan
pencerenin önünde durmaktay­
dı. Aşağıda askerlerin gülerek
ve yüksek sesle konuşarak siga­
ra içmeleri, kendisi pencerede
görüldüğü halde en küçük bir
ihtiram vaziyeti almamaları onu
fena halde sinirlendirdi: «Sizi
kendi elimle silâhlandırdım.
Utanm az herifler.... B a n a deli
dediniz. Deli ben miyim, yok­ A b d ü lâ ziz ’m Topkapı Sa rayında n O rt a k ö y ’de F e r ’iye Sara-
sa şimdiki padişahınız mı­ yrna nakli (Z a m a n ı n d a k i İngiliz m ec m u a ların d a n )
3241
dır?» diye başlayarak ağzına geleni söyledi.
Kendisine cevap verilmedi. Bir gün de sa­
rayın bahçesine inmişti. Yanında E d h e m B ey
bulunduğu halde dolaşırken yapılmakta olan
bir onarım yerine doğru yürüdü. Vazifeli bir
zabit yolunu keserek: «Burada durm ak y a ­
saktır, içeri giriniz!» dedi. Abdülâziz, bu
m uameleden müteessir olup E d h e m Beye:
«Belki sizi bilemediler. Yabancı sandılar.
Kendinizi anlatınız!» diye b u hitabı ona mal
etmek istedi. E d h e m Bey, subayın kulağına
eğilip hitapta bulunduğu kimsenin Abdülâ­
ziz olduğunu ve kendisinin de Başmabeyınci
bulunduğunu söyledi. B u n u n üzerine zabit
yüksek sesle: «Size söylemiyorum. Aziz E fe n ­
diye hitap ediyorum!» karşılığını verdi. B u
son sözlerin yarattığı derin üzüntü yüzün­
den Abdülâziz’e fenalık geldi. Kollarına gi­
rerek bitap bir halde dairesine götürdüler.
Feriye Sarayının önünde bulunan harb
gemilerinin toplarını üzerlerine çevirmiş ol­
maları da eski hükümdarı evhamlandırmak-
taydı: «Bizi acaba topa mı tutarlar, yoksa
başka bir şekilde m i mahvederler?» deyip
duruyordu. Bilhassa daima aşağıda bekleyen
ve kendisine u m d uğ u saygıyı göstermeyen
iki subaydan şüphelenmekteydi. Annesine,
hakkında mutlaka bir fenalık vukubulaca-
ğmı söyleyip duruyordu. Pertevniyal Valide
Sultan onu teselli için: «N e m erak ediyor­
sun? Azil erkekler içindir. Biz de elbette bir
suretle geçiniriz!» dedi.
Lâkin Abdülâziz: «Bir memlekette iki
padişah olur m u? Beni tahttan indirmek el­
bette öldürmek içindir» diyordu. Valide Sul­
tan: «Tanzimatm ilânından sonra böyle şey
kalmadığından m erak edilmemelidir. Allaha
tevekkül edin... N e olacak?» diye ısrar etti.
Abdülâziz ise: «N e olacak, görürsün!» kar­
şılığını verdi. B u hal annesine pek dokun­
 duğundan fenalaşıp dairesine çekildi. O rad a
bayıldı.
Pertevniyal Valide Sultan, ötesini şöyle
anlatır: «Bir m üddet o halde kaldığımdan,
eennetmekân m erak etmiş. Dairelerine git­
tim. O vakit artık her taraf askerle dolu ol­
duğundan iki a d a m m oda kapısında durup
şimdi girelim, yok sonra girelim diye söy­
leştiklerini işittim. Fakat cennetmekâna bir
kat daha fenalık gelm em ek için söylemedim.
Böyle iki kişi yukarıda ve üç kişi de aşağıda
b u iş için bekliyorlardı. O akşam saat dörde
kadar yanında kaldım ise de, daim a hakla­
rında icra olunacak gaddarlığı söylerdi
(İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l înal;. Sultan
Abdülâziz’e dair; T .O .E .M . 15/194).
Abdülâziz’in ev h am ve teessürü iyiden
iyiye artmıştı. Kendisini öldürmek için bazı
tertibat alındığını hissediyordu.
O n u n Fer’iye dairesine nakli ile meşgul
bulunduğu sırada nasıl m uhafaza edilmesi
gerekeceği bahis konusu olunca Hüseyin
A v n i Paşa: «O iş benimle Kayserilinin
— Bahriye Nazırı Kayserili A h m e d Paşa —
bileceği şeydir!» diyerek b u n u üzerine al­
mıştı. Kendisinin Abdülâziz’e hiç bir suretle
sönmiyecek bir kini vardı. Hattâ bir gün
Mısırlı Mustafa Fazıl Paşaya: «O n d a n inti­
k a m almadıkça Allah canımı almasın!» de­
miş olduğu gibi, kilerci b aşıyı elde ederek
padişahı zehirlemeğe karar verdiği, A bdülâ­
ziz’in ihtiyatlı davranmasından b u n a m u v a f­
fak olamadığı, Mısırlı H a lim Paşaya, padi­
şahın hayatına son verecek bir fedai teda­
rikini teklif ettiği,^ Sadareti sırasında Adliye
Nazırı bulunan  k if Paşaya Abdülâziz’in
vü cu du nu ortadan -kaldırmak için bir A r n a ­
vut buldurmasını söylediği, Kayserili A h m e d
Paşa ile beraber M atlı Celâl Pasa va»
sıtasıyle evvelce getirdikleri fedai bir Arna-
vudun Zaptiye Müşiri H ü s n ü Paşa tarafın­
dan yakalandığı bilinen hâdiseler olduğuna
göre Hüseyin A v n i Paşanın Abdülâziz’i ha­
kikaten öldürmeğe niyeti vardı denilebilir.
Eski padişahın hizmetine tayin edilen
kimseler de ayrıca şüphe uyandırmıştır. Y a ­
nında eski adamlarının bulunması m ahzurlu
olacağı bahanesiyle Sultan M u r a d ’m emek-
darlarmdan üç kişi, yani pehlivan Mustafa,
Cezayirli Mustafa ve Hacı A h m e d , F er’iye
Sarayına verilmişlerdi.
M idhat Paşanın-nakline göre, bunlar haf­
tada bir kere dışarı çıkacakları ve hariçle
temas etmiyecekleri için kim kabul ederse
yüzer lira maaş verileceği Sultan M u r a d ’m
ve validesinin emriyle dairede Hân edilmiş
v e bunlar talib olmuşlardı (Mirât-ı H a k i ­
kat, S : 219).
İntihar olayı
Bütün b u olaylar ve kapıldığı şüpheler
Abdülâziz’i durgun ve dalgın bir hale getir­
3242
miş bulunuyordu. Yavaş yavaş hiç kimse ile
konuşmaz olmuştu.' Bütün vaktini K u r ’an-ı
K e r im okum akla ve ibadetle geçiriyordu.
Valide Sultan, oğlunun b u halinden endişe­
lendi. Hiddet ve şiddetinin, heyecan ve asa­
biyetinin birdenbire sönerek ..sakin bir hal
alması, bir şeye karar vermiş olduğu inti­
baını uyandırmaktaydı. B u n u n için ikinci
mabeyinci Fahri Beye: «Ben b u hali beğen­
miyorum . A ca b a hasta mıdır? B u düşünce
ve sükûnet nedendir?» demiş v e m ü m k ü n
olduğu kadar yalnız bırakılmamasını tenbih
etmişti. Oğlun un yeis haliyle bir şey yap ­
masından endişe etmekteydi. Nitekim A b ­
dülâziz, daim a y a n m d a bulunm ağa çalışan
Fahri Beye, dalgın dalgın bakarak: «B u
dünyada bizim için tad kalmadı!» demişti.
3 haziran Cumartesi günü Fahri Bey,
karakoldan çağırıldı.- Binbaşı İzzet Bey, k e n ­
disine şunları söyledi: «Aziz Efendinin y a ­
nında bir rövelver ile pala varmış. Bunları
alıp getirin».
Fahri Bey, İzzet Beyin isteğini doğruca
Abdülâziz’e söylemiyerek d u r u m u Valide
Sultana anlattı. Tabanca mevcut değildi.
Pala ise, ikinci hazinedar tarafından m u h a ­
faza edilmekteydi. Valide Sultanla hazine­
dar, Abdülâziz farkına varır ve büsbütün
üzülür veya kızar endişesiyle palayı ver­
m e k istemedilerse de Fahri B e y ısrar etti.
Kendilerine b u isteği yerine getirmkten
başka çare bulunmadığını, anlattı. B u n u n
üzerine, Abdülâziz’in haberi olmadan pala
teslim edildi.
4 haziran Pazar günü sabahı Fahri B ey
merdiven sahanlığında otururken Abdülâziz
abdest tazelemek için, odasından çıktı. Fahri
Beyi orada görünce y a n m a çağırdı ve: «N e
haber var?» diye sordu.
Fahri B ey : «Hayır efendim, bir şey yok­
tur.» diye karşılık, verdi.
Abdülâziz abdest aldıktan sonra odasına
döndü ve içeride bulunan annesinden saka­
lını düzeltmek için m akas istedi. B u , her za­
m a n yaptığı bir şeydi. Pertevniyal Valide
Sultan kendisine küçük bir m akas verdi (B u
m akas hâlâ^ Topkapı Sarayı müzesinde dur­
maktadır. İncelenmesinden, kullanıldığı ve
hattâ zorlandığı anlaşılmaktadır. Çift olan
b u makasların bir eşi, olaydan sonra hazi­
nedar tarafından o zam anki tahkik heyetine
verilmiştir. B u da, diğeriyle birlikte ayni
m üzededir).
Abdülâziz, makası annesinden aldıktan
sonra sakalını düzeltmek üzere yalnız kal­
m a k istediğini söyledi. Valide Sultan tered­
düt ettiyse de, esasen asabi ve üzg ü n bulu­
nan oğlunu daha fazla ü zm em e k için oda­
dan çıktı. Abdülâziz, kapıyı kapadı. Valide
Sultanın içine bir şüphe düşmüştü. Nöbetçi
kalfalar da ayni şekilde şüphelendiklerinden
d u r u m u hâlâ m erdiven sahanlığında bekle­
yen Fahri B ey e haber verdiler. Cariyelerden
birisi ise, çıkıntılı y an pencerelerden odanın
içini gözetlemekteydi. Valide Sultana, A b ­
dülâziz’in aynanın karşısında hakikaten sa­
kalını düzeltmekte olduğunu haber verdi.
B u n u n üzerine Valide Sultanla Fahri B ey
de pencereye gelip baktılarsa da, bir şey
göremediler. B u n u da, kendisinin gözetlen­
diğini hissedip yer değiştirmiş olmasıyle
tefsir ettiler. Valide Sultan, biraz rahatlamış
h a lde. pencereden çekildi.
A rad an kısa bir zam an geçince Abdülâ-
ziz’in bulunduğu odadan iniltiler gelmeğe
başladı. Başta Valide Sultan olmak üzere,
telâşla kapıya koştular, fakat kapı içeriden
kilitlenmişti. Fahri B e y dahil, hep birden
abanınca kilit kırıldığı için içeriye girdiler.
Gördükleri m anzara şu idi:
Abdülâziz kolları sıvalı, başı açık oldu­
ğu halde odanın y an tarafındaki minderin
üzerinde sağ tarafm a yatmış ve kanlara b u ­
lanmış bir haldeydi. Sıvalı kollarının kesil­
miş olan damarlarından hâlâ kan akıyordu.
Ö n ü nd e küçük bir masada «Y usuf Sûresi»
açık bulunan bir K u r !an-ı K e r im vardı. K e n ­
disi henüz hayattaydı. Bir şey söylemiyorsa
da gözlerini açıp kapatıyordu.
B u acıklı m anzara karşısında kadınlar
sarayın camlarını kırarak acı ve müthiş çığ­
lıklar koparmağa başladılar. Valide Sultan,
deli gibi oğlunun üzerine atılmış, ona sarıl­
mış ve bayılmıştı.
Geçen her saniyenin Abdülâziz’in hayatı
bakımından ne kadar değerli olduğunu anla­
yan Fahri B e y paniğe kapılmayarak tıbbî bir
m üdahale temin için h e m e n bir doktor
bulm ak maksadıyle aşağı kata indi ve nöbet­
çiye kapalı bulunan kapıyı açmasını söyledi.
Saraydaki feryatlar Fer’iye karakolundan da
duyulmuş olduğu için İzzet B e y hem e n ya­
nındaki askerlerle seyirtip gelmişti. Fahri
B ey ona d urum u kısaca izah ederek acele
bir hekim gönderilmesini söyledi. Karakolda
h e k i m ' mevcut değildi B u sırada sarayın
cam ve kafesleri hâlâ kırılmakta ve feryad-
lar durm adan yükselmekte olduğundan d u ­
rum u tam am en öğrenememiş olan askerler,
silâhlarını pencerelere çevirmiş bulunuyor­
lardı. İzzet Bey, askerlerin silâhlarını indir­
tip yanına bir kaç tanesini alarak karakola
yakın kapıdan içeriye girdi. Fahri Beyle bir­
likte üst kata çıktılar. M erdiven başında
hizmetçilerden biri: «Yaraya bir bakır onluk
koyup bağlayın!» diyordu.
Olayı bildirmek için m es’ul devlet a d a m ­
larına h em en haberciler gönderildiği gibi,
doktor tedariki için de sağa sola adamlar
salınmıştı. Hâdise yerine ilk gelen Doktor
A vn i Paşa, artık yapacak bir şey kalmadı­
3243
ğı kanaatine vararak hiç bir müdahalede
bulunmadı. Esasen Abdülâziz, validesinin
kucağında olduğu ve etrafını bir çok earîye-
ler çevirmiş bulunduğu halde vefat etmişti.
Hüseyin A v n i Paşanın ve sonra
Sadrıâzamın Fer’iye Sarayına
gelmeleri
Devlet ricalinden olay yerine * en önce
gelen Serasker Hüseyin A v n i Paşa, ilk iş
olarak hâlâ avaz avaz haykıran kadınların
b u halini m enetm ek oldu; herkesin odala­
rına çekilmesini bildirdi. Saraylılar, onun
şahsından ötedenberi ürktükleri için hem en
sindiler.
Yalnız, Valide Sultan hâlâ Abdülâziz’e
sarılı ve ağlamakta idi. Oğlundan bir türlü
ayrılmak istemiyordu. Hüseyin A v n i Paşa­
nın emriyle âdeta zorla ayırdılar. Sonra,
yine onun emriyle Abdülâziz’in nâşı aşağıya
indirilip Fer’iye karakolunun kahve ocağına
taşındı, erlere mahsus bir ot yatağın üzerine
yatırıldı. Pencerelerden birisinin perdesi ko­
partılarak üstüne örtüldü. N e d en sonra diğer
devlet ricali F er ’iye sarayına gelmeğe başla­
dılar.
Devrin Sadrıâzamı M ütercim Rüştü Paşa,
bilâhare Abdülâziz’in öldürüldüğü iddiası
üzerine tevkif edildiği za m an yapılan sor­
gusu sırasında hâdiseyi duyuşunu ve F er’iye
Sarayına gelişini şöyle anlatır: «O gün ya­
lıda idim. K u ş lu k vakti Avusturya Elçisi
gelmişti. O nu nla politikaya dair konuşuyor­
duk. Uşağın biri gelip:
«Bir yaver geldi, sizi istiyorlar» dedi.
Dışarı çıktım. Y a v er telâşlıydı. «N e haber?»
dedim.
«Sultan A ziz kendisini öldürmüş. Vükelâ
ve ulem a Fer’iye’ye toplanmışlar. Sizi isti­
yorlar!» dedi. Derhal elçiye veda ettim. K a ­
yığıma bindim. Sü r’atle Fer’iye önüne var­
dım. Karakolhanenin etrafını halk ile dolu
gördüm. Karakolun önünden dışarı çıktım.
Vükelâ başıma toplandılar.
«Nedir b u hal?» diye onlara sordum.
«Sultan A z iz makasla kollarının sinirle­
rini kesmiş» dediler. Nâşını karakola çıkar­
mışlar ve çıkardıkları za m an kendisinde ha­
yat eseri mevcutmuş. Sonra münkatı’ olmuş
olduğunu dahi söylediler ve hekimler dahi
orada hazırdı. Onlar da m er h u m d a karakola
çıkarıldığı vakit hayat eseri olduğunu tasdik
ettiler. B u halde bir köşeye çekildik. H e ­
kimlerin bir takımı gelmiş ve bir takımı
daha istenilmiş. Sefaret hekimleri bekleni­
yordu. B u arada ben m addeyi anlamağa ça­
lışıyordum. O rad a bulunan ya Nuri Paşa ve­
yahut başkaları Fahri B e y adında bir çocuğu
getirdiler ve Fahri B e y 'için: «M erh u m u n
mabeyincisidir ve en evvel b u işe vâkıf olan
budur» dediler. B u Fahri B e y m erh u m un
 mabeyincisi olup sairleri dağıldığı sırada
Valide Sultan, tarafından m e r h u m u n yanın­
da alakonulmuş. Harem, dairesinin dışında
bir oda varmış. O rad a yatar kalkarmış.
O rad a bazı işe kullanırlarmış. B u n u saray
takımı da söyledi. Fahri B ey i sorguya çek­
tim: «Beni bir telâş ile içeriye çağırdılar.
H a rem e girdim. Yukarı çıktım. M e r h u m u n
odasının önüne kadınlar toplanmış. Valide
Sultan da oradaydı. Kapıyı açmağa çalışıyor­
lardı. B e n de gittim baktım, kapı arkasın­
d an sürmeli. Zorladım, kırdım. K a p ı açıldı.
Bir de baktık, m erh u m al kanlar içinde yatı­
yor. Kolları açık. Sinirleri kesilmiş. Y a ­
nında bir makas, daha kendisinde hayat
eseri var. Şaşırdım. Dışarı çıktım. Karakol
sahiplerine haber verdim» dedi.
Saraya haber gitmiş. Hüseyin A v n i Paşa
ve yakın yalılarda olan vükelâ ve ulem a ve
ricale de haber gitmiş. . Gelmişler. O vakit
toplananlardan bazıları içeriye girip m erh u­
m u n b u halini görmüşler. O halde dışarıya
çıkarılması düşüncesinde kim bulundu bile­
m e m . Z a n m m a göre saraydan gelenler ol­
malı. M e r h u m u n nâşmı dışarı çıkarmışlar.
Evvelce dediğim gibi çıkardıkları vakit ken ­
disinde hayat eseri de m evcutm uş ve içeri
girdikleri vakit gördükleri hali ve harem
halkından yaptıkları tahkikatı şöyle söyle­
diler. İfadeleri: « M e r h u m bir ayna ile bir
m akas istemiş. Validesinden sormuşlar. V e ­
rin demiş, vermişler. M akasla aynayı alıp
odaya girmiş. Kapıyı kapamış. İçeride saka­
lını kesmekle meşgul olmuş. B u n u da, vali­
desi bulunduğu odanın penceresinden içerisi
görünürmüş de validesi arada bakar ve sa-
kalıyle meşgul olduğunu görmüş o ld u ğ u n u '
söylediği için öğrenmişler.. M e r h u m u n kapı­
sının önünde dört beş halayık hizmet için
bekler imiş. B ir aralık oda içerisinde bir hı­
rıltı zuhur etmiş. Halayıklar kapıyı açacak
olmuşlar. K ap ı sürmeli olduğundan Valide
w'
■
■w; -â l
İli v- î# :M I I
Ü ' :< ? "":
- :• ..i: % ■
■-W - rayıp Sultan M u r a d ’ı teselli etti. D a h a evvel
f I m m âk
fçi>' Ü ”|lt§İpil af*' I !
-S.** VÇ,' 'V ; arîzada Abdülâziz’in makasla intihar ettiğini
A b d ü lâ ziz ’in biiek dam arlarını kestiği m a k a s
(T o p k a p ı Sarayı M ü ze sin d e )
3244
Sultana haber vermişler. O da kapıyı zorla­
mış, açamamış. O vakit Fahri B ey i içeriye
celbetmişler. Fahri B ey gitmiş, kapıyı kır­
mış. D e m in dediğim gibi m e r h u m u bulm uş
olduklarını içeriye girenlerden yaptıkları
tahkikatı böylece b a n a , anlattılar» (İsmail
H a kk ı Uzunçarşılı; M idhat ve Rüştü Paşala­
rın tevkiflerine dair vesikalar, S: 125-127).
Rüştü Paşa ayrıca Abdülâziz’in cesedi­
nin tıbben m uay en e edildiğini, bir rapor d ü ­
zenlendiğini ve bir de şer’î ilâm hazırlandı-
. ğını söylemiştir.
Pertevniyal Valide Sultan, keder ve te­
essüründen deli gibi bir haldeydi. H a r e m
dairesi hekimlerinden İngiliz asıllı D r . Me-
lincen yatıştırıcı bir ilâç ve rm ek üzere k e n ­
disini görmeği teklif etmişse de, Valide Su l­
tan: «O ğ lu m u n hayatına kıyan b en oldum.
B a na h ekim göndereceğinize cellâd gönderi­
niz!» feryadiyle b u n u reddetmiş ve intihar
âleti olan makası kendisinin vermiş, A b ­
dülâziz’in de bununla intihar etmiş olduğunu
böylece ifade etmiştir.
Midhat Paşanın olayı haber alması.
Sultan M urad’ın telâşı
Devlet ricali arasında hâdiseyi en son ■
haber alan M idhat Paşadır. Sonradan Ab-
dülâziz’i öldürtmüş olmakla itham edilen
b ü yü k devrimcinin aslmda padişahın ölmüş
olduğundan bile haberi yoktu. Vükelâ M e c ­
lisine gitmek üzere Babıâliye geldiği zam an
orada kimsenin bulunmadığını görmüş, bu~
n u n üzerine sebebi anlam ak için Sadaret
Müsteşarı Said Efendinin odasına girmiş ve
ondan vükelânın Abdülâziz’in cenazesine
gittiklerini öğrenmişti. M idh at Paşa, hay ­
retler içinde kalıp ölüm bir suikast so­
n un da olduysa, bun dan bütü n vükelânın
lekeleneceğini teessürle söylemiş ve üzüntü­
sünü belirtmişti. Said Paşa b u n u n üzerine
kendisine Abdülâziz’in bir makasla intihar
ettiğini haber vermişti. M idhat Paşa, bunu
duyunca biraz ferahlayıp arabasına binmiş
ve sür’atle olay yerine yollanmıştı.. Yıldız
m ahkem esinde verdiği ifade sırasında, o
esnada Abdülâziz’in ölüm ünün memleket
için daha hayırlı olduğunu, çünkü idaresinin
güç olacağını düşündüğünü söylemiştir.
Paşa, evvelâ Dolm abahçe Sarayına uğ­
M ab ey in Müşiri N uri Paşa saraya gelmiş
bulunuyordu. Kendisi m a h k em ey e verdiği
Padişaha haber verdiğini, Sultan M u r a d ’m
b u n u n üzerine: «Eyvah gitti... A m a şimdi
halk b u n u benden bilir!» dediğini naklettiği
halde, sorguya çekildiği za m an olayı şöyle
anlatmıştır:
«Sultan M urad taam buyuruyorlardı.
Bendeleri karşılarında bulun d uğu m halde
Mayıncı Said B e y (H a lû k Sehsuvaroğlu5-
n un nakline göre Kilercibaşı A li Efendi;
Sultan Aziz, S: 148) gelip gülerek: «Sultan
İbrahim’in türbesine gömülecek zat, Allah
sîzlere ömür versin, vefat etti» demesiyle
Sultan M u r a d ’m elinden çatalı düşüp:
« A m a n b u ne haldir?. Git şunu anla»
diyerek bayıldı. Geri dönüşüm de Seyyid B e y
Sultan M u r a d ’m belini uğuşturmaktaydı.
«Paşa, tahkik ettin m i? B u nasıl hal­
dir?» dediğinde ufak bir yara aldığını d u y a ­
rak hekim M ark o . Paşanın götürülmesini
tenbih eylediğimi arzettım: « A m a n durma,
kendin git. A llahaşkm a olsun tedavisine
dikkat olunsun. A m a n bir şey olmasın. B ü ­
tün millet b u n u benden bilir» dedi.
Doktorların verdikleri raporlar
M idhat Paşa, F er’iye Sarayına geldiği za­
m a n bütün vükelâyı, askerî ve sivil ricali
ve dâvet edilmiş olan hekimleri orada buldu.
Hâdisenin nasıl cereyan ettiğini Sadrıâzam
Rüştü Paşadan sorarak öğrendi. Rüştü Paşa,
hekimlerle şer’î memurların olay yerinde
gerekli keşif ve incelemeleri yaptıklarını
anlatıp bir kâğıt içinde d u r a n makası da gös­
terdi. M idhat Paşa, ayrıca Fahri Beyle ha-
remağalarmdan da hâdisenin cereyan tarzını
dinledi. Sonra vükelâdan bir zata: «Vükelâ­
d a n biri Valide Sultana gidip şu işi sorsa
güzel olur» dedi. O da: «Hüseyin A v n i P a ­
şayı göndermeli. Valide Sultan başına bir
şey vursun da kırsın» kargılığını verdi. B u
n u d uyan Serasker gülmekle iktifa etti. B u
sözün sebebi, saray halkı ve Abdülaziz’le
aralarında eskidenberi münaferet bulunması
ve onu hal5etmekte önayak olmasıydı.
Elçilikler hekimlerinin de katıldığı on
dokuz tabibden kurulu bir hey ’et, Abdülâ-
ziz’i m uayene ederek bir rapor hazırlamağa
m em u r edilmişlerdi. Hekim lerden bazıları
eski hükümdarın cesedinin karakolda b ulun­
duğu vaziyetten müteessir olarak m uayeneye
fiilen katılmamışlardır. Bunlardan birisi de
M ark o Paşadır. Doktorlar cesedi etraflı şe­
kilde m uayene etmek- istedilerse de, kılıcına
dayanmış bulunduğu halde kapıda duran
Serasker Hüseyin A v n i Paşa: « B u cenaze
A h m e d ağanın, M e h m e d ağanın değildir. Bir
padişahındır; onun her tarafını açıp size
gösteremem» diyerek b u n a engel oldu.
H e y ’et mensupları, b u n u n üzerine biraz
sathî olan m uay en eden sonra kollarında açı­
lan yaralardan akan kanın ölüme sebep ol­
duğunu ve kendilerine gösterilen makasla b u
yaraların açılabileceğini bildiren bir rapor
tanzim ettiler. Sonra Abdülâziz’in vefat et­
tiği odaya çıkarak minderi üstü kandan göl
kesilmiş ve yerdeki hasırın üssüne ötesine
berisine sıçramış ve yer yer pıhtılaşmış şe­
3245
kilde kanlı bir halde bularak raporlarına
b u n u da ilâve ettiler. Rapor sonunda: «Yara­
ların hey’et ve istikametinden ve bunları
husule getirmiş olan yaralayıcı âletten bir
intihar, yani kendini öldürme vu kua geldiği
istidlâl olunuyor» denmekteydi.
Raporu, şu tabibler imzalamışlardı:
D r . M arko, D r . Nuri, D r . Soto, D r . Es-
panyol, D r . M a r k Markel, D r . Yatropulo, D r .
A b d ü nn ur, D r . Servet, D r . D ö Kastro, D r .
M aroen, D r . Jül Melincen, D r . Kostantin
Karatodori, D r . Dikson, D r . Vitalis, Dr. Ed-
vard Spadoro, Dr. Nurican, Dr. M ylan, Dr.
Mustafa, D r . M e h m e d .
A bd u rra h m an Şeref Bey, raporu kaleme
almağa evvelâ Tıbbiye Mektebi muallimle-'
rinden D r . N a r v a n ’m m e m u r edildiğini, h a ­
zırladığının beğenilmeyerek yeniden yazıldı­
ğını, D r. N a r v a n ’m hazırladığı raporun inti­
harı hakikate aykırı şekilde pek teyid edici
bulunduğunu, b u n u n sonradan A bdülham id’e
jurnal edilerek m üsveddenin bulunması için
şiddetli bir irade sadır olduğunu, lâkin m e k ­
tebin didik didik edildiği halde bulunm adı­
ğını kaydeder (Sultan A ziz’in vefatı. T .O .
E .M . 14/322-324)
Yıldız m ahkem esi dosyasında 5 haziran
1876 tarihli beş doktor tarafından imzalan­
mış diğer bir rapor da Abdülâziz’in cesedi­
nin dikkat ve itina ile m ua y en e edildiği, v ü ­
cudun tam am en kansız, sağ ve sol kollardaki
yaralardan soldakinin üç aşr-ı zira, sağda-
kinin daha küçük, fakat ikisinin hayli derin,
yaralarm gayrı m untazam v e aldıkları h a ­
bere göre yaralama âletinin m akas olduğunu
beyan etmişlerdir (H a lû k Şehsuvaroğlu;
Sultan Aziz, S: 134)
Abdülaziz’in cenaze merasimi
Raporun tanziminden ve şer’î memurla-«,
rın tahkikatının nihayete ermesinden sonra,
Abdülâziz’in cesedi deniz yoliyle Topkapı
Saraym a nakledildi. Yıkanması, kefenlenme-
si, tabutlanması orada yapıldıktan sonra sa­
dır olan irade üzerine İkinci M a h m u d tür­
besine gömüldü.- Cenaze töreni kalabalık ol­
mamış, resmî zevat ile bir kısım halk işti­
rak etmişti.
Vefat haberi, 6 haziran 1876 tarihli Ce-
ride-i Havadis gazetesinde bir intihar olarak
ilân edilmiş, diğer gazeteler de hem en aynı
mealde yazılar yazmışlardır.
Abdülâziz’in b u şekilde Ölümü, Sultan
M u r a d ’a çok tesir etmiş, geçirdiği şok, D r .
K apolyon’u n cahilâne müdahalesiyle daha
va him bir hal almış ve o günden itibaren
asabî bir rahatsızlığın bütün ârazı gittikçe
daha belirtili bir şekilde ortaya çıkmıştır.
B u hal, nihayet kendisinin hal’ine sebep
olmuştur.
 K Â N U N - I E S A S Î V E M E Ş R U T İ Y E T Ç A L IŞ M A L A R I
P A D İŞ A H IN D U R U M U , Ç E R K E Ş H A Ş A N O L A Y I
Abdülâziz’i hal’etmekte işbirliği etmiş
olan devlet ricali arasında Kanun-ı Esasinin
ve. Meşrutiyetin ilânına yalnız M idhat Paşa
samimî olarak taraftar idi. Onlarla b u mak-
sad için işbirliğinde bulunmuştu. B u yüzden,
Sultan M u r a d ’m cülûsundan hem en sonra,
arkadaşlarıyle aralarında fikir ayrılıkları
başladı.
Sadrıâzam M ütercim Rüştü ve Serasker
Hüseyin A v n i Paşalar, eski idare rejiminin
devamı taraflısıydılar. B u hususta bühassa
Hüseyin A v n i Paşanın düşüncesini açıkça
belirtmesi, Sultan M u r a d ’ı bile endişelere
düşürmüştü. O n u n eülûs g ünü M idhat Paşa,
Padişah için bir nutuk müsveddesi hazırla­
mıştı. B u n d a vükelânın m es’uliyetine ve
meşrutiyet rejimine dair olan esaslar belir­
tilmişti. Sadrıâzam b u hususların nutukta
yer almaması için şiddetle ısrar etmiş, H ü ­
seyin A v n i Pa şa da onun tarafını tutmuştu.
Nihayet, Dolm abahçe Sarayında H ü k ü m ­
darın başkanlığında Vükelâ Meclisinin top­
lanıp meseleyi m üzakere etmeleri kararlaş­
tırıldı. B u toplantı sırasında ilk sözü, alan
Sadrıâzam M ütercim Rüştü Paşa, evvelâ
geçmiş idarenin kötülüklerini ve bunlar m
memlekete verdikleri zararları anlattı. N i ­
hayet, İmparatorluğun b u n d a n sonraki idare­
sinin nasıl olması gerektiği hakkında m ü z a ­
kere açüacağmı bildirdi.
Midhat Paşa b u n u n üzerine evvelâ M e ş ­
rutiyetin ilân edilmesinin gerekeceğini kat’î
bir ifade ile söyledi. Geçm iş devirdeki bir
çok fenalıkların, en yüksek idare k a d e m e ­
sinde bulunanların, yani vükelânın m es’uli-
yeti ve her türlü icraatın kontrolü usulünün
mevcut bulunmamasından ileri geldiğini ileri
sürerek böyle mahzurlara ancak Meşrutiyet
rejiminin kabulü, A nayasa’n m ilânı ve se­
çimler sonunda toplanacak meclisin çalışma-
larıyle son verilebileceğini ileri sürdü. Söz­
lerinin bitiminde Sultan M u r a d ’a hitaben
vatanseverliğinin kendisinden böyle bir fe­
dakârlık istediğini ve b u takdirde namının
ve şanının Osmanlı tarihinde ebediyen tak­
dis edileceğini ilâve etti.
Sultan M u ra d, m e m n u n tavrı ve başmı
hafifçe sallamasıyle bütün b u sözleri tasvib
ettiğini anlatmaktaydı. Hüseyin A v n i Paşa
ise, fena halde suratını asmıştı. B u sözlerin
hiç de hoşuna gitmediği halinden açıkça a n ­
laşılıyordu. Ö b ü r vükelâ ise, müsbet veya
menfî, hiç bir kanaat izhar etmediler.
M idhat Paşa konuşm asm ı bitirince, H ü ­
seyin A v n i Paşa hem e n söz alarak, devleti
hâlen içinde bulunduğu tehlikeli d urum d a n
meclisler ve müzakerelerle kurtarmanın
2246
m üm kün olamıyacağmı, bunun çaresinin
acele ve şiddetli icraat olduğunu söyledi.
Böylece, b u toplantı neticesiz kalmış,
ancak Sultan M u r a d ’m M idhat Paşa ile tam
fikir birliği içinde bulunduğu anlaşılmıştır.
Son toplantı ve Süleyman Paşa
B u n d a n sonraki toplantı, Şeyhülislâm K a ­
pısında yapıldı. B un a, geçen sefer iştirak
eden kimselerden m a ad a Dâr-ı Şûray-ı Ser­
askerî Reisi Redif Paşa, hal’ olayında m ü h im .
rolü bulunan Süleym an Paşa, Kazasker Sey-
feddin ve Fetva E m in i Halil Efendilerle,
 m ed c i ve M ek tu p çu Beyler de katılmış­
lardı (8 haziran 1876).
B u toplantıda d a ilk sözü yine Sadrıâzam
M ütercim Rüştü Paşa alarak Meşrutiyet ida­
resi aleyhinde u z u n bir konuşma, yaptı. Esas
iddiası, b u idareye vatandaşlarda henü z ka­
biliyet bulunmadığı ve halka hürriyet veri­
lirse b un u n b ü y ü k zararları zuhur edeceği
idi. Sözünü bitirirken: «Biz ahaliye bazı m ü ­
saadeler verelim. Onlar da devletten hakla­
rımızı elde ettik sansınlar. Lâkin, aslında
.hiç bir şey verm em iş olalım!» dedi.
Toplantıda hazır bulunan ve gerilerde
oturan Sü leym an Paşa, Seraskerden ve R e ­
dif Paşadan, bahis askerliğe intikal etme­
dikçe söze karışılmaması hakkında emir al­
mış olduğu halde daha fazla dayanamıyarak
b ulunduğu yerden ayağa kalkıp yüksek sesle
Sadrıâzama hitab etti: «Paşa Hazretleri.
Saltanat değişikliği şimdiki istibdadı koru­
m a k için olmadı. Herkes b u fedakârlığı mil­
letin istikbalini temin için üzerine aldı. B u
işi yapanların n e hal’olunan Sultana şahsî
bir düşmanlıkları ye ne de şimdikine hususî
bir mensubiyetleri vardı. Müzakerelere b u **
noktaları dikkate alarak^ devam buyurunuz»
(Süleym an Paşa; Hiss-i İnkılâp, S : 62).
B u n u n üzerine, karşılıklı münakaşalar
başladı. Halil Şerif Paşa, M idhat Paşa ile bir'
olmuştu. N a m ı k Paşa Meşrutiyete taraftar
görünmekle beraber, ayrı dinden olan unsur­
ların Osm anlı Parlâmentosunda temsilini
tehlikeli buluyor v e İngiltere misalini ortaya
atarak yalnız M üslüm anlardan m ü rekkep bir
meclisin toplanmasmı teklif ediyordu. Sadrı-
âzam, o n u ihtilâlci fikirler beslemekle itham
ettikten sonra «Canım, b u ahaliye imtiyaz
verm eğe gelmez. Verdikçe daima._ daha faz­
lasını isterler. K an aa t etmezler. İşte Girid-
lilere geçende imtiyaz verilmişti. Bakın,
şimdi genişletilmesini istiyorlar» dedi.
B u n a , yine Süleym an Pa şa karşılık ver­
di: «Giridlilere vaktiyle o imtiyaz verilip de
kötü misal olacağına devlet terbiyelerinden
 Abdülaziz’in ölümü olayı üzerindeki üpîıe, rivayet ve karşılıklı iddialar
(İlâve : 1 8 9 )

★
Osm anlI tahtından indirildikten
beş gün sonra, 4 haziran 1876 pazar ğine tayin edilip orada vefat ettiğini
g ü n ü ikametine tahsis edilmiş bulu­ yazar (Sultan Abdülaziz’in vefatı, T .O .
n a n Fer’iye sarayında vefat eden A b ­ E .M . 14/333).
dülâziz’in; intihar veya katledildiği Nitekim, Abdülaziz’in vefat ânını
j dâvası g ü n ü m ü ze kadar devam eden bütün şahadetler, rivayetler ve kaynak­
! ve ara sıra çeşitli sebep ve vesilelerle lar yukarıda anlattığımız şekilde zik­
aktüel hale gelen bir konudur. B u m e ­ rederler. O sırada Sadrıâzam bulunan
sele, Abdülâziz’in vefatından hem en R ü ş d ü Paşa ise, Abdülâziz’in odasında
sonra başlamış, b u hususta pek çok ölmediğini şu şekilde nakleder: “ Nâşı
şey söylenmiş ve yazılmıştır. Nihayet karakola çıkarmışlar ve çıkardıkları
İkinci Abdülm ecid devrinde hü kü m et za m a n kendisinde hayat eseri mevcut­
b u hususta resmen tahkikat açmış, m uş. Sonra m ü n k a t r olmuş olduğunu
olayla ilgili, görülenler tevkif olunmuş dahi söylediler. Hekimler de orada ha­
ve sorgularını müteakip Yıldız’da k u ­ zırdı. Onlar da karakola çıkarıldığı za­
rulan bir m a h kem ed e yapılan yargıla­ m a n m er h u m d a hayat eseri mevcut
rı sonunda Abdülaziz’in bir suikaste olduğunu tasdik ettiler (İsmail Hakkı
kurban giderek öldürüldüğü kabul edi­ Uzunçarşılı; M idh a t ve R ü ş d ü Paşala­
lip mesul sayılanlar çeşitli cezalara rın tevkiflerine dâir vesikalar. S-
uğratılmışlardı.. 126).
Sırası gelince, İkinci A bd ülham id ’
in bir tertibi olan b u m uh akem e nin Bir de vak’anüvis Lûtfi Efendi b u !
mahiyetinden ve safhalarından bahse­ hâdiseye dair yazdığı risalede A b d ü ­
deceğiz. B urada yalnız Abdülaziz’in laziz’in karakolun kahve ocağında, o t . J
şilte üzerinde “ gözlerini Avni Paşaya
ölümü konusu ele alınacaktır. Önce
dikerek” vefat ettiğini kaydeder.
Abdülâziz’in ölüm ü üzerine yazılanlar
ve birbirini tutm ayan rivayetleri ele Doktor Kastro ise, Abdülâziz’in ce­
alalım. sedini ve vefat ettiği odayı m uayene
ettikten sonra eski padişahın henüz-
Abdülâziz’in son başmabeyincisi
Hafız M e h m e d Bey “ Hakayikül-beyan hayatta olduğundan bahsedip kendisi­
fi hakk-ı cennetmekân Sultan Abdü- ni teselli etmek için b ü y ü k oğlu Y u s u f j
laziz h a n ” adlı hâtıralarında Doktor, | İzzeddin Efendinin odasına götürdük­
Avni Paşa geldiği za m an Abdülaziz’i lerini, onu b u suretle teselli etmeğe :
can çekişme halinde bularak bir şey çalıştıkları halde şehzadenin emin ola- j
yapm adan d urdu ğun u, sadece: “B u iş . mayıp ağladığını nakletmiştir. Abdülâ- i
bir iki sene evvel olmalıydı” dediğini, ziz’in karakola indirildiği za m a n he­
o sırada olay yerine gelip yetişmiş b u ­ n ü z yaşamakta olduğu hakkındaki ri­
lunan Serasker Hüseyin Avni Paşanın vayetin b u yüzden çıkmış olması da
bunu duyarak doktorun rütbelerini muhtemeldir.
ref’ettiğini kaydeder. Abdülaziz intihar etmek için ken­
M abeyn Müşiri D a m a d Nuri Paşa disini yaraladığı za m an çocuklarını ya­
| ise, Yıldız’d a sonradan yapılan muha- n m a bırakmamışlardı. O^sırada 19 yaş­
j kemesi sırasında verdiği arizada rütbe- larında b ulunan Y u s u f İzzeddin Efen­
j leri sökülüp askerlikten tard_olunan za- di, Yıldız m ahkem esi evrakı arasında
j t m M abeyn tabiblerinden Ö m er Paşa b ulun a n yazılı ifadesinde şunları söy­
olduğunu, karakola getirtilip Abdülâ­ lemiştir: “ Saraydan Fer’iye’ye naklinde
ziz’in nâşı kendisine m uayene ettiril­ cennetmekân gayet muztarip oldukla­
m e k istendiği za m an b u n u reddetmesi rından teselliye m edar olacak bazı ifa­
üzerine Avni Paşanın: “Edepsizlik edi­ delerde bulunulm uş ise de, m erak et­
yorsun” diyerek hakkında b u m u a m e ­ tikleri şeyin zelilâne şekilde bir öldü­
leyi yaptığını ve kendisine de b u n u n rülme olduğunu beyan etmişlerdi. Sa­
hüküm darın tasdikine arzedilmesini rayın her tarafının askerle doldurul­
söylediğini nakleder (İbn-ül-Emin Mah- m uş ve anahtarlar d a alınıp onlara ve­
! m u d K em al İnal; Abdülâziz’e dair, rilmiş olması yü zü n den bende de elem
T .O .E .M . 15/179). ve ıztırap pek fazla idi. K endim den
! A bdurrahm an Şeref Bey ise, hatır­ geçerek yatmıştım. V a k ’anın zu h u r u n ­
lamadığı bir hekim in Abdülaziz’in ve­ da olan gürültü üzerine uyanmış ve
fatına ait rapora im za koymaktan is- 2ennetm ekânm odasına gitmiş isem de
tinkâ? ettiği için Trablus’a sürüldüğü­ içeriye girmeğe bırakmadılar” .
nü, Yıldız m uhakem esinden sonra Ğ sıralarda on dört yaşlarında b u ­
Edirne askerî hastahanesi baştabibli- lunan diğer oğlu M a h m u d Celâleddin

3247

Efendi şöyle demişti: “Sabahleyin saat
ikide (alaturka iki, o mevsimde bu­
g ü nkü saate göre 6.30 a rastlar) u y ku­
dan "henüz uyanmışken bir ses zuhur
edip cennetmekân hazretleri de bizden
üç daire aşın yerde, bulundukları ye­
rin de altına asker konm uş olduğundan
vukuatın ne olduğunu bilmeden bizle-
ri bir küçük odaya götürüp bir de nok­
ta koydular. B u cihetle o gün saat do­
kuza kadar odadan dışarı çıkıp sofayı
dahi göremedik” .
Abdülmecid Efendi ise, o sırada
6-7 yaşlarındaydı. Sonradan babasının
intihar etmiyerek Öldürüldüğünü iddia
etmiş, hattâ kendisinin Y u s u f îzzeddin
Efendi ile aynı odada bulunduklarını,
babalarının im dad istiyen sesini duy­
duklarını, can korkusiyle odadaki eş­
yayı kapının arkasına yığıp gelenlere
açmadıklarını ileri sürmüş ise de, Y u ­
suf îzzeddin Efendi b u rivayetleri dai­
m a reddedip kardeşinin bunlara akıl
erdiremiyecek kadar küçük yaşta bu­
lunduğunu söyliyerek o n u n bu iddia­
larını hayretle karşılamıştır.
Y u s u f İzzedin Efendinin uzun
müddet hizmetinde bulun m uş ve inti­
harına kadar yanında kalmış bulunan,
o nun hususî hayatını en ince teferru­
atına kadar bilen eski Belediye Müzesi
M üdürü^ İsmail Baykal, hâtıralarında
Y u s u f îzzeddin Efendinin babasının
intiharına kat’î şekilde emin b ulundu­
ğunu, Abdülmecid Efendinin böyle bir
iddiada bulunmasının, bir insanın an­
cak şuurunu kaybettikten sonra inti­
har edebileceğine göre, babasını böyle
bir töhmetten kurtarmak gayretinden
ileri geldiğini nakletmiştir (Tarih D ü n ­
yası, C : 2, S : 12- 14).
Devlet ricalinden hâdise yerine ilk
gelen Serasker Hüseyin Avni- Paşadır.
O n u n bu geliş tarzı, sonradan birçok
tefsirlere yol açmıştır.
Giridli Mustafa Nailî Paşazade Pa­
ris Sefiri Veliyüddin Paşa, Abdülâziz
intihar ettiği gün Seraskerin yalısında
ve yanında bulunuyordu. Anlattığına
göre, Hüseyin Avni Paşa onu dinler­
ken, bir hâdise bekler gibi, dik dik ve
sık sık Fer’iye’ye bakıyormuş. Oradaki
sesleri duyunca hem en hazır bulunan
beş çiftelisine atlayıp acele karşıya
geçmiş (Abdürrahm an Şeref; Abdüla­
ziz’in vefatı. T .O .E .M . 14/330). B u n d an ,
Hüseyin Avni Paşanın, Abdülaziz’in
vefatının gün ve saatini gayet iyi bil­
diğini istidlâl edenler olmuştur.
B u hususta bütün yazılanlar, b ü ­
tün anlatılanlar, mevcut yazılı belge­
ler, Yıldız mahkemesinin zabıtları, b ü ­
tün iddia ve rivayetler incelendikten
sonra şu neticeye varılmaktadır:
■ Abdülaziz’in intihar etmeyip öldü­
rüldüğüne inananların delilleri şun­
lardır :
1 — Abdülâziz son derece dindar
3248
'—^
bir müslümandı. ibadetlerini m u n ta ­
za m yapar, "her türlü h aram dan kaçı­
nır, içki, içmez, su yerine bile zem zem
■ içerdi? Hattâ vefat ettiği za m an yanın­
da Y u suf sûresi açık bir- K u r a n ı Kerim
bulunm uştu. Böyle bir kimsenin Islâm
dini tarafından m enfur görülen, şid­
detle m en olunan ve bu inanışa- göre
insanı ahret saadetinden ve istiraha-
tinden m a h r u m bırakan intihan, ne
olursa olsun göze alması imkânsızdır.
2 — Abdülâziz’in ölüm ünü anlatan
ve b u n u n 'b ir intihar olabileceğini ile­
ri süren ta-bibler raporu, kanunî şart
ve şekillere uygun olmadığı gibi, esa­
sen m üsaade edilmediği için cesedi
•m uayene etmeden acele hazırlanmış,
daha ziyade siyasi bir belgedir. Nitekim
Marko Paşa gibi bazı tabibler m uaye­
neye katılmadan raporu imzalamışlar,
bazıları bu işe karışmaktan tam am en
imtina etmişler ve hattâ b u yüzden
cezalara uğramışlardır. B u rapor sonra­
dan Türkiye ve Avrupada doktorlar ve
doktor olmayanlar arasında türlü ten-
kid ve münakaşalara yol açmıştır.
3 — O sırada b ü yü k n ü fuzu bulu­
nan ve adeta bir nevi diktatör kesilmiş
olan Serasker Hüseyin Avni Paşa, Ab-
dül&ziz’e karşı hiç bir şekilde sönmez
ve dinmez bir kinle dolu olduğunu çe­
şitli olaylarla ortaya koymuş, “ O n d a n
intikam almadıkça Allah canımı alma­
sın” gibi sözleri açıkça .söylemekten
çekinmemiş, hattâ dah a evvel Abdüla-
ziz’i öldürmek teşebbüslerine de giriş-,
miştir. B u n a göre, h alin den sonra onu
ortadan kaldırmak istemesi kadar ta­
biî bir şey olamaz.
4: — M idhat Paşa, İzmir’de tevkif
edilip İstanbul’a getirilirken vapurda
yapılan sorgusunda Abdülaziz’in öldü­
rülmüş olduğunu itiraf etmiştir. Nite­
kim ölüm ü nü .haber aldığı zam an
“muhafazası, pek müşkül ve tehlikeli
olduğundan” bu şekilde vefatını pek
hayırlı bulm uş ve m uhakem esi başlar­
ken, kendisinin rüşvet, hırsızlık, İrfci-
kâb nevinden ahlâk ve fazilet şahinle­
ri için leke olacak bir mesele ile değil
de, millî gayret ve vatanî hamiyyetten
doğabilecek bir hâdise ile itham, edil-
j diğinden dolayı memnuniyetini alenen
ı izhar etmiştir. Zira esasen kendisi de
| • b u işte müşterektir.
5 — Abdülaziz’in Ölüm ünden son-
| ra hü k üm et gerekli adlî tahkikatı yap­
mamış, yalnız, esasen bu hâdisede m ü ş ­
terek olan ve bu yüzden Yıldız m ah k e­
mesinde h ü k ü m giyen, M abeynci F ah ­
ri Beyle bir haremağasının intihar
hakkındaki iddialarının dinlenilmesiyle
yetinilmiş, Abdülâziz’in aile efradiyle
sarayda bulunan cariyelerin ifadelerine
başvurulmamıştır. Şer’î ilâm için gelen
m em u r da yalnız Fahri Beyi dinlemiş
ve ertesi g ü nü gönderilen sorgu hâki­
m i aynı şeyle iktifa etmiştir.
 6 — Hâdise g ü n ü M idhat Paşa,
olayın bir ker^ de valde sultandan so-
rulmasmı istemiş, vükelâdan biri, Ma-
Üye Nazırı Y u s u f Paşa, b u n u n üzerine:
“Hüseyin Avni Paşayı göndermeli, Val-
de sultan başına bir şey vursun ve
kırsın” demiş. Hüseyin A vni Paşa bu
söze sadece gülmüş, Y u s u f Paşa da,
Hüseyin Avni Paşa için: “M ^l’u n herif,
padişahın başını yedi. Înş.fc/Lah, h a k ­
kında “Beşşirû katil-ü-bil-katlin *=
Katile, kendisinin de katledileceğini ha ­
ber veriniz h ü k m ü tecelli eder” diye­
rek o n u n Abdülâziz’i öldürdüğüne ka­
ni b u lun d uğ u nu ifade etmiştir.
7 — Abdülaziz’in . yanında silâh
olarak yalnız bir pala mevcut olduğu
halde, kendisini m üd afa a edememesi
için, olaydan kısa za m an evvel ısrarla
istenmiş ve alınmıştır.
8 — Aslında hâdise nasıl cereyan
etmiş olursa olsun, m e r h u m u n cesedi­
nin b ulunduğu yerde bırakılması, hiç­
bir şeye el sürülmemesi gerektiği hal­
de, hiç lü zu m u yokken hem e n odasın­
dan kaldırılarak Fer’iye karakolunun
kahve ocağına nakledilmiştir. H e n ü z
yaralı b ulunduğu sırada kollarından
akan kanı durduracak ve hayatını kur­
taracak hiçbir tedbir alınmamıştır. K a ­
rakola indirildiği za m a n bile d aha öl­
m emiş b ulun duğu halde daha bir saat
kadar b u halde devam edilmiş, hattâ
hadem eden biri yaraya bir bakır para
bastırıp bağlanmasını tavsiye etmişse
de kulak asan olmamıştır. B u ihmale
sebep, ölmesinin istenmesidir.
9 — Hüseyin Avni Paşa, o gün Pa-
şalimamndaki yalısından Fer’iye sara­
yını mütemadiyen gözlemiş ve o sıra­
da yanında bulun an Paris Elçisi Veli-
yüddin Paşanın ifadesine göre Fer’iye-
den cam ve . kafes kırmalariyle karışık
feryatlar yükselince hem e n fırlamış ve
hazır bulunan beş çiftelisine atlayarak
vak’a yerine yetişmiştir. B u n d a n da
Abdülaziz’in o sırada Öldürüleceğini
bildiği anlaşılmaktadır.
10 — M ab ey n Müşiri Nuri paşaya
Abdüıazız’in yaralandığı haber verildi­
ği sırada, civarda başka doktor bulm ak
kabil iken o K u zg u n c u k ’ta oturan
M arko Paşaya haber göndermiş, b u su-
retle, esasen katil şebekesine dahil b u ­
lunduğu için, yaralının ölüm ünü ça-
buklaştırmıştır.
11 — Valde Sultan perişan bir hal­
de iken kendisini teskin için bir dok­
tor göndermek istenilince: “Evlâdım
şehid oldu. Beni de şehid etsinler...
B a n a hekimin lü zu m u yoktur” diye
feryad ederek oğlunun öldürülmüş ol­
d uğ unu açıkça ifade etmiştir.
12 — O sırada Fer’iye sarayında
b ulunan Şehzade Abdülmecid Efendi
babasının öldürüldüğünü kat’î şekilde
ifade etmiştir.
j 13 — Fer’iye sarayındaki cariyeler,
< Abdülaziz’in öldürüldüğüne kanidirler.
i 14 — Abdülaziz’i öldüren YozgatlI
j Mustafa, Cezayirli M ustafa ve Boyâ-
j bâdlı M e h m e d cinayetlerini itiraf et­
mişler ve gerekli tafsilâtı d a m ah k em e
h u zuru nd a vermişlerdir. Nitekim olay­
dan sonra üç beş lira aylıklı bekçi ve
korucu makulesinden olan bu kimse­
lere, başardıkları kanlı vazife' dolayı-
siyle yüzer altın aylık bağlanmış ve
otuzar altın ihsanda bulunularak
köylerine gönderilmişlerdir. Y ü z altın
o zam anın rayicine göre Ferik maaşı­
dır. Ortada bir katil meselesi olmasay­
dı böyle bir şey yapılmazdı.
15 — Öldürülüşü sırasında Abdü-
la-zlz’in kollarını tutm uş olan Mabeyn-
ci Fahri Bey, sorgusunda “B en sultan
Aziz kendisini öldürdü diyemem, öl­
dürmedi de diyemem. Ben zaten Mus-
tafalarla M e h m e d Ağanın oraya gelişini
pek beğenmemiştim” diyerek cinayeti
te’vilen itiraf etmiştir.
16 — Katil fiilinin tertipçilerinden
D a m a d M a h m u d Celâleddin ve Nuri
Paşalar, m u h ak em e sırasında buna
benzer itiraflarda bulunmuşlardır. Hat­
tâ M a h m u d Celâleddin Paşa m ahkem e­
ye yazılı olarak tevdi ettiği varakada:
“Sultan M ura d ve valdesi ve Hüseyin
Avni Paşa hazır oldukları halde Musa-
hib Abdülkerim A ğa vasıtasiyle kul­
larını çağırtıp Nuri Paşaya muavenet
olmak üzere süvari Mustafa’ya söyle
bir an evvel Sultan Aziz’in v ü cu du nu n
ortadan kaldırılmasiyle Nuri Paşadan
alacakları emre imtisal etsinler. Sonra
kendileri mabeyn-i h ü m a y u n a alına­
caklardır, dedi. K u l u n u z da nasıl b u
irade’i şahaneyi tebliğ edeyim dedi­
ğimde Hüseyin Avni Paşa gözlerini
açıp üçü birden n e dem ek Sonra sen
fena olursun, diye kulu nu zu tehdit et­
tiler. Ç ü n k ü Sultan M urad kuvve-i
mücbire ile cülus ettiğinden istifa et­
meğe b u söz üzerine cesaret edemedi­
ğimi arz ederim” , diye meselenin nasıl
hazırlandığını bile anlatmıştır.
17 — M a h m u d Celâleddin Paşa,
İkinci Abdülham id’in çok sevdiği kız-
kardeşi Cemile Sultanın kocasıdır. Sul­
tan M u r a d devrinde Ticaret nazın b u ­
i lunduğu sırada Abdülham id’in O s m an ­
lI tahtına geçmesi için pek b ü yü k gay­
retler harcamış, Redif Paşa ile b u h u ­
susta işbirliğinde bulun m uş ve Abdül-
ha m id de b u sayede padişah olabil­
miştir. Kendisinin h e m eniştesi bulu­
nan, h e m de ona b u derece iyilik ve
yardımı dokunan bir kimseyi, ortada
hiçbir sebep yokken Abdülham id’in
mahkem eye sevketmesine ve kızkarde-
şinin gözyaşlarına rağmen m a h k û m et­
tirmesine im kân yoktur.
18 — Abdülaziz’in cenazesini Sul­
tan A h m e d Şeyhi Ö m er Efendi yıka­
mıştır. Yıldız mahkem esinde şahit ola-
3249 F.
 —^
rak dinlendiği za m an cesedin kalbinin
etrafının mosmor morarmış olduğunu
yeminle söylemiştir. M ahkem e de îıâdise
g ü n ü Abdülaziz’in sırtında b ulunan
hırka teşhir olunm uş ve b u n u n kalb
j. hizasındaki deliği gösterilmiştir. Gasil
i hizmetinde Ö m er Efendiye yardım eden
Kırkai Şerif hadem esinden yedi kişi
şahadetleri sırasında kalb hizasındaki
morartıdan başka Abdülâziz’in iki di­
şinin kırık ve sakalının sol tarafının
yoluk olduğunu söylemişlerdir. B u ise,
bir mücadelenin geçtiğine büyük delil­
dir.
19 — Abdülaziz’in sağ eliyle sol
kolunun veridleriyle kubital . şiryanı
kestikten sonra, sol eliyle sağ kolunun
veridlerini kesmesine im kân b u lu n m a ­
dığı gibi, esasen Kubital şiryanı gibi
derinde b ulunan bir damarını kesecek
kadar can acısına dayanmasına ve b u ­
n u kendi kendisine yapmasına imkân
yoktur. B u çeşit intiharlarda ise ekse­
riya veridlerin veyahut Radial şiryanı
gibi satha- yakın atardamarların kesil­
diği adlî tıb literatürüne girmiş bir
keyfiyettir. B u da, Abdülaziz’in damar­
larını bizzat kesmediğini gösterir..
20 — Abdülâziz intihar etmek şöy­
le dursun, h a lin den sonra m ütem adi­
yen can kaygusuna düşmüş, öldürül­
mekten korkmuş, b u n u yakınlarına
durm adan söylemiş, hattâ Sultan Mu-
rad’a yazdığı m ektupta d a ifade et­
miştir. Esasen Topkapıdan başka yere
naklini istemesi de sadece ölüm korku-
sundandır. Böyle bir kimsenin kendisi­
ni öldürmesine im kân yoktur.
21 — Yıldız m uhakem esinin cere­
yan tarzı o g ü nkü m u h a k e m e usulleri
k a n u n u n a tam am en u y g un şekildedir.
Meselâ hâkimler arasında b ulun a n Al­
manyalI E m in Efendi son derece doğ­
ruluğu ve inadiyle şöhret kazanmış bir
hukukçudur. Kendisinde en küçük bir
şüphe olsa, karara katılmıyacağı m u ­
hakkak iken böyle yapmamış, yalnız
usul hakkında bir m addede azınlıkta
kalmış, m ahkem en in h ü k m ü n ü ise te­
reddütsüz imzalamıştır.
22 — Pertevniyal Valde Sultan pa­
dişahın kendisine bir suikaste uğraya­
cağından emin b u lu n d u ğ u n u söylediği
gibi, kendisi de oda kapısında iki ki­
şinin durup: “ Şimdi girelim, yok son­
ra girelim” diye konuştuklarını duy du­
ğunu, lâkin büsbütün üzülmesin, diye
b u n u oğluna söylemediğini nakletmiş­
tir.
Yine Abdülaziz’in öldürüldüğüne
inananlar, hâdisenin şöyle cereyan et­
tiğini iddia etmişlerdir:
Sultan M u ra d ’m cülusundan kısa
zam an sonra evvelâ asabında, sonra
şuurunda bozukluk, görülmesi üzerine
padişahlıkta fazla kalamıyacağı anla­
şılınca, Abdülaziz’in tahta dönmesi ih-
timalini ortadan kaldırmak için b u su-
—>
ı ikaste karar verilmiş ve icra olunmuş*
i tur. B u n d a ayrıca Hüseyin Avni Paşa’-
n m sabık h a k an a olan sonsuz kin ve
I düşmanlığı d a rol oynamıştır. Abdüla-
| ziz’i öldürmek için Sultan M u r a d ’ın
i ve annesinin emirleriyle evvelâ sarayda
bir komite kuruldu. M idh a t Paşa, H ü ­
seyin Avni Paşa-, M ütercim R ü ş d ü P a ­
şa, D a m a d Celâleddin Paşa ve M abeyn
Müşiri Nuri Paşa, b u komiteye dahil­
diler. M abeynci Said Bey, Mabeynci
Fahri Bey, Binbaşı Necib Bey, İzzet
Bey vesaire gibi kimselerle işbirliği ya­
pıldı. Abdülaziz’in öldürülmesi için
bütün tertibat alındı. Hattâ Cezayirli
Mustafa, Yozkatlı M ustafa pehivan-
vanlarla Boyâbâdlı Hacı M e h m e d b u iş­
le görevlendirilip Fer’iye sarayına- gön­
derildiler. Kendilerine D a m a d M a h m u d
Celâleddin Paşa ile Kızlarağası tara­
fından gerekli talimat- verildi. Üç katil
o . geceyi Fer’iye karakolunda keçirdiler.
Ertesi sabah Mabeynci Fahri B e y ken­
dilerini alıp içeriye götürdü. B u sırada
YozgatlI M ustafa’nın eline beyaz sap­
lı bir çakı verdi. Sabık hakanın odası­
n a girince Fahri Bey Abdülâziz’i arka­
sından tutup kucakladı. Kollarını ya­
kaladı. Cezayirli M ustafa ile Boj^âbâd-
lı M e h m e d ayaklarına oturdular. Y o z­
gatlI Mustafa- Abdülâ-ziz’in evvelâ sağ,
sonra sol k o la n n m damarlarını kesti.
B u iş, beş on dakikada sona erdi. Y o z­
gatlI Mustafa, pencerelerden birisinin
perdesini koparıp Abdülaziz’in cesedi­
nin üstünü örttü Sonra cesed karako­
la indirildi. B u iş yapılırken Necib ve
Ali Bey adlı zabitler oda kapısının iç
tarafında kılıçlarını çekip beklediler.
Abdülâziz öldürülürken: “ A m a n Al­
lah!” diye bağırmış, lâkin imdadına
koşmağa kimse cesaret edememişti.
Pertevniyal Valde Sultana mesele b u n ­
dan sonra haber verilmiş ve koşup fa­
cia yerine gelmiştir.
Boyâbâdlı M e h m e d ’le Yozgatlı M u s ­
tafa, kapıdan çıkıp gitmişler, yalnız
Cezayirli M ustafa pencereden savuş-
muştur. Katiller, hâdisenin b u teferru­
atını m ah k em ed e böyle anlatmışlar.
Abdülaziz’in intihar ettiğini kabul
i edenler ise, b u delilleri şu şekilde red­
detmişler ve kendi iddialarını da şu
\ delillere dayandırmışlardır:
I 1 — Abdülâziz gerçi dindar bir
| m üslüm andı; ancak intihar sırasında
] esasen şuuru yerinde olmadığından
] b u n u n dinen m e m n u bir fiil olduğunu
i düşünecek halde değildi. Nitekim Ha-
i rem doktorlarından Melincen, hal’
I olunduğundan beri Abdülaziz’in şuu-
1 runa az çok bozukluk geldiğinden ken-
İ dişini veya başkalarını incitecek her
] türlü silâh ve aletin ortadan kaldırıldı-
j ğını saraylılardan d uy du ğ un u naklet-
\ j miştir.
] Abdülazizde, esasen d ah a evvel de
|
3250
 —^
bazı garib sabit fikirlerin tezahürü var­
dı. Meselâ, siyah yazıya asla bakamadığı
için kırmızı m ürekkep kullanırdı. A n ­
cak, b u arada sefirlerin itimatnamele­
rinin kırmızı mürekkeple im zalanm a­
sına im kân bulunmadığından bunlar
bir türlü vazifelerinin başına gidemez­
lerdi. Anormal derecede taşkın mizacı,
hiddet ve şiddeti m a lû m du . Esasen o
devirde Osmanlı hanedanı adeta deje­
nerelerden mürekkepti. İçlerinde sinir­
leri ve kafası tam am en normal kimse
yoktu. Nitekim oğlu Y u s u f İzzeddin
Efendi de intihar ederek ölmüştür.
2 — A bdülaziz’in ö lüm ün ü anlatan
ve b u n u n bir intihar olabileceğini ileri
süren, o sırada İstanbul’d a bulu­
n a n en m a ru f on dokuz doktorun
imzasını taşımaktadır. Bunların bir
kısmı yabancı elçilikler tabibleridir.
Kepsi o güne kadar iffet ve istikamet-
leriye tanınmış b u on dokuz . hekim in
hakikate uy gun olmayan ve ilmî ve
vicdanî kanaatlerine samimî şekilde
uym ayan bir rapor tanziminde birleş-
melerine im kân yoktur. Doğruluğu ile
m aruf M arko Paşanın m uayeneye ka­
tılmaması sadece teessüründen doğmuş
bir haldir. B u n a rağmen heyetin diğer
üyelerine itimat ederek raporu imza-
lamıştır. M uayen eden imtina edenlere
gelince, bunların kimler olduğu bile
tam am en belli değildir. B u hususta
mabeynei Hafız M e h m e d Beyle Nuri
Paşanın ifadeleri birbirine u y m a m a k ­
tadır. Nihayet, imtina ediş sebepleri
meçhuldür ve bir iddiadada b u lu n m a ­
mışlardır. Rapor, dar za m an d a hazır-
landığı için b u acele ile kanunî forma­
litelerinde noksan mevcutsa, b u hal
ifade_ ettiği tıbbî h ü k m e tesirli değil­
dir. İngiliz elçisi Henri Elyot hâdiseyi
duyduğu za m an kendisinin de tered-
düte. düştüğünü, lâkin raporda elçilik
tabibi Dikson’u n imzasını görünce
şüphesinin dağılıp intihara kanaat
getirdiğini yazmış ve şu cümleyi kul­
lanmıştır: “ Doktor Dikson gayet muk-
tedir^ve tecrübeli bir zat olup cina­
yet alâmetlerini görüp geçecek adam ­
lardan da olmadığından Abdülâziz’in
intihar ettiğine dair zerre kadar şüp­
hesi olsaydı benden sakîamıyarak h a ­
kikati söylerdi. Fakat Doktor Dikson,
Abdülaziz’in cesedini m uayene ettikten
sonra doğrudan doğruya Tarabya’ya ge­
lerek vak’a n m ' m u h a k k a k surette inti­
har olup katledildiğine dair geçen de­
dikoduların kat’iyen esassız olduğunu
ban a temin etti.”
3 — Hüseyin A vni Paşanın Abdü-
lâziz’e b üyük bir kin beslediği ve hat­
tâ onu öldürtmeyi d ah a evvel düşün­
düğü, belki de hal’inden sonra da b u ­
n u tasarladığı kabul edilebilir. Lâkin
bunlar, katil fiilinin kat’î ve kanunî
delili değildirler.
4 — M idha t Paşa, İzmir’den geti-
3251
I
| rildiği sırada vapurda yapılan sorgusu
j esnasında Abdülaziz’in öldürüldüğünü
itiraf etmemiştir. Kendisine sayılan
uy d urm a deliller ve ağır işkenceler al­
tında alınmış itiraflar karşısında, böy­
le bir şey olmuşsa kendisinin iştiraki
değil, haberi bile bulunmadığını söyle­
miştir. Hakikat de böyledir. Abdüla­
ziz’in vefatını devlet ricali içinde en
son haber alan kendisidir Hattâ o gün
vükelâ toplantısına gitmek üzere Bab-ı
âlî’ye uğradığı za m an orada kimsenin
bulunmadığını görmüş, b u n u n üzerine
suikast neticesinde olduysa bütün vü­
kelânın lekeleneceğini söyliyerek ü zü n ­
tüsünü belirtmiş, ancak Abdülaziz’in
intihar ettiğini öğrenince ferahlamış-
J tır. Kendisinin, meselenin b u şekilde
i sona ermesinin memleket için dah a
hayırlı olduğu kanaatini izah et-
j mesi de hiçbir za m a n aleyhinde bir
i delil olamıyacağı gibi, m a h k em ed e söy­
s lediği sözler de öyledir. Nitekim, yargı­
sı sırasında Abdülaziz’in öldürüldüğü
| keyfiyetini şiddetle reddetmiş, ileri sü-
! rülen delilleri birer birer çürüterek
çok za m an hâkimler heyetini bunalt­
mış ve susmağa m ecbur bırakmıştır.
Esasen bilinen tab’ı ve mizacı, böyle
j cinayetlere m üsait değildir.
! 5 — Hâdiseden sonra şer’î m em u r­
] lar gerekli tahkikatı yapmışlardır. M e ­
selenin rüyet şahitleri oldukları için
Fahri Beyle bir haremağasmın ifadele­
ri alınmış ve en çok bunların üzerinde
durulmuştur. Bir katil asla akla gel­
mediği için o sırada geniş ve teferruat-,
j lı bir adlî tahkikat açılmamışsa da, er­
tesi g ü n ü sorgu yargıcı vasıtasiyle ilk
tahkikat tamamlanmış, şüpheli hiçbir
hal görülmemiş ve mesele kapanmıştır.
6 — Valde Sultanın Hüseyin Avni
Paşaya kızgınlığı, oğlunu hal’etmekte
önayak olmasındandır. D a h a evvel geç­
miş bazı hâdiseler, saray halkında Se­
raskere karşı bir nefret uyandırmış b u ­
lunuyordu. Nitekim, Maliye Nazırı Y u ­
suf Paşanın sözlerinden Hüseyin Avni
Paşa, şahsına bir itham mânası çıkar­
madığı için gülüp geçmiştir. Y u s u f
Kâm il Paşanın sözleri ise, Hüseyin A v­
ni Paşanın Abdüıaziz’i öldürdüğüne
değil, intiharına sebep olduğuna delâ­
let eder.
7 — Abdülaziz’in yanında bulunan
pala, bilâkis devam eden asabı hali do-
layısiyle kendisine veya başkalarına
zarar vermemesi için alınmıştır.
8 — Abdüıaziz’in cesedi, cariyele- .
rin nâle ve feryatlarına son vermek
için Feriye karakoluna nakledilmiştir.
B u belki hatalı bir hareket ise de,
aleyhte bir delil değildir. Kendisinin
aşağıya indirildiği sırada esasen ölmüş
bulunduğu . rivayeti d ah a kuvvetlidir.
Nitekim Doktor Kasro şunları söyle­
miştir: “ M e r h u m u n vefat etmeyip el’an
berhayat olduğundan bahsetmemiz ve
 > t
tecelli vermemiz için'Y u su f İzzeddin
Efendinin' odasına götürdüler.”
İşte, Abdülaziz’in h em e n vefat et
mediğine dair çıkan rivayetin kaynağı
f budür. B u n u başkalarından duyarak
“ Tabibler de tasdik ettiler” diye ifade
eden yalnız Mütercim R ü şd ü paşadır.
Tarihçi Lütfi Efendi, ondan nakletmiş-
tir. R ü şd ü Faşa, hâdiseden beş yıl son-
I ra-sorguya çekilmiş' bulunduğu sırada
h e m çok' ihtiyar ve h e m de ' ağır hasta
idi. B ü t ü n teferruatı hatırlamasına im-
I kân yoktu. Aklında kaldığı kadar söy-
| lediği ve böyİece başkalarını da yanıl-
| tan rivayetlerin çıkmasına sebep oldu-
! düğü muhakkaktır. Bütün hâdiseler ve
I aleyhdeki iddialar, Hüseyin Avni Faşa-
| nin olaydan eh çok -on beş yirmi daki-
| ka sonra Fer’iye sarayına geldiğini gös-
i terir. Halbuki" da!ha evvel doktor. Avni
: Paşa gelmiş ve artık yapacak bir şey
| kalmadığını- görmüş bulunuyordu. Hat­
ta bu yüzden hiçbir müdahalede : de
bulunmamıştır.
; 9 Hliseyın' Avni Paşanın ya-lısın-
j dan Ferdiye sarayına bakması' bir tesa­
düf de" olabilir veya büyük kin besle-
• diğifAbdülaziz’in hapsedildiği -bu yere
gözleri ihtiyarsız olarak mütemadiyen
kayabilir. B u 3"üzden, olayı' hem en far-
kötmesi ' ve hâdise sterine koşması
m üm kün dür.
• 10 — ; M abeyn Müşiri Nuri Paşanın
M ârko'Paşaya haber göndermesi, başka
;• bir hekime göndermemiş olduğuna de­
li lâiet etmez. Nitekim. Doktor Avni Pa-
j şa da hem en çağırtılmış ve gelmiştir.
| Mârko' Paşa sarayca ve' hüküm etçe çok
itimat edilen bir tabib Olduğu için bu
I hâdiseye- çağırılması çok tabiîdir
J "••■il' — Valde sultanın “ O ğ lu m u n ha-
f yatına 'kıyan ben oldum. B a n a hekim
| goridereceğinize cellât . gönderin.” diye
ı bağırdığı muhakkaktır Diğeri zayıf bir
[ rivayettir; Nitekim, Harem doktoru
| Mel.incen de b u n u teyid etmiştir. Per-
: tevniya-İ Valde Sultan oğluna makası
i: vermek suretiyle ölümüne sebep oldu-
[ ğu için böyle söylemiştir
i 12 — Şehzade Abdülmecid Efendi
I o sırada altı yedi yaşlarında bir çocuk
İ olduğu, için sonradan bütün teferrua-
I ti' hatırlamasına imkân yoktur. Kendi--
| si, aynı zam anda intihar, ancak şuur-
I suz hâlde yapılabilecek bir' iş olduğun-
I dan babasını böyle bir töhmetten ve
! dindarca olmayan davranışının yarata-
I cağı kötü tesirden korumak' için böyle
i söylemiştir.' O sırada on dokuz yaşla-
] rinda bulunan ağabeysi Y u s u f İzzed-
; din Efendi ise, kardeşinin bu iddiasını
I her za m an hayretle karşılamış ve" red-
j detmişti'r. Kendisi babasının intihar
i ettiğine kaniydi. Hattâ b u sabit fikir,
| onu da intihara sürüklemiştir. Ölümü-
i he kadar yanında Mabeyne! olarak bu-
I lunân eski Belediye Müzesi M üdürü
i İsmail Baykal neşrettiği' hâtıralarında
-»
i b u n u teyid etmiş ve Y u s u f izzeddin
Efendinin, babasının intiharına in a n ‘
\ dığmı kendisine birçok kereler söyledi- i
İ ğini nakletmiştir. Hattâ Abdülmecid ■
i Efendi de" bir defasında: “Kardeşim j
i babamın ölüm şeklini taklid ederek in- I
i tihar etti.” demiştir.
I | 13 — Feriye sarayındaki bü tü n ca- j
j riyeler, şüphesiz ki Abdülaziz int-ilıar •
i ettiği za m an orada hazır değillerdi. j
i Odanın dışındaki sofada b ulunan Ha- j
| zinedar Arzıniyaz ile ikinci kâtip Eb^ \
| runigâr ve ikinci Hazinedar Ebruke- |
i m a n ve birkaç cariye daha, Abdülâziz’-
! | in ölüm ünün bir intihar olduğunu i
I j açıkça söylemişlerdir. Katline kani I
; ! olanlar, sonradan rivayet ve dedikodu-
I ların tesiri altında kalmış olanlardır,
j 14 — Abdülaziz’i öldürmekle itham
j I edilen Yozgatlı Mustafa, Cezayirli Mus-
| | tafa ile Boyâbâdlı M e h m e d m a h k em e­
de suçlarım itiraf ■etmişlerse de, İki
Mustafaya pek ağır işkenceler yapıldı­
ğı ve işlemedikleri suçun kendilerine
itiraf ettirildiği, b u işkenceleri gören
Boyâbâdlı M e h m e d ’in de aynı akıbete
uğram am ak için her şeyi kabul ettiği
bilinmektedir. B u şekilde taham m ül
edilmez işkencelerle elde edilmiş itiraf­
ların ise elbette kanunî delil olarak
hiçbir değeri yoktur. Bunlar korucu,
bekçi makulesi değillerdi, M ura d Efen­
dinin dairesine m ensup adamlardı. A b ­
dülâziz’in, kendi adamları yanından
ayrıldıktan sonra daimî hu zuru nd a
Fer’iye sarayında oturtulacağı, hariçle
temas ve ihtilâtta bulundurulmıyacağı
için ağır bir vazife olan b u işe kim ta­
lip olursa yüzer, lira m aaş verileceği .
söylenmiş ve bu üç kişi talib olmuş­
lardı. Yıldız m uhakem esi sırasında N u ­
ri Paşa verdiği ifadede bunlardan
bahsederken şöyle demiştir: “Mustafa
Çavuşa asıl vazifeniz. Sultan Aziz’e
akılca biraz hafiflik geldiğinden bir
kaza veya tehlike olmaması için oraya
m em u rsun uz” dedim. B u akılca, olan
hafifliği de kulunuza göstermekle, be­
raber Seyid Bey söyledi. B u adam çı­
karken,. Seyid Bey “ Sultan Aziz kuvvet­
lidir, onu n için b u adamları seçtik”
dedi. Mustafaya da “Bir kaza v u k u u n ­
da kollarından yakalarsın” diyerek be­
raber çıktılar. Hacı M e h m e d (Boyâbâd-
lı) ve diğer Mustafa (Cezayirli) yi de
birer birer getirerek bunlara da yuka­
rıdaki- talimatı verdim. Bunlar da çı­
karken “Sultan Aziz’in delilik halini
i ifşa etmeyiniz ve etmiyeceğinize emi­
i nim. Ç ü n k ü yemin ettiniz” diye Seyid
Bey söyledi.” .
| B u n d a n da bu üç kişinin Abdüla­
| ziz’i öldürmekle değil, bilâkis koruma­
' ; ğa m e m u r edildikleri anlaşılmaktadır.
Olaydan sonra bunların memleketleri­
j \ ne gönderilmeleri ise, çıkan dedikodu­
i i lara adları karıştığı içindir. Bir h ü k ü m ­
j j darın hizmetine tayin edildiklerinden

dolayı, bağlanan maaşlar da normal­
dir. Bunlar esasen M idhat Paşanın
“ Tabsıra-i İbret” te naklettiği gibi,
■ Fer’iye sarayına gönderildikleri zam an
j Abdülâziz’in y a n m a ve hizmetine gir-
i melerine vakit kalm adan ve onlar he­
n ü z karakolda iken Abdülaziz’in vefatı
vukubulmuştur.
15 — Mabeynci Fahri Bey, Abdü-
| laziz’in ne öldürüldüğünü, n e de ken­
disinin b u hâdiseye iştirak ettiği asla
j söylememiştir. Tevkifinden sonra uğ-
: radığı ağır tazyikler yüzünden ni­
hayet karışık bir ifade vermek zorunda
i kalmış, lâkin kat’î bir itirafta asla bu-
i lunmamıştır.
16 — Da m a t Nuri Paşa da, ne A b ­
dülâziz’in öldürüldüğünü ve n e de
kendisinin bu işle alâkalı bulunduğu-
; ■ n u söylememiştir.' Tevkif edildiğinden
m ahkûm edilip sonra çıldırdığı ana
kadar b u n u daim a reddetmiştir. Mah-
î m U d Celâleddin Paşanın mahkemeye
yazılı olarak verdiği ifadede Abdülâ­
ziz’in öldürülüşünü kabul etmesi ise
kendisine yapılan vaadler ve tehditler
| neticesidir. İfadelerin birbirini tutmaz
hali ve tereddütlü uslûbu b u n u anlat-
i maktadır. Kendisi b u suretle yakasını
i kurtarmayı um m u ş, lâkin m a h k û m
edilmiştir.
i 17 — Hiçbir hüküm d ar, başkasının
minneti altında kalmağa tahammül
edemez. B u . hal, tarih boyunca sabit-
| tir. Üstelik M a h m u d Celâleddin Paşa
A bd ü lh am idln ilk cülûsu zamanların-
! da ona az çok tahakküm etmeğe çalış-
| mış, avucu içine almağa uğraşmıştır,
! Hattâ, cülûsundan iki b uçuk ay kadar
| sonra Sultan M u ra d ’ı Çırağan’dan ka-
çırma teşebbüsünün bile o n u n tara-'
j f m d a n tertib edilmiş yapm a bir teşeb-
i büs olduğu, bu suretle padişahı avucu
| içine almağa çalıştığı rivayet olunmuş-
! tur.
| 18 — Abdülaziz’in kalbinin etrafı-
| nın morarmış bulunması, ânî kan kay-
| binin doğurduğu bir neticedir. B u n u n
I bir kan pıhtısı olduğu d a . söylenmiş-
I tir. Hırkasının kalbi hizasındaki delik,
şüphesiz ki sonradan delil uydurulma-
| sı için açılmıştır. Dişlerinin esasen
| noksan bulunduğu ise eskiden beri
! m alûm dur. O sırada kırılmış olsaydı,
b u n u m eydana getiren sebebin yüzün^
i den de bazı izler bırakması mutlaka
i lâzımdı. Cesedinin y ü zü n ü tabib.lerden
i m aada devlet ricali ve orada . vazifeli
olarak bulunanlar da görmüşler, lâkin
böyle bir şeyden bahsetmemişlerdir.
Keza, sakalının yoluk olduğunu da
görmemişlerdir. Ancak, intihardan ev-
vei sakalını düzeltmeğe başladığı için,
yarısını düzeltmiş, yarısını bırakmış
veya heyecan ve asabiyet halinde b u
işi gayrımuntazam şekilde yapmış ola-
bilir. Kaldı ki Henri Elyot; Doktor
Dikson ile Doktor Melincen’in cesedi
! —^
1 “kemal-i dikkat ve itina” ile m uayene
ettiklerini, her tarafını gözden geçir­
diklerini, hiçbir zorlama alâmeti gör­
mediklerini, Abdülaziz’in derisi bir ço-
; cuk derisi kadar emsalsiz derecede. in-
i ce ve yum uşak olduğu halde üzerinde
en ufak yara, bere ve çürük alâmeti
görmediklerini onlardan naklen yaz­
mıştır.
i 19 — İleri sürülen b u iddia., insa­
nın normal zamanı, içindir. Lâkin ınti-
i hara teşebbüs edecek hale gelmiş- kim-
I seler için varid olamaz. Hattâ Adlı t-ıb
i literatüründe b u n u n d ah a ağır emsa­
li bile vardır. Nitekim Abdülaziz sol
i kolunun damarlarını kestikten sonra,
bu kolu yaralı olduğu için sağ kolunu
aynı derecede kesememiş ve yalnız ve-
ridleri zedeleyebilmiştir.
'2 0 — B ü t ü n olayların incelenme­
sinden; Abdülaziz’in ölümden değil,
öldürülmekten korktuğu anlaşılmakta­
dır. Y üksek gururu başkalarının elinde
zillet ve hakaretle can vermeğe engel
bulunduğu için b u n a m eydan verme­
m ek gayesiyle intihar etmiştir.
21 — Yıldız m uhakem esinin cere­
yan tarzı o g ü n k ü m u h a k e m e usulleri-
j ne tam am en uyg un olmamıştır. Ç.ün-
î kü, padişahın kur’enası. m ah kem e sa­
lonuna. sık sık .geliyorlar, hâkimlerin
i arkasındaki yaldızlı koltuklara oturu-
| yorlar, iradeleri tebliğ, ediyorlar, hâ-
j kimlerle konuşuyorlardı. M ahkem enin
i böyle baskılar altında cereyan ettiği
J muhakaktır. E m in Efendi ise, itiraflar
j ! ve uyd urm a _deliller karşısında h ü km e
j [ katılmıştır. Üstelik m a h kem e reisi Su-
i ; rurî Efendi burada yargılananlardan
| | Midiıat Paşanın caiı düşmanı idi. Mu-
i i hakem enin Yıldızda Malta Kö şkü ya-’
j n m d a kurulan bir çadırda geçmesi, sa­
i nıkların Yıldızda m evkuf tutulması,, bu
uyd urm a yargının en ağır şekilde yerli
, ve yabancı tenkidlere yol açmasına se­
bep olmuştur.
j .22 — Pertevniyal Valde Sultanın bu
i sözleri, orada bekliyen . o kimselerin
! tam niyetini anlatır mahiyette değil­
i dir. Üstelik kendisinin sonradan ..yaz­
dırdığı. Sergüzeştnâmesinde oğlunun
j öldürüldüğüne dair kesin bir kayıd
: yoktur. Keza, o devri yaşayıp yazanla­
j rın eserlerinde de böyle bir iddiaya
I rastlanmaz.
i 23 — Sarayın Ha rem dairesinde
j b ulun an Sultan A zizin Odasına gün­
j düz vakti beş altı kişinin birden gir­
J meleri ve üç yüz kadar cariye tarafın­
dan görülmemeleri imkânsızdır. Üste­
I lik Abdülâziz gibi bedenî kuvveti fev­
j kalâde olan bir insanın bunlara kolay­
j lıkla teslim olması,, bağırıp çağırmama­
j sı ve boğuşmaması d ü şünü lem ez.. .
I 24 — Midiıat Paşa, m ahkem ede
j Valde Pertevniyal Sultanın şahadetine
j müracaat edilmesini ve o Abdülaziz’in
Öldürüldüğünü kabul ettiği takdirde
3253
 kendisi de b ü tü n suçu kabul edeceğini
bildirdiği îıalde b u iş yapılmamıştır.
Ç ü n k ü Valde Sultan, oğlunun intiha­
rına kaniydi.
25 —-Abdülaziz’in vefat ettiği oda,
Fer’iye sarayının üçün cü katında idi.
Cezayir’li M ustafa’nın beyan ettiği şe­
kilde b u odanın penceresinden kaçma­
sına ve dar bir çıkıntıya tutunarak
aşağıya atlamasına imkân yoktu.
26 — Yıldız mahkemesi, sadece
Midhat Paşa ile arkadaşlarını, çeşitli
sebepler dolayısiyle m ahvetm ek için
oynanmış bir komedyadır.
27 — Abdülaziz’in öldürüldüğüne
inandığı söylenilen cariyelerden hiç­
biri ve b u arada Zevkiyab kalfa katil
fiilini veya katilerin gelişini gördükle­
rini söylememişler, yalnız zevkiyab
kalfa Cezayirli M ustafa’nın pencereden
kaçtığını iddia etmiştir. B u n u n uydur­
m a bir şahadet olduğu muhakkaktır.
Yoksa Zevkiyab kalfa b u n u d a h a evvel
kendi yakınlarına anlatır ve mesele
duyulurdu. Beş sene sustuktan sonra
m ahkem ede böyle bir şahadette b ulun ­
ması b u n u n mahiyetini anlatmaktadır.
Pehlivan M ustafa’lar ile Boyâbâdlı
M e h m e d ve Fahri Bey b u katil fiilini
işlemiş olsalardı, odanın her tarafına
dağılan kan, m utlaka üstlerine sıçrar
ve kendilerine bulaşırdı... Onları ne b u
halde, ne de elbiselerini temizlerken
gören olmamıştır.
B u karşılıklı delil ve iddialar ta­
rafsız şekilde incelenirse, intihar riva­
yetinin çok d a h a kuvvetli olduğu ve
katli ispata yarayan delillerin çoğunun
kolayca çürütülebileceği görülür. H a ­
kikaten de, Abdülaziz’in kendisini Öl­
dürdüğü muhakkaktır. Lâkin, öldürül­
düğü hakkında ileri sürülen iddianın
da bir kısım delilleri cidden çok kuv­
vetlidir. Meselâ Hüseyin A vni Paşanın
Abdülaziz’e olan b üyük kini ve o n u da­
h a evvel de öldürtmeğe teşebbüs et­
mesi dolayısiyle hal’inden sonra b ulun­
d uğu d u r u m d a n m utlaka istifade et­
m e k isteyeceği hakikaten akla gelir.
B u arada bilhassa Sultan M u r a d ’ın has­
talığı, halk arasında çıkan dedikodu­
lar, Abdülâziz’in haksız olarak hal’edil-
diği hakkında yayınlanan dedikodular
o nu büsbütün tahrik etmiş olabilir.
Ölen eski bir h ü k ü m d a r olduğu ve Ölü­
m ü n ü n birçok dedikoduları m ucib ola­
bileceği halde, hakikaten gerekli adlî
tahkikat tam yapılmamış, mesele, üs­
tün körü örtbas edilmiştir.
Ayrıca, Paris elçisi Veliyüddin Pa­
şanın da şahadeti yabana atılacak gibi
değildi?. Hüseyin A vni Paşanın bir ola­
yı bekler şekilde Fer’iye sarayını göz­
lemesi ve hâdise yerine h e m e n koşup
gelmesi tesadüflerle izah edilemez.
YozgatlI ve Cezayirli Mustafalar’la Bo-
yabâdlı M e h m e d ’in hem e n yüksek m a ­
aşlarla köylerine gönderilmesinin tevili
de tatminkâr değildir. K eza, Pertevni-
yal Valde Sultanın oğlunun bir suikas-
te uğrayacağından em in b ulu n d u ğ u n u
söylemesi, bahsettiği iki kişi, Abdülâ-
ziz’in hayatından üm it kesmesi gibi
deliller ortadadır.
B u n a karşılık, birçok noktaları ka­
ranlık kalmış olan hâdisenin aslı, kana­
atimize göre şöyledir:
Hüseyin A vn i Paşa, hal’inden son­
ra Abdülaziz’i hakikaten öldürmek is­
temiştir. Geçen olayların incelenme­
sinden baştan beri b u n u n tertibatını
aldığı da sezilmektedir. YozgatlI ve
Cezayirli Mustafa’lar ile Hacı M eh m ed ,
b u İş için hazırlanmışlar, Abdülaziz
d u ru m u anlamış ve daha evvel davra­
nıp intihar etmiştir. B u fikir, onda
esasen mevcuttu (Fransız imparatoru
Üçüncü Napolyon Alınanlara esir düş­
tüğü za m an şerefini kurtarmak için
| intiharı düşünm em iş olduğundan do­
layı ona küfürler etmişti). DahaTopka-
pı sarayında bulunurken, düşmanları­
nın eline düşüp zelilane ölmekten ise.
kendisine bir parça zehir tedarik edil­
mesini arzu etmiştir. Esasen öteden be­
ri asabı mizaçlı, fevkalâde m ağrur bir
hükümdardı. Hal’i, kendisine bir şok
tesiri yapmıştı. Hal’inden sonra uğrar
dığı muameleler ise, cidden o n u n için
taham m ülü imkânsız hallerdi. Bunlara
nisbeten göğüs germiş, lâkin öldürül­
mesi için tertibler alındığını hissettiği
a nda b u işi kendisi yapmıştır. İşte, alı­
n a n b u tertiblerin m eydana çıkm am a­
sı için Hüseyin Avni Paşanın tesiriyle
adil tahkikat derinleştirilmemiş, b u
vazifeyi kabul edenler ileride ağızların­
dan bir şey kaçırırlar korkusiyle para
bakımından tatmin edilerek İstanbul-
dan uzaklaştırılmışlardır.
Hüseyin Avni Paşa, o gün Abdüla­
ziz’in öldürüleceğini sandığından tetik­
te dir. Belki de ilk a nd a b u işe m e m u r
edilenlerin vazifelerini başardıklarını
sanmış ve Abdülaziz’i acele Fer’iye ka­
rakoluna indirtmiş, doktorların iyice
muayenelerine engel olmağa teşebbüs
etmiştir. Sonradan Abdülaziz’in haki­
katen intihar ettiğini anlayınca mese­
lenin üzerinde fazla durmamış, ancak
evvelce aldığı tertiblerin anlaşılmama­
sı tedbirine başvurmuştur.
B u işte kendisiyle müşterek olanlar
kimlerdir? B u m eçhuldür. Yalnız şu
muhakkaktır ki M idh a t Paşa tam am en
m asum dur. Bunun gibi, Sadrıâzam
Mütercim R ü ş d ü Paşanın, M a h m u d
Celâleddin Paşanın, M abeynci Fahri.
Beyin, mabeynci Seyid Beyin de b u iş­
le hiçbir alâkaları yoktur. K eza, ne
Sultan M u r a d ’m ne de annesinin b u
işe karışmadıkları anlaşılmaktadır. D i­
ğerleri hakkında ise, kesin bir şey
söylenemez.
Kanaatim ize göre, Abdülaziz’in öl-
dürülmeyip intihar ettiğine inananla-
3254
âciz kaldıysa A d a d a n tam am en el çekm e­
liydi. E a n a kalırsa bunlar imtiyazı devletten
değil, şahıstan istiyorlar. Bir Millet M ecli­
sinin bulunuşu ise, böyle taleplere m ahal ve
salâhiyet bırakmaz».
Süleym an Paşa, b u sözlerle, bir meclis
tarafından icraatı kontrol edilmeyen Sadrı-
âzamlar tarafından nice hatalar yapılmış ol­
d uğ unu anlatmak istiyordu. Sadaret m a k a ­
mını o güne kadar dört defa işgal etmiş b u ­
lunan Rüştü Paşa, b u n a fena halde içerledi.
M idhat Paşa, Süleym an Paşanın sözlerini
te’vile çalıştıysa da, m uv affak olamadı. N e ­
tice olarak hazır "bulunanlardan M idhat Paşa,
Raşid Paşa, Halil Paşa, Server Paşa. Süley­
m a n Paşa gibileri şiddetle Meşrutiyeti m ü ­
dafaa etmişler; Rüştü Paşa, Rıza Paşa, Hâlet
Paşa, Halil Efendi b u n u aynı şiddetle reddet­
mişler; Cevdet Paşa, Safvet Paşa ve Seyfed-
din Efendi iki tarafın arasını bulm ağa ve işi
ortalama bir hal şekline bağlamağa çalışmış
lar, Hüseyin A v n i Paşa, Redif Paşa, Y u suf
Paşa, Galib Paşa, Kayserili A h m e d Paşa ve
Şeyhülislâm Hayrullah Efendi ise hiç söze
karışmamışlardı. Hattâ Halil Efendi bir ara
Vükelâya hitaben: «Efendim. Siz devletin
eminlerisiniz. Maşallah cümleniz akıllı ve
tecrübe görmüş kimselersiniz. A n a d o lu ’n un
ve Rum eli’nin bir takım cahil Türklerini(î)
toplayıp da onlara akıl m ı danışacaksınız.
H e r işi âdilâne görünüz. Eğer bir meselede
şüpheniz olursa fetvaya müracaat ediniz»
dedi (Süleym an Paşa; Hiss-i İnkılâp, S: 64).
B u n u n üzerine Safvet Paşa, Cevdet Paşa
ve Süleym an Paşa onun bu- saçma sözlerini
reddederek A n a d o lu ve Ru m eli’nde fikirle­
rinden faydalanılacak p ek çok adamlar b u ­
i r m başında A bd ü lh am id gelir. M idhat
j Paşa ve arkadaşlarından kurtulma ar-
1 zusu, onu b u Yıldız m ahkem esi komed­
yasını tertibe sevketmiştir. Hüseyin
! Avni Paşanın vaktiyle aldığı tertiblerin
! ortakan kalkamıyan delilleri, ise. b u
I uy durm a m a hkem ed e sanıklar aley-
j hinde kullanılmış, hattâ birçok taraf-
i sız kimseler bile bunlara bakarak ha-
j kikaten Abdülaz-iz’in öldürüldüğünü
j sanmışlardır. B u mesele hakkında bu-
I güne kadar sürüp gelen tereddütlerin
İ kaynağı da b u dur.
; * ___________________ _________________________
I Bibliyografya : M e m d u h Paşa; Mi-
i rât-ı şuunat. M a h m u d .Celâleddin Pa-
| şa;' Mirât-ı hakikat. M idhat Paşa; Tab-
j sara-i ibret ve M ir’ât-ı hayret. Hafız
| M eh m ed ; Hakayik-ül beyan fi hakk-ı
| cennetmekân Sultan Abdülâziz ha n.
! Halûk Şehsuvaroğlu; Sultan Aziz. Ab-
| dürrahm an Şeref; Sultan Aziz’in vefa­
tı T .T .E .M . îbnülemin M a h m u d K em al
İ —>
lunduğunu söylediler ve b u iddialarını m i­
salleriyle isbat- ettiler. Neticede bir karara
varılamaaan meclis, ileride toplanmak üzere
dağıldı ve bir daha da toplanamadı.
Sadrıâzamın Zıya Paşa ile çatışması.
Vükelâ tarafından alman karar
Beşinci M u r a d tahta çıkmadan evvel,
Abdülâziz’in hal’ine ve kendisinin Osmanlı
Devleti tahtına çıkmasına sebep olan V ü k e ­
lâyı şahsen tanımamış, Padişah olunca arada
vasıta olan Zıya B eyi kendisine Başkâtip
tâyin etmişti.
Hüseyin A v n i Paşa yavaş yavaş dikta­
tör tavırları takınmağa başlamıştı. Meselâ
H ü küm d arla doğrudan doğruya görüşmeyi
menederek, huzura çıkacakların evvelâ k en ­
disine başvurmalarını ve o m üsaade ederse
H üküm darla görüşebileceklerini kat’î şekilde
bildirmişti. Tabiî yeni hüküm darın bundan
haberi bile yoktu. D a h a evvel Abdülâziz ta­
rafm d a n sürgüne gönderilmiş olan N a m ık
K e m a l’in geri dönmesini pek arzu ediyordu.
N a m ık K em al, onırn h e m fikir arkadaşı, h e m
şahsî dostuydu. Zu lü m idaresinin kalkması
üzerine sürgünlerin dönmesi kadar tabiî bir
şey olamazdı. B u n u n için daha tahta çıktığı
gün Zıya Beyi, çağırıp: «Sadrıâzama söyle,
K e m e l B e y ile arkadaşlarının gelmeleri için
. telgraf yazsınlar» dedi.
Zıya Bey, Padişahın emrini Sadrıâzama
tebliğ etti. Lâkin ondan şu karşılığı aldı:
«H er işimiz bitti de b u m u kaldı? B u şıma­
rıklar on gün sonra gelseler kıyamet m i k o ­
par, dünya mı yıkılır? A m a , b u işleri yapan
j İnal; Sultan Abdülaziz’e dâir (T.T.E.
' ¡ M J . Aynı müellif; So n Sadrıazamlar.
I Aynı müellif (T .T .E M J . Hatıra-ı Âtıf.
j j İ. Hakkı -üzunçarşılı; M idh at ve Rüş-
| I d ü Paşaların tevkiflerine^ dair vesika-
j I lar. İ. H a m i Dan işm en d; İzahlı Osman-
! i lı Tarihi Kronolojisi. Sir Henry Elliot;
i | . (asılları Nineteenth Century dergisin­
! de. Tercümeleri Hürriyet gazetesinde
j çıkan); Makaleler. Ceride-i Havadis,
j • 6. 6. 1876. İsmail Baykal; Tarih Dünya- j
■ ! sı dergisinde çıkan hâtıraları. O sm an
: İ Nuri; Abdülhamid-i sanî ve devr-i
j ! saltanatı Aynı müellifin; V a k ’a-i Sul­
| tan Abdülâziz. A h m e d Sâib; Abdülha-
I m id ’in evâil-i saltanatı. M e h m e d M e m ­
d u h Paşa; hali’ler, iclâslar M idh at Pa­
| şa; Peryad ve figanlar (M idhat Paşa’-
| nın heyyet-i hâkimeye karşı söyledik­
i leri). Selânikli Tevfik; M idh at P aşan ın ;
j son seneleri. A h m e d M idh a t; Üs-si İn- • j
kılâb. B. Brunswick; L a Vérité sur |
i M idhat Pacha. Başbakanlık Arşivi; Yıl­
■ dız mahkem esi belgeleri.
3255
 mış bulunuyordu. O sırada M a b e y n Müşiri
bulunan Nuri Paşa, Yıldız m ahkem esinde bu
hususta şu ifadeyi vermişti: «K o rku ile şuu­
runa fenalık başlangıcı gelmiş ve cülûsunun
ilk zamanlarında Vükelâ bu halin vahim ne­
ticelerini anlayarak on gün kadar m abeyin­
den ayrılmamışlardı. Aralarında fiskos et­
mekteydiler. O arada Hüseyin A v n i Paşa,
Sultan M u r a d için: «Böyle olmıyacaktı!» de­
yince, M idhat Paşa: «En cesurlarının hali a n ­
laşıldı» karşılığını verdi.
B u n u n üzerine Mabeyinde kendilerinden
mürekkep bir komisyon kurmağa karar ver­
diler ve hattâ: «Nuri Paşa, Efendimize söyle­
yin. Kendiliğinden iş görüyor. B u böyle ola­
cak değildi» demişlerdi. B en de kendilerine
arzettim ve «Komisyon karar vermedikçe bir
şey yapılmasın», diye irade aldım» (Halûk
Şehsuvaroğlu; Sultan Aziz, S: 145).

Padişahın durumu

Sultan M u r a d ’m ilk selâmlık resmi, yani

törenle C u m a namazına gidişi için Ayasofya
camii seçilmişti. Kendisinin şuurunda bozuk-

/ ’ • • \
/ \

Beşinci M u r ac P m veliahcUik
devrinden iki resim

hep sîzsiniz. Padişahımıza söyleyecek başka

bir şey m i bulamadınız?»
Zıya Bey, kendisine hâkim olamıyarak
Sadrıâzama pek ağır bir karşılıkta bulundu.
B u n u n üzerine hem en Başkâtiplikten azledi­
lip yerine Sadullah B ey (Paşa) tayin edüdi
(Halûk Şehsuvaroğlu; Sultan Aziz, S; 143 -
144).
Sultan M urad, Abdülâziz’in halü için
kararlaştırılan ve kendisine bildirilen va ­
kitten bir gece evvel, ummadığı bir zam anda
sabaha karşı uykusundan uyandırılarak dai­
resinden alınmış ve biat edilmek üzere
Serasker Kapışm a götürülmüştü. B u sırada
bazı aksilikler de olmuştu. Bütün bunlar, luk olduğu da ilk defa- burada ortaya çıktı.
kendisini son derece yormuş ve âsabmı boz­ Şehzadeliğindenberi ona intisabı bulunan
m uş bulunuyordu. Esasen daha evvel içki mabeyincisi Seyyid Bey, yeni hükümdarın
iptilâsı yüzünden asabî bir kriz geçirmiş ve anormal hareketlerini önlemek ve Örtmek
deniz banyolarıyle tedavisine çalışılmıştı. için akla karayı seçmiş, lâkin tam mânasıyle
Mabeyinci Seyyid Bey, cülûsunun ilk günün­ m uvaffak olamamıştı.
den itibaren kendisinde geçirdiği şiddetli Sultan M urad, bu ilk C u m a selâmlığının
korku ve heyecandan doğma bir rahatsızlık a kşam m da erkek kardeşleri için Msbetiye
alâmeti bulunduğunu Yıldız m ahkem esinde­ köşkünde bir akşam yemeği hazırlanmasını
ki ifadesinde söylemişti. Cülûsun üçüncü emretmişti. Şehzade Vahidüddin Efendi o
günü ise, bütün dudaklarını uçuklar kapla­ gün C u m a namazı için Teşvikiye camiine
 gitmişti. Dönüşte köşke gidecekti. Yolda bir
çavuş yetişip ziyafetin Dolmabahçede verile­
ceğini söyledi. A k ş a m üstü Abdülham id
Efendi, Reşad Efendi, Vahidüddin Efendi,
K em aleddin Efendi. Nureddin Efendi ve Sü ­
leyman Efendi sarayda buluştular. Kendile­
rine alelacele üstünkörü bir y em ek verildi.
B un a hepsi pek şaştılar. Zira kardeşlerini
çok seven Sultan M urad, Veliahdliğinde on­
ları Kurbağlıdere’deki köşke çağırdıkça
mükellef alafranga masa hazırlatır ve m ü ­
zikli yem ek verirdi. Sarayda da bir m a h zu n ­
luk vardı. Yem ekten sonra şehzadeler h u­
zura çıktılar. Padişah onları başı açık ve
ayakta olarak kabul etmişti. Baş ağrıların­
dan şikâyet ediyordu. Dışarı çıktılar. Hepsi
bir şeyler hissediyorlardı. Aralarında bu
meseleyi konuştular. Kem aleddin Efendi bu
hali içkiyi fazlaca kaçırmış olmasına hamle­
diyordu. O sırada Sultan M u r a d dışarıya
çıktı. H e m e n yanlarına gelip ne konuştuk­
larını sordu. Vahidüddin Efendi, Kemaleddin
Efendinin sözlerini nakle mecbur kaldı. Sul­
tan M u r a d b u n u n üzerine: «Sus, sakın bunu
kimseye söyleme!» dedi (Ali F u a d Türk-
geldi; Görüp İşittiklerim, S: 296). A bd ülha­
m id ise sonradan Nisbetiye köşkündeki
ziyafetin şehzadeleri zehirleyip öldürmek
için tertib edildiğini iddia etmişse de tabiîdir
ki aslı yoktur.
Abdülâziz’in ölümü, bilhassa ölüm şekli
Sultan M u r a d ’m üzerinde çok ağır bir tesir
icra etmişti. O geceyi fena bir halde geçirdi.
Sabahleyin de aynı haldeydi. O gün müte­
madiyen amcasının ölümü ile meşgul olmuş,
yakınları tarafından verilen birbirini tutmaz
haberler zihnini büsbütün bulandırmıştı.
Hattâ bir aralık kendisini teselli etmek isti-
yen annesine: «Bizim halimiz ne olacak? İşte
amcamızı da öldürdüler.» dediği hakkında
da bir rivayet mevcuttur (H a lû k Şehsuvar-
oğlu; Sultan Aziz, S: 150). Eğer b u doğru ise,
birbirini tutmaz haberlerin onu ne kadar
şaşırtmış olduğunu anlatır.
Sultan M urad, b undan sonra derin bir
sükûta dalmış ve kimse ile konuşmaz olmuş­
tur. B u ise onda, ciddî şuur sarsıntısının ilk
alâmetidir. B u arada hava değişimi için
Yıldız Sarayına götürülmüşse de b un un fay­
dası görülmemiş,, hattâ bahçede gezerken
kendisini elbiseleriyle birlikte birdenbire
havuza atmak gibi hareketlere kalkıştığın­
dan tekrar Dolmabahçeye getirilmiştir. Dol-
mabahçe'ye Perşembe günü dönülmüştü.
Ertesi günü Sultan M urad, ikinci C u m a se­
lâmlığına çıktı. İşte, aklî muvazenesindeki
bozukluk b u sırada camiin merdivenlerin­
den çıkarken inmek, inerken çıkmak, ata
ters binm ek gibi hareketleriyle tam mâna-
siyle ortaya çıktı.
Sadrıâzam Mütercim Rüştü Paşa, işin b u
dereceye varmış olduğunu haber alınca P a ­
3257
dişahı bizzat görmek için o gün saraya gitti.
N uri Paşayı gördü. N uri Paşa, olayı kendi­
sine aynen nakletti. Sadrıâzam, o sırada h a ­
rem de bulunan ve yatmakta olan Padişahı
mutlaka görm ek istedi. Bir haremağasmın
delâletiyle y an m a götürüldü. Sultan M u r a d
onu görünce hem en yataktan geceliği ile
fırlayıp: «Paşa, b en iyiyim!» dedi. Sadrıâ-
zam : «Elhamdüüllâh, bir şeyiniz yok!» kar­
şılığını verdiyse de, halini beğenmemişti.
Sultan M urad, karmakarışık şeyler söylüyor
ve bilhassa başının ağrısmdan şikâyette b u ­
lunuyordu.
Rahatsızlığın artmasına, D r . Kapolyon’u n
yanlış tedavi usulü de tesir etmişti. ‘O n u
evvelâ sıcak banyoya sokmuş, sonra şakak­
larına otuz altı sülük yapıştırmıştı. B u hal,
asabî krizlerin artmasına sebep olmuş, Vali­
de Sultan b u n u n üzerine oğlunu nefesi k u v ­
vetli bir hocaya okutmuştu.
P e k az sonra vu kua gelen Çerkeş H a ­
şan vak’ası kendisine haber verildiği zam an
ise, Sultan M u r a d b u n u artık anlayacak halde
bile bulunmuyordu.
Çerkeş Haşan ve Hiiseyin Avni Paşa
Abdülâziz’in hal’i, b u hâdisede b ü yük
rolü olan ve sonra d a o n u öldürmekle itham
edilen Hüseyin A v n i Paşaya karşı eski p a ­
dişahın yakınları arasında b ü y ü k bir kin. ve
düşmanlık duygusunun doğmasına sebep ol­
muştu. B u kin ve düşmanlığı nihayet, A b ­
dülâziz’in üçüncü Kadm efendisinin kardeşi,
yani Şehzade Şevket Efendinin dayısı olan
(Esvatıs-Sudur, S: 31) ve o sırada Sağ K o l ­
ağası bulunan Çerkeş Haşan, fiilî sahaya in­
tikal ettirmiştir.
Çerkeş Haşan, . 1872 yılında Harbiyeden
mülâzım olarak çıkmıştı. M erkezi Bağdad
olan Altıncı O rdu ya talib olanlara Yüzbaşı­
lık veriliyordu. B u n a talib oldu, yüzbaşılığa
yükseldi. Kendisi saray tarafından him aye
olunduğu için ordusuna gitmiyerek Dâr-ı
Şûray-ı Seraskerî yaverliğine tayin edildi.
Bir müddet sonra Hassa Müşirliği yaveri oldu
ve Kolağası rütbesiyle Şehzade Y u s u f İzzed-
•din Efendinin maiyetine verildi. Abdülâziz’in
hal’inden sonra b u görevinden alındı ve der­
hal Bağdad’a gitmesi bildirildi ise de aldır­
madı. Serasker Hüseyin A v n i Paşa, onu şah­
san tanırdı. A vrup a ’dan yeni silâhlar geldik­
çe tecrübe atışlarında bulunur ve b u sırada
iyi nişancı olan Çerkeş H a ş an atışlar yapar,
Serasker onun atıcılığını takdir ve teşvik
ederdi. Abdülâziz’in vefatından bir müddet
sonra Hüseyin A v n i Paşa, Bağdad’a gitmesi
hakkında kesin bir emir verdi ve Dâr-ı Şû-
ray-ı Seraskeri Başkanı Redif Paşa ile otur­
dukları sırada kendisini çağırtıp: «Bağdad’a
gideceksin.,. Artık dayanacak yerin kaldı
mı?-» dedi. Çerkeş Haşan bundan müteessir
olarak: «Siz büyük zatsınız. Böyle büyük
değişiklikler üzerine benim gibi küçük bir
zabiti Bağdad’a göndermenize teessüf ede­
rim» karşılığını’ verdi. Serasker ise, B a ğ ­
dad’a gönderilmek üzere o gün (16 haziran
1876 Perşembe) Çerkeş H a san ’ı Serasker
Kapısında tevkif ve hapsettirdi.
gelenek halini almış olduğundan Çerkeş
Haşan çok eskidenberi bun un tesiri altında
bulunuyordu. Abdülâziz’in hal’ ve vefatı,
kendisinin Bağdad’a gönderilmek üzere taz­
yike uğraması onu ayrıca şiddetle tahrik
ederek nihayet bu hâdiseyi icraya sevket-
miştir.

Hüseyin A v n i Paşa, daha Abdülâziz’in

Çerkeş Haşanın Seraskerî takibi
hal’inden evvel ikinci kere Serasker oldu-
ğundanberi Çerkeş H a san ’ı Bağdad’a gönder­ ve Vükela toplantısı
m e k için uğraşmıştır. O n u n o şartla yüzbaşı
olduğu halde saraya dayanıp Altıncı Orduya Çerkeş Haşan, Serasker Kapısından ay­
gitmemesi bir çok dedikoduların çıkmasına rıldıktan sonra doğru kalmakta olduğu Çiba-
ve şikâyetlere yol açmıştı. Bir defasında li'deki eniştesi Ateş M e h m e d Paşanın kona­
Hüseyin A v n i Paşa kendisini çağırtarak B a ğ ­ ğına gitti. Serbest bırakılmadan evvel Seras­
dad’a gitmesi için ısrar etmiş, saraya pek kere bizzat hem en ertesi ■ günü Bağdad’a gi­
güvenen Çerkeş Haşan onun üzerine yürü­ deceğini söylemiş ve: «Gitmezsem tardedin»
m üş ve orada hazır bulunan Abdülkerim demişti. K on a ğ a varınca başma gelenleri an­
Nadir Paşa işi önlemişti. Bir müddet sonra latıp ertesi günü hem en yola çıkacağını söy­
ve Abdülaziz’in haline yakın günlerde Ç er­ ledi ve eşyalarının hazırlanmasını tenbih
keş Haşan, Hüseyin A v n i Paşanın yalısma etti. Konakta misafir olarak bulunan aile
giderek Abdülkerim Nadir, Redif ve Süley­ dostları Çerkeş Tayyar Paşa ona bir çok
m a n Paşaların yanında bu Bağdad işinden nasihatlerde bulundu ve Hüseyin A v n i Paşa
affedilmesi ricasına, Serasker: «Asker için ile Redif Paşaya uğrayıp vedâ etmesini,
her yer birdir, gitmeli» diye ısrarda bulun­ hattâ yaptığı çocukluklardan dolayı özür
muştu. B u n a fena halde hiddetlenen Çerkeş dilemesini tenbih etti. Tayyar Paşa, saat
Haşan, Yusuf İzzeddin Efendi ile birlikte dokuzu biraz geçe kalkıp gitti. Çerkeş H a ­
G öksu’da bulundukları bir gün oraya gelmiş şan, yemekten sonra odasına gidip yanında
olan Seraskeri vurm ağa karar vermişse de, iki tabanca bulunduğu halde, iki dolu tabanca
arkadaşları kendisini bundan vazgeçirmiş- daha ve bir de Çerkeş kaması alarak: «Ben
lerdi, Serasker Paşanın yalısma gidiyorum. Saat
Çerkeş Haşan, tevkifinden sonra B a ğ ­ altıya (1.30) kadar gelirim» dedi. Kendisine
dad’a gideceğine dair söz vererek serbest ertesi günü gidebileceği söylendiyse de, sa­
bırakılmasını rica etti. B u n u n üzerine aynı bahleyin kalabalık olacağı bahanesini ileri
gün tahliye olundu. Halbuki m evkuf bulun­ sürdü.“ Herkes onu, Bağ dad’dan kısa zam an ­
duğu sırada, Hüseyin A v n i Paşayı vurup da İstanbul’a dönebilmek için Seraskerden
öldürmeyi tasarlamış bulunuyordu. Kendisi, özür dilemeğe ve ona vedaa gidiyor sanı­
sorgusu sırasında Seraskeri ilkönce hal’ günü yordu.
öldürmeyi tasarladığını, hattâ bu arada B a h ­ Çerkeş Haşan, Cibali’den bir kayığa bi­
riye Nazırı Kayserili A h m e d Paşayı da öl­ nerek doğru Hüseyin A v n i Paşanın Paşali-
dürmeğe karar verdiğini ve b ü nu sadece m a nm d aki yalısına gitti. O rada Seraskerin
Abdülâziz’i hal’ettikleri ve b u yüzden millet M idhat Paşanın Tavşantaşı’ndaki konağında
haini oldukları için yaptığını ifade etmişse bulunduğunu Öğrenerek aynı kayıkla Sirke-
de, hâdiselerin cereyan tarzına göre b u ifade ci’ye döndü. Kayıkçı ile eniştesinin konağına:
samimî değildir. Ç ü n k ü Seraskeri daha evvel «Beni beklemesinler» diye haber gönderdi
de öldürmeyi kurm uş olduğu gibi, .bu işde ve Midhat Paşanın konağına doğru yollandı.
ona olan büyük kin ve nefretinden maada, O günlerde yükü artan ve temposu hız­
kendisini zorla Bağdad’a göndermeğe kal­ lanan devlet işlerinin görülmesi gündüzleri
kışması da rol oynamıştır. Sorgu sırasında: Babıâlide sona ermediğinden geceleri nöbetle
«B u işi nefsim için yapmadım» demesi; ken- - vükelâdan birisinin konağında veya yalısın­
dişine halk nazarında bir kahram an pâyesi da toplanılıp çalışılıyordu. O gece vükelâ
verdirmek içindir. Esasen Hüseyin A v n i Midhat Paşanın Bayezidde Tavşantaşı’ndaki
Paşaya şahsî kini olmasa, hal’ meselesinde konağının üst kat salonunda toplanmıştı. Sa­
onun kadar rol oynamış diğer devlet erkâ­ londa ev sahibi M idhat Paşadan maada
nına, meselâ Midhat ve Rüştü Paşalara da Sadrıâzam Mütercim Rüştü Paşa, Hariciye
aynı düşmanlığı beslemesi ve onları da öl­ Nazırı Raşid Paşa, Serasker Hüseyin Avni
dürmeyi tasarlaması gerekirdi. Kayserili Paşa, Derya Kaptanı Kayserili A h m e d Paşa,
A h m e d Paşaya olan hiddeti ise, olay sırasın­ Maarif Nazırı Cevdet Paşa,-Defter-i Hakanî
da onun vaki müdahalesinden doğmuştur. Nazırı Yusuf Paşa, Y üksek Meclislere m em ur
Hüseyin A v n i Paşa nefret ve düşmanlığı, Hâlet Paşa ile Şerif ve Said Efendi, Âm edci
bir çok sebeplerden dolayı sarayda âdeta bir M a h m u d ve Sadaret Mektupçusu M e m d u h

3253
 yler hazır bulunuyorlardı (İsmail Hakkı So n Sadrıâzamlar, S: 573). Lâkın Çerkeş
:unçarşılı; Çerkeş Haşan v a k’ası, Belleten Haşan, Raşid Paşanın hizasma varınca taban­
). Girid ve Karadağ meseleleri üzerine ko­ casını Seraskere çevirerek ateş etti. Hüseyin
nulmaktaydı. A v n i Paşa, göğsünden ve karnından yarala­
narak elini şiddetle dizine vurup yere y u ­
varlandı.
Toplantı odasına girişi ve Seraskeri
Ortalık birdenbire karıştı. Herkes birer
vurması tarafa savuşmağa can atarken, henüz ölme­
miş bulunan Seraskerin silâhma davranaca­
Çerkeş Haşan, bu sırada bir kira beygiri ğını hissettiği için Çerkeş Haşan ona tekrar
i Midhat Paşanın konağına varmış bulunu­ ateş edeceği sırada Kayserili A h m e d Paşa
l d u . Aşağıları boş bularak ikinci kata arkasından çullanarak kollarından yakaladı.
ktı. Tütüncübaşmın odasına gitti. Orada Çerkeş Haşan içeri girip Seraskere ateş eder
kiye ve oyuna dalmış olan ağalar: etmez ilkönce onun gerisinde kalan Sadaret
«Hayrola Haşan Bey?» diye sordular. M ektupçusu M e m d u h B ey sofaya fırlamıştı.
O da: «Yarın Bağdad’a gidiyorum. Seras- Midhat Paşa ile Rıza Paşa ise h em e n kapı­
sr Paşa burada mı?» dedi. sından kaçtılar. Cevdet, Yusuf ve Şerif H ü ­
Seraskerin ağalarından Raşid ağa: «B u ­ seyin Paşalar meclis odasının yanındaki oda­
ldadır» deyince: ya can atmışlardı. Mütercim Rüştü Paşa,
«Beni Tayyar Paşa gönderdi. Serasker Kayserili A h m e d Paşanın Çerkeş Hasan ’ı o
aşayı göreceğim. Ç o k iltifatlarını gördü- şekilde yakalamasından istifade edip arkasın­
im den teşekkür edeceğim» karşılığını ver- dan dolaşarak Halet Paşa ile birlikte aynı
L Lâkin Raşid ağa, bunun şimdilik imkân- odaya girdiler. Burasının sofaya b ak a n k a ­
z olduğunu bildirdi: «Meclis var, içeriye pısı mevcut idiyse de buradan çıkmağa ce­
iremem. Afedeste çıktığı vakit söylerim», saret edemediklerinden Sadaret Müsteşarı
bü r ağalar da: «Vükelâ müzakerattadır. E l­ M em d u h , A m edc i M a h m u d Beyler, odanın
anızı arzedemeyiz» dediler. kiler merdivenine açılan kapısından çıkıp
merdivenden kaçtılar. Cevdet Paşa da aynı
Çerkeş Haşan bun un üzerine: «Öyle ise
yolu takip etti. Hademelerin bir kısmı silâhlı
âkipâylerine yarın yüz sürerim» diyerek
dadan ayrıldı; fakat toplantı salonunun bu- olarak merdivenin alt başını tutmuşlardı.
m d u ğ u en üst katın merdivenlerini boş gö-
üp hem en sessizce yukarıya fırladı (Meh-
ned M e m d u h Paşa; Mirât-ı Şuûnat; S: 96).
Ağalar evvelce içlerinden iki tanesinin
oplantı salonunun kapısında nöbet bekle -
nelerini kararlaştırmışlardı. B u sırara Sad-
'lâzam Mütercim Rüştü ve M idhat Paşaların
ığaları nöbette bulunuyorlardı. Küştü Paşa-
ım ağası, bir kanapede uyuyakalmış, Midhat
Paşanın ağası Yusuf ağa ise karlığa su dol-
iurm ak üzere kilere inmişti. Çerkeş Haşan,
3u andan faydalanıp toplantı. o da sm m kapı­
sını aralıyarak içeriye baktı ve herkesin
lerede oturduğunu görüp tesbit etti. Sadrı-
Izamın ağasi bu sırada uyanmıştı. Yerinden
fırlayıp: «A m a n çekil, görürler de sonra bize
söz gelir» diyerek kapıyı kapattı. Çerkeş H a ­
şan ona: «İçeriye girmek istiyorum. Acele bir
ifadem var. Yaverlerden birini çağır da içeri
haber versin» dedi.
Uşak, içki m ahm urluğu ve uy ku sersem­
liği ile onun isteğine uyup merdivenlerden
inmeğe başladı. Çerkeş Haşan, bundan isti­
fade ederek kapıyı sertçe açtı. Bir elinde
tabanca ve bir elinde kam a bulunduğu halde
içeriye girdi ve:
«Davranmayın... D av ran m a Serasker»
diyerek odanın ortasma doğru ilerledi. Hazır
bulunanlar şaşırmışlardı. Bir kısmı gayrı-
ihtiyarî olarak ayağa kalktı. Hattâ Cevdet
Paşa: «Bir soytarı herif tuhaflık yapacak»
sanmıştı (İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l İnal; Ç erk eş H a ş a n

3259
Cevdet Paşa güç hal ile kendisini tanıtarak Herkes, bir fesad heyetinin vükelâyı bastı­
aralarından geçti. B u sırada bahçeden silâh ğını sanıyordu.
sesleri geliyordu. Bir kısım ağalar, selâmlık Yukarıda .ise, facia d ev a m etmekteydi.
merdivenlerinden çıkmağa . başlamışlardı. Salonda birbirleriyle uğraşan Kayserili A h ­
m e d Paşa ile Çerkeş Haşan, yerde ağır yaralı
yatan . Hüseyin A v n i Paşa ve iskemlesinde
p " ¡ S l i p
korku ve heyecandan kendisinden geçmiş
j t halde Raşid Paşa kalmışlardı.
A h m e d Paşa güçlü kuvvetli ve fakat
H I l i i Ş t g S s i ,îj ^
yaşlı idi. Yorulm ağa başlamıştı. G ayet genç
ve çevik olan Çerkeş Haşan, onun elinden
— ^
kurtulm ak için şiddetle çabalayıp çırpmıyor,
bir taraftan da okşayıcı sözlerle kandırm ak
1 1 . i l i ve elinden kurtulm ak istiyordu. D e r y a K a p ­
tanı, bunlara hiç aldırmıyarak o nu sımsıkı
tutmakta deva m ediyordu. Maksadı, yardıma
t l ,f l m i î
gelecek olanlara b u şekilde kolaylıkla teslim
etmekti. G elen olmadığı için b u nisbetsiz
mücadele onun aleyhinde inkişaf etti. Y o r u ­

1 1 m
lup ' bilekleri gevşediğinden bir k o l u . oldukça
serbest kalan Çerkeş Haşan, kamasını savur­
mağa, onu kolundan, yüzünden, kulağından

L t
yaralamağa başladı. K a n kaybı yüzünden
büsbütün halsiz düşen A h m e d Paşa, onun,
elinden kurtulacağını hissederek son güciyle
sofaya doğru sürdü. Sonra şiddetli bir tekme

i ;
k J M f l
• ile yere düşürüp Sadrıâzam m bulunduğu
odaya kapağı attı.
Onlar boğuşurlarken, yaralı bulunan
m i i , ’
Serasker, b ü y ü k bir gayretle doğurulup kalk­
t »
» » "v . . 1 :':S & L i . ■ mış ve sofaya kadar gidebilmişse de, tekrar
yere yığılmıştı. Serbest kalan Çerkeş Haşan
H â diseden kurtulan B a h r iy e N a z ı n onu görünce A h m e d Paşayı kovalamaktan
Kayserili A h m e d P a ş a vazegçip üzerine atıldı. Elindeki k a m a ile
vü cu du nu delik deşik etti. Hattâ, ağzını k u ­
laklarına kadar yırttı. Ö ldü ğüne iyice k a ­
naat getirdikten sonra salona döndü. O za-,
m a n iskemlesinde baygın bir halde duran
Raşid Paşayı gördü. Kendisine h ü c u m eder
korkusiyle evvelâ tabanca ile ateş ederek
sol mem esi üzerinden vurdu. Sonra, kama-
sıyle boğazını kesti. Böylece zavallı Hariciye
Nazırı, davetli bulunmadığı b u toplantıya
gelmek suretiyle eceline koşm uş oldu.

Diğer Vükelâya hücumu, yardıma

gelenler ve Ölenler, teslim olması

Çerkeş Haşan, b u n d a n sonra M ütercim

Küştü Paşa ile bir kısım vükelânın sığınmış
oldukları odaya h ü c u m etti. B u odanın iki
kapısı vardı. Bunların kilitleri m evcut de­
ğildi. Kapılardan birisinin önüne kanepe
koyarak gayet şişman olan Hâlet Paşayı
oturttular. Öbürleri de kendileri h ep bir­
den bütün güçleriyle dayandılar. Çerkeş
Haşan, âdeta şuurunu kaybetmiş, gözünü kan
bürüm üş haldeydi. Paşaların dayandığı k a­
pıyı bütün güciyle zorladıysa d a açamadı.
H â disede öldürülenlerden Hasıl olan aralıktan elini soktu. Rüştü Paşa
Serask er H ü s e y in A v n i P a şa s o b a . demiriyle vurunca, geri çekm ek zorun -

3260
da kaldı. Sonra, öbür kapıya yüklendi. B u ­
rasını da açamayınca tekrar öbür kapıya
saldırdı. Bir taraftan da Rüştü Paşaya:

«Sen millet babasısın. A y a ğ m ı öpeceğim.

Rıza Paşa da velinimetimdir. Size b ir' şey
y ap m a m . Kayseriliyi ban a verin!» diyordu.
Rüştü Paşa ise: «O ğ lu m H a ş a n Bey, şim ­
di hiddetin üzerindedir. Kapıyı açam am .
Yarın görüşürüz. B a n a bir şey yapmıyacağını
bilirsem de, hiddet arasında belki bir fenalık
olur» gibi sözlerle onu oyalamağa ve uzak ­
laştırmağa çalışıyordu. B u sırada Midhat.
Paşanın adamlarından mühtedi A h m e d ağa
elinde bir e k m e k bıçağı olduğu halde yetişip
Çerkeş H a sa n ’ı ensesinden v u r d u (M a h m u d
Ceâleddin Paşa; Mirât-ı Hakikat, C : 1, S:
129). Bıçak kullanmakta melekesi olmadığı
için ancak yaralıyabildi. Çerkeş Haşan,, can
acısıyle geri döndü ve tabancasıyle .A h m e d
ağayı, gözünden vurup cansız yere, serdi.
Sonra, iskemlelerden birisini kaptı ve avi­
zeye indirdi. M aksadı yangın çıkarmaktı.
D ü şe n m um lar, perdeleri . tutuşturdu (Ali
H ay dar Midhat; M idhat Paşa «Tabsara-i İb­
ret» S: 175).
Aşağıda bulunan ağalarla yaverler,
üçüncü katın merdivenlerine kadar sokul­
muşlarsa da, korkudan daha yukarıya çıka­
mamışlardı. Bir taraftan yakında ...bulunan
Hasanpaşa karakoluna ve. Serasker K apışm a
haber gönderilmiş ve imdat istemişlerdi.
Hasanpaşa karakolundan gelen zaptiyeler, Sultan Murad'ın veliahdl iğine ait
üçüncü katın merdivenlerini çıkıp Çerkeş ¡kİ resim daha
H a s a n ’a ateş etmeğe başladılar.' Odalardaki

Paşalar içeriden: «Öldürmeyin, sağ tutun!»

emrini verdikleri için öldürmek değil, kor­
kutarak teslim olmasını sağlamak maksadıyle
ateş, ediyorlardı. Yoksa, onu h em e n v u rm a ­
ları. kabildi. Gayet iyi nişancı olan gözü k a ­
rarmış katil ise bunlara h em en karşılık verip
birisini öldürdü v e . birisini de yaraladı. B u
sırada, Serasker Kapısından bir Yüzbaşı k u ­
mandasında askerler yetişmişlerdi. Bunlar,
kendilerine verilen yersiz bir emir üzerine
silâhlarını doğrultup konağa gelişigüzel ate­
şe başladılar. B u hal, içeride büsbütün panik
yarattı.- O la y yerine gelen bir Binbaşı, hem en
durum a müdahale edip ateşi kestirdi ve as­
kerleri’ tertipleyerek içeri soktu. Bir. kısmına
süngü taktırıp yukarıya çıkardı.
Çerkeş H a şan b u n u görünce: «Ben as­
kere silâh atmam»: dedi ve tabancasını verip
teslim oldu.
Çerkeş' Haşan, merdivenlerden indirilir­
ken-Sadaret yaverlerinden Bahriye Kolağası
Şükrü B ey e rastladı. Şükrü Bey, ağır söz­
lerle üzerine yürüyüp kılıcına davranınca,
Çerkeş Haşan-- çizmesinin. koncunda sakladığı
tabancayı bir anda çekip o n u boğazm dan
vurarak öldürdü..
Çerkeş Haşan yakalandığı sırada evi

3261
 Lâleli tarafında bulunan Zaptiye Nazırı
Sabrı Pa^a da olay yerine yetişmişti. Öbür
Paşalar da odadan çıkıp aşağıya indiler ve
katilin etrafını aldılar.
İlk defa olarak Sabri Paşa:
«B u işi neden yaptın? Seni kim teşvik
etti?» diye sordu. Katil, büyük bir soğuk'
kanlılkla: « O benim bileceğim iş* karşılı­
ğını verdi.
Çerkeş Haşan, b u şekilde tevkif edilince
hem en tahkikata başlandı. Olay sırasında
beş kişi Ölmüş, Kayserili A h m e d Paşa ile bir
zaptiye eri yaralanmıştı.
Çerkeş Haşanın idamı ve olay
hakkında yazılanlar
Çerkeş Haşan, Serasker Kapısına götü­
rülüp Süleymaniye kışlasında (sonradan
Bekirağa bölüğü diye anılan yer) ilk sorgusu
yapıldı. Korkunç katil, geçen bütün hâdise­
lere ve yaralarına rağmen gayet soğukkan­
lıydı. İki saat kadar sonra başının arka ta­
rafındaki yaradan fazlaca kan gelmeğe baş­
ladığı için sorguya ara verildi. Ertesi günü
saat on sekizde tekrar sorgu başladı. B u
arada yarasına bakılmak üzere kendisine
cerrah gönderildiyse de: «Beni ya asacaklar,
ya kurşuna dizecekler. Artık nafile yere y a ­
ralarıma baktırmak abestir» . diye bunu red­
detti (A h m e d Midhat; Uss-i İnkılâp, C : 1, S:
408).
Sorgusu sırasında b u işi kim in teşvikiyle
yaptığı meselesi üzerinde çok duruldu. Çer­
keş Haşan böyle bir teşvik görmediğinde
ısrar ile Abdülâziz’in h a fin den müteessir
olarak bu işe 'kalkıştığını, hattâ daha .hal5
günü teşebbüse geçmeyi düşündüğünü, H ü ­
seyin A vn i Paşaya 1869 yılmdanberi esasen
kızgın olduğunu söyledi ve cinayeti hazırlayış,
işleyiş tarzını bütün tafsilâtiyle anlattı. B u
arada Serasker Hüseyin A v n i Paşa ile Raşid
Paşayı ve A h m e d A ğayı öldürdüğünü, K a y ­
serili A h m e d Paşayı da öldürmek istediğini
kabul etti. Diğerlerinin ise kendisine atı­
lan kurşunlarla vurulup ölmüş olduklarını
ileri sürdü. B u n u n gibi, Başid Paşayı öldür­
müş olmasının sebebini de izah edemedi;
vaktiyle bazı kötülüklerini duyduğundan o
anda öldürmeğe karar verdiğini söyledi. O n u
Hüseyin A v n i Paşadan evvel v e gözünün
üstünden tabanca ile vurduğunu, sonra bo­
ğazını kestiğini ifade etti (İsmail Hakkı
Uzunçarşılı; Çerkeş H a şan va k’ası, Belleten
33). Bunlardan da, cinayeti işlediği sırada
geçen olayların bir kısmını hatırlayamayacak
kadar gözünün kararmış olduğu anlaşılmak­
tadır.
Çerkeş Haşan, H a rb Divanında yargılan­
dıktan sonra rütbesinin almmasıyle idamına
karar verildi ve 18 haziran 1876 Cumartesi
günü sabaha karşı Bayezid meydanına açılan
3262
büyü k kapının yaninda bulunan dut ağacına
asılmak suretiyle* h ü k ü m infaz olundu, cesedi
burada iki gü n teşhir edildi.
Kendisinin, yaraları fazla kanadığından
o gece esasen ölmüş olduğu ve ancak cesedi­
nin asıldığı halk arasında çıkan rivayetler­
dendir.
Çerkeş Haşan, b u işe kimsenin teşviki
eseri olarak kalkışmadığını kat’î şekilde ifa­
de etmiş olmakla beraber, K a y m a k a m Çerkeş
O sm a n Beyle bir görüşmeleri sırasmda onun
oldukça telkini altında kalmıştır. O s m a n Bey,
atıcılığı ve biniciliği sayesinde Abdülâziz’in
takdirini kazanmış ve böylece refahlı bir
hayata kavuşmuştu. Hüküm darın haFinden
ve vefatından son derece müteessir olmuş
bulunuyordu. Tophane’deki evinde Çerkeş
Hasan’la görüştükleri sırada vükelâyı Öldür­
m e k istediğini ona açmış, Çerkeş Haşan da:
cAbdülziz’in intikamını senin alm an doğru
değildir. Çoluk çocuk sahibisin. O n u n inti­
kamını alm ak senden ziyade bana düşer.
Ç ü n kü , ben Sultan A ziz’in h e m yaveri, hem
de kayınbiraderiyim. B en im arkam dan ba­
kacak kim sem yok» demişti.
Çerkeş H a s an ’m iki tabancası vardı.
O s m an B e y b u n u n üzerine kendisine bir ta­
banca daha vermiş ve dördüncüyü de teda­
rik etmesine yardım etmiştir (Abdurrahm an
 d ü Beyin basılmamış notlarından naklen,
İsmail Hakkı Uzunçarşılı; Çerkeş Haşan
vak’ası, Belleten 33).
K a y m a k a m O sm an B ey ,' olaydan sonra
Dolmabahçe Sarayının etrafında dolaşırken
tevkif edilmişse de yakayı kurtarmış; Abdül-
hamid zamanında Taşkışla kum andanı ol­
muş, sonra verilen bir jurnal' üzerine İstan­
bul’dan çıkarılıp Şeyhülharem’likle Medine-
de ikamete m em u r edilmiştir.
Cevdet Paşa, hâdiseden beş yıl sonra,
Abdülham id’e b u olay hakkında yazıp tak­
dim ettiği muhtırada «maktullerin familya­
larından dahi va k’adan iki gün evvel Çerkeş
Haşan, Rıza Paşanın konağına gitmiş v e m ü ­
teakiben Rıza Paşa beş çiftelisini hazırlama­
ğa başlamış, y an i Seraskerliğe hazırlanmış
gibi sözler» duyulduğunu yazmıştır. B u
muhtıranın müsveddesinde, yine işitildiği
gibi, va k ’adan hem en sonra Rıza Paşanın sa­
raylı haremi dahi «Çerkeş Hasan’m. elleri
nurdan kopsun. N e iyi etmiş» cümlesi de gö­
rülmüştür (İ. E . M , K em al İnal; Son Sadrı-
âzamlar; S : 5755).
Çerkeş Haşan vak’ası, sarayı oldukça te­
lâşa düşürmüş ve hattâ m uhafaza tedbirleri
alınmıştır. A y n ı zam anda b u arada bir çok
dedikodular d a alıp yürümüştür. H a lk ara­
sında Midhat Paşaya karşı b üyük bir saygı
olmakla beraber, Hüseyin A v n i Paşa hiç se­
vilmezdi. B u yüzden öldürülüşü hem en her­
kesi m em n un etmişti. B u , biraz da onun Ab-
 dülâzîz’i öldürtmüş olduğuna dair halk ara­
sında yerleşmiş olan kanaatten ileri geliyor­
du. Kibirli, sert ve kindar olmakla tanınmış
Seraskeri seven yoktu.
V a k ’a duyulduğu zam an ilk anda n e ol­
duğu anlaşılmamış, bir fesad heyetinin vü­
kelâyı bastığı sanılmıştı. Sultan M u r a d bu
sırada Yıldız Sarayında bulunuyordu. M a ­
beyin Başkâtibi Sadullah Bey, hem en Taş-
kışladan dört bölük asker getirtip Yıldız’m
etrafına gizlice yerleştirmişti. Bir müddet-
tenberi dalgın ve çevresine karşı alâkasız
görünen Sultan M urad, Yıldız’ın etrafına as­
ker konduğunun farkına varmış ve bundan
çok korkmuştur (M eh m ed Süreyya; Nuh-
betül-Vakayi, C: 3, S: 185).

O S M A N L I -S IR P , K A R A D A Ğ S A V A Ş I, S U L T A N M U R A D ’IN
S A L T A N A T T A N U Z A K L A Ş T IR IL M A S I

Sultan M urad, tahta çıktığı zam an (30 grad’a gitmişti. Babıâli, ültimatoma red ce­
mayıs 1876), Bulgar isyanı tenkil edilmekte vabı verince, Prens Milan 2 temmuz 1876
idi. Hersek isyanı ise, esasen bir türlü ta­ tarihinde Sırbistan halkına . hitaben bir b e­
m a m en bastırılamamıştı. Diğer taraftan Sır- yannam e neşrederek Osmanlı Devletine sa­
bistanla Karadağ, Osmanlı Devletine karşı vaş ilân etti. B u hukuken savaş ilânı değil,
müşterek bir harekete hazırlanıyorlardı. isyandı. Ç ü n k ü Sırbistan Beyliği o sırada
Prens Milan ve Prens Nikola daha 26 m a ­ Osmanlı Devletine bağlı bulunuyordu. Aynı
yısta metb u’larına karşı bir tecavüz -m ü ­ gün müttefiki olan K aradağ da b u savaşa
dafaa andlaşması imzalayarak niyetlerini katıldığını bildirdi. Prens Nikola savaş ilâ­
âdeta açığa vurmuşlardı. B u hususta Sırbis­ nına sebep olarak Osmanlı askerî kuvvetleri
tan Prensi M ilan daha cesur görünüyor, K a ­ tarafından Prensliğin güney sınırlarının ta­
radağlılar ise daha ihtiyatlı davranmayı ve m a m e n ablukası suretiyle düşmanca duygu­
Osmanlı Devletiyle hem en silâhlı bir ihtilâfa ların ortaya vurulduğunu, .b u n u n m em leke­
düşmemeyi tercih ediyorlardı. Sırbistan, bu tin ticarî ve İktisadî hayatma tesir ettiğini,
sırada yüzde sekiz faiz ve beş yıl vâde ile üstelik Hersek ihtilâlinin bertaraf edilme­
on iki milyon franklık bir dış kredi temin mesi yüzünden K aradağ halkının heyecanı­
etmiş olduğu gibi gayet kısa vâde ile 50 bin nın gittikçe arttığını ve b u n u n zaptının im ­
Şaspo tüfeği ve altmış K ru p topu ısmarla- kânsız hale geldiğini ileri sürüyordu.
mıştı. Sırbistan’ın Osmanlı Devletine savaş
Bütün bunlar, Babıâlinin gözünden kaç­ ilânı, Rusya’da büyük bir heyecan yarattı.
mıyordu. 9 haziranda yani son Bulgar isya­
nının tenkil edildiği gün Sadrıâzam M üter­
cim Rüştü Paşa, Prens M ilan ile Prens Ni-
kola’ya telgrafla b u hazırlıkların sebebini
sordu. Buna, gayet y um uşak cevaplar geldi.
Hattâ Prens Milan, İstanbul’da daimî olarak
bulundurduğu' kapı kethüdası Magarinoviç-
den maada, sadece b u iş için izahat vermek
üzere fevkalâde bir m e m u r göndereceğini
bildirmiş* Sadrıâzam da b u n u kabul etmişti;
Halbuki beklenen m em u r yerine 27 haziran­
da Prens M ilan’m Babıâliye gönderdiği ülti­
m atom geldi. Sırp Prensi b un da Bosna -
Hersek’de ne zamandır devam eden karga­
şalıklar ve Osmanlı Devletinin müdahalesi
yüzünden Sırbistan'ın ticarî ve iktisadi, ay­
rıca mânevi zararlara uğradığını, Sırbistan
hududundaki Osmanlı başıbozuk kuvvetleri­
nin köylere taarruz ederek daimî bir âsâyiş-
sizlik m eydana getirdiğini ileri sürüyor ve
bütün b u hallere son verm ek üzere kendisi­
nin Bosna valiliğine tayinini, Bosna’nın Sırp
askerleri tarafından işgalini, buradaki Os-
. manii kuvvetlerinin çekilmesini istiyordu.
Aynı şekilde K aradağ Prensi Nikola da
Hersek’in kendi idaresine verilmesini talep
etmekte idi.
Prens Milan aynı gün Belgrad’dan çıkıp
genel karargâh ittihaz etmiş olduğu Deli- Sırbistan prensi M ifan

3263
âırp ordusu başkumandanlığını, Taşkend
fâtihi unvanını takınmış olan- Ru s Generali
Çernayef üzerine almıştı. İmparatoriçe, iane
toplamak için kurulan cemiyetleri resmen
himaye ediyordu. 13 tem m uzda M oskova
Başpiskoposu ruhanî bir âyin tertipleyerek
Sırbistan ve K aradağ Prenslerinin, Hıristı-
yanlık düşmanlarına karşı m uvaffak olma-
ları için dualar etti. Rusya’dan Sırbistan’a
kadınlar idaresinde sıhhiye teşkilâtı ve pa-
ralar gönderildi. Sayısız Rus gönüllüsü Sır-
bistan ordusuna katıldı.
R om anya b u savaşta tarafsız kalmayı
tercih ediyordu. A ncak, Osmanlı Devleti ta­
rafından hâlâ R o m a n y a değil, de, Eflak ve
Boğdan Beylikleri diye anılmaktan şikâyetçi
idi. B u n u n için Prens Karol, 16 tem m uzda
b ü yü k devletlere bir muhtıra göndererek
memleketinin tarihî R o m a n y a adiyle anılma-
Karadağ'ın merkezi Çetine
3264
siıiı, İstanbul’daki sefirler ârasinda Româriyâ
tarafından da bir vekil bulundurulmasına
müsaade edilmesini ve Osmanlı memleket-
lerinde oturan RomanyalIlara ait dâvaların
b u vekil vasıtasıyle görülmesini, bir anlaş-
m a 2lık konusu olan T u n a adaları sınırının
tahdidini, posta ve telgraf, ticaret, suçlula-
r m iadesi andlaşmaları imzalanmasına mü-
saade olunmasını, R o m a n y a tarafından veri-
lecek pasaportların Osmanlı Devleti tarafm-
dan kabulünü istediyse de, Paris Andlaşma-
sim imzalamış olan devletler b u n u n şimdilik
sırası olmadığı karşılığını verdiler,
Yunanistan da kesin olarak tarafsızlığı
tercih ediyordu. A n c a k Girid'de huzursuzluk
vardı. ^Burada verilen imtiyaza göre, idare
meclisi ile m ahkem eler üyelerini tayin ede-
ce^ -bir meclis seçilmişti. A n c a k b u meclisin
Hıristiyan üyeleri A d a d a Müslüm anlara ve­
rilen imtiyazların daha fazla olduğunu ileri
sürerek Babiâliye bir çok müracaatlerde
bulunm uş oldukları gibi, aynı maksatla 1,876
yılında tekrar İstanbul’a başvurmuşlardı. O
sırada Abdülâziz henüz hal’edilmemiş bulu­
nuyordu. Mütercim Rüştü Paşa, şimdilik
idare meclisi ve m ah k em e üyeleri seçiminin
geri bırakılıp günlük işlerle meşgul olunma­
sını söylemişti. Beşinci M u r a d ’ın cülusundan
sonra bu seçimlerin yapılıp meclisin dağıl­
ması bildirildi. Hıristiyan üyeler, b u n u ka­
bul etmeyerek dağıldılar. B u n u n üzerine G i­
rid’in Hıristiyan halkı, M üslü m an hâkimle­
rin verecekleri kararları tanımamağa karar
verdiklerinden A d a d a h em en h em e n bütün
işler durdu.
^Sırbistan, Osmanlı Devletine savaş ilân
ettiği za m an daha evvel seferberliğini ta-
marnlamış, ve 120 -bin piyade, 30 süvari bö­
lüğü ve 300 toptan mürekkep
kuvvetlerini aşağı yukarı birbi­
rine denk dört ordu halinde
toplamış bulunuyordu. B u , aza­
m î çıkarabileceği kuvvetti. B u ­
na karşılık Osmanlı kuvvetleri
10 0 bin kişilik tek bir ordu ha­
lindeydi. Üstelik b u kuvvet ko­
laylıkla arttırılabilirdi. Askerin
silâhı mükemmeldi;- Piyadelerde
Snayder tüfekleri, süvarilerde
mızrak ve seri ateşli Vinçester.
tüfekleri vardı. Topçu K ru p ve
Gotîing toplanyle mücehhezdi.
Hayvanlar m ü kem m el, cephane
boldu. Ayrıca, Abdülâziz dev­
rinde A m erik a ’ya ısmarlanan
600 bin Martini H a nri tüfeği de
gelerek askere dağıtılmağa baş­
lanmıştı. Buna kargılık Sırp
kuvvetleri dört orduya bölün­
müş, böylece stratejik bir hatâ
yapılmıştı. Tüfeklerin sistemi
(Mufassal OsmanlI Tarihi tablosu - No. 54)
 SULTAN İKİNCİ MAHMUD ZAM ANINDA
(Şalvarlı devre)
Yeniçerilerin ilgasından sonra Asakir* Mansure« Muhammedi'ye
Soîdan sağa: Piyade neferi, Binbaşı, Kolağası, Yüzbaşı, Kumbaracı neferi, Topçu neferi.

★
(Setre pantaionlu devre)

Soldan sağa: Muzika neferi, Bahriye zabiti, Piyade zabiti, Mektebi Harbiye talebesi,
piyade neferi, Bahriye Stlâhendaz neferi.

SU LTAN ABDÜ LM ECİP Z A M A N IN D A

Süvari neferi, Piyade neferi, Topçu nefer«, Tcpçu zabiti, Bahriye topçu zabiti, Bahriyeli.

S U L T A N AZİZ Z A M A N IN D A

İtfaiye sabiti, Bahriye Uç anbarlı süvarisi, Büyük üniforma ile Piyade Mirlivası, Taîis
(Avcı) taburu yüzbaşısı, Kapufclu bîr zabit, Mektebi Harbiye talebesi.

Mahmud Şevket Paşa’nm (Osmanlı teşkilât ve kıyafeti askeriyesi) adlı eserinden alınmıştır.
(Mufassal Osmanlı Tarihi tablosu - No; 55)
 YİN E SULTAN A Z İZ D EV RİN DE

Soldan sağa: Çerkez Alayı Neferi, Dragon Alayı Zabiti, Süvari Zabiti, 3 ve 4 üncü
Süvari Alayt Neferi, 1 ve 2 ncİ Süvari Alayı Neferi.

★
Topçu Neferi, Bahriye Neferi, Talia (Avcı) Taburları Neferi, Piyade Alayları Neferi,
1 inci Zuaf Alayları Neferi, 2 net Zuaf Alayları Neferi.

İKİNCİ ABDÜLHAMÎD DEVRİNDE

Süvari Yüzbaşist, Topçu Mirlivası, Süvari Ferik’i; Büyük üniforma ile Piyade Ferik'i,
Dcktor Binbaşısı, Piyade Taburları Baltacısı.

★
Topçu Yüzbaşısı, Büyük Üniforma ile Topçu Mirlivası, Süvari ErtuğruS Alayı Miralayı,
Birinci Mızraklı Süvari Alayı Binbaşısı, Süvari Neferi.

Mahmud Şevket Paşa’nın (Osmanlı Teşkilât ve kıyafeti askeriyesi) adlı eserinden.

 p ek eski, topların çoğu ağızdan dolmaydı. yeti onların bunlardan faydalanmalarına
Osmanlı ordusunda bulunan Arnavut ve Çer­ engel olmuştur
keş gönüllü milis askeri ise, şiddetleri ve
amansızlıkları ile tanınmışlardı.
Padişahın son durumu
M ilan ve Nikola’n m plânları, ordularını
iki taraftan Bosna ve Herşek’e sokarak orada Ye n i hüküm darın uzayan ve artık bütün
esasen mevcut olan ihtilâli körükleyip genel ihtimamlara rağm en halk tarafından da h a ­
bir ayaklanm a şekline sokmaktı. Rusya, Sır­ ber alm an rahatsızlığı garip, bir d u r u m hâsıl
bistan’ın b u savaşı kazanamıyacağını biliyor, etmişti. Padişahın görmesi y e iradesine ikti­
lâkin b u vesile ile m üdahalede bulunm ağa ran etmesi gereken evrak, Babıâliden saraya
hazırlanıyordu. Çar, Fransuva Jozef’le görü­ gönderiliyor, bazıları zamanında, bir kısmı
şerek Avusturya’nın tarafsızlığını temin etti. ise pek geç olarak Sultan M ü r a d ’ın imzasıyle
Avusturya b u n u n üzerine K lik limanını O s ­ iade olunuyordu. B u gibi evrak M a b e y n
manlI askeri ve cephanesi için kapattığını
bildirdi. B u suretle tarafsızlığını korum ak
iddiasında bulunuyor, aslında ise Osmanlı
Devletini güç d u ru m a sokuyordu. B u y ü z­
den Babıâlinin vaki olan protestosunu kabul
etmedi. K e n d i üm idi ise, burada deva m eden
karışıklıklara son ve rm ek üzere B o sna -
Hersek’i ergeç askerî işgal altına alabilmekti.

Çernayef Bulgarlara hitaben bir beyan­

n a m e neşrederek ayaklanıp b u savaşa katıl­
malarını istediyse de, ağır bir tenkile yeni
uğramış olan Bulgarlar, Sırbistan ve K a r a ­
dağ tarafından kat’î zaferler kazanılmadıkça
harekete geçm ek niyetinde değillerdi. Üste­
lik sınırları aşıp rastladıkları köyleri yakan
yıkan, her şeylerini yağm alayan Sırp çete­
lerine bir m üddet sonra d üşm an göziyle b a k ­
m ağa başladılar.

Bütün b u sebeplerden dolayı, Sırplıların

savaş plânları hiç bir işe yaramamış, R usya -
n m her türlü m addî ve m ânevî yardımına
rağm en orduları her yerde mağlûp ve peri­
şan olmuştur. Nihayet Serasker Abdülkerim
Nadir Paşa kum andasındaki Osm anlı ordusu,
•General Çernayef kum andasındaki Sırp or­
dusuna karşı 19-24 ağustos tarihleri arasın­ Rus generali Çernayef
da cereyan eden Aleksinac
m ey da n savaşını kazandı. A n ­
cak, yabancı devletlerin ve bil­
hassa Rusya’nın müdahalesine
fırsat ve rm e m e k için Osmanlı
orduları savaşları kazanm akla
iktifa ediyor, Sırbistan’ın içeri­
lerine doğru ilerlemiyordu. Ni-
. tekim Prens Milan, telâşa düşe­
rek A v r u p a devletlerine iltica
etmiş ve Osmanlı devletiyle
Sırbistan arasında barışın y e ­
niden kurulması için arabulu­
culuklarını istemiştir.

K ara da ğ cephesindeki ordu­

ların k um an danı M u h tar Paşa
ise aynı başarıyı gösterememiş,
bir çok talihsizliklere uğramış
ve Karadağlılar mevziî bazı
muvaffakiyetler kazanmışlardı.
A ncak, Sırbistan’ın mağlûbi­ Sırph - O sm an h çarpışmaları

3265 F . 20
Başkâtibi Sadullah Bey vasıtasıyle Şevkefza
Valide Sultana verilmekte, o da uygun ve
biraz sakin bir zamanı seçerek Hüküm dara
göstermekteydi. Sonra Sadullah Bey çağırı-
lıp birlikte bir karar veriliyordu. Valide
Sultan bazan da Vükelâ ile doğrudan doğru­
ya temas ediyordu.
B u hal, Rüştü Paşanın işine gelmekteydi.
Böyleee Padişahın şuurunun yerinde olma­
dığını Üeri sürerek şimdüik idarede bir de­
ğişiklik yapılmasının zamanı olmadığını söy­
lüyor ve Midhat Paşanın Kanun-ı Esasî’nin
ilânı isteğine rahatça sed çekiyordu. Ayrıca
devleti padişahsız idare etmek daha kolayına
gitmekte idi. A n c a k bu hal halk arasında
dedikoduların artmasına sebep olmuştu. H e r ­
kes Sadrıâzamm saltanat nâibı kesilmesini
tenkid ediyor, ulema ise .Halife şuursuz ol­
duğundan C u m a namazlarının caiz olmadı­
ğını söylemeğe başlamış bulunuyordu.
B u güçlükler arasında Sultan Murad,
bir cuma selâmlığından dönüşte resmî elbi­
sesini çıkarmayarak o halde gecelemiş ve
sabahleyin erkenden sarayın alt katina ine­
rek pencerelerin camlarını kırıp kendisini
bahçeye atmış, oradan koşarak şehzadeler
dairesi önündeki demir parmaklıktan geçip
kendisini haremağaları koğuşlarının sahil
tarafındaki kayık havuzuna atacağı sırada
hademeleri yetişip tutmuşlardı. Sonra âdeta
çeke çeke zorla götürürlerken Sultan M urad
parmaklıklara sarılıp bırakmak istememiş,
bunun üzerine ellerine vurularak hırpalanıp
bahçeye aşırılmıştı. B u hâdiseyi gören Veli-
ahd Abdülhamid Efendi, ağabeysi hakkında
böyle hürmet dışı muamelede bulunulmama­
sını söylemiş olduğu gibi, durum u Sadrıâza-
m a da bildirmişti.
T em m u z ayı içinde Sultan Murad'ın ra­
hatsızlığı büsbütün arttığı için Vükelâ işi
ciddî olarak ele almak zorunda kaldüar.
Çünkü, aradan iki aya yakın bir zam an geç­
tiği halde yeni Padişahın kılıç alayı mera­
simi yapılamamış ve sefirler itimadnamele-
Osmanlr - Karadağ savaşlar« sırasında
Podgorİçe, arka da O s m a n h karargâhı
3266
rini takdim edememişlerdi. Saraya çekilmiş
olan Padişah, kimse ile görüştürülmüyordu.
Bununla beraber, Çerkeş Haşan vak’asını
takip eden iki hafta müstesna olmak üzere,
Sultan M urad C u m a selâmlıklarına çıkarılı­
yordu. Padişah bir araba ile en yakın bir
camie, çok zam an Beşiktaş camiine götürü­
lüyor, karşısında usule aykırı şekilde bir
veya iki mabeyinci oturuyor, kendisi araba­
nın bir köşesine büzülüyordu. Sırtında ve
yüzünde iki çıban çıktığı rivayeti yayılmağa
çalışılıyor ve durum bununla izah edilmek
isteniyorsa da, çok kimse buna inanmıyordu.
Sultan M urad ’ın rahatsızlığının görünür
belirtileri son derece asabî hassasiyet, iştah­
sızlık, uykusuzluk, sayıklama, hayal görme
gibi şeylerdi. Bazan odasmda durmadan do­
laşıyor, bazan ise bir minderin üzerinde ha­
reketsiz saatler geçiriyordu. Bazan:
«K an istemem, Padişahlık istemem» diye
bağırıyor, kendisini teskin etmek m ü m k ü n
olamıyordu.
Sultan M u r a d ’m hususî tabibi D r. Ka-
polyon ilk günlerde rahatsızlığı tedavi
mes’uliyetini üzerine almış ve Padişahın
başka hekimlere muayene ettirilmesine engel
olmuştu. Ancak, cahilâne müdahaleleri neti­
cesinde hastalık birdenbire ağırlaştı. Bu n u n
üzerine Padişah, Salih Efendi, Â k if Paşa,
Kapolyon, Monceri ve A vrupa’dan getirtilen
Dr. Pana’dan mürekkep bir hey’ete muayene
ettirildi. Sonunda kaleme aldığı raporda Dr.
Pana, hastalığın başlangıcının şiddetli olmuş
olduğunu, yapılan tedavinin iyi netice verdi­
ğini bildiriyor, banyolar, açık hava gezinti­
leri, muntazam gıda ve u y ku ilâçları tavsiye
ediyordu.
Bütün bunlara rağmen hastada hiç bir
selâh görülmedi. Nihayet, D r. Â k if Paşa ile
Kapolyon müşterek bir rapor hazırladüar.
Bunda, Padişahm bünyesinin kuvvetli, lâkin
âsabının zayıf olduğunu, buna ise on beş
yıldır yaşadığı güç ve tehlikeli hayatın sebe­
biyet verdiğini, cülûsundan evvel vukubulan
medreseliler ayaklanması gibi olaylar üzeri­
ne dairesinden çıkmaması emredilince ken­
disine bir suikast yapılacağını sandığını ve
b u yüzden yirmi beş gün, yirmi beş gece
durmadan içki içtiğini ve b u halle tahta çık­
tığını, cülus gününün heyecanlarının ve
amcasının ölüm şeklinin ayrıca âsabı üze­
rinde şok tesiri yaptığını ve nihayet «hazin,
sâkin ve mütefekkir» bir hale düştüğünü
bildiriyorlardı. Yine b u rapora göre T e m m u ­
zun onuncu gününden itibaren hastalığın
belirtileri şiddetle ortaya çıkmış, Padişah,
halkın aleyhinde ayaklandığı, herkesin ken­
disinden nefret ettiği zannm a kapılmış, m ev­
cut olmayan bazı şeyler hayal etmeğe baş­
lamış, hattâ bazı fareler görüp korkmuş ve
kendisini öldürmeğe kalkışmış bulunduğu
 ■belirtiliyor ve Beşinci M u r a d ’m iyileşme
ihtimalinin gayet az olduğu ifade ediliyordu.
Vükelanın karan
B u konuda kesin bir kanaate varmak
isteyen Vükelâ, b u alanda devrin en büyük
otorötesi olan Viyana’lı D r. Laydesdorf’ı
(Laidersdorf) getirtmeğe karar verdiler.
Padişahın hastalığının artık saklanamaz hale
geldiği endişesiyle bu hususta evvelâ tered­
düt ettiyse de, buna dair haberlerin A v ­
rupa gazetelerinde çıkması, hattâ bir kaç
tabib raporu yayınlanması, Vükelâyı kat’î
şekilde harekete geçmek zorunda bırakmıştı.
İstanbul’a gelen Dr. Laydesdorf, Beşinci Mu-
rad’ı dikkatle muayene etti. Padişahın bede­
nen sağlam olduğunu, ancak asabı bir rahat­
sızlığa yakalandığını, yapacağı tavsiyelere
uyulduğu takdirde iki üç ay içinde iyileşe­
bileceğini söyledi. Banyo ve açık havada
gezintiler tavsiye etti. Hattâ:
«Benim Viyana’daki hastahanemde yal­
nız altı hafta kalsm, ben b u müddetin so­
na erişinde hastayı iyileşmiş olarak iade
ederim» dedi. Yakınlarına ise, düşüncesini
şöyle açıklamıştı:
«Padişahın hastalığının tedavisi nisbeten
kabildir. Bir şartla ki, kendisini bir padişah
gibi değil, alelâde bir hasta gibi tedavi altı­
na almak lâzımdır. Yoksa bütün saray halkı
ve hükümet erkânı her akıllarına gelen ça­
*'4-'
- '' ^ ’'S1
*?*''*'''
"f’iyf.i i.-.' . Vy*:<;.%"-. '^ ' ' "t
■
•- «i.-..... .*. -**, ■
, ‘ »***
mmmmmmmâm
i'~?' •Vj' ,‘^K,^jT
- V
#«.»,/£»ıl. . -•
Sultan M u r a d ’m rahatsızlığına dair verilen raporlardan; solda
1292 (26 t e m m u z 1876) tarihli v e sağda Doktor  k i f P aşa ile K ap o ly o n ’un
tarihî/ müşterek raporları fotokopileri görülmektedir
3267
reyi tavsiye ve tatbik ederlerse hastalığın iyî
olacağına dair kesin bir şey söylenemez».
Hakikaten yanm dan hekimler çıkar çık­
m az üfürükçüler, okuyucular ve türlü dok­
tor taslakları Sultan M urad’m başına üşü-
şürlerdi. Laydesdorf gelmeden evvel ona o
kadar çok ve çeşitli, uydurm a ilâçlar içir-
mişlerdi ki, hastanın bazan kızıp ilâç şişe­
lerini hizmetçilerin kafalarına fırlattığı, ilâç
korkusundan odanın bir köşesine gizlendiği
olurdu (O sm an Nuri; Abdülhamid-i Sani ve
Devr-i Saltanatı, C : 1, S: 95).
Viyanalı doktorun dönüşünden sonra '
tavsiyeleri tatbik edilerek Padişah, Pertev
Piyâle vapuriyle Boğazda ve M arm arada ge­
zintilere çıkarılmağa başlandı. Gazeteler ise,
onun gittikçe iyileştiğini yazıyorlardı. Ç ü n ­
kü, hastalığı artık gizlenmiyordu.
Velkahd Abdülhamid Efendinin
faaliyeti
Sultan M urad ’m rahatsızlığı duyuldu-
ğundanberi saltanat sırası kendisinde bulu­
nan Şehzade Abdülhamid Efendi de, adam ­
ları ve taraftarları vasıtasıyle el altından
faaliyete geçmiş bulunuyordu. Bunların
başında eniştesi D a m a d M a h m u d Celâleddin
Paşa ile, devletin bulunduğu müşkül durum
içinde mutlaka bir saltanat değişikliği. ile
tahta aklı başında bir hükümdarın çıkmasını
fit'S;
i T'" t -\* v r ■ 'i':,
Doktor P a n a 'n m 14 t e m m u z
1 ağustos 1876
zarurî -gören Hassa O rdu su kum andanı ve
Serasker K ay m ak a m ı Redif Paşa bulunuyor­
lardı. Hattâ sokaklara, b u faaliyetler netice­
sinde, Osmanlı Padişahı ve İslâm Halifesi
olan zatın H üküm et ve Hilâfet iktidarında
bulunmadığını ve devleti onun yerine Mid-
hat ve Rüştü Paşaların idare ettiğini bildiren
yaftalar yapıştırılmıştı.
O s m ^ n . N u ri Bey, eserinde, Sultan. M.u-
rad’m rahatsızlığının gittikçe artması üzeri­
ne çıkarılan dedikodu ve zararlı faaliyetlere
son verm ek için. Midhat Paşa, Vükelâ Heyeti
kararıyle Veliahdın tahta- hangi şartlarla
cülûsa razı olacağını anlamağa m e m u r edil­
diğinden, ..Abdülhamid Efendiyi M aslak’tak.i
Musluoğlu köşkünde ziyarete gitmiştir,
M idhat Paşa Veliahde ağabeysinin sıhhî
d u ru m u dolay isiyle m uvakkaten devlet işle­
rinden el çekmesi gerektiğini söylemiş ve
kendisinin saltanat naibliğini kabul edip et-
miyeceğini sormuş, A bdülham id b u n u kesin
şekilde reddedince: «Biraderiniz hayatta
iken Padişah olmağa nasıl razı olursunuz?»
demiş ve ondan: «Biraderimin artık iyileşe­
m eye c eğ i . anlaşılmıştır» cevabını, almış ve
Y e n îk ap ı M evi ev ihan es i şeyhi
O s m a n S a lâ ha ddin Efendi
3268
hattâ A bdülham id fefendi Padişahlığı kabul
için Sultan M u r a d ’ın artık Hüküm darlık ya-
pamıyacağına dair kesin bir tabib raporu
istemiş, nihayet D r . Laydesdorf da b un un
üzerine dâvet edilmiştir (O s m a n Nuri; Ab-
dülhamid-i Sani ve Devr-i Saltanatı, C : 1,
S: 94-55). A n c a k b u iddianın teyidine yete­
cek başka bilgi ve belge mevcut değildir. B u
yüzden ancak bir rivayet olarak kabul edile­
bilir.
Bilinen, A bdülham id Efendinin o d e­
virde bütün vükelâ' ve devlet ricalinin h ü r­
metini kazanmış bulunan Yenikapı Mevlevî-
hanesi Şeyhi O s m a n Salâhaddin Efendiye
M a h m u d Celâleddin .Paşa vasıtasıyle haber
gönderip Sultan M u r a d iyileşemiyeceğine
göre d urum a müdahalede bulunmasını iste­
miş olmasıdır.
Veliahdın, Vükelâya karşı tutumu
A bd ü lh am id ’den m üdahale talebi geldiği
za m an odada bulunan Pirîzade Sahib Molla
Bey, her şeyden evvel Veliahdin devlet idar
resi h a k k m d a k i fikirlerinin öğrenilmesi ge­
rekeceğini ileri sürdü. B u n d a n sonra Şeyh
O sm a n Salâhaddin Efendi ile Abd ülh am id
Efendi, Dolm abahçe Sarayının Veliahd
dairesinde görüştürüldüler. B u görüşme ise,
M idhat Paşa ile Veliahd arasında Maslak
köşkünde bir mülâkatı temin etti. M idhat
Paşa, ikinci bir mülâkata yanında Rüştü
Paşa da bulunduğu halde gitti. A bd ü lh am id ’e
ikisinin de ötedenberi emniyeti yoktu. Fakat
Veliahd b u görüşmede onları ikna etti. B ü ­
tün tekliflerini kabule hazır olduğunu bil­
dirdi. Bunlar da Kanun-ı Esasî’nin ilânı, h ü ­
küm et işlerinde mes’ul müşavirlerin fikirle­
rinin alınması,. Sadullah Bey in M a b e y n B a ş ­
kâtipliğine ve Zıya ve N a m ı k K e m a l Beyle­
rin M a b e y n kâtipliklerine tayini idi. M idhat
ve Rüştü Paşalar, b u n a . bilhassa ehemmiyet
veriyor ve şimdiye, kadar olagelen türlü sa­
ray entrikalarını; böylece neticesiz bırakm a­
yı umuyorlardı......
A bdülham id Efendi, bilhassa M idhat P a ­
şaya çok iltifatta bulunmuş, sigarasını bizzat
yakmış, kol düğmelerini yadigâr olarak ver-
miş,^ onun duygularını okşam ak için daha ilk
görüşmede: «Meşrutiyet usulüne dayanmıya-
cak bir hükümeti asla kabul etmem!» demiş,
«Habeşistan’dan gelen zencilerle Çerkezis-
tan’dan gelen halayıkların elinde büyüm üş
bizim gibilerden ne beklenir? Siz olmadıkça
b u devlet nasıl idare edilebilir?» gibi söz­
lerle Paşaların, kalbini kazanm ayı ve zihin­
lerini çelmeyi bilmişti. B u arada, M idhat P a ­
şadan bile daha hürriyetsever görünmüş ve
evvelce hazırlanan Kanun-ı Esasî tasarısı­
nın, halk^ hâkimiyetini daha da arttıracak şe­
kilde değişmesine taraftar görünmüştü. Ü s ­
telik ağabeysi iyileşecek olursa saltanatı yine
 Tanzimat devri ve çeşitli edanda getirdiklerine genel bakış
(İlâve :
T a n zim atm ilânı tarihi olan 3 ka-
sim 1839 (26 şaban 1255) tarihinden,
! Birinci meşrutiyetin ilânı tarihi, olan
25 aralık 1876 (7 zilhicce 1293) tarihi­
ne kadar geçen '37 yıllık zamanı, “T a n ­
zimat devri” olarak a n m a k doğru olur.
Tanzim at fermanında b ü tü n me-
j selelere yer verildiği halde eğitimden
| bahsedilmemesi mevcut müesseselerle.
İ İkinci M a h m u d ’u n son senelerinde alı-
n an ilk tahsil mecburiyetinin yeter gö­
rülmüş bulunması, sebep olarak, gös-
| terilemez.
! B u b ü yü k devrimi halka mal ede-
j bilmenin tek çaresinin memleket sathı-
| na yaygın, u z u n vadeli bir eğitim
| programının tatbiki ile m ü m k ü n ola­
bileceğine başta- padişah olmak üzere
| Tanzimat taraftarları devlet ricali de.
| kani idiler. Böyle olduğu halde fer-
j m a n d a yer veriİmeyiş inin başlıca se­
bepleri bütçe yetersizliği yanında 1254
senesinde alınmış ilk tahsil mecburi­
yetinin uygulanması için istenilen va-
j sıfta hocalar olmayışı ve medreseler dı-
j şm da hoca yetiştirecek müesseseler bu-
I lunmayışı idi. Çoğu vakfa dayanan
( sıbyan mekteplerinin asırlık gelenek-
| lerle devam etmekte olan düzenini bir
hamlede bozmak, buralarda b u yüzden
j yeni bir sistem uygulam ak imkânsızdı.
| Abdülmecid’in Bab-ı âlî’ye geliş­
lerindeki n u t k u hümayunlarının sık
sık memleket maarifinden bahsetme-
| sine ve Tanzimatçıların bü tü n iyi ni-
yetlerine rağmen, askerî okullar dışında
plânlı ve programlı bir sistem tatbik
| edilmemesi karşısında zam anın ve taas­
subun büsbütün dejenere ettiği, işe ya­
ramaz hale koyduğu medreseler yine de
devlet dairelerine m em u r veren m ües­
seseler idiler. B ura d an çıkanlar ise
doğru dürüst Türkçe okuyup yazm ak­
tan bile m a h r u m idiler.
Diğer taraftan yeni idare ve teşki­
lât sisteminin yürüyebilmesi için yeni
tipte (formasyonda) m emurlara ihti­
yaç vardı. B u n u n içindir ki iş başında
bulunanlar u z u n vadeli bir eğitim
programı yerine devlete m e m u r yetişti-
[ recek okullara ehemmiyet verdiler N e­
tice itibariyle Tanzim at devrinin son-
j larmda İstanbul’da erkek, talebeye
1 m ahsus 14 Rüştiye okulunda 1427, kız
talebeye m ahsus 8 Rüştiye okulunda
j 207 öğrenci vardı, erkek öğretmen oku-
| lu öğrenci sayısı 2.00, kız öğretmen
okulu öğrenci sayısı ise 3.7. idi. Mülkiye
j okulunun sadece 70 ve devlet daireleri-
! ne ikinci. sınıf m e m u r yetiştiren Mah-
1 —»
19 0 )
★
j
rec-i A klam ’m 88 öğrencisi mevcuttu.
j İstanbul dışında bütü n memlekette
362 rüştiye vardı ve bunlarda 18750 öğ­
renci okuyordu Tan zim at prensipleri
ise ilk okullara hiç n ü fu z etmemiş,
j ] bunlar tam am en eskisi gibi kalmıştı.
M idhat Paşanın 1860 yılında açtığı ıs­
j lahhane ile dokuz yıl sonra kurulan kız
i sanayi mektebi gibi m a h d u d misalle­
rin dışında teknik öğretime ehem m i­
yet verilmemiştir. Gerçi Tanzim at •
okullarından m e zu n olanlar tam am en
başka bir formasyonda yetişiyor idiyse­
ler de, bunların sayısı azdı D ö ğ u kül- <
türünü temsil eden medrese hâlâ çok
daha kuvvetliydi. Hattâ, kendisi hiç­
bir yeniliği kabul etmek istemediği gi­
bi, Tan zim at okulları programlarında
yer alan bazı derslere bile itiraz ediyor,
icabında da b u itirazı dinletebiliyordu.
Hâlâ kuvvet halinde olan medreseyi bu
yüzden Tan zim at ricali daim a kolla-
j m ak zorunda kalmışlardı. . !
| H ü r düşünceye karşı açtığı savaşı
I her defasında medrese kazanmıştır-
[ Meselâ, rüştiyeleri ıslaha çalışan Kemâl
j Efendi, yobazların engellemesi yüzün-
I den nezaretten çekilmiye m ecbur kal- .
j mıştır. Okullardaki coğrafya hartaları
küfürdür diye lâğımlara atılmıştır. Se­
lim Sabit Efendi açtığı okulda sıra, ka­
ratahta, harita bulundurduğu için biz­
zat Şeyhülislâmın müdahalesiyle hoca­
j lığı terke m ecbur kalmıştır. 1870 de
açılan darülfünun, yobazların türlü
j tezvirleri ve m enfi faaliyetleri yüzün-
j den iki yıl sonra kapanmıştır. Bunlar
belki sayılı, lâkin karakteristik' misal­
lerdir. Burada anmadığımız daha nice
misaller vardır ki, neticede bize -velev-
ki programsız bile olsa- Tanzimatta
j başlayan millî eğitim çalışmalarının
yürümesine medresenin ve softa smıfı-
j nın engel olduğunu açıkça anlatmak­
tadır.
★
j Tanzim at ilân olunduğu zam an,
Yeniçeri ocağı ilga, edileli ve düzenli
ordu kurulalı on üç yıl. kadar olmuştu.
B u devirden evvel Osmanlı devletinde
tatbik edilen ıslahat, en çok askerî
i müesseselere yönelmiş,... devletin her
alanda günden g üne gerileyişinin tek
sebebini o rdu nu n zaafında arayan ve
buradan Osmanlı devleti hükümdarları
ve ricali, Avrupa ordulariyle boy ölçü­
şecek bir o rdunun kurulmasiyle her
şeyin halledileceğini ve devletin eski
satvetine kavuşacağını umduklarından
3269
 b ü t ü n güçlerini b u a l a n d a toplam ağa lâyet meclislerine verildi ve n ihayet
çalışmışlardı. İm parato rluğun zayıfla­ Devlet m em urlarının iltizam işleriyle
m asın ın v e ç ö k ü p dağılm ağ a n a m z e t uğraşm ası y a sak edildi. M a liy e d ü ze ­
bale gelm esinin aslında tek sebebi b u n i n d e F ra n sa ö r n e k alınmıştı. Ancak,
o lm a m a k la beraber, böyle çalışmaların m o d e r n bir m a liy e teşkilâtının kurul-
so n u cu , devlete Asâkir-i m a n s u r e or­ m asiyle iş bitm iyordu. A s ı m d a türlü se­
d u s u n u kazandırmıştı. A n c a k , T a n zi­ bepler dolayısiyle m em le k e t in malî
m a t b u k o n u d a t a m a m e n yen i bir gö­ m en bala rı k u r u m u ş b u l u n u y o r d u . No r­
rüş ve d ü ş ü n ü ş getirmiştir. O sm anlI m a l devlet masrafları ise, T a n z im a t
devletinde, Ortaçağdaki b ü t ü n devlet­ devrinin tatbiki y ü z ü n d e n artmıştı.
lerde o lduğ u gibi, askerlik bir m e m l e ­ Gelir gider arasındaki fark, gittikçe
ket h izm eti değil, sadece bir meslekti. çoğalm akta idi. B u evvelâ iç kredi |
Bu y ü zd e n o rd u m illetten a y n bir -H a z i n e b o n o s u ve kâğıt p a ra - sonra ;
ocaktı. T a n z im a t ferm anı, vata n ın ko­ d a dış kredi -istikrazlar- yoliyle ka­
runm ası için vatandaşların asker ver­ p atılm ak istendiyse de, m u v a f f a k olu-
m e sinin m u k a d d e s bir vazife o l d u ğ u n u n a m a d ı . Üstelik devletin sırtına o n u
ilân etm ekle eski gö rü şü o rtadan kal­ gittikçe ezen, takatsiz bırakan, bütün
dırmış, askerliği bedenî g ü c ü olan k im ­ gelir kaynaklarını elinden ala n bir dış
selerin ve bazı maceraperestlerin h a ­ borçlar belâsı yü klendi.
yatlarını k a z a n m a k için seçtikleri bir T a n zim at devrinin A b d ü lâ ziz ’in
m eslek o lm a k ta n çıkararak bir vata n saltanatı z a m a n ı n d a 1862, 1863, 1865
borcu h aline getirmiştir. Bu ferm an , 1869, 1870, 1871, 1872, 1873 ve 1874 yıl­
aynı z a m a n d a b u n u t e m in edecek dört larında yapılan istikrazlarla 228.768.816 t
m ü h i m prensibi de v a z ’e d iy o r d u : O sm a n lı altını borca girilmiş b u n a m u ­
1 — Askerî ödevin bir m ükellefi­ kabil devlet hâzinesi 112.539.525 m ilyon
yet h alin d e bu lu n m ası. O sm a n lı altını elde edebilmişti. Böyle-
2 .— H e r bölgeden n u f u s nisbetin- ce b u devrede a l m a n borçlar için öde­
de askere alınması. n e n faiz v e m asraflar ele geçen m i k ­
3 — Askerliğin silâh altında geçen tard an 3.689.776 O s m a n lı altını daha
kısm ının belli bir süreye m a h s u s ol­ fazla t utuyord u . A b d ü l m e c id z a m a n ı n ­
ması d a ilk a l m a n m ü sa it şartlı borçlarla
4 — Terhisten son ra savaş ve eği­ birlikte b ü t ü n T a n z i m a t devrinde borç- |
tim mükellefiyetinin belli bir süre için lanılan m ik d a r 246.309.758 O s m a n lı al­
devamı. tını, ele geçen m i k d a r d a 136.155.551
B u n la rın en m ü h i m m i o lan birin­ O sm a n lı altını ve katlanılan fedakâ r­
ci prensipti. B u n a göre h a n g i d i n ve i lık 120.154.207 O s m a n lı altınıydı. B u
millete m e n s u p olursa olsun h er va­ I ise O s m a n lı devleti gibi millî gelir nis-
tand aş belli usule göre b u m ükellefi­ beti d ü ş ü k , m a li d u r u m u esasen b o z u k
yeti paylaşacaktı. L â k in y a n y a n a ve bir devleti m a h v a v e felâkete g ö tü rm e­
kaynaşm ış h a ld e b u l u n m a y ı redd eden ğe yeter bir külfetti.
üstelik y ü z yıllar b o y u elini silâha ★
sürm ediği için b u işe karşı isteksiz b u ­
O sm a n lı devletinin p ek yanlış ola­
lu n a n gayri m ü s l im t a b ’a, b u n u k a b u l
rak T a n n hakları sistemi ü zerin e k u ­
e t m e k istemedi. Şikâyetler alıp y ü ­
ru ld u ğ u ve h u k u k î kaynağının şeriat
rü dü. Hattâ, kıpırdamalar oldu. T a s a ­
o ld u ğ u iddia o lu n m u ş t u r . T a m tersine
rı b u y ü z d e n tatbik edilm edi. B u n a
şu m u h a k k a k t ı r ki O s m a n lı devleti
karşılık onların m uayyen n a k d î bir
şer’a n değil, Ö rfen idare edilen bir
bedel vermeleri k a b u l o l u n d u D iğ er ta­
mem leketti. B ilha ssa fiilî tatbikatta
raftan m ü s l ü m a n tab ’a d a n dağlık böl­
şer’î h ü k ü m l e r değil, örfî k a n u n l a r h â ­
gelerde yarı bağımsız h a l d e b u l u n a n ­
k im d i. A n c a k b u k a n u n la r, m a hiyeti
lara d a b u mükellefiyet t a m m ânasiyle
b a k ı m ı n d a n d a h a fazla O rtaçağ h u k u k
u y g u la n am ad ı.
sistemine dayandığı için g ü n ü n ihti- j
★ yaçlarını karşılayacak h a ld e değillerdi, j
T a n z i m a t m m aliye a la n ın d a getir­ T a n zim a tm getirdiği genel h u k u k
diği yeniliklerin b a şın d a h erkesin ver­ anlayışı ise, T a n z i m a t ferm an ın ın tah ­
m ek le m ü kellef b u lu n du ğ u verginin lili sırasında anlatıldığı üzere, in san
tayin ve tesbiti ile b u n u n h ü k ü m e t hakları = H u k u k u beşer prensipleri­
tarafından toplanmasıdır. B ununla n i n r esm en tanınm ası, vatandaşların !
beraber, b u ikinci cihet tatbik o lu n a ­ a n ca k k a n u n l a r d a yazılı suçlardan do­
m a m ış, b u n a karşılık iltizam u s u l ü ıs­ layı yine k a n u n l a r d a yazılı cezalara
lah edilmiştir. Hıristiyanların vergile­ uğrayabilm esi, kanun karşısında b ü ­
rinde ise P atrikhanelerin aracılğı k a ­ t ü n vatandaşların eşitliği, m a l gasbı,
bul o lu n d u . A y n c a , m a lî yetkiler ida­ bedenî eza n e v in d e n cezaların k a l k m a ­
re âm irlerinden alınarak defterdarlara sı, h ü k ü m l e r i n a n c a k h â kim le r tarafın­
verildi. Vergilerin t o p la n m a sın d a n mes* d a n verilebilmesi, ayrı d in ve m e z h e p ­
ul m aliye m em urları teşkilâtı k u r u ld u . lere bağlı vatandaşların h u k u k bakı­
H e r bölge vergilerinin ayarlanm ası vi- m ı n d a n bir tefrike tâbi tutulm am ası

3270
 f nevinden Batıda artık yerleşmiş olan
i esas h u k u k prensipleriydi. B u genel
anlayışa uyarak meselâ devlet zenci ti­
caretini yasak etmiş, bir din veya m ez­
hepten diğerine geçme haklındaki
mevcut yasağı kaldırmıştır. B u prensip­
lerin halka kadar inip sindirilmesi
gerçi kolay değildi ve tatbikatta birçok
aksamaların olması tabiî bulunuyordu;
b u n a rağmen devlet tarafından kabul
ve ilân edilmeleri büyük bir merhale
teşkil ediyordu.
★ b u dirençte halkı
OsmanlI imparatorluğu çeşitli din
ve ırkların teşkil ettiği milletlerden
kurulmuş bir topluluktu, hâ kim unsur
ise Türk M üslüm an unsuruydu. B u
yüzden memleketin idaresi teokratik
ideolojiye dayanmaktaydı. Devlet bu-
b u n u n avantajlarından feragatta b u ­
lunmayı ise istemezdi. O n sekizinci yüz
yıl sonlarına doğru imparatorlukta ya­
şayan gayri müslim topluluklar milli
varlıklarını idrake başlamışlardı. B u n ­
ların Batı âlemiyle teması d aha çoktu.
Üstelik savaşlar sırasında yaşadıkları
yerler geçici olarak Batılı devletlerin
işgali altında kaldıkça b u temas vası­
tasız ve kütle halinde oluyordu. Ayrı
din ve mesleklere m ensup b u zümreler,
onların daimî telkini ile, imparatorluk­
taki durumlarını haksız görmeğe baş­
ladılar. Kendilerine eşit vatandaş m u ­
amelesi edilmemesi, ayrı dinlere m en ­
sup bulunmalarının bir aşağılama ve
bir hakaret konusu olması, b u yüzden
ayrı vergiler vermeğe ve ayrı kılıklarda
gezmeğe m ecbur bulunmaları, karşılı­
ğında ise m üslüm an tab’anın sahip
bulunduğu birçok haklardan m a h ru m
edilmeleri b u zümreleri devlete karşı
j hoşnutsuz, m üslüm an vatandaşlarına
karşı nefret duygulariyle dolu ve çeşit­
li Batılı devletlere eğilimli hale getiri­
yordu. O n dokuzuncu yüz yıldan iti­
baren ise, b u duyguları gittikçe kuv­
vetlendi. Bir taraftan da Batılı devlet­
ler onların haklı haksız, lâkin durm a­
dan devam eden şikâyetleriyle daha
yakından ilgilenmeğe başladılar. Niha­
yet zam anla gayri m üslim tab’anın
haklarını korumağı, OsmanlI devletine
karşı takib ettikleri politikanın esas
unsuru haline getirdiler. Lâkin çok
za m an b u n u daha ziyade kendi çıkar-
ları için bahane olarak kullandılar.
B u vasıta ile imparatorluğa siyasî taz-
| yiklerde b ulun m a fırsatını elde ettiler.
| İşte b u tazyikler Osmanlı .devletini
teokratik ideoloji prensibinden feda­
kârlığa zorlamıştır. Esasen Osmanlı
devlet adamları, imparatorluğun beka­
sı için bünyesinin çeşitli yönlerden ıs-
! laha, hattâ bir reorganizasyona muh-
j taç bulunduğu, fikrini benimsemişler-
j di. B ü t ü n b u âmillerin doğurduğu Tan-
| zimat, şüphesiz ki toplum, hayatında
büyük bir tesir _ uyandırdı. Meselâ bir
m üddet sonra İslâm tab’a, Hıristiyan
tab’a ile eşitlik ilân eden devletin b u ka­
rarma karşı elinden gelen direnci gös­
termeğe başladı. Cidde, Şam, Lübnan
olayları bunların fiilî tezahürüdür.
Hattâ, meselâ Kuleli vak’ası olayiyle bu
düzeni kuran padişah ile vükelâsının
ortadan kaldırılması bile düşünülm üş­
tür. B ü tü n menfaatleri eski düzende
olan ve yeni düzenin kendini ileride
tasfiye edeceğini hisseden medrese ise,
kışkırtıyordu. Aşa­
ğıdan gelen bu tesir zam an 2a m a n yu­
karıya kadar aksetmiş ve hattâ ısla­
hatçı hü kü m d ar Abdülmecid, ara sıra
geçici de olsa devrimci ekibi işbaşın­
dan uzaklaştırmak zorunda kalmıştır.
T an zim atm ilân ettiği prensiplere
rağmen, ne müslümanlarla m üslüm an
olmayanların, ne de m üslü m an olma­
yanlardan ayrı dinlere ve bir dinin ay­
rı mezheplerine m ensup olanların as­
lında kaynaşıp bir millet haline gelme­
sine imkân yoktu. Hıristiyan tab’a,
esasen toplu olarak yaşadıkları ülkele­
rin imparatorluktan ayrılıp kendilerine
bir vatan olarak verilmesi ve siyasî is­
tiklâllerinin • tanınması derdine düş­
müşlerdi. Batı emperyalizmi ise, im pa­
ratorluğu zayıf düşürmek ve çöküşünü
hızlandırmak için bunları elaltmdan
veya açıkça him aye ediyor, hattâ kış­
kırtıyordu. İngilizler Dürzîler’le Pro-
testanlara, Fransızlar Katoliklere ve
Ruslar hıristiyan nüfusu n pek büyük
çoğunluğunu teşkil eden ve a y n kül­
türlerin doğurduğu Y u n a n , Bulgar,
Sırb g?bi T an zim atm ilâniyle impara­
torluğun esas unsuru müslümanlarla
eşit haklara sahip hale gelen b u zü m ­
reler ise, çeşitli şımarıklıklar ve taş­
kınlıklarla içlerinde y üz yıllar boyu
birikmiş kin ve nefreti açığa vurdular.
Aslında her. cemaatin Fatih Sultan
Sultan M e h m e d H a n devrinden beri
başlayıp gelen imtiyaz ve muafiyetleri
vardı. Dinlerine, dillerine, örf ve âdet­
lerine, san’at ve ticaretlerine kimse
karışmazdı. Savaşla da mükellef olma­
dıkları için imparatorluğun aslında en
rahat tab’asıydılar. Refah seviyeleri
m üslüm an vatandaşlarının çok üstün­
| de bulunuyordu. B u n a rağmen takın­
| dıkları b u tavır, müslümanlar arasın­
| da tepki yarattı. Hıristiyanların haklar
I bakımından kendilerine eşit olabilece­
j ğini akılları almıyordu. B u n u n halk
vicdanında nasıl telâkki edildiğinin
misalleri vardır. T an zim atm ilânı sıra-
I sm d a davullar çalınıp d u r u m halka
duyurulduğu sırada bir davulcunun
şöyle seslendiği m eşhurdur: “ E y müs-
iümanlar, duyduk duym adık demeyin...
Gâvura gâvur dem ek yasak oldu.”
Halkın b u duygusunu istismar et­
m ek isteyen kara kuvvet, karanlık pro­
pagandasını durm adan devam ettiri-
—^
3271
 —^
yordu. Mısır meselesi çıktığı zam an Dar-ı şûrayı seraskerî gibi meclislerle
padişahın firenk, M e h m e d Ali P aşa n ın iş görm e u s u l ü n ü n birleşmesi, 1845 yı­
ise m ü s l ü m a n olduğ u ileri sürüldü. j lından son ra im ar meclisiyle vilâyet
B o s n a, A rn a v u t lu k , A y d ı n gibi yerlerde meclislerinin açılışı, T a n z i m a t meclisi­
A b d ü l m e c i d l n itikatsız . ve başta M u s ­ n i n v e d a h a sonraları bir n evi temsil­
tafa R eşid P a ş a o lm a k üzere vükelâ­ ciler meclisi m a h iy e t in d e o l m a k üzere
nın A v r u p a devletlerince satın alınmış “ Şûrayı devlet” in k u ru lu şu , R u s y a ile
oldukları ilân edildi. Eskiye bağlı veya Avusturya'yı ayrıca rahatsız ediyor,
çıkarları eski d ü z e n d e olan bir kısım b u n d a bir meşrutiyete ve parlâm anter
devlet adamları d a halkın b u d u y g u la­ sisteme gidiş görüyor ve b u n u n da
rını z a m a n zam an okşam aktan geri k en d i tab’aları için fena bir örnek ol­
kalmadılar. B u n l a r gibi, vergi iltizamı­ m asın dan korkuyorlardı. Bilhassa,
n ın ilgasından menfaatleri bozulanlar Fransız d e p a r t m a n meclislerinin Örneği
d a h er yerde T a n z i m a t m aleyhtarı ke­ olan vilâyet meclislerinde h e r sınıfa,
silmişlerdi. Hıristiyanlara verilen h a k ­ h er din ve m e z h e b e m e n s u p h alkın
ların şeriata aykırı ve yeni usullerin temsil edilmesi, vatandaşın m ahallî
kâfir adeti o ld u ğ u açıkça iddia edili­ idareler yoliyle devlet idaresine iştiraki
yordu. H a ttâ b u arada kendilerine eşit | dem ekti. B ü t ü n b u n la r ise, onların
haklar veren, lâkin eşit mükellefiyet­ ürktükleri bir sistemin unsurlarıydı.
ler de yü kley en T a n z im a t , m ü slüm an T a n z im a t bir taraftan d a Batı ile
olm aya n t a b ’a tarafından bile tenkide İ d a h a geniş çap ta tem as imkânlarını
uğradı. Meselâ, T a n z im a t ferm anının [ yaratmış ve b u tem asın d o ğ u r d u ğ u te­
o k u n u ş u n d a h azır b u l u n a n R u m P at­ sirlerin geniş kitleye d a h a kolaylıkla
riği, fe r m a n o k u n u p kırmızı atlas tor­ intikalini sağlamıştır. B u d a yavaş ya­
baya konduktan sonra: İnşallah vaş t o p l u m u n b ü n y esin d e bir değişik­
bir d a h a bu t orba da n ç ık m a z” te­ lik yaptı. T o p l u m sınıflarının dengesi­
m en n isin i izh ar etmişti. B u n u n en ni değiştirdi. E s k id e n şöyle bir piram it
b ü y ü k sebebi, R u m l a r ı n d iğ e r 'm ü s l ü ­ vardı. H ü k ü m d a r , saray, m e m u r sınıfı­
m a n o lm a y a n t a b 'a d a n ayrı şekilde n a d a y a n a n b ü y ü k idare adamları, or­
sahip bulu n d u k lar ı birçok imtiyazların d u y a d a y a n a n b ü y ü k askerî sınıf, m e d ­
onlara d a teşmili idi. reseye d a y a n a n u l e m a sınıfı, b ü y ü k ti­
T a n z i m a t m m ü s l ü m a n olan ve ol­ caret erbabı kapitalistler, esnaf ve ze-
m a y a n vatandaşları m e m n u n eder h a ­ naatkârlar, m ü s l ü m a n ve z im m i ( m ü s ­
le gelmesi kolay değildi. H e r şeyden lüm an o lm a y a n ) h a lk B u piram idin
evvel bir tatbikat devresi lâzımdı. Ü s­ zayıf noktası, bilhassa ortasıydı. B ü y ü k
telik b u tatbikat bölge bölge yapılıyor [ ticaret erbabı kapitalistler ile esnaf ve
ve sırası gelen vilâyetler yavaş yavaş, j zenaatkârlar sınıflarını O n sekizinci
“ dahil daire T a n zim at” ediliyordu, j y ü z yılın ortalarından beri D o ğ u d a ve
B a ş k a türlü olm asına da i m k â n yoktu, j B a tıd a değişen İktisadî şartlar çok
M ü s l ü m a n o lm a y a n unsurlar ise, bu sarsmıştı. Batı ile h er türlü ticaret ta­
h u su st a çok aceleciydiler. B u y ü zd e n , vassutunun m ü slüm an olm ayanların
vaadedilen siyasî haklarını def’aten el­ eline geçmesi ise, b u sarsıntıyı b u sı­
de etm ek için yabancı devletlere baş­ nıfların m ü s l ü m a n tabakasının b ü s b ü ­
v u r m a k t a n bile çekinmiyorlardı. ' B u n ­ t ü n aleyhine çevirdi. O sm a n lı m em le­
lardan im paratorlu ğ u n biran evvel ketlerinin ticarî merkezlerine yerleşen
çökmesini isteyen A v u st u ry a ve R u sy a, yabancı kapital m üm essillerinin zim-
T a n z im a t devrim inin devletin bü nyesi­ m î denilen sınıfla el ve işbirliği etm e­
n i kuvvetlendirip m u k a v e m e n i arttıra­ si, b u suretle onların m alî k u d ret k a­
cağı endişesiyle b u fırsattan faydalana­ zanm aları ve İktisadî h a y a t a h â k i m ol­
rak baltalama, faaliyetlerine girişmiş­ m a ğ a başlamaları piram idi yerinden
lerdir. Üstelik, T a n z im a t m O sm a nlı o y n a t m a ve yapısını değiştirme istida­
tab’asına tanıdığı hakları, k en d i dev­ dını yarattı. Neticede, b u n u n üst taba­
letleri kendi ta b a la r ın a h e n ü z resm en kalarında b u lu n a n la r yavaş yavaş b u
tanımış değillerdi. B u n u n kötü bir ör- zü m re y e d a y a n m a n ı n k en d i durum ları
j n e k o lm asın d an ve b u fikirlerin teşki- için d a h a faydalı olabileceğini hisseder
[ lât b a k ı m ı n d a n olm asa bile b ü n y e b a ­ oldular. Böylece durum ları için d a h a
k ım ı n d a n Osm anlı im paratorluğ un a faydalı olabileceğini hisseder oldular.
b en zey e n k e n d i devletlerine d e siraye­ Böylece, h a lk tarafından firenk diye
tin d e n korktular. G ay ri m ü s l im tab’- anılan lövantenierin yukarı sınıflarca
ayı, devlet aleyhine d u r m a d a n kışkırt­ rağbet k azanm ası, m ü s l ü m a n h a l k ta­
maları ve T a n z im a t t a n evvelkine göre bakasının ayrıca iğbirarını, h attâ k ini­
d a h a gayri m e m n u n hale getirmeleri ni tahrik etti. D ü ş ü l m ü ş b u l u n a n malî
işte b u n d a n dolayıdır. Böylece t o p lu m \ darlıklar sırasında dış krediye b u z ü m ­
h ay a tın d a T a n z im a t , m ü s l ü m a n olan- | re m en su plarının tavassutu, G a la t a ve
lar için' de olm ayanlar için d e bir mem - ı Bey oğlu yerli hıristiyan ve yabancı
nuniyetsizlik kaynağı h aline geldi. i b a n k e r v e sarraflarını devletin para
İkinci. M a h m u d devrinden beri i işlerinin m a h r e m i h alin e getirmiş, sa­
Meclisi vâlâ, Dar-ı" şûray.-ı Bab-ı âlî, j rayın z a m a n z a m a n b u n l a r d a n rehin
‘

3272
 ve senet karşılığında para alması, Os­
manlI hâzinesine ait en değerli mücev­
herlerin bunların kasalarına girmesine
sebep olmuştu. Tabiî bütün b u m u a ­
meleler arada onlara b üyük kazançlar
da sağlamış bulunuyordu. B u banker
ve sarrafların bir kısmı devlet ricaline
i borç para vermek ve malî işlerini ted-
j vir etmek suretiyle yüksek idari sınıfa
I hulûl ve n ü fu z etmeğe ’.muvaffak ol-
I muşlardı. Böylece neticede icabında
\ devletin malî ve idarî işlerinde tesir
; sahibi olabilen yeni ve kuvvetli- bir sı-
nıf m eydana gelmiş oluyordu.
★
Osmanlı devleti şeklen tamamen
teokratikti. Aslında ise devlet idaresi,
şer’îden ziyade örfî kaynaklardan ge­
len kanunlara dayanmaktaydı. Ancak,
evvelce de anlatıldığı gibi, teokratik
ideolojinin b üyük avantajları yardı.
Devleti İslâm halifesi sıfatiye, İslâm
dininin kaidelerine göre idare etme
mevkiinde bulunan Osmanlı h ü k ü m ­
darlarına adeta m ukaddes bir hüviyet
ve m utlak hükümranlık hakkı veriyor­
du. İlk İslâm cumhuriyetinin devleti
idare edenlere yüklediği vazife ve mes’-
uliyet ile idare edilenlere veya onların
teşkil ettiği zümreleri temsil edenlere
verdiği kontrol, hesap sorma ve hattâ
işbaşından uzaklaştırma hakkı ise çok­
tan unutulmuştu. D a h a evvel hal’edi-
len Osmanlı hükümdarları çok zam an
sadece ağır basan bir zümrenin m e n ­
faatini çeşitli yollarla, ihlâl ettikleri
için b u akıbete uğramışlardı. Şeriata
aykırı davrandıkları ise, sadece bir ba­
hane idi.
Osmanlı imparatorluğu tasfiye edi­
linceye kadar şeklen teokratik olarak
kaldıysa, Tanzimattan itibaren laikli-
ğin bazı prensiplerini kabul etmiştir, j
Gülhane hattı h ü m a y u n u ile Islahat
fermanında b u n a temas eden noktalar
şunlardır:
a — M üslüm an olmayan, cemaat­
lere bahşedilen h a k ve imtiyazlara ri­
ayet edileceğinin taahhüd olunması.
b — Kiliseler için Patrikler tara­
fından hıristi-yan tab’adan alman ver­
gi ve ianelerin kaldırılması.
c — Her din ve m ezhep m ensubu­
n u n ibadet ve aynılarını serbestçe yap­
malarının temini.
ç •—• T a b ’a n m din ve m ezhep far­
kı gözetilmeden eşit sayılması ve eşit
haklara sahip olması.
d —- D i n ve m ezhebi dolayısiyle J
tab’adan hiçbirisinin diğerinden aşağı
sayılmaması.
e '— Hiç kimsenin zorla dinini de­
ğiştirmeğe mecbur edilmemesi.
f — Herkesin din ve m ezhep de­
ğiştirmekte serbest bulunması.
Bu prensipler, evvelâ Osmanlı
tab’a sm a vicdan hürriyeti- veriyordu.
B u vicdan hürriyeti daha., evvel müs-
—>
lüman olmayan tab’a hakkında mev­
cut idi. Yâni onlar» istedikleri gibi din
ve m ezhep değiştirebilirlerdi. Devlet
sadece politika mülâhazalariyle bir ara
Ermenilerin Katolikleşmesine - kendi
j cemaat mümessillerinin ve ruhanî reis­
j lerinin müracaatı üzerine müdahalede
; b ulunm uş, sonra b u n d a n da vazgeç­
j mişti. .....
M ü slü m an tab’aya gelince, bunlar
\ için b u hürriyet yoktu. D in değiştir-,
m enin cezası idamdı. Hattâ, dinî inanç­
\ ları ehl-i sünnet inanışlarının dışında
olarak m ünakaşa edenler bile zındık
sayılır ve aynı akıbete uğratılırdı..
İşte Tanzim at, b u n u kaldırmış ve
hıristiyan tebaaya tanıdığı vicdan hür­
'
riyetini m üslüm an tebaa için de tanı­
mıştı.
Ayrıca, şer’î mahkemelerin yanın­
da nizamiye mahkemelerinin açılışı,
bu m a hkem e hâkimlerinin Avrupa’dan
! iktibas veya tercüme edilmiş kanunla­
ra göre h ü k ü m vermesi, bunların dev­
letten aylık alan memurlar olmasına
karşılık şer’î m ah k em e hâkimlerinin ve
diğer vazifelilerinin başvuranlardan
aldıkları hare ile geçinmeleri ve dev­
letten m aaş almamaları, layık esaslara
dayanan kanunların neşri, devleti tem­
] sil eden hüküm dara karşı vazife ve sa­
lâhiyetleri taayyün etmiş olan h ükü­
i metlerin, şeriat kaidelerini gözönüne
: almadan k a nu n ve nizamlar hazırla­
yan veya kendisine havale edilen işleri
; yine b u zihniyetle halleden Meclisi
vâlâ, Meclisi hazain, Dar-ı şûrayı Bab-ı
âlî, Dar-ı şûrayı Seraskerî Meclisi
| Tanzimat, Şûrayı devlet gibi meclisler­
le çalışması, hangi dine veya mezhebe
i m ensup olursa olsun b ütü n tebaanın
\ i kaynaştırılıp aynı gayelere eğilimli tek
bir millet, Osmanlı milleti haline ge­
tirilmeğe çalışılması lâikliğe doğru
atılmış m ü h im adımlar sayılabilir. B u ­
nunla beraber meselâ m üslü m an olma­
yan tebaa aralarında teşkilâtlanmak,
cemaat halinde organize olmak ve hat-
l tâ dinî ve mezhebî faaliyet perdesi al-
} tında millî gayelerine m atuf faaliyet­
lerde b ulun m a k hakkını haiz oldukla­
rı ve b u cemaatler dinî ve hattâ millî
j varlıklar olarak tanındıkları halde,
i m üslüm anlann b u nevi teşekküller
I kurması, böyle faaliyetlerde bulunması
i bahis konusu olamazdı. B u gibi faali-
j yetler daim a fesad sayılmış, şiddetle
• j menedilmiş, islâm vahdetini bozan bir
] partikülarizm olarak reddolunmuştu.
! İmparatorluğa dahil m üslüm an millet­
ler, devletten ayrı varlıklar olarak ka­
bul edilmediklerinden b u .hal, devlete
büyük avantaj sağlayan teokratik ieo-
lojiye aykırı addediliyordu.
★
Osmanlı imparatorluğunda mutla­
kıyet rejimi carî idi. Padişah, m ülkün
<
—i> S
3273
 sahibi, herkes onun kulu ve her şey
ona aitti. B u n a rağmen eskiden beri b u
haklar bazı tahditler altında bulunur­
du. Devlette bir hüküm et müessesesi
mevcuttu.
İlk defa İkinci M a h m u d , meclisler­
le iş görmeyi tecrübe etmiştir. İ837 yı­
lında kurduğu Meclisi vâlâyı ahkâmı
adliye veya kısa adiyle Meclisi vâlâ
memurların muhakemeleri ve halk ile
hüküm et arasındaki dâvaların görül­
mesiyle beraber, kanun ve nizamlar ha­
zırlamak vazifesiyle de mükellefti. B u
meclisin bütün üyeleri hü kü m d ar tara­
fından tayin edilmekle beraber, karar­
ları istişarî değildi. Hüküm darın tasdi­
kinden geçerek tatbik mevkiine konur­
du. İkinci M a h m u d , b ununla da yetin­
medi. İdarî işlerin de bir mecliste halli
için Dârı şûrayı Bab-ı âlî’yi ve askerî
işler için Dârı şûrayı Seraskerî’yi kur­
du. Böylece, hüküm etin padişah namı­
n a elinde bulundurduğu bağımsız salâ­
hiyet b u gibi meclislerin kararlariyle
bağlı hale geliyordu. İmar meclislerine
gelince; b u teşebbüsün en m ü h im ta­
rafı mahallî ihtiyaçların tetkiki için
dahi olsa, her bölgeden seçilmiş kimse­
lerin ilk defa bir meclis halinde devlet
merkezinde toplanmasıdır. B u seçiliş
şüphesiz halk oyu ile olmamıştı; lâkin
bir kısım zümreleri temsil edenler on­
ları kendi aralarında seçmişlerdi. Yani
bunlar, hükümetçe görevlendirilmiş de­
ğillerdi.
Mahallî idareler yoliyle halkın dev­
let idaresine iştiraki ise, daimî vilâyet,
kaza ve nahiye meclisleri vasıtasiyle ol­
muştur. Bunlar halk tarafından seçili­
yordu. Üyeleri, o bölge halkına göre
m üsîüman veya hıristiyan olabiliyordu.
B u meclisler, kendi bölgelerine ait iş­
lerde birçok salâhiyetlere sahiptiler.
İdare âmirleri, onların fikirlerinden
müstağni kalamıyor, arzu ve ihtiyaçla­
rını devlete duyuruyor ve. yerine getir­
meğe çalışıyordu. Üstelik bölgelreinde
keyfî icraattta da bulunam az olmuş­
lardı.
B u şekilde kurulan meclislerden bi-
! ri olan Şûrayı devlet, önceleri her vilâ-
f yetten seçilen üyeler ve ilga edilen
i Meclis-i vâlânm üyelerinden meydana
gelen, adeta bir “Temsilciler meclisi”
hüvviyetindeydi İlga edilen meclisin
bütün vazife ve salâhiyetleri ona dev­
redilmişti. B ug ü n kü Danıştay, Yargı­
tay, Yüksek hakem kurulu ile bazı di­
ğer idari mevkilerin vazife ve salâhi­
yetlerini de kendinde topluyordu. M a ­
m afih zamanla, üyeleri devlet tarafın­
dan tayin edilir olduğundan, kurulu­
şundaki hüvviyeti kayboldu.
Böylece yukardan itibaren hulâsa et­
tiğimiz bu faaliyet, İkinci M a h m u d
devrinden itibaren ve Tanzimattan son­
ra meclislerle çalışma tarzının nasıl ol-
3274
d uğunu anlatır. B u tarz, devleti tek bir
salâhiyetin diktatoryasmdan kurtar­
mıştır. B u sayede, hatalı kararların önü
alınmış, devletin en m ü h im meselele­
rinde, en salâhiyet sahibi " kimselerin
bir arada çalışıp en uygun neticelere
ulaşmaları sağlanmıştır. Şüphesiz, bu
meşrutî = parlâmanter bir sistem de­
ğildi. A ncak b u sistemin bazı prensip
ve hattâ unsurlarını ihtiva ediyordu.
Tanzimat ricali, ise, memleketin idare
ve mukaderatmı düşünmemişler, hattâ
Abdülâziz devrinden itibaren böyle fi­
kir ve faaliyetlerle mücadele etmişler­
dir. Ç ünkü, millî devletlerin rejimi
olan demokrasinin Osmanlı imparator­
luğuna tatbik edilemiyeceği, tatbik
edildiği takdirde b u n u n imparatorluğu
parçalamağa götüreceği kanaatindeydi-
ler. Genel oyla seçilmiş bir mecliste j
Türk üyelerin yanında yer alacak R u m , I
Bulgar, Sırp, Ulah gibi hıristiyan ve
hattâ Arnavud, Kürd, Arab gibi müs-
lüman bazı grupların imparatorluğun
değil kendi millî varlıklarının m enfaa­
ti ön plânda tutmaları ve b u yüzden
devleti meçhul bir akıbete doğru sürük­
lemeleri ihtimalinden korkuyorlardı.
Bir kısmı ise, demokrasinin esas pren­
sibine, yani halk idaresine aleyhtardı­
lar. Bin bir tecrübeden geçerek, u z u n
yıllar boyunca çeşitli devlet kademele- •
rinde vazife görerek yetişmiş, sadece
şahsî kabiliyet ve meziyetleri sayesinde
devlet idaresinin başına geçmiş kimse­
ler varken cahil saydıkları halkın seçe­
ceği mümessillere dayanarak onların
arzu, istek ve reyleriyle iş görmenin
fayda ve lü zu m un u katiyen kabul et­
miyorlardı. Netice olarak ilk başta Re-
şid Paşa olmak üzere Tanzim at devri­
nin en ileri düşünceli devlet ricâli bi­
le, hattâ damad Said Paşanın bir gün
sultan Abdülmecide “Efendim saltana­
tınız elden gidiyor, Reşidin fikri cum-
lıuriyet ilânıdır" demesine rağmen
(O sm an Ergin; Maarif tarihi S h : 353)
OsmanlI imparatorluğunda halk idare­
sine dayanan bir rejimin kurulmasını
düşünmemişlerdir. Abdülâziz devrinde
kurulan bir nevi Temsilciler meclisi
(Şurayı devlet) önce bir kısım eyâ­
let mümessilleri İstanbul’a kadar ge­
lerek ileri devlet ricâli ile bir arada
toplanmışlar ve bazı kararlar almışlar­
sa da b u meclis kısa zam an sonra âzâ-
ları devlet memurları arasından tayin
edilen bir organ hâline geldi. Böylece
Tanzimatçılar teşri’î organı ve çeşitli
görevler yüklümlü u z m a n meclislerini
kabul etderek memlekette ferd veya,
zümre hâkimiyetinin kalkmasını temin
etmişlerse de böyle organların üyeleri­
nin halk oyu ile gelmesine yanaşma­
mışlardı, işe yarar adamların cemiyet­
ten esasen engelleri aşıp sivrilerek iş­
başına gelebileceğine inanmışlardı. Y a ­
ni bir eleksiyona değil, bir seleksiyona
ona terkedeceğini bile söyledi (Hattâ bu h u ­
susta M idhat Paşaya^ yazılı bir belge verdi­
ğini, M idhat Paşa İzmir’de tevkif edildiği
zam an çantasında sakladığı b u belgenin
L ondra’da îndiya caddesinde 6 numarada
oturan Mösyö M ay er’e gönderilmesini ve
m ü m k ü n olamadığı takdirde im ha olunma­
sını zevcesine bir tezkere ile bildirdiğini Ali
Haydar Midhat B e y ,iQ ^^ tî 33|ş|ir. Bununla
beraber, bu belge olduğu için
hakikî mahiyeti
Böylece ;j3Q|£>de*ece iyi niyetli ve temiz
kalbii /ö|5an- M ithat Paşa, hakikaten Kanun-ı
Esasî’y i ilân ile Meşrutiyet rejimi kurm ak
için Abdülhamid'in cülusundan başka çare
bulunmadığı fikrine kapılmıştı. D a h a kurnaz
olan Rüştü Paşa ise, hâlâ tereddütte idi. A n ­
cak, Redif Paşanın kendisine: «Eğer Sadrı-
âzam bu cülûs işini biraz daha geri bırakırsa
biz çaresine bakacağız!» şeklinde haber gön­
dermesi ve askerî bir müdahalede buluna­
cağını ima etmesi üzerine o da saltanat de­
ğişikliğine razı oldu (M a h m u d Celâleddin
Paşa; Mir'ât-ı Hakikat, C : I, S : 168). Yalnız,
bunu tatbike karar vermeden evvel yabancı
elçilerle teması doğru buldu. B u arada gö­
rüştüğü İngiliz Elçisi H enri Elyot’a bütün
tereddütlerini söyledi. Bilhassa Viyana’lı
Laydesdorf’un dediği gibi, Sultan M urad
hal* olunduktan bir müddet sonra iyileşirse
bunun kendisi için pek ağır bir netice ola­
cağından bahsetti. Elçi ise, bir şahsa değil
bir memlekete hizmetin bahis konusu ola­
cağını ileri sürerek saltanat değişikliğine
taraftar göründü.
Abdülhamid, ertesi g ünü kendi adamla­
rından İngiliz tebaalı Tom son’u elçiye gön­
derip, cülûs ettiği takdirde İngiltere Devle­
tinin delâlet ve nasihatlerine göre hareket
edeceğini, suiistimalleri m enedip israfı kal­
dıracağını, devlet borçlarını Ödeyeceğini,
halka ve basına her türlü hürriyetleri tanıya­
cağını bildirdi. Tomson’un Veliahdin icabın­
da vükelâsının tesiri altında kalmayıp iş b a ­
şında bulunanları m ü m k ü n olduğu anda
defetmeğe azmettiğini de bildirmesi, Ingiliz
elçisinde şehzadenin hürriyetten çok istib-
taraftardılar. B un u nla beraber, sonraki
parlâmenter rejim devrini hazırlayan
yine de Tanzimat devridir.
Bibliyografya: Tanzim atm yüzüncü
yılında çıkarılan kitaptan ilgili bahis­
ler. E. Z Karal; Osmanlı Tarihi C : V,
VI, VII. Engelhard (Ali Reşat tercüme­
si); Türkiye ve Tanzimat. Reşat Nuri
Güntekin; Tanzimattan bugüne kadar
dil ve edebiyat.
dada mütemayil bulunduğu kanaatini uyan­
dırmıştı.
Beşinci MuracPm haPi
30 ağustos 1876 -Çarşamba günü Topkapı
Sarayında Kubbealtı’ndaki Vükelâ Heyeti
toplantısında müzakereler .bitince Sadrıâzam
zabıt kâtibi ile dışarı çıkardı ve
meseleyi -açtı. ;sözü M idhat Paşaya
bıraktı. Q ,.*La. ^S«3ian M u r a d ’ın durum unu
. anlatıp ¡yeni l>ir cülûstan başka çare kalma-
djğmı taçıkça bildirdi. Padişahın eski m en ­
suplarından ve Abdülmecid devrinin Cihan
Seraskeri, Tophane Müşiri Hıza Paşa buna
itiraz etmek istediyse de, Sadrıâzam tarafın­
dan sertçe susturuldu. Sonunda ertesi günü
Veliahdin Padişah ilânına karar verildi.
Sadrıâzam, mecliste hazır bulunan M a h m u d
Celâleddin Paşaya; «İşte karar m alûm unuz
oldu. Abdülhamid Efendi Hazretlerine cümle
tarafmdan tebliğ ediniz. B u gece kendilerini
sarayda bulundurmayınız. Yarın sabah
Hırka-i Saadet dairesine götürünüz» dedi.
Ayrıca bütün vükelâ ve ulema ile mâzulle-
rine ertesi günü erkenden Topkapı Sarayın­
da bulunmaları, ehemmiyetli bir hal almış
olan Sırbistan meselesinin görüşüleceği hak­
kında tezkereler yazıldı. M a h m u d Celâleddin
Paşa, hemen Veliahde koşup m üjdeyi verdi
ve Sadrıâzamın gu sözlerini de nakletmeyi
unutmadı: «Şehzade Hazretlerinin m alûm u
olsun ki, Vükelâ b u kararı kendilerine hiz­
met için vermediler. Sadece Sultan M urad
Hazretleri iyileşemiyecek şekilde rahatsız­
landıkları için kendilerinin meşrü veraset
haklarmı yerine getirmek icab etti».
A y n i zam anda şehzadeyi saraydan ala­
rak babası Abdülmecid Hanın dördüncü ka­
rısı Perestu Kadm efendinin Nişantaşındaki
konağına götürdü. Serasker K aym akam ı
Redif Paşa d a asker gönderip konağı sıkı
bir muhafaza altına aldırdı. Ayrıca Topkapı
Sarayı da muhafaza altma alınmış bulunu­
yordu.
Ertesi günü vezirler, ulem a ve devlet
ricali Kubbealtmda toplandıkları zaman,
Sadrıâzam Rüştü Paşa teessüründen ağlaya­
rak kendilerine şöyle hitap etti: «Efendile­
rim, Sultan M ura d Hazretleri m elek huylu
bir padişahtı. Lâkin cülûslarından on beş
gün sonra bir illete uğradılar. Yani, düşünce
kuvvetlerini kaybettiler. Yapılan tedavi
fayda vermeyip şeriatın b u gibi ârızanm
sona erişi hakkında tayin ettiği m üddet geç­
tiği halde iyileşemedüer. Şu halde şer’i şe­
rifin icabı ne ise beyan buyurulsun!»
A y n i zam anda Şeyhülislâm Haşan Hay-
rullah Efendiye döndü. O da Fetva Em ini
K ara Halil Efendiye işaret edecek evvelce
hazırlanan fetvayı alenen okuttu. B unda
Müslümanların imamı daimî deliliğe yaka­
 lanıp b u vazifeyi yapamıyacak hale gelirse,,
b u görevin uhdesinden kendiliğinden inhilâi
edeceği yazılıydı.
B u n u n üzerine Sadrıâzam, Şeyhülislâm
ve M idhat Paşa, doğru Hırka-i Saadet daire­
sine giderek orada heyecanlar içinde bekli-
yen Veliahde fetvayı verip «u m u m u n , ittifakı»
ile tahta geçmesinin ■kararlaştırılmış olduğu­
n u kendisine bildird&gr ,,(31 ağustos 1876).
Beşinci M u rad ın şahsiyeti
Beşinci M u ra d , Abdülm ecid’in ilk doğan
şehzadesi olduğu için dünyaya gelişi baba­
sını çok sevindirmiş ve b u münasebetle b ü ­
y ü k şenlikler yapılmıştı. A bdülm ecid’in tek
erkek kardeşi (Abdülâziz) mevcut olduğun­
d an ondan sonra saltanat sırası b u şehzadede
idi.
Sarayda pek b ü y ü k bir itina ile büyütü­
len M ü r a d Efendi, küçük yaşından beri gü­
zel, sevimli, y u m u şak huylu, zeki, hâfızası
kuvvetli, açık fikirli ve çok sabırlı olmakla
temayüz etmişti. Tahsil çağm a gelince, dev­
rin en kudretli hocalarından ders gördü. B a ­
bası da onun yetiştirilmesi; ile bizzat meşgul
olur, arada oğlunu-imtihan ederdi. B u tahsil
devresi sırasında Türkçeyi çok m ü kem m el
şekilde öğrendiği gibi arapçayı da oldukça
elde etmiş, ayrıca Osmanlı tarihi ve mate­
matik okumuştur. H e m resime, h e m de m ü ­
ziğe istidadı vardı. Güzel san’atlarm b u iki
kolunda çalışmış ve beğenilen eserler ver­
miştir. Hafif Batı müziğinde yaptığı beste-,
ler cidden güzeldir. M üziğe olan düşkünlüğü
bütün vaktini aldığı için fransızcasını babası
derecesinde ilerletememiştir. Y in e b u düş­
künlük, onda bir cins melankoli yaratmış,
gayet neşeli ve şakacı olduğu halde piyano­
sunun başına geçince mahzunlaşır ve m u h i­
tiyle ilgisini keserdi. M ü z ik ve resimden baş­
ka alâkalandığı bir ko n u da mimarlıktır.
Babası, Avrupalı bir prens gibi yetiştiği
için onun da öyle yetişmesini istemiş ve
b un da m uvaffak da olmuştur. M u r a d Efendi,
zihniyet itibariyle tam mânasıyle batılı idi;
efsane ve hurafelere inanmaz, bütün dinler
hakkında toleran. davranır, b u alanda, taas­
sup göstermezdi. Gayet nazik ve terbiyeli,
hiç kızıp öfkelenmez, herkese daim a iyilik
etmek isterdi. B u yüzden çevresinin büyük
sevgisini kazanmıştı. Şehzadeliği sırasında
babasının sağlığında veliahd bulunan am ca­
sı Abdülâziz’le gayet iyi geçinir, ona çok
saygı gösterirdi. Abdülâziz b u yüzden onu
severdi.
M u r a d Efendinin kendi erkek ve kız
kardeşleri ile de münasebetleri daim a çok
iyi idi. Onları çok sever, hoç tutardı. B u yüz­
den hepsinden d aim a hürmet görürdü..
Abdülm ecid’in . şehzadeleri - arasmda- o,
tahsili, terbiyesi, tevazuu, kibarlığı, ve
3276
çeşitli hasletleri ile hepsinden üstündü. H a t ­
tâ kardeşlerinden Vahidüddin (Altmcı Meh-
m ed ) onun için: «Biz sekiz biraderin, terazi­
nin bir kefesine yedimizi, bir kefesine onu
koysalar ağır basardı» demektedir (Ali F u a d
Türkgeldi; G örü p işittiklerim).
K endisinden sonra tahta çıkan kardeşi
A bdülham id (İkinci) de öbür kardeşleri ara­
sında en çok M u r a d -Efendiyi sever ve en
çok onunla görüşürdü. Ağabeysinin ilim ve
fikir adamlarının .devam- ettiği meclislerinde
bulunm aktan zev k alır, burada-yapılan ser­
best münakaşaları dinler, yalnız . o nu fazla
haris bulurdu. M u r a d Efendiyi veİiahdliği
sırasında Kurbağalıdere’deki m eşh u r köş­
künde en fazla ziyaret eden kardeşlerinden
birisi de Keşad (Beşinci M e h m e d ) Efendi idi.
M u r a d Efendiyi çok sevmekle beraber faz­
laca alafranga oluşundan hoşlanmazdı.
M u r a d Efendi veliahdliğinde Sultan A b ­
dülâziz’le L o nd ra ’ya gittiği- z a m a n İngiltere
veliahdi ile dost olmuş ve o nu n delâletiyle
masonluğa intisab etmişti. S o n derecede din­
dar olan Reşad Efendinin b u n a p ek c a m sı­
kılmış ve bir m ü ddet sonra M u r a d Efendinin
ona da m ason olması hakkında yaptığı teklif
ve ısrar y ü zü n den araları açılmıştı. Hattâ
bir gü n onu ziyareti sırasında sofrada bulu­
n an m ason ajanı Klemantini, şehzadenin kar­
deşi A . K em aledd in Efendinin de m ason ol­
duğundan bahisle: «Yaşı senden küçük, lâ­
kin m evkii senden çok yüksektir» demesi
üzerine, Reşad Efendi ağabey sine: «Birader
sen buraya beni tahkir ettirmek için m i ça­
ğırttın?» diye yem eği terkederek gitmiş ve
cülûsuna kadar onunla bir daha görüşme­
miştir.
M u r a d Efendinin bir kusuru içkiye olan
aşıri düşkünlüğü idi. B u n u âdeta babasından
miras almıştır. Bilhassa veİiahdliği devresin­
de sürdüğü sıkıntılı hayat, b u iptilâsmm art­
masına sebep olmuş, hattâ b u y ü zde n biraz
da fazlaca ilgilendiği müzikten daha o za­
manlar asabî bir rahatsızlığa yaklanarak
deniz banyosu tedavisi görmüştü. Sonraları
Padişah İkinci Abdülham id, hususî tabibi
Doktor H ü seyin Âtıf B ey e yazdırdığı m u h ­
tıralarda, M u r a d Efendiyi içkiye N a m ı k K e ­
m al’im alıştırdığını, gece sabahlara kadar iç­
tiklerini, b u sırada okuyup yazdıklarını, b u
işret iptilâsmm veliahdın âsabmı bozduğunu
ve nihayet başına vurduğunu kaydeder.
M u r a d Efendinin diğer bir kusuru da çok
müsrif olmasıydı. Abdülâziz o nu n tahsisatını
azaltınca sıkıntıya düşmesine rağm en israf­
tan vazgeçmemiş, b u yüzden sarraflara m ü ­
temadiyen borçlanmıştı. Abdülâziz, b u borç­
ların bir kısmını sarraf Köçeoğlu’n a . ödemiş
v e diğerlerini d e tasfiye etmesi için ona ay­
rıca kırkbin altın ihsanda bulunm uşsa, da o,
b u parayı da h ar vurup h a rm an savurmuş,
tahta çıktığında borç içinde bulunmaktaydı.
M u r a d Efendinin b u hallerinden ötürü veli-
ahdliğinde gayet müsrif ve sefahate meyyaİ
olduğu söylenmeye ve yayılmaya başladı. F a ­
kat, düşmanlarının bir propagandası olduğu
zannedildiğinden h a k k m d a k i b u söylentilere
p e k de inanılmamıştı.

Osmanlı hanedanının samimî hürriyet ve

meşrutiyet taraftarı tek ferdi olan M u r a d
Efendi, veliahdliğinde devrimcilerle olan
münasebetleri sırasında onların b u husustaki
fikirlerini iyice benimsemiştir. Hattâ kendisi
bir Kanun-ı Esasi (A nayasa) tasarısı bile k a ­
lem e almıştı. Bir an evvel Osmanlı tahtına
çıkarak b u husustaki düşüncelerini hakikat
safhasına k o y m ak arzusundaydı. A n c a k si­
yasî ve İçtimaî (sosyal) ilimlere fazla v u k u ­
fu . olmadığından demokrasi sistemini ve
onun idare rejimini bütün incelikleriyle k a v­
ramış durum d a da değildi. B u n a rağrîıen b a ­
şa geçtiği za m an kendisine yardımcı olacak
kimselerle birlikte b u işi yürüteceğine' sa­
m im î inancı vardı. Yıllardır bekle^ğıVQ sV
m anii tahtına çıktığı zam an, maalesef sâdece
93 gün padişahlıkta kalabilmiş ve Cülûsun-
dan beş-altı gün sonra başlayan ve gittikçe
artan asabî rahatsızlığa o n u . şuursuz :haîe ge­
tirmiş, b u yüzden de . tac ve tahtını düşünce­
lerini bizzat tatbike fırsat dahi bulam adan
terketmek zorunda' kalmıştır.

Çırağan yıllan ve ölümü

ftfİurâdYn P adişah iken çekilmiş
Sultan M u r a d ’m hal’inden biraz .şpnrâ" v V .'İ ‘ • kir ^otografi. .
umumiyetle iyileştiği, söylenir. . Kardeşlerin­ (Foto F e b ü s’ün çektiği b u resm in aslı
den Reşad (Beşinci M e h m e d ) Efendi, sonra arşivim izdedir)

padişahlığı sırasinda ..sık sık görüştüğü d ev ­

rin b ü y ü k âlim ve âriflerinden Sütlüce Sa ’dî
tekkesi şeyhi Elif Efendiye, Beşinci M u r a d
hakkında şunları söylemiştir: «Birader m a ­
sondu, b u n u n şeametine uğrayib tac ve tah­
tını kaybetti! B u işten sonradan vazgeçti ise
de ..çaresi olmadı. Y irm i sekiz yıl aklı başın­
da olduğu halde Çırağan sarayında bir mah-
bus hayatı yaşadı». Beşinci M ura d, Çırağan -
daki ikameti sırasında geçen üç m ü h im olay;
kendisinin taraftarları vasıtasıyle saraydan
kaçırılması ve tekrar Osmanlı tahtına geçi­
rilmesi için vaki olan iki teşebbüsle Ali
Suavi’nin Çırağan sarayını basıp o nu zorla
alarak padişah y a p m a k istemesidir

Beşinci M u r a d hal’edildikten h em e n son­

Beşinci M u r a d ’m Batı m e c m u a la r ı n d a çıkmış
Padişahlık devrine ait b i r l e ş i m
ra taraftarları onun tam am en iyileştiği pro­
pagandasına başlamışlardı. İkinci Abdülha-
m id b un un üzerine kendisini Kapolyon, Mep-
yo, Monçeri ve Âtıf Paşadan m ürekkep bir
doktorlar heyetine m u a y en e ettirmiş ve ra­
hatsızlığın aynen d ev a m ettiğine dair rapor
alarak propagandayı yapanlardan yakalanan­
lara göstermiş ve kendilerine: «Sizi ayıpla­
m a m . O n d a n ötedenberi iyilik gördüğünüz

3277
 için, şimdi sadakat göstermeniz
ve iyileşmesini arzu etmeniz
tabiîdir. O n u n iyileşmesini ben
de can ve gönülden isterim.
Fakat, yaydığınız haberler doğ­
ru değil. B u n u n için, sükût et­
seniz daha iyi edersiniz» de­
mişti.
Buna rağmen başlarında
masonların bulunduğu Sultan
M urad taraftarları boş durm a­
yıp İkinci Abdülham id’in cülû-
sundan iki buçuk ay sonra fiilî
teşebbüse geçmişlerdir. Gayele­
Sabık Sultan M u r a d ’ın besteleyip yazdığı v e 1882 de ikinci ri Sultan M u ra dla oğlu Salâ-
torunu Celile SuJtan’a ithaf ettiği P o lk a notasının son kısmı haddin Efendiyi A vrupa’ya ka­
çırmak ve sonra bir beyanna­
m e neşredip hal’inin kanuna ve
şer’e uygun olmadığını ilân
edip meşru hüküm dar tanınma­
sını temin etmekti. B u maksat­
la, Ingiliz konsolosluğu başter-
cümanmın kardeşi îstavridis
adlı .bir rum, kadın kılığında
Çırağan Sarayına girerek bir
gece orada kaldı. Sultan Mu-
rad’la görüşüp kaçm a plânını
hazırladılar. Îstavridis’in diğer
arkadaşları Juli adlı bir Lehle,
Maliye Nezareti memurlarından
H üsn ü ve Adliye Nezareti kâ­
tiplerinden M eh m ed Efendiler­
di. Bunlar kadın kılığında sara­
i - ya girerlerken yakalandıkların­
dan b u teşebbüs de yarım kaldı
ve yargı sonunda m üebbed sür­
güne m a h k û m edildiler. Buna
Besinci Murad* m veliahdken oturduğu ve istikbal h akkında
rağmen bu hâdisenin o sırada
m ü h im görüşmelerin yapıldığı K u r b a ğ a h d e r e k öşkünü n
M ab ey n Müşiri bulunan M a h ­
son z a m a n ı n d a çekilmiş bîr fotoğrafı
m u d Celâleddin Paşa tarafın-

Beşinci Murad ( 1 8 7 6 ) zamanındaki hükümdarlar

(İlave : 19 1)

★
Almanya : Birinci Giyyom — ! —>
—> . İtalya : İkinci Viktor Emanuel
Avusturya : Fransuva Jozef —> — i— -> .
—
>.
Karadağ : Nikola -» — • —> .
Pas : Mevlay Haşan —> — .
Papalık : Dokuzuncu Pi .
İngiltere : Viktorya —» ---> .
Romanya : Karol —> —— >
İsveç : İkinci Oskar
Rusya : İkinci Aleksandr —> --- > .
İran : Nasırüddin şatı -- ^ .
Sırbistan : Milan -» --- > .
İspanya : O n ikinci Alfons -» —
■ Yunanistan : Birinci Yorgi —>•
-4 —* .

3278
 Kieanti Skaliyeri Aziz Bey A ti Şefkati Bey

dan tertiplendiği, bundan gayesinin İkinci
Abdülhamid’i tamamen avucu içine almak
olduğu da rivayet edilmiştir.
B u teşebbüsten sonra, 1878 yılında, Sul­
tan M u r a d ’ı, Çırağan sarayından kaçırmak
ve camilerden birisine götürerek orada k en ­
disine biat olunmak için «K . Skaliyeri - Aziz
Bey komiteleri» kuruldu. Komite, geniş çap­
ta gizli bir faaliyete başladı. K . Skaliyeri ile
Ali Şefkati Bey su yollarından Çırağan sa­
rayına girerek Sultan M ura dla görüşüp mu-
vafakatini aldılar. O yıl şubat ayında Sultan
M urad Çırağan sarayından kaçırılacaktı; fa­
kat komite b u plânı tatbik edemedi. Esasen
ordunun yardımı olmadan böyle bir işin ba­
şarılmasına imkân yoktu. Ali Suavi’nin Çı-
rağan baskınından sonra yapılan tahkikat sı­
rasında bir ihbar üzerine bu mesele de m ey ­
dana çıkmış, ve komite mensupları yakalan­
mış, mesele böylece akim kalmıştır.
(Çırağan olayı, İkinci Abdülhamid dev­
rinde ayrı ilâve olarak yazılmıştır).
Sultan M urad hapsedildiği Çırağan sa­
rayında bunlar dışında sakin bir hayat y a ­
şamış, vaktini besteler yapmak, torunlarını
okutmakla geçirmiş ve nihayet 29 ağustos
1904 tarihinde vefat ederek Yenicami türbe­
sine, annesinin yanm a defnolunmuştur.

Beşinci M u r a d ’ın
şehzadelik m ü h rü

3279
 ik in c i A b d ü ih a m id 'in tu ğ ra sı

İKİNCİ ABDÜLHAMİD

Padişahın cülusu, Sırbistan ve Karadağ ve Bosna • Hersek meselesi, İstanbul konferansı,

Meşrutiyetin ilânı — 1877-78 Osmanlı - Rus savaşları, Ayastefanos ve Berlin andlaşmaları —
T u n u s ve Mısır'ın işgali, diğer olaylar — D oğu Rumeli eyâleti, iç ve dış du ru m — Girid
olayları, 1897 (1313) Y u n a n savaşı — Siyasî gelişmeler ve ziyaretler — Îstibdad’a karşı faa-
iiyetfer, ikinci Meşrutiyet — 31 Mart olayı, Padişahın saltanattan uzaklaştırılması.

ı c ı i ı ıı m ı ıı ı ıı ı t ı r ? .
Biat için Babüs- İ K İN C İ A B D Ü L H A M İD ' ayrıca bildirilmişti. V a ­
saade önünde kurul­ = Babası : Abdülmecid lide Sultan, Paşalarla
muş olan ecdadının Kadı Efendiyi dinle­
s Annesi : Tirimüjgân
dikten sonra gayriihti-
altın tahtına dâvet | Doğduğu tarih : 21 eylül 1842
olunan veliahd Abdül- yarî ağladı.
;§ Padişah olduğu tarih : 31 ağustos 1876
hajnid 1876 yılı ağus­ Hal ve keyfiyet
§•' Tahttan indirildiği tarih: 27 nisan 1909
tos ayının 31 inci per­ «Kan istemem, Padi­
I Ölümü : 10 şubat 1918 şahlık istemem» diyen
şembe günü saat 12.15
| Bilinen zevceleri : Nâ 2ikedâ, Bedrifelek, Murad Efendiye teb­
de, Osmanlı taktına
I Nurefsun (tafciık), Bidâr, Dilpesend, • liğ edildiğinde sükû­
çıkarak resmen teb­ = Mezide, Emsâlinur, Müşfika. İkballeri:
rikleri kabul edip P a ­ netle karşılayacağı
I Sazkâr, Peyveste, Fatma Fesend, Behice,
dişah oldu. Mutad yer­ ümid edilirken hiç
| Saliha, Naciye.
lerden toplar atılıp de böyle olmadı. Şu­
= Bilinen çocukları : Mehmed Selim, Ab- uru tam yerinde olma­
cülus ilân edildiği gi­ | dülkadir, Ahmed Nuri, Burhaneddin,
bi, üç gün üç gece do­ makla beraber o anda
= Abdürrahim,. Nureddin, Bedreddin (kii-
= çük yaşta ölmüştür). Mehm ed Abid. Ul- hal’ kelimesinin yarat­
nanma ve şenlik em-
| viye (küçük yaşta yanarak ölmüştür, tığı tepki ile «Bir yere
rolundu.
| Zekiye (Nureddin Faşa ile evlenmiştir), gitmem» diyerek di­
Biat töreninden | Naime (Mehmed Kemaleddin, sonra Ce- rendi, arabaya âdeta
sonra İkinci Abdülha- | maleddin Paşa ile evlenmiştir), Naile zorla bindirildi. Bunun
mid, Sadrıâzam ve | (Gazi Osman Paşa-zâde Cemaleûdin, üzerine eski padi­
Şeyhülislâmla ileri | sonra Arif Hikmet Paşa ile evlenmiş- şahın bir araba ile
devlet ricalini Arz = tir), Şâdiye (Fuad, sonra Fâhir Beylerle
Çırağan Sarayına götü­
odasında kabul ederek = evlenmiştir), Refia (Ahmed Eyüb Paşa-
= zade Ali Fuad Beyle evlenmiştir), Hati- rüldüğü telgrafla Tep-
Sultan Murad’m Çıra- kapı Sarayına bildiril­
§ ce ve Samiye (küçük yaşta ölmüşler-
ğan Sarayına naklini
| dir). di. Abdülhamid bu
ve yeni vaziyetin ken­
I ★ haber geldikten sonra
disine tebliğini bildir­
= Veziriâzamları : Mütercim Mehmed sahile inerek hazır du­
di. E n eski vezirlerden
Rıza ve Namık Paşa­
İ Küşdü Paşa — 19 Aralık 1876, istifa, ran saltanat kayığına
= Midhat Psşa (ikinci defa) 19 aralık bindi ve donanma ge­
larla İstanbul Kadısı | 1876 — 5 şubat 1877- azil. Edhem Paşa
Halid Efendi bu iş için mileri tarafından top
£ 5 şubat 1877 — 11 ocak 1878, azil- Ah-
seçilmişlerdi. Durum, | med Hamdi Paşa 11 ocak — 4 şubat atışlarıyle selâmlanıp
Valide kenhüdası ile Dolmabalıçe Sarayına
Mabeyn Başkâtibine geldi.
 Abdülhamid, Osmanlı tahtına çıktığı za­ dan ilerleme yolunda komşularıyle birlik ola­
man otuz dört yaşma basmak üzere bulunu­ bilmek için onlar gibi aynı usullere göre ha­
yordu. reket etmesi lâzım geldiğini, meşrutiyet usu­
Cülusunda üç gün üç gece şenlik emre-, lü ise memleketin ilerlemesinin asıl sebeple-’
diknişti. Dördüncü günü bir kız çocuğunun, rinden biri olduğundan ger’î kanunlar ve mil­
doğması, beşinci günün ise kendi doğum gü­ lî âdetler dairesinde olmak üzere Padişahın
nüne rastlaması dolayısıyle ilk hafta, bir bu hükümet usulünü kabulünü ilân ediyor­
bayram haftası şeklinde geçti. du. Öbürü ise her alanda, âzami tasarrufa
Abdülhamid, Pa­ uyulup beyhude mas-
dişah olur olmaz dev- ^________________ ______ raftan kaçınılması ge-
let işleriyle sık: şekil- ... . rektiğinden saray mas­
de meşgul olmağa baş­ raflarının gerekli de­
ladı. Evvelâ Vükelâyı receye indirildiğini,
birer birer çağırttı. hanedan mensupları­
Nezaretleriyle ilgili iş­ nın ödeneklerinin azal­
ler hakkında gayet tıldığını, bunun doğru­
mufassal bilgi aldı. dan doğruya Maliye
Karşısındakiler! saat­ hâzinesinden ödenme­
lerce dinlemekten usan­ sine karar verildiğini
mıyor ve arasıra soru­ ve bunu temin için
larla istediği bilgiyi Hazine-i Hassadan bel­
topluyordu. Son dere­ li bir paranın Maliye
ce kuvvetli hâfızası Nezaretine terkediîdi-
sayesinde bütün bun­ ğini bildiriyor ve sa­
ları kafasına yerleş­ ray masrafını aylık
tirmekteydi. Pek gai­ muayyen bir miktara
leli bir zamanda tahta bağlıyordu.
çıktığı halde, ilk meş­ Abdülhamid bu
gul olduğu mevzu sa­
cümleleri çıkarmaksu-
rayın israfını ortadan
retiyle bu hususlarda
kaldırmak, hattâ nor­
hiçbir açık taahhüde
mal masraflarını bile
girmemek istediğini
kısmaktı. Mabeyin M ü ­
anlatmış, yalnız neti­
şirliğine getirdiği eniş­ cede Millet Meclisinin
tesi Dam ad M ahm ud toplanmasını lüzumlu
Celâleddin Paşa ile,
gördüğünü beyan ede­
Maliye Nazırı Galib
rek halkın ihtiyacına
Paşayı bütün saray gelenek ve görenekle­
giderlerini incelemeğe
re, şerl hükümlere
memur etti. Bundan Suitan İkinci Abdülham id uygun meşrutiyet ka­
sonra tasarruf tedbir­ nunlarının hazırlan­
lerini tatbike başladı. ^ (u t ı ı i ı ıı ı ıu ıu n ıt t t t f s t t ıı t t m ı c im tu tu 1111 11 11 ( 1 11 11 ( 1 1 m ı tu tıiE iıu tıııir ^ ması için vükelâ ile
Bir taraftan da malî
= — z ulema ve hukukçular­
bilgilerini arttırmak = 1878 , azil. Ahmed. Vefik Paşa (Başve- | dan mürekkep bir
için İstanbul’un namlı = kil unvaniyle) 4 şubat ■— 18 nisan 1878 , | meclisin toplanması­
bankerlerinden Jorj 5 azil. Mehmed Sadık paşa (Başvekil) H nı ve ortaya konacak
Zarifi’yi kendisine ho­ § unvaniyle) 18 nisan — 28 mayıs 1878, | tasarının kendi tasvi­
ca tayin etmişti. E azil. Mütercim Mehmed Rüşdü Paşa §
| (beşinci defa) 28 mayıs — 4 haziran 5 bine arzedilmesini bil­
I 1878, azil. Safvet Paşa 4 haziran — 4 = dirmiştir.
Abdüihaiîiid’in cü­ E aralık 1878, azil. Tunuslu Hayreöüin | Abdülhamid’in çı­
| Paşa 4 aralık 1878 - 29 t&Kimuz 1879, | kardığı diğer cümle­
lus hattı hümayunu = azil. Alımed Arifî Paşa (Başvekil unv a- =
ve kılıç alayı E niylej 29 temmuz — 18 ekim 1879, azil. § lerden birisi de, her
| M e h m e d Said Paşa (Başvekil unvaniy- E cins tebaanın bir ara­
E le) 18 ekim 1879 — 9 haziran 1880, azıl. § da okuyacağı ve aynı
Abdülhamid, cülûs = Kadri paşa- (Başvekil unvaniyleJ 9 ha- E eğitimi göreceği mek­
etliği sırada usulen E ziran — 12 eylül 1880, azil. M e h m e d [ teplerin açılmasını
neşredeceği Hatt-ı hü­ = Said Paşa (ikinci defa ve Başvekil un- § emrediyordu. Bir. diğe­
mayunun müsveddesi­ = vaniyle) 12 eylül 1880 — 2 mayıs 1882, | ri de, her türlü vergi
ni Midhat Paşa hazır­ E azil. Abdürrahman Nureddin Paşa (Baş- = ve resmin tahsili için
lamıştı. Yeni Padişah,
E vekil unvaniyle) 2 mayıs — 10/11 tem- § konulan kanunların
| muz 1882, azil. Mehmed Said Paşa |
bunun bazı cümlelerini İ (üçüncü defa ve Başvekil unvaniyle) | hak ve adalete uygun
çıkardı. B u cümleler­ = 12 temmuz — 30 kasım 1882, azil. Ah- | bulunmasının lüzumlu
den biri, Osmanlı D e v­ s med Vefik Paşa (ikinci defa ve Başve- = olduğunu ve bunların
leti, Avrupa camiası­ tatbikinde tecavüz ve
na dahil bulunduğun- : ^ j m ı u m m / t r i K m ı n m u ı m ı m ı ı i i i ı ı ı ı t ı ı ı n ı ı t t ı n ı ı ı ı ı ı u ı ı ı n i i i ı ı ı ı ı ı ı ı V? suiistimallere katiyen

3281 F. 21
 .¿ t u ııu m m ım n ııiM t m ıiM m m m ım im m ıu ın m t m u n u M im ım t t u ^
m eydan verilmemesi­ çoktandır kullanılmı-
ni, esir ticareti şer’î yan saltanat kayığı ile
= kil unvanivle) 30 kasım — 2 aralık E Dolm abahçe sarayın­
hükümlere. insanlık
¡ 1882, azil. M eh m ed Said Paşa (dördün- =
ve medeniyet kaidele­
rine aykırı b ulundu­
z cü defa) 2 aralık 1882 — 25 eylül 1885, İ
dan Eyüb'e gitti. O r a ­
da kılıç kuşandıktan
İ azil. M e h m e d Kâmil Paşa 25 eylül 1885 =
ğundan saraylardaki = — 4 eylül 1891. azil Cevad Paşa 4 ey- i sonra- b ü yü k tören ve
cariye ve kölelerin = lül 1891 — 8 haziran 1895, azil. Meh- = alayla yolda ecdad
âzad edilmiş olduğunu = m ed Said Paşa (beşinci defa) 11 hazi- = türbelerini ziyaret ede­
ve bütün esirler hür­ 5 ran — 1 ekim 1895, azil. M e h m e d Kâ- 5 rek karadan Topkapı
riyetlerinin tanınması = mil Paşa (ikinci defa) 1 ekim — 7 ka- E Sarayına geldi ve tek­
için bir mehil tayini I sim 1895, azil. Halil Rıfat Paşa 7 kasım § rar saltanat kayığı ile
İ 1895 — 9 kasım 1901, ölüm. Abdurrâh- = Dolm abahçe Sarayına
ile esaretin geri gel­
= m a n Nureddin Paşa (ikinci defa vekâ- =
mesinin m e n ’i için ge­ döndü.
| leten) 8 kasım - — 18 kasım 1901, istifa. =
rekli tedbirlerin alın­ 5 M eh m ed Said Paşa (altıncı defa) 18 E Mütercim Rüştü
masını bildiriyordu. § kasım 1901 — 14 ocak 1903, azil Meh- |
Bunlardan başka, E m ed Perid Paşa 14 ocak 1903 — 22 i Paşanm Sadaretten
hatt-ı hüm ayunda sad- = tem m uz 1908, azil. M e h m e d Said Paşa =
= (yedinci defa) 22 tem m uz — 4 agus- jj
istifa etmek iste­
rıâzamlarm bundan
sonra başvekil diye | tos 1908, istifa, M eh m ed I£âmil Paşa E mesi
| (üçüncü defa) 5 ağustos 1908 — 13 şu- :
anılacağı yazılmıştı. Abdülham id, M a­
1 bat 1909, istifa, Hüseyin Hilmi Paşa 14 §
Bunun gayesi yalnız E şubat — 13 nisan 1909, istifa. A h m e d | beyin Müşirliğine k en ­
hükümet reisinin padi­ E Tevfik Paşa 13 nisan 1909 --- » . ¡ di cülûsundâ büyük
şaha karşı mes’ul b u ­ * iı ı ıı n u m s m m ı ı ıı n « ı ı n m « « u m u m im i i i i i i i i i i i j i í h i h i i t u m i m m ı i ı ^ rol oynamış bulunan
lunmasına ve böylece kolayca sarayın nüfuzu eniştesi, Ticaret Nazırı M a h m u d Celâleddin
altına girmesine engel olmak ve mes’uliyete Paşayı getirmişti. Böylece onu mükafatlandır­
bütün vükelâyı iştirak ettirmek suretiyle hü­ m a k istiyordu. A ncak, M a h m u d Celâleddin
kümetin kuvvet ve nüfuzunu arttırmaktı. Paşa, dürüst bir adam değildi. M e v k i­
Abdülhamid, bu cümleyi de çıkardı. Böylece inden istifade ederek kesesini doldurmak
devrimcilerin savunduğu ana prensipler daha sevdasında bulunuyordu. B u yüzden ve bazı
ilk günden hasıraltı edilmiş ve Abdülha- siyasî meselelere karışmak arzusundan do­
m id’in niyetleri belli olmağa başlamış bulu­ layı sür’atle gözden düşmüştür. Y e n i H ü k ü m ­
nuyordu. dar, M abeyin Ferikliğine ise, Silâha Fabrikası
7 eylül 1876 perşembe ‘ günü, Abdülha-M ü d ü r ü Said Paşayı getirdi. B u zat, sekiz yıl
m id ’in kılıç alayı yapılmıştır. Abdülhamid, müddetle İngiltere’de tahsil görmüş olduğu

Suitan İkinci A b d ü l h a m i d ’in bi’at töreninden sonra saltanat kayığı île T o p kapı sarayından
D o lm a b a h ç e sarayına gelişi (Z a m a n ı n d a yabancı m e c m u a l a r d a çıkmış bir resim)

3282
için İngiliz Said Paşa diye anılan, gayet na­
muslu ve dirayetli bir askerdi. A vrup a ahva­
line vâkıftı. Memleketin içinde bulunduğu
tehlikeleri ve muhtaç olduğu şeyleri bilirdi.
Üstelik sözünü esirgemez ve Abdülham id
onun bu meziyetini takdir ederdi. Lâkin o
sırada orduyu elinde tutan Redif Paşa ile
saray idaresini eline geçiren M a h m u d Celâ-
leddin Paşa büyük nüfuz sahibi oldukların­
dan İngiliz -Said Paşanın müsbet gayretleri
bir m üddet için boşa gitmeğe m a hkû m du .
M abeyin Müşir ve Ferikini tayin etmek
Padişahın yetkileri içinde bulunduğu için,
Vükelâ bun a ses çıkarmadı. M abeyin Başkâ­
tibiyle kâtiplerinin tayini bahis konusu
ca iş değişti. M idhat ve Rüştü Paşalar,
beyincilerin çok zam an padişahlara tesir
rek yanlış işler yaptırdıklarını bildikleri
daha evvel M aslak’taki köşkte görüştükleri
sırada M abeyin Başkâtipliğine Sadullah B e ­
yin ve kâtipliklere N a m ık K e m a l ve Zıya
Beylerin tayinini şart koşmuşlardı. A bd ülha­
mid, o zam an bunu kabul etmiş bulunuyordu.
A n c a k şimdi, yani Padişah olduktan sonra
bu vaadini unutmuş görünerek M abeyin Baş­
kâtipliğine Ticaret ve Ziraat Meclisi âzasın­
dan Said Beyi ve ikinci kâtipliğe de Cinayet
İstinaf Mahkem esi Reisi Lebib Beyi getirdi.
Aynı zamanda, Serdar-ı Ekremliğe Sırbistan-
da bulunan Serasker Abdülkerim Paşanın
yerine de Sadrıâzama danışmadan Serasker
K ay m aka m ı ve Hassa Müşiri Redif Paşayı Sultan İkinci AbdüihamicTin ilk C u m a
tayin edip tahakküme başlamış olan b u zatı selâmlığı
İstanbul’dan uzaklaştırdı. BÖylece, saltanatı­
nın daha ilk günlerinde kudret
ve nüfuzu şahsında toplamak is­
tediğini belli etmiş oluyordu.

Mütercim Rüştü Paşa, b u ­

n u n üzerine istifasını verdiyse
de Padişah kabul etmedi. O da
hastalığını bahane edip günlerce
evinden çıkmadı, hattâ, kılıç
alayında bile bulunmadı (O sm an
Nuri; Abdlühamid-i Sâni ve
Devr-i Saltanatı, C : 1? S-: 106).

Abdülham id, bir kaç g'ün

sonra kendisini saraya çağırttı.
Aşağı katta karşıladı. Bir çok
iltifatlarda bulunup gönlünü al­
dı. U z u n boylu görüştü. D u y g u ­ Sultan Abdülhamİd’in Eyüb Sultan camiinde Kıhç kuşan-
larını ve niyetlerini saklamak­ ma merasimine gitmek üzere cami yakınında Bostan iske­
taki maharetini kullanarak ilk lesine çıkışı (H e r iki resim de zamanında yabancı m ec ­
icraatının onda yarattığı tepkiyi mualarda çıkmıştır)
gidermeğe muvaffak oldu.

DEVRİN İLK O L A Y L A R I , S IR B İ S T A N V E K A R A D A Ğ , B O S N A - H E R S E K ,
İSTANBUL K O N F E R A N S I, M EŞRUTİYETİN İL Â N I

Sırbistan ordusunun uğradığı başarısız- dahalesine yol açacağı ve b u suretle dâva-

lıklar, Prens Milan’ı barışa meylettirmişti. nın Sırbistan lehinde çözülmesinin m ü m k ü n
A n c a k K u s nüfuzu, .altında bulunan savaş olacağı ileri sürülüyordu,
taraftarları buna şiddetle muhalefet ettiler. Halbuki, diğer Batılı devletlere danış-
Sırbistan’m uğradığı yenilginin bir Ru s mü- m adan ve onların muvafakatini almadan

3283
Rusya’nın hem en böyle bir müdahalede b u ­
lunmasına imkân yoktu. Prens M ilan b un u
takdir ettiğinden barışa tavassut etmeleri
için büyük devletlerin hepsine birden baş­
vurmuştu. B u n u n üzerine Ağustos ayının
sonlarından itibaren Paris Andlaşmasını im ­
zalamış devletlerin İstanbul’daki elçileri ara­
sında Osmanlı Devletine bir mütareke tek­
lifi için müzakereler başlamış bulunuyordu.
Bunların neticesi Babıâliye bir nota şeklinde
bildirildi.
B u sırada Sultan M u r a d ’m hal’i ile sal­
tanat değişikliği olmuş, ayni zam anda Os-
manîı ordusu Aleksinaç zaferini kazanmıştı.
Bunlar dolayısıyle Babıâli notayı ancak 4
eylülde cevaplandırdı. Bunda, Sırbistan’ın
mütarekeden istifade ile askerî gücünü yeni­
den arttırması m ü m k ü n bulunduğu, devlet­
lerin bu hususta teminat veremiyeceği bildi­
riliyor ve Sırbistan’ın mütarekeden evvel
Osmanlı Devletinin hayatî menfaatleri bakı­
m ından kabul edebileceği barış şartlarını
imzalaması, ileride böyle şeylere yeniden
kalkışmayacağına dair teminat vermesi ve
savaş tazminatını kabul etmesi isteniyordu.
İleri sürülen barış şartlarına göre ise, Prens
Milan, Padişaha yeniden itaatini ve tâbiliğini
bildirmek üzere İstanbul’a gelecek, dört m eş­
hur kale yani Belgrad, Böğürdelen, Semen-
dre ve Feth-ül-îslâm yeniden Osmanlı askerî
işgaline terkedilecek, Sırbistan ordusu on bin
kişi ve iki bataryayı aşmıyacak, milis askeri
ilga olunacak, sonradan yapılan müstahkem
yerler yıkılacak, diğer vilâyetler halkından
olup Sırbistan’a göçmüş olanlar memleketle­
rine iade edilecek, Sırbistan tazminat vere­
cek durum da değilse, yıllık vergisi bu tazmi­
natın faizi derecesinde arttırılacak, Devlet
Belgrad - Niş demiryolunu inşa ederek k en ­
disi işletecek veya b u hakkı bir Osmanlı şir­
ketine verecekti.
Karadağ için ise, savaştan evvelki durum
kabul ediliyordu. Devletler b u şartları uygun
buldukları takdirde, Babıâli yirmi dört saat
İ
i-
Maslak köşkü
3284
içinde savaşı durdurm a emrini vermeğe hazır
bulunuyordu.
Elçiler, bu şartların görüşülebileceğini,
lâkin her şeyden evvel 011 günlük bir m üta­
reke akdini istediler. B u istek, kabul olundu
(14 eylül 1876). Elçiler, Babıâlinin şartlarını
inceledikten sonra çok ağır bularak kendi
dört maddelik tekliflerini bildirdiler. B u n a
göre:
1 — Sırbistan Prensi tazimlerini yeniden
arzedecek, lâkin b un un için kendisinin İstan­
bul’a gelmesi şart değildir.
2 — Sırbistan, Belgrad - Aleksinaç de­
miryolunu üç yıl içinde yapm ayı taahhüd
edecektir.
3 — Sırbistan bir tazminat ödeyecek, bu
ödeme taksitlerle olacak, tazminata faiz ka-
tılmıyacak, b un un için yıllık vergi miktarı
da arttırılmıyacaktır.
4 — Sırbistan, eski müsaadelere göre,
yalnız memleket içinde âsâyişi sağlamaya
yeter silâhlı kuvvet bulunduracak, b un un
miktarı tahdid edilmej^ecektir.
Rusya, bu şartların kabulüne taraftardı.
Ç ü n kü böylece prenslik h u k ukun d an hiç bir
şey kaybetmemiş oluyordu.
B u arada, İngiltere elçisi, devletinden al­
dığı talimat üzerine Bosna -Hersek mesele­
sinin de hallinin, b u maksatla b u eyalete
imtiyazlı değilse bile değişik bir idare şekli
tanınmasının, meselâ halka Osmanlı devleti
memurlarına nezaret ve onları teftiş hakkı
verm ek suretiyle âdilâne davranmalarının
temin edilmesinin, hattâ Bulgaristan için de
böyle bir şey düşünülmesinin, Bosna-Hersek
için evvelce kabul edilen her çeşit ıslahatın
Bulgaristan’a da teşmilinin şimdiden kabul
ettirilmesinin de b u şartlara ilâvesini istedi
ise de bunlar şimdilik bir tarafa bırakılarak
yukarıdaki şartlar tesbit edilmişti. Ç ü n k ü
Osmanlı Devletinin kazandığı bir savaştan
sonra böyle ağır şartları kabulü imkânsızdı.
Sırpların yeniden savaşa
karar verm eleri
Sırp ordusu, başında bulunan Çernayef’in
telkini ile bunları şiddetle reddetti. M ütare­
kenin başlangıcı için kararlaştırılan 15 ey­
lülde Sırp ordusu Prens M ilan’r kral ilân
ederek' savaşa devam kararını verdi. 23 ey­
lülde Skupçiııa, yani Sırp Meclisi bu kararı
kabul etti. Böylece, mütareke teklifi yabancı
devletler vasıtasıyle evvelâ Prens M ilan ta­
rafından gelmiş olduğu halde, ordu bunu
kabul etmemiş oluyordu. B u n u n başka bir
sebebi de vardı. Rusya’dan Sırbistan’a gön­
derilen subayların maaşları vesair masraflar
için Slav komiteleri ayda 43 bin altın ver­
mekte idiler. Çernayef b un un bin altınını
kendi maaşı olarak alıyor, 30 bin altınını
tayın bedeli vesaire namı altında cebine in­
diriyor, kalanı subaylara dağıtılıyordu. Barış,
onun bu kazancına son verecekti. Hatta bu
yüzden, savaş durdurulduğu takdirde, mai-
■yetindeki K us subayları ile Bulgaristan’a
geçmek kararında olduğunu bildirmişti.
Mütarekeye rağmen Sırplar bütün gün
Osmaıılı mevzilerini top ateşine tutuyorlardı.
OsmanlIlar ise, nereden ateş gelirse yâlnız
oraya karşılık verm ek ve piyade hücumla­
rını defetmekle yetiniyorlardı. 22/23 eylül
gecesi Sırp ordusu toplu bir taarruza geçti.
OsmanlIlar, bunu kolaylıkla püskürttüler. 28
eylülde tekrarlanan Sırp hücumları yine şid­
detle defedildi. Sırplar, her yerde ağır yenil­
giye uğrayıp pek çok telefat verdiler. 30
eylül günü Çernayef asıl tasarladığı taarruza
kalkıştı. B u sefer büyük bir zafer kazanm ak
hülyasında idi. Karsısında 40 bin Osmanlı
askerinin bulunmasına bedel, kendi 60 bin
kişilik ordusuna ve topçu kuvvetine güveni­
yordu. Neticede müthiş bir hezimete uğradı.
Sırp ordusu korkunç zayiat verip panik ha ­
linde kaçtı. Düşm anı takip eden ' Osmanlı
kuvvetleri, onların son _hücumlarının çıkış
mevzilerini işgal ettiler. İşin garip tarafı b ü ­
tün bu harekât 3 ekime kadar uzatılmış olan
mütareke müddeti sırasında oluyordu.
Ipglîİf | M ?'/ 7W "
Mütareke müddetinin sona ermesinden
bir gün evvel, Osmanlı Devleti yeni Kanun-ı
Esasî projesini yabancı devletler elçilerine Saduifa h Bey (P aşa)
sunarak b u n u n istenen bütün ıslahatı temin
edeceğini bildirdiği halde um d u ğ u tesir hasıl derek alâkadar bile olmak istemediler. İngi­
olamadı. Ç ü n kü devletler bunu., c zamana liz elçisi, Abdülhamid'le görüştükten sonra
kadar bir kaç kere yayınlanan ve tatbik altı haftalık yeni bir mütareke teklif edildi.
edilmiyen ıslahat fermanları nev’inden adde- Babıâli ancak altı aylık bir mütareke kabul
edebileceğini bildirdi. Rusya b u n u reddetti.
İngiltere aradan çekildi. Babıâli ile müzakere
işini İgnatiyef üzerine aldı. Diğer elçilerle
görüşüp anlaştıktan sonra icabına göre u z a ­
tılmak şartiyle mütarekenin altı hafta olma­
sı, Bulgaristan ve Bosna-Hersek’e muhtar bir
idare tanınması,’ ve Babıâlice vaad edilen
ıslahata A vrup a devletlerinin tayin edeceği
komiserlerin nezareti esaslarını ihtiva eden
yeni teklif. Osmanlı Devletine bildirildi.
Babılâi, .mütareke müddeti içinde barış şart­
ları üzerinde anlaşma olmazsa b un un evvelâ
iki, sonra bir ay daha uzatılmasını ileri
sürdü. B u şartlar hakkında devletler arasın­
da bir anlaşmanın kolayca m eydana gelemi-
yeceğini düşünen İgnatiyef b un u kabul
etmedi.

Banş aleyhinde olanların halkı kışkır­

tarak Abdülhamid’i hal’etmek
teşebbüsleri
B u olaylar sırasında İstanbul’da da h ü ­
kümetin tutumuna ye barışa aleyhtar bir
parti vücut bularak Midhat Paşa ile ileri
devlet erkânını öldürüp A bdülham id’i hal’et-
meğe karar vermişlerdi. Bir kısım ulema da
onlara katılmış bulunuyordu. R am azan ayın­
da camilerde yapılan vaazlarla halk kışkır­
tılmağa başlanmıştı. H ü k ü m e t b u n u haber
-n alarak hem en harekete geçti. Dört yüz kadar
Eğinli İngiliz Sa id P a şa kimse tevkif olunup öteye beriye sürüldü:

3285
 A bdülham id b u n u n üzerine İstanbul’a deniz
yoliyle geçip bay ram nam azından sonra
Dolm abahçeye aynı şekilde döndü.

Mütarekede anlaşma olmadığından

A b d ü lh am ic F in Ş eh zadefiğin de
bir fotoğrafı
B u yüzden Padişah, b ayram alayını mutad
törenden uzak, basit bir şekilde y ap m a k
zorunda kaldı. Polis, bazı kimselerin H ü n k â ­
rın arabasını yolda durdurup barış aleyhinde
bir gösteri yapacaklarını ve kendisinden
savaşa devam vaadi alacaklarını duymuştu.
Osmanlı ordusunun hareketi, Sırpların
tam yenilgisi
Diğer taraftan mütareke için devletlerle
bir anlaşmaya da varılamamıştı. Babıâli,
ekimin 17 sine kadar bekledi. Nihayet bu
tarihte Abdülkerim Paşaya savaş hareketle­
rine başlaması em rolundu. Birdenbire bozan
havalar, Osmanlı kuvvetlerinin taarruzunu
oldukça engelledi. B u n a rağm en Aleksinaç'-
da bir günde 13 düşm an istihkâmı ele geçi­
rildi. Asıl savaşlar 29 ekim de oldu. Sırp or­
dusu büyü k bir mağlûbiyete uğradı. Delgırad
ve Aleksinaç OsmanlIların eline geçti. Sırp
ordusunun böylece dayanağı kalmamış ve
sevaşa d ev a m edemiyecek derecede perişan
olmuştu. R u s subaylarının çoğu ise maktul
düşmüşlerdi. Çernayef, d u ru m u telgrafla
Prense bildirdi. Milan, ayakta durabilecek
herkesin silâh altına alınmasını emrederek
ordugâha doğru yola çıktı. Mağlûbiyet ha­
beri, Ç ar’ı çok müteessir etmişti. Yapılan
bunca yardıma rağm en alm an neticeyi dev­
letinin haysiyetini ihlâl eder mahiyette bul­
çektirdiği du. H ele b u mağlûbiyet haberinin halk efkâ­
rında yaratacağı tepki_ onu büsbütün üzüyor­
du. B u n u n üzerine İgnatiyef’e bir telgraf
çekerek, Babıâliye kırk sekiz saat süreli bir
ültimatom verip altı haftadan iki aya kadar
bir mütareke istemesini bildirdi. R u s elçisi,
tereddüt etti. Ç ü n k ü Babıâli ile yapılan m ü ­
zakereler sona ermiş ve esasen mütarekenin
imzası gü n meselesi haline gelmişti. D u r u m u
telgrafla Ç ar’a haber verdiyse de, ültimato­
m u n tebliği için yeniden kat’î bir emir aldı.
Çar Aleksandr, Osm anlı ordusunun birden­
bire harekete geçmesinden korkuyordu. Ç ü n ­
kü artık önünde m ukavem et edecek bir Sırp
ordusu mevcut değildi. Belgrad dahil, bütün
Sırbistan’ın Osmanlı askeri işgali altına alın­
ması ■ işten değildi.

Rusların Bâbsâliye verdikleri ültima­

tom, Bâbıâlinin şartlan kabulü
R u s elçisi İgnatiyef, b u n u n üzerine bütün
cephelere şâmil olmak üzere altı haftadan
iki aya kadar süreli kayıtsız şartsız müta­
reke isteyen ültimatomu Babıâliye tevdi ede­
rek kırk sekiz saat içinde savaş hareketleri
durmazsa İstanbul’u terkedeceğini bildirdi
(31 ekim 1876).
Babıâli, ummadığı b u istek karşısında
şaşırıp kalmıştı. Ç ü n k ü müzakereler normal
şekilde cereyan etmekteydi. B un u nla bera­
ber, Balkan Slavlarına karşı kırılan presti­
jini kurtarmak için R usya’nın kesin teşeb­
büslere başvurması m uhtem el bulunduğun­
d an ve Batılı devletlerden yardım ve arka
D iğ e r b ir ş e h z a d e lik resm i beklenemiyeceğinden 1 kasım günü Osmanlı

. ....... ........ ...... _ . . . i

3286
Devleti b u tarihten itibaren iki ay için m ü ­
tarekeyi kabul ettiğini bildirmek zorunda
kaldı. 3 ekimde haber Osmanlı ordusu ka­
rargâhına vardı. B u n u n üzerine milis ve gö­
nüllülerin mütareke sonuna kadar yurdları-
na dönmelerine izin verildi. Sırplar da he­
m en aynı şekilde hareket ettiler. B u savaş
onlara pahalıya malolmuş, b ü yü k masraflara
katlanmak zorunda kalmışlardı. B u masraf­
ları ise. borçla karşılamış bulunuyorlardı.
M emleketin üçte biri savaştan zarar görmüş,
ordu ağır zayiat vererek savaş gücünü hem en
tam am en kaybetmişti. Siyasî sebepler dola-
yısıyie. Rusya'ya dönmesi menedilen General
Çernayef ise, mütareke haberi üzerine Sır­
bistan'ı da terkederek V iy a n a ’ya gitti.

Bulgarların tenkili

Sırbistan ve K ara d a ğ harekâtı sırasında,

fırsattan istifade ederek ayaklanm ak isteyen
Bulgar’ların şiddetle tenkil edilmeleri olayı­
nı m ü m k ü n olduğu kadar büyülten propa­
ganda neticesinde bütün A v r u p a efkârı umu-
miyesi Babıâli aleyhine dönmüştü.
OsmanlIların General Çernayef’i ağır bir
yenilgiye uğratarak Aleksinaç kalesini zap­
tetmelerinden sonra Belgrad üzerine yürüye­
ceklerinden, Sırpları da Bulgarlar gibi
katliâm edeceklerinden bahsedilmeğe başlan­
mıştı.
Bulgaristan tenkil olayının olduğundan
fazla izâm edilerek her tarafa duyurulması
A v r u p a ’da büyük bir heyecan yarattı.
Gladiston’u n OsmanlIlar ve Babıâli aleyhine
«Bulgar vahşetleri» diye yaptığı ağır itham­
lar A v r u p a ’nın bellibaşlı şehirlerinde risale
gibi dağıtıldı.
Çar, maiyetinde bir çok R u s gönüllü za­
bit ve askeri olduğu halde Sırplara yardım
eden Çernayef’in hezimetinin kırgınlığı ile
esasen fırsat kolluyordu. 1853 -1855 savaşla­
rında olduğu gibi artık OsmanlIlardan yana
çıkacak A v ru p a devleti bulunmıyacağma da
kani idi. Bulgaristan hâdiselerini bahane
ederek Babıâliye müdahalenin şart olduğunu
ileri sürdü ve b u d u ru m karşısında diğer
A v r u p a devletleri m üdahalede tereddüt gös­
terdikleri takdirde b u işi R u sya ’nın yalnızca
y apm ak kararında olduğunu da açıkladı.

Rusya’nın takındığı tavır üzerine İngil­

tere bir ihtiyat tedbiri olarak A kd en iz filo­
sunu Çanakkale’de Beşike’ye gönderdiği gibi
Lo rd Bikonsfild de resmî bir ziyafette:
«H arb çıkabilir, dünyada hiç bir millet yok­
tur ki b u memleketten ziyade harbe hazır
bulunsun» demesine karşılık Çar, Moskova
zadegânma hitaben söylediği bir nutukta
Bikonsfild’e şu cevabı verdi: «A vru pa ’nın
inzimam-ı muvafakatiyle Babıâliden talebe
salâhiyettar olduğu teminatı- istihsale m u v a f­
fak olamadığı takdirde yalnızca harekete A b d ü l h a m i d ’i Padişahlığının ilk günlerinde
katiyen karar verdiğini ve böyle bir m üca­ tasvir e d en bu resim ler z am a n ın ın yabancı
delede bütün memleketin kendisiyle beraber m e c m u a la rın d a n alınmıştır.

3287
olacağına kat’iyn m utm ain bulunduğunu» giriştikleri nisbetsiz mücadele sonunda büs­
bildirdi. bütün ezilmelerine m eydan verm em ek oldu­
ğunu ileri sürüyordu. N e Romanya'nın, ne de
Konferans teklifi Sırbistan’ın müstakil krallıklar haline geti­
rilmesini faydalı görüyor, ancak Bosna -
Hersek ve Bulgaristan’da yaşayan ^Hıristiyan
Mütarekenin ilânından sonra İngiltere,
halkın menfaatlerini ve hayat hatlarını ko­
Rusya ile siyasî temaslara girişti. Çar, b a ­ rum ak için buralarda yeni ve nisbeten m u h ­
rışçı gayelerinden bahsediyor, maksadının tar bir idare kurulmasının ve Osmanlı dev­
yalnız Balkanlarda daha fazla kan dökülme­ letinin bir türlü tatbik etmediği ıslahatın
sine engel olmak ve Sıraların OsmanlIlarla başarılmasının temini için h em en bir konfe­
rans toplanmasını teklif ediyordu.

Çar’m bu tutumu İngiltere’yi m e m n u n

bırakmıştı. Ç ü n k ü onun tecavüzkâr emelle­
rinden ve G üneye doğru yayılma arzuların­
dan şüphe ediliyordu. L o rd Derbi, b unun
üzerine Şark meselesinin halli için büyük
Avrup a devletlerinin bir konferans akdetme­
leri teklifini resmen ortaya attı. B u devlet­
ler nezdindeki elçilerine 4 kasım 1876 tari­
hinde gönderdiği tebliğde Osmanlı Devleti­
nin de katılacağı b u konferansın İstanbul’da
toplanmasını teklif ediyordu. Müzakerelere
şu konular esas olacaktı:

1 — Osmanlı Devletinin mülkî tamam-

lığı.
2 — Hiç bir devletin kendi çıkarlarını
ortaya atmaması.
3 — Barışın geri gelmesi için Osmanlı
Devletinin şu iki m addeyi kabul etmesi:
a — Sırbistan ve K aradağ’da barıştan
evvelki durum geri gelecektir..
İngiltere B a ş b a k a n t Lorcf Bikonsfild b — Osmanlı Devleti Bosna - Hersek’e,
(Dizraeii) halkın o vasıta ile mahallî icraatı kontrol
edebileceği ve keyfi idareye m eydan vermi-
yeceği teşkilât kurm a hakkı bahşeden bir
muhtar idare tarzı tanıyacak ve Bosna -
Hersek için kabul ettiği ıslahatı m ü m k ü n
olduğu kadar Bulgaristan’da da tatbik ede­
cektir.

Lo rd Derbi aynı zam anda asıl konferans­

tan evvel Osmanlı Devleti katılmaksızın ara­
larında müzakerelere girişip bir çok esas ve
teferruatın karara bağlanabileceğini de ileri­
ye sürüyordu.
Çar. b u konferansta ileri sürülen ve
sürülecek olan tekliflerin kabulü için Os-
manlı Devletini tazyik altında bulundurm ak
gayesiyle G ü n e y ’deki altı R u s kolordusuna
seferberlik emri verdi. B u n u haklı göster­
m e k için A v r u p a . devletleri nezdindeki elçi­
lerine gönderdiği tahrirata Babıâli verdiği
cevapta ileri sürülen sebepler reddedilip
Osmanlı Devletinin sadece silâhlı tecavüzü
def maksadıyle harekete geçmiş olduğunu ve
Rusya’nın iddiasının aksine ıslahatı tatbike
taraftar bulunduğunu açıkladı. "
A kabinde G ü n e y ordusu kumandanlığına
tayin edilen Çar’m kardeşi G r a n d ü k Nikola
Nikolayeviç, kurm ay heyeti ile birlikte ordu
karargâhının bulunduğu Kişnef'e hareket
Gladiston etti.

3288
 Kanun-ı Esasî’nîn hazırlanması,
Abdülhamid’m çıkardığı ve ilâve
ettiği maddeler
B u sırada ise Babıâlide hummalı bir
faaliyet vardı. İkinci Abdülham id, konferans-
ta müsaid bir sonuç elde edilmesini temin
için meşrutiyeti acele ilâna karâr vermişti.
B u n u n üzerine Kanun-u Esasî’yi hazırlamak
için Server Paşa’nın başkanlığında üçü Hıris­
tiyan olmak üzere on altısı yüksek m e m u r ­
lardan, o n u ulemadan ve ikisi Ferik (T ü m ­
general) rütbesinde ordu m ensubundan m ü ­
rekkep 28 kişilik bir komisyon kuruldu. K o ­
misyon, M idhat Paşanın hazırlamış olduğu ön
tasarıyı uzun boylu müzakere ve münakaşa
etti. Sonunda 140 maddelik bir tasarı m e y ­
dana getirdi. Vükelâ toplanıp b u n u gözden
geçirdiler. Halka hürriyet verilmesine ve
meşrutî, nizamın kurulmasına muhalif bulu­
nan Sadrıâzam Rüştü Paşanın ısrarları üze­
rine bir kısım maddeler çıkarıldı. Tasarı
böylece 119 m addeye indi. Nihayet H ü k ü m ­
dara sunuldu. Abdülham id de kendi h ü k ü m ­
ranlık haklarını sınırlayan bazı maddeleri
değiştirdi. 113 üncü m adde ile padişahlara
istedikleri kimseyi hudut dışı etme hakkı
tanındı. B u meseleden ötürü Mütercim R ü ş­
tü Paşa ile Midhat Paşa arasında derin a n ­
laşmazlık olmuştur. Böylece yeni Osmanlı
hükümeti, insanlık namına hareket ederek
Slavlarla m eskûn vilâyetler için yeni idare
şekli isteme iddiasında bulunan A v ru p a dev­
letlerine karşı, R u m , Ermeni, Y a h u d i gibi
bütün tab’aya hukukî eşitlik tanıyan ve bu
aakımdan daha İnsanî olan meşrutiyet tezini
ortaya sürmeğe hazırlanıyordu.
Mütercim Rüştü Paşanın istifası,
Midhat Paşanın Sadnâzamîîğı
Sırbistan ve K aradağ harekâtı mütareke­
sinden sonra İstanbul’da Sadaret mevkiinde
}ir değişiklik oldu.
Mütercim Rüştü Paşa, Abd ülham id ’in
iaha ilk günlerinde çekilmek istemiş, fakat
3adişah, kendisine itimadı olmamakla bera-
>er Sadarette kalması için ısrarda bulun-
nuştu. Mısır Hidivi İsmail Paşanın, Sırbis-
:an seferine yardım için İstanbul’a asker
;öndermesi, bu askerleri Sadrıâzamın kendi­
m i hal’ maksadıyle bilhassa getirtmiş oldu-
ju A bdülham id’e jurnal edilmişti. Aslında
ayet vehimli olup bunu henüz belli etme-
leğe çalışan Padişah bun dan fena halde kuş-
ulanmış bulunuyordu. B u yüzden Babıâli-
in bazı maruzatını reddederek Sadrıâzamı
stiskale başladı. Abdüİâziz’in hal’ olayına
ilfi-il karışmış olması yüzünden bir kısım
alk da kendisini istemiyordu. Mütercim
-üştü Paşa b u n u n üzerine ihtiyarlığını ba-
ane edip istifasını takdim etti.
İnkilâpçılar hakkında açık niyetlerini
enüz ortaya ko y m ak istemiyen Abdülham id,
3289
Rüştü Paşanın istifasını kabul ederek, Sada­
ret m ührünü Şûray-ı Devlet Reisi Midhat
Paşaya verdi (19 aralık 1876).
Mütercim Rüştü Paşanın istifasmda,
Kanun-ı Esasî hususunda M idhat Paşa ile
aralarında çıkan anlaşmazlık da rol oyna­
mıştı.
İstanbul konferansına doğru
Paris Andlaşm asm da imzaları bulunan
devletler İngiltere’nin teklifine birer birer
kabul cevabını vermişlerdi. A n c a k bazıları
konferansın İstanbul’da değil de başka bir
yerde toplanmasına taraftar bulunuyorlardı.
Rusya ise, toplantı yeri olarak' İstanbul’u
kabul ediyor, ancak vaad olunan ıslahat h a k ­
kında kat’î teminat alınmasını istiyor, b u n u
da ancak A vrup a devletleri ordularının te­
m in _edebileceğini ileri sürüyordu.
İngiltere, böyle maddî teminata lüzum
görmemekte, ıslahatın belli bir süre içinde
tatbik edileceğine dair Osmanlı Devletinin
söz vermesini yeter bulmaktaydı.
A b d ü i h a m i d ’în padişahlığının ilk günlerine
ait bîr resîm
Avusturya ve Fransa da b u fikirdeydiler.
A lm an ya ise tarafsız kalmıştı. Osmanlı D e v ­
leti daha 19 ekimde konferansa katılmayı
kabul etmişti. İngiltere, her devletin İstanbul
elçisinden m aada birer delege daha gönder­
mesini istedi. Rusya, A lm an y a ve İtalya yal­
nız elçilerini kâfi görüp yeniden delege gön-
dermemeğe karar verdiler. Avusturya, İngil­
tere ve Fransa ise, birer delege tayin etmiş­
lerdi. Osmanlı Devletini Hariciye Nazırı
Saffet Paşa ile Berlin Elçisi Ethem Paşa tem ­
sil edeceklerdi.
İngiltere delegesi olarak tayin edilen
Lord Salisbury 20 kasımda Londra’dan h a ­
reket etmişti. Evvelâ Paris’e uğrayıp Fransa
Dışişleri Bakanı D ü k D ek az ile, sonra B e r ­
lin’e uğrayarak A lm an ya Başvekili Prens

A h m e d Midhat Paşa
Bİsınark ile görüştü. Vıyana’dan geçerken
K ont Andraşi ile buluştu. Fransuva Jozef’in
huzuruna kabul edildi. Nihayet R o m a ’ya da
giderek Dışişleri Bakanı Meleyari ve K ral
Viktor Em anuel ile fikir teatisinde bulundu.
5 aralıkta İstanbul’a geldiği zaman, elçi
Henri Elyot’a intibalarmı şu şekilde anlattı:
«Rusya’ya sevgi ve itimadı olmayan bazı
kimselere rastladım; lâkin Osmanlı Devleti-
Istanbul (T e rs a n e ) k on fera nsın da S a fv e t P a ­
şanın, Kanun-ı Esasî’nin ilânın! defegeîere
bi idirisi
3290
n e saygısı olduğunu ve ona yardımda bulun­
m a k istediğini söylemeğe cesaret edebilen
hiç kimseye rastlamadım».
Lo rd Salisbury. İstanbul’a gelişinden
sonra Babıâli ile, devletler elçileriyle ve bil­
hassa îgnatiyef’le hususî temaslarda bulundu.
1 1 aralıkta altı devlet elçisi ilk defa olarak
Beyoğlu’n d a R u s elçiliğinde toplanıp arala­
rında görüşmeğe başladılar. Burada, Bâbı-
âliye teklif edilecek olan şartların bütün te­
ferruatı hazırlandı. B u n a göre Sırbistan ve
K aradağ’da savaştan evvelki d u r u m geri gel­
mekle beraber, ileride anlaşmazlıklara m e y ­
dan bırakm am ak için K ü ç ü k Zvornik ayrıca
Sırbistan’a terkedilecek ve K aradağ 'a da
Hersek ve Arnavutluk’tan bir miktar arazi
verilecekti. İşkodra gölü ile B u y a n a nehrinde
b u prenslik için ayrıca gem i işletme hakkı
tanınacaktı. Bulgaristan — -yani T u n a vilâ­
yeti— nin sınırları Batı ve G ü n e y taraflara
doğru uzatılıyor ve burası Sofya ve Tırnova
adiyle iki vilâyete ayrılıyor. Bulgaristan’la
Bosna-Hersek’e m uhtar bir idare tanınıyor­
du. Bunların valileri A v r u p a devletlerinin
de muvafakatiyle Babıâli tarafından belli bir
süre için tâyin olunacak, Osm anlı askerleri
yalnız kalelerde bulunabilecek, halkın elin­
deki silâhlar toplanıp M ü slü m an ve Hıristi-
yanlardan m ürekkep milis askeri teşkil olu­
nacak, devlet mahallî gelirin yalnız üçte bi­
rini alacak, bütün b u işlere de milletlerarası
bir komisyon nezaret edecekti.
İstanbul konferansının açılışı, Kanun-ı
Esasî’nin ilânı
Tersanede ayrılan bir dairede toplandığı
için «Tersane Konferansı» diye de anılan
İstanbul konferansı 23 aralık 1876 tarihinde
açıldı. İlk toplantıda delegeler salâhiyet de­
recelerini anlatan itimadnamelerini teati et­
tiler. Devletler H u k u k u kaidelerine göre,
konferansa Osmanlı Devleti Hariciye Nazırı
Safvet Paşa başkanlık ediyordu. B u n d a n
sonra Rusya elçiliğinde kararlaştırılan esas­
lar, bir kaç yüz sahifelik bir program halin­
de Osmanlı delegelerine tevdi edildi. Safvet
Paşa, b u n u n daha sonra incelenip cevaplan­
dırılacağını söyleyerek devletin halihazır d u ­
r u m u hakkında bir konuşm a yaptı. T a m bu
sırada dışarıdan top sesleri gelmeğe başladı.
Delegeler, bun un sebebini fesasen biliyorlar­
dı. Sefvet Paşa buna rağm en gerekli açıkla­
m a d a bulundu: «D uy d uğu nu z b u top sesleri,
bütün Osmanlı memleketleri için Kanun-ı
Esasî’nin ilân olunduğunu haber vermekte­
dir. B u dakikadan itibaren Osmanlı Devleti
meşrutî hükümetler sırasına girmiştir» dedi.
O sırada ise M ab ey in Başkâtibi Said
Beyin Babıâliye getirmiş olduğu Kanun-ı
Esasî ve Meşrutiyeti ilân eden hattı h ü m ayun
binlerce vatandaşın huzurunda okunuyordu
(23 aralık 1876).
O gece şehirde binalar donanmış, fener
ve m eş’ale alayları yapılmış, halk Dolmabah-
çe Sarayının, M idhat Paşanın konağının ve
elçiliklerin önünde sevinç gösterileri yapmış:
«Yaşasın Millet, Yaşasın Kanun-ı Esası!» ses­
leri göklere yükselmişti. B u münasebetle
Abdülham id, Camlı köşkün penceresine çıkıp
M abeyin Feriki Esad Paşa vasıtasıyle halka
iltifatlarını bildirdi. Bir taraftan da gönüllü
olarak gittikleri savaştan yeni dönm üş olan
bir kısım medrese talebesi, hocaları Şakir
Efendiyle birlikte M idhat Paşanın konağının
önüne gidip Rum eli’yi kanlarının son d a m ­
lasına kadar müdafaa azminde bulundukla­
rını, yabancıların tekliflerini kabul etmiye-
ceklerini ve savaş isteklerini bildirdiler.
M idhat Paşa kendilerine milletin arzusunu
yerine getirmek için elinden geleni yapacağı
cevabını verdi. B u n d a n m e m n u n olarak bu
sefer Dolm abahçe Sarayına gittiler. A b d ü l­
ham id kendilerine OsmanlIlar Padişahının
devletin şeref ve haysiyetine aykırı bir h a ­
rekette bulunmıyacağım yine Said Paşa va-
sıtasıyle tebliğ ettirdi. Kafile b un da n sonra
elçilikleri dolaştı ve hiç bir hâdiseye sebep
olmadan dağıldı.
Konferans müzakereleri ve sunulan
program
İstanbul konferansı ikinci toplantısını 22
aralık 1876 tarihinde yaptı. B u oturumda
Bâbıaîi o n ü n d ,
(Z a m a n ı n d a A v r u p a m e c m u a la rı n d a çıkrmş resim den)
3291
Osmanlı devletinin mütarekenin iki ay daha
uzatılması h a k k m da k i teklifi kabul edildi.
B u n d a n sonraki toplantılarda yabancı dele­
geler hazırlanan programın tatbikinin Babı-
âlinin yararlarına ve çıkarlarına uygun oldu­
ğuna Osmanlı delegelerini ikna için uzun
uzun dil döktülerse de bir netice alamadılar.
Tartışmalar bazan çok gergin bir hava içinde
' geçti. Safvet ve E d h e m Paşalar, b ü y ü k bir
metanetle aleyhimizdeki isnadları ve devle­
tin haklarını m üdafaa ettiler. Sonunda dev­
letlerin tekliflerine şu karşılık verildi:
Osmanlı Kanun-ı Esasî’si, Sırbistan ve
K aradağ’a toprak .terkine engeldir. Slavla­
rın oturduğu vilâyetlerin yapılan teklife
göre bölünmesi ve sınırlandırılması buralar­
da oturan M üslü m an v e R u m tebaanın m u ­
halefeti dolayısiyle ve Kanun-ı Esasî’de y a ­
zılı bulunduğu gibi, hüküm et çeşitli unsurlar
arasında hiç bir fark gözetmediği için m ü m ­
kün değildir. Babıâli, buralardaki askerini
belli yerlerde toplu olarak bulundurmayı
kabul ederse de, devletlerarası kontrol vası­
talarını reddeder. Mahallî halktan milis as­
keri kurulması ise, Müslümanlarla Hırİsti-
yanlar arasında mücadeleye sebep olacağın­
dan u m u m î âsâyişi bozacaktır. Hüküm et,
valilerin tayininde elçilerin ve milletlerarası
bir komisyonun müdahalesini de kesin şekil­
de reddeder. Bunu, müzakereyi bile kabul
/! k Meşrutiyetin İlân t
 aralarında görüşen delegeler,
Osmanlı Devletine ya kabul v e ­
y a reddolunm ak şartiyle yeni
bir program sundular. Program
şu id i:'
Sırbistan’ın sınırı eskisi gi­
bi kalacak, yalnız Bosna tara­
fındaki arazi ihtilâfı iki taraf
m emurlarından m ürekkep bir
komisyon tarafından halledile­
cektir. Osmanlı askeri Sırbis­
tan’d an bir ay içinde çekilecek
ve Sırp askeri de çekilip savaş
esirleri iade olunacaktır. Savaş
zam anında iki taraf tebaasından
düşm an hizmetinde bulunm uş
olanlara da şâmil olm ak üzere
genel af ilân edilecektir. H e r ­
sek ve îşkodra tarafından belli
Istanbul konferansı delegeleri (S o l d a n tek; H . Elfiot (İ n ­
yerler K ara da ğ ’a terkedilecek
giltere), üst soldan itibaren; C h a u d o r d y (F r a n s a ), Z ic h y
ve milletlerarası bir komisyon
(Av usturya- M acarİstan ), Bou r g o in g ( F r a n s a ), W erther
prensliğin sınırını yeniden çize­
( A l m a n y a ) . Alt soldan; S a fv e t P asa (O s m a n l ı ), Sa lisbury
cektir. Boyana nehrinde K a r a ­
(İngiliz), İgnatief (R u s y a ) , Corti (İtalya)
dağ’a gemi işletme hakkı verile­
cektir. K eza, esirler karşılıklı
etmez. Hüküm et, bu vilâyetler gelirinin sarfı serbest bırakılıp,, genel af ilân edilecektir.
h ak km daki teklifi, devletin hükümranlık Bulgaristan’da D o ğ u ve Batı itibariyle iki vi­
haklarıyle bağdaşamaz görür. B u vilâyetlerde lâyet kurulacak, burada ve Bosna-Hersek’de
hususî mahkemelerin kurulmasını d a Ka- istinaf m ahkem eleri teşkil ve bunların hâ­
nun-ı Esasî’ye aykırı bularak reddeder. kimleri altı devletin (Fransa, İngiltere, A v u s ­
Böylece, devletlerin programı h em e n ta­ turya, İtalya, A lm an ya, Rusya) rızasıyle ve
m a m e n reddedilmiş oluyordu. B u n u n üzerine kayd-ı hayat şartiyle tayin edilecek, keza bu

İstanbul konferansı toplantılara d e v a m halinde

( A v r u p a m e c m u a l a r ı n d a çıkmış resim lerden)

3292

i
vilâyetlerin valileri de b u altı devletin rıza-
sıyle ve beşer sene müddetle tayin edileck,
Bulgaristan valileri mutlaka Hıristiyan ola­
cak, vilâyet meclisleri üyeleri vergiyle m ü ­
kellef halk tarafından seçilecek, b u meclisler
vilâyetin bütçesini yapıp kazâ idare meclisle­
rini seçecektir. Tütün, güm rük, içki vergileri,
posta ve telgraf ücretleri tam am en devlete
ait olacak, diğer vergi ve resimlerin üçte biri
devlet hâzinesine bırakılacak, âşar ilga edilip
yerine arazi vergisi konulacaktır. Devlet as­
keri başlıca şehir ve kalelerde bulunacak ve
valiler tarafından emrolunmadıkça bir yerde
toplanamıyacaktı. M ü slü m an ve Hıristiyan
ahaliden milis askeri kurulacak, Rum eli’de
Çerkeş muhaciri iskân edilmiyecek, askerî
bedel milislere dahil olmayan ve sıhhati y e ­
rinde bulunan Hıristiyanlara mahsus olacak,
memleketin dili türkçe ile birlikte m a h k e ­
melerde kullanılacak, Bosna-Hersek ve B u l ­
garistan’da ıslahata nezaret için karm a ko-
miS 3'onlar kurulacak, Bulgaristan’daki ko ­
misyonları m uhafaza için Belçika’dan beş
bin asker celbedilecektir. Y in e b u vilâyette
halkı korum ak için subayları Avrupalı olan
özel jandarm a teşkilâtı yapılacak, Devlet
tarafından M üslüm anlara ve b u arada Çer-
keslere verilen silâhlar geri alınacaktı. A y n i
zam anda Bulgaristan’da ve Bosna-Hersek’de
yaşayan Müslümanların elinde bulunan ara­
-A
1®
İstanbul k onferansından sonra, devletlere verilecek cevabı kararlaştırmak üzere devlet
ricaliyle cem aatlerin dinî re'islerînden teşekkül eden meclis toplantı h alinde
( Z a m a n ı n d a yabancı m e c m u a l a r d a çıkmış bir resim den)
3293
zinin Hıristiyan çiftçilere intikali de b u
programa dahil bulunuyordu.
B u program Osmanlı delegelerine 15 ocak
1877. tarihinde tevdi edilmiş ve üç gün içinde
cevap istenmişti. Altı devlet elçileri b u
şartlar kabul edilmediği takdirde kendileri­
nin İstanbul’u terkedip gideceklerini bildir­
miş bulunuyorlardı. Lâkin Osm anlı delege­
leri, Babıâliyi buna cevap vermeğe yetkili
görmediklerinden b u iş için genel bir meclis
toplanıp meselenin orada görüşüleceğini, b u
meclisin ise ancak 18 ocak günü toplanabile­
ceğini, b un u n için cevabın 20 ocakta verile­
ceğini bildirdiler. Altı devlet delegeleri de
b u n u kabul ettiler.
Lo rd Salisbury daha 20 aralık tarihinde
Abd ülham id ’e gizli bir m ektup gönderip Os-
manlı devletinin müttefiksiz, parasız ve ha?-
zırlıksız bulunduğunu ve b u haliyle Rusya ile
ve onun tarafını tutacak bir kısım Balkan
devletleriyle savaşmasının b ü yü k bir felâke­
te sebep olacağını bildirmiş, son programın
Osmanlı delegelerine verilmesinden bir gün
evvel Padişahın huzuruna çıkıp b u yeni
programı izah etmiş ve kabulünün Osmanlı
Devleti için tek çıkar yol olduğunu söyle­
mişti. Padişah, o gece h em e n vükelâyı sa­
rayda toplayarak meseleyi' kendilerine açmış
ve müzakere etmelerini istemiş, uzun görüş­
melerden sonra kendisine hüküm etin kararı
ı ı S I t S
 şu şekilde bildirilmiştir: «Böyle tekliflerde
savaşmak için askerin kuvvetine bakılmaz.
B iz A nado lu’ya dört y üz atlı ile geldik. Yine
dört yüz kişi kalıncaya kadar savaşırız». İşte,
'A bd ü lham id b u n u n üzerine bir meclis-i u m u ­
mînin toplanarak tarihî kararın b u meclis
tarafmdan verilmesini istemiştir. Çünkü
kendisi aslında Rusya ile silâhlı bir ihtilâfa
düşecek durum d an kaçınmağa taraftar bulu­
nuyor, Rusya’nın ise b u konuda gayet hassas
ve kararlı olduğunu seziyordu.
Râbıâlide toplanan Meclis-i U m u m î’d e
Sırbistan - Karadağ meselesi hakkm-
daki tekliflerin görüşülmesi ve reddi
Nihayet 18 ocak 1877 tarihinde Istanbul-
da bulunan Ferik ve M üşir rütbesindeki b ü ­
tün aske,rî erkân, yüksek m ahkem eler baş-
kanları, Devlet Şûrası üyeleri, vükelâ, saray
erkânı, ruhanî reislerden m ürekkep 180 kişi
vâki davet üzerine Babıâlide toplandılar. B u
meclisin dörtte biri çeşitli gayrimüslim u n ­
surlardan mürekkepti. M idhat Paşa m ü za ke­
releri açarak Tersane konferansında ileri sü­
rülen teklifleri izah edip bunlar kabul edil­
mediği takdirde Rusya ile bir savaşın m u h ­
temel bulunduğunu, Fransa ve İngiltere’den
bu hususta hiç bir yardım beklenemiyeceği-
ni, Avusturya’nın, şimdilik tarafsız kalsa bile
ileride Rusya’nın tarafmı tutması m ü m k ü n
olduğunu, tekliflerin kabulünün ise, Devletin
istiklâli ve hükümranlık haklarıyle telifi
m ü m k ü n olamıyacağını söyledi ve herkesten
düşüncesini açıkça ifadesini istedi. Sonra
A m edc i M a h m u d Bey, Devletin o günkü d u ­
r u m u n u anlatan muhtırayı okudu. M ü z a k e ­
relerde ilk söz alan M ütercim Rüştü Paşa,
bir .milletin istiklâlsiz yaşıyamıyacağmı ileri
sürüp devletlerin b u n a aykırı tekliflerinin
reddini istedi. Söz alan hatiblerin hepsi b u
düşünceyi savundular. Bilhassa Hıristiyan
cemaatlerin mümessilleri, R u m ve E rm eni
Patrik vekilleri ateşli hitabelerde bulundu­
lar. Sonunda u m u m i meclis ittifakla: «Ölüm ,
rezilâne yaşamağa tercih olunur» parolasıyle
tekliflerin reddine karar verdi. B u karar,
Tersane Konferansının son toplantı günü
olan 20 ocak 1877 tarihinde delegelere H a r i­
ciye Nazırı Safvet Paşa tarafından mucib
sebepleriyle birlikte tebliğ edildi. B u n u n
üzerine altı devlet elçileri, yerlerine birer
maslahatgüzar bırakarak İstanbul’u terkedip
gittiler.
Mithat Paşa, İstanbul, konferansı dağıl­
dıktan sonra İngiltere ile teması kesmemiş
ve Kanun-ı Esasî’nin Osmanlı Devleti vatan­
daşlarına ve b u arada Balkanlarda yaşayan
Slavlara bahşettiği hak, hürriyet ve em niye­
tin İstanbul konferansmda devletlerin teklif
ettiği programdan onlar lehine olarak daha
avantajlı bulunduğu iddiasını ele alarak b u
Kanun-ı Esasî’nin tatbikatının garanti altına
alınması şartiyle devletlerle uyuşup Rusya-
3294
yı hareketsiz hale getirmek için yeni bir
faaliyete hazırlanmağa başlamıştı. Böylece,
bir taraftan da Kanun-ı Esasî’nin daimî şe­
kilde yürürlükte kalmasını temin etmek isti­
yordu.
Midhat Paşanın azli ve sınır dışı
edilmesi
İnkılâpçıların mümessili ve memleket
aydınlarının tek . ümidi M idhat Paşa, A b d ü l­
h a m id tarafmdan ötedenberi şüphe ile kar­
şılanan ve hiç sevilmeyen bir kimseydi. O n u n
Osmanlı Devletinde parlâmanter rejimi k ur­
m a gaye ve faaliyetleri, Y e n i OsmanlIlarla
olan münasebetleri, Abdülâziz’in hal'm e ön­
ayak oluşu, hürriyetsever fikirleri her zam an
açıkça savunması, millî menfaatleri Osmanlı
hanedanının menfaatlerinden üstün tutuşu,
A bdülham id için taham m ül edilir şeyler
değildi. Sadarete getirilmesine sebep sadece
son buhranlı d urum d u. B u n u n kendi arzusu­
n a uy g un şekilde bir sonuca bağlanmaması
ise düşünce ve niyetlerini büsbütün Midhat
Paşanın aleyhine çevirmiş bulunuyordu. Altı
devlet elçilerinin İstanbul’u terkedişinden
sonra A bdü lham id o nu istifaya m ecbur bıra­
kacak davranışlara hız verdi. İstekleri y a ­
pılmıyor veya aksi yapılıyor, maruzat cevap­
sız bırakılıyordu. M idhat Paşa, gücenip evine
çekildi. Fakat istifa etmedi. Padişahın kendi­
sini azlini istiyor ve bun dan doğacak reaksi­
y onun saray muhitine iyi bir ders olacağını
um uyordu. Zira kendisi yalnız aydınlar
değil, geniş halk tabakası tarafından da sevi­
len ve «Millet Babası» diye anılan bir kimse
idi. Padişah tarafından azlolunduğu takdirde
halkın kendisini Sadarete getireceğine ina­
nıyor, hattâ b u kanaatini yakınlarına da
söylüyordu. Diğer taraftan D a m a d M a h m u d
Celâleddin Paşa olsun, Serasker olsun, Sa da ­
ret m akam ında M idhat Paşa gibi n am u s ve
doğruluktan kıl kadar ayrılmayan bir kimse­
nin bulunmasını çıkarlarına aykırı gördükle­
ri için mütem adiyen aleyhinde bulunuyorlar,
d üzm e jurnallerle, onun — yaradılışına hiç
uy m a ya n şekilde— bazı fesat cemiyetleriyle
temasta bulunduğuna, kendisini hal’ edip tek­
rar Beşinci M u r a d ’ı veya M e h m e d Reşad
Efendiyi cülûs ettireceğine, yahut da cum ­
huriyet ilân edeceğine, hattâ padişah olmayı
tasarladığına A bd ü lh am id ’i inandırmağa ça­
lışıyorlardı.
5 şubat 1877 pazartesi günü M idhat Paşa
saraya dâvet edilmişti. Paşa dairesinde usule
aykırı olarak bir saat kadar bekletildiği hal­
de huzura kabul edilmedi. Nihayet M ab ey in
Feriki Said Paşa y a n m a gelip Sadaret m ü h ­
rünü istedi. B u n u aldıktan sonra da Kanun-ı
Esasî’nin 113 üncü maddesine göre Padişahın
kendisinin hudut dışı edilmesi emrini verdi­
ğini ve b u n u n için İzzeddin vapurunun hazır
bulunduğunu bildirdi. Sebep olarak da fesad
cemiyetleriyle alâkasmı ve bunlara m ensup
kimselerin konağına d e v a m ettiğini ileri sür­
dü; Midhat Paşa, kendi aleyhindeki b u iftira­
ları giddetle reddettikten sonra Padişahın
emniyeti yoksa onu sarayda m ev k u f tutma­
sını ve hüküm et reisliği görevini b u şartla
bile üzerine alabileceğini, azlinin b u d u ru m ­
da memleket için zararlı olacağını, esasen
aleyhindeki b u komploların R u s parasıyle
hazırlandığını söyledi.
Said Paşa, Padişahla görüştükten sonra
teklifinin reddedildiğini ve hem en yola çık­
masını bir daha tebliğ etti. M idhat Paşa:
«Allah rahmet eylesin b u millete..» diyerek
kaderine baş eğdi ve çıkıp gitti.
M idhat Paşa memleketten çıkarıldıktan
pek az müddet sonra açılan Meclis-i M e b ’u-
sanda «bu meclisi tesis etmek için çalışan bir
zat m u h a k e m e ile kabahati sabit olmadan M id h a t Paşanın sınır dışı edilm ek üzere
nasıl tardediliyor» diyen olmadı (İ. E m in İzzeddin v a p u r u n a nakli
M a h m u d K e m a l İnal; Son Sadrıâzamlar, S: (A v r u p a m e c m u a la r ı n d a n )
365).
Efendi Belgrad’a gönderilmişti, Midhat Paşa­
Ethern Paşanın Sadareti nın azli üzerine, Pertev Efendiye verilen
talimat hüküm süz kaldığından Osmanlı dele­
Midhat Paşa azlolunduğu gün, Sadaret gesi bir m üddet bekledi. Yeni talimat gelince
m ührü Şûrayı Devlet Reisi E the m Paşaya temaslara başladı. Esas noktalarda anlaşma
verilmişti (5 şubat 1877). M idhat Paşanın olduğundan Sırbistan Kristiç adlı m em u ru n u
azli ile yurd dışına çıkarılması İstanbul’da İstanbul’a gönderdi. 20 şubatta Kristiç ile
büyük heyecan uyandırdı. Medrese talebesi Hariciye Nazırı Safvet Paşa görüşmelere
Beyazıt camiinde toplanarak tekrar Sadarete başladılar. H e r şey altı günde olup bitti. 27
getirilmesi için H ünkâra verilmek üzere bir şubatta Prens Milan, Sadrıâzama bir telgraf
dilekçe imzaladılar. Diğer taraftan aynı gönderip kararlaştırılan şartları kabul etti­
mealde hazırlanan bir dilekçeyi bir kaç gün ğini bildirdi. Ertesi günü (28 şubat 1877),
içinde İstanbul halkından 80 bin kişi imza­ barış imzalandı. B u barış şartlarına göre,
lamıştı. Bütün bunlara rağm en A bdülham id
kararında ısrar etti. Y e n i Sadrıâzam ise,
devleti bu m üşkül zam an d a idare edecek
kuvvette değildi. T e k meziyeti A bd ülham id ’e
sadakatiydi. Padişah ise, Vükelâ Meclisine
bizzat başkanlık ediyor, istediği kararları
aldırıyordu. Midhat Paşanın bütün teşebbüs­
lerini durdurmayı âdeta iş edinmişti. B u
arada eski Sadrıâzam tarafından yeniden te­
maslarda bulunm ak ve. m üzakere kapıları
açabilmek vazifesiyle Londra’ya gönderilmiş
olan O d y a n Efendiye, görüşmeleri yarıda
bırakarak h em en İstanbul’a dönmesi bildiril­
mişti.

Sırplarla sulh protokolü

M idhat Paşa, bir taraftan da Sırbistan ve

K aradağ ile bir barış imzalamak suretiyle
devletlerin müdahale bahanelerine kat’î bir
sonuç verm ek için daha ocak sonlarından
itibaren bu prensliklerle temasa başlamış ve
bu hal Sırbistan ve K ara d a ğ taraflarından
çok müsait karşılanmıştı, M idhat Paşa, bu
suretle Rusya ile çıkması m uhtemel bir sa­
vaşı kat’î şekilde durdurmayı um uyordu. B u
ümidinde de haklı idi. Ç ü n k ü iki prenslik
esasen bir an evvel barışa kavuşmayı arzu
etmekte idiler. Onlarla barış imzalandığı
takdirde ise, mesele kendiliğinden halledil­
miş olacaktı. Barışın ana prensipleri üzerin­
de Avusturya’nın da tavaşsutiyle anlaşılmış
ve müzakerelere girişmek üzere Pertev İbrahim Edhem Paşa

3295
Sırbistan için savaştan evvelki d u ru m geri
geliyor, prenslik eskiden mevcut olanlara
ilâveten kale ve istihkâm yapmamayı, çete­
lerin faaliyetine göz y um m am ayı kabul edi­
yordu. Belgrad kalesinde Osmanlı bayrağı
yine bulunacak, Sırbistan’daki Ermeni, Kato­
lik ve Yahudilere serbest ibadet hakkı tanı­
nacak ve her çeşit hakları korunacaktı. Aynı
zamanda her iki taraf tebaasından harb suç­
lusu sayılanlar için genel af ve esirlerin
iadesi de kabul olundu.
B u sırada Karadağ Prensliği de barış
müzakereleri için İstanbul’a salâhiyetli m e­
murlarını gönderdiyse de, arazi taleblerinden
bir türlü vazgeçmediği için müzakereler
müsbet bir sonuca ulaşamadı.
Meciis-i Meb* usanın açılışı ve
Padişahın nutku
Rastladığı R u m î yıl dolayısıyle halk ara­
sında «93 Meclisi» diye anılan ilk Osmanlı
parlâmentosu Kanun-ı Esasî’nin ilânından üç
ay sonra açılmıştır. B u müddet zarfında
parlâmento üyeleri seçilmiş bulunuyorlardı.
A nc a k b u seçim genel oy ile değil, geçici
talimata göre vilâyet idare meclisleri vasıta-
sıyle olmuştu. M art ayının ortalarından son­
ra İstanbul’a pek uzak bulunan Trablusgarb,
Yem e n, Bağdad gibi vilâyetler hariç olmak
üzere seçilen üyeler gelmiş ve üçte iki ço­
ğunluk hasıl olmuştu. B u n u n üzerine 19 mart
1877 Pazartesi günü açılış töreni oldu. B u
meclisin üyeleri 141 kişi idi. B u n u n 115 ini
— o günkü deyimle— m eb ’usan ve 26 sını
âyân teşkil ediyordu. M e b ’uslarm 69 u M ü s ­
lüman ve 46 sı diğer dinlere mensup kimse­
lerdi.
İlk Meclis’i M e b ’usan açılış töreni için
Dolmabahçe Sarayının büyük M ua yed e sa­
lonunda A h m e d Vefik Efendi (Paşa) nin
başkanlığında toplandı. Açışı ise, bizzat
Abdülham id yaptı. Salonun batı tarafı­
na Üçüncü M u ra d ’dan itibaren m uayede ve
biat merasimlerinde kullanılan zebercedlerle
süslü altın taht kurulmuştu. B u n u n etrafında
vükelâ, ulema ve devlet ricali protokol sıra­
sına göre yerlerini almışlardı. Meclis üye­
leri âyân sağda ve m eb ’uslar solda olmak
üzere tahtın karşısında bulunuyorlardı. A b ­
dülhamid yanında Müşir üniforması giymiş
kardeşleri Regad ve Kem aleddin Efendiler
bulunduğu halde geldi. Kendisi sade ve si­
yah bir elbise giymişti. Tahta oturduktan
sonra elinde tuttuğu açılış nutkunu Sadrı-
âzam Ethem Paşaya, o da M abeyin Başkâtibi
Said Beye verdi. Said Bey, yarım saat kadar
süren bu nutku okudu. Sona erişinde dualar
edildi. Şehrin muhtelif yerlerinde top atış­
ları yapıldı. B u arada Padişahın da kısa da
olsa konuşacağı veya hiç olmazsa meclis
üyelerine hoş geldiniz diyeceği umulurken,
Abdülham id böyle yapmayarak hazır bulu­
nanları hafifçe selâmlayıp salondan çekildi.
B u nutukta, devletin o gün içinde bulun­
3296
duğu hal ve b u n u n sebepleri izah olunuyor,
sonra Abdülham id Anayasanın ilânıyle m ec­
lisin açılışının tam am en kendi eseri olduğu­
n u söylüyor, b u meclisin seçim, vilâyetler
idaresi, beldeiyeler, hukuk mahkemeleri
usulü, mahkemeler teşkilâtı, hâkimlerin
yükseliş ve emeklilikleri, bütün memurların
görevleri ve emeklilik hakları, basın ve Sa­
yıştay kanunlarıyle bütçe k anu nu nu b u dö­
nem de müzakere edeceğini bildiriyor, çeşitli
din ve milletlere m ensup tebaayı Osmanlılık
fikri etrafmda toplanmağa ve birleşmeğe
davet ediyor, ayni zam anda devlet mekaniz­
masına yüksek vasıflı m em u r yetiştirmek
üzere Abdülmecid zamanında orta dereceli
olarak açılan «Mülkiye Mektebi» nin yüksel­
tilmesine karar verildiğini, Sırbistan’la ba­
rışın imzalandığını ve Karadağ hakkm daki
kararın mecliste müzakere olunacağını ha­
ber veriyordu.
B u n d a n sonra ilk Osmanlı parlamentosu
faaliyetine, Â y â n ve M e b ’usan Meclislerine
tahsis edilen esas yerinde (evvelce Ayasofya
camii yanında Darülfünun olarak yapılan fa­
kat b u maksatla hiç bir vakit kullanılamayan
bina) devam etmiştir.
Midhat Paşanın yurt dışına çıkarılma­
sının tepkileri, alman tedbirler*
Diğer taraftan M idhat Paşanın yurd dışı
edilmesinden doğan genel kırgınlık devam
etmekteydi. Meclisin açılışının ikinci günü
talebe tarafından yeniden yapılan gösteri
buna tercüman oldu. Çeşitli cami ve m ahal­
lerde toplanan medrese talebesi arasında
hocaları da görülüyordu. Harbiye Mektebi
talebeleri ve İstanbul halkı da yer yer m e d ­
rese talebelerine katılmaktaydı. Nihayet top­
luluk ayrı semtlerden harekete geçip birle-
şerek Şükrü B e y adlı bir zatın idaresinde
b üyü k bir intizam içinde Dolmabahçe Sarayı
civarına kadar geldiler. Zabıta kuvvetleri
kendilerine karşı koymadı ve müdahalede
bulunmadı. Abdülhamid, sarayın içini muha-r»
fızlarla doldurmuş, kapılara çifte nöbetçiler
koydurmuştu. Bir saray yaveri gelip toplan­
tının sebebini sordu. Şükrü Bey, milletin
genel olarak hükümetten m e m n u n bulunm a­
dığını söyledikten sonra topluluğun istekle­
rini şu şekilde özetledi:
«Midhat Paşanın geri çağırılıp iş başına
getirilmesi, D a m ad M a h m u d Paşanın azli ve
İstanbul’dan uzaklaştırılması, millet cebin­
deki son kuruşu verdiği halde, askerin.m aa­
şını vermeyen Seraskerin azli».
U lem adan biri de, Abdülham id b u istek­
leri kabul etmediği takdirde C u m a günü
hutbede adının anılmıyacağını ve bazıları da
camilerin büsbütün kapatılacağını söyledi.
Yaver, saraya gidip geldikten sonra Padişa­
hın b u şikâyetleri inceleyeceğini haber verdi.
B u n u n üzerine, Şükrü Beyin emriyle kalaba­
lık sessiz sadasız dağıldı.
Ertesi günü ise, hüküm et gayet şiddetli
 İlk Osmanlt (1293/1877) Meclisi Mebusan’ının açılış töreni
Hatt-ı hüm ayunun Dolmabahçe Sarayı merasim salonunda okunuşunu gösteren bu
resimde Sultan İkinci Abdülham id ortada ve ayakta görülmektedir. Hatt-ı hüm ayunu
okuyan zat o zaman M abeyin Başkâtibi olan K ü ç ü k Said B ey (Paşa) dır.

İlk Osm anlı (,1293/1877) Meclisi M ebusan salonunda bir oturum

Ayasofya Camii yanında bulunan ve sonra Adliye Sarayı olan bu bina yanmıştır.

(Mufassal Osmanlı Tarihi tablosu-No. 56)

tedbirler aldı. Gösterilere katılan Harbiye
talebesinin yarısı tevkif olundu. Okulun
Edirne’ye nakline karar verildi. Medrese ta­
lebesinden b u işlerle alâkalı görülenler he­
m en memleketlerine gönderildi. Diğerlerine
şiddetli ihtarlarda bulunuldu. Gösterilere
fırsat verdiği ve esasen Midhat Paşa taraf­
tarı olduğu töhmetiyle Zaptiye Nazırı Ö m er
Fevzi Paşa azledildi. İstekler ise, tabiî dik­
kate bile alınmadı. Talebe buna, sağa, sola
protesto yaftaları yapıştırmakla karşılık
verdi. Harbiye talebesi de bir akşam yokla­
masında «Yaşasın Midhat Paşa» diye bağırdı.
B u n u kışkırtanlar ve b u arada bir türlü ya­
tışmayan medrese talebesinin bir kısmı tevkif
edilerek A k k â kalesine gönderildiler.
Karadağlıların yeniden tecavüze
hazırlanması ve Londra protokolü
Mütareke sona erip barış imzalanamadığı
için Karadağlıların yeniden tecavüze hazır­
landıkları haber alınmıştı. A vrup a devletleri
bir daha araya girip mütareke müddetinin
13 nisana kadar uzatılmasını temin ettiler.
Sonra mesele meclise intikal etti. Burada
yapılan müzakereler sonunda K aradağ’ın
arazi isteği kat’î şekilde reddolundu. B u n u n
üzerine mütareke sona erdiği zam an K aradağ
tecavüze geçerse b un u defetmek üzere as­
kerî hazırlıklara başlanıldı.
Balkanlarda Slav tebaayı Osmanlı D e v ­
leti aleyhine durm adan kışkırtan Rusya idi.
Rusya. Kırım yenilgisinin ve Paris Andlaş-
masının öcünü mutlaka almak hususunda
kararlı olduğundan fırsat kollamakta idi.
Osmanlı Devleti ise Kırım savaşmdanberi
barış politikasını takip ettiği ve Rusya’ya
Dolmabahçe Sarayında Padişahın Meclisi açış nutkunun okunması münasebetiyle meraklı
haikın saray kapısında toplanışı (Okunuşu gösteren resim 56 numaralı ilâve tablodadır)
3297
hiç bir tecavüz ve müdahale fırsatı verme­
diği için Çar b u yolu seçmişti. Gayesi, Bal­
kanlardaki Slav tebaayı isyana sevketmek
ve b unu müdahale fırsatı haline getirmekti.
Osmanlı Devleti kendi hududları içinde sü­
kûn ve âsâyişi korumakla, her türlü düzeni
ve tebaasının istirahatini temin etmekle m ü ­
kellef bulunduğu için ayaklanmaları bastır­
mağa, panislavist çetelerin M üslüm an ve
hattâ Hıristiyan halk aleyhine işledikleri
korkunç cinayetlere engel olacak tedbirleri
almağa mecburdu. Rusya, o zam an bütün
dünyaya OsmanlIların hıristiyan tab’aya te­
cavüzde bulunduğunu, katliâmlar tertibledi-
ğini büyük gürültülerle ilân ediyor ve A v r u ­
pa um um î efkârını aleyhimize döndürüyordu.
Son Bosna-Hersek ve Bulgaristan hâdisele­
rinde de böyle davranmış, nihayet Sırbistan
ve K aradağ’ı metbûları aleyhinde savaşa
kalkıştırmış, sonra da müdahalede bulunmuş,
hattâ b u müdahaleye diğer beş Avrupa dev­
letinin de iştirakini sağlamıştı. B u yüzden
İstanbul Konferansının dağılmasından sonra
Osmanlı Devletiyle Sırbistan’ın barış yap­
maları hiç hoşuna gitmemiş, buna karşılık
K aradağ’ı el altından Babıâlice kabulü im ­
kânsız şartlar öne sürmeğe kışkırtmıştı.
Meşrutiyetin ilânı ise, onu büsbütün sinir­
lendirmiş bulunuyordu. Ç ünkü yeni rejimin
Osmanlı Devletiyle Hıristiyan tebaası ara­
sındaki bütün anlaşmazlıklara son vereceğin­
den korkmaktaydı. Üstelik b u suretle O s­
manlI Devletinin A vrup a ’daki itibarı arta­
cağı gibi, b u hal R u s devrimcilerine de
Çarlık rejimi aleyhinde faaliyete geçmek
cesaretini verebilirdi. Nitekim bir Rus gaze­
tesi, Osmanlı İmparatorluğunda olduğu gibi
Rusya’da da Kanun-ı Esasî ilânının gereke­
F . 22

İ lk 'O s m a n lı M e b ’usan Meclisinde bir oturum
ceği hakkında bir makale neşrettiği için k a ­
patılmıştı. İşte Rusya, bütün bu sebeplerden
dolayı sür’atle harekete geçmek, isteklerini
Osmanlı Devletine savaş tehdidiyle kabul
ettirmek ve olmadıği takdirde savaşmak ka ­
rarında idi. B u n u n için daha evvel beş dev­
lete başvurup İstanbul konferansında teklif
edilen ıslahatın kabulü ve Karadağ ile der­
hal barış yapılıp askerin terhis olunması
hakkında müşterek bir tebliğde bulunulm a­
sını istedi* Devletler, bu isteğe evvelâ cevap
vermediler. îgnatiyef bunların bak ş şehirle­
rini birer birer dolaşıp temaslarda bulundu.
Sonunda altı devlet tarafından 31 mart tari­
hinde Londra Protokolü imzalandı.
Londra Protokolümün Babîâliye tebliği
ve bunun reddedilmesi
Londra protokolü, Osmanlı Devletine
K aradağ ile barış yapıp ıslahatı tatbike he­
m en başlamasını tavsiye ettikten sonra, altı-
devletin ümidi b u sefer de boşa çıkıp Hıris­
tiyan tebaanın hali ikide birde Şarkta âsâ-
yişi bozan anlaşmazlıkların tekrar ortaya
çıkışma meydan vermiyecek tarzda ıslah
18 77 -1 8 7 8 O S M A N L Î - R U S S A V A Ş L A R I , E D İ R N E M Ü T A R E K E S İ ,
A Y A S T E F A N O S B ARIŞ I
Osmanlı Devleti böylece protokolü red­
detmiş oluyordu. Haber Petersburg’a varır
varmaz Çar derhal bir savaş meclisi topladı.
B u mecliste bütün Rusya’da seferberlik ilâ­
nına ve büyük Çapta savaş tedbirleri alınma­
sına karar verildi. Çar 20 nisanda Güney
ordusu karargâhına hareket etti. Buraya va ­
rır varmaz Rus ordusuna ve milletine hita­
ben bir beyanname neşredip d u r u m u bildirdi. sonra İstanbul’a ulaşmıştı. Abdülhâmid, A v ­
23 nisan 1877 tarihinde Rusya’nın İstan­ rupa devletlerine barış tavassutu için tel­
bul maslahatgüzarı, iki devlet arasında si­
yasî münasebetlerin kesildiğini bildirip y ur­
edemiyecek olursa, b u durum un
Özel olarak kendilerinin ve ge­
nel olarak Avrupa'nın menfaat­
leriyle telifi imkânsız olacağını,
b u takdirde Hıristiyan tabaanın
refahını ve genel -barışı temin
için uygun gördükleri vasıtalara
birlikte başvuracaklarını belir­
tiyordu.
Kusya ayrıca Babıâlinin K a ­
radağ ile barış imzalayıp ısla­
hatı da kabul ettiğini bildirdik­
ten sonra iki tarafın, yani Rusya
ile Osmanlı. Devletinin silâh al­
tında bulundurdukları askerin
terhisi işini görüşmek üzere Ba-
bıâlinin Petersburg’a fevkalâde
bir delege göndermesini istedi.
Rusya’ya karşı ötedenberi O s ­
manlIları tutan İngiltere ise b u ­
n u reddederek protokolden m a k ­
sadın esasen iki devletin silâhları bırakma­
larını temin olduğunu ileri sürüp b u maksat
hasıl olmazsa imzasını geri alacağını bildirdi.
İtalya da kendi imzasının sadece altı devlet
arasında b u hususta tam bir anlaşma bulun­
ması halinde muteber olacağını söyleyince
Rusya ısrardan vazgeçti.
Protokol, 3 nisan 1877 tarihinde Babıâliye
tebliğ edildi. Osmanlı Devleti buna 12 ni­
sanda cevap verdi. Bunda, Osmanlı Devleti­
nin ancak büyük bir hezimetten sonra m ağ­
lûp bir millete karşı ileri sürülebilecek olan
şartları kabul etmekten ise, savaş tehlike­
sini göze almayı daha uygun bulduğu, kendi
iç işlerine dışarıdan daimî surette m üdaha­
lede bulunulmasını kabul edemeyeceğini,
hükümetin ıslahatı tatbik ve geçen yılki
olayların bir daha tekrar etmesine engel
olmak için elinden geleni yapacağı, ıslahatın
tatbikine engel olan tazyiklerden kurtulmak
istediği, Osmanlılarm Rusya ile birlikte ve
Rusya tarafından İstanbul’a bir delege gön­
derilirse Petersburg’a bir delege göndermeğe
razı bulunduğu bildiriliyordu.
duna dönüş müsaadesi istedi. Ertesi gün de
Petersburg maslahatgüzarımız Tevfik Beye,
Rusya Başvekili Gorçakof bir nota ile R u s­
ya’nın Osmanlı Devletine savaş ilân etmiş
olduğunu bildirdi. A y n ı zam anda bundan
Berlin, Viyana, Paris, Londra ve R o m a elçi­
lerini de haberdar etti.
Savaş haberi 24 nisan günü Öğleden
graflar çekilmesini emretti. Kendisi katiyen
savaşa taraftar bulunmuyordu. B u telgraf-
3298

Siyasî münasebetlerin kesilmesi üzerine son
Rus temsilcisinin de sefaret binasından
ayrılışı ve armaların kapatılışı
(Yabancı mecmualardan')
larla Rusya’nın Osmanlı Devletine harb ilâ­
nına devletler hukukuna göre hakkı olma­
dığı, Osmanlı Devletinin arada mevcut b ü ­
tün andlaşma ve anlaşmalara bugüne kadar
tamamen riayet ettiğini, imzalanması sıra­
sındaki şartlara göre hükümlerinin değeri ve
yürürlüğü savaş çıkmamasına bağlı bulunan
bir protokol namına Rusya’nın savaş ilânına,
savaşa kalkışmaya yetkisi
Ruslarla harp kararı üzerine Meclis binası önünde halkın tezahüratı
(Yabancı mecmualardan)
3299
olamıyacağı bildiriliyor ve Paris andlaşmâsi*
n m sekizinci maddesi gereğince tavassutta
bulunmaları isteniyordu.
Rus ordusunun harbe başlaması
Huslarm savaş ilânı notası henüz Babı-
âliye varmadan Çarın orduları Memleketeyn
ve Anadolu sınırlatma tecavüzde bulunmuş­
lardı.
25 nisanda toplanan mecliste Tevfik B ey ­
den gelen ve savaş ilânını bildiren telgraf
okundu. İstanbul M e b ’usu Haşan Fehm i
Efendi, Rusya’nın Hıristiyan tebaayı himaye
bahanesiyle sadece bir istilâ savaşma kalk­
tığını, buna karşı bütün vatandaşların elle­
rinden gelen fedakârlıkla karşı koymaları
gerektiğini, ayni haklara. sahip bulunan ve
ayni vatanin evlâdları olan Hıristiyan tebaa­
yı da ayni vazifelerin beklediğini ve onların
da Rus himayesini istemediğine ve b unu is-
bat edeceklerine emin bulunduğunu anlatan
bir nutuk söyledi. B u n a Haleb M e b ’usu Ma-
nok Efendi, aynen şu karşılığı verdi: «Rusya
Hıristiyanları hiç bir zam an himaye etmediği
gibi, Hıristiyanlar da b u himayeyi hiç bir
zam an istememişlerdir. B e n Hıristiyan ve
Ermeniyim. Vilâyetimin Erm eni Hıristiyan-
ları namına Rusya’nın himayesine asla m u h ­
taç bulunmadığımızı beyan ederim. Şimdiki
halimizden memnunuz ve Rusya’nın taarru­
zunu def’ ile memleketimizi müdafaa için
mal ve canımızı fedaya hazırız».
B u sözler, şiddetle alkışlandı. Bunu diğer
millet ve mezheplere mensup Hıristiyanların
ayni anlamdaki nutukları takip etti.
Diğer taraftan savaştan resmen haberdar
edilen Avrupa devletlerinden Fransa, hemen
tarafsızlığını ilân etti. Bunu sırasıyle İtalya.
İngiltere ve Avusturya’nın tarafsızlıklarını
ilânları takip etti. Avusturya İmparatorlu­
ğuna dahil Macaristan da buna katıldıysa da,
Macarların kalbi OsmanlIlarla beraberdi ve
bunun eserlerini gösteriyorlardı (Macaris­
tan’ın fethi sırasında Matyaş Korven’in
O f en’deki kütüphanesinden ele geçmiş otuz
beş cildlik bir eser, o sırada saray hâzine­
sinde bulunuyordu. Macar tarih ve kültürü
bakımından pek önemli olan bu eserin ken­
dilerine geri verilmesi Macar hükümetleri
tarafından sonradan çok istenmiş, lâkin bu
istek yerine getirilmemişti. B u sırada Macar­
ların OsmanlIlara gösterdikleri yakınlığa
karşılık, bu sefer arzuları yerine getirilmiş,
bu da bütün Macaristan'da büyük sevinç ve
çeşitli sempati gösterilerine sebep olmuştur).
Rusya’nın Osmanlı Devletine savaş ilânı,
İngilizleri fena halde kızdırmıştı. İngiltere
bilhassa savaşın sonunda Yakın Doğu için
büyük stratejik ve ticarî merkez önemi olan
İstanbul’un Rusların eline geçmesinden,
Mısırın ve Süveyş’in, yani Hindistan yolunun
tehlikeye düşmesinden, Tuna ve Boğazlar­
daki serbest geçisin ortadan kalkmasından
İngiltere’nin Yakın ve Orta Doğu’daki her
türlü çıkarlarının haleldar olmasından kor­
kuyordu. Lord Derbi, 1 mayıs 1877 tarihli
bir telgrafla bu hareketin 1856 ve 1871 and-
laşmalarına aykırı olduğunu ve 6 mayıs 1877
3300
tarihli bir telgrafla da yukarıda saydığımız
endişeleri izhar ederek Osmanlı Devletinin
menfaatleri dışındaki menfaatler tehlikeye
düştüğü takdirde İngiltere’nin tarafsızlığını
hemen terkedeceğini ve o menfaati müdafaa -
zorunda kalacağını Petersburg’a bildirdi.
Rusya4 Ingiltere'ye derhal gerekli temi­
natı verdi.
fkî tarafm askerî durumu
1877 -1878 Osmanlı -Rus Seferi başladığı
sırada, Rus ordusunu teşkil eden kuvvetlerin
cins ve miktarı şöyle idi:
27 piyade tümeni, 3 avcı tugayı, 10 sü­
vari tümeni, 3 istihkâm tugayı, 2 köprücü
taburu, 23 Kazak alayı.
Her piyade tümeninde 48, her süvari tü­
meninde 12 top vardı. Piyade tümenleri 12
şer taburdan, süvari tümenleri 18 zer bölük­
ten kurulmuştu. B u savaş için Rusya’nın
silâh altına aldığı askerin genel yekûnu 546
bin kişiydi. Bunun 104 bin kişisi geri hiz­
metler için ayrılmıştı. OsmanlIlara karşı
bilfiil savaşacak olan kuvvetler 160 bin kişi
olacaktı. Geri kalanlar, bir çıkarma hareke­
tine karşı Karadeniz kıyılarının muhafazası
ve Avusturya ve Macaristan’dan gelebilecek
bir tehlikenin önlenmesi gibi işlere ayrıl­
mıştı.
Ruslar, seferberliklerini süratle tamam­
ladılar. Esasen bir yıldanberi 20 piyade, 8
süvari tümeniyle 3 avcı tugayını. 13 Kazak
alayını ve iki istihkâm tugayını silâh altında
bulunduruyorlardı. Seferberliklerini tamam­
lamak için sade 120 bin kişiyi yeniden silâh
altına almaları kâfiydi. Bundan başka, henüz
seferber edilmemiş durumda 21 piyade, 3
süvari tümeniyle 4 avcı ve 2 istihkâm tuga-
bir çok da Kazak teşkilâ­
tına sahip idiler. Rus ordularına
Çarın kardeşi Grandük Nikola
Nikolayevıç kumanda edecekti.
Ruslar, daha savaşın başm-
aa derhal geniş ölçüde askerî
harekâta başlamamakla ve or- ?
dunun büyük kısmını diğer
maksadlar için ayırmakla büyük
bir ön strateji hatâsı işlediler.
Bu, biraz da Osmanlı ordusunu
küçümsemelerinden ileri geli­
yordu. Hazırlığı yok denecek
derecede olan Osmanlı ordusu
ise, düşmanın bu hatasından, çok
istifade ederek kendisini topar­
lama fırsatını buldu.
Osmanlı ordusunun duru­
muna gelince: Devlet daha ilk
ültimatomdan itibaren hazırlığa
başlamış bulunuyordu. N e çare
ki işler pek yavaş gitmekteydi.
13 ocak 1877 tarihine kadar an­
cak 18 piyade taburu silâh altına
alınabilmişti. Tuna nehrine ka­
dar uzayan sahada o sırada
 125 piyade taburu, 48 süvari bölüğü ve 26 Buna rağmen, peşin olarak kaydetmek
batarya topçu kuvveti vardı. Rusçuk, Şunı- icap eder ki, Osmanlı donanması bu sefer de
hiç bir savaş gücü gösterememiş, meselâ,
nu, Silistre ve Varna’da, kaledekiler dahil ol­
mükemmel yapılabileceği halde Rusların
mak üzere hepsinin toplamı ancak 80 bin kişi
Tuna’yı geçişlerini engelliyememiştir. Düş­
ediyordu. Ocak ayının ortasından sava­
mana zarar veremeyen bu donanma, yalnız
şın ilânı tarihine kadar piyade taburla­ asker naklinde ve ikmal işlerinde büyük hiz­
rının sayısı 560 a kadar yükseldi. Rus­ metler görmüştür. Kendisinden beklenen asıl
ların hemen harekete geçmemeleri so­ vazifeyi yerine getirememesine sebep, ise,
nucunda ise 1877 mayısında 580 piyade ta­ yüksek rütbeli ve kumanda mevkiinde bulu­
buru, 147 süvari bölüğü ve 143 batarya nan deniz subaylarının şaşılacak derecedeki
seferber edilmişti. Demek ki, 425 bin as­ bilgisizlikleriydi. Bunlar, modern deniz sa­
ker ve 858 top hazır bulunuyordu. Ayrıca, vaşları tekniğinden tamamen habersizdiler.
70 bin kişilik düzenli olmayan kuvvet de sa­ Bilgili subay kadrosunu daha ziyade gençler
vaşa katılacak hale getirilmişti. Ancak, bu teşkil ediyor, bunlar da rütbelerinin küçük­
ordunun yalnız 186 bin kişisi kesin savaşla­ lüğü dolayısıyle fikirlerini kabul ettiremi-
rın geçeceği Tuna boylarına gönderilmiş, vorlardı, Deniz askeri de genel olarak m un ­
öbür kısımları Karadeniz’den Sırbistan'a, tazam bir talim ve terbiye görmüş değildi.
Yalnız, karada olduğu gibi, tane isabetlerin­
Edirne'den Tuna'ya kadar olan sahada dağı­
deki maharetleriyle tanınmışlardı. Deniz
nık bir halde bırakılmıştı. Üstelik Tuna bo­
kuvvetlerinin ^cephanesi, top sayısına göre
yunda toplanan kuvvetlerin idaresi de tek
pek eksikti. Üstelik bu cephane dışarıdan
bir kumandaya bağlı değildi Bundan maada tedarik edildiği için bu savaşta tarafsız kal­
Osmanlı Devletinin İstanbul, G-irid, .Bosna - mağa karar vermiş devletlerden alınmasına
Hersek, Arnavutluk, Yanya ve Tesalya’da da imkân yoktu.
150 bin ve Anadolu ile İmparatorluğun geri
kalan kısımlarında 140 bin kişilik kuvveti
vardı. Lâkin bunlar, Anadolu’dakilerin bir Tuna cephesi
kısmı hariç olmak üzere bu savaşa hemen
hiç katılmamışlardır. Savaşlara katılmak Tuna cephesi kumandanlığına tayin edil­
üzere yığmak yapan askerin ise savaş talim miş olan Abdülkerim Paşa, ata binemeyecek
ve terbiyesi çok noksandı. Ordunun levazım kadar ihtiyardı. Yanında Kurmay Başkanı
ve ikmal teşkilâtı tamamen yetersizdi. Fen sıfatıyle bulunan Ahm ed Eyüb Paşa, fiilen
birliklerinin ve haberleşme şebekesinin düş- orduyu idare ediyordu. Genel karargâh
manmkılerle ölçülmesine imkân yoktu. Bu Şumnu’da idi. Dört genç yaver, dört sivil
arada güvenilecek tek şey, askerin yılmaz kâtip ve bir hekim, Başkumandanın bütün
gücü ve mûcizeler yaratabilecek eşsiz kah­ maiyetini teşkil etmekte idi. Abdülkerim
ramanlığı idi. Paşa, ihtiyar ve hastalıklı bulunmakla bera­
ber, değerli ve bilgili bir askerdi. Nitekim,
Deniz kuvvetlerine ■gelince,
Osmanlı donanması 1877 yılın­
da cidden kuvvetli ve m ükem ­
mel bir armada idi. İngiltere ve
Fransa'dan sonra Avrupa’nın
üçüncü deniz kuvveti sayılıyor­
du. Hattâ, Fransa’dan üstün ad­
dedenler bile vardı. Osmanlı
devleti bu savaş çıktığı sırada
22 zırhlı, 82 zırhsız olmak üze­
re 104 savaş gemisine sahipti.
Genel top sayısı 763 ve deniz
askeri sayısı 15 bindi. Ayrıca,
savaşın ilânından bir ay evvel
Tuna mecrası temizlettirildiği
için yalnız Tuna filosu değil
Marmara ve açık deniz filoları
bile, Silistreye ve hattâ yüksel­
diği zaman Totrakan’a ■kadar
ilerleyebilirlerdi. Buna karşılık
Rusya’nın Karadeniz’de donan­
ması yok gibi idi. Trenle Tu-'
na’ya getirilen 14 kotra ve §al6-
pe, 4 çıkarma kayığı ve 17 ka­
yık buradaki bütün kuvveti teş-1 187? savaşfarı başlarken Rus ordusunda
kil ediyordu. subay ve er kılıkları

3301

OsmanEı donanması Büyükdere'de
Rus b a şkum anda nı Grandük Nıkoia
Şum nu Osm anlı karargâhı
Sırbistan savaşında zaferi o temin etmiş b u ­
lunuyordu. N e çare ki kumandanlığı sıra­
sında savaşı istediği gibi yürütmesine m e y ­
dan verilmemiş ve harb İstanbul’dan idare
edilmiştir. Rusların geç kalan davranışların­
dan faydalanılarak Osmanlı ordusu birlik­
leri Bulgaristan üzerinden sür’atle T u n a kı­
yısında toplanmış olsaydı, düşmanı daha,
orada durdurm ak ve hattâ geri püskürtmek
3302
kabil olabilirdi. Halbuki nisan ayında henüz
tabur biriminden vazgeçilerek tüm en teşki­
lâtı kurulması için emirler veriliyor, yani
savaş başlamak üzere iken ordunun esas ya­
pısının değiştirilmesi gibi duyulmamış bir
işe kalkışılıyordu. Üstelik b u ordu iki yıl-
danberi Bulgaristan, Bosna -Hersek, Sırbis­
tan ve K aradağ harekâtında yıpranmış ve
yorgun düşmüştü. Esas savaş sahasının sivil
halkı ise, Rus propagandasıyle zehirlenmiş
ve düşmanın bir işaretiyle devletleri aleyhi­
ne harekete geçmeğe hazır bir hale gelmiş
bulunan Hıristiyan tab’adan mürekkepti.
T u n a cephesindeki Osmanlı ordusu; Şum nu,
Varna, Dobruca, Silistre, Rusçuk, Vidin k u v ­
vetleri olmak üzere altı gurup halindeydi.
B u tertipte, Rusların evvelki savaşlarda Tu-
n a ’yı geçiş ve taarruz istikametleri dikka­
te alınarak, büyük kuvvetlerin cephenin do­
ğu (sağ) kanadm da toplandığı ve b u yönde­
ki kalelere dayanılarak düşmana böyle karşı
konulmak istendiği görülür.
Rusya aleyhine olan durum, ordusunun
um u m î vaziyeti idi. Başkum andan G randü k
Nikola, Kişnef’e gelir gelmez Prut nehri­
nin sol kıyısında yer almış olan orduyu
teftiş etmişti. B u teftişindeki intibaı hiç
müsaid olmadı. Hattâ Çar’a gönderdiği tel­
grafta: «Burada toplanmış olan bÖ 3rle bir
ordu ile savasılamaz» diye bildirdi. Üstelik
Sırbistan’daki R u s gönüllülerinin geri alınıp
savaş için hazırlanan b u birliklerin arasına
sokulmaları, askerin mânevî gücünü perişan
etmişti. Ç ü n k ü b u gönüllüler uğradıkları
mağlûbiyeti arkadaşlarına karşı m azur gös­
termek için, Osmanlı askerinin yenilmez bir
güç olduğunu, onlarla başetmenin imkânsız
bulunduğunu söylüyorlar, üstelik Sırpların
da acınacak kimseler olmadıklarını ileri sü­
rüp Osmanlı ülkesini gayet fakir ve savaş
ganimeti elde edilmesi m ü m k ü n olmayan bir
yer olarak anlatıyorlardı. B u yüzden Rus
askerinde hiç döğüş arzusu kalmadı. Hattâ,
Purut istikametinde hareket emri alan iki
tabur, b u emri dinlemedi. Nasihat için gön­
derilen G randü k’ün yaverini hırpalayıp apo­
letlerini kopardılar. B u n a rağmen b u tabur­
ların, diğerlerine ibret olacak şekilde ceza­
landırılmalarına cesaret edilemedi. B u böl­
gede yollar bozuktu. Erzak nakli gayet güç­
tü.. B u yüzden yiyecek darlığı çekiliyordu.
Üstelik G ra nd ü k’ü n rahatsızlanması ve bir
türlü iyileşememesi güç bir durum yarat­
makta idi.
Osmanlı donanmasına b u savaşta düşen
iş, yukarıda da belirtildiği gibi, Rusların Tu-
n a’yı geçmelerini engellemek, düşm an birlik­
lerine ağır zayiat verdirmek ve. geçişten son­
ra geri ile her türlü bağlarını kesmekti. Rus
ordusunun bütün erzak ve levazımının R o ­
m anya toprağından ve Tuna nehrinden geçi­
rildiği düşünülürse bunun ne m ü h im bir hiz­
met olacağı anlaşılır.
Lâkin, bunların hiç birisi yapılmadı. S a ­
vaşın başlangıcında Osmanlı filosunun ge­
mileri, T u n a ’nın sağ kıyısı boyunca dağıl­
mış bulunuyordu. Ç ü n kü öbür kıyı sığ ve
bataklıktı. Gemiler bu suretle Vidin, Kahova,
Niğbolu, Ziştova, Rusçuk, Totrakan ve Si-
listre’de demirlemişlerdi. T u n a ’nın aşağı
kısmı ise zırhlı filo tarafından işgal edil­
mişti. Mayıs ay m m başlarında Osmanlı do­
nanmasına mensup birlikler T u n a ’nın sol
kıyısına, Yer göyü, îbrail, Reni civarma yer­
leştirilmiş olan R u s ve R o m en bataryalarını
veyahut bu yerleri topa tutmakla iktifa etti­
ler. B u n a mukabil Ruslar sabit torpiller
vasıtasıyie ve Osmanlı deniz kuvvetleri tara­
fından hiç rahatsız edilmeden îbrail hizasın­
dan T u n a ’yı kapatmağa muvaffak oldular.
Üstelik Reni civarında Ruslar tarafından yer­
leştirilen büyük çaplı toplar, Osmanlı donan­
masının İsakçrdan ileriye geçmesini’ kesin
olarak engellediğinden savaşın sonuna kadar
donanmanın duruma müdahalesi de önlenmiş
oldu.

Romanya’nın d um m u

Resmî . adı Memleketeyn (Eflâk ve

Boğdan) Beyliği olan Rom anya, Osmanlı
İmparatorluğuna vergi veren ve b u devletin
yüksek hâkimiyetini tanımakta olan bir
prenslikti. Huşlar, 24 nisanda savaş ilân et­
tikleri halde nisanın daha 14 üncü günü
Rom anya sınırını aşmış bulunduklarından,
fiilen ve hukuken Osmanlı Devletine teca­
vüzde bulunmuş oluyorlardı. B u yüzden
Rom anya da güç durum da kalmıştı. D aha
evvel, yani Sırbistan ve K aradağ olayları
esnasında b u prenslik tarafsızldğmı m uhafa­
zaya muvaffak olmuş ve icabında b unun
delillerini de göstermişti.
Osmanlı -Rus savaşının başlamasından O sm anh b a şk u m an d a n ı A b d ü l k e r im Pasa
daha altı ay evvel Rusya Çarı İkinci Alek-
sandr, Livadya?ya geldiği zam an R o m en B a ş ­
vekili Bratyanu, Çarı selâmlamak için
Kırım’a gitmiş bulunuyordu. Gorçakof o sı­
rada kendisine Rusya’nın Osmanlı Devletile
savaşa karar verdiğini, b u n un için de ordu­
larını R o m en arazisinden geçireceğini bil­
dirdi. Bratyanu, b unun için hususî bir anlaş­
manın gerektiği cevabını verdi. Rus Başve­
kili buna lüzum olmadığını bildirince, ondan
şu cevabı aldı: «Öyle ise, bizi çiğner geçer­
siniz. O zam an da tarih sizin, Osmanlı hıris-
tiyanlarını kurtarmak için R o m any a hıristi-
yanlarmı çiğnemiş olduğunuzu yazacaktır».

Romanya’nın Ruslar’a katılması ve

Osmanlı Devletine savaş ilânı
Busya, b u sözlere kayıtsız kaldı. R o m a n ­
ya, Rusya'nın kendisini çiğniyeceğini anla­
mıştı. Tarafsızlığını ilân için A vrup a devlet­
lerine ve Babıâliye başvurdu. Fakat Osmanlı
Devleti, aralarındaki anlaşmaya göre taraf­
sız kalamayıp kendisiyle birlikte hareket
etmesi lâzım geldiğini bildirdi. A vrup a dev­
letleri de b u tarafsızlığı garanti etmeğe cesa-
V a r n a ’da askerî sevkiyat
ret edemeyince Rom anya, Osmanlı devletiyle
birlikte Rusya’ya karşı durmaktansa, . O s­
manlI Devletine karşı Ruslarla anlaşmayı
tercih etti ve neticede kendi toprak bütün­
lüğü Rusya tarafından garanti edilmek ve
memleketine bir zarar gelm em ek şartiyle
Çar ordularının serbestçe geçmesine razı

3303
oldu. B u n u n üzerine 8 mayıs 1877 tarihinde
Vidin’deki Osmanlı kuvvetleri Kalafat’ı
bombardıman etmişler, R o m a ny a da buna
karşılıkta bulunmuştu. Babıâli, İstanbul’daki
R o m en siyasî temsilcisine pasaportunu verdi.
13 mayısta Romanya, Osmanlı Devletine sa­
vaş ve 23 mayısta istiklâlini ilân etti. BÖyîece
Prens Karol, R o m any a Kralı Birinci Karol
ünvanm ı almış ve 500 bin asker ile 180 top­
tan mürekkep R o m en ordusu, düşman gü­
cüne katılmış bulunuyordu.
Yapılan anlaşmayı R o m en Senatosu daha
tasdik etmeden Ruslar dört noktadan hududu
aşarak Rom anya’yı istilâya başladılar. Lâkin
Kalas, İbrail, Reni, İsmail ve Kilya’n m baş­
tanbaşa işgali, Rusların Besarabya üzerinde
emeller beslediği şüphesinin Romenlerin
Nigbciu
R u sç u k
Vîdrn
3304
kafasında haklı olarak doğmasına sebep
oldu.
Romanya'nın Ruslar tarafından b u şe­
kilde işgali, iki ay kadar sürdü. Osmanlı
ordusu daha evvel davranarak Rom anya’yı
işgale teşebbüs etseydi, kendisi için büyük
avantaj sağlayabilirdi. Lâkin, seferberliğini
tamamlamamış bulunduğu için b un u yapa­
madı. Seret üzerindeki.en büyük geçid olan
Barboşi köprüsünün zamanında tahribi m ut­
laka lâzımdı. Üstünden tren_ geçen b u köprü
240 metre uzunluğunda idi. İngiliz asıllı olup
Karadeniz filosu kumandanlığı verilmiş olan
Amiral Hobart Paşa, bir tehlike anında, ilk­
önce b u köprünün tahrib edilmesi gereke­
ceğini İstanbul’da H a rb Meclisinde ileri sür­
müş olduğu gibi, savaş ilan edilir edilmez,
Kalas önünde dolaşan filoya köprünün tah­
ribi emrini de vermişti. Kendisi bu işe n e ­
zaret etmekte iken Ruscuk’da bulunan Ser-
dar-ı E krem Abdülkerim Paşaya mülâki ol­
ması bildirildi ve derhal yola çıktı, B u sıra­
da gemi süvarilerinden birisine Rusların
yaklaştığı haberi geldi. Süvari, b u işin bir
tuzak olmasından boş yere şüphelendi ve
amiralin- kat’î emrini dinleyeceği yerde m ü ­
zakerelere girişmeğe kalkıştı. Ruslar da bu
fırsatı kaçırmadılar. Esasen evvelce toprak
tabyalarla Rcmenler tarafından OsmanlIlara
karşı m üdafaa haline konulmuş olan b u
mevkii kolayca zaptettiler.
Halbuki, Abdülkerim Paşa daha henüz
vazifesi başına hareket ederken vedaa gel­
miş olan Avusturya askerî ateşesi Rab:
«Barboşi köprüsünü unutmayınız!» diye
üstüste hatırlatmalarda bulunmuştu. Bu
köprü tahrib edilmiş olsaydı, Rusların geçişi
daha bir hayli geri kalır ve pek zorlukla -
cereyan ederdi. B u yapılmadığı gibi, üstelik
Ruslar tarafındanteşkil olunan torpil hat­
tına da engel olunamaöı. Reni civarında b ü ­
yük çaplı bataryalar da yerleştirilince, k u v ­
vetli Osmanlı donanması Ruslar için bir teh­
like olmaktan çıktı.
Ruslar, torpil -hattını 15 mayısta kurm a­
ğa başlamışlardı. Ertesi günü İbrail önüne **
bir zırhlı korvet ve aort savaş gemisinden
mürekkep bir Osmanlı filosu geldi. R u s b a ­
taryaları derhal ateş açtılar. Otuz kadar
merm i attıktan sonra ateşi keserlerken bir
merm i zırhlı korvete rastladı. Ahşap güver­
tesini delerek cephane anbarm a ulaştı ve
Lûtficelil adını taşıyan b u korvet berhava
oldu. Y ü z elli kişilik mürettebattan yalnız
bir kişi kurtulabilai. Rusların demiryolu ile
getirdikleri sökülüp takılır istimbotları da
Seyfi adlı monitörü torpilleyip batırdılar.
Torpillerin dökülmesi de b u sırada sona er­
diğinden Osmanlı gemileri için artık hareket
imkânı kalmadı.
Harp harekâtının İstanbul’daki Harp
Meclîsinden idare edilmesi
8 mayıstan itibaren Vidin’den Kalafat’a,
 Rusçuk’tan Yergöğü sahiline, Totrakan’dan ya iade edilecek, buna karşılık Rom anya’ya
Oltaniça’ya karşı Osmanlı topçusu bombar­ Dobruca’dan biraz yer verilecektir.
dıman açarak Rusların yığınaklarına engel 5 — Batum, Rusya'ya verilecektir.
olmağa çalıştı. Sonradan Pilevne harekâtiyle 6 — Bosna- Hersek’in bir kısmı A v u s ­
büyük ve haklı bir şöhret kazanmış olan turya işgaline terkolunacaktır.
(Gazi) O sm an Paşa b u sırada 60 bin kişilik Lord Derbi, b u şartları İstanbul’daki
ordusıyle Vidin’den T u n a ’nin karşı kıyısına
elçisi vasıtasıyle Babıâliye bildirdi. Program,
geçip savaşı düşman topraklarına nakletmek
Babıâlinin evvelce Rusya ile savaşa girme­
istediyse de, İstanbul’daki Harb Meclisi buna
yi göze alarak reddettiği şartlardan daha
müsaade etmedi ve Abdülkerim Paşa vasıta- ağırdı. B u n u n için kabul edilmesine hiç bir
sıyle tebliğ olunan bir emir, b u kahraman sebep yoktu. Babıâli bu notayı, İngiltere’nin
askeri eli böğründe bıraktı. Halbuki, Riıslar
böyle şartlar için tavassut etmesinden dola­
gelip yetişinceye kadar müdafaa vazifesini
yı hayretini gizlemeğe lüzum görmeden
üzerine almış olan R o m en kuvvetlerini y en ­ reddetti.
m ek m üm kündü. B u hal ise, savaşın genel
gidişinde çok tesirli olabilirdi, Rus kuvvetlerinin T un &’yı geçişleri
■ İstanbul’daki Harb Meclisine hâkim olan
ve Abdülham id’in gittikçe daha çok itima­ Rus birlikleri ilkönce General Zokof
dını kazanmağa başlayan Serasker Redif kumandasında olarak 22 haziranda iki alay-
Paşa, rekabet dâvasına kapılarak hakikaten
iş görmeğe muktedir Ali Saib, Süleyman ve
Derviş Paşaları, Karadağ’da, Hafız Paşayı
Niş’de, Fazlı Paşayı Ş u m n u ’da işsiz güçsüz
tutmuş, Necib Paşayı da K u r m a y Başkanlı­
ğından azlederek yerine cesur ve namuslu
olmakla beraber bu işi başarma kabiliyetin­
den uzak bulunan M a h m u d Paşayı tayin
etmiş, kumandanların her türlü salâhiyetle­
rini- sınırlayarak savaşı İstanbul’dan idareye
karar vermişti.
B u hal ise, sonunda savaşı kaybetmemi­
zin en büyük âmillerinden birisini teşkil
etmiştir.

Avrupa devletlerinin tutumu

Alm anya bu seferde baştanberi Rusya’yı

desteklemişti. Avusturya ise M acar tebaası­
nın ırkdaşları olan Türklere duydukları sem ­
patiye, hattâ savaş aleyhine tertibledikleri
protesto gösterilerine rağmen Rusya ile ni­
hayet uzlaşarak savaşın sonunda Bosna -
Hersek bölgesini işgal etmek karşılığında
tarafsız kalmayı kabul etti.
İngiltere’ye gelince, bu savaşa hâlâ kar­
şıydı. Rusya b u n un üzerine İngiltere’ye 8
haziranda bir program sundu ve ileri sürdü­
ğü şartlar Osmanlı Devleti tarafından kabul
edildiği takdirde savaşı derhal durduracağını
bildirdi. Rusya, bu şartların Babıâli tarafın­
dan kabul edilmeyeceğini önceden biliyordu.
Maksadı sadece İngiltere’yi Babıâli aleyhine
döndürebilmekti. Şartlar, şunls^dan ibaretti:
1 — Bulgaristan, Osmanlı Padişahlarının
himayesinde imtiyazlı bir vilâyet olacak.
Buradaki Osmanlı asker ve memurları çeki­
lecek, kaleler yıkılacaktır.
2 — Bulgaristan’ın güneyinde kalacak
vilâyetlerde daha iyi ve daha âdil bir idare
tatbik olunacaktır.
3 — Sırbistan ve K aradağ’ın toprakları
genişletilecek, Sırbistan Prensliği ismen O s ­
m anlI Devletine bağlı kalacaktır.
4 — 1856 Paris Andlaşmasıyle Besarab-
ya’n m Rom anya’ya terkolunan kısmı Rusya- H u slan n Ziştov’u bim barcUm anı

3305

Huşların T u n a d a n Zistova’y a geçişleri
lık bir kuvvet halinde vapur, sandal ve
sallarla T u n a ’yı aşarak B uc a k mevkiine
çıktılar. Şiddetli savaşlardan sonra civardaki
tepeleri işgal edip bir köprübaşı tuttular.
Osmanlı kuvvetleri çekilmek zorunda kaldı.
Takviye alıp tekrar hücum etseler Rusları
püskürtebilirlerdi. Fakat Osmanlı k u m a n d a n ­
larına hiç bir teşebbüs yetkisi verilmemişti.
E n basit hareketler için bile merkezden
emir bekleniyordu. Ruslar ise, Bucak’a dur­
m adan asker çıkartarak köprübaşmı geniş­
lettiler. Sonra ileri harekete geçip Maçin,
Tolcu ve Hırsova’yı işgal ettiler. Sonra da
bir şaşırtma hareketiyle Rusçuk ve Niğe-
bolu’yu topa tutup 27 haziran gece yarısı hiç
beklenmediği halde Zimniçe’den ikinci çı­
karmayı yaptılar. Oradan Ziştova, üzerine
yürüyüşe geçtiler. Osmanlı kuvvetleri, kısa
bir savaştan sonra Tırnova’ya çekilmek zo­
runda kalmışlardı.
B ü y ü k çoğunluğu Bulgar olan Ziştova
halkı, Rusları sevinçle karşılayıp şehri tes­
lim ettiler. M üslüm an ahali, daha evvel göç­
D o g u - Bayezid
3306
m üş bulunuyordu. İlk olarak
OsmanlIlara ait ev, mektep ve
mâbedler yerle bir edildi. Car,
h em en bu kasabayı ziyarete
koştu ve parlak gösterilerle kar­
şılandı. A y n i zam anda R u s ve
Bulgarlar, her tarafta M üslü­
m a n unsur aleyhinde vahşi bir
katliâm hareketine giriştiler.
Halkın pek azı kurtulup güneye
doğru göçebildi.
Abdülkerim Paşa k u m a n d a ­
sında ordunun bir kısmı, düş­
m anın nereden geleceği kestiri-
lemediği için T u n a nehri b oyun­
ca dağılmıştı. Bir kısmı K ar a ­
dağ, Sırbistan ve Yunanistan
h u dud un u bekliyordu. Düşm ana
karşı duracak olan A h m e d Eyüb
Pa şan m kumandasındaki seyyar
Bulgaristan ordusu ise, ancak
100 bin kişilikti Devlet, b u n u n üzerine
bir beyannam e ile halka başvurdu. Esasen
halk para, hayvan, m al v e asker olarak
nesi varsa ortaya koyduğu, bir şeyi ol­
mayanlar eşyalarını satıp hibe ettikleri
halde bu sayı arttırılamıyor ve m ev­
cut olanlar da rahatça giydirilip doyurula-
mıyordu. Seraskerin İstanbul’dan ayrılmak
istemeyişi ve savaşın baştanberi fena idare
edilişi yüzünden milletçe göze alınan feda­
kârlıklar boşa gitmekteydi Osmanlı Mecli­
sinde b u yüzden kıyametler kopuyor, h ü k ü ­
metin icraatı en ağır şekilde tenkid ediliyor,
b u hal ise Abdülham id’i ayrıca çileden çıka­
rıyordu. Meclis üyeleri, tatil zamanı yaklaş­
tığı için b u sırada işlere b ak m a k üzere özel
ve daim! bir komisyon kurulmasını istiyor­
lardı. Hünkâr, b u n u reddetti. So n toplantıda
Meclis Reisi A h m e d V efik Efendi (Paşa)
herkesin vilâyetine giderek gelecek dönem
için söz anlar ve memleket menfaatlerine
akıl erdirir m e b ’uslar göndermek için seçim
hazırlıklarına başlanılmasını bildirdi. Meclis £.
dağıldı. M e b ’uslar vilâyetlerine döndüler.
Abdülham id ve itimad ettiği kimseler b u su­
retle savaşı bildikleri gibi idare etmek so­
rumluluğunu üzerlerine almış oldular.
Doğu cephesi harekâtı, Doğu
Beyazıd’ın Ruslar tarafından işgali
D o ğ u Anadolu cephesinde OsmanlIlar 55
bin kişilik bir kuvvet toplayabilmişler ve bu
ordunun üç tümeni Kars’ta, bir tümeni A r ­
dahan’da, bir tümeni Eleşkirt’te, bir tümeni
de V a n ve Doğu-Bayezid’de bulunmaktaydı.
Ayrıca Soğanlı’da altı, E rzurum ’da dört ta­
burluk ihtiyat birlikleri mevcuttu.
B u n a karşı, 120 bin kişilik bir R u s ordu­
su hu dud u aşıp arazinin dağlık, yolların bo­
zu k ve iklim şartlarının kötü olmasına rağ-
 men, muhtelif kollar halinde ilerlemeğe baş­ Tergozokof, çekiliş sırasında Karakiiise
lamıştı. Bunlardan bir kol K ars’a, diğer bir civarında OsmanlIlarla bir daha çarpışmak
kol, Do ğu Bayezid üzerine gönderilmişti. 30
nisanda müdafaasız bulunan b u yer, düşman
eline geçti. Aynı zam anda Ahısha’dan hare­
ket eden üçüncü bir kol Rus kuvveti A r ­
dahan’ı kuşatmaktaydı. 17 haziranda ise,
Rus doğu ordusu kum andanı ' Melikof’un
bizzat idare ettiği hücum sonunda ve kanlı
savaşlar neticesinde A rd a han kaybedildi.
Osmanlı kuvvetleri pek çok şehidden başka
on bin esir vermişler, 60 topla sayısız tüfek,
savaş malzemesi ve erzak düşman eline geç­
mişti.

B u n a karşılık Haşan Paşa kumandasında­

ki Osmanlı kuvvetleri 10 mayısta So hum ka ­
lesini hücumla zaptettiler. Çerkeş Beylerinin
idare ettiği ayaklanma ise, Ruslar aleyhine
olarak sür’atle gelişmekte idi. General M eli­
kof’un asıl gayesi ise, son derece müstahkem
olan Kars kalesinin zaptı idi. C ephe kuman-
d a m M uhtar Paşa, K ars’da muhasaraya düş­
m em ek için daha evvel davranıp Erzurum ’a
çekilmiş bulunuyordu. Yalnız K ars ile Erzu­
ru m arasında Zivin’de İsmail Paşa k u m a n ­
dasında 15 bin kişilik bir kuvvet bırakılmıştı.
B u kuvvet, K ars’ı kuzey ve güneyden sara­
cak olan Rus ordusunu arkadan tehdid edi­
yordu. Melikof bunun' üzerine General H a y ­
m a n kumandasındaki bir kısım kuvvetleri
Zivin üzerine göndermeğe mecbur kaldı. Kars
Ahm ed M u h t a r Paşa
kalesine ise yalnız kuzeyden hücum emrini
verdi.

M uhtar Paşa b u sırada yanında 15 bin

kişilik kadar bir kuvvetle Zivin’e yirmi kilo­
metre mesafede bulunuyordu. Böylece ge­
rektiğinde h e m Kars’a yardımda bulunması,
h e m de Erzurum ’u tehdid edebilecek Rus
ordusunun, Do ğu Bayezid’i işgal etmiş olan
General Tergozokof kumandasındaki diğer
düşman kuvvetleriyle birleşmesine engel
olması m ü m k ü n olabilecekti. 23 haziranda
Melikof, General Tergozokof’dan cephanesi­
nin bitmek üzere olduğu ve M uhtar Paşa
kuvvetlerinin taarruza geçmesinden korkul­
duğu haberini aldı.

General Tergozokof, D o ğ u Bayezid’in iş­

galinden sonra Erzurum ’a doğru yürümüş ve
11 haziranda Delibaba mevkiinde bulunan
M uhtar Paşa ordusuna taarruz emrini al­
mıştı. H e m e n ilerleyip b u kuvvetlerin sağ
kanadına saldırdı. Lâkin, M uhtar Paşanın
karşı taarruzu üzerine 2 1 haziranda geçen
şiddetli savaşlar sonunda büyük zayiat vere­
rek çekilmek zorunda kaldı. Zivin’e hücum
eden H a y m a n da aynı akıbete uğradı. N iha ­
yet, Rus ordusunun genel ric’ati başladı.
H a y m an , Kars önüne yığılan savaş malzeme­
sini geri çekebilmeleri için Zivin’in doğu­
sunda 28 hazirana kadar kaldı. 15 temmuzda
ise Melikof kum anda ettiği kuvvetlerle bir­
likte kendisini hu dud un öbür tarafına atmış
bulunuyordu. A r d a h a n sav aşları

3307
zorunda kalmış ve yeniden oldukça zayiat ve­
rerek 4 tem m uzda hudutta bulunan İğdır’a
kadar çekilebilmişti. Sonra takviye kuvvet­
leri alarak D o ğ u Eayezid’de sarılı kalan R us
birliklerini kurtardı. B u sırada şehir, h em e n
tam am en harab olmuş bulunuyordu. Böylece,
D o ğ u savaşlarının ilk safhası OsmanlIların
lehine sonuçlanmış. Ruslar mağlûp olarak
çekilmişlerdi.
Tım-a cephesinde savaşın şiddetlen“
mesi, Rusların ilerlemeleri
Savaş hareketleri R u s notasının reddin­
den sonra büsbütün hızlandı. Bulgaristan’a
giren Rus kuvvetleri üç kola ayrıldı. Bir kol
her ihtimale karşı Ziştova. civarında bırakıldı.
Bir kol Niğebolu’ya, Veliahdin. bizzat k u ­
m a n d a ettiği • bir kol da Yantra’ya doğru
M e h m e d Alî Pa§a
\ ■'sa&sii
T irn ova
3308
ilerledi. Ziştova civarında kalan kuvvetlerin
bir kısmı kum andasına verilen General
Gurko, aldığı emir üzerine Tırnova’yı zapt
etti. Ruslar böylece T un ca vâdisine giden
yolların kavşağını ele geçirmiş ve Balkan
geçidlerini tutmuş oluyorlardı. Bunlardan
birisi de m eşhur Şipka geçidi idi. B u geçid,
stratejik b ü yü k değer taşıyordu. Şipka’ya iki
taraftan taarruz edildi. G u r k o 1 2 tem m uzda
H a in Boğazı’nı zaptetti. 17 tem m uzda K ıza n -
lık’ı aldı. Ordugâhını Tırnova’ya nakletmiş
olan G r a n d ü k ’ü n emriyle ayni gün General
Deroşinski cepheden ve ertesi g ü nü G urko
arkadan Şipka geçidine taarruz ettiler.
Osmanlı askerinin kahram anca direnişi bu
taarruzları boşa çıkardı. B u n u n la beraber,
geçidin ergeç düşmesi ve buradaki kuvvetle­
rin esir olması m ukadderdi. A ra d a b ü yü k
güc farkı vardı. Hulusi Paşa, b u n u n üzerine
teslim olacağını bildirerek Rusları oyaladı.
Sonra askerini geçidin yanlarm daki yollar­
dan çıkartıp esir olmaktan kurtardı. A ld a n ­
dıklarını anlayan Ruslar h ü c u m ederek ge­
çidi işgal ettiler.
B u olaylar, İstanbul’da çok fena tesirler
uyandırmıştı. Redif ve A bdü lkerim Paşalar
kabahati birbirlerinin üstüne atmakta idiler.
A bdülham id sonunda ikisini de azletti ve sa­
vaşın İstanbul’dan idaresinin m ü m k ü n ola-
mıyacağını_ kestirerek, daha evvel Kırım
savaşında Ö m e r Paşanın yaverliğinde bulun­
m uş ve Sırbistan ve K aradağ savaşlarmda
temayüz etmiş olan M e h m e d A li Paşayı tam
yetki ile T u n a ordusu kumandanlığına ge­
tirdi.
Rusçuk üzerine yürüyen G r a n d ü k Nikola
da, M e h m e d Ali Paşa kum andasındaki k u v ­
vetlere yenildiğinden burasını m uhasaradan
vazgeçti. Niğebolu ise, kahram anca m ü d a ­
faaya rağm en üstün düşm an kuvvetlerinin
eline geçti. B urada esir düşen H a şan Paşa,
Çarın -karargâhına götürülmüş ve yaptığı
parlak m üdafaadan dolayı o nun tarafından .
tebrik edilmişti.-
General G u r k o kum andasındaki R u s or­
dusu ise ileri harekete devamla 2 2 tem m u z­
da Eskizağra’yı ele geçirmeğe m uv affak ol­
muştu. G r a n d ü k Nikola, onun kuvvetlerini
bir tugayla takviye ederek Edirne tren hattı
üzerinde bulunan Yenizağra’yı almasını bil­
dirdi. Kuvvetleri K aradağ cephesinden deniz
yolu ile nakledilen, ve 21 tem m uzda Dede-
ağac’a, oradan da Edirne -Y a n b o lu dem ir­
yolundan istifade ile 27 tem m uzda K a r a p m a r
istasyonuna ulaşan Süleym an Paşa, Dede-
köy’de R a u f Paşa ile birleşip Yenizağra’n m
müdafaasını iyice kuvvetlendirdi, sonra Es-
kizağra üzerine yürüdü. B urada geçen sert
savaşı G u rk o kaybedip çekilmek zorunda
kaldı. Süleym an Paşa b u hareketi sayesinde
Balkanların güneyinde Rusların ele geçirmiş
oldukları yerleri geri almağa m uv affak oldu
(Ağustos). Yalnız, Şipka ile. ona bitişik ge-
çidler Rusların elinde kalmıştı.
 Süleyman Paşanın Şıpka
taarruzu

General G u r k o ’y u yenmiş
bulunan Süleym an Paşa, b un dan
sonra Balkanların en m ü h im ge­
çidi olan Şipka’yı almağa k a ­
rar vermişti. Çünkü, b u geçid
aşılırsa, savaşın sona erm ek ih­
timali vardı. Böyle bir d urum d a
çekiliş yolu tehlikeye düşecek
Rusların ya geldikleri yere d ön ­
meleri veyahut mağlûbiyetle n e ­
ticelenmesi m ukad der bir savaşı
kabul etmeleri gerekecekti. H u ş ­
lar, b u n u bildikleri ve Süley­
m a n Paşanın niyetini sezinle­
dikleri için geçidi büsbütün
takviye etmişlerdi.
geçidinde Rus kuvvetleri
Süleym an Paşa, 21 ağustos­
ta taarruza geçti. D ü ş m a n şid­
detle karşı koyüyor, OsmanlIları ele geçir­ geçmelerine az evvel adı geçen Pilevne’de
dikleri yerlerden söküp atmağa çalışıyor, lâ­ O s m a n Paşanın dayanması dolayısıyle onların
kin m uv affak olamıyordu. M üthiş top ate­ buraya takılmaları sebep olmuştu.
şine ve sayısız hücumlara rağm en Osmanlı
askerleri bulundukları yerlerde kaldılar. L â ­ Rusların Pilevne’de takılmaları
kin geçidi de tamamen zaptedemediler. S ü ­
leym an Paşanın maiyetindeki kuvvetler. 6700 Savaş başlayalı iki-üç ay kadar olduğu
ölü ve yaralı vermişlerdi. halde kendisinden pek çok şeyler umulabile-
cek bir kum andan, Vidin ve Rafcova taraf­
Diğer taraftan kendisine hareketlerinde larının muhafazasında tutuluyordu. B u zat,
istiklâl vaad edilmiş olduğu halde, Istanbul- sonradan Pilevne K ah ra m an ı olarak tarihe
daki harb meclisinin ısrarı üzerine M e h m e d geçecek olan Müşir O s m an Paşa idi.
Ali Paşanın yaptığı bir taarruz da muvaffa- O s m a n Paaş, savaş başladığı sırada
kıyetsizlikle neticelenmiş, Ruslar 3 eylülde T u n a ’yı geçip, mücadeleyi düşm an toprağına
Lofça’yı zaptetmişlerdi. B u n u n neticesinde intikal ettirmek istemişse de, İstanbul'dan
ise, Pilevne tam am en tecrid edilmiş oluyor­ gönderilen şiddetli bir emirle b u n d a n ala-
du. Süleym an Paşa tehlikeyi görerk, İstan­ konmuştu. A bd ülk erim Paşa ile İstanbul’da­
bul’dan sür’atle Pilevne için yirmi ve k e n ­ ki Savaş Meclisi, RomanyalIların karşı kıyı­
disi için on tabur istedi ise de ancak kendi­ da istihkâmlar inşa etmeğe başladıkları za­
sine yedi tabur gönderilebildi. Süleym an m a n buna engel olmak için üzerlerine ateş
Paşa bir gece baskını ile tekrar taarruza ge­ açm asm a bile müsade etmediler. Ruslar,
çerek Sen Nikola dağını zap­ Rusçuk ve Niğbolu’y u topa
tetti, fakat d üşm an ertesi tuttukları vakit, O s m a n Paşa,
günü h ü c um a geçerek bura­ y akm d a T u n a ’yı aşmağa te­
sını geri aldı. Rusların ileri şebbüs edeceklerini sezerek
hareketlerini durdurarak ge­ asıl orduya katılıp vazife
çitlerde savunma savaşma

S o ld a n sağa: Ahm ed Eyü'fa, S ü l e y m a n ve R e d if Paşalar

3309
 sahra, 6 dağ topu ile Pilevne üzerine yürüdü.
18 tem m uzda b u m ev k i önlerine vardı. Rus-
lar burasını bir tabur piyade ve bir kaç bö­

İÇİ; 1 lük süvari ile koruyorlardı. Beş kilometre

kadar ileride Ziştova yolu üzerinde kuvvetli

« i* • \
düşm an birlikleri vardı. O s m a n Paşa, bir piya­
de taburunu taarruz ettirerek Pilevne’yi aldı.
O s m a n Paşa, karargâhını kasabanın k u ­
zeyinde kurdu. Bir taraftan da düşm an yönü
olan doğu tarafa sahra istihkâmları kazdır­
m ağa başladı. Sonra bizzat kendisi bir keşif
hareketine katıldı. D ü ş m a n a bir hayli soku­
lup taarruz hazırlıklarını gördü ve geri dö­
nerek savunm a tertibatı aldırdı.
19 tem m uz sabahı düşm an üç koldan

‘ ■ ■ r ݧ ig g ) m

İl
Pilevne’ye saldırdı. Taarruz için açtığı ateş,
askerden ziyade kasaba halkm a zarar ver­
mişti. O s m a n Paşa topçu ateşine iki saat k a ­

s?1 I
dar karşılık verdikten sonra b u n u kestirmiş,
Ruslar Osmanlı topçusunu susturduklarını
sanarak taarruza kalkışmışlardı. B u taarruz

lîf
■
a kırıldı. Sonra O s m a n Paşa karşı hücum la
düşmanı çekilmeğe m ecbur bıraktı. Çekiliş
bir m üddet sonra bozgun halini aldı. O s m a n

¡1m1 ı Paşa kaçan düşmanı o gün akşam a ve o gece

sabaha kadar kovaladı. Ruslar, O s m a suyu­
n u n karşı kıyısına atıldılar. Verdikleri insan

-•_/ ..
^ V İS
-r
İ j§ .
ve m alzem e kaybı çok ağırdı. Yalnız ölü
sayısı yedi bini aşıyordu. D ü ş m a n genel k a ­
rargâhını Tırnova’dan Biyela’ya çekmeğe
m ecbur kaldı. Bulgarlar, b u yüzden bü yük
endişeye kapıldılar. Biyela’da Çarın da k a ­
Osm an Paşanın P le v n e m üdafaası sıralarında tıldığı savaş meclisi, kaybedilen b u m ey da n
çekilmiş bir fotoğrafı savaşma rağmen, harbe devam kararını
görm ek istediğini bildirdi. Düşm anın Zişto- verdi.
va’yı zaptından ve güneye doğru ilerlemesin­ O s m a n Paşa ise b u sırada Pilevne’ye bir
den -sonra bile onun Vidinden ayrılmasına taraftan m ütem adiyen im dad kuvvetleri
müsaade edilmedi. celbediyor, bir taraftan da mevkii m ü m k ü n
Nihayet, M e h m e d A li Paşanın Serdarlı­ olduğu kadar tahkime çalışıyordu. Huşlar,
sından ve Rus Kazaklarının Berkofça dağ­ o güne kadar Rum eli cephesinde kolay m u ­
larına doğru ilerlemeğe başlamasından sonra vaffakiyetler elde etmişler ve b u savaşı
M ü şir O s m a n Paşa hareket emrini aldı. D e r ­ âdeta bir askerî gezinti telâkki etmeğe baş­
hal 25 tabur piyade, 12 bölük süvari ve 48 lamışlardı. Pilevne önünde uğ-
__________ radıkları ağır yenilgi akılları­
nı başlarına getirdi. Bundan
sonra birlikleri takviye ederek
30 tem m uz Pazartesi günü taar­
ruzlar m ı tekrarladılar. G üneş
doğarken iki saatlik bir topçu
ateşinden sonra bütün hatlar
boyunca süngü h ü c um u na kalk­
tılar. G üneşin batışından iki saat
sonra ise, perişan bir halde' çe­
kilm ek zorunda kaldılar. Topçu
düellosu, bütün gece deva m et­
ti. Ertesi günü Ruslar görülme­
miş bir şiddetle yeniden saldır­
dılar. M ü d a faa mevzilerine k a ­
dar sokulabildilerse de girdik­
leri siperlerden süngü ile dışarı
atılıyorlardı. Osmanlı askerleri,
ecdad kanı ile sulanmış toprak­
Düşm an kuvvetlerinin P le v n e m uhasarası ları bütün gücü ile m üdafaa edi-

3310
y ot, yurduna, nam us ve istiklâline ve millî
bekasına göz dikmiş olan düşmanı her n o k ­
tada tepeliyordu.
Rusların h ü c u m u bütün gün deva m et­
tikten sonra kırıldı ve püskürtüldü. A k ş a m
üzeri O s m a n Paşa karşı taarruz emrini ver­
di. H e n ü z savaşa girmemiş on sekiz tabur,
Osmanlı topçusunun ezmiş olduğu düşm an
mevzilerine h ü c u m etti. İşte burada tam 26
saat gırtlak gırtlağa geçen bir savaş oldu.
Sonunda Ruslar tam mânasıyle mağlûp ve
perişan bir halde kaçmağa başladılar. O s ­
manlI süvarisi hem en takibe koyuldu. Y e ­
tiştiklerini tepeledi. Kaçabilenler ise suları
yükselmiş olan O s m a ’yı geçmeğe teşebbüs
ederken boğuldular. Böylece O s m a n Paşa
âdeta bir im ha m ey da n savaşı yapmış ve D ü ş m a n to p ç u su n u n faaliyeti
b u n u kazanmıştı.

Ruslar, b u ikinci mağlûbiyetten dolayı

büyük bir korkuya kapıldılar. Ç ü n k ü b u sı­
geçilmesine ve m untazam bir muhasara tat­
rada General G u r k o ’y u yenmiş olan Süley­
bik olunmasına taraftardı. Eldeki kuvvetlerle
m a n Paşa Balkanı aşıp M e h m e d A li ve
b u sırada büsbütün müstahkem hale getiril­
O s m an Paşa kuvvetleriyle birleştiği takdirde
miş olan Pilevne’ye karşı bir şey yapılamıya-
Rusların çekiliş yolu bile tehlikeye düşebi­
lirdi. Çar, hem en altı kolordunun yeniden cağm a kanidi. Ruslar ise, mutlaka taarruz
silâh altına almması emrini verdi. Bunların fikrinde idiler. Böylece h e m kırılan prestij­
savaş yerine kadar gelip yetişmeleri uzun lerini kurtarmak, h e m de stratejik durum la­
bir zam ana bağlı bulunuyordu. Ruslar, taar­ rını düzeltmek istiyorlardı. Ç ü n k ü M eh m et
ruz hareketlerinden şimdilik tam am en vaz­ Ali Paşa ve Süleym an Paşa kuvvetleri hare­
geçip genel karargâhlarını G o rni Studna’ya kete geçerse, mağlûbiyeti kabulden başka ça­
kadar geri aldılar. Artık bütün ümidleri re kalmazdı. Böyle olmasa bile, savaş hare­
vaktiyle istihfaf etmiş oldukları R o m e n or­ ketlerini kışa kadar istedikleri şekilde inkişaf
dusunda idi. ettiremedikleri takdirde, ilkbaharda her şe­
y e yeniden başlamak lâzımdı. O zam an d a
bugüne kadar yapılan fedakârlıklar boşa
Çar’ın Romenlerden yardım talebi
giderdi. Bütün bunlar, R o m a n y a Kralına
anlatıldı. Kendisi buna rağm en taarruzu
Çar, R o m a n y a Kralı Karol’a bir telgraf doğru bulm uyordu ve askerlik ilmi bakımın­
çekerek sür’atle im dada gelmesini istedi.
d an da haklı idi. B u n a rağm en kendisinin
Telgrafın sonunda: «OsmanlIlar bizi m a h v e ­
ve askerlerinin korkaklıkla ithamı belirince
diyor. Hıristiyanlık dâvası kaybedilmiştir»
baş eğm ek zorunda kaldı.
iiyordu (İsmail H â m i Dânişm end; Osmanlı
Tarihi Kronolojisi, C : 4, S: 304).
3u da onun tam bir paniğe
çapılmış ve zaferden ' ümidi-
ıi kesmiş olduğunu göster-
nektedir. K ra l Karol, üç pi-
rade ve bir süvari tümeni ve
.08 topla yardıma geldi. Ken-
lisine hiç arzu edilmediği hal­
le R u s - R o m e n birleşik ordusu
:umandanlığı verildi. Genelkur-
lay başkanlığına da, Kırım sa-
aşmdanberi adı duyulmağa
aşlayan R u s generali Todleben
etirildi. Ağustos ayında yaptı-
ı bir keşif taarruzu sonunda,
>sman Paşa etrafını saranların
e k kuvvetlendiğini gördü. A z
Dnra da yeni bir (üçüncü)
ü cum için birleşik kuvvetler,
eylülde Pilevne karşısındaki
levzileri işgal ettiler. Kral
arol, şimdilik taarruzdan vaz­ P le v n e ’de O sm a n lı topçusu

3311

G riviça savaşları
Rus - Rom en birleşik kuvvetlerinin
hücumlan* Üçüncü Pilevne savaşı
7 eylül. günü Rus -R o m en birleşik top­ve Balkan ordularının genel kumandanlığı
çusu Pilevne’yi yeniden dövmeğe başladı.
B u n a OsmanlIların K r u p yapısı topları karşı­ dım edecek orduyu kurması, h e m de düşm a­
lık verdi. İki taraflı bombardıman, 10 eylüle
kadar sürdü. 390 düşman topu durm adan
ateş ettiği lıalde ne O s m a n h topçusu susturul­
muş, ne de tahrip edilen istihkâmların Türk-
ler tarafından sür’atle yeniden yapılmasına
engel olunabilmişti. 1 1 eylül Çarın isim g ü­
nüne rastlıyordu. İkindi üzeri on bir R o m e n
ve üç Ru s taburu taarruza kalktı. OsmanlIlar
onların yaklaşmasına müsaade, ettikten sonra
savaşı kabul ettiler. Neticede düşmanın dört
taburu tamamen mahvolmuş bir halde çekil­
m e k zorunda kaldı. A yn ı gün R o m any a K r a ­
lının D o ğ u tarafından yaptığı bir taarruzla
bir Rus taarruzu da akim kalmış, düşm an
her noktada yenilmişti.
11 eylül gecesi birleşik kuvvetler şiddetli
y ağm ur altında Pilevne’ye baskın şeklinde
bir taarruzda daha bulundular. G eç vakit
Griviça istihkâmı ile beş top ele geçirdiler.
Bütün bu savaşlarda Ruslar 16 bin ve Ro-
m enler 5 bin ölü vermiş oldukları için bir­
leşik ordu çok sarsılmış bir durum a düş­
müştü. Rusya’dan istenilen im dad kuvveti
3312
bir türlü gelemediği için b u kayıp düşmanın
belini bükmüştü. Karşı bir Osmanlı taarruzu­
n u n birleşik orduyu tam am en m ahvetm ek
ihtimali vardı. B u. yüzden ordu k urm a y
hey’etinin bir kısmı ric’at taraftarı bulun u­
yor, Çar ise, yardımcı kuvvetler gelinceye
kadar beklenmesini istiyordu. 17 eylülde iki
R o m e n hü c um u bü yü k kayıplarla ve muvaf-
fakıyetsizlikle sonuçlandı. D ü ş m a n ordusu,
bundan sonra ekim a ym a kadar m üdafaa
durum u na çekildi.
Padişahın «Gazi» ünv-anını alışı, Süley­
m an Paşayı başkumandanlığa tayini
Abdülham id, ilk muvaffakiyet haberleri
üzerine kendisi G azi ünvanm ı almış ve P i­
levne kahramanı O s m a n Paşa ile D o ğ u cep­
hesi kum andanı M uh tar Paşaya da ayni ün-
vanı vermişti. A y n i zam anda M e h m e d Ali
Paşayı azlederek yerine T u n a ordusu k u m a n ­
danlığına Süleym an Paşayı tayin etti. K u ­
mandanlık daha evvel O s m a n Paşaya teklif
edilmişse de kendisi Pilevne’den ayrılmayı
doğru bulmamıştı. Yalnız, Süleym an Paşanın
Şipka’yı zorlamaktan vazgeçip O r h aniye’deki
Şevket Paşa kuvvetleriyle birleşerek kış
bastırmadan Pilevne’ye dışarıdan yardım
edecek bir ordu teşkil etmesini istemişti,. B u
yapılmazsa, askerin bütün kahramanlığına
rağmen m üdafaaya devam imkânı buluna-
mıyacaktı.
Süleym an Paşaya 15 ekim de Rumeli,
yani Pilevne dahil olmak üzere. T u n a, Batı
verildi. A y n ı zam anda h e m Pilevne’ye yar­
nın Balkanlardan geçmesine engel olması
bildirildi. B u , hakikatte Süleym an Paşa için
ağır bir darbe idi. Ç ü n k ü Rum eli ve A n a ­
dolu’da iyi gitmemeğe başlayan savaş hare­
ketlerini ve ileride cereyan edecek bütün
olayların sorumluluğu yükletilecek bir k im ­
se bulunmuş demekti. Abdülham id, onun
vaktiyle Abdülaziz’in hal’inde. oynadığı m ü ­
him rolü ve Beşinci M u r a d zamanındaki m eş­
rutiyet mücadelelerini unutmamış bulunuyor,
kendisini harcam ak için fırsat arıyordu.
Süleym an Paşa, başkumandanlığı sırasın­
da İstanbul’daki H a rb Meclisinin her işe ka­
rışmasından ve onu hareketlerinde serbest
bırakmamasından son derece tedirgindi. C e p ­
he ve ordunun durum u na göre Sadrıâzam
E d h e m Paşaya bir telgraf çekerek O s m a n Pa-
şa’n m bütün kuvvetleriyle Pilevne’den geri
çekilip diğer orduların yerinde kalmaları şar­
tı ve İngiltere’nin aracılığı ile Ruslarla Şubat
aym a kadar sürecek bir mütareke imzalan­
masını teklif etti. M ucib sebep olarak da
h e m bu müddet içinde ordunun düşmanı Tu-
na ’nın karşı kıyısına atabilecek kadar tensi-
 (1877) h arbin de O s m a n P a ş a ’nın Pilevn e’den h uruç hareketi

(Asiı Askerî M ü ze d ed ir)

1293 (1877) h arbin de d o ğ u d a G e d ik le r m uh arebesi ve A h m e d M u h t a r P a sa

( M e h m e d A r i f B e y ’in «Başım ıza gelenler» adlı eserinden)

(Mufassal .OsmanlI Tarihi tablosu - No. 57)

 kine vakit bulunabileceğini, h e m de işgale
uğrayan topraklarda uğradıkları ağır zulüm­
ler yüzünden kütle halinde göç eden sivil
M üslüman halkının kış günlerinde katlanmak
zorunda kaldığı acı ve ağır sefaletin önüne
geçilebileceğini ileri sürüyordu.
Hakikaten Ziştova’dan itibaren Güneye,
Tırnova ve Lofça’ya kadar zaptettikleri yer­
lerde gerek Ruslar ve gerekse onların kış­
kırtmalarına kapılan Bulgarlar, M üslüm an
halkına en ağır eza ve işkenceleri reva gör­
müşlerdi. Köyler yakılmış, halk öldürülmüş,
mal ve ırz taarruza uğramış, b u hunharlık­
lara ihtiyarlar ve çocuklar bile hedef ol­
muşlardı. Rus ordusunun geçtiği yerler ar­
kasında bıraktığı hazin harabelerden ve ca­
navarca işkenceler altında öldürülmüş insan
cesedleri yığınlarından belli oluyordu. Yerli
Bulgarlar, erkekli kadınlı olarak, onlardan
hiç aşağıya kalmamağa gayret ediyor, kaçıp
kurtulamamak bedbahtlığına uğrayan M ü s ­
lüman halk gözleri oyulmak, dudakları ve
kulakları kesilmek, elleri ayakları kırıldık­
tan sonra ateşte yakılmak suretiyle insanlık
için yüz kızartıcı bir şekilde imha ediliyor­
lardı.
B u olaylar, medenî dünyanın haklı nef­
retiyle karşılandı. Lord Derbi bu bölgelerede
bulunan İngiliz konsoloslarından gelen rapor­
lara ve İstanbul Elçisi Layard’m Rusların
Rumeli’den başka D o ğ u Anadolu ve Kafkas­
ya Türk ve Müslümanları hakkında tatbik
ettikleri zulüm ve imha politikasını anlatır
mektubuna dayanarak Petersburg’daki İngi­
liz elçisine olayları mufassal bir raporla
tebliğ edip Rus hükümetinden bunlara son
verilmesini istemesini, nihayet sabırları taşa­
cak Müslümanların memleketleri içinde ya­
şayan bütün hıristiyanlara karşı misilleme
hareketine başvurmalarının m ü m k ü n oldu­
ğunu bildirdi.
Ruslarm Doğu cephesi kumandanları (soldan sağa); Grandük Mihail, General Terzogokof
ve M el îkof.
3313
Rusların Doğuda yeniden taarruza
başlamaları, Kars muhasarası
Zivin yenilgisinden sonra hududun tama­
m en öbür tarafına atılmış bulunan Ruslar,
18 ağustostan itibaren yeniden taarruza geç­
tiler. Muvaffakıyetsizliğe uğrayan General
Melikof geri alınmış ve b u cephedeki hare­
kâtın idaresi Çarın Tiflis’de bulunan küçük
kardeşi G randük Mihail’e verilmişti.
İlk savaş hareketleri, mevziî çarpışma­
lardan ibaret kaldı. Ancak, Eylül sonlarında
Osmanlılar tarafından tahkim edilmiş büyük
ve küçük Ya ni tepelerine karşı toplu bir
taarruz yapıldı. B u yerler düşman eline geç­
tiyse de M uhtar Paşa 4 ekimde hücumla geri
aldı. Fakat, daha esaslı bir savunma hattı
kurm ak için Kars kalesinin otuz kilometre
doğusundaki Alaca mevzilerine çekildi. Düş­
m a n asıl kuvvetleri 15 ekimde buraya karşı
şiddetle taarruz etti. Osmanlı kuvvetleri iki
misli düşmana karşı bütün gün savaştıktan
sonra tamamen sarıldılar. M uhtar Paşa Kars’a
kadar çekilebildiyse de yedi bin asker esir
düştü.
Ruslar, b u savaşta gösterdikleri kahra­
manlık dolayısıyle esir olan Osmanlı subay­
larının at ve silâhlarına dokunmadılar ve
esirler arasında bulunan geri hizmetle gö­
revli askerleri köylerine dönm ek üzere ser­
best bıraktılar. B un d an sonra K ars’ın m uh a­
sarası başladı. 1 1 kasımda açılan bombardı­
man, gece gündüz devam etti. 18 kasım gü­
nü gecesi, mehtaplı ve fevkalâde soğuk bir
gecede düşman taarruza geçti. Taarruz çok
şiddetliydi ve dalgalar halinde durm adan de­
vam ediyordu. OsmanlIların karşı koyuşu yü­
zünden verdikleri ağır zayiata bakm ayan
Huşlar, hücumlarını* fasılasız tekrarlıyorlar­
dı. Tabyalar birer birer düşmeğe başladı. Mü-
F. 23
 dafiler, iç kaleye çekildiler. B u ­
rada uzun müddet karşı koym ak
hattâ düşmanı ric’ate m ecbur
etmek kabilken kale k u m a n da ­
nı Hüseyin Paşa E rzurum ’a çe­
kilmeğe karar verdi. Halbuki
E rzurum yolunun Ruslar tara­
fından kesilmiş olduğunu bilmi­
» Iİ I8 İ İ 3 yordu. B u yüzden ancak süvari
kuvvetleri çekilebildi. Hüseyin
m m n m Paşa ise 14 bin askerle esir
düştü.

M uhtar Paşa, elinde p ek az

İ kuvvetle Hasankale’de bulunu­
yordu. M üdafaaya daha elveriş­
li olan Deveboynu mevkiine ç
kildi. Bir kısım Osmanlı k u v ­
A. Muhtar Pasa, Doğuda Kızıltepe savaşında vetleri, İsmail Paşa’n m kuman-
—.w.. dasında olan E rzurum ’’a doğru
çekiliyor ve General Terzogokof onları takib
ederek yine Erzu ru m istikametinde ilerleyen
general H a y m a n kuvvetleriyle birleşmeğe
çalışıyordu. General H a y m an , Deveboynu’na
■ varmış ve b u mevkie iki noktadan hücum
etmişti. General Terzogokof da gelip yetiş­
mişti. Osmanlılar, Rus süvarisinin hücumla­
rını püskürttüler. Lâkin, pek üstün topçu ve
piyade* karşısında uzun müddet kahramanca
dayandıktan sonra E rzurum ’a doğru ric’ate
mecbur kaldılar.
Bütün ordudan ancak beş altı bin kişi
ve on üç top kalmıştı. Aziziye’de bulunan
Muhtar Paşa ise, hâlâ cesaret ve metanetini
kaybetmemişti. Ruslar, teslim olmazsa şehri
topla yakıp yıkacaklarını bildirdiler. M uhtar
Paşa, şehir halkı temsilcilerinin de katıldığı
bir harb meclisi topladı. Burada, teslim tek­
lifinin reddine ve ne olursa olsun m u k a v e­
mete karar verildi.' Herkes ölümü, savaşsız
bir yenilgiye ve esarete tercih ediyordu.
Şiddetle bastıran kış ve askerlerin azimli
mukavemet kararı, Rus hücum unu durdurdu
ise de muhasara devam etti. Aziziye tabyası
da b u sırada Osmanlı Türklerinin emsalsiz
şehametinin destanı oldu. Orada asker, sivil,
kadın, çocuk, ihtiyar elele müstevliye karşı
hayatlarını istihkar ederek destanlar yarat­
tılar, Muhtar Paşa, Erzurum ’da tamamen
■ m sarılı kalm am ak için Bayburd’a çekilmişti.
, irs® Burada ’ Trabzon’dan gelecek im dad kuvvet-
. lerini bekliyor ve bunlarla E rzurum ’u k ur­
tarmayı um uyordu. Lâkin b u sırada daha
m ühim bir cephe sayılan Rumeli’ye gönderil-
m e k üzere İstanbul’a çağırıldı. BÖylece hiç
bir ümidi kalmamış olmakla beraber, kahra­
m a n Erzurum yine sonuna kadar dayandı ve
ancak genel mütarekeden 2 1 gün sonra şehir
& M * boşaltılıp düşmana teslim edildi.
Rusların- B atu m ’a karşı ayrı bir kolla
Dogu sa v a ş la rın d a n ¡ki görü n ü ş yaptıkları hücum daima başarı ile tardedil-

3314
 K a rs ve tabyaları K a r s ’ta son savunm a savası

— S
VLApılCAFKAS

ERİVAN

KASAN-
KALE

© HINÎIS

H TABYALAR .1
OSM A N LI KUV\ ferLSRİ
SAV U N M A LA R ,

RUS @ MUŞ
HO/ •
« ■ > & K U S V Ü R Ü YÜ Ş Ya İL E & L E -
Vf'ŞÎ. i
SlNt&LAfZ r
■ d s m /r yo4.cz

D o ğ u cephesinde savaşların geçtiği yerleri v e rusların ilerleyişi yönlerini gösteren kroki


B a t u m ö n ü n d e O sm anlı filosu
miş ve mütareke yapılıncaya kadar b u m e v ­
ki. muhafaza edilmiştir.
Pilevne savunmasının sarsılması
Rusya’dan beklenen imdad kuvvetleri
gelmiş ve Pilevne önündeki düşman ordusu­
n un m evcudu 125 bine yükselmişti.
Şevket Paşa kumandasındaki 15 bin kişi­
lik bir kuvvet, Pilevne’den Orhaniye tarikile
Sofya’ya giden yolu tahkim etmişti. İlk ola­
rak General Gurko, 30 bin kişiyle buraya
saldırdı. Lâkin, ummadığı bir m ukavem et
gördü. Gorni Dobenyok’da A h m e d Hıfzı Paşa
6500 asker ve dört topla Rusların 18 bin
asker ve 60 topuna karşı yaptığı m üdafaa
sonunda dört bin düşman askerini savaş dışı
etmekle beraber ' kendisi de kuvvetlerinin
yarısını kaybettikten sonra teslim oldu.
Teliş mevkiindeki İsmail Hakkı Paşa da
28 ekimde aynı akıbete uğradı. Yalnız Gorni
D obenyok’aaki kuvvetler, salimen Pilevne’ye
çekilmeğe muvaffak oldular. Birleşik düş­
m a n kuvvetleri Rahova’yı zaptederek Pilev-
n e’nin batı ile de bağını kestiler. Böyiece,
artık bir yerden yardım görmek ihtimali
kalmayan Pilevne’yi Gazi O s m an Paşa tek
başına müdafaa etmek zorunda bulunuyordu.
Osm an Paşanın son teşebbüsü
ve esareti
tabyaları geri aldılar. O s m an Paşa ise ordu­
12 kasımda G ra nd ü k Nikola, artık hiçsunun geri kalan 20 bin kişilik kısmının
bir ümid kalmadığını izah ederek O s m a n
Paşaya teslim, olmasını teklif etti. O s m an
G orni - D o b e n y o k savaşları
Paşa, b u n u reddedip, ordusiyle birlikte Sofyâ
ve Vidin’e çekilmesine müsaade edildiği tak­
dirde Pilevne’yi. . terkedeceğini bildirdi.
Grandük de b u n u reddetti.
27 kasımda Pilevne’de yiyecek hem en
tamarniyle tükenmek üzere bulunuyordu.
Şiddetli soğuklar karşısında ısınmak için
değil, askerin yemeğini pişirmeğe yetecek
odun bile bulunmuyordu. Yaralılar için ne
ilâç, ne de sargı kalmıştı. Elde kalan yalnız
Osmanlı askerinin bükülm ez azmi ve sarsıl­
m az kahramanlığıydı.
Aralık başında askere günde ancak elli
gram ekm ek ve bir avuç bulgur veya pirinç
verilebiliyordu. G azi O s m an Paşa, b un u n
üzerine ne olursa olsun bir çıkış hareketiyle
Rus hatlarını yarıp geçmeğe karar verdi.
Ağır topları kullanılmaz hale getirdikten
sonra mevcut erzakı askere dağıttı. Hareke­
tini kolaylaştırmak için V id suyu üzerine
yeni bir köprü kurdurdu. 10 aralık günü
kuvvetlerini ikiye böldü. 20 bin kişi Rus
istihkâmlarına saldırıp geçecek, geriye kalan
20 bin kişi b u taarruzu ateşle him aye ede­
cek, iki saat sonra da onlar taarruzda bulu­
nacaklardı.
Gazi O s m an Paşa, birinci kuvvetin b a ­
şında olarak V id suyunu geçip düşm an b a ­
taryalarının şiddetli ateşine rağmen Rus
mevzilerine erişti. Osmanlı askeri boğaz bo­
ğaza geçen ilk savaştan sonra düşmanın ilk
hatlarını işgal ettiler. Aç, yorgun ve hattâ
bir kısmı yaralı olan askerin b u muvaffaki­
yetini düşman bile takdirden kendisini ala­
mamıştı. O s m a n Paşanın daha fazla ilerle­
mesi için ikinci 20 bin kişinin taarruza k a ­
tılmaları lâzımdı. Lâkin, d urum u sezen bir­
leşik ordu, buna m eydan vermedi. R o m en
kıtaları b u kısma şiddetle saldırıp yerlerinde
hareketsiz bıraktılar. Sonra çevirerek bir
kısmını esir ettiler.
Öğleye doğru imdat kuvveti almış olan
Huşlar, O s m a n Paşanın işgal etmiş olduğu
uğradığı akıbeti öğrenerek V id suyundan
ric’ate karar verdi. Rus ve R o m e n topçusu
bir taraftan kuvvetlerini şid­
detle dövmekte idi. B u sırada
bir m erm i parçası Gazi O sm an
Paşanın atını öldürdü ve onu
da sağ ayağından yaraladı. O s ­
m a n Paşanın yarası V id suyu
kenarındaki küçük bir evde sa­
rıldı. B u sırada Rus Generali
Ganetski içeriye girerek Gazi
O s m an Paşaya kayıtsız şartsız
teslim olmasından başka çare
kalmadığını bildirdi. Büyük
3316
kahraman yanında bulunan dok­
tora acı bir gülümseme ile:

«Bir gün bir güne u y m u ­

yor!» dedi ve Abdülham id’in he­
diyesi olan kılıcını bir şey söy­
lemeden Generale uzattı.

R o m a ny a Kralı Karol, Pi-

levne’ye giderken yolda O sm an
Paşanın arabasına rastladı. H e ­
m en elini uzatıp iki orduyu ay­
larca Pilevne önünde tutmağa
muvaffak olan bu kahram an as­
keri tebrik etti. O sırada G ra n ­
dük Nikola da yetişip gelmişti.
İki rakip kum andan evvelâ bir.
şey söylemeden bakıştılar. S o n ­
ra Nikola elini uzatıp: «Pilev-
ne’yi müdafaa hususunda göster­
miş olduğunuz kudretten dolayı
sizi tebrik ederim. B u müdafaa, O s m a n P aşa ve kuvvetlerinin son çskfs teşebbüsün de V id
tarihin en parlak askerî olay­ su y u n u g eç m e gayreti
larındandır!» dedi.
Ruş subayları yarasına rağmen ayağa naklolundu. Yarası m uayene edilip yeniden
kalkan O sm an Paşayı: «Bravo!» sesleriyle se­ itina ile sarıldı. Bir müddet sonra yanında
lâmlarlarken, General Skobelei: «Bu yüz, Grand ük bulunduğu halde Çar Aleksandr
büyük bir kum andanın yüzüdür. O n u gördü­ onu ziyarete geldi. Elini uzatarak tebrik etti
ğüme çok sevindim. Gazi O sm an Paşa mu-, ve: «Sizin bu hareketiniz Osmanlı askerliğine
zaffer bir kumandandır. Teslim olmuş olma­ şeref bahsetmiştir. Hakikaten cesur bir
sına rağmen muzaffer sayılacaktır'» diyordu. adamsınız. Bizim 3ranımızda bulunduğunuz
O s m an Paşa derhal G randükün çadırına müddetçe, üniformanızı, kılıcınızı ve nişan -

Pilevne savaşlarında Osm an P asa G r a n d ü k Nik oia’n m esir Paşayı tebriki

S317
 larmızı taşımak hakkına malik olacaksınız!»
dedi. '
O s m a n Paşa ile birlikte' 40 bine yakın
topçu ve piyade eri, 1200 süvari, 2128 subay
ve O sm an Paşa hariç 10 paşa' (general) K u ş ­
lara esir düşmüş bulunuyordu.

FSevıte’n m sukutundan sonraki hare­

kât, Edirne’nin düşmanın eline geçmesi

Bu n d a n sonra olaylar çorap söküğü gibi

gitti. Pilevne’nin sukutunun 15 inci günü
24 aralık 1877
olan Sırbistan Prensi Milan, Osmanlı Devle-
Bir Osmanlı yürüyüş kolu tine savaş ilân etti. 28 aralıkta Şırplar Pirot
müstahkem yerini işgal ettiler. İleri hareke­
te devamla Niş’i muhasaraya başladılar. Pi-
levne’yi kurtarm ak üzere harekete geçen
Süleym an Paşa 12 aralıkta M iç ka’da G r a n d ü k
Nikola’ya _ karşı kahramanca, lâkin netice­
siz bir savaş vermişti. Diğer taraftan,
evvelce, Süleym an Paşa Şipka geçitlerini al­
m aya m uvaffak olamayınca b u yerin güney
taraflarını tahkim etmiş ve oldukça bü yü k
bir kuvveti de Veysel Paşa kumandasına ve­
rerek savunmasını da ona bırakmıştı. Pilev-
ne!niıı düşmesinden sonra Ruslar generalleri
Radetski, Skobelef, Mireski’yi b u tahkimli
Osmanlı mevzilerini almaya m e m u r ettiler.
Aralık ayı sonunda taarruza başlayan Rus
kum andanlar ağır zayiattan sonra buradaki
mevzileri aldılar (9 ocak 1878). B u savaşlar­
da Rusların soldan ve m erkezden taarruzları
m uvaffak olamamış, ancak sağ kolları iki
tabya alınca Veysel Paşanın teslim işareti
çekmesi onların başarılarını kolaylaştırmıştı.
B u suretle, Osmanlı ordusunun Balkan ge-
çidlerini tutan son kısmı da elden çıkmış
oluyordu. Ruslar, 32 bin esir almışlar ve 103
top ele geçirmişlerdi. General G urko 1 ocak-
Şıpka’da savunm a ta Sofya’yı ele geçirdi. Tatar-Pazarı’na doğru
ilerlemeye başladı. G r a n d ü k Nikola, bazı ku-
i

R u m e li cephesinde Rus k u m a n d a n la r ı: S o ld a n sağa; G en e r al Gurko, Radetski, Sk o b e le f

3318
 m andanlarm ve b u arada bilhassa General
Radetski’nin tavsiyelerini dinlemeden cür’et-
kârane bir hareketle Edirne’ye doğru ilerli­
yordu. Gerisinde ve bilhassa yanlarında he­
nüz Osmanlı kuvvetleri vardı. Bunlar m u k ­
tedir bir k u m a n d a n tarafından toparlanıp
bir y an taarruzu yapılsa, R u s ordusu pek
güç durum a düşer, zaferi mağlûbiyete bile
dönebilirdi. N e yazık ki, b u n u başaracak
kimse yoktu. Müthiş bir kış ise, galipleri de
mağlûpları da kasıp kavuruyordu.
6 ocakta son m ü h im m uharebe cereyan
etti. Sofya’dan güneye doğru ilerleyen Gur-
ko ’n u n kuvvetleri, Süleym an Paşanın yüz
taburluk ordusu ile çarpıştı. Süleym an Paşa
b u m uharebeyi kazanamadı. O r d u n u n yarısı Niş
Tatar Pazarcığı - Filibe yolunun güneyin­
deki tepelerde perişan oldu, ö b ü r yarısı ise,
Edirne yolunun doğusuna doğru sürüldü.
Rusların b u ilerlemeleri sırasında Sırp-
lar muhasara ettikleri N i ş i aldıktan başka
( 1 1 ocak), Karadağlılar da Süleym an Paşa
ordusunun oradan naklinden sonra harekete
geçtiğinden B a r (15 ocak) ve Ülgün (19
ocak) ü ele geçirdiler.
Başkumandanlığa, evvelce yazdığımız gi­
bi, padişahça maksatlı olarak getirilen S ü ­
leyman Paşa da savaştan sonra yargılanarak
Bağ dad’a sürülmüş ve ölünceye kadar bura­
da kalmıştır (Süleym an Paşa-zâde Sam i; S ü ­
leyman Paşanın m uhakemesi, İ. H . Uzunçar-
şılı; Şipka kahram anı Süleym an Paşanın
menfâ hay atma dair vesikalar).
Artık ortada Ruslarla savaşacak bir ordu İşkodrâ ,
yoktu. Şimdi geriye yalnız Edirne’nin m ü ­
dafaası kalıyordu. _Bu yerin istihkâmları ga­ Rusları b u düşüncelerinden döndürmedi. B u ­
yet m ükem m eldi. Ö y le ki, ikinci bir Pilevne nunla . beraber, askerî „’harekât durm am ak
yaratmak işten bile değildi. Lâkin Edirne şartiyle ilk temaslar, başladı.
Valisi E'yüb Paşa, m ü h im m a t depolarını Diğer taraftan. K'anun-ı Ssasî gereğince
berhava ederek geri çekilince, burasını mü- seçilen m e b ’usların Kasım başlarında toplan-
m üdafaaya m e m u r edilen Meh-
m ed Ali Paşa da çaresiz aynı
şeyi yaptı.' General Gurko, şeh-
re kolaylılka girdi (20 ocak
1878). S B S S fiS

Padişahm mütareke trSiebi,

Meclisi Meb*ıxsandaki cere­ m i
>3rr
yan, A. Ham di Paşanın
sadareti

A bdülham id, 9 ocakta Ser­

191
asker R a u f Paşayı mütareke is­
temeğe m e m u r etmişti. Ruslar,
b un u henüz mevsimsiz buluyor­
¡¡■¡al
lardı. Onlar, İstanbul kapıların­
da yapılacak bir barışı çıkar­
larına daha uygun görmekte
Mİ
idiler. A bd ü lham id ’in telgrafla
bizzat Çara baş vurması bile O s m a n it - K a ra d a ğ sav a ş la rı

3319
 tıya çağırıimaları lâzım gelirken, ikinci m ec­
lis ancak O c ak başlarında toplanmıştı. İlk
meclisin hazırlamış olduğu seçim nizam na­
mesini hükümet kabul ve tasdik etmemiş ol­
duğundan bu seferki meclis de eski geçici
talimata göre teşekkül etmişti.

Meclis toplanır toplanmaz, fırtınalı m ü ­

zakereler başladı. Evvelâ b u harbde donan­
manın hiç bir savaş faaliyeti göstermemiş
olması ve Karadenizde donanması bulunm a­
yan Rusların bir Osmanlı gemisini zaptetme­
leri ağır tenkidlere uğradı. Üç yüz milyon li­
ra borç altında ezilen devletin bunun karşılı­
ğında elinde yalnız bir donanm a kaldığını,
onun da kullanılmasının bilinmediğini ileri
süren Haleb M e b ’usu Nâfi Efendi, Bahriye
Nazırı ve M ab ey n Müşiri Said Paşanın M e c ­
liste. izahat vermesini ısrarla istedi. Padişa­
hın meclisi açış nutkuna hazırlanan cevapta
hükümetin icraatı şiddetle tenkid ediliyor ve
Nazırların kifayetsizliğinden bahsediliyordu.
Bir çok suiistimal ve kötü idare örnekleri
ortaya konmakta idi. Hattâ bazı vatansever
kimselerin — yani Midhat Paşanın— uğradık­
ları keyfî muamelelere de hücum edildi.
Nihayet muhalefet grubunu, temsil eden
m eb ’uslar aralarında toplanarak başta Sadrı-
âzam Ethem Paşa olduğu halde, Tophane
Müşiri D a m a d M a h m u d , eski M a b e y n Baş­
kâtibi Dahiliye Nazırı Said, Bahriye Nazırı
Rauf Paşanın o z a m a n k i üniformayı
ve M a b e y n Müşiri Said, Serasker Redif P a ­
iyice
belirten bir fotoğrafı
şalara katiyen itimad edilmemsi, düşm an
karşısında vazifelerini gerekli şekilde ifa
edemeyen kumandanların hem en m ahkem eye
şevkleri lehinde oy kullanılmasının meclis­
ten istenmesine karar verildi. Abdülham id
bunu duyunca Sadrıâzam E d h e m Paşayı h e­
m en azletti (11 ocak 1878). Yerine A h m e d
H a m d i Paşa tayin olundu.

Meclisin 22 ocak toplantısında mağlûbi­

yete sebep olan kumandanların Harb D iv a ­
nında yargılanmalarına dair olan önergenin

Ahm ed Ham di P aşa Osm anlIların m ü ta rek e isteyişi

3320
müzakeresi sırasında yine büyük gürültüler nun üzerine şiddetli münakaşalar cereyan
oldu. Nihayet yargılanmaların alenî olması etti.
hakkmdaki önerge kabul edilerek durumun
Babıâliye bildirilmesi kararlaştırıldı. Ertesi Edirne mütarekesi
günü A h m e d Vefik Paşanın Meclise gelerek
Padişahın Kanun-ı Esasî’nin tamamen tatbi­ Diğer taraftan Ruslar Rauf Paşadan ge­
kini istediğini, Sadaret makamını ilga etmek len mütareke talebine karşılık ne istedikle­
suretiyle kendi imtiyazlarından bir tanesini rini bildirmeyip OsmanlIların ne verecekle­
daha feda etmiş olduğunu, yeni Vekillerin rini öğrenmek istiyorlardı. 20 ocakta Gran-
her istendikçe Meclise gelip izahatta bulu­ dü k Nikola, Kızanlık’da bizzat Osmanlı dele­
nacaklarını, ancak şu buhranlı zamanda yer­ gelerini kabul etti. Kendisi diplomat olmak­
lerine vekil gönderirlerse bun un m azur gö­ tan ziyade askerdi ve Gorçakof’un talimatına
rülmesini söyledi. K u d ü s M e b ’usu Yusuf rağmen barış şartlarını OsmanlIlara bildir­
Zıya B e y ise, bütün bunların Kanun-ı Esa- meğe karar vermişti. Osmanlı devleti tara­
sfye açıkça aykırı olduğunu ileri sürdü. B u ­ fından müzakerelere Server ve Nam ık Paşa-

/ Ş A R ETLER.
SIN/tZLAR.. ■, ^ .-.O E M İR y o U

OSMANLILARA AİT
M U H TELİF YERLERD EKİ
İL K V E S O M S A TOPLA. ESAS Y/SıNAK
AtA N K U V V E T L E R ..

LL_J SA V U N M A B İR L İK L E R İ ¡BZAİL
------- - YÜ R Ü Y Ü Ş , TA A RRU Z.
-------V E Ç E K İL M E .
— f, D EN İZ yO LU İ L E K A S A .
P A G 'D A M (BELEN SÜLEY­
MAN PASA V£ K U V V ET LER / HIRSOVA
& LİB E VEMLSESİNDE SÜ -
<2 2h > • P A ŞA N IN Ç E K İL .

•KAKAN
SIRBİSTAN
>VÎ0(N
KALAFAT

DUSNlk 5ÜMNU

iseu/ij
LO FCA

• İSLIM:

XANBOLU

«Ea,>

CUM/3,

© PiRLEPE
ĞÛMÜUrfMS

MA K e k ION
® M A N A S T ff^ \

ANADOLU

Tuna ve Balkanlarda, Oşmanlı ve Rus ordularının genel harekâtını gösterir kroki

3321
lar m em u r edilmişlerdi. N a m ık Paşa, Rus
orduları başkumandanına bir gün ■evvel şu
haberi gönderdi:
«G ran dük’e söyleyiniz. Ben. annesinin
ve babasının çok iyi dcstu idim. Şimdi ih­
tiyarladım. Lâkin, belimi büken ihtiyarlık­
tan fazla zavallı vatanımın böyle gaddarca
felâketlere uğramasından ve kendimin de bu
acı vazifeyi ifaya m a h k û m olduğumu gör­
mekten doğan keder ve acıdır. Grandük,
merhametsizlik etmesin.?»
işte b u sözler, G ra nd ük Nikola'yı m ağ­
lûp düşmana karşı daha dürüst davranmağa
sevketmişti. M üzakere başladı. B u arada
Edirne düştüğü ve Rus genel karargâhı da
buraya nakledildiğinden (27 ocak) görüşme­
lere burada devam edildi.
İlk görüşmelerden sonra Osmanlı dele­
geleri İstanbul'dan yeniden talimat istemek
zorunda kalmışlardı. 27 .ocakta kendilerine
Ruslar ne teklif ederlerse etsinler kabul et­
meleri bildirildi. A bdülham id’in sarayda top­
ladığı b üyük bir meclis, buna karar vermişti.
B u sırada ise Avusturya, Rusya ile Os-
Rusiarm Vesta gemisi ile O sm s n lıla r m Asar-ı
T e v fik zırhlısı arasında savaş
E dirn e'y e giren R u s askerlerini kapalı
çarşıda gösteren bir resim
3322
manii Devleti arasında yapılacak barışı and-
laşmasının mevcut öbür andlaşmalara uy g u n
olmasının kontrolü için V iy ana’da bir k o n ­
ferans toplanmasını teklif ediyor, İngiltere
ise, İstanbul’a yardım için" Beşike’deki donan­
masını M arm a ra denizine gönderiyordu.
G r a n d ü k ’ü n İstanbul’u n zaptı ve O s m a n ­
lIların bu şehirdeki hâkimiyetlerine son veril­
mesi için Petersburgla muhaberelere giriş­
tiği haber alınmıştı. İngilizler, Çarın evvelâ
Gelibolu’n u n işgaline razı olmadığını, b u
vesile ile İngiltere’yi gücendirmek istemedi­
ğini, lâkin sonra düşüncesini değiştirerek
G r a n d ü k ’e şu talimatı verdiğini duymuşlar­
dı: «Eğer İngilizler barış severce davranır­
larsa, kendilerine düzeni korum ak için gel-
' miş müttefikler gözüyle bakınız. D ü ş m a n gibi
davranırlarsa, siz de onlara aynı şekilde m u a ­
mele ediniz.»
B u sırada, mütareke müzakereleri devam
ediyordu. G r a n d ü k Nikola’nın teklif ettiği
mütareke şartları şunlardı:
1 — Bulgaristan’a muhtariyet verilmesi
ve h u dud un u n İstanbul konferansında teklif
edilenden dar o lm am ak şartıyle Bulgarlarla
meskûn, yerleri kapsaması.
2 — K aradağ ’ın istiklâlinin tanınması ve
savaşta elde ettiği arazi derecesinde h u d u ­
dunun tashihi.
3 — R o m a n y a ve . Sırbistan’ın istiklâlle­
rinin tasdiki,' R o m a n y a ’ya arazi verilmesi ve
Sırbistan h u dud un u n tashihi.
4 — Bosna-Hersek’de m uhtar idare k u ­
rulması ve Osmanlı Devletinin A v r u p a ’da
bulunan Hıristiyanların oturduğu vilâyetle­
rinde de b u yolda ıslahat yapılması.
5 — Rusya’ya nakden veya b un a karşı­
lık olacak şekilde savaş tazminatı verilmesi.
6 — Boğazlarda Rusya hak ve menfaat­
lerinin korunmasının Padişahla Ç ar arasında
müzakere ile kararlaştırılması.
B u n d a n m aada b u altı teklifin kabul
edildiğine delil olm ak üzere barış esaslarının
vasıtasız olarak Ruslarla görüşülmesi için
Osmanlı delegeleri Hocabey (Odesa) veya Si-
vastopol’a gidecekler, altı şart kabul edildiği
takdirde savaş hareketleri h em en duraca­
ğından maddî teminat olmak üzere Osmanlı
Devleti Vidin, Rusçuk, Silistre ve E rzurum
kalelerini boşaltacak, gerek b u kalelerde ve
gerek tayin olunacak yerlerde m üzakere de-
vamınca Rus askeri bulunacaktı.
Osmanlı delegeleri b u şartları. hafiflet­
meğe uğraştılarsa da, m uvaffak olamadılar.
Nihayet, Rusların İstanbul üzerine yürümesi
ve şartları daha da ağırlaştırması tehlikesi
karşısında 31 ocak 1878 tarihinde iki devlet
arasında b u esaslar dahilinde Edirne m üta­
rekesi imzalandı.
 A . H a m d i Paşanın azli, A . Vefik
Paşanın Başvekilliği
A h m e d H a m d i Paşa, Sadaret m akam ına
geldiği gündenberi Meclis tarafmdan isten­
m eyen vükelânın azlini arzu ediyordu. U m u ­
mî efkârın galeyan halinde bulunmasından
ürken Padişah, b u sırada askerle muhafaza
altına aldırdığı Yıldız Sarayında oturmakta
idi. A h m e d H a m d i Paşa kendisine, düşman
payitaht kapılarına dayanmışken b u hareke­
tin doğru olmadığını, Dolm abahçe Sarayına
M e b ’usan Meclisi, kendi bilgisi dışında ola­
rak m eydana gelmesine sebebiyet verilmiş
bir durum dan dolayı asla mes’uliyet kabul
etmez. B u n d a n başka Meclisin müzakere et­
tiği meselelere ait reylerin hiç birisi dinlen­
memiştir. Kararlar yerine getirilmemiştir.
Yin e tekrarlarım, M e b ’usan Meclisi bugünkü
güçlüklere sebep olan olaylardan dolayı hiç
bir m es’uliyet kabul etmez».

rMÜ
inerek halkın sevgisine . sığınmasının daha
doğru olacağını, tahsisatının bir kısmını
terkederek tasarrufa önayak olmasını ve
Meclisçe itimad olunamıyan vükelânın azli­
nin lüzum unu yazılı olarak bildirdi (İbn-ül-
Em in M a h m u d K e m a l İnal; Son Sadrıâzam-
lar, S: 642). Abdülham id, b u doğru ve acı
sözlerden gocundu. Üstelik Dolmabahçeye
nakil meselesini hal’i için alınmış bir tedbir
telâkki ederek A h m e d H a m d i Paşayı azletti
(4 şubat 1878). A y n i zam anda Sadaret m a ­
kamını ilga edip vazifesi Vekiller Meclisine
başkanlık ve Meclisin kabul ettiği kanunları
kendisinin tasdikine arzetmek olan Başvekil­
lik makamını ihdas ederek birinci meclise
başkanlık etmiş olan ve b u sırada Maarif
Nazırı bulunan A h m e d Vefik Paşayı buraya
tayin etti.

Ahm ed Vefik Paşa

Saraydaki meclis ve Padişah, Meclis-i
M e t ’usanın kapatılması

Abdülham id, b u olan bitenlerden büyük

bir huzursulzluk duyuyor, bilhassa Mecliste
hükümetin icraatiyle kendi şahsının perva­
sızca tenkidine tahammül edemiyordu. Üste­
lik ağır olacağı anlaşılan barış şartlarının
böyle bir meclise kabul ettirilmesini de
m ü m k ü n görmemekte idi.
Abdülham id, bir taraftan da barış and-
laşmasmın doğuracağı 'neticelerin bütün
mes’uliyetini yüklenm ek istemediğinden bu
hususta bir karar verilmesi için sarayda ola-.
ğanüstü bir meclis topladı. Halbuki, b u vazife
aslında parlâmentoya aitti. B u mecliste ise,
m eb ’uslardan yalnız beş -kişi vardı. Diğer
üyeler eski ve yeni vükelâ ve ileri devlet
ricaliydi. Başvekil ünvanıyle Sadaret m a k a ­
mına tayin . edilmiş bulunan A h m e d Vefik
Paşa, durum u uzun uzadıya izah ettikten
sonra, her ne pahasına olursa olsun barış
kararını tasvip edip etmediklerini sordu. H e r ­
kes tasdik yollu başını sallarken, m e b ’us­
lardan Astarcılar kethüdası A h m e d Efendi
birden ayağa kalkarak A bd ü lham id ’e o za­
m ana kadar hiç alışmadığı bir dille hitab
etti: «Siz, bizim düşüncelerimizi çok geç so­ Edirne’de mütarekenin imzalanması. Ortada
ruyorsunuz. Felâketin önünü alm ak henüz Gra n d ü k NikoSa. Fesliler, solda Server ve
kabilken bize ciddî şekilde başvurmalıydınız. sağda Nam ık Paşalar

3323
 Abdülhamid, bu sözlere sinirlenerek feyi ifa etmiş olduğunu tekrarladı ve şimdi
bizzat cevap verdi. B u savaşa ait hiç bir bile kendisine katılacaklarla veya tek başına
meşguliyetin kendisine râci olamıyacağmı, Rusların üzerine yürüyüp ölünceye kadar
b u sözleri kabul edemiyeceğini, bilâkis ken­ döğüşmeğe hazır bulunduğunu, ancak Astar-
disine düşen vazifeyi ifadan dolayı milletin­ cılar kethüdasının hükümdarlarına karşı
den mükâfat beklediğini ileri sürüp sözü, huzurlarında gösterdiği cür’etten dolayı ce­
Hazine-i Hassa Nazırı Said Paşaya bıraktı. zasını yine Meclise havale ettiğini, çünkü
Said Paşa, b u savaşa nasıl girilmiş olduğunu bazı garezkârlarm böyle davranışlarla bu
uzun boylu anlattı. Sarayın harbin idaresine dar zam anda Devletin işlerini güçleştirmeğe
karışmadığını ileri sürdü. Lâkin. Astareılar çalıştıklarını ilâve etti. Sözlerini de: «B en
kethüdası b u sözlere ehemmiyet vermeden artık Sultan M a h m u d ’u n yoluna gitmeğe
iddiasında ısrar ediyordu. Esnaftan bir ada­ mecbur olacağım» cümlesiyle bitirdi (Mah-
mın, bir Padişahın yüzüne karşı alenen ten­ m u d Celâleddin Paşa, Mirât-ı Hakikat, C : 3,
kidi Osmanlı Devletinde ilk defa oluyordu. S: 71- 72). B u suretle, babası Abdülm ecid’in
Abdülham id tekrar ayağa fırlayıp eskisinden ilân ettiği Tanzimat, yani sosyal müesseseler
daha sert bir tavırla müdahalede bulundu. ve kanun devrinden, dedesi İkinci M a h m u d
B u sözleri garezkârane bularak katiyen k a ­ devrinin mutlak idare tarzına d ö nm ek niye­
bul edemiyeceğini ve kendisine düşen, vazi- tinde olduğunu anlatmak istedi.
Abdülham id, hakikaten de böyle yaptı.
Kanun-ı Esasî’nin kendisine verdiği yet­
kiye dayanarak meclisi feshettirdi (13 şubat
1878), A h m e d Vefik Paşa, saltanat m akam ı
aleyhinde ileri geri konuşm uş bazı m e b ’us-
ları derhal memleketlerine gönderdi. Padişah
ise b u zatların örfî idare m ahkem esinde yar­
gılanmalarını istiyordu. A h m e d V efik Paşa
bun u doğru bulmamış ve yapacağı tepkiyi
hesaplayarak, İstanbul’dan uzaklaştırılmala­
rının kâfi geleceğine Padişahı ikna etmişti
(M a h m u d Celâleddin Paşa; M ir ’ât-ı H a k i­
kat, C : 3, S: 62).
Devleti böylece 30 yıl d eva m edecek olan
teşrii organdan m a h r u m halde, tam bir dikta
rejimi ile keyfince idareye başladı ( B u ara­
da yalnız Kanun-ı Esasî’yi resmen yürür­
lükten kaldırmamış bulunuyor, lâkin bu
kanun aslında tatbik edilmediği gibi adını
bile kimse anm ağa cesaret edemiyor, ancak
her yıl devlet sâlnamesinin baştarafma basıl­
makla iktifa olunuyordu). B u n d a n sonra
Rusya ile barış görüşmeleri başladı.

Osmanlı delegelerine verilen talimat

Barış için Rusların ileri sürecekleri b ü ­

ingüiz donanm asının Ç a n a k k a l e boğazından tün şartları kabul etmeleri hak km dak i gizli
seçiş? talimat, Osmanlı delegelerine ulaştırılmıştı.
Mütareke şartlarından Rusların barış için
ileri sürdükleri şartlar tahmin ediliyor ve
bunları kabulden başka çare görülmüyordu.
Halbuki, Edirne’ye gelmiş olan Elçi, gene­
ral İgnatiyef gayet ağır şartlar getirmişti.
B u n a göre Rum eli’de OsmanlIların . elinde
yalnız Seiânik tarafında dar bir arazi parçası
kalıyordu. Rusya, barış şartlarını yarı resmî
şekilde 25 ocak 1878 tarihinde İngiltere’ye
bildirmişti. İşte İngiltere b u şartları ve bil­
hassa bunlar arasında bulunan Boğazlarla il­
gili hususları çıkarlarına aykırı görerek do­
nanmasına hareket emri vermiş bulunuyordu.
Amiral Hörnbi, 13 şubatta yedi zırhlıdan m ü ­
İngiliz donanm ası İstanbul'da A d a l a r ö n ü n d e rekkep bir donanm a ile Çanakkaleden geçe-

3324
i ek M arm ara denizine girdi ve Adalar Önürl- G rand ük kendisine eVveİâ İngiltere’ye karşi
¿e demirledi. Rusya, buna itiraz etmediyse birlikte harekete geçmeyi teklif etti. Babıâli
de, bundan sonra İstanbul’u işgal etmemek bunu reddedince R us başkumandanı karar­
hususundaki vaadinin hüküm süz bulunduğu­ gâhını Ayastefanos bölgesine nakledeceğini
nu bildirdi. Abdülham id telâşa düşüp İngil­ bildirdi. Y a n m a 1000 den fazla asker alma­
tere’den donanmasını İstanbul’dan çekmesini ması teklifini şiddetle reddederek 24 şubatta
istedi. Do nanm a, M u d a n y a önlerine kadar çe­ Ayastefanos (Yeşilköy) u işgal etti. Safvet
kildi. Paşa da yanında idi. B u n d a n sonra m ü zake­
Ruslar, b u u n üzerine Gelibolu’y u ve relere burada devam edildi.
İstanbul’u işgalden vazgeçtiler. İngiltere, İs­ Bir taraftan da Abdülham id, İstanbul’da
tanbul’un işgalinin mütareke şartlarını ihlâl Rus baskısı altında kalm ak istemiyerek
olacağını ve Gelibolu’ya R us askeri gönderi­ Bursa’ya çekilmek kararını vermişti. H a r e m ­
lip donanmanın yolu kesilirse doğacak neti­ de kadınların feryad ve figanı göklere yük-
cenin sorumluluğunu kabul et­
meyeceğini bildirmişti. İngiliz-
ler İstanbul’a yalnız kendi tab’-
alarının menfaatlerini değil, ge­
rektiğinde Osmanlı Devletini de
müdafaa için gelmiş bulunuyor­
lardı. A vrup a dengesinde söz
sahibi iki devletin arasında
meydana gelen bu ihtilâf belki
de Osmanlılarm tutumuna _ göre
daha da artacaktı. A ncak, İngil­
tere’nin evvelki tutumunu unut­
mayan, Huşlardan gözü yılmış
bulunan Abdülhamid, b u yardı­
mı istememişti. Ç ün kü olaylar
onda dışarıdan vaki olacak si­
lâhlı bir müdahalenin kendi
aleyhine çıkacağını ve Ruslarla
anlaşmaktan başka çare kalm a­
dığı kanaatini uyandırmıştı. B u ­
nun için sarayda yeniden bir A yasiefa nos barışının imzası. M a s a : başındakiler; Generaî
meclis toplamış, burada söz ala­ îgnatiyef, N elidof ve Safvet P aşa . Sold a; Sadulîah B e y
rak savaşı kendisinin değil, mil­
letinin istediğini, sonunda m a ğ ­
lûp olunup şu perişan hale ge­
lindiğini, İngilizlerin Ç a na kka ­
le’den geçmelerine engel olma­
nın imkânsız bulunduğunu, di­
ğer taraftan Rusların buna kar­
şılık İstanbul’u işgal tehdidini
savurduklarını izah etmiş, sonra
Rusların İstanbul’u işgale kal­
kışmalarına m âni olup olmadı­
ğını sormuştu. Menfî cevap al­
dı. B u n u n üzerine yalnız İstan­
bul civarının işgaliyle iktifa
edilmesi için G r a n d ü k ’e başvu­
rulmasına karar verildi.

Rusların Ayastefanos’a gel­

meleri, Padişahın karan,
Ayastefanos barışı

Abdülhamid, Hariciye Nazı­

A
rı Server Paşayı azlederek y e­
rine Safvet Paşayı tayin etmiş­ G en eral İgnatiyef’in barış m etnini o r d u d a G r a n d ü k
ti. Safvet Paşa, Edirne’ye gitti. N i k o i a V a getirişi

3325

Barışin imzası münasebetiyle Beylerbeyi sarayında
tarafın kumandanlarının tanışması
Ayastefanos andiaşmasına göre Rumeli yönünde katan
Osmanlı toprakları
(Y . H. Eayur; Türk İnkılabı Tarihi, C : 1 den alınmıştır)
3326
seiiyorâu. Vükelâ saraya koşa­
rak Abdülham id’i b u düşünce­
sinden güçlükle vazgeçirdiler.
Barış için müzakereler, eze­
lî T ü rk düşmanı Îgnatiyef’in
m ütemadiyen ileri sürdüğü yeni
istekler yüzünden uzuyordu. B u
arada donanmanın kendilerine
teslimini ve R us askerlerinin İs­
tanbul’a girmesini de istediyse
de, bunlar kesin şekilde reddo-
lundu. Nihayet son şartlar dele­
gelerden Berlin Sefiri Sadullah
Beyin de katıldığı bir Vükelâ
Meclisinde bir daha incelendi
ve çaresiz kabul edildi. 29 m a d ­
delik anlaşma, 3 mart 1878 tari­
iki hinde Ayastefanos’d a Rusya n a­
mına îgnatiyef ve Nelidof ve.
Osmanlı Devleti nam ına Harici­
ye Nazırı Safvet Paşa ve Berlin
elçisi Sadullah B e y tarafların­
dan imzalandı. Osm anlı delege­
leri b u anlaşmayı, ağlayarak im ­
zalamışlardır.
Ayastefanos andlaşm asm m
esasları şunlardı:
Karadağ’ın istiklâli tanına­
cak ve sınırlarının tayini bir A v ­
rupa komisyonuna bırakılacak­
tı. Sırbistan’ın da istiklâli tanı­
nıyor ve sınır Niş kalesi, Drina
vadisi ve K ü ç ü k Zvornik Sır­
bistan’a kalm ak üzere çiziliyor­
du. R o m a n y a n m ilân ettiği is­
tiklâl Babıâli tarafından tasdik
ediliyor ve b u devletin tazminat
isteme hakkı kabul olunuyordu.
Bulgaristan, Osm anlı Devletine
vergi veren m uhtar bir prenslik
haline gelecek, askerî ve m e ­
murları hıristiyanlardan olacak­
tı. Ekli bir haritaya göre bu
prensliğin sınırları Manastır ve
Selânik vilâyetlerini de içine
alm ak şartıyle,' T u n a ’dan Ege
denizine kadar uzanıyordu. Y ü z ­
ölçümü üç bin mil kare ve
nüfusu 5 milyon olarak hesap­
lanmakta idi. Bulgaristan Pren­
sini devletlerin kabulü ve Babı-
âlinin tasdiki ile halk seçecekti.
A vrup a hanedanlarından bilfiil
taht sahibi olanlarm hiç birisinin
üyesi prens olamıyacaktı. Bir
R u s komiseri iki sene müddetle
Bulgaristan’da yeni idarenin k u ­
rulmasına nezaret edecekti. Eski ■
kaleler mahallî hüküm et tara­
fından yıktırılacak v e bundan
sonra Osmanlı askeri Bulgaris­
tan’da kalmıyacak, gerekli dü-
zen ve âsâyişin korunması için mahallî
askerî kuvvetler kuruluncaya kadar R us as­
keri Bulgaristan’da bulunacak ve Rus kom i­
serine gerektiğinde yardım edecekti. 50 bin
kişiyi aşmayacak olan bu kuvvet, Bulgaris­
tan’da en çok iki yıl kalacak ve mahallî as­
kerin miktarı Rusya ile Osmanlı Devleti ara­
sında sonradan kararlaştırılacaktı. T u n a ka ­
leleri tamamen yıkılacak, bir daha yapılmı-
yacak ve bu nehirde savaş gemileri bulun­
mayacaktı. İstanbul konferansında ilk tevdi
olunan programdaki ıslahat Babıâli, Rusya
ve Avusturya devletleri arasında, kararlaş­
tırılacak bazı değişikliklerden sonra Bosna -
Hersek’de hem en tatbik edilecek,. Girid’de
1868 nizamnamesi icra olunacak, Yany a, Te-
selya ve Rum eli’nin hıristiyanlarla meskûn
diğer yerlerinde ve ermenilerin oturduğu böl­
gelerde buna benzer ıslahat yapılacaktı. R u s­
ya’ya bir milyar dört yüz on milyon ruble,
yani iki yüz kırk beş milyon iki y üz yedi
bin üçyüz bir Osmanlı altını tazminat veril­
mesi kabul ediliyor, ancak devletin bunu
ödemeğe malî kudreti bulunmamasından bu
tazminatın b üyük kısmına karşılık Kilya,
Tolçi, İsakçı, Sünne, M ahm udiye, Maçin, B a ­
badağ, Hırsova, Köstence, Mecidiye kazaları
ile T un a adaları Rusya’ya terkediliyordu.
Rusya b u yerleri memleketine katmak dü- Sultan Abd'ülhamid ve G rand ü k Nikoia
Beylerbeyi sarayında

şüncesinde olmadığından buraları 1856 and-

laşmasıyîe kendisinden alman Besarabya ile.
değişmek hakkını m uhafaza edecekti.
Bunlardan m aada A nadolu tarafında
Kars. Ardahan, B atu m ve D o ğ u Bayezıd
kendilerine bağlı yerlerle birlikte Soğanlı
dağına kadar Rusya'ya verilecekti. Kalan üç
yüz milyon rublenin ödenm e tarzı da iki
devlet arasında kararlaştırılacaktı. Andlaş-
manın imzasından üç ay sonra Rum eli’deki
ve altı ay sonra A nadolu’daki yerler Rusya
tarafından boşaltılacak, Rusya’ya terkedilen
yerlerin halkı üç yıl içinde mallarını satıp
göçmedikleri takdirde Rus tebaası sayılacak­
lardı. • Rusya sefarethane ve • konsoloslukları­
nın Rus papaz ve tebaasını resmen himaye
hakkı olacaktı, ■(M a h m u d M e s ’ud, M e c m u a -i
Muahedat, C : 4, S: 183).

Yirm i dokuz m adde ile bir de ek fıkra­

Rusla rm zaferlerinin hâtırası olarak Ayaste-
fanos (Yeşilk öy) d a diktikleri âbide? ( B u âbide
Birinci D ü n y a Savağı başında yskttrı İm ıştır)
dan ibaret bulunan Ayastfanos (Yeşilköy)
andlaşması. Rusya’ya Balkanlarda, Bulgaris­
tan üzerine kabul ettirdiği statüden ötürü ke­
sin bir nüfuz sağlamaktaydı. Fakat diğer ta­
raftan da Rusya’nın Osmanlı ’devletiyle tek
taraflı olarak yapm aya m uvaffak olduğu bu
andlaşma, Rusya’yı gerek arazi bakımından
ve gerekse nüfuz yönünden güney-avrupaya
pek fazla sarkmış durum a getirdiğinden, bu
kıt’a n m devletlerarası politik dengesini de
esaslı bir şekilde bozmaktaydı.

3327
 K IB R IS 'IN İNGİLİZ Ü S S Ü O L U Ş Ü ,
M A S I , Y A R A T T I Ğ I D U R U M , İ Ş G A L L E R , T U N U S V E M IS IR ’IN
A K IB E T İ . D Ü Y Ü N - U U M U M İ Y E , D İ Ğ E R O L A Y L A R
A vrup a devletleri, galib bir Rusya’nın
Osmanlı Devletine karşı p ek insaflı davran­
mayacağını bildikleri halde, bu kadar ağır
şartları asla ummamışlardı. Hele Bulgaristan
Prensliğinin kurulup Bulgarlarla m eskûn
olmayan bir çok bölgelerin de buna katıl­
ması ve Osmanlı Devletinin A v ru p a ’daki
arazisini birbiriyle doğruca teması imkânsız
iki kısma bölmesi, Osmanlı Devletine Rus
tazyiki altında nefes alamayacak hale gele­
ceği bazı maddelerin kabul ettirilmesi onla­
rın razı olacağı şeyler değildi.
B u yüzden, andlaşmaya bilhassa A v u s ­
turya ve İngiltere şiddetle itiraz ettiler.
Rusya esasen b un u tahmin etmiş olduğu için
andlaşmaya bu hususta A v ru p a devletleri ile
yeniden müzakereler yapılabileceğine dair
bir m adde koymuştu.
İngiltere, 1871 Londra konferansının
birinci protokolüne bağlı beyannamede,
Rusya dahil, büyük devletlerin muvafakati
olmadan hiç bir devletin kendisini b u anlaş­
m anın bir maddesi dışında addedemiyeeeğine
veya bir maddeyi kendi -kendisine değişti-
remiyeceğinin ifade edilmiş olduğunu ileri
sürmekteydi. B u n a rağmen Rusya, Osmanlı
Devletinden kolaylıkla elde ettiklerini ^ m u ­
hafaza etmek için çok direndi ise de, İngil­
tere ve Avusturya isteklerinden vazgeçme-
Sadık Paşa
3328
BERLİN KONGRESİ VE ANDLAŞ­
diler. Ağır malî güçlükler içinde bulunan,
halkı acı bir sefaletin pençesinde, ezilen, tifo
ve diğer bulaşıcı hastalıklarla kasıp kavru­
lan, ordusunda intizamsızlık ve hattâ itaat­
sizlik alâmetleri beliren Rusya, nihayet baş
eğdi.
Sadaret ( Başvekillik) teki değişiklik,
Çırağan Sarayı olayı, tâyin ve aziller
Berlin Andlaşması müzakerelerinin baş­
lamasından çok evvel A h m e d Vefik Paşa azl­
edilerek Rüsum at Em ini M e h m e d Sadık Paşa
Başvekil olmuştu (18 nisan 1878). B u n a se­
bep, Dahiliye Nezaretinden azlettirdiği Said
Paşa ile M aarif Nezaretinden ayrılmış olan
M ü n if Efendi (Paşa) nin ve Rüsum at Em ini
Sadık Paşanın aleyhinde birleşmeleridir.
Müşir Çerkeş Nusret Paşa ve H ü k ü m d a r m
özel hekim i M avroyani de onlara katılıdlar.
A bdülh am id’e onun Reşad Efendiye taraftar
olduğunu fısıldadılar. İstanbul’daki m uhacir­
lerin ayaklandırılarak kendisini hal’edecek-
leri ve bu işi A h m e d Vefik Paşanın idare
ettiği hakkında bir de jurnal verilince H ü n ­
kâr, Başvekili azletti. Halbuki A h m e d Vefik
Paşa kendisine son derece sadıktı. Ancak,
Padişaha böyle jurnallar verilerek evhamı
tahrik edildiğinden kimseye itimad etm em ek
yolunu tutmuş ve Sadrıâzamları durm adan
değiştirir olmuştur.
Bir m üddet sonra Çırağan v a k ’a s m m
m eydana gelmesi, A bdü lh am id’i tam mâna-
sıyle çileden çıkarmıştır. Eski Jön-Türkler-
den olup sonradan A bdü lh am id’e medhiyeler
yazan, coşkun mizaçlı ve fakat hafif karak­
terli A li Suavî, 20 .mayıs 1878 tarihinde Sul­
tan M u r a d ’ı kurtarıp tekrar tahta çıkarmak
için Çırağan Sarayına baskında bulunmuştu.
İstanbul’da bulunan Rum eli ve bilhassa
Filibe muhacirlerinden bir kaç yüz kişiyi
silâhlandırıp kendisi başlarında bulunduğu
halde Çırağan Sarayına karadan ve denizden
hücum etmiş, muhacirleri, A bd ülh am id ’in
Huşlardan korkarak Ayastefanos andlaşma-
sını imzaladığını, halbuki İstanbul önlerine
kadar gelen Ru s ordusunu bir hücum la m a ğ ­
lûp etmenin m ü m k ü n bulunduğunu, b u n u ise
ancak Sultan M u r a d ’ın yapabileceğini ileri
sürmek suretiyle bu işe ikna etmişti.
Çırağan v a k ’ası, Başvekil Sadık Paşanın
azli neticesini doğurdu (28 mayıs 1878). Ab-
dülhamid esasen onun bazı garip hallerinden
sıkılmıştı. Çırağan hâdisesinden sonra Sultan
M u r a d ’m ortadan kaldırılmasını teklif etmesi
 Ali Suavi ve Çırağan olayı
(İlave: 192)

★
Tarikimize “Çırağan vak’ası” adiy- ] —>
le de geçmiş olan b u birçok cephele­ m üddet sonra bu vazifeden azlolundu.
riyle cidden m ü h im olan olayın^ kah­ B u yüzden sefalete düşerek Abdülha­
ramanı Ali Suavi, 1838 yılında İstan­ m id ’in can düşmanı kesildi.
bul’da Cerrahpaşa semtinde doğmuş­ B u sırada Beşinci M ura d ’m hasta­
tur. Babası Kâğıtçı Hüseyin Ağa, Ç an ­ lığının geçtiği, iyileştiği söyleniyordu,
kırı’nın Çerkeş ilçesine bağlı Viranşe­ memleketin bütün aydın kitlesi ve ;
hir ( = Mecidiye) bucağının Çay kö- hattâ geniş halk tabakası eski padişa- j
yündendir. h a hâlâ büyük bir sevgi ve saygı duy­
Ali Suavi, medrese tahsilini ta­ maktaydı. Abdülham id, onu n hastalı- !
m amladıktan sonra Fransızca da çalış­ ğının devam ettiği propagandasını j
mış, ve b u dili olduça elde etmişti. durm adan yaymakta ve hattâ bazı dok- ı
Biraz da İngilizce bilirdi. Hayata Rüş­ torlardan raporlar alıp bunları yayın- ;
tiye mekteplerinde hocalık etmekle Iamaktaydı. B u n a rağmen sultan Mu-
atılmış, camilerde oldukça rağbet ka­ rad sadece rahatsız olduğu için taht­
zanan ateşli vaazlar vermiştir. Bir ta­ tan indirildiğine göre şimdi yine es­
raftan da M u h b ir gazetesinde yazılar ki mevkiini almağa hakkı olduğu
yazıyor, b ü y ü k ihtiras sahibi olduğu söylenmekteydi. İşte, Sultan M u r a d 'm j
için kısa yoldan şöhret kazanm ak mak- annesi olup valde sultanlığa bir
sadiyle Mısır meselesini kurcalıyordu. türlü doyamamış bulunan Şevkefza
Hüküm et, o n u n bu faaliyetini hoş gör­ Sultan, b u -konuyu ele almış ve elal-
mediği için gazeteyi kapattı. Kendisi tm da n geniş bir faaliyete geçmiş b u ­
de tevkif edilip K astam o n u’ya, sürül- lunuyordu. Sultan M ura d iyileştiği hal­
diyse de yolda kaçarak yurd dışına çık­ de, tahtı vekâleten işgal eden Abdül­
tı ve o sırada Pariste faaliyete başlayan h a m id ’in onu hâlâ m a h b u s ve hakla- ;
G enç OsmanlIlara katıldı (1869). rından m a h r u m bulundurm ak suretiy­
A ncak Ali Suavi, garip yaradılışı yü­ le tahtı gasbettiğine dair Şehzade Ke- ş
zü n den arkadaşları arasında zamanla maleddin, Şehzade Süleym an Efendi- i
itibarını kaybetti. Hattâ çoğu kendisiy­ lerle dam ad M a h m u d Paşalara haber !
le görüşmez oldular. S o n derece taşkın gönderdi. Bunlar vasıtasiyle oğlunun ]
ve atak, hiçbir h u d u t ve itidal tanımaz propagandasını yapmağa çalıştı. Sultan j
mizaçlıydı. N e yaptığı ve bilhassa ne M ura d ’m tekrar tahta çıkması için ade- !
yapacağı belli olmazdı. Çok muhteris, ta bir ihtilâl hareketi hazırladı. İşte î
gösterişe düşkün ve her alanda kendi­ b u sırada, A bdülham id’e son derece
sini olduğunlan fazla- göstermeğe m e­ düşm an hale gelmiş bulunan Ali S u a ­
raklıydı, O n u zamanla gizlice sarayla vi ile de vasıtalı şekilde temasa geçti. ]
anlaşmak ve el altından para almakla B u ise, Ali Suavi’nin arayıp bulamıya- !
itham edenler bile çıktı. Bir taraftan cağı bir fırsattı. Esasen ortalık da son [
ise, yazılariyle Avrupa’da ateşli bir derece karışık bir halde idi. 93 savaşı j
Türkçü ve milliyetperver olarak tanın­ kaybedilmiş, OsmanlI orduları mağlüb \
mıştı. ve perişan hale gelmiş, Huşlar İstan­
Abdülaziz’in bal’inden sonra Genç bul kapılarına dayanmış, nihayet ilk j
Osmanlılar İstanbul’a döndükleri hal­ barış görüşmeleri başlamış ve. düşma- i
de o bir m üddet d aha Paris’te kaldı. nın teklif ettiği pek ağır şartların j
A bdülham id’in cülüsunda ise, esas prensipleri ister istemez kabul j
o nu n lehinde ve kendisini m edih yollu edilmişti. Halk efkârı ve bilhassa sa- |
makaleler neşretti. Bu makalelerde vaş esnasında yerinden yurdundan
açıkça meşrutiyet rejimi aleyhinde bu­ olup en ağır sefaletlere katlanarak İs- ;
lunuyor M idhat Paşayı kötülüyor, bu tanbul’a dökülmüş olan Rum eli göç­
suretle şahsî ikbali için zemin hazırlı­ menleri b u yüzden galeyan halindeydi.'
yordu. Vaktiyle istibdat idaresi hak­ Savaşlarda katlanılan bun ca ölçüsüz
kında o ağır ve şiddetli yazıları neşre­ fedakârlıklara rağmen kaybedilen va­
den sanki kendisi değildi. tan toprakları, bilhassa b u toprakları j
Ali Suavi, İstanbul’a dönünce ma- bırakıp göçenler için unutulması im- [
beyn müşiri ve Bahriye nazırı İngiliz kânsız bir acıydı. Onlar için artık yurd- j
lâka-biyle m aruf Eğinli Said Paşa tara­ larma, evlerine ve barklarına dönm ek j
fından A bdülham id’e takdim edildi ve ümidi kalmıyordu. Topraklarından, i
son neşrettiği makalelere mükâfat ola­ mülklerinden, servet ve varlıklarından, j
rak kendisine “Mektebi Sultani” (yani doğup büyüdükleri. ülkelerden ebediy- j
Galatasaray Lisesi müdürlüğü verildi. yen ayrılmış oluyorlardı. j
Muvazenesiz hareketlerinden dolayı bir Ali Suavi b u ümidini kaybetmiş, ı

3329 F . 24

yeise düşmüş bu yeisle iıer şeyi yapa-
cak hâle gelmiş olan kitleden fayda-
lanmayı düşündü. Kendisi vaktiyle Fi-
libe’de Rüştiye hocalığı etmiş, bu böl- j
gede adı duyulmuş, saygı ve sempati
: kazanmış olduğundan Filibeli göçmen-
ı 1er arasında istediği adamları buldu. . i
; Düşündüğü ihtilâl hareketinin sevk ve
| idaresinde kendisine en yakın yardım-
cı olarak Niş’li Salih ile Çerkeş Nazi’y i. j
seçti. Tasarladığı plâna göre silâhlı mu-
hacırla- birdenbire Çırağan sarayını ba-
sıp Sultan M urad’ı kurtaracak ve hal-
; kın ona biatini temin ederök tekrar
j Osmanlı tahtına geçirecekti.
B u olaya katılanlardan Nişli Satıh,
1876 Sırbistan harekâtına iştirak etmiş
İ ve milis binbaşılığına kadar çıkmış Dir
zattı. 1877 - 78 savaşının ortalarında
Ruslar Balkanların güneyine inmıye
j çalıştıkları sırada, Karadağ’daki Htüley-
I m a n Paşa cidv.su deniz yolu ile Dede-
ağaç’a nakledilip oradan Edirne yolu ile
Şıpka’ya gönderildikten başka, orduyu
takviye için milis birlikleri de kurul-
mıya başlamıştı. Nişli Salih, de Edirne
valisi Ali Paşadan vazife istemiş ve onun
buyrultusu ile üç yüz kişilik bir - gru-
bun başında Süleyman Paşa kuvvetle-
rine katılmıştı. Burada 24 ağustosta
Şıpka savaşlarının en kanlı kısmına-söz­
de iştirak etti. Aslında ise b u savaşın en
j kritik zamanında R u s taarruzlarını
I püskürtmeğe çalışan askerlerin arasına
| sokularak:
j “ İstanbul’dakiler kejnf çatıp, rahat-
| larma bakıyorlar. Bizi ise savaşa sürüp
| kırdırıyorlar. Varın sîzler de memleket- '
i lerinize gidini” gibi sözlerle mânevi
i güçlerini ve savaş azimlerini kıracak
I sözler söylemeğe başladı. Nihayet/ ka-
J m m canını vatanına adamış Mehmed-
! çiğin bu gibi hezeyanlara aldırış etme-
; diğini görünce başka bir çareye baş-
I vurdu. Bir Rus taarruzu sırasında:
“ Gâvur geliyor. Kazaklar etrafımı-
I zı sardı.. Kaçın!” diye haykırmağa- baş-
j ladı. Maiyetinde, bulunanlara da aynı
I emri vermiş olduğundan onlar da:
“ Gâvur geliyor l” avazesiyle askeri
i çiğneyip kaçmağa başladılar Burada,
[ tam bir panik başlamak üzere iken sü-
■ vari nizamiye alayının kahramanca
l müdahalesiyle bu hal önlendi.
| . Nişli Salih ise, yardımcısı Çerkeş
Nazi ile birlikte Rasim Paşa kumanda-
1 smdaki yedek birliklerin bulunduğu
: yere kadar çekildi. U m du ğ u bozgunun
meydana gelmediğini görünce, bu se­
fer buradaki askerlerin mânevi gücünü
i sarsacak propagandaya ' başladı. O n u n
maksatlı hareket ettiği ve düşm an he­
sabına çalıştığı muhakkaktı. Sonunda,
] bu faaliyetleri anlaşıldığı için Süley-
i m an Paşa tarafından tevkif ettirildi.
Yardımcısı Nazi hem en ordu kum anda­
nına başvurup Nişli Salih’in derhal,
i tahliyesini - küstahça- bir tavırla- - is- j
S
i | tedi. Süleyman Paşa, onu da- hemen
j i tevkif ettirip her ikisini de yargılan-
\ | m ak üzere Edirne Harb divanına gön-
j derdi. Ancak, haklarında henüz bir
j ! h ü k ü m verilmeden Rus ordusunun
; İ Edirne’ye doğru ilerlemesi üzerine ikisi
de hapisaneden kaçıp İstanbul’a geldi­
i ler.
I İşte, Ali Suavi’nin tasarladığı hare­
ket için kendisine yardımcı olmak üze­
re seçtiği böyle kimselerdi. B u sırada
j Ruslar İstanbul’u tehdide başlamışlar,
j Kuvvetleri İstanbul önlerinde hazır
bekliyordu. Şehri işgal için adeta ba­
hane aramaktaydılar. B u bahanenin en
j mükemmeli ise, İstanbul’da bir karışık­
i lık çıkmasıydı. Nişli Salih ve Çerkeş
i Nazi, böyle karışıklıkları çıkarmak için
biçilmiş kaftandılar. B u yüzden, he-
hen Ali Suavi’nin teşebbüsüne katıl­
mayı kabul ettiler.^
Diğer taraftan İngiltere Kıbrıs ada­
, sını işgaline müsaade, olunması ve ba­
rıştan sonra doğu illerinde ıslahat ya­
pılmasının kabul edilmesi için Osm an­
lI devletini sıkıştırıyor, bir anlaşma
imzalanmasını istiyor, b u n a karşılık
i düştüğü bu ağır durum da Osmanlı
j devleti lehine bir Avrupa devletleri
i müdahalesini vaad ediyordu. Bab-ı âlî
ise tereddütte ndi.
Şu halde, İstanbul’da- hâdisenin çık­
ması, b un da n faydalanması m ü m k ü n
R u s’lara karşı İngiliz yardımını iste­
meğe Osmanlı hükümetini zorlar, bu
da İngiltere’nin teklif ettiği anlaşma­
nın kısa zamanda, imzalanması sonu­
cunu doğururdu. Böyle bir kargaşalığı
da, h e m İngiliz taraftarı, h e m de son
derece cesur, işin sonunu düşünmez,
atak bir maceraperest çıkartabilirdi.
B u bakımdan da Ali Suavi bulunm az
bir elemandı.
Böylece, iki zıt menfaat aynı hâdi­
se üzerinde birleşmiş oluyordu. Ali
Suavi üstelik Abdülham id’de kızgındı.
B u hareket m uvaffak olursa ayrıca on­
dan Öcünü almış olacak, kendisi de
mevki, refah ve ikbale erecekti. B u n u n
için bazı kimselerle görüşüp anlaştığı
ve bazı garantiler aldığı da muhakak-
tı. Nitekim bundan, daha ileride bah­
sedilecektir.
Ali Suavi, plânını süratle hazırla­
dı. B u n a göre kendisi bir kısım silâhlı
adamlariyle deniz tarafından Çırağan
sarayının rıhtımına çıkacak, bir kısım
adamları da kara tarafından hücum a
geçeceklerdi. B u sırada Yıldız sarayının
Çırağan sarayı karşısına rastlıyan bah­
çe istinat duvarı çökmüş bulunduğun­
dan b u n u n tamiri yapılıyor ve b u işte
Rumeli göçmenleri çalışıyordu. Ali S u ­
avi, adamlarının bir kısmını bunların
arasına sokmuştu. A yn ca birkaç yüz
kişi Mecidiye camiinin önünde topla­
nacaklardı. İşte, kara tarafından h ü ­
c um edecek olanlar, bunlardı. Hareket
3330
 —■
$*
m u v a ffa k olup Beşinci M u r a d tahta . !
çıkarsa, Ruslarla yapılan barış başlan-
gıcı anlaşması bozulacak ve H e m e n ye-
n id e n taarruza geçilip R u s o rd usu İs-
t anb ul ö n ü n d e yenilecekti. H arekete
i , katılan R u m e li göçm enlerine b u hu-
j sus tem in edilmiş ve yardımları böyle
sağlanmıştı. Hattâ bir kısmı y ap acak ­
ları işten bile habersiz bu lu n u y o r, Çı-
ra-ğan sarayında kendilerine silâh veri-
lip R u s la r ı n üzerine gönderileceklerini
sanıyorlardı.
O la y d a n bir g ü n evvel Basiret ga-
zetesinde Ali Suavi imzasiyle şu satır-
lar intişar etti.
“ Herkes ve h er evrakı havadis, ha-
• lihazırm tehlikesinden b ahsetm ekte­
dirler. H a k k ı âcizanem d e m e v c u t olan
emniyeti â m m e y e m e b n i söyleyeceğim
şeyi herkesin dinliyeceğınde şüphem
yoktur. Müşkilâtı hazıra p e k büyük- .
L â k in çaresi pek kolaydır. Y a rın ki n ü s ­
h a m ı z d a c ü m len in müsaadesiyle b u ça-
reyi kısaca şerh ve b e y a n edeceğim.
Ş u m e k t u b u m , yarınki neşre enzarı
u m u m iy e y i celb içindir.'*
Böylece Ali Suavi, bir ihtilâl y a p a­
cağını gazete ile ilân etmiş, lâkin b u
k im s en in dikkatini çekm emişti.
Ali Su a v i o sırada Ü s k ü d a r ’d a otur­
maktaydı. 20 mayıs 1878 pazartesi g ü ­
n ü evvelâ K u z g u n c u ğ a gelerek orada
hazır b u l u n a n birkaç y ü z gö çm ene he-
yecanlı bir h itabede b u l u n d u . Sonra
kendisi de onların kılığına girdi. H e p
birden bir m a v n a y a bindiler. Çırağan
sarayına doğru yola çıktılar. R ıhtım a
vardıkları z a m a n saat o n bir sularında
idi. O g ü n , Sultan M u r a d ’m hapsedil­
m iş b u l u n d u ğ u sarayın h a r e m dairesi-
n e m e n s u p kalfalar sa b a h t a n başladık­
ları çamaşır yıka m a işini so n a erdir­
mişler ve a s m a k üzere bahçeye çıkmış­
lardı. Su ltan M u r a d ise, k e n d i daire­
sinde öğle yem eğini yem eğe hazırlanı­
yordu. B u sırada Ali Suavi ile ad am la­
rı, rıhtıma ya n aşa n m a v n a d a n karaya
atladılar. Onları ilk gören m u h a f ı z zab-
tiyeler oldu. Lâk in, G ö ç m e n le r b u n l a ­
rı kolaylıkla bertaraf ettiler. Çam aşır
İ a s m a k üzere bahçeye çıkmış b u l u n a n
. kadınlar: “ Saray basıldı!” diye haykır-
m a ğ a başladılar. Elinde bir taba n c a bu- ■
I u n a n Ali Su a v i onlara: “ K o rk m ay ın ..
Fenalık için gelmedik. S u lt a n M u r a d
E fe n d im iz nerede” diye seslendi. G ö ç ­
m en ler b u sırada h ep bir ağızdan: “ Su l­
t an M u r a d çok yaşaî” diye haykırıyor­
lardı. A ynı a n d a kara tarafm dakiler de
h ü c u m a geçmiş ve -içeriye da lm ağ a m u ­
vaffak olmuşlardı. B u sırada koşup ge­
len harem ağalarm ın incecik sesleriy­
le: “ K im siniz?.. Ne istiyorsunuz” de­
dikleri duyuluyor, lâkin p e k telâşlı gö­
rünmüyorlardı. E u hâdisenin olacağın­
d a n haberleri var gibiydi. H attâ bir
kısmı sırmalı selâmlık elbiselerini giy­
mişlerdi ( B u ağalar, v a k a d a n sonra tev-
■ j '**-
£■
i kif edilmiş ve akıbetlerinden bir da ha
j j h aber alınamamıştır)
i I Başlarında Ali Su a v i ile Nişli Salih
i I ve Çerkeş N a z i’n i n b u l u n d u ğ u göçmen-
! ; 1er, alt kat sofaya dolmuşlardı. Sül-
! j tan M u r a d , gü rültüyü duym uş ve
j \ b ü y ü k bir heye c ana kapılmıştı. Oğ-
’I lu Selâ haddin E fen d i koşup durum u
j j h aber verince h a r e m m e rdiv en inin ba­
j şına kadar geldi. A n n e s i Şevkefza Sul­
tan da birlikte olay yerine koşu p gel­
1 mişti. D u r u m u görünce y ü z ü güldü.
j İşte nihayet kaç z am a n d ır beklediği an
j gelip çatmıştı. O f l u yine pa dişa h ola­
caktı.
B u sırada Ali Suavi, tabancası elin­
de b u l u n d u ğ u h a ld e merdivenleri iki­
şer ikişer çıkarak Su ltan M u r a d ’ın ya­
n m a vardı ve o n u n ayaklarına kapa­
nıp : “A m a n efendim , s a n a biat etmeğe
geldik... G el bizi M o sk o ft a n kurtar!”
diye haykırdı. Nişli Sa lih ise, m erdive­
ı n in orta yerine kadar varmış, orada
neticeyi beklemeğe başlamıştı
Sultan M u r a d , d u r u m u gözden ge­
çirdikten sonra ilk olarak: “Biraderi ne
yaptınız?” diye sordu.
Ali Su a v i:
“O n a h e n ü z bir şey yapm adık...
Evvelâ size biat edeceğiz, sonra d a onu
tahttan indireceğiz!” cevabını verdi.
Su ltan M u r a d , o z a m a n b u işin çı­
j k ar bir şey olmadığını anlayıp tereddü­
de kapıldı. Telâş ve h eyec an iradesini
adeta felce uğratmıştı. A li S u a v i b u n ­
dan istifade ile h e m e n k o lu n a girip
on u alt kattaki salonda kendisine biat
edilm ek üzere m erdivenlerden indirm e­
ğe başladı. Ö b ü r k o lu n a d a Nişli Salih
j girmişti.
Hâdiseyi ilk d u y a n Beşiktaş m u h a ­
fızı m e ş h u r Yedi-sekiz H a ş a n P a ş a ya­
n ın d a zaptiye neferleriyle koşup gel­
m iş ve ûışarda gerekli tedbirleri aldık­
tan sonra soğukkanlılığını m u h afa za
ederek hiçbir şeye karışm adan m erdi­
venlerin dibine kadar sokulm uştu.
Elinde sonradan M e h d i adını verdiği ve
Ö m r ü n ü n s o n u n a kadar hâtıra olarak
sakladığı bir sopa vardı. B u n u , saray
[ kapıcılarından birinin elinde görüp al­
i mıştı. Su ltan M u r a d ve Ali Suavi t a m
] kendi hizasına geldikleri sırada b u so­
payı kaldırdı ve olanca kuvvetiyle Ali
Su a v i’n i n kafasına indirip o n u bir an d a
cansız olarak yere serdi.
A y n ı z a m a n d a civar karakollardan
i zaptiyeler yetişmiş ve h âdise Yıldız’d a n
du yularak bir tab u r asker gönderilmiş­
ti. Göçm enler, onlara şiddetle karşı
koydularsa da yenilmeleri m u k ad d erd i.
Aralarında Nişli Salih ile Çerkeş N a z i ’­
n i n b u l u n d u ğ u 23 tanesi Öldü. 15 k a­
darı yaralandı. B ir kısmı kaçıp savuştu.
Kaç am ıya n lar ise h e m e n orada tevkif
olundular.
Su ltan M u r a d , Ali S u a v i’nin öldü­
ğ ü n ü görünce, h e m e n geri d ö n m ü ş ve
3331
merdivenleri süratle çıkıp dairesine çe­
kilmiş, lâkin bu sırada o da baldırın­
dan hafifçe yaralanmıştı.
Abdülhamid, hâdiseyi duyunca fe­
n a halde telâşlanmış, cum a selâmlığın­
da giydiği üniformasını giyip
takarak hareket muvaffak olduğu tak­
dirde elindeki kuvvetlere dayanarak
Sultan M urad ’la çarpışmağa Hazırlan­
mıştı. Tac ve tahtını hem en "bırakma­
ğa' niyeti yoktu. Ancak, olayın süratle
bastır/ldığı haberi gelince içi rahat­
ladı.
Yıldız’da derhal iki tahkik heyeti
kuruldu. Bunlardan birisi hâdisenin
nasıl olduğunu tahkik edip neticeyi bir
rapor halinde Abdülham id’e bildirecek,
öbürü ise adlî tahkikatta bulunacaktı.
Birinci heyetin başkanı m abeyn müşi­
ri Said Faşa idi. D a m a d M a h m u d , N a ­
mık, R a u f ve Mustafa Paşalar b u heye­
te dahildiler. Öbür heyetin başkanı
m abeyn başkâtibi Said Bey (sonradaiı
sadrıâzam olan K ü ç ü k Said Paşa.) üye­
leri ise M eh m ed Rauf, A h m ed Besim,
Ali, M ünif, O sm an Reşad, eski îşkodra
valisi A h m ed ve Zabtive nazırı M e h ­
m ed Paşalardı.
Yapılan incelemelerden ölenlerin
bir kısmının göçmen kılığına girmiş
kimseler olduğu aniaşıldıyse de, hüvi­
yetleri tespit edilemedi,
ise birbirine benzer ifadeler veriyorlar,
Ali Suavi’nin kendilerini Abdülha-
m id ’in Rumeli’yi düşm ana sattığını,
Beşinci M urad ’m ise Rusları yenip bu
ülkeleri geri alacağını ve birçok vüke­
lânın da onunla, birlik olduğunu söy^
lemek suretiyle ikna ettiğini ifade edi­
yorlardı.
Sultan M u ra d ’la annesi o gün he­
m e n Malta Köşkü’ne nakledilerek bir
m üddet burada m ahpus gibi kaldılar.
Yapılan tahkikat sonunda Ali Suavi’­
nin Sultan M urad ’la o nu n mensupla­
rından Üsküdar’lı Nuri Bey vasıtfısiyie
mektuplaştığı ve eski Padişahın bu iş­
ten haberli bulunduğunu ortaya koy­
duysa da kendisine bir şey yapılma d"
Haşan Faşa Suavi’yi bir sopa dar­
besiyle yere serdiği zam an cebinden
bir cüzdan fırlamıştı. B u n u hem en alıp
sakladı. Olay yatıştıktan sonra cüzda­
nı karıştırdı^ İçinde sarı renkli bir -kâ­
ğıt buldu. Üstünde -bir şeyler yazılı
olup altı sıra sıra mühürlenmişti. H a ­
şan Paşa o kum a yazma bilmediği için
b undan hiçbir şey anlamadı. îtimad
ettiği adamlarından birisine mühürleri
gösterdi. Baştaki m ü h ü r dâmad îvlah-
m u d Paşanındı. Kasan Faşa kâğıdı he­
m e n geri aldı. Biraz sonra olayın tafsi­
lâtını anlatmak üzere tahkik heyetinin
h uzuruna çıktı. Geçenleri olduğu gibi
anlattıktan sonra cüzdanı ortaya ko-
y up:
“ Ali Suavi dediğiniz o adam yere
düştüğü zam an cebinden b u fırlamış-
ti” dedi, M a h m u d Paşa, cüzdanı alın
açtı. İçindeki kâğıdı görünce rengi at­
tı. H em en:
“B u m ü h im bir şey. İyi'ki bana
verdin... H em en efendimize göstere­
yim !” deyip başka odaya geçerek sarı
kâğıdı im ha etti B u kâğıdın ortadan
kalk m asiyie, Ali Suavi’nin devlet ricali
arasında kimler tarafından desteklen­
diği ebediyyen meçhul kalmıştır. Riva­
! yete göre bu kâğıtta M a h m u d Paşadan
m aada Şehzade Kem aleddin ve Süley­
m a n Efendilerin ve diğer bazı kimsele­
rin mühürleri de vardı ve hareket mu-
vafak olduğu takdirde Ali Suavi’ye
Şeyhülislâmlık vaadediliyordu.
Ali Suavi’yi Abdülham id’e takdim
eden İngiliz Said Paşa, b u hâdise üze­
rine gözden düşm üş ve m en k û b olmuş­
tur. Yine bu çılgın ihtilâlcinin m ensup
bulunduğu dam ad M a h m u d Paşa da
bir m üddet sonra Abdülaziz Hanı öl­
dürtmüş olmakla itham edilerek ida­
m a m a h k û m olmuş, cezası m üebbed
kalebentliğe çevrilmişse de Tâif’te bo­
ğularak öldürülmüştür.
Yıldız sarayında adlî tahkikatı
idare eden komisyon Ali Suavi’nin bir
ihtilâl cemiyeti kurduğunu ve b u su­
retle çalıştığını m eydana çıkarmıştı.
Üsküdarlı Nuri, Uzuncaabad Hasköylü
Hacı M ehm ed, Filibeli A h m e d Paşa ile
damadı Kafız Nuri, İzzet Paşanın oğlu
Süleyman, Hafız Ali, Bağdad’lı Gürcü
Süleyman (M a h m u d Şevket Paşanın
babası) Filibeli Şevki ve Salih b u ce­
miyete dahil olanlardan isimleri ve h ü ­
viyetleri tespit edilebilenlerdi. Ali S u ­
avi’nin bir İngiliz olan, güzelliği ile
maruf karısı, vak’a olur olmaz evdeki
bütün evrakı im ha ettiği için daha ile­
ri devlet ricalinden kimlerin b u işe da­
hil bulunduğu anlaşılamamıştır. Ancak
Ali Suavi’nin ne kadar taşkın mizaçlı
ve cesur olursa olsun böyle üç beş yüz
kişiye güvenerek ihtilâl çıkarmağa kal­
kışacak kadar şuursuz değildi. Bilhas­
sa ordunun iştiraki olmadan böyle bir
hareketin muvaffak olmasının imkân­
sız bulunduğunu bilirdi. O n u n Taşkış-
I ladaki askerle de temasta bulunduğu
i anlaşılmışsa da, evrakı karısı tarafından
im ha olunduğu ve kendisi de öldüğü
1 için şahsen kimlerle görüşüp anlaştığı
ı da meçhul kalmıştır. Nitekim Hafız
Nuri Bey sorguya çekildiği zam an isim-
j lerini vermemekle beraber, birçok dev­
let ricalinin b u işe dahil bulunduğunu
ve bütün tertibatının alındığını, ancak
harekete geçme hususundaki bir vakit
yanlışlığı yüzünden her şeyin akim
kaldığını söylemiştir.
Yargı sonunda Hafız Nuri Bey
idama (cezası müebbet küreğe çevril­
miştir), Üsküdar’lı Nuri Bey altı yıl
hapse, A h m ed Paşa, Hafız Ali ve Hacı
M eh m ed m üebbed sürgün cezasına, İz­
zet Paşa-zâde Süleyman ve Bağdad’lı
i
3332

Sua vi ve muhacirlerle askerlerin
Ç arp ışm a neticesinde ölenler (H â d ise resimleri z a m a n in d a
çıkan İngiliz m e c m u a i s n n d a n alınmıştır)
Süleyman üçer yıl kalebendliğe, Filibe­
li Şevki ve Filibeli Salih dörder sene
ve diğerleri ikişer üçer sene hapse
m a h k û m olmuşlardır.
Netice olarak, ilk bakışta delice bir
teşebbüsten ibaret gibi görülen b u hâ­
disenin, iyi incelendiği takdirde gayet
şumullü bir mahiyet taşıdığı anlaşıl­
maktadır. Hele, aradan on beş gün geç­
m eden Bab>ı âlî’nin İngiltere’nin iste­
diği anlaşmayı kabul etmesi m uh akka k
ki bir tesadüf eseri değildir. Abdülha-
mid, bu işte İngiliz parmağının bulun­
duğundan şüphelenirmiş. Hâdisenin
oluş şekli h e m İngiliz, h e m R u s par­
mağı, n e m de Sultan M ürad taraftar­
Ali Su a vi v e İngiliz, esi
(aşağıda)
Çırağan içinde
larının büyük tesiri bulunduğu merke­
zindedir.
Bibliyografya: M a h m u d Celâleddin
Faşa, Mir’at-ı Hakikat. Abdürrahm an
Şeref, Tarih Musahabeleri; î Hakkı
Uzunçarşılı, Ali Suavi ve Çırağan vak’-
ası. Basiretçi Ali, İstnbulda yarım asır­
lık Vakayi-i m üh im m e. Abdurrahm an
Âdil, Hadisat-ı hukukiye. Tereemamı
Şark gazetesi. Ziya Şakir, Beşinci M u ­
radın hayatı. Halil Sedes, Çırağan Sa­
rayı vak’a s m m iç yüzü. Z. Melek, Çıra-
ğan Sarayı vak’ası. İ. H am i Danigmend,
Osmanlı tarihi kronolojisi. Aynı müel­
lif, Ali Suavi’nin türkçülüğü. Halûk Y.
Şehsuvaroğlu; Beşinci" M urad. - _________
3333
 /

Padişahm ondan büsbütün soğumasına

ve b u halinden evhamlanmasına sebep
olduğu için azlederek yerine M ütercim
Rüştü Paşayı Sadrıâzam ünvaniyle tayin
etti. Ancak, onun da Sadareti bir hafta
kadar sürebildi. Abdülâziz’in hal’i m e ­
selesine karışmış olan Rüştü Paşanın,
o sırada Serasker bulunan D a m a d Mah-
m u d Paşa ile birlikte kendisini hal’ede-
rek tahta Veliahd Reşad Efendiyi geçir­
m e k niyetinde bulundukları haber ve­
rildiğinden Sadrıâzam h em en azloluna-
rak yeri Iviehmed Esad Safvet Paşaya
verildi (4 haziran 1878).

R u sya’y a karşı Osmanlı - Ingiliz

anlaşması, K ih n s’da ingilizlerin
üslenmesi
İngiltere bu arada Berlin Kongresi­
nin toplanarak Ayastefanos andlaşması-
nın b u şekilde Osmanlı Devleti lehinde
tâdiline çalışacağını ve onun çıkar­
larını koruyacağını bildirerek yaptığı
bir anlşama üzerine Kıbrıs adasını işgal
h:\kkim elde etmiştir (4 haziran 1878).
B u n a karşılık Rusya A n a d o lu ’d a yeni­
den tecavüze geçerse, Osmanlı Devleti-
ni silâhlı kuvvetleriyle m ü dafaa ede-
Çıragan olayım müteakip. Beşiktaş muhafızı Haşan çekti. B u işgal, Devletin adadan vazgeç-
Paşanın vak’ayı ve Suavi’yî bizzat öldürdüğünü mesi mânasına gelmiyordu. Hattâ sen­
an latan raporu, ra 1 tem m uz 1878 de anlaşmaya yapılan
bir zeyle göre, adanın gelirinden idare m as­
rafları çıktıktan sonra kalan kısım her vıl
3abıâliye gönderilecekti. Devlet adadaki m i­
rî emlâke, hanedana mahsus araziye ve va­
kıflara sahip olmakta devam edeckti. B u iş­
gal, Rusların K ars ve Ardahan'ı Osmanlı
Devletine iadelerine kadar sürccek, böyle
bir şey olursa İngiiizler Kıbrıs’tan derhal çe­
kileceklerdi (G . Noradounghian; C : III, S:
522-525). B u, ayni zam anda Rusya'ya karşı
bir tedafüi ittifak andlaşması idi ve İngiîte-

Saf vet Pa§a Malta köşkü

3334
re'nin Osmanlı Devletini b u konuda sonuna kerî yönden padişaha tâbi bir eyâlet kurula­
kadar m üdafaa azmini belirtmesi bakımın­ caktır. Burası büyük devletlerin m uv afaka­
dan Rusya’nın Berlin’deki şartları kabulün­ tiyle lııristiyan ve beş yıl için olm ak üze­
de tesiri olmuştur. re Babıâlice tayin edilen bir vali tarafından
idare olunacaktır. Vali, eyâletinin iç ve dış
emniyeti tehdid olunduğu takdirde Osmanlı
Berlin kongresi ve yapılan -andlaşmanın
askerini çağırma hakkını haiz olacaktır. M a ­
esasları, terkedilen yerler kedonya’da ıslahat yapılacaktır. M a d d e 2-2
— Bulgar prensliğinde ve Şarkî Rum eli’de
9 ay m üddet kalacak olan R u s işgal kuvveti
Berlin’de toplanan (13 haziran 1878) k o n ­
55.000 kişiden fazla olamayacaktır. M a d d e
feransta; OsmanlIları M üşir M e h m e d Ali
2-3 . — Girid adası. 1868 iç tüzüğünde haklı
Paşa, Berlin Büyükelçisi Sadullah Bey, Nafıa
Nazırı Karatodori Paşa; A lm a n y a ’yı Prens görülen değişiklikler yapılarak ve tam am en
Bismark, Von Bülow, Prens Hohenlohe; tatbik etmek taahhüdü ile yine OsmanlIlara
Avusturya - Macaristan’ı K o n t Andrassy,
Kont Karoly, Baron Haym erle; İngiltere’yi
Lord Beaconsfield, Lo rd Salisbury, Lo rd O d o
Ruselli; İtalya’yı K on t Corti, K o n t de Lau-,
nag; Fransa’yı W . H . Waddington, K o n t de
Saint-Vallier, F. Desprez; R u sya ’yı Prens
Gorçakof, K ont Şuvalov, Baron d ’Ubril tem ­
sil etmekteydi. A lm a n Başvekili Bism ark’m
başkanlığında 13 tem m uz 1878 e kadar devam
eden Berlin kongresinde büyük devletlerin
emel ve ihtiraslarının şiddetle çarpıştığı ve
bilhassa Osmanlı devletinin terketmek zo­
runda kaldığı arazi bunlar arasında ihtilâf
konusu olduğu görülmektedir. Konferans d a ­
ha ziyade Devlet-i âliyye ve arazisi üzerin­
de üstün nüfuz sağlamak isteyenlerin ve b u n ­ İngiltzlerin Kıbrıs’ta L a r n a k a ’y a çıkısı
ların aralarındaki çarpışmaların sahnesi ol­
muştur. Hattâ Balkan devletleri de işe karı­
şarak Yunanistan müracaatla r u m milleti
adına isteklerde bulunup neticede lehine bir
IB P
zemin hazırlamıştır. Nihayet çetin m ü za k e­
reler sonunda 64 maddelik m u a h ed e hazırla­
narak imza edilmiştir. Berlin m uahedesi özet
olarak şu esasları ihtiva eder; M a d d e 1 ilâ
12 — Bulgaristan’a aittir ve Ayastefanos’daki ■ E
anlaşmaya göre yaratılan Bulgaristan Berlin­
de üçe bölündüğünden yeni vaziyete göre k u ­
rulan prensliğin statüsünden bahseder. B u n a
göre Bulgaristan, Osmanlı hükümdarına tâ­
bi, vergi verir ve m üm taz, iç işlerinde b a ­
ğımsız bir hıristiyan hükümeti, prensliği olu­
yordu. G ü n e y hu dudu Balkanlardır. Prensini
halk, serbestçe seçer. Babıâli tasdik ve b ü ­
yük devletler muvafakat ederler. A v ru p a ’da
hâlen hükümdarlık eden hanedandan seçile­
mez. Bulgaristan’ın idaresi şimdilik bir R us
» r a
komiseri nezareti altında ve Berlin m u a h e ­
desini imzalayan devletlerin ve Osmanlı ko ­
miserlerinin iştirakiyle kurulan m uvakkat
hükümet tarafından idare olunacak ve b u n ­
lar dokuz aydan fazla olm am ak üzere ana­
yasa yapılıncaya kadar işbaşında kalacaklar.
Bulgaristan’da Osmanlı askeri b ulun m aya­
cak, eski kuleler de yıkılacaktır. M a d d e 13
ilâ 21 — Üçe bölünen B ü y ü k Bulgaristan’ın
«Şarkî Rumeli» diye teşkil olunan kısmı ile
OsmanlIlara bırakılan M a k e d o n y a ’ya aittir. ■ t[ ,Vr,İ
Balkanların güneyinde «Şarkî Rumeli» adiyle
İdarî bağımsızlığa sahip fakat siyasî ve as- Le fk o şe ’ye İngiliz bayrağının çekilmesi

3335
bırakılacaktır. M ad de 24 — Berlin konferansı
esnasında kabul edilen 13 numaralı mazbata
gereğince Yunanlılar lehine olarak Kalamas
ve Salambirya hattı boyunca değişiklik yap­
m a k için tanınan müzakere açma hakkının
Yunanlılarca kullanılması esnasında O sm a n ­
lIlarla b u devlet arasında hudud tashihinde
bir ihtilâf halinde b üyük devletler tavassut
etme haklarını muhafaza ederler. M a d d e 25
— Bosna ve Hersek eyâletleri Avusturya -
Berlin kongresinde Osm anlı murahhasları:
Sadullah Bey, solda Karatodori v e
ortada M e h m e d Ali Paşalar
Berlin kongresi (O sm a n lı
Macaristan tarafından belirsiz bir zam an için
asker ikamesi suretiyle idare olunacaktır. Ye-
ni-pazar sancağı Osmanlılara bırakılmakla
beraber Avusturya - Macaristan’ın burada
icabında asker bulundurabilmek hususunu
vesair meselelerini iki devlet sonra kararlaş­
tıracaklardır. M ad de 26 ilâ 33 — Karadağ is­
tiklâli OsmanlIlar ve m uahedeyi imzalayan
diğer devletlerce kabul edilecek, prenslikte
din ve mezhep farkı kimseye imtiyaz verm e­
yecektir. Dulçino ile Antivari, Karadağ”a ve
Karadağ’dan İspica, Avusturya - Macaristana
verilecektir. B u prensliğin gemisi ve harb
bayrağı olmayacak, kendisine terkedilen ara­
zi dolayisiyle Osmanlı borçlarından hisse
yüklenecektir. M ad de 34 ilâ 42 — Sırbistan
prensliği istiklâli OsmanlIlar ve . muahedeyi
imzalayan devletlerce kabul olunacak ve
prenslikte din ve mezhep farkı kimseye bir
imtiyaz hakkı vermeyecektir. Niş ve Pirot
dilen arazi dolayısıyle Osmanlı borçlarından
Sırbistan’a terkolunacak ve kendisine terke­
dilen arazi dolayısıyla Osmanlı borçlarından
hisse yüklenecektir. M ad de 43 ilâ 57 — Ru-
m a ny a ’nın istiklâli muahedeyi imzalayan dev­
letlerce kabul edilecektir. Paris muahedesi
(1856) ile R u m an y a ’ya terkedilen Besarabya-
n m b üyük bir parçası Rusya’ya terkedilecek
ve T u n a deltasındaki adalar, Tulçi ve sancağı
ve Dobruca R u m an y a ’ya verilecektir. Tuna-
da seyrisefain rahat ve serbestliği için De-
mirkapı’dan deltaya kadar nehir boyu kale­
leri yıkılacak, nehrin b u kısmına hiç bir mil­
letin savaş gemisi giremeyecektir. M ad de 58
murahhasları gözükmektedir)
3336
 — Osmanlı devleti doğuda; A r ­
dahan, Batum, Kars'ı toprakla-
rıyle Rusya’ya terkedecketir.
M adde 59 — Rusya, Batum li­
manını tahkim etmeyerek ser­
best liman yapmayı vaad eder.
M ad de 60 — Ayastefanos m u a ­
hedesi ile Rusya’ya verilen
Eleşkirt vadisi ve D o ğ u Bayezid
OsmanlIlara iade edilecek, fa­
kat Kotur kasabası ve dolayları
İranlılara verilecektir. M ad de
61 — Ahalisi Ermenilerden m ü ­
rekkep olan yerlerde Babıâli
zam an kaybetmeksizin hem en
ıslahata başlayacaktır. M ad de
62 —• Osmanlı ülkesinde bütün
din ve mezhepler serbest olacak
ve medenî haklardan tam znâ-
nasiyle faydalanmaya hiç bir
veçhile engel olunmayacaktır.
M ad de 63 — Karadeniz ve Ç a ­
nakkale Boğazları için 1856 P a ­
ris ve 1871 Londra andlaşmalarj
gereğince kurulan statü devam Ayastefanos ve Berlin an d laşm aiarm a göre Osmarth D e v '
edecektir. M ad de 64 — M u a h e ­ ietinin D o g u sınırlarını gösteren harita
denin tasdikli nüshaları üç haf­
ta içinde, m ü m k ü n olursa daha evvel Ber­ yet istediği barışa kavuşmaktan ve İstan­
lin’de mübadele edilecektir. - bul’un tehlikeye düşmekten kurtulmuş olma­
Bütün bunlardan başka Osmanlı devleti­ sından dolayı H ünkâr rahat bir nefes almıştı.
nin Rusya’ya 802.500.000 frank tazminat ver­
mesi ve b u tazminatı yıllık 350.000 lira tak­ Yunanistan’ın istediği yerler
sitlerle ödemesi ve borç verilemediği takdir­
de Rusya'nın arazi istemesi kabul edildi.
Berlin Andlaşması, umulan huzuru do-
B ü y ü k devletler bu muahede ile Osmanlı
ğurmamıştır. Osmanlı Devletinin çok aley-
devletinin d urum unu sağlama bağladıklarını
söylemişlerse de beşbuçuk milyon nüfus ve
212 bin kolometrekare arazisinden olan O s ­
manlIlar sonuçtan m e m n u n kalmamışlar, b ü ­
tün devletler Berlin muahedesi ile impara­
torluğun zararına arazi ve diğer menfaatler
sağlamışlardı. Görünüşte bir şey istemeyen
Bismark, Rusya ile Avusturya - Macaristan
dostluğunu kazanm ak için OsmanlIları feda
etmekle beraber Rusya yine A lm anya’dan
uzaklaştı. Zamanla Berlin muahedesinin arzu
edilen genel barışı. sağlamak şöyle dursun,
bilâkis büyük devletlerle küçüklerin arasını
büsbütün açtığı ve bir takım yeni hâdiseler
hazırladığı anlaşıldı.
B u andlaşma sonunda arazi terki, sınır
tashihi, idari işgal, geçici işgal deyimleri adı
altında Osmanlı devletinin; Bulgaristan’a,
Rom anya’ya, Sırbistan’a, Avusturya’ya, K a ­
radağ’a, Yunanistan’a, Rusya’ya, İran’a ve
İngiltere’ye terketmek suretiyle kaybetmiş
bulunduğu arazi ve nüfusun toplamı toprak
olarak 212.450 kilometrekare ve 5 milyon 455
bin insandı.
Bun d an anlaşılacağı gibi, Osmanlı D e v ­
leti yalnız A vrup a’daki arazisinin beşte iki­ Berlin kongresinde R u s murahhası
sini kaybetmiş bulunuyordu. Neticede, niha­ Gorgakof

3337

«B e sn a S a ra y
'>
k:*c
i ^ § -v \ r *
c r V i . s ;* r r ,> . a \
V s ' ° T '/'
P tm lK l ; v V ' :-';
V
( Sertin m uahedesine [ .
| (¡3m W S ) »e ona bağlı [ \ A
~ j aniafmelore göre Balkan ı
\9iniflan j ■ S*’
— ¡ | Oeğrtıdar. doğruya Osn-.cn!,r<
[ ¡ iiğ li$ i|ı idaresinde kalan Rumeli. •
tOsmanlı ordusunun ifğcl I
s S i^ edebileceği sınır. | bulunmadığı bildiriliyordu.
Berlin a n d ia ş m a s m a göre R u m e l i ’de O s m a n ü sınırlarını
gösteren harita, ( V . H . B a y u r ’un T ü r k İnkılâbı Tarihi/
C . 1 den alınmıştır)
hinde olan bir andlaşmayı kabule mecbur
kalmış olması, savaş boyunca en ağır feda­
kârlıklara seve seve katlanmış elan milleti
b üyük hayal kırıklığına uğratmıştı. Babıâli/
bu yüzden andlaşmadaki kendi lehine olan
şartları hem en benimsedi; aleyhine olanla­
rın tatbikini ise m ü m k ü n olduğu kadar güç­
leştirmek ve sürüncemede bırakmak politi­
kasını güttü.
Andiaşm adan sonra Yunanistan kongre­
de kendisine vaad edilen yerleri istemeğe
kalkışınca Osmanlı Devleti Teselya ordusunu
seferber ettiği gibi Golos limanına da bir
filo gönderdi. Sarvet Paşa, 8 ağustosta kon­
grenin kararını protesto ve Yunanistan’ı
sınırlarda ve Girid'ö.e çıkan karışıklıklara
sebep olmakla itham etti. Kongrede Y u n a ­
nistan’ın hudud genişletmesine müsaade et­
m enin uygun olmıyacağmı ileri sürmüş ol­
duğunu hatırlatarak Atina hükümetine onu
haksız ve politika usullerine aykırı istekle-
rinden vazgeçirecek şekilde
tavsiyelerde bulunulmasını is­
tedi.
Avusturya’msı Bosna -
Hersek;i İşgali
Babıâlî, Bcsııa-Hersek vilâ­
yetinin işgalini hüküm süz bı­
rakm ak için aynı şekilde açık
bir teşebbüste bulunamadı.
Kongrede bu işgal şeklinin son­
- radan iki devlet arasında m ü ­
zakere yeliyle tesbiti kararlaş­
tırılmıştı. B u müzakereler baş­
layınca Babıâli evvelâ işgal
-’•''(K.tkíareli)
müddetinin tayinini istedi. Aynı
'°r'|káil;se *.
zamanda, Osmanlı- -memurları­
nın vazifeleri başlarında bıra­
”İstanbul”^*
kılması talebini ileri sürdü. B u
yüzden müzakereler uzamağa
başladı. Avusturya devleti ise
işe bir an evvel son verm ek
için askerine Bosna-Hersek!i iş­
gal emrini verdi. Abdülham ld
:J~v' Berlin Andlaşmasına göre, işgal
şartları kararlaştırılmadan. A-
vusturya askerinin Bosna-Her-
^ sek’e girmesine engel olunması
'? için İngiltere Kraliçesine bir
^ L.„.
telgraf çekti. Aldığı cevapta
buradaki kargaşalıkların gide­
rilmesi için işgalden başka çare
Bosna-Her sek’in M üslüm an
halkı, Avusturya işgaline baş
eğm ek istemediler. Bunların di­
renişine Bosna-Hersek’de henüz
mevcut bulunan asker de k a ­
tıldı. A yaklanm a, Bosna şehrin­
de patlak verdi. Boşnaklar, vatanseverliği
ve kahramanlığı ile tanınmış Hacı Salih
Efendinin liderliği altında toplanmışlar, onu
hüküm et reisi ilân etmişlerdi. Hacı Salih
Efendi, neşrettiği bir beyannam e ile herke­
sin servetinin yüzde yirmisini vatan m ü d a ­
faasına vereceğini, 17 yaşından 60 y a ­
şm a kadar herkesin silâh altına koşmasını
bildirdi. Bir kaç gün içinde S0 bin kişiye
yakın kimse silâhını kapıp geldi. Avusturya­
lIlar, Bosna-Hersek’i işgal için savaşmak
zorunda kaldılar. B u n u n için işgal kuvvetini
165 bin kişiye çıkardılar. Boşnaklar, bir bu­
çuk ay dayandılar. A y n i zam anda Podgorit-
sa’n m K aradağ’a ve V ranya’m n Sırbistan’a
verilmesine engel olmak maksadıyle K uzey
Arnavutluk’ta da ahali tarafından geçici bir
hüküm et kurulmuştu. Çarpışmalar sonunda
Avusturya üstün geldi. B u da normal bir
neticeydi. Bosna-Hersek askerî işgal altına
alındı. AvusturyalIlar yalnız Yenipazar'ın
işgalinden vazgeçtiler.. A n c a k burada da
3338
kendi emniyetlerini ve gidiş geliş serbestli­
ğini sağlayacak tedbirler aldılar.
m .
Berim A mi ¡aşmasının ortaya çıkardığı
yeni ihtilâflar, sadarette değişildik

Berlin Andlaşması, bazı emellerinden

vazgeçmek zorunda kalan Rusya’yı m e m n u n
etmemişti. Keza, aldığı bir kısım araziye kar­
şılık Besarabya’yı kaybeden ve savaşın fiilî
galibleri arasında bulunduğu halde umduk-,
larını elde edemeyen R o m a ny a d a hayal kı­
rıklığına uğramıştı. H iç bir şey elde edemi-
yen İtalya'da, Avusturya idaresinde bulunan
bir kısım İtalyan şehirlerinin yurda katıl­

■
ması için gösteriler alıp yürüdü. Kıbrıs and-
laşması kendisine haber verilmeden imzalan­
r
mış olan Fransa kırgındı. Böylece Berlin
Kongresi, Prens Bism ark’ın kapanış nutkun­
da söylediğinin aksine meseleleri halletme­
miş, bilâkis bir çok yeni ihtilâfların tohu­
m u n u ekmiştir. Bunlar da, Osmanlı Devleti -
Yunanistan, Avusturya - Bosna-Hersek ve
Arnavutluk. Avusturya -Osmanlı Devleti,
Karadağ - Sırbistan, Osmanlı Devleti - Sır­
bistan ve Karadağ, R o m any a - Rusya, Rusya -
Kars, A rdahan ve B atu m halkı arasında sü­
rüp giden anlaşmazlıklardı.
Berlin andlaşması, ayni zam anda Hari­
ciye Nazırlığını da muhafaza eden Safvet AvusturyalIların işgal kuvvetlerine kargı
Paşanın zamanında imzalanmıştır. O n u n da B o s n a ’lıların m u k a v e m e t i. (Z a m a n ı n d a y a y ın ­
Vükelâ ile birleşip kendisini hal’edeceklerine lanmış resim lerden)
dair verilen bir jurnal üzerine Safvet Paşa
4 ayalık 1878 tarihinde azledilip yerine eski­
den Tunus hükümet reisi olup o sıradaki
hizmetlerinden m e m n u n kalm an ve sonra
İstanbul’a gelerek âyan âzalığı, maliye ko­
misyonu üyeliği gibi memuriyetlerde bulun­
muş olan Hayreddin Paşaya verildi.

Avusturya ile Bosna -'Hersek

anlaşması

B u esnada, Avusturya ile Bosna-Hersek

meselesinde nihayet anlaşmaya varıldı. B u ­
'i
na göre Osmanlı Hükümdarlarının b u bölge­
deki hâkimiyet hakları m ahfuz kalacak,'
yalnız Bosna - Hersek belli bir müddet tayin
edilmeden Avusturya tarafından idare olu­
nacaktı. Mahallî gelirin sadece mahallî ihti­
yaçlara harcanması, halkın dinî meselelerine
müdahalede bulunulmaması, hutbelerde H a ­
lifenin adının anılması, eski memurlardan
işe yarayanların kullanılmakta d evam edil­
mesi, yeni açılacak memuriyetlere m ü m k ü n
olduğu kadar yerlilerin tayini, Bosna-Her-
sek’de kalan savaş malzemesinin Osmanlı
Devletine iadesi, Yenipazar sancağında üç
yerin Avusturya tarafından işgali, buralarda
Osmanlı askerinin de bulundurulması yine T u n u s lu H a y r e d d in P asa

3339
 bu anlaşmanın hükümlerin dendi. B u anlaş­
ma, 2 1 nisan 1879 tarihinde imzalandı (Nou-
radonghian; C : 4. S:- 213).
Bulgaristan Prensliği
Bulgar Millî Meclisi 29 nisan 1879 tari­
hinde Prens Aleksandr Jozef fon Battenbergü
Prensliğe seçti.
B u zat. Rusya Çariçesinin kardeşi Prens
Aleksandr fon H e s’ir, bir . kontesle evlenme­
sinden doğmuştu. A vrupa hanedanının o sı­
rada taht sahibi olanlarından hiç birisinin
üyesi değildi. Aslı A lm an olup Çariçe vası-
tasıyle Rus asilzadeleriyle de münasebeti
vardı. Ayrıca henüz 22 yaşında bulunması
yüzünden onu kolayca avucuna alacağını
İkinci Sultan Abdülham icPin bir resmi
um a n Çar tarafından prenslik için namzed
gösterilmişti.
Prens, 24 haziranda Bulgaristan’a geldi.
13 temmuzda hükümet merkezini Sofya’ya
naklederek görevine başladı.
B u sırada İstanbul’da toplanan bir A v ­
rupa Komisyonu, Berlin andlaşması esasla­
rına göre Şarkî Rumeli Eyaleti Nizam nam e­
sini hazırlamıştı (26 nisan 1879). B u n a göre
eyalet muhtar idareli, lâkin Osmanlı Devle­
tine doğrudan doğruya bağlı idi. Hudutlarını
korumak, Osmanlı Devletinin hakkı idi. B u ­
raya yalnız Berlin andlaşmasmın şartlarına
göre, iç ve dış ■emniyet ihlâl edildiği tak­
dirde ve valinin isteği üzerine Osmanlı D e v ­
leti m untazam asker gönderebilecekti. Hıris­
tiyan olması şart bulunan valinin maiyetinde
3340
yine Hıristiyan olmak üzere iç işlerine de
bakacak bir mektupçu bulunacaktı. Adliye,
Maarif, Ticaret, Ziraat ve Nafıa Müdürleri
Vali tarafmdah seçilip memuriyetleri Padi­
şahça tasdik olunacaktı. Mahallî ordu için
askerî mükellefiyet bulunacak ve bunların
subayları Babıâlice tayin edilecekti. Eyalet
Meclisi 56 kişiden kurulacaktı. B u n u n otuz
altısı halk tarafından seçilecek, on tanesi
Vali tarafından tayin olunacak, m ahkem e
reislerinden, din adamlarından ve maliye
baş müfettişinden mürekkep on kişi de tabiî
üye olarak bulunacaktı. B u meclisin karar­
ları Padişah tarafından tasdik edildikten
scnra yürürlüğe girecek, ancak iki ay içinde
tasdik edilmeyenler yürürlü sayılacaktı. M e c ­
lis, Osmanlı Meclisine kanunî miktarda
meb'us gönderecek, güm rük ve posta-telgraf
geliri Devlete, orman, madenler ve arazi
vergisi gibi kalan gelirin . onda üçü eyalete
ait olacak, geri kalanı Devlet hâzinesine
gönderilecek, resmî dil,, türkçe, buîgarca ve
rumca olacak ve memurlar bulundukları
bölgede halk çoğunluğu b u dillerden hangi­
sini kullanıyorsa o dili kullanacaklardı. A n ­
cak, azınlıkta kalanlar yarıya yakınsa, onlar
için de kendi dilleri kullanılacaktı. Devletle
olan muhabere ise, türkçe olacaktı. Bütün
eyalete ait genel ilân ve bildiriler üç dilde
yapılacaktı.
Eyalette oturan Bulgarlar, burasının da
Bulgaristan Prensliğine katılması için çeşitli
faaliyetlerde bulundularsa da, m uvaffak ola­
madılar. Aslında b u bölgede olsun, Bulgaris­
tan’da olsun Türkleı* hâlâ pek kalabalık ola­
rak yaşıyorlardı. Geçen savaşta ağır şekilde
imha ve tehcir edildikleri halde, Berlin kon­
gresine tekadaüm eden günlerde Ruslar ta­
rafından yapılan ve şüphesiz ki doğru ve
tarafsız olduğu akla getirilemeyecek olan
mufassal bir demografik haritaya göre
Prenslik ve eyalet sınırları içinde yaşayan
halkın hâlâ yüzde altmışını Türkler ve Müs-
lümanlar teşkil ediyordu (B u haritanın aslı,
Türk arşivlerinde mahfuzdur).
Abdülham id, eyalet valiliğine namzed
clarak H u m asıllı Aleko Paşayı ileri sürdü.
Sisam Beyi Stefanaki Beyin oğlu olan bu
zat, İstanbul'da doğmuş, Avrupa'da tahsil
görmüş ve Devlet hizmetine girmişti. Viyana
elçisi iken A vrup a’da sürgün bulunan Midhat
Paşayı kabul ettiği için azledilmiş bulunu­
yordu. Herkesle dosttu. H e r devlete karşı o
devletin emellerine uygun şekilde konuşur­
du. Bulgarlarla Bulgar, Rumlarla R u m asıllı
olduğunu tekrarlar, devlete Babıâlinin sadık
bir m em uru bulunduğunu, Ruslara ise, yal­
nız Ç a rm menfaatlerini müdafâa edeceğini
söyler dururdu. B u yüzden namzedliği itiraz­
sız kabul olundu.
Aleko Paşa, kendisini ileride kurulacağı­
nı um duğ u «B ü yük Bulgaristan» m kralı sa-
yiyordu. B u yüzden tutumunu buña göre İsmail Paşa tarafından bu maksatla bir âlet
ayarladı. Evvelâ, 1879 yılı eylül ayından iti­ gibi kullanıldı, Nümayişçilerin hükûmti is-
baren memleketlerine dönmeğe başlayan katı’ (şubat 1879) üzerine saray tarafından
Kümeli göçmenlerine karşı Bulgarların yer alay kumandanlığına tayin edildi.
yer tatbik ettikleri çeşitli taarruz ve katli­ Fakat b u olaylar bir bakıma beklenenin
âmlara tamamen seyirci kalm ak suretiyle tam tersine netice verdi. Kidivin ölçüsüz tu­
Bulgarların sevgisini kazanmağa çalıştı. Mek- tum unu izleyen Padişah. İngiltere ve Fransa-
tuçu ile müdürleri tam am en Bulgar lardan nın, son hareket üzerine, onun azli hususun­
seçti. Mutasarrıflıkları da onlara verdi. 28 daki taleplerini de dikkate alarak İsmail P a ­
nahiye m üdüründen yalnız yedisi Türk veya şayı mevkiinden uzaklaştırdı (25 haziran
Rum du. Seçilen eyalet meclisinde de Bulgar- 1879). İkinci Abdülhamid bu harekete teves­
lar ekseriyeti onun sayesinde elde ettiler. sül ederken bir taraftan onun oğlu Tevfik
Aleko Paşa, bütün bunlara rağmen Bul- Paşa yerine Hidiviiği amcası M e h m e d Ali’nin
garlara yaranamadı. îki yüzlü politikası m e y ­ en küçük oğlu Halim Paşaya vererek bu ve­
dana çıktığından Huşların da, OsmanlIların sile ile evvelce İsmail Paşanm Abdülâziz’den
da gözünden düşmüş ve beş yıllık müddetin koparmış olduğu geniş imtiyazları geri al­
bitiminde valiliğe tekrar tayin edilmeyerek m a k gayesini de gütmekteydi. A n c a k Vükelâ
bütün hülyalarına veda zorunda kalmıştır. Meclisi Tevfik Paşayı Hidivliğe getiren bir
kararı kabul etti. K alim Paşayı Hidiv yap­
m a k arzusundan vazgeçmeyen Padişah da,
Mısır Hidivinin azledilmesi bu maksadı uğrunda Arabi’yi kullanmak is­
tedi. Vatanî partisinin belli başlı lideri olan
Mısır, Hidiv İsmail Paşanın takip ettiği Arabî, sonraki olaylarda daha m ü h im hare­
israf ve gösteriş politikası yüzünden kısa za­ ketlere tevessül etti.
manda, İngilizlerin Süveyş kanalına tama­
m en hâkim olmak için bekledikleri ve arzu Hayreddin Paşanın azli, A h m e d Arifi
ettikleri, pek sıkıntılı bir durum a düşmüştü.
Hidiv, Süveyş kanalı hisse senetlerine karşı­
Paşanın Başvekilliği
lık İngilizlerden almış olduğu yüz milyon Tunus’lu I-îayreddin Paşa, Sadaretin­
frangın bir kısmını sefahet ve bir kısmını da den bir müddet sonra bir türlü anlaşamadığı
Habeşistan’a karşı açmış olduğu (1875) sa­ saray muhiti, onu Padişaha çekiştirmeğe
vaşta eritmiş, hattâ yeniden büyük bir borca başladı. Hele devleti ıslah için arapça ola-
girmişti. Zam anla borçlarının taksitlerini de
Ödeyemez hale gelince alacaklılar haklarının
korunmasını İngiltere ve Fransa’dan isteme­
leri üzerine bu iki devlet evvelâ haklarm j
korunması bahanesiyle Mısır’a iki malî kon­
trolör tayin etmişlerdi. Bunlar zamanla M ı­
sır eyâlet divanına dahil oldulaç.
Diğer taraftan, daha M e h m e d Ali Paşa
devrindenberi yerli ve orta sınıfların arasın­
da belirmeye başlamış olan milliyetçi duygu­
lar Hidiv İsmail Paşanın koyduğu ağır ver­ i
giler altında ezilen halk arasında uyanan . i
hoşnutsuzluk ve maliye işlerinin de İngiliz -
Fransız kontrol ve murakabesi altına alınmış
olması yüzünden, alevlenmişti. Vatanî partisi
tarafından «Mısır Mısırlılarındır» parolası
I
i
ortaya atılarak 1877 üenberi çıkmaya başla­
yan Vatanî gazetelerde hükümet tenkide
başlanmıştı.
Mısır ordusunda üstün bir durumda b u ­
lunan Türk- ve Çerkeş zabitler aleyhinde Ali
Ruhi tarafından teşkil edilen gizli bir cemi­
yette milliyetçi görüşleri ile şöhret kazanan s
Arabi adlı eski bir subay ve tasarruf için y a ­
rım aylıkla açığa çıkarılan subayların da il-
tihakiyle kuvvetlenen «Zabitan Cemiyeti»
millî, harekete önayak oldular. Kısa zaman
sonra yabancı tazyiki ve İngiliz - Fransız
Nazırların da kullanıldığı hükümete karşı
bşalayan nümayişleri idare eden Arabi, A v ­
rupa kontrolünden kurtulmak isteyen Hidiv M fstr H ı d i v i T e v fik P asa

S341

Âhrrjöd Arifî P aşa
rak yazıp türkçeye tercüme ettirerek' takdim
ettiği lâyihalar Abdülham id’in büsbütün ev­
hamını tahrik etti. B u lâyihalarda bilhassa
Said Paga
3342
Vükelânın salâhiyet ve mesuliyetleri üze­
rinde durması ve bunun tatbikini istemesi
nihayet azline yol açarak yerine âyândan
A h m e d Ârifî Paşa Başvekil ünvaniyle tayin
olundu (29 tem m uz 1879).
A h m e d Ârifi Paşa, b u mevkide üç ay
kalamadan 18 ekim 1879 tarihinde azledildi.
B u n a sebep ise, o sırada Sakız’da oturmakta
bulunan eski Sadrıâzamlardan M ahm ud
N e dim Paşanın Dahiliye Nezaretine getiril­
m e k istenmesidir. Abdülhamid, onu haneda­
na ve saltanat m akam ına sadık bellemiş ol­
duğu ve bilhassa pek ürktüğü «ahrarâne»
fikirlerden pek uzak bulunduğuna inandığı
için hükümette tekrar iş verm ek istemiş, lâ­
kin A h m e d Ârifî Paşa buna şiddetle karşı
koyduğundan Başvekillikten azledip yerine
Adliye Nazırı Şapur Çelebi unvanıyle anılan
K ü ç ü k M e h m e d Said Paşayı Başvekil yap­
mıştır.
A h m e d Ârifî Paşanın azliyle 18 ekim
1879 da Başvekilliğe getirilen Şapur Çelebi
K ü ç ü k Said Paşa bu vazifesinden 9 haziran
1880 tarihinde azledildi ve yerine Ticaret ve
Ziraat Nazırı Cenânîzade M e h m e d Kadri
Paşa Başvekil unvanıyle tâyin olundu.
B un a sebep ise, verdiği bir ıslahat lâyi­
hasından Padişahın kuşkulanması ve bunu
görüşen Vükelâ Meclisinin müzakereleri uza­
yınca hal’ meselesinin konuşulduğuna dair
verilen jurnaldan evhama kapılmasıydı.
Hünkâr, Babıâliye haber gönderip m üzake­
relere son verdirmiş ve Said Paşayı çağırta­
rak bir çok payladıktan sonra azletmiştir.
A n c a k bir müddet sonra Ülgün meselesi zu­
hur ederek yabancı devletlerin ağır m ü d a ­
halesi başlayınca Kadri Paşa azlolunup Baş­
vekilliğe tekrar Said Paşa getirildi (12 eylül
1880).
Karadağ ve Yunanistan olaylar?
ve Arnavutluk
Berlin andlaşması, Gasina ve Plava na­
hiyelerini Karadağ’a vermişti. Halbuki bu
yerler halkının yarıdan fazlasını M üslüm an
Arnavutlar teşkil ediyordu. Bitmez tükenmez,
istekleriyle rahatsızlık veren Yunanistan’a
da Kalam as ve Salamarya nehirlerinin teşkli
ettiği sınıra kadar olan yerler vaad olunmuş,
ancak bu hususta Osmsnlı Devleti ile anlaş­
ması şart koşulmuştu. B u bölgede oturan hal­
kın çoğu R u m , U lah ve Hıristiyan Arnavut-
lardan mürekkep olmakla beraber, Teselya
tarafında Türkler, Y a n y a tarafında ise M ü s­
lüman Toska Arnavutları vardı. Kalam as ve
Salamarya hattı ise, kuzeyden âdeta Yanya-
nın üstünden geçiyor ve şehrin hangi tarafta
kalacağı belli olmuyordu. Y a ny a esasen öte-
denberi Türkler, Rum lar ve Arnavutlar ta­
rafından paylaşılamıyordu. 1879 yılı ocak
ayında Osmanlı-Yunan hudut komisyonu top-
İanacağı sırada Y a n y a ’daki Rumİar devletler miş olan Arnavutları da devlet kuvveti yer­
elçilerine başvurup Y a n v a ’nın Yunanistan’a lerinden çıkarmak zorunda kaldı. Sonunda,
katılmasını istediler. Güneydeki M üslüm an 27 kasım 1880 tarihinde Ülgün Karadağlılara
Arnavut Beyleri ise, b un u n aleyhinde birleş­ teslim edildi.
tiler. B u birlik şubat ayında bütün Arnavut­
luğu içine aldı. Gayeleri, Arnavutlarla sakin Yunan hududu meselesi
bölgelerden bir karış yerin bile feda edil­
memesini temindi. Ayııı zamanda Yanya, Y u n a n hududu meselesi de bir çok güç­
İşkodra, Selânik ve Kosov'a vilâyetleriyle lüklerden sonra halledildi. Yunanistan aslın­
bunlara bitişik olup Arnavutlarla m eskûn da bütün Epir ve Teselya’yı istiyordu.
bulunan yerleri birleştirerek «Arnavutluk» Babıâli bu teklifleri reddedip basit bir sınır
adiyle imtiyazlı bir eyalet m eydana getirmek tashihi ile iktifa edeceğini ileri sürdüğünden
istiyorlardı. Eyaletin merkezi ise Ohri ola­ müzakereler kesildi. Sonra Yunanistan'ın
caktı. Kuzeydeki Katolik A m avutlar da bir­ müracaati üzerine altı devletin katılmasıyle
liğe dahil olmuşlardı. İstanbul’da yeniden görüşmeler başladı. B u ­
n u Berlin’de geçen müzakereler takib etti.
Bütün bunlar, Karadağlılarla Arnavut­
Nihayet çizilen hudut. Y a ny a ve Yenişehir’i
ların yer yer ciddî şekilde çarpışmalarına
Yunanistan’a bırakıyordu (15 tem m uz 1880).
sebep oldu. Gosina ve P.lava bölgelerinde ise
Babıâli, b un u kesin şekilde reddetti. B un a
M üslüm an halk Hıristiyanlar kadar kalabalık
karşılık daha güneyden geçen başka bir h u ­
oldukları ve yurdlarmın Karadağ’a terkine
dut teklifinde bulundu. İngiltere, altı devle­
razı bulunmadıkları içiıı Osmanlı Devleti,
tin çizdiği hu d u d u OsmanlIlara zorla kabul
Karadağ’a buna karşılık Z im suyu ve îşkodra
ettirmeyi teklif ettiyse de Avusturya, Fransa
gölü kıyılarında bazı yerleri vermeyi teklif
ve İtalya buna razı olmadılar. Yunanistan
etti. Karadağ b un u kabul ettiğinden 12 nisan
bunun üzerine bu bölgeleri işgale kalkıştı.
1880 tarihinde bir m em o rand um imzalandı.
Osmanlı askeri. Y u n a n tecavüzünü hem en def
Lâkin, buralarda oturan Katolik Arnavutlar,
edip sınırdan içeriye doğru ilerlemeye başla­
bunu kabul etmeyeceklerini bildirdiler ' ve
dı. Devletlerin müdahalesiyle bu hareket
T ü rk ordusu çekildikten sonra K aradağ or­
durdu. Sonra pek uzun ve çetin müzakereler
dusu gelinceye kadar geçidleri ve müstahkem
başladı. Nihayet Teselya ile Epir’in Narda
yerleri işgal ettiler. B u n u n üzerine altı devlet
kazası Yunanlılarda kalm ak üzere anlaşmaya
(İngiltere, Fransa. Alm anya, Avusturya,
varıldı (24 mayıs 1881). B u anlaşma, Y u n a ­
İtalya, Rusya) Babıâliye müşterek bir nota
nistan’da büyük heyecan uyandırdı. Yany a
verip bu yerlerin yeniden zaptedilerek K a ­
radağ’a teslimini istediler (25 nisan 1880).
Osmanlı Devleti, 3 mayısta tekrarlandığı
halde bu isteğe katiyen uymadı. Altı devlet
de Hıristiyan ve içlerinden üçü (Fransa,
Avusturya ve İtalya) Katolik oldukları için
Türkleri Katolikler üzerine sevketmeğe zor-
layamayıç yeni bir çare aramağa başladılar.
Nihayet İşkodra gölü kıyısında küçük bir
hudut tashihi yapılması ve K aradağ’a B o ­
yana nehri m ansabm a kadar olan Adriyatik
denizi kıyılarının ve bu arada M üslüm an ve
Hıristiyan Arnavutlarla m eskûn Ülgün lima­
nının verilmesi kararlaştırıldı. Karadağ bunu
kabul etti. Babıâli ise yalnız Müslümanların
oturduğu Ülgün şehrinin K aradağ’a geçme­
sine razı olmuyor, buna karşılık bir miktar
tazminat teklif ediyordu.

12 temmuzdan itibaren Arnavutlarla

Karadağlılar tekrar çarpışmağa başladılar.
Babıâli bunun üzerine Karadağ hududuna
asker göndermeğe mecbur kaldıysa da, altı
devlet Ülgün bir an evvel teslim edilmezse,
bunun zaptı için K aradağ Prensine yardım
edeceklerini bildirdiler. Babıâli işi çeşitli
müazkerelerle ve mehil talebleriyle m ü m kü n
olduğu kadar geçiştirdi. Nihayet devletler
donanmalarıyle İzmir’i işgale karar verince
Babıâli Ülgün’ü teslime hazır bulunduğunu
bildirdi. Burada müstahkem yerlere yerleş­ M e h m e d K a d ri P asa

3343
ve Preveze’nin Ösmanİı Devletinde kaimasi
nerede İse bir ihtilâle sebep olacaktı. Müfrit­
ler savaş istiyor ve bu yerlerin OsmanlIlar­
dan zorla alınmasını ileri sürüyorlardı. H a l­
buki bir savaş, kendilerine daha fazlasını
kaybettirebilirdi. Y u n a n kralı ve hükümeti
anlaşmayı tasdik ettiler. Böylece Osmanlı
devleti 12.000 kilometrekare yer ve 300.000
nüfus kaybetti. Yunanistan ise, kan dökmeden
memleketini genişletti. M aam afih Babıâli ilk
teklifleri reddederek uzun müzakereler so­
n unda daha da fazla kayba uğramaktan ve
meselâ bütün Epir’i kaybetmekten kurtul­
muştur. Ancak, N arda’nın terki, Arnavut
Birliği Komitesinin itirazma uğradıysa da bu
itirazı dinlenmedi. Osmanlı Devleti, aldığı
kesin kararlar ve tedbirler sayesinde Birli­
ğin kuşkulanmağa başladığı faaliyetini dur­
durdu. Elebaşıları tevkif ettirip Çanakkale-
ye sürdü. Komite, hareketsiz kaldı. Narda
Yunanistan’a teslim edildi. Arnavutluk’ta ise
tam bir âsâyiş ancak iki yılda kurulabildi.
Tunus ve Fransa
Fransa, 1870 savaşında A lm an y a ’dan ye­
diği şiddetli darbe yüzünden bir müddet
sinip kalmıştı. D a h a sonra kendisini yavaş
yavaş toparlamağa başladı. Berlin andlaşma-
sının kendisine hiç bir şey temin etmemiş
olmasına karşılık, o da eski sömürgecilik
siyasetine döndü. Tunus’da esasen ötedenberi
gözü vardı. Burasını elde etmek için sadece
bir bahane arıyordu.
1864: yılında M e h m e d Sadık Paşanın B e y ­
liği zamanında Tunusda artan Fransa n ü ­
T u n u s ’un Fransız filosu tarafından
bom bard ım anı
B ard o sarayı
3344
fuzunu, 18t0 yılından sonra Hayreddin Paşa
kaldırmış ve burasını (1871) 1288 fermanıyle
yine doğrudan doğruya Osmanlı Devletine
bağlı hale getirmişti. B u fermana göre T u ­
nus’u n idaresi M e h m e d Sadık' Paşa evlâdına
verildi.
M e h m e d Sadık Paşa, Fransa taraftarı
olduğu için bu ferm ana tam mânasıyle u y ­
madı. Meselâ, R u s seferine hüküm et reisi
bulunan Hayreddin Paşanın ısrarına rağmen
katılmadı. Halbuki fermana göre buna m ec­
burdu. Sadık Paşa, Hayreddin Paşayı azlede­
rek hareketlerinde serbest kalm ak istedi.
Tunus’da, bir taraftan da İtalyanların nüfuzu
artıyor ve b u hal Fransızları endişeye sevke-
diyordu. Onlardan daüa evvel davranm ak
isteyerek 1881 yılı nisan a ym da bazı Tunus
kabilelerinin Cezayir sınırlarına tecavüzde
bulundukları bahanesiyle Fransa, T unus’a
saldırdı (24 nisan 1881).
M e h m e d Sadık P aşan m kötü idaresi,
Fransa’dan alm an ve israf edilen ağır borç­
ların ödenmemesi, İtalyanlara verilen demir­
yolu imtiyazı, Fransa için -aslında hakikî
sebeplerdi.
Sadık Paşa, b u tecavüzü Fransa konsolo­
sunun nezdinde şiddetle protesto etti. B u
halin kendi haklarına, yabancı devletlerin
kendisine emanet ettikleri haklara ve nihayet
Osmanlı Devletinin hükümranlık hukukuna
da tecavüz dem ek olacağını ileri sürüyordu.
Osmanlı Devleti de olayı şiddetle protesto
ederek donanmasmı Tun us’a göndermeğe
karar verdiyse de Fransa’nın sert tehdidi
karşısında bunu yapamadı. İngiltere’nin
arabuluculuğunu da reddeden Fransa, Tulon-
dan Bizerte’ye yeniden asker gönderdi. Sadık
Paşa Babıâliden telgrafla yardım istedi. Girid
sularında bulunan üç Osmanlı zırhlısı yola
çıkarıldı ise de yardımdan ümidini kesmiş
bulunan Sadık Paşa, bu zırhlılar T unus sula­
rına gelmeden Fransa ile himaye anlaşma­
sını imza zorunda kaldı. B u n u n üzerine ge­
miler "<3e geri döndüler.
Tunus ile Fransa arasında Kasr-ı Saîd
himaye anlaşması
Bardo veya Kasr-ı Said adını taşıyan bu
anlaşmaya göre Fransa Tunus’da arzu ettiği
bölgeleri askerî işgal altına alacak, Tunus
Beyini koruyacak, Tun us’un Fransa ve diğer
devletlerle mevcut andlaşmaları eskisi gibi
yürürlükte kalacak, Fransa’nın yabancı
memleketlerdeki temsilcileri T un us tebaası­
nın haklarını da koruyacak, Beylik Fransa-
ya haber vermeden ve rızasını almadan mil­
letlerarası yeni andlaşmalar ve anlaşmalar
imzalamıyacak, T u n u s’un borçlarını ödemesi
için malî ıslahat birlik** kararlaştırılacak,
Tunus’ta bulunacak Fransa elçisi b u anlaş­ m u r ve hasta olduğu için İzmir’e kadar ge­
manın tatbikine nezaret edecek, sınır ve sa­ tirtilip ifadesinin alınmasıyle iktifa olunmuş­
hillerde oturan itaatsiz kabilelere askerî tur. M uhakem e, 29 haziranda başlamış ve üç
vergi konacak, Fransız sömürgelerindeki gün sonra karar tebliğ olunmuştur. B una
silâh kaçakçılığına son verm ek için Tun us göre Mütercim Rüştü, Midhat, Itfuri ve Mah-
silâh inhalini menedecekti.
Başta Sadık Paşanın kardeşi Ali B ey
olduğu halde, b u anlaşmayı kabul etmeyerek
baş kaldıran bir takım Tunuslular ile askerî
birlikler, bir kaç hafta içinde sindirildiler.
Böylece Tunus, artık Fransa himayesine gir­
miş bulunuyordu. Babıâli ise, 1856 Paris and-
laşmasıyle kendisi için de tanınmış devletler
hukukuna tam am en aykırı bulunan b u oldu­
bittiyi asla kabul etmemiş ve burasını D e v ­
letin bir eyaleti ve Tunusluları Osmanlı
tebaası saymakta devam etmiştir.
Fransızlar Tunus’da âsâyişi iadeden son­
ra askerlerinin b üyük kısmını geri almış­
mm
m m
lardı. İç kargaşalıklar h em e n başladığı için I İ H
geri dönüp mukavemetleri bertaraf ederek
bütün Beyliği işgal ettiler. İdaresine de âdeta
tamamen el koydular. Resmî devlet yıllık­ Yıldız Mahkeme Heybeti Baş­
larında ise burasının imtiyazlı bir eyalet kanı Sururî Pasa
olarak gösterilmesine devam edildi.
m u d Celâleddin Paşalarla Fahri, Ali ve Ne-
cib Beyler Cezayirli Mustafa, Pehlivan M u s ­
Yıldız muhakemesi tafa ve Boyabadlı Hacı M e h m e d idama, İzzet
ve Seyid Beyler onar yıl ağır hapse m a h k û m
Said Paşanın b u ikinci Başvekilliğindeki edilmişlerdir.
en m ühim hâdiselerden birisi de, Midhat P a ­ Hüküm , temyiz m ahkemesinde tasdik
şa ile arkadaşlarının Abdülazizln öldürülmüş edilip şer’an fetvası da verildikten sonra
olduğu iddiasıyle Yıldızda m uh akem e edil­
meleridir.
Dâva, saraydan çıkma cariyelerden olup
M a h m u d Celâleddin Paşanın oğlu M ünir
Beyle (Paşa) evlenmiş bulunan Pervinfelek
Hanımın resmî ihbariyle açılmıştır.
Aslında böyle bir dâvanın adliyede, nor­
mal bir m ahkem ede görülmesi icab ederken
Yıldızda Malta K öşkü nün yanında bir çadır­
da teşkil olunan Özel bir m ahkem ede görül­
m üş ve sanıklar Yıldızda m ev kuf tutulmuş­
tur. B u da, dâvanın iyi niyetle cereyan et­
mediğinin başta gelen delilidir. M ahkem enin
başkanı, Midhat Paşanın meşhur düşmanla­
rından Sürurî Efendi, ikinci başkanı Hristo-
foradi Efendi, savcısı Lâtif Bey, üyeleri de m
Em in, Tevfik Hüseyin Beyler, Takavur
Efendi idi. Sanıklar ise şu kimselerdi:.
Beşinci M u r a d ’ın annesi Şevkefza Valide
Sultan, harem mensuplarından Arzm iyaz Mahkemenin savcısı
Kalfa, eski Sadrıâzamlardan Mütercim Büştü Abdüllâtif Bey
Paşa, Midhat Paşa, eski Tophane Müşiri ve
Serasker D a m a d M a h m u d Celâleddin Paşa, Abdülham id askerî ve mülkî rical ile, ilmiye
eski M abeyin Müşiri N uri Paşa, mabeyinci ricalinden 25 kişilik bir heyet toplayıp onla­
Seyid, Fahri Ali Beyler, Miralay İzzet ve rın fikrini sormuş, bunlardan 15 kişi idamın
Cezayirli Mustafa, Boyabadlı Hacı M e h m e d . infazı ve 10 kişi cezanın hafifletilmesi lehinde
B u sanıklardan. Şeşkefza Valide Sultan oy vermişlerdir. B u arada eski Sadrıâzam
m uh akem eden vâreste tutulmuş, Arzm iyaz T u n u s lu Hayreddin Paşa, kesin şekilde h ü k ­
Kalfanın sadece ifadesi alınmıştır.' Mütercim m ü n tatbiki aleyhinde bulunmuştur.
Rüştü Paşa o sırada M anisa’da ikamete m e ­ Abdülâziz’in Ölümünün bir intihar oldu­

3345 F . 25
ğunu, b u işe cinayet karışmadığını ve bil­
hassa Mıdhat Paşanın b u işle uzak-yakm il­
gisi bulunmadığını bilen Abdülhamid, sonun­
da bilhassa İngiltere elçisinin ısrarıyle idam
cezalarını tatbike cesaret edemeyerek bunla­
rı m üebbed ağır hapse çevirmiştir.
Muharrem kararnamesi ve Düyunu
Umumiyenm kurulması
Abdülâziz devrinde, 6 ekim 1875 tarihin­
de dış borçlar faizleri beş yıl müddetle y a ­
rıya indirilmiş ve ödenmeyen kısım için
yüzde beş faizli esham verilmiştir. B u ise,
Devletin âdeta iflâsmı ilân etmesi demekti.
B u esham, 1881 yılında ödenecek, b u yapıla­
madığı takdirde ilk dış kredi ile itfa oluna­
cak ve yetecek karşılık serbest kalıncaya
kadar tedavül edecekti.
Seferler bütün hesapları altüst ettiğin­
den, kuponların yarı bedelinin ödenmesi 13
ocak 1876 da bir kere yapılabildi. B u n d a n
sonra vâdesi gelen Ödemeler tedavülde kaldı.
O yıl ve ertesi yıl on yedi milyon liralık
kâğıt para çıkarılarak hazine darlığının gi­
derilmesine çalışıldı. Savaştan sonra Berlin
konferansı sırasında dış borçların ödenmesi­
nin bir şekle bağlanacağı Osmanlı Devleti
tarafından taahhüd edilmişti. 22 kasım 1879
tarihinde bu hususa dair ilk m ü h im irade
sadır oldu. Devlet, Galata bankerleri ve Os-
hur «Düyun-u U m u m iy e — Genel Borçlar»'
idaresi kuruldu. B u idare, borçlara tahsis
Yıİdız’da muhakemesi yapılanlardan
eski Mabeyin Müşürü Dam ad (Vlah*
m ud Celâleddin Paşa
3346
manii Bankası temsilcilerinden mürekkep
heyetle şöyle bir anlaşmaya varmıştı: 13 ocak
1880 tarihinden itibaren iç ve dış borçlar
için yılda 1.350.000 lira ayrılacak ve buna
içki, tuz, balık avı, damga, ’ ipek ve tütün
vergileri karşılık gösterilecekti. Heyet, bir
şirket halinde b u vergileri iltizam edecekti.
Devlet, alacaklılara bundan m a ad a Bulga­
ristan Prensliği vergisi ile dış borçlardan
Sırbistan, Karadağ ve Bulgaristan’a düşen
hisseyi, ileride konacak her türlü verginin
safi gelirinin ve güm rük gelirlerinden arta­
cak kısmın üçte birini ve Patent N iza m na ­
mesinin tatbikinden sonra temettü vergisi
geliriyle b un un arasında hasıl olacak farkı
terkediyordu. BÖylece Abdülham id’in devleti
dış borçlardan kurtarmağa karar vermiş ol­
duğu anlaşılmakta idi. Bütün b u gelirlerde
1879-1880 yılı esas olarak alınmıştı. Gelir ar­
tacak olursa, şirketle hüküm et arasında p ay ­
laşılacaktı. Ancak, 1.350.000 lirasının 1.100.000
liralık kısmı iç borçlara ayrıldığı için öbür
alacaklılar b undan pek m e m n u n kalmamış­
lardı. Osmanlı Devletinin b u husustaki iyi ni­
yetine ilk defa olarak inanıldı ve bir itimad
havası m eydana geldi. B u n u n üzerine, O s ­
manlI Devletinin iç ve dış bütün borçlarıyle
Rusya’ya verilecek savaş tazminatının, öden­
memiş borç taksit ve faizlerinin birleştirile­
rek bir idarenin altında toplanması fikri
uyandı. Osmanlı Devleti, alacaklı sendikala­
rın mümessillerini İstanbul’a dâvet etti. T o p ­
lantı, 1 eylül 1881 tarihinde açıldı. Y irm i iki
oturum neticesinde anlaşmaya varıldı ve bu
anlaşma bir kararname halinde on dört gün
sonra ilân olundu. B u ilân M u h a r r em aym a
rastladığı için «M uharrem Kararnamesi» diye
anılmıştır.
K ararnam eye göre, gayrimuntazam borç­
larla R us savaş tazminatı anlaşmanın dışında
bırakılmıştı. K alan borçların toplamı, öden­
memiş borç taksitleri ve faizlerle birlikte
252.801.885 Osmanlı lirasına varıyordu. Ab-
dülmecid devrindenberi altına girilmiş olan
borç karşılığında fiilen Devlet hâzinesine
giren ise, bu miktarın ancak üçte biri civa­
rında bulunuyordu. Geriye kalan, tahvillerin
ihraç fiyatındaki fark ve üstüste binen faiz­
lerdi. Osmanlı Devleti m untazam ve em ni­
yetli bir ödeme sistemi karşılığında b u ye­
kûndan indirme yapılmasını istemiş, görüş­
m eden sonra toplam yarıdan aşağıya düşüp
106.437.234 lira olarak kabul edilmişti.
Fakat, buna karşılık Kıbrıs ve Şarkî
Rumeli eyaleti vergileri de ödemeye tahsis
edilmiş bulunuyordu. Böylece neticede m eş­
olunan gelirlerden tuz, damga, içki, ipek ve
balık avı vergilerinin cibayetini doğrudan
doğruya idare edecek, Kıbrıs, Bulgaristan,
Şarkî Rum eli eyâletleri vergisiyle tütün ver­
gisi ve Karadağ, Sırbistan ve Bulgaristan’ın
borçlara katılış miktarlarından hasıl olacak
gelirin idaresi devlete ait olacaktı.
Düyun-u U m um iy e, âdeta devlet içinde
devletti. Bir memleketin malî istiklâline y a ­
kışacak şey değildi. Lâkin, başka çare kal­
mamıştı. Malî istiklâlden yapılan fedakârlığa
karşılık, borçlar yüzünden ikide birde vaki
olan dış müdahaleler önlenmiş ve siyasî
istiklâl korunmuştur. Bir kazanç da, borç
toplamının yarıdan aza inmesidir. Düyun-u
U m u m iy e İdaresinin idare meclisi ilgili m e m ­
leketlerle Türkiye’nin dâyinler (alacaklılar)
vekili denilen yedi temsilcisinden m ürekkep­
ti. Başkanlık, en m ü h im alacaklılar olan
İngiltere ve Fransa tarafından nöbetle yapı­
lıyordu. Genel müdürle memurların çoğu.
Avrupalı veya yerli Hıristiyandı. Bir de Os-
manlı Hükümetini temsil eden komiser
vardı.
Düyun-u U m um iyenin kurulmasıyle
Devletin malî itibarı düzelmiş bulunuyordu.
B u yüzden beş yıl sonra yeni malî buhranlar
başlayınca b u İdare delâletiyle dışarıdan mü-
said şartlarla yeni borçlar alınabildi. Ab-
dülhamid’in Devletin malî yapısını kuvvet­
lendirmek hususundaki gayretleri ve tasar­
ruflu idaresi sonunda son defa 1886 yılında
borç alınmış ve b u fasıl kapanarak İkinci
Meşrutiyet devrine kadar yalnız borç öden­
mekle yetinilmiştir. Abdülham id devrinde
alman borçların bütün yekûnu 19.182.220 lira
olup bundan Devlet hâzinesine fiilen giren
miktar 16.230.042 liradır.
Mısır olayları, Said Paşanın azli
Mısır’da Hidiviiğe Tevfik Paşa tâyin
SoJda, Beşinci M u rad zamanına ait eiii, sağda İkinci A bdül­
hamid zamanına ait yüz kuruşluk iki kaime (kâSıt para)
3347
edilmiş, fakat bü ülkedeki kaynaşmalar, h u ­
zursuzluklar .sona ermemişti.
Ârabî ve arkadaşlarının Cihadiye (H a r ­
biye) Nazırı olan Çerkeş asıllı O s m a n Rıfkı
Paşanın subayların terfiine dair hazırlamak­
ta olduğu kanuna cephe almaları ve Riyaz
Paşanın da bunları tevkife teşebbüs etmesi,
askerî bir isyana sebep olmuş, Ârabî âsi as­
kerlerle saraya yürüyüp Hidive Cihadiyye
Nazırını azil ve yerine milliyetçilerden M a h ­
iriud Sam i Paşayı tâyin ettirmişti. Bir m ü d ­
det sonra Hidıv ve Reis-i Nuzzar Riyaz P a ­
şanın, M a h m u d Sam i Paşayı azle ve bazı
alayları Kahire’den uzaklaştırmaya teşebbüs
etmeleri de Vatanîlerin, Âbidin sarayı önün­
de, geniş ölçüde nümayişlerine sebep olmuş­
tu (9 eylül 1881). Neticede bunların istekle­
rine boyun eğen Hidiv, meşrutî idare tesis
etmeyi kabul etmiş, Babıâliden istediği yar­
dımdan da vazgeçmiş, yalnız amcası Halim
Paşanın entrikalarından şikâyette bulun­
muştu.
İşte b u olaydan sonra kurulan kabinede
Cihadiye müsteşarlığına getirilen Ârabî, az
sonra; yabancı murakıpların, 26 aralık 1881
denberi faaliyette bulunan, meclisin bütçeyi
tetkik ve kabul etmesine razı olmamaları
yüzünden Vatanîlerin yeni bir galeyanı üze­
rine kurulan M a h m u d Sam i Pasa kabinesin­
de Cihadiye Nazırı oldu ^(4 şubat 1882).
M a h m u d Sam i ve Ârabî orduyu tensik
ve takviyeye teşebbüs ederek taraftarlarını
terfi ettirdiler. Başında bulundukları Vatanî
partisi iyice kuvvetlendi.
Bunlar bilhassa orduda bulunan Türk ve
Çerkeş zabitlere karşıydılar. B u yüzden yerli
subaylarla T ü rk ve Çerkeş subaylar arasmda
sık sık hâdiseler çıkmakta idi. B u olaylar
dolayısıyle Tevfik Paşa bir kısmı Tü rk ve
Çerkeş subaylarını tevkif
ettirmişti. Bunlar, M abeyne
başvurup haklarmdaki kara­
rın Osmanlı padişahı tara­
fından verilmesini istemek
suretiyle Abdülham id’e de­
halet ettiler. H ü n kâ r bunun
üzerine Said Paşayı çağırta­
rak bu subayların m uh ake­
me evrakının getirilmesini
ve b u hususta irade sadır
olmadan kendilerine bir şey
yapılmamasının Mısır Hidi-
vine bildirilmesini söyledi.
A ynı zam anda Hidivin m u h ­
temel bir mukavemetine
karşılık Mısır sularına bir
donanm a gönderilmesini is­
tedi.
Said Paşa, Mısır muhtar
idareli olduğu için b u su­
baylar hakkında Osmanlı .
devletince karar verilmesine
imkân, bulunmadığını, donanm a gönderilme­
sinin ise bütün devletlerin itirazına yol aça­
cağını ileri sürdü. A bdülham id b u fikirde
değildi. Bilhassa A lm an ya itiraz etmek şöyle
dursun, b u düşünceden tarafa çıkar kanaa­
tinde bulunuyordu. Said Paşa meselenin A l ­
m a n kabinesinden sorulmasını, bununla b e ­
raber kendi düşüncesinin doğru çıkacağına
emin bulunduğunu söyledi. D u r u m , bir tel­
grafla Berlin elçisi Sadullah Paşaya bildiril­
di. Gelen cevap, Said Paşaya h a k verecek
mahiyette idi. Abdülham id b u n u n , üzerine
Said Paşadan m ührü aldırttı (2 mayıs 1882).
Başvekilliğe, Nafıa (Bayındırlık) komisyonu
üyelerinden Kütahyalı A bd urrahm an Nured-
din Paşayı tâyin etti.
Mısır olaylarının devamı, Abdurrah­
m an Nureddin Paşanın istifası
A bd urrahm an Nureddin Paşanın zam a­
nında Mısır olayları b u ülkenin istikbali için
tehlikeli bir yön aldı.
Babıâlinin müdahalesi ile Hıdivin, Türk
subayları hakkm daki divan-ı harp kararını
değiştirmesi üzerine Mısır nazırlar hey’eti,
meclisi toplayıp Tevfik Paşayı düşürmek k a ­
rarm a şevketti. B u arada M a h m u d Sa m i ve
Ârabî Tevfik Paşanın azliyle Halim Paşanın
A b d u r r a h m a n N u r e d d in P asa
3348
Hidivliğe tâyinini Babıâliden istediler. F a ­
kat Babıâli, Tevfik Paşanın yerinde kalm a­
sını uygun görerek,- Nuzzar reisine hidive
itaat etmesini bildirdi.
Diğer taraftan. Süveyş kanalı hâkimiyeti
için birbirleriyle rakip ve gizli mücadele h a ­
linde olan Fransa ve İngiltere, hidivin m e v ­
kiini kuvvetlendirmek gayelerine ulaşmak
için, İskenderiye’ye filolar göndermiş bulu­
nuyorlardı (20 mayıs). B u n d an sonra konso­
loslar Hidive tesir ederek M a h m u d Sam i k a ­
binesini istifa ettirdilerse de, subayların teh­
didi, eşraf ve ülemanın istekleri üzerine b ü ­
tün idare Arabi’nin eline geçti. A rabi’nin
m uhtemel bir yabancı müdahalesine karşı
İskenderiye kalelerine top koydurm aya baş­
laması buradaki İngiliz filosu amiralinin pro­
testosunu mucib oldu. Bilhassa 11 haziranda
İskenderiye sokaklarında cereyan eden hâdi­
seler gerginliği büsbütün artırdı. Babıâli b ü ­
tün idarenin Arabi’nin eline geçmesini arzu
etmediğinden Mısır’a bir tahkikat heyeti yol­
lamış ve bunların delâletiyle teşekkül eden
kabinede Ârabî, Cihadiye Nazırlığında bıra­
kıldı. İskenderİ37e kalesine de top konulması
durduruldu.
Mısır meselesi az sonra Padişahla B a ş ­
vekili (Sadrıâzam) ihtilâfa düşürdü. İkinci
Abdülham id buraya asker şevkini isteyince,
b un u andlasmalara aykırı bulan Abdurrah-
m a n Nureddin Paşa istifa etti (10/11 tem m uz
gecesi). Padişah onu azledip Başvekilliği yi­
ne Said Paşaya verdi (12 tem m uz 1882).
Mısır’ın ingilizler tarafından işgali
Said Paşanın b u üçüncü Sadaretinde M ı ­
sır meselesinin en buhranlı safhası başlamış
bulunuyordu.
D a h a tem m uz başlarında İskenderiye is­
tihkâmları tahkimatına devam edildiği iddia-
sıyle şikâyette bulunan İngiliz filosu amirali
az sonra (10 tem m uz) verdiği 24 saat m ü d ­
detli bir ültimatomda, silâhlarından tecrid
edilmek üzere, bazı istihkâmların kendisine
teslimini istedi. Babıâlinin tahkik heyeti baş-
kanının da iştirak ettiği _ nuzzar meclisinin
b u n u reddetmesi üzerine, İngilizler kendi gö­
rüşlerine iştirak etmeyen Fransız filosunun
terkettiği, İskenderiye’yi topa tuttular ( 1 1
t em m uz). Ahalinin daha ^ertesi günü teslim
bayrağı çekmesi üzerine A ra b i ve kuvvetleri
İskenderiye’deki H idiv sarayını kuşatmaktan
vazgeçip çekildi ve bu esnada şehirde feci
cinayetler ve yangınlar vukua geldi. 15 tem­
m uzda karaya asker döken İngilizler İsken­
deriye’ye hâkim oldular. İngilizlerin ele al­
dıkları Hidivden kanal bölgesine asker çıkar­
m a müsaadesi koparmaları üzerine Ârabî
kendisini Padişahın mümessili ve Hidivi de
İhanetle itham etti (2 ağustos). Diğer taraf­
tan Hidiv tarafından Cihadiye Nazırlığından
azil ve İngilizlerin isteğiyle âsi. ilân edilen
 (9 ağustos) Ârabî ordusunu Tel/ül-Kebir’öe
topladı. K analdan Kahire üzerine yürüyen
İngiliz kuvvetleri b u orduyu pek kısa bir
zam anda perişan ederek (13 eylül) iki gün
sonra ^Kahire'ye girdiler (15 eylül 1882). B u ­
rada Ingilizlere teslim olan Ârabî az sonra
Seylân adasına sürgün edildi,
Babıâli olaylar sırasında aktif durum a
geçememiş, kat’î bir karar alamamış, bilhassa
Vükelâ H e y ’eti ile Padişah anlaşamamışlardı.
Ingiltere’nin her nevi itirazı önlemek için,
Osmanlı devletinin Mısır üzerindeki h ü k ü m ­
ranlık haklarının baki kalacağını, işgalin an­
cak âsâyişin iadesine kadar devam edeceği­
ni resmen temin etmesi kâfi görülmüştü.
Böylece İngilizler Süveyş kanalına hâkim
olarak Hindistan yolunu emniyet altına alıp
gayelerine ulaştılar.
zade A h m e d Esad Efendiye Vükelâ Meclisine
gelmemesi için haber göndermiş olması, ayni
zamanda Padişaha danışmağa bile lüzum
görmeden bazı büyük memurların azline
kalkışmasıydı. H e r sene yalnız devlet yıllık-
larının başında görünen Kanun-ı Esasî bu
hakkı kendisine verdiğinden, bu hareketi k a ­
n un un yürürlükte olduğunu Padişaha ihtar
gibi telâkki edilmişti.
Dostu İngiliz elçisinin tavassutu ile eski
Başvekil serbest bırakılıp evine gönderilmişti.
Fakat hem en o gece yine saraya çağırıldı.
Padişah. Babvekilliği bu sefer Sadaret ünva-
nıyle teklif ediyordu. Said Paşa itizar ederek
b u m akam ın M a h m u d N e d im Paşaya veril­
mesini, kendisi Dahiliye Nazırı olarak ona

Said Paşa ve Padişah, Â h m e d Vefik

Paşanın tâyini, azli

Said Paşa, Padişahla bir türlü geçinemi-

yordu. İkisi de birbirini sevmez. Abdülham id
buna rağm en devlet işlerindeki tecrübe ve
dirayeti dolayısıyle onu kullanır, o da m e m ­
leket hizmeti olduğundan- vazifeden kaçm ak
istemezdi. B u sırada eski Sadrıâzam Mah-
m u d N e d im Paşa Dahiliye Nazırı bulunu­
yordu. Padişah, merkezî nüfuzun kuvvetlen­
dirilmesi ve bu suretle memleket âsâyiş ve
emniyetinin daha düzenli bir şekle girmesi
için vilâyetler idaresine • ait yeni nizam na­
Arab? Paşa
meler yapılmasını ve b u hususta Dahiliye
Nazırı ile görüşüp neticenin birlikte arzınj
istedi. Said Paşa:
yardımda bulunacağını söyledi. Padişah b un u
«Sadaret iştirâk kabul etmez. Üstelik evvelâ kabul etti ve hattâ m ührü M a h m ü d
ievletin menfaatleri ha kkm daki görüşlerim N edim Paşaya verdi. H u zuru nd an çıkarlar­
VEahmud N e d im Paşamnkilere uym az» di­ ken nedense çağırıp m ührü ondan geri aldı
kerek istifasını verdi ise de, Hünkâr, bu isti­ ve Said Paşaya verdi (2 aralık 1882).
layı kabul etmedi. A radan elli yedi gün
Said Paşanın üç sene kadar süren bu
Seçti. Padişah bir gece onu acele çağırttı,
dördüncü sadaretinde pek önemli dış ve iç
saraydaki Çerkeş ve Dağıstanlıların kendi­ olaylar geçti.
m i har için birleştiklerine dair verilen jur-
ıal üzerine çileden çıkmış, Çerkeş Müşir
)eli Fuad, Dağıstanlı M e h m e d ve Kütahyalı
i.kif Paşaları tevkif ettirmişti. Said Paşayı
se, onların reisi olmakla itham ediyordu,
'aşa bu ithamı şiddetle reddetti. Abdülha-
ıid onu tabanca ile tehdit edecek kadar
eri gittikten sonra m ührü alıp bir odada
i sekiz saat hapsetti. Yerine ise A h m e d
eiik Paşa tayin edilmişti (30 kasım 1882).
A h m e d Vefik Paşanın bu Başvekilliği
5k kısa sürdü. Azline sebep, m a k am a gelir
;lmez bazı münasebetsiz ve Padişahın ev-
ımına dokunan işlere kalkışmasıdır. Mese-
, teşrifatta Vükelânın başında Şeyhülislâm
ildiği ve tâyinleri Sadnâzam la beraber
?nı Hatt-ı hümayunla yapıldığı halde, Hü- İskenderiye’nin Ingiliz filosu tarafından
im darm çok sevdiği Şeyhülislâm. Üryanî- bom bardım anı

3349

A hrned M idhat Paşanın son resimlerinden biri
Midhat ve M ahm ud Celâİeddin
Paşaların Taif’de Öldürülmesi
Abdüîhamid, Midhat Paşayı m a h k û m et­
tirip Taife sürdürmüş ve ölünceye kadar
kalmak üzere Taif kışlasında hapsettirmiş
olmakla beraber, içi asla rahat değildi. O n u n
bilhassa İngilizler tarafından kaçırılıp hür­
B U L G A R İ S T A N PRENSLİĞ İ V E Ş A R K Î ( D O Ğ U ) R U M E L İ E Y Â L E T İ
D U R U M U , D İ Ğ E R ÇEŞİTLİ DIŞ V E İÇ O L A Y L A R
Bulgaristan prensi Aleksandr Battenberg,
tam mânasıyle muhafazakârdı. B u yüzden
kurduğu kabine ile Bulgar millî meclisi Sob-
ranya arasında ilk güııdenberi mücadele
başladı. Hükümet, liberal fikirler besleyen
bütün büyük memurları azledip yerlerine
muhafazakârları tayin ediyordu. B u ise, h ü ­
kümetle meclis arasında bir çok ihtilâfların
çıkmasına ve bir çok devlet işlerinin askıda
kalmasına sebeb oluyordu. Prens, kesin bir
hal çaresi bulmak için sonra Moskova’ya gi­
derek Çarla görüştü.
B u mülâkatta Çar onun istediği genel
yetkileri reddederek, kendisine muhalefet
3350
riyetine kavuşturulmasından ve b u suretle
başına bir gaile açılmasından endişe etmekte
idi. B u n u n için ortadan kaldırmağa karar
vermiş bulunuyordu. Midhat Paşa ile birlikte
Taif’de bulunan M a h m u d Celâİeddin Paşa­
dan da aynı şekilde nefret etmekte idi. M id ­
hat Paşa. Taif zindanında vaktini hâtıraları­
nı yazm ak ve ibadet etmekle geçirmekteydi.
B u sırada Padişahın gizli emriyle zehirlene­
rek öldürülmek- tehlikeleri atlattı (B u h u ­
susta tafsilât için bakınız: İsmail Hakkı
Uzunçarşılı: Midhat Paşa ve Taif sürgün­
leri). Aradan yıllar geçtiği halde halk ara­
sında ' hâtırasının hâlâ unutulmaması ve ay­
dın sınıfın kalben ona bağlı kalması, Abdül-
hamidfi çileden çıkartıyordu. B u arada îngi-
lizler tarafından kaçırılacağına dair verilen
haberler, Hünkârı kesin bir karar almağa
şevketti. Nihayet, 6/7 mayıs 1884 tarihinde,
salı gününü çarşambaya bağlayan gecede
Midhat ve M a h m u d Celâİeddin Paşaların k a ­
pıları kırılarak içeriye girildi. Midhat Paşa
hiç karşı koymadığından kolayca boğulup
öldürüldü. Güçlü kuvvetli bir zat olan M a h ­
m u d Celâİeddin Paşa ise, katilleriyle boğuş­
muş ve nihayet boynuna atılan yağlı bir iple
şehid edilmiştir, ikisi de aslında tamamen
mâsum ve alâkaları bulunmayan bir suç ile
m a h kû m edilmiş bulunuyorlardı.
Paşalar öldürüldükten sonra dinî tören
yapılmadan, yıkanıp kefenlenmeden Taif
kalesi duvarının dışındaki metruk mezarlığa
gömülmüşlerdir. Verilen resmî tabib rapor­
larında' ise Midhat Paşa son günlerde geçir­
diği şîripençenin vücudunda tevlit ettiği ge­
nel zafiyet ve çıkardığı hıyarcık dolayısıyle
ve M a h m u d Celâİeddin Paşa da tifodan ve
ayrı tarihlerde ölmüş gibi gösterilmişlerdir.
B u olay, ona sebep olanlar ve fiilen icra
edenler için cidden yüz kızartıcı, ebediyen
silinmeyecek bir leke ve- pek şeni' bir cina­
yettir. Abdüîham id büyük devrimci ve b ü ­
yük vatanseveri b u suretle tasfiye etmiştir.
eden liberallerden kabine kurmasını tavsiye
etti. Prens, Bulgaristan’a döndüğünde m u h a ­
fazakârların tesiriyle bundan vazgeçmişse de
az sonra memlekette yeni seçimler yapıldı.
Liberaller bu sefer büyük çoğunluğu elde
edince, prens kabineyi onlardan kurm ak zo­
runda kaldı. Yeni hükümet kendisine gaye
olarak (Bü y ük Bulgaristan) ı seçmişti. Yani,
Şarkî Rumeli eyâletinin prensliğe katılması­
nı istiyordu. Liberal parti ileri gelenleri İsli-
miye’de bir toplantı yaptılar. B unda Şarkî
Rumeli Meclisi Reisi de hazır bulundu. B u ­
rada bir merkez heyeti seçildi. B u heyet he­
m en silâh ve para tedariki için faaliyete
 Ahmed Midhat Paşa
(İlâve : 1 9 3 )
Babası, Rusçuklu Hacı Ali Efen-
di-zâde Kadı Eşref Efendidir. 1822 yı- |
lm da İstanbul’da doğmuştur. K ü çü k
yaşta tahsile başladı. Tine küçük yaş- .
ta Divânı h üm ayu n kalemine" alındı,
D a h a evvel kullandığı Şefik takma
adını bırakıp âdet olduğu gibi kalem-
de kendisine verilen M idhat adını aldı,
Bir taraftan da Fatih camii derslerine
devam etti. Tahsilini b u suretle ta-,
marnlamış, Fransızcayı ise, otuz beş
yaşından sonra öğrenmiştir.
Kalemde kabiliyeti ile dikkati çek­
tiğinden kolayca ilerledi. 1840 yılında
mektubî kalemine verildi. Fakir oldu­
ğu için taşra memuriyetini tercih edip
1842 yılında Şam tahrirat kâtipliği refa­
katine gitti. O bölgede iki yıl vazife gör­
dükten sonra İstanbul’a döndü. 1845 yı­
lında Bekir. Sam i Paşaya divan kâtibi
olup Konya’ya, iki yıl sonra Kastamonu-
ya gitti. Bir yıl sonra da tekrar İstan­
bul’a döndü. Yine mektubî kalemine de­
vama başladı. 1849 yılında Meclisi vâlâ
mazbata odasına alındı. 1850 yılında
mümeyyiz, bir yıl sonra baş halife oldu.
Ş am ve Haleb gümrükleriyle Arabistan
ordusu müşiri Kıbrıslı M ehm ed Em in
Paşanın hesaplarını tetkike m em ur
edildi. B u işle altı ay meşgul oldu ve
büyük muvaffakiyetle sona erdirerek
takdir kazandı. B u n d a n sonra m ü h im
devlet ricalinden kurulan meclislerde
zabıt kâtibi olarak vazife gördü. B u sıra­
da Mustafa Reşid, Âlî, Mütercim Rüşdti
Paşa gibi zevat tarafından çok beğenil­
di. 1851 yılında- Meclisi vâlâ ikinci kâti­
bi oldu. B u n d an sonra Bulgaristan ah­
valini teftişe ve halkın şikâyetlerini tes­
pite ve asayişi iadeye m em u r edildi. B u
mesuliyetli işe tayin edilmesine sebep,
vaktiyle hesaplarını teftiş ettiği Kıb-
rıslı M ehm ed Paşanın sadarete gelmesi
ve onu güç bir vazife ile güç duruma
düşürmek istemesiydi. Halbuki paşa bu
işi de muvaffakiyetle başardı. Meclisi
vâlâdaki vazifesine devam etti. B u sı-'
rada Sadrıâzam Âlî Paşa Paris Antlaş­
ması dolayısiyîe Paris’e gitmişti. Öbür
hamileri olan Yu suf Kâmil ve Reşid
Paşalar da Mısırda bulunuyorlardı. Sa­
daret kaymakamlığı vazifesini gören
Kıbrıslı M ehm ed E m in Paşa bu sefer
onu balıkhane mukataası yolsuzluğu
ile itham etti. O da b u n a karşılık der­
hal Meclisi vâlâda yargılanmasını iste­
di. Sonunda suçsuz olduğu anlaşıldı,
sonra bir kısım Rumeli valilerinin ah­
valini tahkike ve Tırnova hâdisesinin
yatıştırılmasma m em ur edildi. Hepsini
★
! —
muvaffakiyetle sona erdirdi. B u vazife
| onu çok yormuş olduğu ve hata ve yol­
\ suzluklarını meydana çıkardığı kimse­
j lerin m ensup olduğu bir kısım devlet
j ricali aleyhine dönmüş bulundukları
ı için bir m üddet dinlenmek üzere m ü ­
j saade alarak .Avrupa’ya gitti. Altı ay ka­
\ dar Fransa, İngiltere, Belçika ve Avus­
turya'da dolaştı. Avrupa "medeniyetini
i yakından görüp tanıdı. Dönüşte, Meclis
başkâtipliğine tayin edildi (1859). Kıb-
rıslı M ehm ed Paşa üçüncü sadaretinde
(1860 - 1861) onu ezmiyerek bilâkis
İ taltif etti. Çünkü hakikaten değerli ve
l namuslu bir adam olduğunu anlamış
! bulunuyordu. Hattâ, vezaret rütbesiyle
İ Niş valiliğine tayin etti. Midhat Paşa
brada yaptığı ıslahatla sükûn ve asayi­
şi geri getirdiği gioi, m üslüman. olma­
yan tebaanın şikâyet konularını incele­
yip bunları. giderdi ve örnek bir idare
kurdu. T u n a vilâyeti teşkil edilince de
valiliğine tayin olundu (1864). Sadrıâ-
za-m Âlî Paşa Meclisi vâlâ yerine Şûra­
yı devlet ile Divânı ahkâmı adliyeyi
kurunca Midhat Paşayı Şûrayı devlet
başkanlığına tayin ettirdi (1868). Tuna
vilâyetinde çeteler faaliyete geçip ih­
tilâl emareleri belirdiği zam an Şûrayı
j
devlet başkanlığı üzerinde kalmak şar-
tiyle geçici olarak yine T u n a vilâyetine
gönderildi. Asayişi . kurduktan sonra
geri döndü. Fakat Şûrayı devlet baş­
kanlığında uzun müddet kalamadı. B u ­
na sebep ise, bu dairenin vazife ve sa­
lâhiyetlerinin hiçe sayılmağa başlan-
masiydi. B u sırada açılan Bağdad vali­
liğine talib olduğundan isteği yerine
getirildi (1869). Midhat Paşa, Bağdad’ı
örnek bir vilâyet haline getirmeğe m u ­
vaffak oldu. Sadaret makam ına geçen
M a h m u d N edim Paşa (7 eylül 1871)
ilk iş olarak, vilâyetlere masraflarının
• indirilip artan paranın merkeze gönde­
rilmesini bildirdi. Midhat Paşa, b un u n
üzerine derhal istifa etti. İstanbul’a
hareket ettiği sırada, sadrıâzam onun
sıvas’a sürgün edilmesine dair bir ira­
de elde ettiyse de, padişah bun u geri
aldığı için tatbikma vakit bulamadı.
Midhat Paşa İstanbul’a döndükten
sonra, M a h m u d Nedim Paşa' idaresin­
den zarar görenlerle devrimci gençler
konağına devama başladılar. Bunların
bir kısmı “Yeni Osmanlılar” a mensup
bulunuyorlardı M a h m u d Nedim Paşa,
Midhat Paşa İstan?jurda bulundukça
kendisinin rahat edomiyeceğini, bütün
icraatının o nun ağır tenkidlerine uğ­
3351
 —^
rayacağını anladığından Edirne valilili-
ğine tayin ettirdiyse de beş g ün sonra
kendisi azlolunup sadaret m akam ı M id­
hat Paşaya verildi (31 tem m uz 1872).
M idhat Paşa, ilk iş olarak M a h m u d
Nedim Paşayı m ahkem eye verip yolsuz
hareketlerinin hesabını sordurmak is­
tediyse de, eski sadriâzamı padişah hi­
m aye etti.
Abdülaziz, M idhat Paşanın sada- .
retinden hiç de m e m n u n kalmamıştı.
Çünkü h u zu r u n d a ne secdelere kapa­
nıyor, n e de parlak sözlerle onu avutu­
yordu. Bilâkis kendisine memleket rea­
litelerinden hem. de çok acı bir dille,
bahsediyordu İmparatorluğun içine
düştüğü çıkmazı izah ettikçe, b u n d a n
adeta Abdülaziz’in şahsına da bir pay
Çıkmaktaydı. B u yüzden padişah pek
sıkılıyordu.
M a h m u d N e dim Paşanın son za­
manlarında Mısır’ın yabancı devletler­
le istikraz akdedebilmesi için bir fer­
m a n hazırlanmıştı. Mısır Hidivi İsmail
Paşa, b u n u elde edebilmek için b üyük
paralar dökmüş bulunuyordu. M idha t
Paşa, b u n u n doğuracağı siyasî, malî, '
idarî mahzurları ileri sürerek itirazda
bulun d u ve b u işin ancak ileride düşü-
nülebileceği şeklinde bir ferman gön-
dertti Hidiv ısrar edince, padişah, sad-
n â z am a danışmadan re’s en istenen
müsaadeyi verdi. M idhat Paşa, fena
halde kırıldı ve hiddetlendi. B u ve b u ­
n a benzer hâdiseler dolayısiyle nihayet
19 ekim 1872 tarihinde sadaretten ay­
rıldı.
M idhat Paşa, 1873 tarihinde Divâ­
nı ahkâmı adliye nazırı oldu. Şirvânî-
zâde Rüşdü Paşanın sadareti sırasında
devletin içinde bulunduğu çıkmazdan
kurtulması için bazı vükelâ arasında
gerekli tedbirler görüşülürken, M idhat
Paşanın b u hususa dair bir lâyiha yaz­
ması ve b u n u n icabında hüküm d ara
kabul ettirilmesine çalışılması karar­
laştırılmıştı. Sadrıâzamm, b u meseleyi
h u zurd a ağzından kaçırması esasen
M idhat Paşadan kuşkulanan Abdüla­
ziz’in hem en onu azledip Selanik vali­
liği ile uzaklaştırmasına sebeb oldu
M idhat Paşa, Selanik’te birçok faydalı
ıslahatta b ulu n d u ise de, İstanbul’ca
bunlar da hoş görülmiyerek birdenbire
azledilince İstanbul’a, döndü (1874).
Kendisine hiçbir memuriyet verilmedi­
ği için birbuçuk sene, müddetle açıkta
kaldı.
Hersek ve Bulgaristan ihtilâli iyice
alevlenip bir çaresi bulunamadığı sıra­
da işe yarar devlet ricalini işbaşında
bulundurm ak maksadiyle tekrar Divâ­
nı ahkâmı adliye nezaretine getirildi.
B u sırada ikinci defa sadarete gelen
M a h m u d N e dim Paşa, Konsülid faizle­
rinin indirilmesi meselesinde Fransa
ve İngiltere’nin bun a razı olduğunu
söyliyerek bütün vükelâyı aldatmış b u­
3352
lunduğu ve b u işin m es’uliyetine onları
|
ı da iştirak ettirmek istemediği için
M idhat Paşa vazifesinden istifa, ederek
hükü m etin dışında kalmayı tercih et­
ti. M ütercim R ü şd ü Paşanın sadaretin­
de M idhat Paşa ikinci kere Şûrayı dev­
let reisi oldu. B u sırada, Abdülaziz’in
hal’i için uğraşanlarla birleşti Hattâ,
aşağı yukarı b u işin başında bulundu.
B u n a senep o n u n hal’inin sadece m e m ­
leket için faydalı ve hattâ lüzum lu b u­
lunduğuna kani oluşuydu. Abdülaziz’i
şahsen sevmemekle beraber b u işte şah­
sî meselelerle hareket etmemiştir.
Sadrıâzam M ütercim R ü ş d ü Paşa 19
aralık 1876 g ü nü istifa edince yerine
M idhat Paşa ikinci defa sadrıâzam ol­
du. A bd ülh am id ’in _ yazdırmış olduğu
muhtıraya göre “ İstanbul’da büyük
adamlar bırakılmayıp taşraya gönderil-
■
| miş olmasından ve zatı şahanenin m a ­
lû m u olanlar E dh em , A h m e d M uh tar
ve R a u f Paşalar gibi zatlar ise de b u n ­
lar da uzak yerlerde ve A h m e d Vefik
j Paşa ise inzivada bulunm asından do­
< layı za m a n icabı ve çaresiz M idhat Pa­
şa sadarete'’ getirilmişti (B u muhtırayı
j. görmüş olanlardan m e r h u m İbnülemin
j I M a h m u d K em al İnal’m Son Sadrıâzam-
| lar adlı eserinden aynen naklolunmuş-
1 tur). B u n d a n , İkinci A bd ülh am id ’in
. Paşayı sevmediği anlaşılmaktadır O-
ı n u n bilhassa anayasayı ilân hu su sun ­
da ısrarı padişahın hoşuna gitmiyor,
cülûsundan evvel söz verdiği için de ça­
resiz ses çıkaramıyordu.
Anayasa ilân edilmekle beraber
meclis toplanmadan evvel M idhat Pa­
şa azil ve yurt dışına çıkmaya cebrolun-
d u (5 şubat 1877). B u n a son hal’ ve iclâs
işlerine karışması, padişaha ve ' devlete
tahakküm e kalkışmakla itham olun­
ması, ağzının sıkı olmaması dolayısiyle
devlet esrarını Ötede beride ve hususî
meclislerde bahis konusu etmesi* Fran­
sa’nın ihtilâl zam anındaki G a rd Nas-
yonal’ine benzer “Millet askeri” adlı
ayrı bir ordu kurm aya kalkışması, ni­
hayet .hilâfetin saltanattan ayrılması
fikrini ileri sürmesi gibi hususlar se-
! bep olmuştu. Padişahın ona hiç em ni­
yeti yoktu. Birçok kimseler Abdülha--
I m id ’e M idh a t Paşanın kendisini de
I hal’edip cumhurbaşkanı olarak başa
j geçmeyi, sonra Üçüncü Napolyon’u n
yapmış olduğu gibi hükümdarlığını
ilân etmeyi d ü şünd üğ ü nü fısıldamış­
lardı. M idhat Paşaya müthiş bir kin ve
düşmanlık besleyen A bdüîham id, o nu n
m ahvına kadar gitmiştir
M idhat Paşa d u r u m u n kendisine
bildirildiği saraydan h em en bir istim­
bota konularak hazırlanan İzzeddin
vapuruna bindirildi. Ahırkapı önünde
eşyası ve uşağı vapura alındı. Padişa­
hın gönderdiği beş yüz altın teslim
edildi.
İzzeddin vapuru yurddışı j,ürgünü-
 n ü Brendizi’de bıraktı. M idha t Faşa
oradan Napoli’ye* sonra İspanyâ’ya,
Paris’e ve Londra’ya gitti. B u sırada
Rusya seferi başlamıştı. Midiıat Paşa
m abeyne telgrafla başvurup b u müna-
sebetle Avrupa’da yapabileceği fayda­
lı bir hizmet varsa ifaya hazır olduğu­
n u bildirdi Kendisine Viyana elçiliği
vasıtasiyle muhaberede bulunması bil­
dirildi. M idhat Paşa Avusturya Başve-
-kili Andraşi ile görüşüp Avusturya dev-
I letinih Bosna, Hersek h a k k m d a k i niyet
I ve düşüncelerini telgrafla haber verdi.
Yirmi gün kadar bekledi, bir cevap
alamayınca. Napoli’ye gitti, sonra Lon-
dra’ya döndü. Kendisini pek seven ve
hakkında aşırı saygı gösteren İngilizler
! arasında yaşamayı tercih ediyordu.
Abdülham id, onun yurd dışında
| bulunmasını kendi şahsı için zararlı
İ gördüğünden nihayet affetti. H a n y a ’- j
! da oturmasına m üsaade olundu Ailesi
efradı yanına gönderildi. Kısa bir müd-
det sonra da ihtilâl alâmetleri belirmiş
bulun an Suriye vilâyetine vali olarak
tayin olundu (1878). Lâkin Suriye’ye
arkasından birçok hafiyeler gönderildi.
Her hareketinden mânalar çıkartılıyor,
Suriye’yi müstakil bir devlet yapm ak
fikrinde b ulun duğu bile jurnal edili-
yordu. Hele İngiltere elçisinin kendisi-
ni ziyarete gitmesi büsbütün mesele .
oldu Bilhassa İngilizlerle n ü fu z reka-
beti halinde bulunan Fransızlar aley-
hinde çalışmağa başladılar. M idhat Pa-
şa, b u d u ru m d a vazife göremiyeceğini
aksi halde çok ağır töhmetler altında-
bırakılacağını anlıyarak istifa zorunda
kaldı. İstifası kabul olunmadı. B u n u n
üzerine vazifeye devam için T u n a ve
Bağdad valiliklerine benzer salâhiyet­
ler istedi B u , büsbütün şüpheyi çek­
tiği için Aydın valisiyle becayişleri ya­
pıldı (1880). İzmir ’e vardığı zam an
j hakkında uydurulanların iftiralardan
ibaret b u lu n d u ğ u n u m abeyne u z u n uza­
dıya yazdı. B u memuriyetinde de ken­
disine rahat verilmedi. İstanbul’daki
dostları gizlice o n u n ve bazı eski ar­
kadaşlarının Abdülaziz’in hal’i ile it­
h a m edilmek üzere bulunduklarını h a ­
ber verdiler ve kendisine Avrupa’ya
savuşması tavsiyesinde bulundular. B u
işte tam am en suçsuz bulun d uğu için
i ehemmiyet vermedi Kısa bir za m an
sonra 18 mayıs 1881 g ü n ü gecesi vilâ­
yet konağındaki ikâmetgâhında uyur­
ken binayı askerin sardığını haber al­
dı. H e m en giyinip arkadaki küçük bir
kapıdan çıktı ve bir kira arabasiyle
. Fransız konsolosluğuna giderek iltica
etti. Burada saygı ile karşılandı. İltica
hakkı tanındı. Ertesi g ü n ü diğer kon­
soloslar gelip kendisiyle görüştüler ve
gerekli izahatı alıp gezi döndüler.
M idhat Paşanın konsolosluğa sığın­
masına sebep kendisini suçlu sayması
değil, . tarafsız bir m ahkem ed e ' alenen
yargılanacağına em in bulunmamasıydı.
Sonradan b u n a pişman olmak ve hâdi­
seyi m ahkem ed e: “ Ö m r ü m ü n bir leke­
sidir ki yalnız ban a değil, evlâdıma ka­
j lacak bir ayıp olduğunu itiraf ederim”
| şeklinde anmıştır.
. Ertesi g ü n ü Adliye nazırı Cevdet
! Paşa, bir valinin hüküm eti terkedip bir
konsoloshaneye sığınmasının şaşılacak
i ve teessüf edilecek bir olay olduğu,
; Abdülaziz’in katli meselesinden dolayı
j gerekenlerle birlikte yargılanmak üze-
i re hem en adliye memurlarına teslim ol­
masını telgrafla bildirdi. M idhat Paşa
! hayatı ve n am u s u garanti edilmek ve
I alenen yargılanmak şartiyle b u n u ka­
bul edeceği cevabını verdi ve iki gece
kaldığı konsolosluğu terketti. Askerî
j
kum andan Hilmi Paşa, kendisini alıp
j
kışlaya götürdü. İstanbul’d an gelen
\ Cevdet Paşa başkanlığındaki bir heyet
kendisini buradan aldı. İstanbul vapu-
!,
j riyle yola çıkıldı. M idhat Paşa’n m ilk
| sorgusu vapurda, T u n a valisi iken hal-
j İ kı vilâyet idaresi usulü ve devlet oto­
\ ritesi aleyhinde kışkırttığı için azletti­
1 ği Sururi Efendi tarafından yapıldı.
M idhat Paşa, Abdülaziz’in öldürüldü­
j ğünden haberi olmadığını, esasen öldü-
j rülmeyip intihar etmiş olduğunu ve
J b u n u n aksi sabit olsa bile kendisinin
; bu hâdise ile uzak-yakm bir alâkası
j bulunmadığını ifade etti. Nihayet İs­
j tanbul’a gelindi ve Yıldız’d a Çadır
j j Köşkü ne götürüldü. 27 haziran 1881
i de başlıyan Yargıyı, yine o n u n a-
! ! mansıız düşmanı Sururi Efendi idare
ediyordu. Ortada M idhat Paşayı şahsen
itham edecek hiçbir delil mevcut ol­
m am akla beraber, kendisi de birlikte
tevkif edilenler de bu uy d u rm a m a h ­
kemenin ağır kararlarına uğradılar.
M idhat Paşa, idame m a h k û m edilmiş­
ti. Kendisinin suçsuz olduğunu bildiği
için vicdanı rahattı. Kararı soğukkan­
lılıkla karşıladı. A bdü lham id’in de
on u n suçsuzluğunu bildiğine, ancak b u
vesile ile kendisini tam am en m ahvet­
m ek istediğine kanidi. İkinci Abdülha­
mid, b u kararı tasdikten çekindi Eski
« sadrıâzamlardan, vükelâdan, bü yü k
' rütbeli askerlerden mürekkeb bir mec-
| üs kurarak m ah kem e h ü k m ü n ü n infa­
zı veya cezanın hafifletilmesi hakkın­
da düşüncelerini sordu. Çoğunluk in­
faz, azınlık hafifletilme lehinde oy
kullandı. Abdülham id, azınlığın oyuna
uy m a k zorunda kalarak idam cezaları­
nı m üeb bed hapis ve sürgüne döndü­
rüp M idhat Paşa ve arkadaşlarını Tâ-
if’e gönderdi. B u n u n la beraber ondan
hâlâ çekiniyor, bir türlü içi rahat ede­
miyordu. Bilhassa M idhat P a şan ın . İn­
gilizler tarafından kaçırılmasından
korkuyordu. Saraydan verilen gizli tali­
j m at üzerine, birkaç kere zehirlenilmesi-
| ; ne teşebbüs olunduğu halde, paşa uya-
İ L
3353
*V -
é>s 'y * ' <*'> ‘u¡ Ó~J¿ mSé'¿ ? U W

J ş ~ , s -yj' ; ^ ^„¿> C & & ! > * < / y s ¿ ¿ f

Sold an, yukarıda: M id h a t P aşa ile diğer
^ ^ » / /✓'/? ¿tS , Jfy t , v , ¿ ^ 4 ¿ r ¿ 'j ¿í,
m a h k u m l a r ın hapsedildikleri T a if Kalesi.
Altında M id h a t Paşanın el yazısı v e m ü h r ü .
> - & j y s ¿ í ,
Sa ğ d a : M id h a t P aşa n ın m u h a k e m e esnasında
O /,¿ ■vÿy’r* ’ 4>* ✓ f j $, <*$¿t* m e v k u f b u l u n d u r u l d u ğ u v e kararın kendisine
V* ^ » * tebliğ edildiği Ytldız’daki Ç a d ı r köşkü.

©
nıklığı sayesinde bunlardan kurtula- olsa hakikati söyler ve b u n d a n ayrıl­
bildi. Zamanını ibadet etmek, K u r ’an m az, vatansever, çalışkan, bilgili ve di­
okum a k ve hatıratını yazmakla geçiri­ rayetli bir devlet adamıydı. Gayret ve
yordu. Ailesine gönderdiği mektublar- hamiyeti ifrat derecedeydi. B u yüzden
da hayatından tam am en ü m id kestiği en b üyük güçlüklerle yılmadan savaş­
ve ergeç bir suikaste uğrayacağından mış, h ak bildiği yoldan ayrılmamış,
em in bulun d uğu anlaşılmaktadır. B u b ütü n öm rünce devlet ve millet m e n ­
mektuplar sahiplerine verilmemiş ve faatlerini m ü d a fa a etmiş, hürriyet ve
Yıldız sarayında alakonulmuş, oradan demokrasiye b ü tü n ruhiyle inanmış ve
devlet arşivlerine intikal etmiştir. b u n u n memleketinde tahakkuku için
M idhat Paşanın daim a beklediği kendini feda etmiştir. Hedefine varmak
meş’u m gün, nihayet gelip çattı. R u m î için teferruatı düşünm ez, yenilmiye-
26 nisana raslıyan 7 mayıs 1884 çar­ cek güçlük tanımazdı. So n derece temiz
şam ba gecesi oda kapısı kırılarak içeri kalbli, saf, içi dışı bir yaradılıştaydı.
Her vazifede m uvaffak olmuş, m em le­
girildi ve feci bir şekilde, boğulmak
kete u n u tulm a z hizmetlerde bulun­
suretiyle. şehit edildi. Nâşı, dinî bir
muştur. Abdülaziz’in katli meselesiyle
tören yapılmadan, hattâ yıkanıp kefen­
tam am en haksız olarak itham ve m a h ­
lenmeden kale duvarları dışındaki met­ k û m edilmiştir. B u padişahın hal’inde
ruk bir mezarlığa gömüldü. 'Verilen birinci derecede rol oynamış olmakla
resmî raporda ise bir m üddet evvel ge­ beraber, o nu öldürtmeyi asla dü şünm e­
çirdiği şirpençe’n in vü cuduna verdiği
mişti. Esasen yapılan bü tü n inceleme­
büyük zafiyetten ve hıyarcığa benzer ler, b u hüküm darın Öldürülmeyip inti­
bir çıbandan öldüğü bildiriliyordu. Tâ- har etmiş olduğunu reddi imkânsız de­
if belediyesi bir ay sonra mezarını yap­
lilleriyle ortaya koymuş bulunm akta­
tırdı ve taşma “M idhat Paşa. 26 nisan­ dır.
da vefat etmiş” ibaresini yazdır dıysa da,
sonradan vali olan A h m e d Ratıb Paşa Bibliyografya : Ali Haydar M idhat;
b u mezarı yokettirdi (İkinci Meşruti­ M idhat Paşa, hayat-ı siyasiyesi, hide-
yetin ilânında b u kabir törenle ihya matı, m en fa hayatı. Süreyya Rifat;
edilmiş, Cumhuriyet devrinde de Ana- M idhat Paşanın katilleri. İbnülemin
vatan’a getirilerek, İstanbul’d a “ Hürri­ M a h m u d . K e m a l İnal; So n Sadrıâzamlar.
yeti ebediyye” abidesi y a n m a konm uş­ Refik F e n m e n ; M idhat Paşanın iktisa­
tur). di icraatı. Bénoit Brunswick; L a véri­
M idhat Paşa müstesna kabiliyetli, té sur M idhat Pacha. B. S. Baykal; M id ­
son derece doğru ve nam uslu, yalandan hat Paşa (Aylık Ansiklopedi, C : I, S :
ve hiyleden nefret eder, aleyhine de. 23). I. H . Uzunçarşılı; M idhat ve Rüştü
—> Paşaların tevkiflerine dair vesikalar.

3354
geçti. Slav Birliği Komitesi geniş yardımda
bulundu. Rusya’dan gönüllüler gelmeğe baş­
ladı. Bulgaristan, malî güçlüklerine rağmen
ordusunu artırdı. Bir taraftan da Bulgar
milliyetçiliği fikri kuvvetleniyor, Bulgaris­
tan’ın ne Osmanlı devletinin, fakat ne de
Rusya’nın tesiri, idaresi veya himayesi altın­
da bulunm adan millî, hür ve müstakil bir
devlet haline gelmesini istiyeıılerin sayısı ar­
tıyordu. B u hal ise b u memleketi kendi bir
peyki haline getirmek isteyen R u s y a ’nın h o ­
şuna gitmiyordu.
B u sırada Rusya Çarı İkinci Aleksandr
anarşistler tarafından _ öldürüldü (13 mart
1881). Yerine geçen Ü çüncü Aleksandr hür-
riyetsever fikirlerden nefret eder yaradılışta
idi. Bulgaristan prensi h e m e n R u sya’ya gidip
yeni Çarı tebrik ettikten ve saygılarını sun­
duktan sonra memleketinin anarşi içinde b u ­
lunduğunu, yeni kurulan devlette anayasa
ve meşrutiyet rejiminin yürümediğini, siyasî
hürriyetin bir çok zararlı fikirlerin doğup
gelişmesine sebep olduğunu ileri sürerek on­
dan da anayasanın yürürlükten kaldırılma­
sını istedi. Üçüncü Aleksandr, b u düşünceyi
derhal tasvip etti. Prens dönüşte Avusturya,
başşehrine uğrayarak orada da aynı şeyleri
tekrarladı. Avusturya devleti, esasen hür re­
jimlere aleyhtardı. Hele doğan milliyetçilik
cereyanlarını çok zararlı görüyor ve b un un
kendi tab’ası arasında da yayılmasından pek
endişe ediyordu. B u n u n için, prensin görüşü
Viyaııa’da da uygun bulundu.
Şarkî (D o ğ u ) Rumeli eyâletinde
durum
Şarkî Rum eli eyaletinde ise, işler daha
m untazam yürüyordu.. Ç ü n k ü elde bir ni­
zam nam e vardı ve bütün konsoloslar b un un
tatbikine, nezaret ediyorlardı, idare heyeti,
eyâletin en aydınlarından kurulmuştu. E n
küçük bir m em u run azli İçin bile m a h k e m e ­
den karar alınması gerekiyordu.
■Prensin Bulgaristan’da diktatörlüğünü
ilân etmesi Şarkî Rum eli eyâleti Bulgarlarmı
kızdırdı. Esasen Rusya’nın politikasını değiş­
tirerek kendilerinin Bulgaristan’a katılma
hususundaki emellerini bir zamandır destek­
lememesi b u devlete olan sempatiyi azalt­
mışken, Çar’m Bulgaristan prensinin son h a ­
reketini tasvib etmiş olması, yer yer aleyhte
mitinglere ve gösterilere sebep oldu. E y â ­
lette iki parti m eydana çıkmıştı. Bunlardan
birisi, ne olursa olsun Bulgaristan’a katılma
politikasını güdüyordu. Radikal Parti ise,
her şeyden evvel Bulgaristan’ı ve Şarkî
Rum eli eyâletini R u s nüfuzundan kurtarmak
ve hiç bir haricî siyasî tesir altında bulun­
m a y a n millî bir devlet kurm ak gayesindeydi.
1883 yılından itibaren D r . Stranski’nin lider­
liğindeki b u parti, Şarkî Rum eli eyâletinde
hâkim d urum a geçti.
1884 yılında Şarkî Rum eli eyâleti valisi
Aleko Paşanın valilik müddeti sona erince,
iki parti arasında mücadele başladı. Bulga­
ristan’a katılma taraftarı olan muhafazakâr-

Prens, niyetlerini gayet gizli tutarak

Bulgaristan’a döndü. Sonra bir sabah duvar­
lara yapıştırttığı bir beyannam e ile yeni d u ­
r um u ilân etti. Kendisi b u beyannam ede
gerçi anayasayı yürürlükte tutmaya yem in
etmişse de, memleket selâmetinin bun dan
evvel geldiğini, b u d u ru m d evam ettiği m ü d ­
detçe vazifesini ifaya imkân olmadığını, y a ­
kında millet meclisini toplantıya çağırarak
kendisine tevdi olunan prensliği geri verece­
ğini ve b u meclis kararını verinceye kadar
geçici olarak hüküm et işlerini yürütmek
üzere Harbiye Nazırını yeni kabineyi k ur­
mağa m em u r ettiğini, meclis kendisinin b u n ­
dan sonra da Bulgaristan Prensliğinde kal­
ması için ileri süreceği şartları kabul ederse
vazife görmekte d evam edeceğini, aksi halde
çekileceğini bildiriyordu. Bir R u s generali
olan Harbiya Nazırının kurduğu hükümetin
baskısı ve jandarmanın yardımıyle yapılan
seçimde ise muhafazakârlardan 304 ve libe­
rallerden 25 oy kazandı. Ziştova’da kendisi
tarafından açılan meclis ona, yedi sene için
istediği olağanüstü yetkileri tanıdı. B u yılki
olağanüstü toplantıyı da tadil etti. Bütün ça­
lışması esasen yirmi dakika sürmüştü. Prens
de h em en bir beyannam e neşredip Bulgaris­
tan için bir saadet devrinin gelmiş olduğunu
ilân etti. R u s çarı Ü ç ü n c ü A leksa ndr

3355
 lar, Şarkî Rumeli eyâleti valiliğinin Bulgar
prensi Aleksandır’a verilmesini istiyorlardı.
Radikaller ise, Aleko Paşanın tekrar tayinine
taraftardılar. Ancak, Babıâli de, Rusya da
her iki tarafa yâr olamayan b u zatı isteme­
diler. Nihayet iki devletin anlaşması üzerine
Gavril Paşa (Gabriel Krestoviç) tayin olun­
du. B u zat, bir Bulgar milliyetperveriydi.
Lâkin istekleri yerine getirilmeyen radikal­
ler, ona. c-an düşmanı kesildiler. B u ise onlara
seçimleri kaybettirdi. Muhafazakârlar ikti­
dara gelince, radikaller gazetelerle halkın
millî duygularını coşturacak neşriyata başla­
dılar. Aslında her iki parti müstakil _ ve bü­
y ü k Bulgaristan fikrine taraftardı. İkisi de
milliyetçi idi. A n c a k muhafazakârlar bu
emele tedricen ve Rusya’nın yardımı saye­
sinde, diğer devletlerin de muvafakatini elde
ederek varm ak istiyorlardı. Radikaller ise,
bir milletin istiklâl ve hürriyetini ancak
kendi millî gayretiyle elde edebileceği ka-
naatindeydiler. H e m e n merkezi Filibe’de bu­
lunan bir komite kurdular. Komitenin reisi
Stranski idi. Binbaşı Paniça, Binbaşı Niko-
layef ve Binbaşı Matkarof ise en yakın ça­
lışma arkadaşlarıydı. Komitenin kışkırtma­
ları yüzünden her tarafta gösteriler başladı.
Hattâ Ayayorgi yortusu münasebetiyle rum-
ların şenlik yapmalarına ve bayrak çekm e­
lerine Bulgarlar engel oldular. B u n d a n sonra
Aleko Paşa
Bulgarlar da bir şenlik münasebetiyle bay­
rak çekmek isteyince Gavril Paşa müsaade
etmedi. Hattâ, ileri gidenleri hapsettirdiyse
de, Bulgarlar şiddetle ısrar edip bunları
bıraktırdılar.
Şarkî Rumeli eyâletinin Bulgaristan’a
katılması oiayı
Bir taraftan da, Bulgaristan prensinin
gâh gizli, gâh açık tahriklerile Bulgaristan’a
katılma kampanyası alıp yürüyordu. Şimdi,
radikaller de bu dâvayı ön plâna almış bulu­
3356
nuyorlardı. Prens Aleksandr’m malî yardımı
ile yayınlanan Borba gazetesi, Şarkî Rumeli
eyâleti Bulgarlarını açıkça ihtilâle kışkırt«
maktaydı. Gösteriler ve mitingler devam
ediyor, halka, eyâlet Bulgaristan’a' katılacak
olursa vergilerin azalacağı, lüzumsuz masraf­
ların ortadan kalkacağı, sür’atli bir kalkınma
olacağı telkin ediliyordu. 6 tem m uz 1885 cu­
martesi günü komitenin Değirm endere’de
37aptığı gizli bir toplantıda, Filibe’de Eylül
ayı ortalarında ihtilâl çıkartılmasına ka­
rar verildi. Prens Aleksandr o sırada Varna-
da bulunuyordu. Kendisine haber gönderile­
rek b u ihtilâl hareketinin başına geçmesi
istendiyse de, prens b u n un şimdilik doğru
olamıyacağını ileri sürüp bu işi kendilerinin
başarmaları gerekeceğini bildirdi.
Gavril Paşa, böyle bir ihtimali akima
bile getirmiyordu. Kendince gerekli bütün
tedbirleri almış ve hattâ yazı geçirmek için
aüesi halkı ile İstanbul’a gelmişti. O İstanbul-
da bulunduğu sırada Filibe’ye yirmi kilo­
metre uzaklıktaki Veliko Konare köyünde
ihtilâl patlak vererek Şarkî Rum eli eyâleti­
nin Bulgaristan’a katıldığı ilân olundu (16
eylül 1885), Filibe mutasarrıfı Dim iirof dev­
lete sadıktı. B ir telgraf çekerek düzenin ko­
runmasını bildirdi. İhtilâlciler onu tevkif ve
hapsettiler. H ü k ü m e t bir bölük süvari gön­
d erm ek istediyse de Rusya konsolosu engel
oldu ve kendisi yanında kavası bulunduğu
halde olay yerine gitti. İhtilâlciler onun
kendilerine taraftar olduğunu biliyorlardı.
Konsolosun aracılığı ile mutasarrıf tahliye
edildi.
Gavril Paşa, meseleyi duyunca hem en
geri döndü. Hâdise onu müteessir etmişti.
Kendisi milliyetçi bir zat olmakla beraber,
devletin de dürüst bir m e m u r u idi. Üstelik
Rusların b u işe katiyen karıştıklarını istemi­
yordu. A rz u ettiği, bir R u s eyâletinin değil,
ileride müstakil bir Bulgaristan’ın kurulması
idi.
Gavril Paşa, hükümetin hem en harekete
geçeceğini um duysa da, böyle bir şey olmadı.
B u n u n üzerine bir meclis toplayıp işi görüş- '
tü. Burada bütün bunların düzenli olduğuna
karar verildi. Valinin konağı bir bölük as­
kerle m uhafaza altına alındı. Öğleden sonra
millet meclisinin daimî komite üyeleri, ikti­
dar partisi ileri gelenleriyle birlikte bir top­
lantı yaptılar. Muhafazakârlar, bütün hare­
ketlerin hükümeti zor durum da bırakmak ve
düşürmek için yapıldığını ileri sürdüler.
Maarif işleri m üdürü Delişkof, Bulgaristan’a
katılmanın asıl kendi partilerinin programı
olduğu halde, radikallerin şimdi b u işi ele
aldıklarını ileri sürüp hükümetin daha evvel
davranarak b u n u ilân etmesi teklifinde b u ­
lundu. Teklif kabul edildi. Muhafazakârlar
Ru s desteğine taraftar oldukları için bu h u ­
sustaki düşüncesini anlam ak üzere R u s k on­
solosuna bir heyet gönderdiler. Konsolos
kendilerine sâkin olmalarını ve olayları tabiî
gelişmelerine bırakmalarını tavsiye etti. B u
gelişme hakikaten deva m etti. Veliko Ko-
nare ihtilâlcileri Binbaşı Nikolayef’in k u ­
mandasında olarak 18 eylülde Filibe’ye gelip
hükümet konağım bastılar. M uhafız kuvvet­
leri, hem en onlara katılmışlardı. Gavril Paşa
tevkif edilip Veliko K o n a re ’y e götürüldü ve
orada hapsedildi. Stranski h em e n geçici bir
hükümet kurdu. Binbaşı Nikolayef’e silâhlı
kuvvetler başkumandanlığı verildi. İstanbul’a
giden demiryolu kesildi. Prens Aleksandr’a
bir telgraf çekilerek idareyi ele alması isten­
di. Prens, b u n u kabul etti. D u r u m u ve k e n ­
disini desteklemesini Çar’a telgrafla bildir­
dikten sonra hareket etti. Yolda h u d u d u tef­
tiş ettikten sonra Tırnova’ya geldi. Burada
bir beyannam e neşredip Şarkî Rum eli eyâle­
tinin Bulgaristan’a katıldığını ilân etti. B u
beyanameyi «K u zey ve G ü n e y Bulgaristan
Prensi» ünvaniyle imzalamıştı. 21 eylül günü
Filibe’de büyük tezahürlerle karşılandı.

Avrupa devletlerinin Bahıâli’nin pro­

testosuna kayıtsız kalmaları, Rus
politikası

Bulgaristan, Osmanlı devletine bağlı bir
prenslik olduğu için ■b u hareketi isyan de­
mekti. Üstelik Berlin andlaşmasma aykırı
bulunuyordu. B u yüzden Babıâli askerî h a ­
reketlere girişmek hakkını haizdi. Lâkin,
b unu yapmıyarak A v ru p a devletlerine birer
protesto notası göndermekle iktifa etti. A y ­
rıca, bir Bulgar tecavüzü ihtimaline karşı
gerekli tedbirlere başvurdu.
A v r u p a devletleri, Berlin andlaşm asm m
bu suretle alenen ihlâl edilmesi karşısında ve
Babıâlinin müracaatine rağm en tam am en
hareketsiz kaldılar. İngiltere ve Avusturya,
durum u dikkatle takip etmişlerdi. Kanaatle­
rine göre, Rusya’nın vesayeti altında bulun-
mıyacak olan büyük bir Bulgaristan doğ­
maktaydı. B u ise, onlar için uygundu. Böy-
lece, Balkanlarda R u s nüfuzu nu n daha fazla
ilerlemesi ve yerleşmesi engellenmiş ola­
caktı. Fransa ise, Bulgar istiklâl hareketine
karşı esasen büyük sempati duyuyordu.
Rusya için 18 eylül ihtilâli uy g u n bir za­
m ana rastlamamıştı. Çar, biraz evvel Krem-
lin’de A lm an ya ve Avusturya İmparatorları
ile görüşerek Balkanlarda statükoyu m u h a ­
faza edeceğini temin etmiş bulunuyordu.
Şimdi b u işde R u s parmağı v e kışkırtması
bulunmadığına onları inandıramıyacağmı h e ­
saplamaktaydı. Üstelik, doğmakta olan b ü ­
yük Bulgaristan, kendisine tâbi bir devlet
olmayacaktı. Rusya ise, Balkanlarda kendi
teşviki eseri olmadan doğacak her hareketi
ortodoksluk âlemi ve Slâv memleketlerinde-
Suftan İkinci A b d ü l h a m id ’in bir portresi
(Asîı Topkapt Sarayı Müzesi Resim
gaierismdedir)
kî nüfuzu için zararlı saymaktaydı. B u yüz­
den, Sofya’ya bir telgraf gönderen Çar, F i ­
libe ihtilâlini tasvib etmediğini bildirip B u l­
garistan’da bulunan Rus subaylarına ordudan
ayrılmalarını emretti. Rusya, Osmanlı devle­
tiyle barış halinde bulunduğundan Bulgaris­
tan’ın b u devlete karşı gireşeceği düşmanca
hareketlere R u s subaylarının katılamıyacak-
larını sebep olarak ileri sürmüştü. Bulgaris­
tan ise b u sırada seferberliğini ilân etmiş bu­
lunuyordu. Prens, Harbiye Nazırı Kantaku-
zen’den hiç olmazsa seferberlik sona erince­
ye kadar R u s subaylarının vazife başında
kalmasını rica ettiyse de, Çar’dan gelen ikin­
ci bir telgraf üzerine R u s subayları, Kanta-
kuzen dahil vazifelerinden istifa ederek kon­
soloshaneye çekildiler. Çar, bir kaç gün
sonra da prense verilmiş R u s ordusu tümge­
neralliği rütbesinin geri alındığını ilân etti.
İlhakı tasdik için toplanan Sobranya, yani
Bulgar meclisi Çar’a telgraflar çektiyse de,
alm an cevaplar cesaret kırıcıydı.
Berlin andlaşmasımn pek açık şekilde
ihlâli ve b u n un karşısında Rusya’nın takın­
dığı tavır, nihayet devletleri İstanbul’da bu
işle ilgili bir konferans toplamağa şevketti.
Ru s delegesi bu konferansta, Berlin andlaş-
m asmın tam am en tatbikini ileri sürdü. Babı-
âlinin hakları bütün devletler tarafından ka­

3357
bul ediliyor, bunların ihlâl edilmiş olduğu
inkâr olunmuyor, lâkin Bulgaristan’ı eski h a ­
line döndürecek çareler bulunamıyor veya
bulunanlar üstünde anlaşma olmuyordu.
M ehm ed K â m il P a şa
Sa id Paşanın azli ve Kâmil Paşanın
Sadarete geçmesi
Şarkî Rumeli eyâleti meselesi ortaya çık­
tığı zam an ve bilhassa Sırp -Bulgar savaşı
başlayınca Sadrıâzam Said Paşa askerî bir
müdahaleyi ileri sürmüştü. Berlin andlaşma-
sm a göre böyle bir durum da A vrup a devlet­
lerinin ses çıkarmalarına imkân yoktu. Esa­
sen hepsi. Osmanlı devletini haklı görüyor.
Sırp ve B ulgar askerleri D r a g o m a n geçidinde
karşı karşıya
3358
hattâ vaktiyle kışkırttığı ortodoks tab’anın
kendisiyle Osmanlı devleti arasında — um du*
ğunun aksine Rusya'nın nüfuzu altına girmi-
yen— tampon devletler kurmasına pek sinir­
lenen Çar, Babıâliyi şiddetle tutuyordu. B u l­
garların askerî güç bakımından da, politika
bakımından da çok zayıf bir anlarında b u ­
lunduklarını ileri süren Said Paşa, Şarkı
Rum eli eyâletine ordu sevketmenin her şeyi
halledeceği kanâatinde bulunuyordu. B u ka­
naatinde de haklı idi. Lâkin, siyasî rakibi
olup o sırada E vkaf Nazırı bulunan Kıbrısh
K âm il Paşa, meselenin m üzakere yoluyla
haline taraftardı. K e n d i hâtıralarında n ak­
lettiğine göre (S: 5), Şarkî Rum eli eyâleti va­
lisi Gavril Paşanın ihtilâlciler tarafından
tevkif edilip hakaretlerle Filibe’den çıkarı­
larak Veliko K cn a re köyünde hapsedildiği
haberi geldiği zam an A bdü lh am id b un a pek
üzülmüş ve hele haberin Istanbula ancak .20
gün sonra, o da Sofya’da bulunan Rusya si­
yasî m em u run da n A vrup a yoluyla Istanbul-
daki Rusya elçiliğine gelmesi suretiyle ulaş­
masına çok sinirlenmiş ve Sadrıâzamı payla-
mıştı. O sırada B a y ra m n a m a zm a çıkılıyor­
du. Hünkâr, nam azdan sonra h em e n kabine­
nin toplanıp meseleyi m üzakere etmesini
istedi. İşte bu müzakereler sırasmda Maliye
Nazırı müstesna olmak üzere, vükelâ askerî
müdahaleyi m üdafaa etmiş, Said Paşa da
onlara katılmış, K â m il Paşa ise b u n u doğru
bulmayıp devletler vasıtasıyle m üzakere ka­
pısının açılmasını ileri sürmüştü. Berlin and-
laşmasma göre d ur u m u m u z kuvvetli oldu­
ğundan b u müzakereler sonunda Bulgaris­
tan’ı sindirmeğe yetecek bir karar alınaca­
ğını üm id ediyordu. A bdülham id ise, o sıra­
da askerî bir müdahalenin doğuracağı neti­
celerden ürkerek Said Paşayı azledip yerine
K âm il Paşayı Sadaret m akam ına getirdi (25
eylül 1885).
Sırp - Bulgar çatışması. Bükreş
andlaşması
Sırbistan, Berlin andlaşmasıyle sınırları­
nı Ayastefanos andlaşmasma göre genişlet­
miş olduğu halde, savaş esnasında işgal et­
miş olduğu Vidin bölgesini Bulgaristan’a
terketmiş olmasını bir türlü ha zm edememişti..
Şarkî Rumeli eyâletini ilhak suretiyle prens­
liğin büsbütün büyümesi ve hele Sırpların
emeller beslediği M ak ed o ny a üzerinde nüfuz ’
kazanması ise onu çileden çıkarmağa kâfiydi.
Ç ün k ü Sırbistan, ancak bu bölgeye doğru
genişleyebilirdi. Bulgar’ların yaptığı b u oldu­
bitti kabul edilirse b u işten ümidi kesmek
lâzımdı. Sırbistan, b u n un üzerine silâhlı m ü ­
dahaleye karar verdi. Rus subayları çekilmiş
olduğu için Bulgar ordusu kum an dadan m a h ­
ru m bulunuyordu. Ordusu daha kuvvetli ve
düzenli olan Sırbistan için b u büyük fırsattı.
B u n u n üzerine Prens Miİah, Berlin andlaş-
m asmı m üdafaa bahanesiyle Bulgaristan’a
karşı savaşa girişti.
Sırp ordusu evvelâ ilerlediyse de, Millî
heyecanları coşkun, halde bulunan Bulgarlar
şiddetle döğüştüler. Sırp ordusu Sofya’ya
doğru ilerlerken, Slivnitsa’da fena halde ye­
nildi (19 ekim 1885). Avusturya’nın tavas­
sutu üzerine iki taraf arasında mütareke im ­
zalandı. B u n a göre hiç bir taraf galip veya
mağlûp sayılmıyor, hiç bir tarafa arazi k a ­
zancı tanınmıyordu. Nihayet 3 mart 1886 ta­
rihinde iki taraf arasında Bükreş barış and-
laşması imzalandı. B ir m add eden ibaret olan
bu andlaşma, iki hüküm et arasında barışın
kurulduğunu bildirmekteydi.
Yunanistan’ın Girid’i ilhaka
kalkışması
devletle prenslik bir saldırma ve savuhrnâ
ittifakı aktedeceklerdi.
Anlaşma, Bulgaristan’da hiddet uyandır­
dı. Evvelâ Şarki Rum eli resmen prensliğe
katılmamış oluyor, iki bölge sadece prensin
şahsında birleşiyordu. Kırcaali’nin geri veril­
mesi ise, bü yü k hatâ sayılmaktaydı. Ç ü n kü
Bulgarlar M aked o ny a’ya buradan nüfuz ede­
bilirlerdi. İttifak ise, Ç ar’a karşı nankörlük
ve ortodoksluğa ihanet sayıldı. Zira b u itti­
faka göre, meselâ Osmanlı devleti ile Rusya
arasında çıkacak bir harpte, Bulgaristan’ın
OsmanlIlarla birlikte Ruslarla savaşması ge­
rekiyordu.
A nlaşm a konferansa sunulacağı zam an
Babıâli b u m addeyi çıkardı. Ç ü n k ü Rusya
b u n u kendisine bir tecavüz sayabilirdi. R u s ­
y a ise, Şarkî Rum eli valiliğine ismen Prens
Aleksandr’m değil, Bulgaristan prensinin, ta-

B u sırada Osmanlı devletinin zaafını se­

zerek Yunanistan da Girid’in kendisine ve­
rilmesi için harekete geçmişti. Babıâli, 21
ocak 1886 tarihinde Y u n a n hükümetine bir
nota göndererek Girid’lileri devletlerine
karşı tahrikten vazgeçmelerini istediği gibi,
adaya bir de donanm a gönderdi. Yunanlılar
ise, savaş ilânına lüzum görmeden Osmanlı
hududuna tecavüz etmişler ve Osm anlı top­
raklarında ilerlemeğe başlamışlardı. Fransa
bunun üzerine Yuauistan’a bir ültimatom
gönderdi. Arkasından devletler donanmaları
Pire’yi abluka ettiler. B u sırada ilerleyen
Y u n a n orduları, A h m e d E y ü b Paşa tarafın­
dan ağır bir hezimete uğratılarak sınırın
öbür .tarafına atıldılar. Yunanistan, çaresiz
savaş ve seferberlik hareketleriden vazgeç­
ti. B u n u n üzerine Pire limanının ablukası
kaldırıldı.
/•. *
Şarkî Rumeli eyâleti hakkında
nihaî anlaşma

Bükreş andlaşmasmdan sonra Bulgaris­ (/i A > c

tan, Şarkî Rum eli eyâleti meselesini hallet­
m ek için Babıâli ile doğrudan doğruya m ü ­
zakerelere talip oldu. İstanbul konferansın­
dan hiçbir müsbet sonuç alınamadığından
Osmanlı devleti b u n u kabul etti. Bulgaris­
tan’da eski d u rum u n geri gelmesine imkân
bulunmadığını anlıyor, prensliği bu bahane
ile R u s nüfuzu na terketmektense, onunla
uyuşmayı çıkarlarına daha u y g un buluyordu.
Nihayet bir anlaşmaya varıldı. B u n a göre
Bulgaristan, Osmanlı devletinin yüksek hâ­ A b d t ilh a m id ’in, bas tarafında isminin îik
kimiyetini tanımakta devam edecek ve Prens harfi markası v e tacı b u l u n a n eîyazisı. B u
Aleksandr beş yıl için Şarkî .Rum eli valisi yazıda Sultan, Sadrı â z a m in a; Berlin m u a h e *
tayin _ olunacaktı. B u n a karşılık bir hudut desinden sonra Yunanlılarla olan İhtilâfın
tashihi yapılarak Rupçoz ve Kırcaali strate- konuşulm ası için fevkalâ de meclîsin Bâbıâlî-
jik mevkileri Osmanlı devletine terkedilecek, de değil, Yıidız’d a toplanmasını istemektedir.
Şarkî Rum eli’ye muhtar bir idare verilecek,'

335S
yinini ileri sürerek bunda ısrar etti. Böyİece,
Şarkî Kümelinin Bulgaristan'a bağlanması
Aleksandr şahsiyle kaim bir hal olmaktan
çıkıyor, bu hak prensliğe veriliyordu. BabI­
âli, b u değişikliği de kabul etti. Bun d an
m aada, Bulgaristan prensinin her beş senede
bir mutlaka büyük devletlerin tasvibiyle ye­
niden seçilmesi hakkındaki Rus teklifi de
anlaşmaya kondu ve Osmanlı devleti ile B u l­
garistan prensliği b u yeni şekli kabul zorun-
Prens Aleksandr Batenberg
Prens Ferdinand
da' bırakıldı (24 mart 1886). Bütün bunlar,
Rusya’nın prense olan düşmanlığından do­
ğuyordu.
Prens Aleksandr’m düşüşü
Kesin andlaşmanın imzalanışı Bulgaris­
tan’da büyük heyecana sebep oldu. Herkes
prens aleyhinde ağzına geleni söyüyor, onun
esasen Bulgaristan'ın çıkarlara değil, kendi
3360
şahsî ikbalini m üdafaa ettiğini, Bulgarları
sevmediğini, sekiz yıldır bir kelime bulgarea
öğrenmek istemediğini ileri sürüyordu. Bul-
garlar ise, Şarkî Rumeli'nin prensliğe kat’î
şekilde katılması fikrinden asla vazgeçmiş
değillerdi. Bulgar hükümeti, iki bölgenin
idaresini derhal birleştirdi. T e k m e m u r kad­
rosu, tek bütçe, tek adliye sistemi kabul
edildi. Prens, um u m î efkârın kendi aleyhine
dönmüş olduğunu anlıyordu. D u r u m u n u k u v ­
vetlendirmek için andlaşmaj^ı fiilen tatbik
etmemeğe karar verdi. Meselâ, prensliğin ve
eyâletin millî meclislerinin ayrı ayrı toplan­
ması lâzım gelirken bunları bir arada top­
ladı ve söylediği açılış nutkunda. birleşmeyi
açıkça ilân etti (14 haziran 1886). B u n a rağ­
m e n bilhassa Kıreaalfnin terkini Bulgarlar
unutamıyorlardı. O r d u ise, tam am en prensin
aleyhine dönmüştü.
8 ağustosta askerî bir hüküm et darbesi
sonunda prens tahtından indirilerek Bulga­
ristan'dan çıkarıldı. Lâkin, b u suretle R u s­
y a'm nüfuzu altına düşmek tehlikesi belir­
diği için halk ordunun b u hareketini tasvib
etmedi. Hattâ Aleksandr geri çağırıldı. F a ­
kat Rusya buna engel oldu. Prens, bun un
üzerine Bulgar tahtındaki haklarından kesin
şekilde feragat etti. Bulgaristan’da durum
karışınca Rusya Sofya’ya fevkalâde bir ko­
miser gönderdi. B u zat, Bulgaristan hükü­
meti namına idareye el koydu (22 eylül
1886). Bulgaristan bir yıla yakın b u şekilde
idare edildikten sonra Saxe-Cobourg soyun­
dan Prens Ferdinand Bulgaristan prensliğine
seçildi (3 tem m uz 1887). Rusya b u n u tasdik
etmedi. Bir taraftan da Babıâliyi Şarkî
Rumeli eyâletini işgale kışkırtmağa başladı.
Babıâli b u n u kabul etmediği gibi, Rusya’nın
Sofya’da bir Rus ve bir Osmanlı komiseri
bulundurularak prensliğin idaresine nezaret
edilmesine dair olan teklifini de öbür devlet­
ler şiddetle reddettiler. Ferdinand ise, A v u s ­
turya’ya dayanarak Bulgaristan’ı Rusya n ü ­
fuzundan kurtardı.
Babıâli. onun prensliğini ve Şarkî R u ­
meli eyâleti valiliğini ancak 1896 yılında
tasdik etmiştir. Bulgaristan’ın bundan sonra
Rusya ile de arası düzeldi. Prens İstanbul’a
gelip Abd.ülhamid!e tazimlerini sundu. Bul­
garistan’ı daima müstakil bir devlet imiş gibi
idare etti.
İkinci Abdülharaid’in. demiryolu
politikası
Osmanlı İmparatorluğunda ilk demiryolu
Abdülmecid devrinde yapılmıştır. Abdülha-
mid, babasının başladığı demiryolu politika­
sına devam etmek arzusundaydı. Bunda, bil­
hassa stratejik mülâhazalar başta geliyordu.
Son Rus savaşında İstanbul-Fü\he hattından
geniş Öİçüde faydaİ&nıİmiş ve demiryoİları-
nın bu alandaki değeri daha iyi anlaşılmıştı.
Nitekim daha evvel Bosna-Hersek. Sırbis­
tan ve Karadağ olayları sırasında da demir­
yolu bulunmayışının ağır sıkıntıları çekil­
mişti. B u yüzden savaştan sonra, ilk iş ol­
m a k üzere Manastır -Selânik. hattı ile Selâ-
nik ile İstanbul'u birleştirme hattı yapıldı.
O devir askerî stratejisinde demiryollarının
bir özelliği de savaş sahalarını daraltarak
kesin sonucun süratle elde edilmesini temin­
di. Ayrıca, A bdülham id devrinde Rumeli’de
kurulan demiryolu şebekesi sayesinde çıkan
isyan ve kargaşalıkları süratle bastırmak da
m ü m k ü n olabilmişti.
Demiryollarının faydaları bilinmekle b e­
raber inşası faaliyetine hem en başlanama­
mıştır. B u n u n sebebi, devletin maddî kudre­
tinin memiekette bir demiryolu şebekesi k u ­
rulmasına yetmemesiydi. B u n u n üzerine baş­
ka bir yol bulundu. Yabancı şirketlere u y ­
gun şartlarla imtiyazlar verildi. Fakat bu
şirketler demiryolu için sermaye yatırmağa
yanaşmak istemiyorlardı. Sebebi ise, gelirin
işletme masrafını bile kapatamıyacağı idi.
B u n u n üzerine Osmanlı Bankası demiryolla­
rının bölgelerine göre her kilometresi için
en az bir geliri teminat altına aldı. Aradaki
açık nasıl olursa, hattın geçtiği vilâyetlerin
hasılatı ile kapatılacaktı. Hasılatın cibayetini
ise Düyun-u U m u m iy e İdaresi üzerine aldı.
Bun a karşılık her şirket hissesine düşecek
miktarı nakden ödemeyi kabul etti;
B u şartlarla ilk. yapılan Selânik-Manastır
demiryoludur. İmtiyazı 1890 yılında A lm an
Bankasına (Doyçe Bank) verilmişti. Slânik
ile İstanbul’u birleştirme hattının imtiyazı da
iki yıl sonra bir Fransız şirketine verildi.
Anadolu tarafında ise, bu şekilde teminata
bağlanan hatlar, İzmir -Kasaba ve A nadolu -
Bağdad hatlarıydı. B u son hattın imtiyazı, 99
yıl için bir A lm a n şirketine verilmişti. E v ­
velâ K o n y a -Bağdad arası tamamlanacak
sonra Basra, Haleb, Urfa gibi şubeler buna
bağlanacaktı. Teminata bağlanmıyanlar ise
H icaz dem iry o lu n u n D e r Ja Jy a k a d a r oían kısmının işletmeye açılması töreni
3361
İzmir -A y a m , Mersin-İTarsus-Âdana, Kudüs-
Yafa, Bursa-Mudanya, Beyrut-Şam-Havran
batlarıydı.
Abdülhamid, b u hatlardan m aada Hicaz
demiryolunu da başlattı. B u hat, İstanbul’u
M edine’ye bağlayacaktı. Böylece, bir çok İs­
lâm memleketleri de birbirine balğanmış ve
Hac kolaylaşmış olacaktı. B u hattın İktisadî
değeri de vardı. Üstelik mukaddes İslâm şe­
hirlerinin gerektiğinde süratle ve kolaylıkla
müdafaası m ü m k ü n olabilecekti. Böylece,
Abdülham id bütün İslâm dünyasının -muhab­
betini kazanm ak istiyordu. Çünkü, Osmanlı
memleketlerinin dışında 300 milyon müslü-
m a n yaşıyordu. Padişahlık vasfı Osmanlı
memleketlerinde, Halifelik vasfı ise bütün
İslâm ülkelerinde câriydi. Abdülham id, diğer
islâm ülkeleriyle daima ilgilenir, buralara
adamlar gönderip teması devam ettirirdi.
İşte b u sayede ne sermayesi, ne de eshamı
bulunan Hicaz demiryolu inşa edilebildi. İn-
gilizlerin şiddetle muhalefetine rağmen,
Mısır, İran ve Hindistan müslümanlarının
geniş ölçüdeki yardımları ve T ü rk halkının
severek verdiği ianeler sayesinde sekiz yıl
içinde hat M edine’ye vardı. H e r yıl yedi se­
kiz milyon frank masraf olmuş ve bu masraf
yukarıda anlatılan kaynaklardan temin edil­
mişti. Aynı zamanda Ş a m ’dan D e r ’a’ya bir
hat yapılmış, b u hat Hay fa limanına bağlanıp
Hicaz demiryolunun başlangıcını teşkil et­
mişti. Beyrut -Ş am -H avran hattını yapan
Fransız şirketi buna — haklı olarak— itiraz
etti. Karşılığında şirkete Hicaz demiryolları
için toplanan paradan 3.4 milyon frank taz­
minat ile Ş am -Haleb demiryolu imtiyazı ve­
rildi. B u suretle, ileride inşası tamamlana­
cak Bağdad hattı ile, Hicaz hattı da birbirine
bağlanmış olacaktı.
Anadolu demiryollarının inşası, Rusya'yı
fena halde kuşkulandırmıştı. Erzurum hülya­
sından vazgeçmemiş olan bu devlet, Doğu
A nadolu’ya süratli askeri yardımlar yapabi­
lecek vasıtaları hoş görmüyordu. Rusya,
Berlin andlaşmasiyle kendisine verilmesi ge­
reken ve taksitleri geciken savaş tazminatı
F. 26
¿onusunda devleti tazyik ederek K uzey D o ğ u
Anadolu demiryolu imtiyazlarının Ruslara
verilmesini temin ettikten sonra Konya -
Bağdad hattına itirazdan vazgeçti.
Alm an nüfuzunun Hindistan yolu üze­
rindeki bölgelerde yerleşmesi ve Süveyş’den
geçen ticaret yolunun emehmmiyetten düşme
tehlikesinin belirtilmesi, îngilizleri tedirgin
ettiyse de, el altından giriştikleri bütün faali­
yetler, hattâ para güciyle A ra p memleketle­
rinde çıkardıkları kargaşalıklar b u hattın
tamamlanmasına engel olamadı.
Bütün b u faaliyetler sonunda, Osmanlı
memleketlerindeki demiryollarının uzunluğu
4500 milometreye vardı. Berlin andlaşması
imzalandığı zaman ise, hepsi 1145 kilometre­
den ibaretti.
Padişahın evhamı, Kâmil Paşanın azli
Kâmil Paşa, Sadaret makamında altı se­
ne kadar kaldıktan sonra azledildi.
Azline sebeb Abdülham id’in son derece­
ye varmış olan evhamıydı. Saray muhiti K â ­
mil Paşa’yı sevmediği için b u evhamı tahrik
edecek jurnaller yağmaya başladı. İlk jurnal
onun Seraskerle birlik.olup kendisini hal’et-
m eğe hazırlandığına dairdi. Abdülhamid
bunu vârid görmediğinden üzerinde pek dur­
madı. Lâkin, bir kaç gece sonra çıkan şid­
detli fırtına yüzünden Gazhane ile Yıldız sa­
rayı arasındaki boruların . bozulup sarayın
karanlıkta kalması üzerine Padişah bunun
düşünülen hal* için bilhassa yapıldığını sana­
rak korunma tedbirleri aldıysa da bir şey
çıkmadı. H e m e n arkasından kızı Zekiye Sul­
tanın sarayında çıkan yangın üzerine itfaiye
bölüklerinin, askerlerin, tulumbacıların ve
Japonların bir ziyaretini İade maksadıyle
Temmuz 1888 de İstanbul’dan fevkalâde elçi
Osman Pasa (Tuğamiral) idaresinde hare­
ketle Japonya’ya gidip büyük dostluk göste­
risi iie karşılanan Ertuğrul firkateyni, dö­
nüşte Eylül 1889 da Japon denizinde fırtına­
dan kayalara çarparak batmıştı
3382
halkın toplanması Padişahı bü yü k bir kot-,
kuya düşürdü. Bir taraftan b u hâdisenin de
tertib eseri olduğuna dair jurnallar verildi.
B u sırada Serasker Ali Saib Paşa vefat etti.
Padişah, onun zehirlenerek öldürüldüğünden
şüphelendi. İlâçlarını tahlil ettirdiyse de bir
netice alınamadı. Yerine Pilevne kahramanı
Gazi O s m an Paşa Seraskerliğe getirilmişti.
H e m e n Kâm il Paşanın onunla da hal’ husu­
sunda anlaştığı jurnal edildi.
Biraz sonra cülûs yıldönümü şenlikleri
yapıldı. Kâm il Paşa vükelâ ile birlikte tebrik
için saraya gittiler. O gece bir sandık havaî
fişeğin infilâkından hasıl olan müthiş gürül­
tü, Hünkârın aklını başından aldı. Böylece
üstüste gelen b u hâdiseler üzerine Abdülha­
mid, nihayet K âm il Paşayı azletti (4 eylül
1891). Ertesi günü A lm a n elçisi Padişaha
başvurarak b unun sebebini sordu ve Kâm il
Paşa A lm a n devletinin en büyük nişanını hâ­
mil olduğundan azli devlete ihanetten ileri
geldiyse bu nişanın da geri alınması gereke­
ceğini söyledi. Abdülham id, K âm il Paşanın
devlete sadakatle hizmet ettiğini, ancak eski
bir gelenek dolayısiyle azledilmiş olduğunu
söylemek zorunda kaldı (İbn-ül-Emîn Mah-
m u d K em al İnal; Son Sadrıâzamlar, S. 1363 -
1364).
Cevad Paşanın Sadareti
Sadarete Girid vali vekili ve askerî k u ­
mandanı Kabaağaçlı-zade A h m e d Cevad P a ­
şa tayin edilmiştir.
Abdülhamid, Cevad Paşaya Sadaretinin
başından itibaren b ü yü k teveccüh gösterip
en ileri rütbede nişanları üstüste verdi. B u
sırada Ticaret ve Nafıa Nazırı bulunan Mah-
m u d Celâleddin Paşa (bu zatı, Abdülha­
m id’in cülûsu sırasında Ticaret Nazırı bulu­
nan ve cülüsta büyük bir rol oynayıp sonra
Mabeyin Müşiri olan, nihayet Abdülâziz’in
katli töhmetiyle m uh ak em e ve idam a m a h ­
k û m edilen D a m a d M a h m u d Celâleddin Paşa
ile karıştırmamak lâzımdır) Pahişaha m e n ­
sup ve fazlaca nüfuz sahibiydi. B u n a güve­
nerek Vükelâ Meclisinde bir müzakere sıra­
sında Cevad Paşayı istihfafa kalkışmış ve
Sadrıâzamm şikâyeti üzerine azledilerek G i­
rid valiliğine gönderilmişti. O zam ana göre
böyle gözde vükelâdan birisinin Sadrıâzamm
şikâyeti üzerine azli de Padişahın büyük te­
veccüh ve itimadına delâlet ediyordu (aynı
eser, S : 1482).
Abdülham id’in ona teveccüh ve itimadı
ve Sadarette uzunca zam an tutması, kendisi­
nin Hünkârın şahsına fevkalâde bağlı ve sa­
dık olmasından, her işi onun arzusuna göre
görmesinden, emirlerinden dışarıya hiç çik-
mamasmdandı. Böylece onun Sadareti zam a­
nında devlet işleri Babıâliden yavaş yavaş
saraya intikal etti ve her iş orada görülmeğe
başladı (Kâmil Paşanın hâtıratl; S: 170-171). yesi için gerekli ıslahatı yapmayı bu devlete
Cevad Paşa asker mesleğinden yetişme oldu­ vaad ediyordu.
ğu için Babıâli muamelâtına yabancı idi. Ruslar, bir müddet sonra Erm eni mese­
Devlet işlerinde tecrübesi yoktu. B u yüzden lesinde başka bir politika takibine başladılar.
Sadaret Müsteşarı Tevfik Paşa saraya çağrı­ G ü n ey Kafkasya ve Doğ u Anadolu bölgesin­
lıp günlük işlerin yürümesinde Sadrıâzama de zaptettikleri yerde pek çok Erm eni vardı,
yardımcı olması tenbih . edildi. Rusya ise, bunları tamamen ruslaştırmak, is­
tiyordu. Ermenileri ortodokslaştırmak, din­
Cevad Paşa, zekâ ve kabiliyeti sayesinde
lerini, kiliselerini ve kültürlerini ortadan
görevine kolay intibak etmiş ve işleri başarı
kaldırmak suretiyle Ruslar arasında eritmeyi
ile yürütmüştür. Zamanında en m ühim hâ­
hedef tutmuştu. Yüzyıllar boyu Türklerle
dise, Erm eni olaylarıdır.
birlikte ve ’ aynı idare altında yaşadıkları
halde, diğer bütün hıristiyan tab’a gibi, millî
Ermeni meselesinin doğuşu, mevcudiyetlerini m uhafaza etmiş olan E r m e ­
niler ise buna ellerinden geldiği kadar karşı
Rusya ve Ingiltere koymağa çalışmaktaydılar. Diğer taraftan,
Erm eni haklarını korum ak için merkezi İs­
Oşmanlı devletinde 1878 yılma gelinceye viçre’de olmak üzere H m ç a k ( = Ç a n sesi)
kadar bir «Ermeni meselesi» mevcut değildi. komitesi kurulmuştu. Komitenin merkezi bir
Ermeniler, devletin sadık, vefakâr ve çalış­ müddet sonra Londra’ya nakledildi. Osmanlı
kan tab’asıydı. Kendilerine son derece itimad Ermenileri hakkm daki istekleri ise. vaad
dildiği için devletin en m ühim vazifelerinde olunan ıslahatın yapılması idi. M uhtar veya
kullamlagelmişlerdi. Devlet kadrosunda kay­
m akam , mutasarrıf, hâkim olarak pek çok
Erm eni mevcuttu. Bunlardan m aada M a b e ­
yinde ve Babıâlide b üyük memuriyetler elde
etmişlerdi. İçlerinde vezir ve nazır olanlar
vardı. Vilâyetlerde valilerin maiyetindeki
politika memurları hep onlardan seçilirdi.
Onlar da devlete sadaketle hizmet ederlerdi.
Buna karşılık Ermeniler Osmanlı memleket­
lerinde tam bir hürriyete ve diğer sosyal
müesseseleri serbestçe faaliyetteydi. Bunların
bir kısmı, tamamen Özel müsaadelerle açıl­
mıştı. Başka cemaatlere ise böyle müsaade­
ler verilmiyordu.

Rus orduları İstanbul kapılarına daya­

nınca bundan faydalanmak düşüncesine k a ­
pılan Ermeni patriki Nerses, bir heyetin b a­
şında bulunduğu halde G randük Nikola’n m
karargâhına koşmuş ve — o zam ana kadar
mevcut olmıyan— Erm eni isteklerini ortaya
atmıştı (Georges Salles; Les Questions d ’
Orient; S: 32). Bunlar da Ermenilerin otur­
duğu vilâyetlerde ıslahat yapılması ve onla­
rın yerli müslüman halka karşı müdafaasıydı.
Nitekim bu mesele, evvelâ Ayastefanos and-
laşmasınm 16 ncı ve sonra Berlin andlaşma-
sının 61 inci maddesinde yer almıştır. H a l­
buki aslında buralarda yapılacak bir ıslahat
mevcut değildi. Nitekim 1890 yılma kadar
böyle bir ıslahatın yapılmasına teşebbüs Cevad Paşa
olunmadığı gibi, Ermeniler de böyle bir is­
tekte bulunmamışlardır. B u meseleyi ortaya müstakil bir Ermenistan, henüz hiç düşünül­
Rusya atmıştı; Osmanlı devleti ise Rusların ü y o r d u . İngiltere de Berlin muahedesinin
bu işlere burunlarını sokmalarına fırsat ver­ 61 inci maddesinin ortaya atılmasının yeni
m e m e k için Erm eni tab’asma kendiliğinden milletlerarası gaileler yaratacağını düşüne­
daha geniş müsaadeler vermeğe hazırdı rek şimdilik o bölgelerde âdil ve namuslu
(Viktor Bernard; L a Politique d u Sultan, S; İdarî ve adlî elemanların kullanılmasını y e­
14). Nitekim İngiltere üe yaptığı Kıbrıs an­ ter görüyordu (Blue Book 1896; S: 7-8).
laşmasının bir maddesinde Osmanlı m em le­ Lâkin İngiltere’de seçimi liberal partim
ketlerinde yaşayan hıristiyan taba’m n hima­ nin kazanması ve Gladston’un iş başına geç­

3363
inesi üzerine dürüm değişti. İngiltere, îîrrüe-
ni dâvasını ve Hınçak komitesini destekle­
m eğe başladı. Berlin muahedesinin 61 inci
maddesine göre gerekli ıslahatın yapılması
meselesini ortaya, attı. Hmçaklar, Ruslara
düşman olmakla beraber, hayallerinde doğ­
mağa başlayan «Ermenistan» için bu devlet­
ten toprak kopartamıyacaklarını bildikleri
için Anadolu’ya göz diktiler. Vilâyat-ı Sitte
denilen altı vilâyeti, yani o zamanki İdarî teş­
kilâta göre Erzurum, V an, Diyarbakır, Sivas,
Bitlis ve Mamuretül-Aziz (Harput) i gözle­
rine kestirmişlerdi (B u alan bütün Erzurum,
Erzincan, Van, Ağrı, Hakkâri, Muş, Bitlis,
Siird, Diyarbakır, Elâzığ, Mardin, Bingöl,
Malatya, Sivas, Am asya, Tokat ve kısmen
Giresun vilâyetlerini içine almaktadır). Hm-
çak cemiyeti, bir müddet sonra İstanbul,
İzmir ve Haleb şehirlerinde teşkilât kurdu.
Tedhişçi ve ihtilâlci metodlarla Osmanlı dev­
letini zayıf düşürmek ve b u sayede altı vi­
lâyet için muhtar bir idare veya doğrudan
doğruya muhtariyet elde etmek komitenin
gayesi olmuştu. B u hususta, İngiltere’den
büyük müzaheret görüyordu.
Padişahın tutumu, komitelerin
faaliyeti
Abdülhamid, bu durum karşısında, E r ­
meni emellerine sed çekmek politikasını gü­
den Rusya’ya temayül etti. İngiltere’nin bü
yanlış ve haksız, adalete değil çıkara daya­
nan siyasetine karşı Rusya’yı koz olarak kul­
lanmaktan başka çaresi yoktu. İngiltere’nin
bu konudaki tutumu hakikaten haksızdı.
Ç ün kü Ermeniler adı geçen altı vilâyette
h e m küçük bir azınlık halinde, h e m de da­
ğınık şekilde oturmaktaydılar. Üstelik Os-
manlı imparatorluğundaki Ermeni orta sınıfı
bu fikir ve gayelere tamamen yabancıydı.
Cemaatleri hakkında mevcut durum un deva­
mından başka bir istekleri yoktu. Çoğu kom i­
tenin -faaliyetine kayıtsız kalıyor, hattâ onları
ele veriyorlardı. B u yüzden bir çok zengin
Ermeni, Hm çaklar tarafından öldürülmüştü.
Komite, esasen Osmanlı memleketlerindeki-
lerden değil, Rusya Ermenileri tarafından
kurulmuştu. Başta gelenleri yıllarca Rus or­
dusunda subaylık etmiş, Rusya’da gizli ihti­
lâl cemiyetlerinde çalışmışlardı.
Abdülhamid, Ermenilerin oturdukları vi­
lâyetlerde ıslahat yapmayı şiddetle reddedi­
yordu. Çünkü, A vrup a memleketlerince ısla­
hatın eninde sonunda muhtar ve hattâ m ü s­
takil idare bahşetmek mânasına geldiğini
bilirdi. Nitekim, Yunanistan, Sırbistan, R o ­
m anya, Karadağ, Bulgaristan, Sisam, Lü b na n
ve Girid misalleri ortada idi. Bütün b u yer­
lerin imparatorluktan çözülüp kopm asm a v e­
ya p am u k ipliği ile bağlı hale gelmesine,
3364
Batı devletlerinin ıslahat teranesiyle kalkış­
tıkları müdahaleler sebeb olmuştu. A yn ı şeyi
Do ğu Anadolu’da tatbik etmek, impratorlu-
ğun nüvesini teşkil'eden anayurdun da par­
çalanmasına yol açm ak demekti.
H m ç a k komitesi bir müddet sonra ikiye
bölündü. Aralarından ayrılan Troşak (B a y ­
rak) 1ar, Hınçaklarm aksine Rus taraftarıy­
dılar ve Ermenistan idealinin ancak Rusların
yar dimiyle hakikat olabileceğine inanıyor­
lardı. Üstelik derhal harekete geçmek, kar­
gaşalık ve ihtilâllerle emellerine erişmek
sevdasndaydılar. Troşaklar daha sonra Taş-
nak (Birlik) admı almışlardır.
İşte, Osmanlı devleti bundan sonra E r ­
meni meselesiyle meşgul olmak ihtiyacını
duydu. Yavaş yavaş orta sınıf ve büyü k zen­
gin Ermeniler de — istiyerek veya korku­
dan— komitelerle işbirliği yapm ağa başlamış
oldukları için Erm eni tab’a devlet nazarın­
da eski rağbet ve itimadı kayba başladı. Y a l­
nız b u gibi cereyanlardan dikkatle uzak dur­
mayı bilen katolik Ermenilere itimada de­
v a m olunuyordu. Diğerlerine ise andlaşma
ve imtiyazlar dışında Özel şekilde verilen
olağanüstü müsaadeler geri alındı. B u yüz­
den bir çok Ermeni mektepleri kapatıldı.
Kilise vesair müesseselere dair olan ferman­
lar dikkatle gözden geçirilip hükümleri ay ­
nen tatbike başlanarak hiç bir m üsam aha
tanınmadı. Erm eni patriki Aşıkyan’ın bu h u ­
sustaki müracaati netice vermedi. İhtilâlciler
tarafından silâh, cephane ve bom ba gizlendi­
ği haber verilen bir çok kiliseler, hükümet
tarafından arandı.
Komiteler, nihayet büyük bir hâdise çı­
kartıp A vrupa devletlerinin dikkatini bu ko ­
nuya çekmeye karar verdiler. Netice ise
bir müdahale umuyorlardı.
ilk Ermeni harekeli
İlk hâdise Sasun belgesinde çıktı. Burası
V a n gölünün batısında ve M u ş ve Diyarba­
kır ovalarımı arasındaki dağlk bölgedir. 30
bine yaklaşan nüfusun üçte biri o sırada Er»
menilerden mürekkep bulunuyordu. Üçte
ikisi ise Kürtlerdi.
1893 yılında M abeynden gelen bir tel­
grafla M u ş valisinden vilâyet gelirinin faz­
lasından beş yüz lira gönderilmesi istenmişti.
Vali bunun üzerine yeniden vergi toplamağa
kalkıştı. Sasun Ermenileri buna itiraz ede­
rek iki kere vergi veremiyeceklerini ileri
sürdüler ve İstanbul’a başvurdular. Hükü­
met, onları haklı bulup valiyi • tevbih etti.
Cahil ve inatçı bir zat olan vali, buna hid­
detlenerek ertesi yıl müslüman halkı E r m e ­
niler aleyhinde kışkırttı. B u yüzden karşı­
lıklı çarpışmalar oldu. B u hal, civar vilâyet­
lere ve bilhassa Diyarbakır’a sirayet etmişti.
Komiteler bu hareketi el altından kışkırtı­
yorlardı. Hâdiseler mahallî kalmakla bera­
ber, yeni vergi yılında Ermenilerin hiçbiri
vergi vermek, istemedi. Köylere giden tahsil­
darlar, silâhla karşılandılar. Nihayet hükü­
met asker şevkine mecbur kaldı. Asker gelir
gelmez Ermeniler, komitelerden aldıkları ta­
limata uyarak, köy ve kasabalarını yakıp
dağlara çekildiler. Aynı zam anda her tarafa,
köyleri ve kasabaları tahrib ve halkı katliâm
ettikleri haberleri yaydılar. H m ç a k ve Troşak
komiteleri bütün A v ru p a ’ya ve hattâ A m e ­
rika’ya: «Türkler hıristiyanları kesiyor»
porpagandasını bir daha yaydılar. Halbuki,
kökü Rus Ermenisi olan b u komiteler, cina­
yetlerini Türkiye Ermenilerine de tevcih et­
mekte tereddüd göstermemişler, üstelik b u n ­
ların T ürk ve müslüm an unsurla aralarını
açıp rahat ve mesut hayatlarını cehenneme
çevirmişlerdi.
B u hâdiseler sonunda komitecilerin u m ­
duğu A vrupa müdahalesi nihayet oldu. İngi-
lizler esasen bahane arıyorlardı. Babıâli
süratle davranıp bir tahkik heyeti kurduysa
da, İngiltere, Fransa ve Rusya temsilcilerini
de, bu heyete almak zorunda kaldı.
C evad Paşanın azli* Mehmed Said
Paşanın Sadareti, Ermeni vak’ası
Tahkik heyeti M u ş ’a giderek gerekli tah­
kikatta bulundu. İngiltere neticede aleyhde
bir rapor verdi. B u n a esasen önden kararlıy­
dı. Fransa ve Rusya delegeleri görünüşte
İngiliz temsilcisini desteklemek zorunda kal­
dılar. A n c a k Fransa Dışişleri Bakanı Gabriel
Hanoto neşrettiği makalelerle meseleyi de­
rinliğine incelemiş ve bütün bunlara yabancı
müdahalesinin ve tedhiş komitelerinin sebeb
olduğunu yazmıştı. O n u n kanaatine göre hiç
mevcut bulunmıyan Erm eni meselesini, Aya-
stefanos ve Berlin andlaşmaları sun’i olarak
yaratmışlardı. B u n d a n sonra bilhassa İngil­
tere’nin hatâlı tutumu, işin b u dereceye gel­
mesine sebeb olmuştu.
Fransa Dışişleri Bakanı, Abdülham id ta­
rafından murassa imtiyaz nişanı ile taltif
edildi. Lord Salisbury ise, Hanoto’ya şiddetli
bir cevap verdi. B u n a rağmen üç devlet 11
mayıs 1835 tarihinde Babıâliye müşterek bir
m em orandum tevdi ettiler. Bunda, Doğu
illeri için Berlin antlaşmasında derpiş edilen
ıslahatın yapılması, buralara beşer yıl m ü d ­
detli valiler tayini, bunların seçilmesinde
büyük devletlerin muvafakatinin alınması,
her unsurun katılacağı vilâyet meclisleri ve
jandarma teşkilâtı kurulması, adlî ve malî
işlerin düzenlenmesi, göçebe aşiretlerin ha­
reketlerini^ kontrol altına alınması ileri sü­
rülüyordu. İngilizler, bunları elde etmek için
3365
donanmalarını Çanakkale’ye doğru yola ça­
kardılar. B u n a rağmen Osmanlı devleti, is„-
tiklâliyle telifini imkânsız gördüğü bütün bu
istekleri toptan reddetti (3 haziran 1895).
Sadrıâzam Cevad Paşa, Erm eni meselesi
alevlendiği zam an Hünkâra D o ğ u vilâyetle^
rinde hem en İdarî ıslahata başlanmasını tek­
lif ederek yabancı müdahaleye m eydan yer­
m ek istememişti. Düşüncesi doğruydu. A n ­
cak Yıldız sarayında b u iş için olağanüstü
bir heyet kurulmasını ve bu heyet kararla­
rının Padişah tarafından mutlaka kabul ve
tasdikini ileri sürünce azlolundu (8 haziran
1895). Abdülham id b u teklifi, kendi h ü k ü m ­
darlık haklarıyle uyuşmaz saymıştı. Yerine,
11 haziranda M e h m e d Said Paşa tayin edildi.
M em o ran du m ’un reddi bir müddet son­
ra İstanbul’da «Ermeni vak’ası» diye anılan
hâdisenin zuhuruna sebeb oldu.
30 eylül 1895 pazartesi günü yüzlerce E r i­
meni, üç devlet m em o randum ’unda ileri sü­
rülen isteklerin yerine getirilmesi için b ü ­
y ük bir nümayiş yaparak Babıâliye doğru
yürüdüler. H ü kü m et b u n u haber alınca, n ü ­
mayişçileri dağıtmak istedi. Ermenilerin nü­
mayişi bir ayaklanma haline sokmak isteyiş­
leri ve bir Osmanlı subayını Öldürüşleri üze­
rine iş büyüdü. Sadrıâzam, askerî kuvvetle­
rin yardımını istemek zorunda kaldı. Ancak
A bdülham id işe askeri karıştırmamış, b u işi
zaptiye kuvvetine havale etmişti. Patrikleri
İzmirliyan’m teşvikiyle başkentte ihtilâl çı­
karmağa kalkışan Ermeniler, nihayet .silâh
güciyle dağıtıldılarsa da, gruplar halinde sa­
ğa sola tecavüzden bir türlü vazgeçmiyor­
lardı. B u hal, 9 ekim tarihine kadar sürdük­
ten sonra tam am en bastırıldı. B u arada yüz­
den fazla Erm eni ölmüştü. Polis, zaptiye ve
halktan da ölenler, yaralananlar vardı. Böy-
lece gözü dönmüş komitecilerin bir yabancı
müdahalesi temini için cahil halkı kışkırtma­
larından doğan bu delice hareket, tamamen
neticesiz şekilde sona ermiş bulunuyordu.
Ekim in sekizinci günü Trabzon’da da buna
benzer hâdiselerin geçmiş olduğu duyul­
muştu.
Said Paşanın azli iie Kâmil Paşanın
Sadarete tâyini ve azli
Erm eni vak’ası çıktığı sırada gerekli ted­
birleri alıp hâdiseyi h em en yerinde bastır­
madığı için Sadrıâzam Said Paşa azledilerek
yerine # Erm eni dâvasını şiddetle müdafaa
eden, İngiltere’yi tatmin için İngiliz politika­
sına meyyal bulunan Kâm il Paşa tayin edildi
(1 ekim 1895). Kâm il Paş^ b u sefer mevkiini
ancak pek az muhafaza edebildi. Azline se­
beb Padişaha takdim ettiği bir lâyiha oldu.
Kâm il Paşa b u lâyihasında devlet işle­
rinin sarayda toplanarak Babıâlinin istiklâli­
 nin kalmamış olduğundan bahsediyor, b u su­
retle başta Erm eni meselesi olduğu halde
halkın ve yabancıların her şeyden Pahişahı
mesul tuttuklarını, halbuki saltanat m akam ı­
nın sorumsuz bulunması gerekeceğini, Sada­
ret mevkiinde bulunacaklara sorumlulukları
derecesinde yetki de verilmesi icabedeceğini,
diğer Kazıların Sadrıâzam tarafından seçil­
mesinin doğru olacağını, Vükelâ Meclisinde
görüşülüp arzedilen meselelerin fazla bekle­
tilmeden iradeye iktiran etmesi lâzım oldu­
ğunu, re’sen sadır olacak iradelerin de daha
evvel danışılmasını ileri sürüyordu. K âm il
Paşa, İngiliz ve Fransız elçilerinin de aynı
fikirde bulunduğunu ilâve etmişti.
Hali! Rifat Pasa
B u lâyiha, Adbülham id’in hiç hoşuna git­
medi. Âdeta salâhiyetleri elinden almıyor-
m uş gibi telâşa kapıldı. El altından Fransa
elçisine meseleyi sordu. Elçi ağız değiştire­
rek Kâmil Paşaya böyle bir şey söylemediği­
ni beyan edince, esasen lâyihaya canı sıkıl­
mış olan Padişah, Kâm il Paşayı azledip aynı
gün yerine Dahiliye Nazırı Halil Rifat Paşa­
yı tâyin etti (7 kasım 1895). Halil Rifat P a ­
şa, Padişahın yakın adamı ve âdeta Babıâli-
nin casusu idi. Orada her olup biteni, her
3366
konuşulanı hem en hünkâra naklederdi
(İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l İnal; Son
Sadrıâzamlar. S: 1370).
Banka (ikinci Ermeni) vak*ası,
komitelerin istekleri
Rifat Paşa da Sadaretinin ilk yılında
Erm eni hareketleri ile karşılaştı.
Birincisinden on bir ay kadar sonra, 26
ağuştos 1896 tarihinde İstanbul’da «Banka
vak’ası» diye anılan ikinci Erm eni vak’ası
zuhur etmişti. Erm eni patriki Mıgırdiç İzmir-
liyan’m yerine Bartolomeo adlı rahibin tayin
edilmesi bahanesiyle yine komitelerin tahrik
ettiği bazı kimseler o gün iş bahanesiyle
birer ikişer Osmanlı Bankasına girdikten
sonra birdenbire silâh atmağa ve öteye be­
riye saldırmağa başladılar. Memurların bir
kısmını esir ederek «Ermeni istekleri» yeri­
ne getirilmediği takdirde bankayı bombalar­
la havaya uçuracaklarını ileri sürdüler. H ü ­
kümet, birinci Erm eni vak’asm dan beri pek
uyanık davranıyor -ve m ü h im müesseselerin
civarında zaptiye ve asker bulunduruyordu.
B u sayede vak’a hem en bastırılıp çıkaranlar
tevkif edildiler. B u sırada havaya uçurmak
gayesiyle ellerinde bombalarla bir grup da
Babıâliye hü cum etmiş, hattâ Sadrıâzamı ta­
banca ile vurmağa teşebbüs etmişlerdi. B u n ­
lar da süratle dağıtıldı. Bununla beraber, ih­
tilâlciler bir türlü yatışmak bilmiyordu. Y er
yer halka taarruz ediliyor, pencerelerden
bomba, tüfek ve tabanca atılıyor, ahaliden,
asker ve polisten bir çok kimseler öldürülü­
yordu. Nihayet, müslüman halkın sabrı tü­
kenerek bunlara karşılık vermeğe, bomba
atılan pencerelere ateş etmeğe, kendilerini
silâh veya sopalarla korumağa başladılar. B u
yüzden iki taraftan da ölen oluyordu. C um a
selâmlığına giden tören birliğine atılan bir
bomba, bir çok askerin ölümüne sebeb ol­
muştu. Polis kuvvetleri, halkı misilleme ha­
reketinden menedemediler. B u sırada dışa­
rıdan gelmiş olan komiteciler bir Fransız va­
puru ile kaçmışlar, yakalanacağını hisseden
bir kaç tanesi intihar etmiş, lâkin yüzyıllar
boyu bir arada, birbirlerinin h a k ve hürri­
yetlerine saygı göstererek yaşamış olan iki
unsur, Türkler ve Ermeniler arasına maale­
sef acı ve faydasız düşmanlık tohumları ekil­
mişti.
B u olaylar üzerine Troşak komitesi A v ­
rupa devletlerine karşı Erm eni isteklerini şu
şekilde ilân ve bunların mutlaka yerine ge­
tirilmesini talep etti:
1 — Ermenistan’a büyük devletler tara­
fından seçilecek Avrup a’lı bir komiserin
tayini.
 2 — B u bölgedeki vali, mutasarrıf ve
kaymakamların bu zat tarafından intihap
olunarak yalnız memuriyetlerinin Padişahça
tasdiki.
3 — Yerli halktan jandarma, polis ve
milis teşkilâtı kurulup Avrupalı subayların
idaresine verilmesi.
4 — Mezhep, basın ve millî eğitim ser­
bestliği ile adlî ıslahatın tatbiki.
5 — Gelirin dörtte üçünün mahallî ihti­
yaçlara harcanması, ödenmemiş vergilerin
affı. Beş yıl vergi alınmaması ve sonra alı­
nacakları beş yıl için son olaylardan hasıl
olan zararların giderilmesine tahsisi.
6 — Erm eni muhacirlerinin serbestçe
dönmeleri ve mallarına tesahüp edebilmeleri
ve bütün Ermeni siyasî suçlularının affı.
7 — B ü y ü k devletler delegelerinden m ü ­
rekkep bir komisyonun bu maddelerin tatbi­
kine yerinde nezaret etmesi.
Bunlar, tıpkı vaktiyle elden giden eyâ­
letler için istenen ıslahata benziyordu. İngil­
tere, Rusya ve Fransa’yı peşine takarak altı
vilâyet için ıslahat isteklerini tekrarladıysa
da, Abdülhamid bunu tekrar kesin şekilde
reddetti. Osmanlı hükümeti ise genel af
ilânı, bölgeye bir Osmanlı genel müfettiş ta­
yini, hıristiyanlardan vali ve mutasarrıf se­
çilmesi gibi tedbirleri gözönünde bulunduran
bir karar neşretti.
İngilierenin tutumu ve Amerika
( A . R. D . )
Erm eni meselesinde İngilizlerin hareket
tarzı ise, Ermenileri değil sadece kendi çı­
karlarını müdafaa etmek gayesine yönelmiş
bulunuyordu. Esasen İngiltere Kıbrıs anlaş­
masını d a ' b u maksatla imzalamıştı. D o ğ u
Anadolu kendisi için pek mühimdi. Trabzon,
Erzurum ve Do ğu Bayezid vasıtasiyle K a r a ­
deniz’i İran’a bağlıyan ticaret yolu, bu sırada
önem kazanmıştı. 1840 yılından itibaren Man-
çesterde yerleşen Ermeniler, İngiltere tez­
gâhlarının dokuduğu pamuklu kumaşları bu
yol vasıtasiyle İran ve Orta A sy a pazarları­
na gönderiyorlardı. İngiltere, Ayastefanos
andlaşmasmm b u yolu Rusların kontrolü al­
tına sokan 19 ve 20 nci maddelerine bu yüz­
den itiraz etmiş ve Berlin andlaşmasınm al­
tıncı maddesiyle b u yerlerin tekrar Osmanlı
devletine geçmesini sağlamıştı. Zam anla K a ­
radeniz’den Hazer denizine ulaşan ticaret
yolu da ehemmiyet kazandı. B u yollardan
daha avantajlı ve daha imtiyazlı olarak isti­
fade için- İngiltere buralarda yaşayan E rm e ­
nileri korum ak zorundaydı. Çünkü, Do ğu
Anadolu ve K u ze y İran transit ticareti b un ­
ların elindeydi. Rusya’da oturan Ermenilerin
4
3367
ruslaştırılarak Rus emellerine âlet edilmesi,
kuzey transit yolunu İngiliz ticaretine kapa­
tacağı. gibi, Do ğ u Anadolu Ermenilerinin
Bunların tesiri altında kalması daha güney­
den geçen Trabzon - D o ğ u Bayezid transit
. yolunda kurulan İngiliz ticarî hâkimiyetini
de tehlikeye düşürebilirdi, İngilizler, Kıbrıs
anlaşmasıyla b u bölgede ıslahat taahhüdünü
Osmanlı devletine sadece b u maksatla kabul
ettirdikleri gibi, bilhassa liberal partinin ik­
tidara geçişinden sonra yalnız bu maksat için
Berlin andlaşmasınm 61 inci maddesinin tat­
bikini istemişler ve ihtilâlci Ermeni komite­
lerini desteklemişlerdi.
Neticede İngilizlerin b u hesapları yanlış -
çıktı. Osmanlı devletinin b u konudaki azimli
politikası, çıkan kargaşalıklar yüzünden D o ­
ğuda düzen ve emniyetin bozulması İngilte­
re’nin ticarî ve İktisadî çıkarlarını büsbütün
ihlâl ettiği gibi, millî duyguları okşanarak
bu çıkarlara âlet edilmek istenilen Erm eni­
lerin de rahat ve huzuru bozulmuş, ağır za­
rarlara uğramalarına sebep olunmuştur. N e
çare ki, Ermeniler b unu bir türlü anlamıyor,
onları kendi menfaatleri uğruna harcayan
İngilizleri hakikî ve hasbî dostları sanıyor­
lardı. İng'ilizier, Ermenileri kendilerine büs­
bütün bağlamak için ortaya bir de protes-
tanlık dâvası atmışlar, millî mezheplerinden
çıkarıp protestanlaştırma faaliyetine giriş­
mişlerdi. Devletin resmî müsaadesi olmadan -
bir çok protestan kilise ve mektepleri açıl­
mış bulunuyordu. Babıâli bunları kapatma­
ğa kalkışınca, hıristiyanlığm taarruza uğra­
dığı feryatları yükseldi. Protestan Am erika
bu konuda gayet hassastı. H e m e n İngiltere
ile birlikte harekete geçti. Babıâli, b u sefer
de Am erika’nın husumetini ve Ermeniler
lehinde müdahalesini celbetmemek için bu
meselede daha müsaid davrandı. Protestan
mezhebini tamamen serbest bıraktı. A ncak
bu hususta Amerikalılara îngilizlerden daha
fazla hak tanımak suretiyle iki devlet ara­
sında bir rekabet m evzuu da yaratmaktan
geri durmadı. Böylece Erm eni meselesi, bir
müddet için kapandı. Ancak, b u konudaki
tutumu dolayısıyle İngiliz şirketleri Alman,
Fransız ve hattâ Rus şirketleri derecesinde
imtiyazlara nail olamadılar. Amerikalılara
tanınan mezhebi ve kültürel müesseseler
kurm ak müsaadesi ise, hiç bir taahhüdü is­
tilzam etmiyordu. Y a n i bunlar, fermanlarla
bahşedilmiş imtiyazlar değildi. Babıâli, h u ­
kukî değil, sadece fiilî durum u kabul et­
mişti. Gayri müslim ve gayri millî teşekkül­
lere asla yeni imtiyalzar vermemek, Abdül-
hamid’in titizlikle takip ettiği bir politika
idi.
 GİR İD O L A Y L A R I V E 1 8 9 7 ( 1 3 1 3 ) O S M A N L I -Y U N A N S A V A Ş I

Yunansitan, Berlin anölaşmasmöan iti­ namesinin Girid hıristîyanları lehine bir

baren Osmanlı İmparatorluğu aleyhinde miktar tâdilini ve -sonra tamamen tatbikini
avantajlar elde etmek için durmadan faali­ Babıâlinin taahhüd ettiğine ,dair bir m adde
yet sarfetmişti. B u anlaşmanın 24 üncü m a d ­ konmuştu. Osmanlı devleti sözünde durarak
desinde derpiş edilen hudut tashihi bahane­ yeni nizamnameyi kabul etti. Girid hıristi-
siyle ve devletlerin tazyikiyle Teselyayı ta­ yanlanna daha geniş imtiyazlar bahşeden
m a m e n ve Epir’i kısmen ele geçirdiği, böy- b u anlaşma, H a n y a civarında Halepa’da A v ­
Iece savaşsız ve kan dökmeden sınırlarını- rupa devletleri konsolosları tarafından tas­
genişlettiği halde gözü doymamıştı. Aklı dik edüip tatbikatı teminat altına alındığı
fikri bu sefer de Girid adasmdaydı. Evvelce için Kalepa mukavelenamesi diye anılmıştır.
1886 yılında akim kalan böyle bir teşebbüsü Abdülham id, Girid um u m î meclisi ile
görmüştük. Osmanlı valisi arasında çıkan anlaşmazlığı
bahane ederek bir müddet sonra bu anlaş­
Abdülhamid Girid anlagmasım mayı feshetti. Meclisin yetkilerini sınırlıya-
rak valiye bilâkis olağanüstü yetkiler verdi.
feshetmesinin neticesi Giridlilerin şikâyeti üzerine A vrupa devlet­
Berlin andlaşmasma, 1868 imtiyaz nizam ­ leri hem en işe müdahale edip hıristiyaıı bir
vali tayin edilmesini istediler.
Abdülhamid, bun un üzerine K a ­
ra Todori Paşayı gönderdi. B u
sefer bundan, müslüm an halk
incindi. Hattâ Girid askerî ku-
. mandanı hıristiyan vali}7! din­
lemedi. A dada kargaşalıklar baş-
gösterdi. İşte, b u hâdiseler üze­
rine yabancı devletler m ü d a ­
hale etmişlerdir. K a r a Todori
Paşa valilikten istifa edince ye­
rine Turhan Paşa gönderildi.
Girid hıristiyanlan ise, Kalepa
anlaşmasının tatbikini istiyorlar­
dı. Bir taraftan Atina’daki Girid
komiteleri adaya silâh ve cep­
hane göndermeye başlamışlardı.
Yunanistan, ada meclisinin top­
lanması için Fransa, İngiltere ve
Rusya’ya başvurdu. Buradan bir
G irid’li âsîlerden bir grup netice alamayınca, Berlin and-
laşmasmda imzası bulunan dev­
letlere müracaat etti. İngiltere
ile Avusturya hiç aldırış etme­
diler. İtalya ise, Habeşistan’da
meşguldü. Alm anya b u işekarış-
mıyacağını bildirdi. Fransa, ka­
rarını diğer devletlerin kararı­
na bağladı. Rusya, evvelâ Babı-
âlinin niyetini anlamak istiyor­
du. Abdülham id meseleyi hal­
letmek için meclisin 28 mayısta
toplanmasını emretti, T a m bu
sırada H a n y a ’da müslümanlarla
hıristiyanlar arasında çarpışma
başladı. B u hal, kısa zamanda
âdeta kanlı bir savaşa döndü.
Yabancı devletler bu sefer m ü ­
dahale zorunda kaldılar. Babıâlı,
karışıklıkları duyunca adaya on
altı tabur asker sevketmişti. İs­
Osm anh kuvvetlerinin G irid’de harekâtı tanbul’daki sefirler ise toplantı

3368
halindeydiler. Rus elçisi, Girialilere imtiyaz­
larını iade için Babıâliye müracaatta bulu­
nacağını söylemekle beraber, Osmanlı devle­
tinin kargaşalıkları gidermeğe teşebbüste
haklı olduğunu da ileri sürdü.

Abdülhamid, bu mesele hakkında A v r u ­

pa devletleri arasında bir anlaşma olacağını
ummadığı halde netice aksi oldu ve devletler
savaş gemilerini adaya gönderdiler. Gir id
hıristiyanları ise, b u sefer, adanın İngiltere-
ye katılması ve meselenin ancak böyle
halledilebileceği konusunu ortaya attılar. Bu,
tabiî olacak iş değildi. Devletlerden hiç birisi
buna razı olamazdı. B un a karşılık İngiltere,
Fransa, Avusturya elçileriyle görüşülüp yeni
bir nizamname hazırlandı. Halepa anlaşma­
sının yerine geçen bu nizamnameyi, Babıâli
kabul ve ilan etti. Bütün adada genel af ilân
ve meclisin toplanmasına müsaade edildi ve
adaya hıristiyan bir vali. Beroviç Paşa, gön­
derildi.
, Abdülham id bir müddet sonra müsaade­
leri yavaş yavaş geri almağa başladı. B un u n
üzerine hıristiyan üyeler meclisi terkedip
imtiyazların garanti altına alınmasını A v ­
rupa devletlerinden istediler. Avusturya bu
sırada M akedo nya’da çıkmış olan kargaşa­
lıklar yüzünden telâşlıydı. Giridlilere ge­
rekli ıslahatı tatbik için Osmanlı devletini ra­
hat bırakmalarını sert bir şekilde ihtar etti.

Girid âsîlerini tahri keden papazlardan biri

Girid olayları ve A d aya muhtariyet
verilmek istenmesi
Diğer taraftan adada iki unusr arasmda
Resmo (Retimo) civarında çarpışmalar baş­
ladı. Kendilerini emniyette görmeyen m üs­
lüman ahali, köyleri terkedip H a n y a ve
Kandiye gibi büyük şehirlere akın etmeğe
başlamışlardı. Nihayet, Prens Yorgi k u m a n ­
dasındaki filo vasıtasıyle on biri Y u n a n gö­
nüllüsü adaya çıktı. Bunlar, m üslüm an halka
karşı gayet vahşice davranıp köyleri ve ka­
sabaları vurmağa başladılar. Karaya çıkan
askerlerin kum ndanı Vassos müslüm an hal­
kı âdeta katliâm ediyordu. B u n u n üzerine
A vrup a devletleri tekrar harekete geçtiler.
Müslüm an ve hıristiyan ahalinin birbirini
kırıp geçirmelerine engel olmak için tavassut
teklifinde bulundular. Babıâli bu teklifi k a ­
bul etti. Fransa, İngiltere, Avusturya, Rusya
ve İtalya donanmaları Girid’e gelerek am i­
raller idareyi ellerine aldılar. Yunanistan’ın
mütemadi müdahale ve teşviklerinden cesa­
ret alan ada rumları silâhlarını terketmedi-
ler. Hattâ, 16 şubat 1897 tarihinde Vassos
adayı Y u n a n kralı namına zaptetmiş oldu-

Solda: Hanya yangın). Sağda: Hanya ve Suda lirrtanfarında büyük devletler filoları

3369
 ilân etti. Devletler ise, bu. iki
nokta üzerinde anlaşmışlardı:
1 — M evcut durum a göre
Girid hiç bir zam an Yunanistana
katılmayacaktır.

Sfü
mm
Mmimâ
2 — Girid’e muhtariyet v e ­
rilecektir.
» i Bu n d a n sonra adaya vali ta­
p yini ve muhtariyet şekli üze­
rinde müzakereler uzayıp gitti.
Rum lar ise, müslümanlara yavaş
yavaş yine taarruza başladılar.
•3 *^ : Adada oldukça kalabalık ve
r : » m untazam Osmanlı askeri vardı.
BHS
Lâkin, kışlalarına çekilme emri
3 H ^ V >9®
almışlardı. Rumlar, her şeyden
* evvel bunların Girid’den geri
alınmasını istiyorlardı. Devlet­
ler b u hususu Babıâliye bil­
dir dilerse de, Osmanlı hükümeti
Girid âsîlerinin bir O sm a n lı k a ra k o lu n u basarak reddetti. A d a d a Y u n a n askeri
eratı k u rşu n a dizmeleri bulundukça Osmanlı askerinin
geri almması bahis konusu ola­
ğunu ilân etmişti. U ç gün sonra amiraller­ mazdı. Amiraller, âsileri çaresiz bırak­
den aldığı sert ve kesin bir ihtar üzerine m a k için adayı sıkı bir abluka altına
zulüm ve vahşetini hafifletmek zorunda alarak yiyecek gelmesine engel oldular
kaldı. Bir hafta kadar sonra hıristiyanlarm (21 mart 1897). Müslümanların H a n y a ve
tecavüzü tekrar başladı. Ortalık o derece k a ­ K andiye’ye akını devam ediyordu. Devlet­
rıştı ki, vali Beroviç Paşa bir B u s zırhlısına lerarası heyetlerin adanın güney, batı ve
iltica zorunda kaldı. Babıâliden görevi ba­ doğu taraflarına gidip yakılan şehirleri,
şına dönme emrini aldıysa da, b u n u dinle­ ateşe verilen mahsulü, mahvedilen zeytinlik­
meyerek kaçtı. B u n u n üzerine amiraller ida­ leri, vurulan köyleri gözleriyle görüp boğaz­
reye el koydular. Şehirleri aralarında _bölü­ lanmakta olan OsmanlIları âsilerin ellerinden
şerek işgal ettiler. Vilâyet müşaviri İsmail güçlükle kurtarıyorlardı. Ortada kalmış bu
B e y valinin yerine tayin olundu. Amiraller, halkı beslemek mesele idi. Bunların Osmanlı
kesin tedbirler alıp müslüman katliâmını memleketlerinin başka bölgelerine nakli tek­
durdurmağa m uvaffak oldular. B u n u n için lif olunduysa da, Babıâli b u n u h em en red
muhtelif yerleri topa tutmaktan bile çekin­ etti. Ç ünkü, m üslüm an halk giderse, ada da
mediler. Atina gazeteleri b un u mübalâğalarla kat’î şekilde elden gitmiş olurdu. Devletlerin

S o ld an sağa: Y u n a n prensi Yorgî. O rt ad a: Y u n a n albayı Vasos,

S a ğ d a : G irid valisi Beroviç P aşa

3370
 ısrarı, hattâ halkın arzusu bu kararı değiş­
tirmedi. Osmanlı devleti askerini çekmeyi de
kabul etmedi. Amiraller bir çare olarak müs-
lüman halkı, Osmanlı ve Avrupalı askerler­
den kurulu bir hattın gerisine çektiler. İs­
tanbul’da elçiler sık sık toplanıp Girid’e ve­
rilecek muhtariyet hakkında müzakerelerde
bulunuyorlardı. Fransa elçisi beş maddelik
şöyle bir formül teklif etmişti:
1 — Osmanlı Padişahının m etbû tanın­
ması.
2 — Osmanlı tab’aşı olup olmaması b a ­
his konusu olmadan beş sene için devletler
tarafından seçilecek bir valinin Padişah ta­
rafından tayin olunması.
3 — Adliye teşkilâtı ile jandarmanın
tensikatı için hususî kanunlar yapacak ve
lüzumunda istikraza karar verecek um um î
meclisin seçilmesi.
4 — Osmanlı devletine miktarı devletler
tarafından tayin edilecek ve idaresi D ü y u n u
Um um iyeye tevdi olunacak gelirle teminat
altma alınacak maktu bir vergi vermesi.
5 — A dadaki Osmanlı askerî kuvvetinin
azaltılarak yalnız belli noktalarda bulundu­
rulması ve muhtar idare kuruluncaya kadar
adayı A v r u p a devletleri tarafından seçilecek
bir komisyonun idare etmesi ve. amirallerle
onların âsâyişi korumaları.
A nc a k devletlerin adada normal duru­
m un geri gelmesi için harcadıkları b u em e k ­
ler, Yunanistan'ın hiç hoşuna gitmiyordu.
Çünkü düzen geri gelirse, adayı ilhak etmek
ihtimali kalmazdı. B ü y ü k devletlerden ümidi
kalmayınca, meseleyi bir savaşla halletmeğe
karar vereli. Böyle bir savaşı kazanırsa, dâ­
vayı esasen kazanırdı. Kaybederse, devletle­
rin müdahale edip Yunanistanm çiğnenme­
sine engel olacakları ve Osmanlı devletini
barışa zorlayacakları muhakkaktı.
Yunan çetelerinin faaliyeti
ve Yunan hükümeti
1897 yılı Mart ay m d an itibaren R u m çe­
teleri Osmanlı sınırlarına sık sık tecavüze
başladılar. Bunlar, her defasında şiddetle
tardediliyorlardı. Diğer taraftan Tesalya or­
dusu başkumandanlığına tayin edilmiş b ulu­
nan Prens Kostantin, Y u n a n askerlerine h i­
taben heyecanlı nutuklar söyleyerek onları
savaşa hazırlıyordu. Sınır boylarına yeni ye­
ni birlikler sevkedilmekteydi. Nisan ayının
altısında Yenişehir’de halk prensin konağı­
nın önünde toplanıp: «Savaş ■ isteriz» diye
bağırıp çağırdılar. Prens, gerek kendisinin
ve gerekse kralın halkın arzularını iltizam
edeceklerini söyleyerek onları dağıttı. 6 ni­
san, Y u n a n istiklâlinin yıldönümüydü. O gün
Yunanistan’ın OsmanlIlara saldıracağı sanı­
lıyordu. Hattâ bu yüzden aynı gün Atina’da
3371
1.
bulunan devletler elçileri Yunanistan Dışiş­
leri Bakanlığına müşterek bir nota verdiler.
Bunda, hududa bir tecavüz vaki olursa, b ü ­
tün sorumluluğun tecavüz eden tarafa ait
olacağını ve bu tecavüzün neticesi ne olursa
olsun ona teşebbüs edene hiç bir fayda sağ-
lamıyacağını bildirdiler. B u notanın bir ör­
neği de Babıâliye verilmişti. Osmanlı devleti
esasen hâdiselerin inkişafını dikkatle takip
ediyordu. H e r ihtimale karşı Alasonya ordu­
su kum andanı E d h e m Paşaya lüzumlu emir­
ler verilmişti. B u sırada Kalabaka civarında
Deli Y a n i çetesi Osmanlı sınırına tecavüzde
bulundu. Devletler elçileri Y u n a n hariciye-
sincien h em e n izahat istediler. Y u n a n h ü k ü ­
meti b u olaydan katiyen haberi bulunm adı­
ğını, esasen tecavüz edenlerin gayri m unta­
za m çeteler olduğundan m es’uliyetin h ü k ü ­
mete ait olamıyacağmı iddia etti. Çeteler,
geri püskürtülmüştü. Bunlar arasında üni­
formalı kimselerin ve hattâ topçu kuvvetinin
de bulunduğunu Alasonya’dan gelen telgraf­
lar da bildiriyordu. Y u n a n hükümeti, hudui
kumandanlarına askerleri geri çekmelerini
bildirmek zorunda kaldı.
İkinci tecavüz 10 nisan tarihinde oldu.
Y a n y a ile Tırhala arasındaki hudut, 3500
Yunanlı tarafından aşılmıştı. Keza, Alasonya
civarında ■da bin kişi tecavüzde bulunmuştu.
Bunlar, Osmanlı birlikleriyle çarpışmış ve
yine geri püskürtülmüşlerdi. Yunanlılar ise,
bilâkis OsmanlIların tecavüzde bulundukları­
nı iddia ettiler. Babıâli, resm î. belgelerle bu
iddiayı çürüttü. Tahkikat yapması için de
E d h e m Paşaya gerekli emri gönderdi. Paşa­
dan gelen raporda h u dud u çetelerin ve başı­
bozukların tecavüz ettiği, aralarında ünifor­
malı Y u n a n asker ve subaylarının da bulun­
d uğu bildiriliyordu. Babıâli, raporu A vrup a
devletlerine bildirdi. Devletlerden gelen ce­
vapta, Yunanistan tecavüzünü tekrarlarsa,
Osmanlı devletinin harb ilânına hakkı ola­
cağı anlatılmakta idi.
i S ilil" '
ipti
ü ISiLJfe
- r
> . 1
Büyük devletler filolarının G irid ’de âsîlerin
bölgelerini b o m bard ım a n ı
\
Yıldız5da toplanan Vlikeîâ Meclisinde
Yunanistan ile harbe karar verilmesi
B u sırada Yıldız’da A bdülham id’in neza­
retinde toplanmış olan Vükelâ Meclisinde sa­
vaşın ilânı meselesi görüşülüyordu.. Padişah,
harbe taraftar değildi. M a b e y n ikinci. kâtibi
ye onun en itimad ettiği adamlardan olan
îzzet H o lu Paşa, efendisinin fikrini savunu-
Serasker Rıza Pasa
m m m
/■ li
3372
yordu. Nafıa Nazırı M a h m u d Celâleddin de
savaş aleyhinde konuşuyor. Bahriye Nazırı
ekseriyete tâbi olacağını söylüyordu. Yalnız
Serasker Rıza Paşa, -Y u n a n devletine derhal
savaş açılması lâzım geldiğini-■ileri sürmekte
idi. _
İzzet Holü Paşa, müzakerelerin sonucunu
Padişaha arzetti ve şu cevabı getirdi:
«Harbin kaybedilmesi devlet için tamiri
imkânsız tehlikeli bir darbe olabileceğinden
iyi düşünsünler».
Müzakereler yine başladı. Ekseriyet sa­
vaşa taraftar görünmüyordu. Yalnız Serasker
şiddetle ısrar etmekteydi. Nihayet Padişah
onu y a n m a çağırdı. Müzakerelerin neticele­
rini hülâsa ettikten sonra: .
«B e n sizin gibi tecrübesiz değilim. B u
harb kaybedilirse netice çok vah im olur»
dedi. B u n d a n 93 Harbinin (1877-78) sonunda
uğranılan felâketleri ve kendisinin o zaman
da savaşa taraftar olmadığını anlatmak isti­
yordu.
Serasker Rıza Paşa, d u r u m u Padişaha
uzun uzun izah edip neticede b u savaşın
zarurî olduğunu ve kolaylıkla kazanılabile­
ceğini ileri sürdü. Nihayet A bd ü lh am id ’i ik­
na etti. Geri döndüğü zam an Padişahla ara­
larında geçen konuşm ayı anlattı. Meclis b u­
n u n üzerine savaşa karar verdi. H a r b m a z­
batasını M a h m u d Celâleddin Paşa hazırladı.
Herkes imzaladı. O n dakika sonra da iradesi
çıktı.
T a m b u sırada ise çetelerin Y u n a n aske­
riyle birlikte h u d u d u bir daha tecavüz ettiği
M ab ey in ikinci kâtibi İzzet H o fu P aşa
m
haberi geldi. H ü c u m edenler, şiddetle m u k a ­
vemet görmüşler ve püskürtülmüşierdi. T e ­
reddüde lüzum kalmamıştı. Y u n a n devletine
resmen savaş ilân edildi (18 nisan 1897).
R u m î 5 nisan 1313 tarihine rastladığı için
313 Harbi diye anılan savaşın ilânı, aynı za ­
m anda telgrafla A v r u p a devletlerine haber
verildi. B un d a, Girid olaylarının başından -
beri Yunanistan’ın takındığı tavır ve tecavüz
hareketleri izah olunarak sonunda savaş ilâ­
nına zaruret hasıl olduğu ve hu du d u geçen
Yunan askeriyle fiilen savaş hareketinin baş­
lamış bulunduğu bildiriliyordu.
Tarafların kara ve deniz kuvvetleri
durumu
Osmanlı devleti Yunanistan’a savaş ilân
ettiği za m an ordusunun da seferberliği ta­
mamlanarak Teselya h u dud un a karşı gerekli
--.v-
V M "
1897 O sm a n lı -Y u n a n harbi sırasında; p iy a d e , süvari, topçu v e d en iz askerlerinden gö rünüş
stratejik durum a sokulmuş bulunuyordu.
Genel savaş plânına göre, Teselya tarafına
yedi tümen' yığılmış, Epir cephesine Hıfzı
Paşanın kumandasında otuz beş taburdan
m ürekkep iki tüm en ayrılmıştı. Savaş cep­
heleri Başkum andanı E d h e m Paşa idi. Genel
K u r m a y Başkanlığına da İzzet Paşa tayin
olunmuştu.
Savaş başladığı z a m a n ' imparatorluğun
kara kuvvetleri yedi ordu halinde teşkilât­
lanmış bulunuyorlardı. B u orduların m erkez­
leri sırasıyle İstanbul, Edirne, Manastır, E r ­
zincan, Şam, B ağdad ve S a n ’a idi. B u n d an
m aada Hicaz ve Trablusgarb’da iki müstakil
tümen mevcuttu. H e r ordu iki piyade, bir
süvari, bir topçu tümeni ile birer istihkâm
ve ulaştırma taburundan ve bir telgraf bö­
lüğünden mürekkepti. Tüm enlerde genel
olarak on altı piyade, bir nişancı taburu var­
dı. Süvari tümenleri, her biri beşer bölüklü
M Ü
-
ı M â k k ü fe ?
mm
3373
&İtx alaydan kurulmuştu. Topçu tümenlerin­
de ise, üçer bataryalı altı alay vardı. B u
savaşta birinci ordunun Bursa, Kastamonu,
Ankara, Kayseri; ikinci ordunun Edirne,
Bandırma, Afyon, K on y a; üçüncü ordunun
Osmanlr ordusu Başkumandanı
Edhetn Paşa
Üsküb, Manastır, Selânik, Aydın ve dördün­
cü ordunun Trabzon tümenleri seferber hale
konmuş ve savaş vazifesi almıştı.
Osmanlı donanması ise, üç kısımdan m ü ­
rekkepti. Haşan H a m i Paşa­
nın kumandasındaki birinci fi­
lo Mesudiye, Hamidiye, O s m a ­
niye, Aziziye zırhlı firkateyn-
Hakki Paşa Hamdi Paşa
3374
İeri, Necm-i Şevket zırhlı korveti, H i 2ber
zırhlı dubası, sekiz torpidobot ve bir vapur­
dan; M e h m e d Paşa kumandasındaki ikinci
filo Orhaniye zırhlı firkateyni, Hıfzurahman
zırhlı korveti ve M ansure korveti, Mekke,
M edine ve Hudeyde kruvazörleriyle bir tor­
pidobottan mürekkepti. Yalnız nazarî olarak
mevcut olup teşkilâtı kâğıt üzerinde bile ta­
m amlanamamış olan üçüncü filo ise bir kaç
derme çatma, eski ve işe yaramaz tekneden
ibaretti.
D üşm a n kara kuvvetlerine gelince, m er­
kezi Atina, Yenişehir ve Mısolonki olmak
üzere üç kısma ayrılmış bulunuyordu. Atina
kumandanlık dairesi ön piyade alayı, iki
avcı taburu, bir süvari alayı ve bir telgraf
bölüğünden; Yenişehir ve Misolonki k um a n ­
danlık daireleri ise üçer alay piyade, Yeni­
şehir dairesi dört, Misolonki dairesi iki avcı
taburu, birer süvari ve birer topçu alayın­
dan mürekkeptiler.
Deniz kuvvetleri üç zırhlı, bir korvet,
bir topçeker, iki büyük, yirmi kadar küçük
torpidobot, iki denizaltı gemisi, bir mayın
dökücü ve bir torpil taşıyıcı ile zırhsız bir
kaç yelken gemisi ve vapurdan ibaretti.
İki taraf ordularının harb tertibi
Savaşın başlangıcında Teselya cephesin­
de bulunan Osmanlı kuvvetleri şu şekilde
mevzi almışlardı:
Hayri Paşa kumandasındaki birinci tü­
m en Çayhisar geçidinde.
Neş’et Paşa kumandasındaki ikinci tümen
İskonba’da.
M e m d u h Paşa kumandasındaki üçüncü
tümen Alasonya’da.
H ay dar Paşa kumandasındaki dördüncü
tümen Milona’da.
Hakkı Paşa kumandasındaki altıncı tü­
m en Dişkata’da.
H a m d i Paşa kumandasın­
daki altıncı tümen Leftokar-
ya’da. *'
Haydar Paşa
 Îîüsnü Paşa kumandasındaki yedinci tü­ mekti. Üçüncü kol da bu sırada Miİona’daki
men. ise, henüz yolda idi. Ayrıca Alasonya’da müstahkem yerleri ele geçirmişti. H u du da
bir ihtiyat tugay bulunuyordu. yakın yollan m ükem m el olduğu için topçu­
Yunanllıar, Y a n y a ve Epir tarafında on larını da buraya getirmişlerdi. B u batarya­
.beş taburlu bir tümen bırakmışlar, on altışar ların 17 nisanda başlayan ateşi bütün gece
taburluk iki tümeni de Tesalya’da toplamış­
lardı, Bir tümen merkezi Yenişehir olmak
üzere Dava geçidinden Beydeğirmeni tarafı­
na kadar olan hududu göz altında bulundu­
ruyordu. Nezeros civarında ise, topçu ile
takviye edilmiş dört tabur yer alıyordu^ Bir
tümen de daha güneye kaydırılmıştı (îzzet
Paşa; Osmanlı -Y u n a n Seferi, S : 12, 15).

Savaşın resmen ilânından önceki

çatışmalar

1897 yılı nisan ayının 16 ncı günü, güneş

batarken H a m d i Paşa kumandasındaki altın­
cı tümenin ileri karakollarıyle, Y u n a n ileri
karakollarının çarpışmaları suretiyle m unta­
zam savaş başlamış oldu. Aynı günün gecesi
Y u nan birlikleri beş noktadan sınırı aştılar.
İstedikleri takviyeyi zamanında alamayan
Osmanlı ileri karakolları geri çekildiler. Y u ­
nan kuvvetlerinin birinci kolu sabaha karşı
Analipsis’i işgal ile Alasonya’ya doğru ilerle­
meğe başlamışlardı.
İlk ciddî savaş, b u kuvvetler K ary a’ya
vardıkları zam an cereyan etti. Yunanlılar,
evvelâ üç Osmanlı taburunu geriye attılarsa D o n a n m a n ın birinci filo ku m and anı
da, ilerleyişleri durduruldu. 17 nisanda H a m ­ H aşan R a m i Paşa
di Paşa, düşman taarruzlarına şiddetle karşı
koydu. Savaş bütün gece devam etti. Yeni­ devam etti. Piyade kuvvetleri ise, Alasonya-
şehir’den iki dağ topu bataryası Yunanlılara ya doğru ilerledilerse de, Osmanlı kuvvetleri
yardıma gönderilmişti. B un a rağmen, taar­ o gece taarruza geçip Yunanlıları ciddî bir
ruzları inkişaf edemedi. mağlûbiyete uğratarak müstahkem yerlerden
İkinci Y u n a n kolu 16/17 nisan gecesi geri attılar.
K odam an mevkiindeki Osmanlı mevzilerini Dördüncü Y u n a n kolu Mati’den İskonba-
zaptetti. Sonra, batıya doğru sür’atle ilerledi. ya giden yola hâkim durumdaki müstahkem
B u hareketten maksad Alasonya’daki O s ­ yerleri alıp kuzeye doğru ilerlerken Neş’et
manlI kuvvetlerinin gerisini tehdid etmek Paşa kumandasındaki ikinci tümenle karşıla­
ve bunların altıncı tümenle irtibatını kes­ şarak savaşa tutuştu. Beşinci Y u n n a kolu da

Hıfzı Paşa Hayri P aşa Neşet P aşa

3375
 îteveni - Beydeğirmeni hattının üzerindeki
müstahkem yerleri almış bulunuyordu. A n ­
cak, birinci tümenin taarruziyle tamamen
geri püskürtüldü.
Bütün bu hareketler savaşın resmen ilâ­
nından evvel yapıldığı için Osmanlı kuvvet­
leri daima savunma savaşları ile yetinmişler,
. geniş ölçüde askerî hareketlere girişmemiş­
lerdi. B u arada Milona geçidine kadar ilerli-
yen düşman kuvvetleri de üçüncü tümenin
dört taburu tarafından geri atılmışlardı.
Osmanlı ordusunun taarruzu
Milona savaşı
18 nisanda, savaşın resmen ilânıyla bir­
likte, üçüncü ve dördüncü tümenler Milona
geçidine taarruz ettiler. Üçüncü tümen sağ­
da dördüncü tümen soldaydı. Beş batarya­
dan mürekkep Osmanlı topçusu Y u n a n m e v ­
zilerini 2800 metreden ateş altına aldı. S a ­
vaş, akşama kadar şiddetle devam etti. So­
nunda Osmanlı topçusunun tahrib ettiği m üs­
tahkem yerler üçüncü ve dördüncü tümen
birlikleri tarafından zapteöildi. O gece, şid­
deti biraz azalmış olmakla beraber ateş sa­
baha kadar devam etti. Ertesi günü, altıncı
ve beşinci (bir gün evvel Dişkata’dan Ala-
sonya’ya kaydırılmıştı) tümenler sol kanad-
dan hücum ettiler. Altıncı tümen, Analipsis
tepesini zaptetti. Beşinci tümen de oldukça
arazi kazanmıştı. Üçüncü tümen ise, Albay
M üona sa v a ş ın d a O sm anlı to p çu la rı
3376
Smoîenski kumandasındaki bütün taarruzlara
mukavem et ediyordu. Alasonya’dan gelen
dört tabur, müdafaaya katılarak düşmanı
kat’î şekilde durdurdu.
B u n d a n sonra savaşin insiyatifi tam am en
Osmanlı ordusuna geçti. Şafakla beraber ta­
arruza geçen ikinci tümen, topçu ile birlikte
Milona tepesine kadar ilerledi. Y u n a n ordu­
sunda ise b u sırada ikmal ve iaşe güçlükleri
baş göstermiş bulunuyordu. Asker son de­
rece yorgundu. Esasen orduda bir savaş
an’anesi mevcut değildi. Rumlar, m untazam
harbe değil, kısa çete savaşlarına, sivil ve
müdafaasız halka taarruza, yağm a ve soy­
guna alışıktılar. B u yüzden 20 nisanda dör­
düncü tümen Milona’y a doğru taarruza ge­
çer geçmez, Prens Konstantin’in bütün gay­
retlerine rağmen güneye doğru çekilmeğe
başladılar. Artık, Osmanlı ordusuna karşı
k oym ak akıllarına bile gelmiyordu. B u çe­
kiliş, Milona - Tırnova yolunu Osmanlı or­
dusuna açık bırakmıştı. Çekilen kuvvet G e ­
neral M ak ri kumandasındaki tümenin bir tu­
gayı idi. B u tugay Kritri’ye doğru tehlikeli
bir şekilde çekilince, general bütün tümene
ric’at emrini verm ek zorunda kaldı. Halbuki
bu tümenin çekilmesiyle, b u sefer Reveni vc
Nezeros’daki kuvvetlerin yanları boş kalıyor­
du. Böyle bir durum da Tırnovaya in ecek.
olan Osmanlı ordusu Y u n a n ordusunu birkaç
parçaya bölebilirdi. Y u n a n kurm ay heyet]
General M a k r fy e hiçbir şekilde çekilmeme-
1313 (1897) Osmanlı -Yunan harbinden görünüşler

(Zamanında yayınlanmış resimlerden)

sini bildirdi. General, buna kar- I^ Ü İ s p İ li
şılık sahte bir hücum hareke- '•/
tiyle çekilişi örtmeyi daha dog-
ru buldu.
Osmanlı ordusu, 23 nisana
kadar hareketsiz kaldı. B u sı-
rada noksanlar tamamlanıyor,
birlikler takviye ediliyordu. 23
nisanda E d h e m Pasa taarruza ^ v-'■
■■
•
geçti. Evvelâ Reveni boğazına -V' ” 1
kadar ilerledi. Sonra burasını
müdafaa eden kuvvetlerin geri- '
sine düşm ek için sol kanaddan
taarruz etti. Beşinci ve altıncı
tümenler Deliler ve Musalar’a Osm an i kuvvetieri Yenişehir (Larissa) ya girerken
doğru ilerlediler. Beşinci tü­
m en Karademirler istikametinde ilerleme­ tan perişan bir halde sokaklara serilip kal­
ğe başlayınca Yunanlılar Yenişehir yolu mışlardı. Prens Konstantin, durum un vaha­
üzerine çekildiler. Altıncı tümen Dereli’yi metini anladı. K u r m a y heyetinin tavsiyesine
almış, Deliler’e doğru ilerlemişti. Aynı uyarak hemen Yenişehir’i boşaltıp Çatalca
mevkie beşinci tümen de taarruz etti. İki (Pharsala) mevkiine kadar çekildi. Yenişe­
taraftan sarılmış olan Yunanlılar, kasaba­ hir ve Tırnova böylece OsmanlIların eline
yı boşaltıp Musalar’a . çekildiler. O gece geçti. Bir çok silâh, cephane ve esir
beşinci tümen Arkeropolo’ya, altıncı tümen alınmıştı.
Deliler’e yerleşti. Ertesi günü Osmanlı ta­ Böylece, Milcna m eydan savaşı Osmanlı
arruzu yeniden başladı. Üçüncü ve ikinci ordusunun tam zaferiyle sona ermiş bulu­
tümenler de b u taarruza katılmışlardı. Deli­ nuyordu.'
lerfde yenilen General Mavromihalis, Prens
Konstantin’e Yenişehir’e doğru çekilmekte E dhem Paşa, düşmanın Tırhala’da top­
olduğunu bildirmişti. General M akri’nin çe­ landığını haber alarak, birinci tümeni h e ­
kilişi ise, tam bir panik halini almış bulunu­ m en o tarafa doğru yola çıkardı (26 nisan).
yordu. Asker, korku içinde kaçıyordu. Pali­ Lâkin, Hayri Paşa oraya vardığı zam an şeh­
karyalar, Atina ve Yenişehir sokaklarında rin boşaltılmış olduğunu görerek işgal etti.
gösteri yapıp: «Harb isteriz» diye avaz avaz Yunanlılar kaçmışlardı.
haykırmakla, savaşın birbirinden tamamen Abdüllıamid’e ise, Osmanlı ordusunun
ayrı şeyler olduğunu artık anlamışlardı. Y e ­ bilâkis güç durum da bulunduğu hakkında
nişehir’e varan General M akri tümeninin as­ bir jurnal verilmişti. Hünkâr, cepheden ge­
ker ve subayları yorgunluk ve uylsusuzluk- len resmî raporlara değil b u jurnala inan­

Prens Konstantin Generai Makri Albay Smoîertski

3377 F . 27
dığı için h e m e n Gazi O s m a n Paşayı müfet­
tiş sıfatıyle cepheye gönderdi. 24 nisanda
G azi O s m a n Paşa Selâniğe vardı. Ertesi gü­
n ü Alasonya’ya doğru yola çıkacak iken za­
fer haberi ve Yenişehir ve Tırnova ve Tır-
hala’m n zaptedildiği havadisi geldi. Gazi
O s m a n Paşa, daha ileriye gitmeğe lüzum
görmedi.
G azi Osm an P a şa
A t în a ’d a palikaryaların nüm ayişleri
3378
Yımamstan’da buhran, Çatalçâ
( Pharsala ) zaferi
Y u n a n ordusunun Yenişehir, Tırnova ve
Tırhala’yı OsmanlIlara terkedip perişan bir
halde Çatalca (Pharsala) ya kadar çekilmesi,
Atina’da müthiş bir yeis uyandırdı. Halk,
korku ve heyecan içinde cepheden haber
bekliyordu. Artık gösteriler sona ermişti.
Bir taraftan yenilginin sorumlusu aranıyor,
halk kum andanlara atıp tutuyordu. Bir
kısım parti liderleri durum u anlamak
için Çatalca’ya doğru yola çıktılar. 26
nisanda d on anm a kum andanı ile Tesalya or-
Ralli
duşu k urm ay heyeti, vazifelerinden alındı-
alr. A lb a y Şmolenski olağanüstü yetkilerle
Genelkurm ay Başkanlığına getirildi 28 ni­
sanda Atina ve Pire’de halk nümayişler y ap ­
tı. Silâhçı dükkânlarına h ü c u m ederek b u n ­
ları . yağmaladı. B aşbakan Deli Y a n i istifa
zorunda kaldı. Yerine Ralli geçti. Y e n i ka­
bine kuruldu. İki Bakan, ordunun mânevi
gücünü düzeltmek göreviyle Çatalca’ya gön­
derildiler. Bunlar, Prens Konstantinle görü­
şüp Atina’ya döndüler. Prensin verdiği te­
minat üzerine hüküm et savaşa deva m ka-
 rarım aidi. Konstantin’in aldığı bütün tedbir Osmanlı ordusunun D o m ek e ’yi işgali
ise, yeni bir Osmanlı taarruzuna karşı sa-.
Epir cephesindeki 'Y u n a n tümeni Arta
vuruna tertiplerinden ibaretti. H ü k ü m e t sa­
suyunu geçerek Gribova’daki Osmanlı ordu*
vaşa devam kararı vermiş olduğu halde Y u ­
suna karşı baskın şeklinde anî bir taarruzda
n an ordusu, taarruza geçmeyi hiç düşünm ü­
bulunmasıyla (13 mayıs 1897) savaş yeniden
yordu.
başlamış oldu. Hıfzı Paşa gafil avlanmamış,
Osmanlı ordusu, Çatalca’da kurulan düş­
düşmanı karşılamıştı. Abdülham id, b u n u ha*
m a n m üdafaa hattına h ü c u m etmeden evvel
ber alır almaz mütarekeden vazgeçip Edlıem
iki küçük savaş d aha verdi. Birincisini kaza- Paşaya D ö m e k e ’ye taarruz emrini verdi. B u
namadıysa da, İkincisini kazanarak düşm a­
nın ileri kuvvetlerini asıl müdâfaa hatları­
nın arkasm a attı. Osm anlı tümenlerinden bi­
rincisi Kösteri’de, İkincisi Yenişehir’in batı­
sında, üçüncü ve altıncısı güneyde, dördün­
cüsü Yenişehir’de, beşincisi Kereli’de bulu­
nuyordu. Y u n a n birinci tümeni kendi sol
kanadlarmı, ikinci tümeni- sağ kanadlarmı
teşkil ediyordu. Topçu ise, D ö m e k e ’de top- '
lanmıştı.
Osmanlı ordusunun taarruz hareketi 3
mayısta başladı. Ö n c ü olarak bir piyade ala­
yı ve bir batarya top vazife almıştı. B u n u
üç tümen, onları d a o rdunun kalan kısmı ta­
kip ediyordu. Yanları ise, gönüllü birlikleri
korumaktaydı. Düşm an ın fasılasız topçu ate­
şine rağmen taarruz gelişti. Osmanlı tüm en­
leri açılarak ilerlediler. Sonra bir gün v e bir Çatalca (Farsala)
gece devam eden bir m ey da n savaşı başladı.
P e k şiddetli muharebeler sonunda Prens
Konstantin’in 25 bin kişilik ordusu ağır bir
mağlûbiyete uğradı. D ü şm a n , bozgun .halin­
de D ö m e k e ’ye çekildi. Çatalca m evkii bu
suretle OsmanlIların eline geçmiş bulunu­
yordu.
Evvelce 27 -29 nisan tarihlerindeki h ü ­
cumlarda alınamayan Velestin tepeleri ve is­
tasyonu b u defa 6 mayısta ele geçirilince,
Y u n a n ordusunun en önemli ikmal limanı
Volos (Golos) teslim oldu (8 mayıs).
Yunanlılar, son bir m üdafaa noktası ola­
rak D ö m e k e ’yi seçmişlerdi. Çekilen bütün
kuvvetler burada toplanıyordu. Gayeleri,
Osmanlı ordusunun yeni bir ileri hareketine
engel olmaktı. Y u n a n hükümeti ise barış ça­
releri arıyor, A v r u p a devletlerine Girid’in
muhtariyetini tanıyacağını bildiriyor, hattâ
adadaki kuvvetlerini geri çekiyordu. Devlet­ D ö m e k e ’de Y u n a n ordusu
ler, Babıâliye başvurdular. Yunanistan dize
gelmişti. H e r şartı kabule hazır bulunmakta
idi. Savaş, sona ermiş gibiydi. A bdülham id, |§
barış teklifine' yaklaşan K u r b a n bayramuı- \%
dan sonra cevap vereceğini bildirdi. Tesalya
ve Epir’de âdeta mütareke ilân edilmiş gibi
bir hava vardı. Epir cephesinde de savaşın
başlangıcında ilk taarruzu Yunanlılar y ap ­
mışlardı. Osmanlı ordusu evvelâ bir müddet
çekildikten sonra iki m e y d a n savaşında Y u ­
nanlıları üstüste yenerek perişan bir hale
getirmişti. B u cephe k um an danı Hıfzı Paşa,
ele geçirdiği stratejik noktalara yerleşmiş,
yeni bir tarruz için hazırlıklara başlamış
bulunuyordu. * Golos (V o lo )

3379
 savaşın şüphesiz ki en çetin çarpışması bü
olmuştur.
E d h e m Paşa birinci, ikinci, üçüncü, dör­
düncü tümenler, Edirne tugayı, süvari ve
topçu kuvvetleriyle ilerledi. Bunları gayet
güzel bir savaş plânına göre çeşitli noktalar­
dan harekete geçirmişti. Düşmanla ilk çatış­
ma, 16 mayısta oldu. Sonra savaş kızıştı.
Müstahkem mevkilere yerleşmiş olan düş­
manın inatçı mukavemetine Osmanlı askeri­
nin cesaret ve azmi üstün geldi. A k ş a m üstü
düşman süngü hücum u ile mevzilerinden sö­
külüp atılmış bulunuyordu.
Y u n a n ordusu b u hatta da tutunamamış,
ric’ate başlamıştı. B u çekilme de kısa za­
m anda b üyük güçlüklere uğradı. E-dhem P a ­
şa, Konstantin’i şiddetle takip ediyor, yollar
kaçan sivil halkla tıkanmış olduğundan düş­
m a n rahatça çekilemiyordu. B u taarruz ve
takip hareketi üç gün sürdü. Yunanlılar, pek
1897 O sm anlı - Y u n a n harbinde askerî harekâtı gösteren genel kroki
3380
çek malzeme terkederek mütemadiyen kaç­
maktaydı. Bütün. Yunanistan’ı delice bir kor­
k u kaplamış, halk dehşet içinde kalmış, h ü ­
kümet ne yapacağını şaşırmıştı. Ö n ünd e ar­
tık ordu diye bir şey kalmamış olan Osmanlı
askerinin Yunanistan’ı baştan başa' işgal et­
melerine hiç bir engel kalmamıştı.
Deniz hareketleri
Birinci filo martın 6 ncı günü Haliç’ten
b üyük törenle hareket etmişti. Lâkin, yirmi
yıldır âtıl ve bakımsız bir halde duran do­
n an m a çürümüş ve harap olmuştu. Zırhlıla­
rın bazıları daha yolda su almağa başladı.
Bazılarının ise kazanları patladı.. Şiddetli bir
karayel fırtınasıyle' nihayet Çanakkale’’ye
varıldı. Sonra Boğaz dışında bir atış tatbi­
katı yapıldı. Toplar işe yaramaz haldeydi.
Bir kısmının idrolik rotları ilk atışta kırıldı.
Kapakları çatladı. Bir kısmı kızaklarından tazminatı öedemesini istedi. Aynı zamanda
düştü. Bazı topların tecrübe edilmesine bile bundan sonra Osm anli memleketlerinde otu­
cesaret olunamadı. Ayrıca gemilerin dümen ran Yunanistan tab’ası, diğer yabancı tab’a-
tertibatı eski, makineleri bozuk, her türlü n m imtiyazlarından faydalanamıyacaklardı.
teçhizatı noksandı. Daha, yirmi yıl evvel 25 mayısta ise, devletler Osmanli hârici­
dünyanın İkincisi derecesine kadar ulaşmış yesine verdikleri cevapta stratejik mülâha­
olan Osmanli donanması şimdi modası geç­ zalar yüzünden Yunanistan’ın arazi terkinin
miş, eskimiş, bakımsızlıktan harap olmuş bir bahis konusu olamıyacağmı. ancak bir hudud
enkaz yığını haline gelmişti. Çaresiz tekrar tashihinin yapılabileceğini, Yunanistan’ın bir
Boğaza dönüldü ve bir daha faaliyet gösteri­ savaş tazminatı ödemesi icab- ederse de iste­
lemedi. Bereket, Y u n a n donanması da daha nen miktarın fazla olduğunu, b u n u n bu
iyi bir halde değildi. Bütün faaliyeti, Kavala memleketin m a lî. kudretini aşmaması gere­
civarına 150 kadar Y u n a n gönüllüsü çıkar­ keceğini bildirdiler.. Y u n a n tab’a sm m imti­
m aktan ibaret kaldı. Bunların maksadı, Se- yazlardan m ahrum edilmesi ise, yabancı im­
lânik - Dedeağaç hattını kesmekti. Kuzeye tiyazlar büyük devletlerle akdolunan anlaş­
doğru ilerlerken üzerlerine gönderilen redif malarla kararlaştırıldığı bahanesiyle kabul
ve jandarma müfrezelerine yenildiler. 20 si edilmiyordu.
öldü, 28 i esir alındı, öbürleri kaçtılar. B u savaşta eğer OsmanlIlar yenilmiş ol­
20 mayısta, Osmanli ordusu nihaî taar­ saydı ona en ağır barış şartlarını tereddüt­
ruza hazırlanırken mütareke emri geldi. süzce revâ göreceği şüphesiz bulunan dev­
letler böylece daha ilk anda Osmanli devle­
Yunanistan’ın savaşın durdurulması tinin zaferin nimetlerinden hakkı olduğu de­
recede faydalanmasına müsaade etmiyecek-
için Avrupa devletlerine ve Rus lerini belli etmiş oluyorlardı.
Çar’ına başvurması, mütareke
Osmanli-Yun an barış andlaşması
Y u n a n Başbakanı Ralli, D öm eke meydan Yunanistan namına hareket eden devlet­
savaşının daha ikinci günü, yani 17 mayısta lerle Babıâli arasında ilk müzakereler 4 ha­
Y u n a n ordusunun kat’î bir mağlûbiyete m a h ­ ziran tarihinde İstanbul’da Tophane kasrında
k û m bulunduğunu haber almıştı. Üstelik de başladı. İlk iş olmak üzere müzakereler sü­
b u yenilgiden sonra Osmanli ordusunun dur­ resince yürürlükte olacak genel bir müta­
durulmasının imkânsız olduğunu ve bütün reke imzalandı. Sekiz gün sonra da Osmanli
Yunanistan’ın OsmanlIların askerî işgaline
düşeceğini hesaplıyordu. Yunan, ordusu bu
savaşlar sonunda tam am en kudretsiz bir hale
düşmüş, üstüste gelen hezimetler askerde
mânevî güç diye bir şey bırakmamıştı. Baş­
ta Ralli olmak üzere bütün Yunanistan’ın
tek ve son ümidi A vrupa devletlerinde, bil­
hassa Rusya’da idi. D u rum , Peters'burg’a bil­
dirildi. Çar b un un üzerine Abdülham id’e bir
telgrafla müracaat ederek onun itidal ve b a­
rışseverliğine başvurdu. Büyüklük göstererek
savaşı bırakmak suretiyle zaferi daha kıy­
metli bir hale getirmesini istedi..
Abdülhamid, Rus Çarının tavsiyesini ka­
bul ederek askerî harekâtın durması için ge­
rekli emri vereceğini bildirdi. Aynı zamanda Osmanli donanmasının Haliç'ten çıkîşı
barış için devletlerin tavassutunu istedi.
Halbuki, mütareke ve barış şartlarını
evvelâ Yunanistan hükümetine kabul
ettirmesi hem m üm kün, h em de lâzımdı.
20 mayısta E d h e m Paşaya mütareke için
emir gönderildi. A yn ı emir, Epir böl­
gesi kumandanı Hıfzı Paşaya da gönde­
rilmişti. D u rum , gazetelerle bir tebliğ
şeklinde ilân olundu.
Babıâli, devletlerin daha 12 mayısta
göndermiş. olduğu bir m em orandum a
cevap vererek barışın kurulması için
Teselya’n m Osmanli devletine iadesini
ve Yunanistan’ın on milyon lira savaş O s m a n li d o n a n m a s ın d a n b ir g ö r ü n ü ş

3381
 devleti Teselya’yı istemekten vazgeçip hudut galtılması tazminatın ödenme tarzı, Y u n a n
tashihine razı olmak zorunda kaldı. Sonunda mâliyesinin kontrolü nev’inden teferruat
çetin bir tazminat pazarlığı başladı. 22 hazi­ üzerinde duruldu. Nihayet, 18 eylülde bütün
randa Osmanlı devleti beş milyon liraya in­ meseleler halledilerek mazbatalar imzalandı.
miş bulunuyordu. Devletler ise, bir milyon Bun d an sonra Y u n a n delegeleri İstanbul’a
daha indirilmesinde ısrar ediyorlardı. Bir ay geldiler. Kesin barış andlaşması 4 aralık 1897
süren müzakereler sonunda Osmanlı H ari­ tarihinde imzalanıp on beş gün sonra d a tas­
ciye Nazırı Tevfik Paşa b u n u da kabulden dik edildi.
başka çare bulamadı. A ynı gün, Y u n a n tab’a- O n altı m addeden m ürekkep olan bu
sı hakkındaki imtiyazların devamı da karar­ andlaşmanm esasları şunlardı:
laştırıldı. Nihayet, işgal edilen yerlerin bo-
a — 'Osmanlı devleti zaptetmiş olduğu
. Teselyayı boşaltarak Yunanistan’a iade ede­
cek, b una karşılık Osmanlı devleti lehine bir
hudut tashihi yapılacaktı.
b — Yunanistan, Osmanlı devletine 4
'■ milyon Osmanlı altunu tutarında savaş taz­
minatı verecek ve ayrıca b u savaşta zarar
¡ıp ıii gören Osmanlı tab’ası için yüz bin altun öde­
yecekti.
1Sil®İtti.
c —■Savaş esirleri geri verilecek ve sa­
vaşın ilânından, evvel ve sonra geçen olay­
1 " larla suçlandır ilanlar hakkında genel af ilân
£
olunacaktı.
a A ç — İki tarafın tab’ası birbirlerinin
¡Pllv memleketlerinde oturma veya dolaşma h a k ­
gB jg j
J- kına sahip bulunacaklardı. Y u n a n tab’alığmı
n, te
llf'Çjll f | i | | kabul etmiş veya etmemiş olsun Tesalya’lı
"§s*c Pisi müslümanlar Osmanlı memleketlerine göç­
.’ 7 mekte serbest bulunacaklardı. Bunlardan
Y u n a n tab’alı olanlar üç yıl içinde isterlerse
f§P■
U
MS- dm İpi
'-¿M,,
SBi Osmanlı tab’alığına geçebileceklerdi. O s m a n ­
lI memleketlerine göçenler, Yunanistan’da
. ». -% ■
kalan m al ve mülklerinden engelsiz olarak
ş§|| faydalanabileceklerdi. Karşılığında aynı h a k ­
||| lar, hu au d tashihi dolayısıyle Osmanlı dev­
IS 1 1 î r ;
letine iade edilecek yerlerde kalan hıristi-
*¡4 w yanlar için de tanınacaktı. M al ve mülkü
karşı tarafta kalmış olan tab’a, bunları işlet­
mek, idare etmek veya kiralamak için h u ­
Devletler tarafından Fe vk alâ de K o m ise r dud u geçmekte serbest bulunacaktı.
tayin edilen Prens Y o rg i’nin törenle d -
— Hududlarda çete faaliyetleri ve eş-
G irid’e çıkışı kiyalık menolunacak, karşılıklı posta v e . tel­
-- graf münasebetleri yeniden kurulacak, suç­
luların iadesi kabul edilecek, ticaret ve ge­
* •v ■■■&*$ m i seyri serbest bulunacak, konsolosların
faaliyeti yeniden düzenlenecek ve bütün b u n ­
%
-)
V-
* lar için anlaşma ve andlaşmalar imzalana­
-'■
5 caktı.

--,, % ' - Girid adası meselesinin muhtariyet

ŞL ;-
■
V; ¿'-‘.-.r '[. S gEŞş,.-X_ verilmekle Yunanistan lehine halli
İMA -
tM'm |lj£ IRK. m . B u savaş, Girid adası y ü zü n den ' çıkmıştı.
lljlj ®w■ :- İMÛ Halbuki barış andlaşmasınm hiç bir yerinde
Girid anlaşmazlığından veya b un un hal şek­
'/j B9 |9 i , İT linden bahsolunmuyordu. Sebebi ise, devlet­
lerin b u hususa dair mevcut peşin kararla­
rıydı. Nitekim, barışın imzalanmasından iki
Suda U m arım da Osmarıfı v e FıâmT devletler hafta.sonra, 18 aralık 1897 tarihinde Girid’in
bayrakları muhtariyetini ilân ettiler. B u n a göre Girid
adası Osmanlı hâkimiyetinde tarafsız ve
muhtar bir vilâyet oluyordu. A d a y a devlet­
lerin muvafakati ile beş yıl için Padişah ta­
rafından hıristiyan bir vali tayin edilecekti.
Müslümanların, da temsil edileceği seçilmiş
bir meclis teşriî vazifeyi görecek,4 onun ka ­
rarları — Osmanlı devletinin müdahalesi ol­
m adan— valinin tasvibiyle yürürlüğe gire­
cekti. . Müslümanların emniyeti temin olun­
dukça Osmanlı askeri adadan çekilecekti.
Girid, Osmanlı devleti hâzinesine yıllık
m aktu bir vergi verecekti (Alb in; Les
Grands Traités Politique, S : 260).
Altı devletten A lm an y a ve Avusturya
bu işe karışmak istemiyerek askerlerini daha
evvel geri çekmiş bulunuyorlardı. Ç ün kü
bu, Girid’e muhtariyet verm ek değil onu
Osmanlı devletinden ayırmaktı. B u n d a n son­
ra adayı şeklen Yunanistan’a bağlamak ka ­
lıyordu. B u n a da hem en teşebbüs edildi. E v ­
velâ, Y u n a n kralının ikinci oğlu Prens Yorgj
devletler tarafından Girid’e fevkalâde kom i­
ser tayin edildi. Arkasından adada Y u n a n
askeri bulumadığı ileri sürülüp Osmanlı
askerinin de geri çekilmesi kesin şekilde is­
tendi. Böylece, Osmanlı devletinin Girid’de
hiç bir maddî ve mânevî nüfuzu kalmadı.
B A R IŞ S O N R A S I SİY A S Î G E L İ Ş M E L E R , M A K E D O N Y A M E S E L E S İ ,
A R A B İ S T A N A H V A L İ , D İ Ğ E R DIŞ V E İÇ O L Y L A R
Abdülhamid, Y u n a n zaferinden faydala­
narak .içeride ve dışarıda kendi mevkiini
kuvvetlendirmeğe bakmıştır.
I-Caç zamandır savaşların ve bun un so­
nunda ülkelerin kaybedilmesine alışmış ve
bu yüzden imparatorluğun geleceğinden
ümid kesmiş bulunan memleket halkı, bütün
imparatorluk tab’ası ve iç ve dış müslüman
umumî efkârı, b u zaferle biraz olsun tatmin
edilmiş ve ferahlamış oldu.
B u savaş sırasında Sırbistan ve Bulga­
ristan, Babıâliye başvurarak yeniden bir çok
Metropolitlikler kopartmışlar, cemaatlerine
mektepler açmışlar, R u m papazları yerine
Sırp ve Bulgar papazlarını tayin ettirmiş­
lerdi. Abdülhamid, esasen R u m ortodoks ki­
lisesiyle Sırp ve Bulgarların arasını açmak,
onların millî kiliselerini destekliyerek R u m
nüfuzunu kırmak ve üstelik aralarmda halli
imkânsız ihtilâflar yaratmak politikasını gü­
düyordu. B u suretle onların Osmanlı devleti
aleyhine birleşememelerini temin etmek is­
tiyordu.
Osmanlı - Y u n a n savaşının sonlarına
doğru Orta -Doğuda ve Balkanlarda hasıl
olan gergin durum u n kendi menfaatleri aley­
hinde inkişaf etmesini önlemek için A v u s ­
turya İmparatoru Fransuva Jozef ve 1894
den beri R us çarı bulunan İkinci Nikola,
3383
BÖylece Girid adası kaybedilmiş bir dâva
haline geldi. Osmanlı devleti savaşı kazan­
dığı halde neticede Yunanistan faydalanmış
oldu.
Abdülhamid, barış müzakerelerinde baş-
tanberi daha azimli davranmış, devletlerin
tavassutunu istemek değil, b un u onlar dahi
teklif etmiş olsa hem en kabul etmemi«, b a ­
rış esasları kararlaştırılmadan Yunanistan’da
savaş hareketlerini durdurmamış olsaydı,
zaferin haklı meyvalarmı derm ek m ü m k ü n
olabilirdi. Lâkin, onun korku v e evhamı her
şeyi kaybettirdi. Osmanlı devleti kendi barış
şartlarında ısrar ederse, bütün A vrup a’nın
onun aleyhinde birleşeceğini ve hattâ hare­
kete geçeceğini sanıyordu. Esasen Y u n a n sa­
vaşında bir zaferi de pek um m am ış bulun­
duğu için meselenin böylece kapanıp gitme­
sine taraftardı. A ncak, Girid’in uğradığı âkı-
betin u m u m î efkârda yaratacağı tepkiden
endişe ettiği için b u işi, m ü m k ü n olduğu k a ­
dar unutturmağa çalıştı. Meselâ, Matbuat
M üdürüne verilen emirde, Girid meselesin­
den gazete ve dergilerde hiç bahsedilmemesi
bildirilmiş, hattâ sansür Girid kelimesine
benzeyen sözleri, meselâ b u arada geride sö­
zünü bile çizer olmuştu.
Petersburg’da görüşerek bazı karârlara
varmışlardı. B u n a göre iki devlet pren­
sip olarak, Balkanlarda fütuhat emelleri
gütmeyeceklerdi. Boğazlarda ise statüko
muhafaza olunacaktı. A n c a k Balkanlarda
yeni bir düzen bahis konusu olursa, A v u s ­
turya, Berlin andlaşmasıyle işgal ettiği
yerleri, Rusya ile yeniden görüşerek, il­
hak edecekti. Balkanlarda hü r ve müstakil
bir Arnavutluk kurulacak, kalan yerler B al­
kan devletleri arasında âdilâne şekilde ve
mevcut kuvvet dengesi bozulm adan paylaşı­
lacaktı. B u n d an sonra Balkanlar ¡meselele­
rinde iki devlet birlikte hareket edip birbir­
lerine cephe almıyacaklardı (A . F. Pribram;
Les Traités Politique Secrets de l’Autriche,
S : 107).
Berlin konferansı sırasında A lm an ya ’nın
Osmanlı İmparatorluğu aleyhinde takındığı
tavır, barıştan sonra Abdülham id’in Rusya
politikasma meyletmesine sebep olmuştu.
Ç ünkü b u ezelî düşmana karşı imparatorlu­
ğu yalnız hissediyordu.
İngiltere’nin ise, Yakın Doğuda savun­
duğu sade kendi çıkarlarıydı. Hele Ermeni
meselesi ve bun un karşısında İngiltere ve
Rusya’nın tutumları, Babıâlinin İngiltere’den
büsbütün uzaklaşıp Rusya’ya daha da yakın­
laşmasına yol açmıştı. Y u n a n savaşma te-
k addüm eden zamanlarda ve bu savaş sıra­
sında, bilhassa balşayan ve ilerleyen Rus -
Avusturya yakınlığı muvacehesinde ise Ab-
dülhamid, A lm a n politikasına meyletmek
mecburiyetini hissetti.
Alm anya millî vahdetini kurduğu za­
m a n dünya hegemonyası, siyasî ve İktisadî
nüfuz ve çıkar bölgeleri öbür devletler ta­
rafından daha evvel paylaşılmış bulunuyor­
du. 1888 denberi A lm anya imparatoru olan
Kayser İkinci Giyyom bunun üzerine b un ­
lardan ne olursa olsun A lm anya’yı da fayda­
landırmak politikasını gütmeğe başladı. Gs-
manlı devletinden aldığı demiryolları imti­
yazları ve kurmağa çalıştığı İktisadî nüfuz
ve siyasî tesir bunun başlangıcıydı. Nach Os-
ten ( = Doğuya doğru) ve yedi B (Berlin.
Bükreş, Budapeşte, Bizans «yani İstanbul»,
Bağdad, Basra, Bom bay) siyaseti onu Os-
manlı imparatorluğuna sür’atle yakınlaştırdı.
Alm anya kendisine en büyük rakip olarak
İngiltere’yi görüyor, İslâm âleminin. Halife
sıfatıyle Abdülham id’e bağlılığından b u dev­
lete karşı tesirli bir silâh olarak faydalan­
m ak istiyordu.
Başta İngiltere olmak üzere bütün sö­
mürgeci devletler, A lm an ya’nın b u halinden
rahatsız oluyorlardı. Alm anya ise, millî po­
tansiyelinin bu dâvayı yürütmeğe kâfi gel-
miyeceğini hesaplıyamıyordu.
İngiltere ile bu hususta kader birliği et­
miş devletlerin b u tehlikeyi bertaraf etmek
için eninde sonunda birleşecekleri m u h a k ­
kaktı. Ancak, A lm anya bu şekilde m a h k û m
3384
edilirken, kendi siyasetine ve emellerine âlet
ettiği Osmanlı devletinin de bundan payını
alması mukadderdi.
İslâm ülkeleri arasında ilk defa uyan­
m aya başlayan Hindistan ve1' Mısır, İngilizle-
rin hâkimiyeti altında bulunuyordu. B ura­
lara yönelen Kayser -Sultan işbirliğinin ha-
lifecüik ve islâmcüık politikasına karşı, İn­
giltere’nin ilk kullandığı silâh Osmanlı dev­
letinin idaresi altında bulunan müslüman
memleketlerde Arap milliyetçiliğini ve istik­
lâl fikirlerini körüklemek oldu. Yem en, K u ­
veyt, Hicaz, Asir ve INTecid bölgeleri ise infi­
ratçı eğilimli mahallî müslüman reislerin de
tesiriyle bu cins faaliyetler için en uygun
bölgeler vasfını taşıyorlardı. Nitekim, daha
ileride görüleceği üzere Yem en, Necid, ilh..
hâdiseleri çok geçmeden kendisini göster­
miştir.
Bununla beraber, İngiltere’n in güttüğü
politika hatâlı ve hattâ kendisi için zararlı
idi. Olayların inkişafı b unu ileride göster­
miştir. Ingiltere, tam tersine T ü rk -Müslü-
. m a n dostluğu politikasını güderek Osmanlı
İmparatorluğunu desteklemiş olsaydı, A v r u ­
pa’da ve hattâ dünyada bambaşka bir durum
hasıl olabilirdi.
Almanya İmparatorunun ziyareti
A lm an İmparatoru İkinci G iy y o m (Vil­
helm) Osmanlı - Y u n a n barışından . hem en
sonra Abdülham id’i ve Osmanlı memleket­
lerini ziyareti sırasında Orta-Doğu durumu--
h u daha yakından görmek fırsatını bulmuş
ve gayelerinin tahakkuku için henüz Cer-
menleri kendisine Anglo-Saksonlardan daha
yakın bulan ve İngiltere blokuna kesin ola­
rak katılmamış olan Rusya’dan istifadeyi dü­
şünmüştü. Geniş coğrafî sahasıyle, tükenmez
insan kaynaklarıyla, iptidaî kuvveti ve Orta-
D o ğu hıristiyanları üzerindeki nüfuzuyla bu
devlet gelecek çetin mücadelede hangi tarafı
tutarsa, o taraf ağır basabilirdi. Kayser,
Avusturya ile olan son anlaşmasına rağmen
Çarı kendi güttüğü politikaya .yaklaştırmayı
tecrübe etti. Ş am ’da bulunduğu sırada ona
yazdığı bir mektupta:
«Sana bunca kere anlatmış olduğum bü­
tün tahminlerim ve hesaplarım burada tama­
m en teyid edildi. Osmanlı İmparatorluğu öl­
mekte olan bir adam değildir. Tersine, tam
bir yaşayışla canlıdır. Müslümanların veya
Halifelerin şerefine dokunmaktan sakın»
diyordu (Correspondence entre Guillaume II.
et Nicholas II. S: 54).
Kayserin bu çalışmaları boşa gitmiş»
onun genç ve muhteris imparatorluğunu
kendi devleti için de tehlikeli görmeğe baş- .
layan Çar, olan biten bütün hâdiseleri unu­
tup İngiltere’ye yaklaşmayı kendi çıkarları­
na daha uygun bulmuştur.
 1899 yılında İngiltere’nin biri başarı ile, Lorando - Tubini alacakları meselesi­
öbürü başarısızlıkla sonuçlanmış iki teşeb­
büsü vardır. 'Almanlar imtiyazını aldıkları nin doğurduğu buhran ve sonuçları
Bağdad demiryolunu Basra körfezindeki Osmanlı devleti 1875 yılında Fransız
K uveyt limanına ulaştırmak ve hattâ bu li­ tab’alı Lorando ve Tubini adlı iki kişiden
m ana tam amen hâkim olmak istiyorlardı. bir miktar borç almış, b u borç o zamandan-
Diğer taraftan Huşlar, Trablusşam - K uveyt beri ödenmediği için mürekkep faiz hesabı
demiryolu imtiyazını elde etmeğe çalışmak­ ile büyüdükçe büyüm üş ve nihayet 750 bin
taydılar. Hindistan' yolunun b u m ühim m er­
halesine yönelen bu teşebbüsler, İngilizleri
kuşkulandırmış, hattâ telâşlandırmıştı. İngil­
tere bunun üzerine resmen Osmanlı İmpara­
torluğuna bağlı olmakla beraber, idaresi ■
müstakil olan Kuveyt Şeyhliği ile gizli bir
anlaşma yaptı (3 ocak 1899). B u n a göre K u ­
veyt, İngiltere'nin rızası olmadan yabancı
siyasî temsilci ve m em u r kabul etmiyecek,
topraklarından hiç bir bölümünü yabancılara
vermeyecek veya buralarda yabancı işgal ve
hâkimiyetini tanımayacaktı. Karşılığında İn-

Sultan A b d ü İ h a m id ’i ziyarete gelen

İkinci Viihelm

A l m a n İm paratorunun ziyareti münasebetile

Bati m ecm ualarında çıkar, bu resim de P a d i ­
şah yanlış olarak sakalsız yapılmıştır.

giltere K uveyt’e her türlü yardım vaad edi­

yor ve 1000 İngiliz altunu tutarında 15 bin
rupye veriyordu. İkinci teşebbüs ise. bilhas­
sa o sıralarda Sömürgeler Bakanı bulunan
Çemberlayn’ın önayak . olduğu İngiliz -A l ­
man ittifakıdır. 30 kasım 1899 tarihinde İn­
giltere’yi ziyaret eden Kayser’e mesele açıl­
mış, hattâ A m erika’nın da b u ittifaka gire­
ceği söylenmişse de Alm anya tarafından il­
tifat görmeyen bu proje, tahakkuk edeme­
miştir.
A lm an İmparatorunu getiren Hohenzollern
yatı ve iki tarafında H e la ve Herta adlı refa­
kat harp gemileri
altın liraya yükselmiştir. B u paranın m ühim
kısmı Abdülâziz’in hal’i olayında kullanıldı­
ğından bunun ödenmesini Abdülham id’e
kimse yükleyemiyordu. Alacaklılar, faizin
bir kısmından vazgeçerek 512 bin liraya razı

3385
olduklarını bildirmişlerdi. B u n u da Ödeyen
çıkmadığı için Ticaret Mahkem esine baş­
vurup birer ilâm aldılar. B u n a göre alaca­
ğın 340 bin lirası Lorando’ya. kalanı Tubini-
ye aitti,
A bdülham id meseleyi ancak siyasî bir
buhran haline geldikten sonra öğrenmiş b u ­
lunuyordu. Fransız elçisi, nihayet Osmanli
hâriciyesine başvurarak b u borç ödenmediği
için dört gün sonra İstanbul’u terkedip gide­
ceğini bildirdi (22 ağustos 1901) ve kendisine
yapılan bütün rica ve vaadiere rağmen y e­
rine resmî maslahatgüzar bile bırakmadan
İstanbul’dan hareket etti. Böylece iki devlet
arasında siyasi münasebet kesilmiş oldu. O s ­
manlI devleti, buna rağmen borcu Ödemek
istemedi. Abdülhamid, prensip olarak bunu
rneşrû bulmuyordu,.
24 ekim 1901 t a r ^ 'a d e Rusya B ü y ü k el­
çisi, Babıâlinin dikkatini çekerek b u mese­
lenin yakında daha büyük bir siyasî buhran
haline geleceğini ve Osmanli devleti için
tehlikeli bir d urum hasıl edebileceğini bil­
dirdi Hakikaten iki gün sonra Fransa, İstan­
bul’da gayrı resmî şekilde kalmış olan sefa­
ret müsteşarı vasıtasıyle Fransız d on anm a­
sının Midilli adasına gidip gümrüğe el ko­
yacağını ve tab’asmın alacağını b u güm rü­
ğün gelirinden tahsil edeceğini bildirdi. A y ­
nı zamanda, b u mesele ile hiç alâkası olma­
dığı halde şu üç isteği ileri sürdü:
1 — Fransa himayesinde bulunan ve
mevcudiyetleri henüz resmen tanınmamış
olan dinî, ilmî ve kültürel müesseselerin he­
m en tanınması.
2 — Son hâdiseler sırasında b u müesse-
selerden zarar görmüş olanların tamiri- için
hem en bir ferman çıkarılması.
3 — Geldanî katolik patrikliği için Papa
tarafından da kabul edilebilecek şekilde bir
berat verilmesi.
Fransa aynı zam anda b u istekler kabul
edilmediği takdirde, yahut Babıâlice işin
uzatılmasına teşebbüs edilirse, bir daha ada­
yı terketmemek ihtimali bulunduğunu da
bildirmişti.
Midüii adasının. Fransıslar tarafından
işgali
Babıâli, Rusya’nın ikazı üzerine Midilli
adasının işgali vukubulmadan ve b u istekler
kendisine resmen bildirilmeden evvel b u n ­
ları önlemek için Lorando ve Tubini’ye ait
borçların ödenmesini kabul etmiş bulunuyor­
du (1 kasım 1S01).. Fransız istekleri ertesi
günü Babıâliye bildirilmiş ve üstelik L o ­
rando ve Tubini alacakları meselesi halledil­
se bile bunlardan vazgeçilmiyeceği haber ve­
rilmişti, Üç gün sonra da. Fransız donanması
Midilli’ye vardı ve adayı işgal etti.
3386
Osmanli devleti, Fransızların haksız ve
andlaşmalar dışında bulunan b u isteklerine
karşı bilhassa A lm an ya ve Rusya’dan yardım
um duysa da, b u n u elde edemedi. So nunda 6
kasım 1801 tarihinde Fransız isteklerini ka ­
bul zorunda kaldı (Başbakanlık Arşivi; L o ­
rando ve Tubini matlûbatı dosyası).
B u olay, Fransa’ya karşı olan iyi d u y ­
guları bir hayli sarsmıştı. Halbuki b u dev­
letin Osmanli İmparatorluğundaki nüfuz., ve
itibarı hâlâ ön plânda bulunuyordu. D ü y u n u
U m u m iy e İdaresi 700 mem uruyla h em e n ta­
m a m e n b u devletin elinde gibiydi. Osmanli
devletinin malî ve İktisadî hayatında en m ü ­
him rolü oynayan Osmanli Bankası, bir İn­
giliz -Fransız müessesesiydi. Bütün m u a m e ­
leler Fransızların elinde bulunuyordu. İzmir -
Kasaba demiryolu ile b un u n uzatılması;
Yafa, Kudüs, H a vra n demiryolları; Selânik-
Istanbul birleştirme hattı hep Fransız teşeb­
büsleriydi. Beyrut Selanik rıhtımları, Fener­
ler İdaresi, İstanbul S u Şirketi, Reji İdaresi
v.s. tamamen Fransızlara aitti. Osmanli
memleketlerindeki Fransız yatırım sermayesi
2,5 milyar frangm üstünde bulunuyordu. Her
tarafta Fransız müesseseleri mevcuttu. A s ­
kerî ve sivil bütün mekteplerde fransızca
okutulmaktaydı. Memleket hürriyetseverleri
daima Fransa’ya iltica ve istibdat idaresine
karşı burada mücadele ediyorlardı. Ayrıca
devlet idaresinde, maliye, güm rük ve bayın­
dırlık işlerinde en m ü h im yerlerde Fransız
memurları vazife görmekteydiler. İşte buna
rağmen, Fransızların Lorando v e Tubini ala­
caklarını bahane ederek Osmanli devletinin
bir parçasına devletler hukuku kaidelerine
ve andlaşmalara aykırı şekilde tecavüzde
bulunarak Fransız müesseseleri hakkm daki
isteklerini devlete zorla kabul ettirmeleri
haksız, insafsız ve çirkin bir hareket olarak
telâkki olunmuştu.
Bu arada Rusya, Osmanli devletinin
Fransız isteklerini reddetmesi üzerine A l ­
m any a’nın Babıâli lehinde olarak gösterişli
bir müdahalede bulunmasından endişe etti
ise de, Babıâlinin bunları kabulü b u ihtimali
ortadan kaldırdı.
Rifat Paşanın vefatı, Sard Paşanın
sadareti, M akedonya hareketleri
Evvelce M e h m e d Kâm il Paşanın azli üze­
rine Sadrıâzamlığa getirilen Halil Rifat Paşa
b u m a k am d a 6 sene 2 gün kaldıktan sonra
75 yaşında iken 9 kasım 1901 tarihinde vefat
etmişti. Son zamanlarında rahatsızlığı arttı­
ğından onun namına Vükelâ Meclisine baş­
kanlık etmeğe 3 kasım 1901 tarihinde Adliye
Nazırı ve eski Sadrıâzam A bd urrah m an Nu-
reddin Paşa m em u r edilmiş bulunuyordu.
Sadrıâzamm rahatsızlığının daha d a artışı
 Hasta adam
( ilâve : 194)

★
Osmanlı devletinin 1768 seferini
kaybetmesi, artık. Avrupa’da askerî bir ' k m ve uzak doğu ticaretini ve Hindis­
güç olarak rol oynayamayacağını orta­ tan yolunu tehdid etmesinden korku­
ya koymuş bulunuyordu. Takriben yor ve ne olursa olsun b u n a engel ol-
yüz yıldan beri hızla devam eden inhi­ | mağa kararlı bulunuyordu. İmparator­
tat, imparatorluğun bütün . müessese- luk çöktüğü takdirde ise, Boğazları
lerini temelinden sarsmıştı. 1768 sefe­ ? başkasının hâkimiyetine vermeğe ni­
rinde uğranan mağlûbiyetin acı neti­ yeti yoktu.
celeri ise, b u hakikati Osmanlı ricâline Rusya’nın mukades makamlar ve
de kabul ettirdi. B u n a rağmen çeşitli ■ i Ortodoks tebaayı himaye meselelerini
sebeblerle sürüklenilen 1787, 1806, 1828 bahane ederek Osmanlı devleti üzerin-
seferlerinin her biri imparatorluk için j j de baskı yapması, Osmanlı devletinin
ağır darbeler olmuş, telâfisi imkânsız j i ise hükümranlık haklarına aykırı gör­
maddî ve mânevi kayıplara uğranılmış- düğü Rus isteklerini reddetmesi iki
tır. Yapılan bütün ıslahat hareketleri, ! devlet arasında savaş tehlikesini do-
imparatorluğu mukadder sonuçtan
kurtaracak şeyler değildi. Bunlar, ağır
bir hastanın ancak ölümünü geciktire­
cek tedbirlere benziyordu. Memleketin
her tarafında isyan ve .ihtilâller alıp
yürümüş, malî güçlükler devlet idaresi­
ni adeta felce uğratmış, imparatorlu­
ğun birçok parçalarında çözülme ve ay­
rılma temayülleri giderilemiyecek bir j
hale gelmiş bulunuyordu. Nitekim,
T anzim atm ilânı bile um ulan neticeyi
vermedi. Osmanlı imparatorluğu işgal
ettiği coğrafi alan itibariyle Batı dev­
letleri için çok m ühim di. B u devletin
zaaflarını ve m ukadder akıbetini se­
zen Avrupa devletllerinden her biri,
onun dağılışı halinde arslan payı al­
m ak sevdasında ve iddiasında b ulun u­
yordu. İmparatorluğun Ondoînızuncu
yüz yıl ortalarından itibaren -arada ye­
diği ağır darbelere, rağmen - mevcudi­
yetini m uhafaza edebilmesi ancak bu
rekabet ve Avrupa devletlerinin kuvvet
ve menfaat dengeleri dolayısiyle m ü m ­
kün olabilmiştir. B u devirden itibaren
yetişen birçok değerli Osmanlı devlet
idamları, bütün güçlerini b u dengeyi
nuhafazaya harcama, zorunda kalmış­
lardır. Yine aynı sebep, .1854 Paris
Rus çarr Birinci Nikola’n m İngiliz el­
mtlaşmasiyle Osmanlı devletinin Av-
çisi G , H . S e y m u r ’ia O sm anlı devletî
•upa devletleri topluluğuna kabulüne
tatbik edilmemekle beraber- mülkî h ak k ın d a m e ş h u r görüşmesi
)ütünlüğünün garanti altına alınma­
m a yol açmıştır. ğurmuş bulunuyordu. İngiltere ve
İşte bu devirde Osmanlı impara- Fransa, Osmanlı devletinin mağlûbi­
orluğuna “Hasta a dam ” adı verilmiş yetiyle sona ereceği m uh ak kak olan bu
e bu isim siyasî' vokabülere geçmiştir. savaşa kendi çıkarları için karşıydılar.
5u deyimi ilk kulllanan ise, Rusya Ça- Rusya, bu yüzden tereddüt ediyor, bu
ı Birinci Nikola’dır. iki devletle ve bilhassa Ingiltere ile
Kırım savaşma tekaddüm eden anlaşmadan savaşa girişmenin tehlike­
ünlerde, Osmanlı -imparatorluğu me- lerini gözönünde bulunduruyordu.
elesi Rusya ile İngiltere devleti ara- Grandüşes Helena, Petersburg’daki
Lnda ciddî bir ihtilâf konusu halini sarayında 9 ocak 1853 tarihinde m u h ­
lmıştı. İngiltere, Rusya’nın daha gü- teşem bir suvare vermişti. B u suvare-
eye inerek Boğazlara ve Doğu Akde- ye bütün R u s zadegânı, askerî ve sivil
ize hâkim olmak suretiyle kendi ya- büyük rütbeli bütün memurlar ve bü-

3387
 —^
j tün kordiplomatik davetliydi. Çar da
i geleceğini söylemişti. Nitekim geldi, ve
bu suvarenin davetlileri arasında b u ­
lunan İngiltere elçisi Hamilton Sey-
mour ile başbaşa konuştu. İngiltere
dostluğuna Rusya’nın verdiği değer­
den u z u n uzadıya- bahsetti. Hamilton
bahsi Osmanlı devletine getirip b u h u ­
sustaki endişeleri giderecek beyanda
İ bulunmasını rica etti. Çar, b u n u n üze­
rine şu sözleri söyledi:
“ Osmanlı imparatorluğunun işleri
çok karışık halde. B u memleket, kendi
kendisine parçalanmaktadır. Sukut,
büyük bir felâket olacak. Rusya ile în-
i giltere’n in b u ko nu da tam ve iyi bir
i anlaşmaya varmaları ve birbirlerine ha-
I ber vermeden kat’î bir adım atmama-
| lan m ühim dir.”
İngiltere elçisi, biraz daha aydm-
I latılmasını rica edince b u sefer Çar:
“Bakınız, dedi. Kollarımızın ara-
i s m da hasta, ağır hasta bir adam var...”
| dedi.
B u suvareden beş gün sonra, Ha-
\ milton Seymour Birinci Nikola tarafm-
| dan hususî bir mülakat için davet edil­
di. Çar bu sefer fikrini açık olarak izah
etti:
“ Hasta adamın yaşamasını hepimiz
; istiyoruz. O n u n ölmemesini ben de si-
i zin kadar isterim. B u n a inanmanızı ri-
: ca ederim. Lâkin, kollarımızın arasın­
da birdenbire ölebilir. B u yüzden bir
ihtimali bugünden temin etmenin,
bir karışıklığa ve m u h a k k a k bir Avrupa
i savaşma sürüklenmekten daha iyi ola­
cağını söyliyebilirim. Eğer b u sırada
| İngiltere İstanbul’a yerleşmeyi düşü-
; nüyorsa b u n a müsaade etmiyeceğimi
j. açıkça ifade ederim. B u beni İstanbul’u
işgal • etmek d u ru m u n d a bırakabilir.
Çar b u suretle, O sm anlI imparator-
| luğ unun paylaşılmasını ve İstanbul’u n
| işgali için bir anlaşmaya varılmasını
j teklif ediyordu.
Hamilton, 20 şubatta İngiltere’nin
Osmanlı devletine kimin halef olacağı
ı meselesini görüşmeyi reddettiğini Çara
i bildirdi. Nikola, bun a rağmen ısrar
| etti:
“Size, hasta adamın ölmek üzere
bulun d uğu nu haber veriyorum. Böyle
bir olayla şaşkınlığa dönmemize m ey­
dan vermeyiniz. Bir anlaşmaya vara­
lım.”
Ertesi g ünü Çar, düşündüğü pay­
laşmanın taslağını ortaya koydu. B u n a
göre Sırbistan’la Bulgaristan Rusya hi-
i nıayesinde müstakil birer devlet ola-
caklardı. Mısır, İngiltere’ye veriliyordu,
! Diğer teferruat da tespit' edilebilirdi.
; Arada Avusturya’yı tatmin şarttı. B u
da, Eflâk - Boğöan’da ona bir himaye
tanımakla m ü m k ü n olabilirdi.
İngiltere, bütün bunlara yanaşm a­
dı. Rusya b u n u n üzerine dâvayı tek
başına halletmeğe karar verdi. D ü ş ü n ­
cesine göre kendi ordularına mağlûp
olacak olan OsmanlIların, yani ölen
hasta adamın önünde İngiltere ile da­
h a kolay ve R usya için d ah a avantajlı
bir anlaşmaya varılabilirdi.
Lâkin, evdeki pazar çarşıya uy m a ­
dı. İngiltere ve Fransa ve daha sonra
Piyemon kırallığı b u savaşta OsmanlIla­
rın yanında yer aldılar. Avusturya, ta­
rafsız kalmağa m ecbur oldu. Rusya
i Kırım savaşını kaybetti. 1854 Paris ant­
laşması imzalanarak Osmanlı devleti
-yukarıda söylediğimiz gibi -Avrupa
devletleri camiasına alındı.
Rusya, b u n a rağmen dâvasından
vazgeçmemiştir. B u n d a n sonra takib
ettiği politika, imparatorluğa dahil çe­
şitli milletleri m etbu’ları aleyhinde
kışkırtarak durm adan meseleler çıkar­
m ak, devleti m ütem adiyen yıpratıp
yorgun düşürmekti. S o n u n d a 1877 - 78
savaşını yarattı. Osmanlı devleti ağır ve
j çok acı bir yenilgiye sürüklendi. İmza-
i latılan Ayastefanos antlaşması ise im-
| paratorluğu felâket u ç u r u m u n a atıyor­
du. Başta İngiltere olmak üzere devlet­
lerin müdahalesiyle b u antlaşmanın her
türlü ölçünün dışında ağır şartları de­
ğiştirildi ve b ü yü k devletlerin katılma-
[ siyle Berlin antlaşması imzalandı.
B u tarihten 36 yıl sonra Osmanlı
imparatorluğu katıldığı C ih an sava­
şının sonunda m ağlûb devletler safın­
da b ulun m a k felâketine uğradı. İmpa­
ratorluk,. b u suretle tam am en çözülüp
dağıldı. Batılı diplomatların tabiriyle
“ Hasta a da m öldü” . Lâkin b u g ü n ü dört
gözle bekleyen Rusya da, o n u n mirasın-
' dan faydalanacak d u r u m d a bulunmu-
yordu. Kızıl ihtilâl, Çarlık rejimini tas*
, fiye etmiş, Çar hanedanı yokolmuş,
| memleket b ü yü k bir kargaşalığa düş-
j m üş. artık mukadderatı anlaşılan b u bü­
yük facianın galipleri safında bulunan
' i Rusya, mağlûblar safında b u lu n a n dev-
1 letlerle barış imzaiıyarak savaştan çe­
kilmiş, kendi derdine düşmüştü. Lâkin,
galiplerde insaf yoktu. K a b u l ettikleri
tek düstûr şu idi:
“ Veyl mağlûblara!...”
B u yüzden, imparatorluğu parça­
lamakla iktifa etmediler O n u n esas
u n suru nu teşkil eden T ü r k milletini
de yoketmeğe kalkıştılar. Kitabımızın
sonraki bahislerinde görüleceği üzere
T ü rk milleti yaptığı çetin mücadelede
kendini ve vatanını kurtardıktan başka .
! “ Hasta adam ” efsanesinin ebediyen
j unutulmasını sağlamıştır.
j
> | Bibliyografya : Movat; 1814 - .1914,
| History of European Diplomasy. Harold
; İ Armstrong; Turkey in Travail (Ömer
| Rıza Doğrul tercümesi, Vakit gazetesi).
Charles Signebos: Tarih-i Siyasi: C. II,
j Hasta A d a m (Aylık Ansiklopedi c II. s:
! 459).
3388
Üzerine 8 kasımda resmen Sadaret vekâleti­
ne tayin edildi. Halil Rifat Paşa ölünce bu
m a k a m kendisine teklif edildiği halde Ab-
durrahm an Paşa devletin saraydan idaresine
muhalif ve Babıâlinin eski nüfuz ve itiba­
rının iadesine taraftar bulunduğu için b un u
kabul etmeyip, 18 kasımda Sadaret vekâle­
tinden de istifa etti. B u düşüncelerinden do ­
layı ise, A bd ülham id onu Adliye Nazırlığın­
dan da azletmiştir. Sadaret m akam ına ise, 18
kasım 1901 tarihinde Said Pasa altıncı defa
olarak tayin edildi. Kendisinin daha Halil
Rifat Paşanın hastalığı sırasında Sadarete
getirilmesi düşünülmüş, hattâ Hatt-ı h ü m a ­
yunu yazılmışken nedense iş geri bırakıl­
mıştı (îbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l İnal;
Son Sadrıâzamlar, S: 1045). Halil Rifat P a ­
şanın vefatıyle onun Sadareti arasında ge­
çen zam an içinde Tophane Müşiri Zeki Paşa
ile Edirne vali vekili ve ikinci ordu k u m a n ­
danı Ârif Paşa, Padişaha yazılı olarak baş­
vurup b u m akam ı istemişlerse de Said Paşa­
nın tayini üzerine arzularına erişememiş­
lerdir.
Said Paşanın b u defaki Sadaretinde en
.mühim olay, M ak ed o n y a ihtilâlinin başlama­
sıdır.
Osmanlı idari teşkilâtında Selanik. M a ­
nastır ve Kosova vilâyetlerini ihtiva eden
M akedonya, Ayastafanos andlaşmasıyle Rus-
lar tarafından Bulgarlara verilmişken Berlin
muahedesi burasını tekrar Osmanlı devletine
geri verdi. 'Bu iki anlaşma arasında Bulgar-
îar dört aydan biraz fazla bir zam on için Sultan İkinci A b d ü i h a m i d ’in bir fotoğrafı
M akedonya’yı idareleri altında bulundurm uş
lardı. İşte, sadece buna dayanarak b u bölge­
hale gelen Bulgarlar, M ak ed o ny a meselesini
de hak iddia etmeğe başladılar.
ortaya attılar. Halbuki, b u bölgede nüfus
Berlin an di aşmasının 23 üncü maddesine bakımından çoğunlukta değillerdi. M a k e d o n ­
göre, Osmanlı devleti M a k e d o n y a ’da tıpkı y a ’nın genel nüfusu 2.911.700 dü. B u n u n
Girid adasmdakine benzer bir ıslahat yap­ 1.508.500 ü n ü müslümanlar teşkil etmektey­
mayı kabul ediyordu. Bir memleketin çeşitli diler. 'Üstelik b u Müslümanların p e k çoğu
alanlarda zam an za m an bazı ıslahat yapması T ü r k soyundandı. Birazı da Arnavuttu. B u n ­
kadar normal bir şey yoktur. A n c a k Osmanlı dan sonra Bulgarlar 896.490 kişüik, Rum lar
devletinin gayri müslim tab’a hakkında ve
307.000 kişilik, Sırplar 100.710 kişilik ve
onların oturdukları bölgelerde ıslahat y ap ­
Ulahlar 99.000 kişilik bir azınlık halinde b u ­
mayı Paris muahedesiyle yabancı devletlere
lunuyorlardı. Bulgarlar M a k e d o n y a mesele­
karsı taahhüd etmesi ve b u n u n andlaşm am n
sini ortaya atınca kendilerince m evcut bazı
9 uncu maddesinde — Osmanlı delegesi Âli
tarihî haklara ve şişirilmiş istatistiklere d a ­
Paşanın b un da ısrarına rağmen— yer alışı,
yanarak Sırplar ve Yunanlılar da aynı böl­
bundan sonra yabancı devletlere her zam an
için Osmanlı devletinin iç işlerine müdahale geye sahip olma iddiasına kalkıştılar.
fırsatı vermiş, ıslahat adı altında bir çok ül­
Bulgarlar, 1894 yılında «M akedonya -
keleri yavaş yavaş imtiyazlı, muhtar, yarı
Edirne» adlı bir cemiyet kurdular. -C em iye­
bağımsız ve nihayet bağımsız memleketler
tin gayesi M aked o ny a Bulgarlarını himaye,
haline gelerek Osmanlı camiasından ayrıl­
b u ■bölgenin Bulgaristan’a katılmasını temin
mıştı. İşte Babıâli, Berlin andlaşmasmın ■
etmek ve Osmanlı memleketlerinde yaşayan
23 üncü maddesini b u yüzden tatbikten ka­
ırkdaşlarını m uhtar idareye kavuşturmaktı.
çınmış bulunuyordu.
B u gayelerin hakikat olması için güvendik­
Şarkî Rum eli eyâleti meselesi halledil­ leri en m ü h im kuvvet ise, yabancı devletle­
dikten bir müddet sonra ihtirasları sönmez rin müdahalesiydi.

3389

Bulgar kilisesi mes’Iesi
1895 yılında Mülâzim Boris Sarafof, şid­
det taraftan elan başka bir komite kurdu.
Bulgar ordusunun subayları, tercihan b u ce­
miyete girdiler. Hattâ o yıl M enlik’e hücum
edip şehri bir kaç saat ellerinde tuttular. B u
hâdise Sarafofun büyük bir şöhret kazan­
masına sebep oldu. B u komite bir müddet
sonra ikiye bölündü. Şiddet taraftarı olanlar
Sarafof’un etrafında, itidal taraftarı olanlar
öğretmen Mihaylovski ile General Zunçef
birliği etrafında toplandılar. Bulgaristan’ın
bütün öğretmen ve papazları b u komitelere
girip geniş bir faaliyete başladılar. Lâkin,
henüz aralarında bile' halledecekleri bir çok
M a k e d o n y a ’da çetecilerle m ücadele
M a k e d o n y a d a ğ la r ın d a çeteler
3390
meseleleri vardı. Meselâ, Buİgar Eksarhİıgi,
yani müstakil millî kilisesi bulunduğu hal­
de, Bulgarların bir kısmı ortodokslarm bü ­
yük ruhanî reisi bulunan İstanbul R u m Pat-
riki tarafından afaroz edilmiş bulunan b u ki­
liselere gitmiyorlardı. Bazı bölgelerdeki halk,
Bulgar millî kilisesini tanımış bulunmakla
beraber, oradaki kiliseler b un u tanımamış
veya patrikliğe bağlı kalmış olduklarından
Rum kiliselerine devam zorunda idiler.
Okulların ve öğretmenlerin de bir kısmı
millî kiliseyi, bir kısmı R u m kilisesini tanı­
yorlardı. Çeteler ise, hangi tarafa mensup
ise öbür taraf aleyhinde çalışmaktan ve hat­
tâ çarpışmaktan geri kalmamaktaydılar. Bir
kısım köyler, kendilerini Bulgar değil, Sırp
hissetmekteydiler. Bunlar, Bulgar papazları­
nı ancak korku yüzünden kabul etmekteydi­
ler. Keza, Bulgaristan’da Bulgarlardan m a a ­
da Türk, Po m ak, Ulah, R u m ’ azınlıkları da
vardı. Dem ografik değerleri küçümsenemiye-
cek bu azınlıklar, kültürlerini kuvvetle m u ­
hafaza etmişlerdi. Çoğu bulgarcayı bile ne
bilmekte ve ne de konuşmaktaydılar. Boy-
lece, Bulgaristan’da henüz, milletleri teşkil
eden müşterek kültüre bağlı bir Bulgar mil­
leti, bir Bulgar millî vahdeti bile mevcut
değildi.
Makedonya komitelerinin faaliyeti
M akedonya komitelerinin kuruluşundan
itibaren ilk sekiz yıllık faaliyetleri, b u böl­
gede âsâyişi bozan eşkiyalık tarzında çete
hareketlerinden ibaret kalmıştı. B u n u n se­
bebi ise, Bulgar komitelerinin arasında y u­
karıda saydığımız sebepler dolayısıyle birlik,
beraberlik ve müşterek bir faaliyet progra­
mı bulunmamasıydı. B un d an maada, b u sı­
rada Yunanistan’dan geçen R u m çeteleri de
M aked o ny a’da Bulgarlara karşı
harekete geçmiş ve b u hareket
Babıâli tarafından desteklenmiş­
ti. R u m çeteleri, bir çok Bulgar
köylerini zorla R u m kilisesine
bağlarken, diğer taraftan Os-
manlı devleti de Üsküb, M anas­
tır, Pirzren gibi Sırpların kala­
balıkça bulundukları yerlerde
Sırp ortodoks kiliselerinin ku­
rulmalarına müsaade etmiş, bun­
ların piskoposlarına beratlar
gönderip faaliyetlerini resmî
şekle bağlamıştı. Bir taraftan da
M akedonya Ulahlarının rumlaş-
masına engel olmak için gerekli
tedbirler almıyor, R u m ortodoks
kilisesine bağlı b u azınlığın, öğ­
retmenleri vasıtasıyle uyarıla­
rak millî-varlıklarını devam et­
tirmeleri sağlanıyordu. Böylece,
 M akedonya hıristiyaniarı âdeta birbirine düş­ şalıklarm çıkmasını istemez olmuşlardı. B ü
müş bulunmaktaydı. B u ise, onların muhtar yüzden Rusya Dışişleri Bakanı Lamsdorf,
bir idare altında ıslahat programının tatbi­ 1902 yıli’ sonlarında Sofya ve Belgrade ziya­
kine en büyük engeldi. ret ederek her iki hükümete de şimdilik us­
lu durmalarını tavsiye etti (André N . Man-
Bulgarlar, Babıâlinin takip ettiği b u po­
delston; L a Politique Russe d ’accès à la Mé-
litika karşısında M akedo nya’ya hiç bir şey
diterannée au 20e siècle; S: 664).
elde edemiyeceklerini nihayet anladılar.
Böyiece, itidal taraftarı komiteler itibardan
düştü. B u n u n üzerine şiddet taraftarları he­ Ssid Paşanın- azli. Avlonyali- Ferid
m en faaliyete geçerek A v ru p a devletlerinin
dikkatini çekmeğe ve Berlin andlaşmasmın Paşanm sadareti
23 üncü maddesini tatbik sonucunu doğura­
cak bir yabancı müdahalesini temine karar M akedonya olayları sırasında Sadrıâzam
verdiler. B u kararın neticesinde 21 eylül 1902 Said Paşa azlolunarak yerine Rum eli Vilâ­
tarihinde M akedonya’da ilk ihtilâl patlak yetleri Islahat Kom isyonu Başkanı Avlonyalı
verdi. B u ihtilâl, Osmanlı devleti tarafından Ferid Paşa tayin edildi (1 ocak 1903). Said
bir ay içinde bastırıldı. Dağınık yerlerde, Paşan m azline sebep, evvelâ Rum eli vilâyet­
sarp bölgelerde gerilla savaşı yapan çetelerin lerinde yapılacak malî ıslahat konusunda
bir anda dağıtılması m ü m k ü n değildi. sarayla ihtilâfa düşmesidir. B u n d a n maada,
Vükelâ Meclisi toplantısında Serasker Rıza
Babıâli durum a hâkim olmuştu am a ko ­
mitelerin gayeleri de hakikat oldu. Berlin
andlaşmasmda imzası bulunan büyük devlet­
ler. Babıâliye başvurarak b u andlaşmanın
23 üncü maddesiyle Vilâyât-ı Selâse ( = Üç
vilâyet) yani Selânik, Manastır ve Kosova
için derpiş olunan ıslahatın tatbikini iste­
diler.

Abdülhamid, bunun üzerine eski Y e m e n

valisi Hüseyin Hilmi Paşayı «Vilâyât-ı S e ­
lâse Müfettiş-i Umumîsi» yani üç vilâyet ge­
nel müfettişi tayin etti (1 aralık 1902). G e ­
nel müfettişin görev ve yetkilerini belirten
bir talimatname hazırlandı. A yn ı zam anda
Babıâlide bir «Rumeli Vilâyetleri Islahat
Komisyonu» kurularak başkanlığına o sırada
Konya valisi bulunan Avloııyalı Ferid Paşa
getirildi. Hazırlanan talimata göre her vilâ­
yette bayındırlık ve yabancı işleri m üdür­
lükleri kurulacak, valiler ticaret, tarım ve
endüstrinin inkişafına çalışacak, jandarma ve
polis, m üslüman - hıristiyan karması olacak,
mahallî askerî birlikler valinin emrinde b u ­
lunacak, her kasabada karm a üyeli nizamiye
mahkemeleri kurulacak, 50 haneden fazla
olan her köyde okul açılacak, millî eğitim
vergisinin üçte ikisi mahallî ihtiyaçlara, ge­
nel verginin % 15 i bayındırlık işlerine ayrı­
lacak, genel müfettiş bütün b u işlerin tat­
bikine fiilen yetkili olarak nezaret ve gerek­
tiğinde müdahale edecekti. Bütün b u gayret­ A v î o n y a ’Iı Ferid Paşa
lerin sebebi ise, 23 üncü maddenin tatbikine
meydan bırakmadan M akedo nya meselesini
Paşa ile aralarında bir m ünakaşa geçti. Said
halletmek ve gerekli ıslahatı yapmaktı. L â ­
Paşa, Serasker tarafından tahkir olunduğunu
kin, iş çığırından çıkmış olduğu için b u ted­
ileri sürerek istifa ettiyse de, saraydan ce­
birlerden esaslı bir fayda u m m a k boşuna idi.
vap gelmedi. İstifasını tekid etti. B u n u n üze­
B u arada Rusya, tam mânasıyle iki yüz­ rine saraya dâvet olundu. Said Paşa, Abdül-
lü bir siyaset takip etmişti. Avusturya’nın ham id’in huzuruna çıkarak Sadrıâzamlık gö­
' baştanberi Sırbistan’ı kışkırtmasına karşılık revinin, M abeynin her işe müdahalesi yü­
Ruslar da Bulgarları kışkırtmışlarsa da, zünden ifa edilemez hale geldiğini, sarayın
Uzak-Doğu’da beliren yeni bir tehlike, Japon doğrudan doğruya valiler tayin ettiğini, m e ­
tehlikesi karşısında Balkanlarda yeni karga- muriyetlerin Padişahın yakınlarının iltimas-

3391
İariria göre dağıtıldığını, dış işlerinin bile
sarayda görüldüğünü, malî d urum un da pek
kötü olduğunu ileri sürdü. Padişah, işlerinde
istiklâl verileceğini vaad edip Seraskerin de
özür dileyeceğini söyledi. Said Paşa vazife­
sine döndüyse de, Serasker tarziye verme­
mekte ısrar etti. Üstelik saray müdahaleye
devam ettiği için Şaid Paşa tekrar istifasını
verdi. Padişahın bütün ısrar ve hattâ tehdit­
lerine rağmen b u n u geri almadı. B u n u n üze­sırada Arnavutluk’ta kıpırdamalar oluyor,
rine azlolundu (İbn-ül-Emin M a h m u d K e ­
mal İnal; Son Sadrıâzamlar, .S: 1048-1052).
Makedonya hakkında Avusturya ve
Rusya’nın Viyana ıslahat programı,
komite ve çetelerin faaliyeti
21 eylül ihtilâlinde Bulgar komitelerin­
den birbirine muhalif olanlar aralarında
çarpışmışlar, sonra çeteler dağlara çekil­
mişlerdi.
A lm an tedbirlere rağmen, Avusturya ve
Rusya, Babıâlinin ıslahat programını kâfi
görmeyerek 21 şubat 1903 tarihinde Babıâliye
«Viyana Islahat Programı» adı altmda yeni
bir program, sundular.
Rusya’nın tavsiyesi üzerine Bulgaristan
31 ocak 1903 tarihinde kendi hudutları içinde
bulunan M akedonya komitelerinin dağılması
ve elebaşılarının yakalanması, Bulgaristan’da
yeniden b u maksatla çeteler kurulmaması
kararını vermişti. Aslında ise b u kararı hiç
bir zam an samimî olarak tatbike niyeti
yoktu.
Viyana ıslahat projesinin esasları şun­
lardı:
a — Polis ve jandarma, Osmanlı devleti
hizmetine girecek yabancı uzmanlar tarafın­
dan düzenlenecektir.
b — Jandarmanın müslüman ve hıristi-
yan nisbeti. bulundukları vilâyetin müslü­
m a n ve hıristiyan nüfus nisbetine bağlı ola­
caktır.
c — Hıristiyan köylerin bekçileri hıris-
tiyanlardan seçilecektir.
ç — Genel af ilân olunacaktır.
d — Ü ç vilâyet bütçesi Osmanlı B a nka ­
sınca kontrol edilecektir,
e — Âşar yerine toprak vergisi kona­
caktır.
Osmanlı devleti bu programı kabul etti.
Bulgaristan ise pek kifayetsiz buldu. Ancak,
bunun daha ilk maddesi o da kısmen tatbik
edilmişken, M akedonya’da 2 ağustos 1903
ihtilâli koptu. Bulgarlar, Ermenilerin banka
olayını taklid ederek evvelâ 21 nisan 1903
tarihinde Selânik’teki Osmanlı Bankasını di­
namitle havaya uçurdular. Bulgarların İlin­
den diye andıkları A y a İlya yortusuna rast­
layan 2 ağustostan itibaren de merkezi M a ­
nastır olmak üzere çetelerin tedhiş ve teca­
3392
vüz hareketleri başladı. Sarâfofun k u m a n ­
dasındaki otuz bin çeteci, şehir ve kasabalar
hariç olmak üzere bütün M akedonya’ya hâ­
kim olarak Bulgarlardan maada bütün u n ­
surlar aleyhinde kati ve yağm a hareketle­
rine giriştiler. Y u n a n çeteleri, hemen Te-
salya hududunu aşıp Osmanlı devletinin ten­
kil kuvvetleriyle birleştiler. Sırp çeteleri de
kendi ırkdaşlarmın yardımına koştular. B u
muhtar veya müstakil Arnavutluk taraftar­
ları millî isteklerine aykırı buldukları ısla­
hat programının tatbikine engel olmak için
İpek ve Yakova’da toplanıyorlar, yer yer
Sırplara saldırıyorlardı. Hattâ, Mitrovitsa-
daki Sırp konsolosunu öldürdüler. Diğer ta­
raftan Bulgar komiteleri Doğu Trakya’da da
faaliyete geçmişlerdi. Çeteler, Kırklareli böl­
gesini kan ve ateşe boğmuşlardı.
Hareketin bastırılması, yeni teklifler
İhtilâl, üç ay süren bir uğraşmadan son­
ra bastırıldı ve her zamanki gibi hıristiyan
memleketlerde ve bilhassa İngiltere’de he­
yecanlı gösterilere sebep oldu. İngiltere, M a ­
kedonya için hıristiyan bir vali istiyordu.
Rusya ve .Avusturya, İngiltere’nin re’sen
müdahalesine engel olmak azmindeydiler.
İmparator ve Çar 2 ekim 1903 tarihinde
Avusturya’nın Mürçteg şehrinde buluştular
ve İngiliz isteklerine nazaran daha mutedil
bir program hazırlayıp 9 ekimde Babıâliye
sundular. B u n a göre Hüseyin Hilmi Paşanın
yanında ıslahatın tatbikini kontrol için biri
AvusturyalI, öbürü Rus iki sivil m e m u r b u­
lunacak, jandarmanın ten siki, Osmanlı dev­
leti hizmetine girecek olan bir yabancı ge­
nerale verilecek ve bunun maiyetinde büyük
devletlerin subayları vazife alacak, âsâyiş el­
de edilince İdarî teşkilât çeşitli unsurları ço­
ğunlukla ihtiva edecek bölgelere göre yeni­
den düzenlenecek, mahallî muhtariyetler ih­
das edilecek, İdarî vazifelere yerli hıristi-
yanlar tayin olunacak, karışıklıklar sırasın­
da işlenen her türlü suçların incelenmesi
için karma komisyonlar kurulup bunların
çalışmalarına Rus ve Avusturya konsolosları
veya konsolosluk memurları da katılacak,
zarar görmüş hıristiyanlara malî yardımlar­
da bulunulacak, redif askeri terhis olunup,
milisler ise hiç kullanılmayacak ve ayrıca
Viyana ıslahat projesi tatbik edilecekti.
Abdülhamid, b u teklifleri reddetti. Ç ün­
kü devletinin hükümranlık haklarına aykırı
buluyordu. B u n u n üzerine Alm anya tavassut
etti. Kayser, tekliflerin kabulünü tavsiye edi­
yordu. Babıâli, b u şartlar içinde yalnız dev­
letin hükümranlık haklarına, şeref ve hay--
siyetine dokunmayanları müzakereye razı
olacağını bildirdi (Guillaume II, Souvenir de
m a vie: S: 75).
 Sırp - Bulgar gizli anlaşması
1903 haziranında Sırbistan Kralı Birinci
Aleksandr Oberenoviç’in bir suikast sonunda
öldürülmesi üzerine Sırbistan’da hanedan
değişikliği olmuş ve krallık tahtına Piyer
K ara Yorgeviç geçmişti. B u ' da Sırbistan’ın
Avusturya politikasını terkederek Rusya’ya
yaklaşmasına sebep oldu. Bulgaristan da esa­
sen AvusturyalIların — Bosna ve Hersek’de
olduğu gibi—• M akedonya’da da yavaş yavaş
yerleşmek niyetinde bulunduğunu seziyor ve
buna karşı tedbirler düşünüyordu. B u yüz­
den Sırbistanla b u konuda hem en anlaşarak
gizli bir andlaşma imzaladı (30 mart 1904).
Bun a göre iki taraf OsmanlI memleketlerin­
de yaşayan ırkdaşlarınm emniyetini sağla­
mayı, Mürçteg programının Selânik, M an as­
tır, Kosova ve Edirne vilâyetlerinde tatbi­
kine barışçı yolla çalışmayı ve b u bölgelere
her nereden gelirse gelsin vaki olacak teca­
vüz veya işgal teşebbüslerine bütün güçle­
riyle karşı _ koymayı kabul ve taahhüd edi­
yorlardı (İ. Kxainikowki, L a Question de
Macedonie et la Diplomatie Européenne; S:
173).
Makedonya üzerine ihtilâfların
devamı
Mürçteg programının Osmanlı devletin­
ce kabulü m ü m k ü n görülen maddeleri ara­
sında bir yabancı generalin M akedonya’da
Osmanlı jandarmasını tensiki de vardı. B u
vazifeye bir İtalyan generali tayin edilmişti.
Avusturya, onun maiyetinde bulunacak y a ­
bancı subayların fiilî kum anda ve Osmanlı
subaylarmı azil yetkilerinin bulunmasını is­
tediyse de, Babıâli b u n u derhal reddetti. N i­
hayet, jandarmanın ıslahı için verilecek ta­
limatı Osmanlı hükümetinin tatbiki karar­
laştırıldı. Devletler, generalin maiyetinde 60
yabancı subay ve bir miktar assubay bulun­
masını istiyorlardı. Babıâli, sadece 25 subay
kabul etti. Yabancı subayların bulunacağı
bölgeler tesbit olundu. B u n a göre Serez
Fransız subaylarına, D ra m a İngiliz subayla­
rına, Selânik Rus subaylarına, Üsküp A vus­
turya subaylarına, Manastır İtalyan subayla­
rına ayrıldı. Almanlar ise sadece Selânik
polis okuluna bir subay göndermekle yetin­
diler.
B u arada, Osmanlı hükümeti ile Bulga­
ristan arasında da bir anlaşma oldu. B un a
göre, Bulgaristan kendi topraklarında çete
ve komitelerin kuzulusunu menedecek, Os-
manlı topraklarında âsâyişı bozmağa çalı­
şanları cezalandıracak, her türlü patlayıcı,
zehirli ve zararlı maddelerin imparatorluğa
sokulmasına engel olacak, Bulgaristan’daki
İslâm cemaatinin haklarına riayet edecek ve
3393
Osmanlı devletiyle askerî bir anlaşma imzala­
yacaktı. B u n a karşılık Babıâli, Makedonya-
da Mürçteg programını uygulayacak, dina­
mitle suikast yapanlar müstesna olmak üze­
re ihtilâl hareketleri dolayısıyle ¡mahkûm
olanlar hakkında genel af ilân edecek, Bul­
gar mültecilerinin dönüşüne müsaade edip
zarara uğrayanlarına yardımda bulunacak,
bir kısım suçluların mübadelesine razı ola­
cak, demiryolu işletmelerinde ve sınırlardaki
bazı tahditleri kaldıracak, Bulgarları İdarî
ve adlî vazifelerde kullanacaktı.
Bulgaristan ıslahatın Edirne’ye de teşmi­
lini istediğinden anlaşma imzalanmadı. O s ­
manlI devleti bundan, prensliğin b u bölgede
de gözü bulunduğu mânasmı çıkartarak
reddetti.
A lm anya ise, askerî anlaşmaya itiraz
etti. Bulgaristan’ın esasen Osmanlı devletine
tâbi bir prenslik olduğunu ve gerektiğinde
askerî yardımla mükellef bulunduğunu, böy­
le bir anlaşmanın Avusturya aleyhinde yeni
bir tedbir olarak tefsir edilebileceğini ileri
sürüyordu. Nihayet bundan ve ıslahatın
Edirne’ye teşmili maddesinden vazgeçilerek
anlaşma imzalandı (S nisan 1904).
İmparatorluğun A vrupa topraklarında
b u olayların cereyanı sırasında İstanbul’da
da . nazarları bir anda kendine çeviren hâdi­
seler oldu.
Eski padişah Beşinci M ura d Jm
Ölümü
29 ağustos 1904 çarşamba günü, eski h ü ­
kümdar Beşinci M urad 64 yaşında iken vefat
etti. Hastalığı dolayısıyle tahtından uzaklaş-
tırıldığmdanberi 28 yıldır Çırağan Sarayında
ailesi halkıyle birlikte sıkı bir gözetleme al­
tında yaşamaktaydı. B u müddet içinde sa­
raydan hiç çıkmamıştı. Abdülham id arasıra
bir mabeynci göndererek hatırını sordururdu.
M a k e d o n y a ’d a OsmanlIların hizmetinde
yabanct ja n d a r m a subayları
F. 28
 Ölüm üne çekmekte olduğu şeker hastalığı
sebep olmuştu. Beşinci Murad, tahttan uzak­
laştırıldıktan sonra günlerini musikî ve to­
runlarının tahsili ile meşgul olmakla geçir­
miştir.
Cenaze töreninde taraftarlarının ye hür-
riyetseverlerin bazı nümayişlerde b ulunm a­
larından son derece korkan Abdülhamid,
Beşinci M u ra d ın cenazesini hiç bir tören
yaptırmadan saray mensuplarından sekiz
kişi vasıtasıyle ve Enderun efendilerinden,
mürekkep cemaatle kaldırtmış ve. alelacele
annesi Şevkefza Valide Sultanın gömülü b u ­
lunduğu Yenicami türbesine defnettirmiştir.
Eski hükümdarın cenazesinin b u şekilde kal­
dırılmış olması, o zamanlar herkes tarafın­
dan çok çirkin karşılanmıştır. Abdülhamid,
bütün saltanatı boyunca mevcudiyetinden
rahatsız olduğu Sultan M urad’m böylece ölü­
sünden de korktuğunu ortaya koymuştur.
Bununla beraber, onun göçüp gitmesiyle bir
hayli rahatlamış, Sultan M ura d ’ın oğlu Salâ-
haddin Efendi ile onun oğullarını huzuruna
kabul edip tâziyette bulunduktan sonra b un ­
ların sürüp giden hapis hayatlarına son ver­
miştir.
Padişaha bomba ile suikast teşebbüsü
M ü h im iç olaylardan birisi de, 21 tem­
m uz 1905 cuma günü cereyan eden bom ba
hâdisesidir. Bu, Ermeniler tarafından A bd ü l­
hamid aleyhine tertip olunan, fakat hedefini
bulamayan kanlı bir suikasttır.
Suikast, D o ğu Anadolu’n u n dağınık şe­
kilde ve azınlık halinde yaşadıkları altı vi­
İkinci A b d ü lh a m id ’İn Yıldız cam iinde C u m a selâmlığı esnasında çekilmiş fotoğraf
( B o m b a hâdisesi böyle bir selâmlık günü, aynı yerde olmuştur)
3394
lâyetinde müstakil bir Ermenistan kurm ak
hülyasında bulunan ve bu emelleri İngilizler
tarafından mütemadiyen desteklenen E r m e­
ni komiteleri tarafından yurd dışında hazır­
lanmış ve tertiplenmişti. Plâklarına göre,
Abdülhamid cuma namazından çıkarken dik­
katle ayarlanan saatli bir bom ba patlatıla­
cak, Osmanlı Hüküm darı b u suretle öldürül­
dükten sonra yabancı elçilikler. Tünel, 'Ga­
lata Köprüsü, Babıâli, Osmanlı Bankası gibi
yerleri de bom ba ile havaya uçurup hasıl
olacak kargaşalıktan faydalanılarak bir ihti­
lâl çıkartılacak ve b u sayede Avrupa’nın
fiilî ve askerî müdahalesi temin edilecekti.
Neticede ise, Ermeni meselesinin kendi leh­
lerine olarak halli umulmaktaydı.
Hariçten gelip suikastı teferruatiyle ter­
tipleyen Taşnak komitesi ileri gelenlerinden
Samoil Kayın (Hristofor Mikaeliyan) adlı bir
Rus Ermenisidir. Kendisine kızı Robina ve
Kostantin Kabluyan adlı diğer bir Rus Er-
menisi ve Singer kumpanyası memurların­
dan Belçika tab’alı bir anarşist yardım et­
mişlerdir. B u anarşist, suikastın teferruatını
plânlamış ve hazırlamıştır.
Suikastçılar, bir kaç kere Yıldız!daki se­
lâmlık resmine giderek Padişahın namazdan
sonra kaç dakika ve saniyede dış kapı önüne
geldiğini hesaplamışlardı. Sonra V iyana’da
hususî şekilde bir Araba yaptırılmış ve içine
seksen kilo Melinit adlı devrin en kuvvetli
batlayıcı maddesini ve yirmi kilo çelik par­
çalarını ihtiva eden bir bom ba yerleştirmiş­
lerdi. Suikastçılar, b u araba ile yabancı se­
 yirciler gibi Yıldızca gitmişler ve îîamidiye
camimin kapışma kadar sokulduktan, sonra
bombayı ayarlayıp uzaklaşmışlardı. H e r şey,
çok iyi tertiplenmişti. Lâkin Abdülham id o
gün camiden ayrılırken koridorda vükelâya
iltifat ettiği sırada Şeyhülislâm Cemaleddin
Efendi ile mutadı harici biraz fazla konuş­
muş, b u yüzden suikastçıların hesabı altüst
olmuş ve Hünkâr koridordan dış kapıya
doğru yürürken bom ba daha evvel müthiş
bir gürültü ile patlamıştır. B u patlama so­
nunda orada hazır bulunanlardan 26 kişi
ölmüş, 58 kişi yaralanmıştır.
Abdülhamid, sonsuz evhamı ile beraber
bütün gözlerin kendisine dikileceğini ve olay
karşısındaki davranışının mübalâğalarla n ak­
ledileceğini bildiği için, âdeta nefsine h ü k m
ederek soğukkanlılığını muhafaza etti. S a ­
dece yanında bulunan Mabeyin Başkâtibi
Tahsin Paşaya: «N e var?» diye sordu. Sonra
cevap beklemeden koridoru geçip dışarı
çıktı. Olanları bir anda anlamıştı. Y ine telâş
eseri göstermeden bizzat kullandığı arabası­
na binerek saraya döndü. Çit köşkünde 'elçi­
leri kabul etti. Onlarla görüştü.
Ertesi günü Yıldız Sarayında Ticaret ve
Nafıa Nezareti müsteşarı Necib M elhem e P a ­
şanın başkanlığında bir tahkikat komisyonu
kuruldu. Suikastın asıl tertipçileri yabancı
pasaportların . himayesinde kaçıp gitmişlerdi.
Yalnız, Belçikalı anarşist yakalanmış ve
Belçika elçisinin huzurunda her şeyi itiraf
ederek bütün teferruatıyle anlatmıştı. A n a r­
şist idama m a h k û m olduysa da, A bdülham id
onu affederek serbest bıraktı. B u arada sui­
kastla alâkalı olarak bir çok Ermeniier tev­
kif olundular. P e k çok bom ba ve çeşitli pat­
layıcı m adde ele geçti. Bununla beraber, A b ­
dülhamid bu olayda şiddetli davranmamayı
tercih etmiş, meseleyi âdeta kapatmış ve
unutulmağa bırakmıştır.
M akedonya’da ve İstanbul’da cereyan
eden b u çeşitli olaylara paralel olarak İmpa­
ratorluğun Arabistan topraklarında da önem ­
li gelişmeler oluyordu.
Hasaıı’in oğlu Zeyneİâbidin’in soyundan gel­
diğini iddia ederdi. ZeydîTık zamanla Sünnî’-
liğe karşı bir mezhep haline gelmiştir. Ye-
m en’de halk çoğunluğu bu mezhebe mensup
olup Sünnî'lere ve bu arada b u mezhebin
müdafii OsmanlIlara düşmandılar. Hepsi
Zeydi imamların idaresinde bir idare istiyor­
lardı. B u yüzden 1889 yılında bir ihtilâl pat­
lak verdi. B u n u n üzerine Hicaz vali ve k u­
mandanı Müşir A h m e d Feyzi Paşa bun u bas­
tırmağa m em u r edildi. Yedi yıl evvel Yem en
valiliğinde bulunmuş ve iki sene kadar bu
vazifeyi ifa etmişti. Bölgenin özelliklerine
vâkıf olduğu düşünülerek b u son görev ken­
disine verilmişti. A h m e d Feyzi Paşa, iki ta­
bur kuvvetle Hu dey de’ye çıktı. H e m e n Me-
nahe yoluyla Sa n ’a’ya doğru ilerledi. M a k ­
sadı evvelâ burada Zeydîler elinde esir b u­
lunan Osmanlı memurlarını kurtarmaktı.
Yolda âsilerle çarpışarak ve hepsini darma­
dağın ederek Sa n ’a’ya girdi. Sonra savaş ha­
reketlerine devam edip Taaz bölgesini ele
geçirdi. H e r yerde âsileri yenip Y e m e n ’e hâ­
kim oldu.
B u n d a n sonra 1895 yılında bir ihtilâl
daha koptu. B u da nihayet iki yıl süren çe­
tin uğraşmalardan sonra Hüseyin Hilm i Pa-
tâ

Arabistan’da dunım, Yem en

Abdülhamid idaresinin ilk on yılı Y e ­
m em de nisbeten sükûn içinde geçmiştir. A n ­
cak, burasının istibdad idaresi tarafından bir
sürgün yeri haline getirilmesi, çok zaman
ahlâksız ve hırsız memurların gönderilmesi,
ne mahkemelerin çalışmasında, ne vergilerin
toplanmasında ve ne de İdarî işlerde âdilâne
davranılmaması hoşnutsuzluğu artırmakta
idi. Bir taraftan ise, dağlık bölgede hâlâ hâ­
kim. bulunan Zeydî’ler aleyhte her çeşit pro­
pagandaya ve fiil! tecavüzlere başvurmakta
devam etmekteydiler. Sultan İkinci A bdiiJh am id’f C u m a seiâmitgın-
Zeydî’liğin ve bu mezhebi idare eden sü­ da Yıldız cam iine girerken gösteren bu resim
lâlenin kurucusu olan Şemseddin bin A h ­ z am a n ın d a çıkan Bati m ecm ualarından
med, İslâm Peygamberinin torunu Hazreti alınmı§tır

3395
 tarafından bastırıldı. Asayiş iade oİundü.
B u arada Türk kanı durmadan akıyordu.
Zira Osmanlı İmparatorluğunun Yemenideki
hâkimiyeti sadece silâh kuvvetine dayan­
maktaydı. B u silâhı kullanan ise, orada m ü ­
temadiyen Ölen memleket çocuklarıydı. D e v ­
let, gittikçe Yemen için askerî kuvvet bul­
makta güçlük çekiyor, kimse buraya gitmek
istemiyor, bu da mücadeleyi asla bırakmayan
Zeydîlerin ekmeğine yağ sürüyordu. Zaman
zaman burada vazife gören bazı değerli vali­
ler tarafından teklif edilen ıslahat projeleri
bir türlü tam mânasıyle tatbik edilmediği
için halkın hoşnutsuzluğu sona ermiyor ve
ayaklanmalar birbirini kovalıyordu.
İmam Yahya’nın yakalanması için
yapılan askerî hareketler
Nihayet, 1902 tarihinde yine büyük bir
isyan patlak verdi. Zeydî imamlığına geçmiş
olan Yahya Elmütevekkil, bütün gücüyle
devlete karşı ayaklanmıştı.
Yem en vali ve kumandanı bulunan Faik
Paşa, San’a’da âsiler tarafından sarıldı. Şe­
hirde erzak ve cephane azdı. Faik Paşanın
emri üzerine ahali de silâha sarılıp savun­
maya katıldı. Bir taraftan da Medine’de bu­
lunan Ârif Hikmet Paşa bir miktar kuvvetle
yardıma gönderildi. Ârif Hikmet Paşa, Hu-
deyde’ye varıp orada mevcut kuvvetlerle bir­
leştikten sonra evvelâ Menahe’ye yürüyerek
San’a yolunu açtı. Sonra şehre girdi. B u sı-
A, Feyzi Paşa İmam Yahya
rada îmam Yahya da mütareke teklifinde
bulundu. B u teklif vali tarafından kabul
edilmediği için askerî hareket devam etti.
Ârif Hikmet. Paşanın varışı San’adaki kuv­
vetleri artırmıştı. Ancak erzak darlığı da o
nisbette artmış bulunuyordu. Muhasara de­
vam ettiğinden bir müddet sonra açlık baş
gösterdi. Her gün halktan ve askerden bir
çok kimseler açlıktan ölmeğe başladı. Bunun
3296
üzerine Ali Rıza Paşa kumandasında bulu­
nan Kudüs ve Trablusşam livalarıyle beşinci
orduya mensup yedi nizamiye alayından m ü­
rekkep bir kuvvet Menahe üzerinden sür’atle
yardıma gönderildi. B u imdad' kuvveti, yol-'
da yer yer Zeydîlerin hücumuna uğrayıp bir
hayli hırpalandı. Askerin çoğu yollarda dö­
küldü. Nihayet 1906 yılı başlarında ancak 12
taburluk yorgun, aç ve perişan bir kuvvet
San’a’ya varabildiyse de, erzak kıtlığı yü ­
zünden müdafilere ayrıca yük olmaktan baş­
ka işe yaramadı. Halkın mânevi gücü git­
tikçe azaldığından ve açlık herkesi takatsiz
bıraktığından nihayet teslim kararı verilip
İmam Yahya’ya bir mükâleme heyeti gön­
derildi. Görüşmeler sonunda San’a’dan bir
şey çıkarılmamak ve bütün savaş malzemesi
teslim olunmak şartiyle bir yıllık bir müta­
reke imzalandı. B u müddetin sona ermesin­
den çok evvel de San’a terkedilip Menahe’ye
dönüldü.
Bu olay üzerine Ahm ed Feyzi Paşa yeni
kuvvetlerle tekrar Yem en üzerine gönderil­
di. Kendisine bu sefer Zeydî’leri tamamen
mağlûp edip İmam Yahya’yı ele geçirmesi
için kesin emirler verilmişti. Ahm ed Feyzi
Paşa 1906 yılı mayıs ayının sonlarına doğru
Hudeyde’ye vardı. B u sırada Zeydî’ler M e ­
nahe yolunu kesmiş bulunuyorlardı. Bir ta­
raftan da Taaz’ı tehdid etmekteydiler. A h ­
med Feyzi Paşa sür’atle hareket edip âsileri
tepeliyerek Menahe’ye vardı. Sonra. Zeydiye
ve Taaz’daki kuvvetleri de harekete geçirdi
ve büyük fedakârlıklar sonunda San’a’yı geri
aldı. Orada Şakir Paşayı bırakıp Kevkeban,
Ümran ve Hacce bölgelerindeki âsileri de
tenkil ettikten sonra İmam Yahya ile kozunu
paylaşmağa hazırlandı. B u sırada Mabeynden
gelen bir telgraf, onun en geç yirmi gün
içinde mutlaka yakalanmasını bildiriyordu.
Ahm ed Feyzi Paşa fena halde sinirlendi. B u ­
rada uğranılan ve uğranılması muhtemel bu­
lunan güçlüklerden habersiz kimselerin bu
şekildeki müdahalesi gülünçtü. Buna sert bir
şekilde: «Sizin İmam Yahya dediğiniz K a ­
sımpaşa imamı değil ki kulağından yakala­
yıp getireyim» cevabını verdi.
Bununla beraber, harekâta devam etti.
Şelıare kalesinin önünde yenilerek San’a’ya
ric’at zorunda kaldı. Bunun üzerine bir çok
yerli kabile reisleri isyan ettilerse de, hepsi
yeniden tenkil edildi. Yalnız Asır Şeyhinin
ayaklanması bastırılamazı.
Ahm ed Feyzi Paşa, bundan sonra istifa
ederek Yemen’den ayrılmış, buradaki huzur­
suzluk ve yer ' yer ayaklanmalar ise sürüp
gitmiştir.
Akabe oiaylan
Hicaz demiryolu güneye doğru ilerler­
ken Akabe’ye yaklaştığı sırada Osmanlı dev­
leti bu hattın' denizle temas edeceği noktayı Babıâli ile İlgiltere arasındaki görüş­
tahkim ederek hattı İngiltere -Mısır nüfu­
zundan kurtarmak istedi. İşte, bunun üzerine melery ihtilâfın halli için hazırlanan
Akabe meselesi ortaya çıktı. protokol
Akabe, Kızıldemzin kuzeyinde ve -aynz
adla anılan körfezin en sonunda bulunan bir Babıâli ile İngiltere arasında siyasî m ü ­
mevkidir. 1840 Londra andlaşmasında Mısır nakaşa, hiç bir netice vermeden aylarca sü­
eyâletinin hududu çizilirken sınır hattı Kı- rüp gitti. Nihayet İngiltere. Akabe dahil ol­
zıldenize Akabe körfezinden ulaşıyor, Akabe mak üzere işgal edilen bütün yerlerin tahli­
mevkii Osmanlı devletinde kalıyordu. Yal­ yesini istedi ve bunu temin için Akabe kör­
nız, hac. yolunun emniyet altında bulunması fezine bir zırhlı gönderdiği gibi, donanma­
için Hıdivin Hicaz ve Yem en kıyılarındaki sına hazırlık emri verdi.
bazı mevkilerde asker bulundurmasına mü- Abdülhamid ise, bu meselede Mısır Hi-
saade edilmişti. divliğini muhatap tutmak istiyor, İngiliz iş­
galinin esasen gayrimeşru olduğunu tekrar­
1892 yılında Abbas Hilmi Paşa Mısır Hi-
lıyordu. Lâkin Hidiv, İngiliz emellerine âlet
divi olunca kendisine verilen fermanda bü­
olmağa mütemayildi. Buna, durumu dolayı-
tün bu yerlerin Hicaz vilâyetine tâbi olduğu
sıyle belki de mecburdu. Babıâlinin yeni sı­
bildirildiği gibi, Sadrıâzam Cevad Paşa, 8
nırlar için ileri sürdüğü istekleri reddetti.
nisan 1892 tarihli bir telgrafla Mısır Hidivine
İngiltere nihayet 3 mayıs 1906 tarihinde
Turısina yarımadasının Hicaz vilâyetine ait
on gün müddetli bir ültimatom verdi. Bunda,
olduğunu ve Osmanlı hükümeti arazisinin
Osmanlı kuvvetlerinin Sinâ yarımadasını
Süveyş Kanalından itibaren başladığım teb­
boşaltmaları isteniyordu. Aynı zamanda Mal-
liğ etmişti. Mısır’ı işgal altında bulunduran
ta’dan bir donanma hareket etmiş, Ege D e ­
İngiltere ise kendisinin haberi ve muvafa­
nizinde bir İngiliz filosu gösteriler yapmış
kati olmadan .Mısır’la Osmanlı. devleti ara­
ve açık denizler donanması Cebelitarık'a ka­
sındaki fermanlarda hiç bir değişiklik yapı-
dar gelmişti.
Zamıyacağını ileri sürerek buna itiraz etmiş
Rusya, Almanya ve Fransa’dan bu hu­
ve mesele öyle kalmıştı.
susta hiç bir müzaheret görmesi mümkün
Abdülhamid, 15 şubat 1906 tarihinde bulunmayan Osmanlı devletinin bir savaşı
Akabe’nin batı tarafında bulunan Tâbe m ev­ göze almasına imkân yoktu. Bütün nümayiş­
kiini bir tabur asker tarafından işgal ettirdi. lere rağmen, İngiltere de İslâm Halifesini
Aynı zamanda 1882 deki iddiaları ele alarak güç duruma düşürmeyi siyasetine uygun bul­
İngiltere’nin Mısır’daki durumunun gayri- muyordu. İşte, bu yüzden meselenin barışçı
meşrû olduğunu ileri sürdü. zihniyetle halline ve hududun yeniden tayi-
Tâbe’yi işgal eden Osmanlı birlikleri,
Mısır’ın hudut işaretlerini ve telgraf direk­
lerini yerlerinden kaldırdılar. Böylece A b ­
dülhamid, bütün Sina yarımadasının Osmanlı
idaresine ait olduğunu anlatmak istiyordu.
Esasen Mısır resmen Osmanlı İmparatorlu- -
ğunuıı bir parçası olduğundan Babıâli bir
hudut anlaşmazlığı meselesinin asla bahis ■
konusu olamıyacağı düşüncesindeydi. Mısır­
da İngiliz asker ve memurlarının bulunması,
onu hukuken Hidiv ile vârisleri tarafından
idare olunan bir Osmanlı eyâleti olmaktan
çıkarmamış bulunuyordu. İngiltere Mısır’ın
ne sahibi, ne hâmisi, ne de Osmanlı devleti­
nin buradaki haklarının temsilcisi idi.
Osmanlı devleti, bu suretle Mısır mese­
lesini topyekûn yeniden ortaya atmış olu­
yordu. Bu hal, Mısır’da heyecan uyandırdı.
Halk Emîrülmü’mînm, yani Abdülhamid le­
hinde ve işgal aleyhinde gösterilerde bulun­
du. İngiltere, telâşa kapıldı. Hindistan yolu
üzerinde bulunan Tâbe mevkiinin işgalinde
Alman parmağını görüyordu. Halbuki böyle
bir şey yoktu. Babıâli, Akabe’ye bir İngiliz
müdahalesini kesin şekilde Önlemek için bu
manevraya girişmiş, azı elde etmek için ço­
ğu isteme politikasına sarılmıştı. v Hidiv Abbas Hilmi Paşa

3397
rıine karar verildi. Ancak Babıâli Mısır’da
İngiltere'ye hiç bir hak tanımamakta ısrar
ettiği için bunun, ancak Osmanlı -Mısır he­
yeti tarafından yapılmasına ra2 i oldu ve bu
heyette bir İngiliz mümessilinin bulunması­
nı şiddetle reddetti.
Uzun çalışmalardan sonra hazırlanan
sekiz maddelik protokola göre. Mısır eyâleti­
nin hududu Akabe körfezinin batı kıyısın­
daki Re’s Tâbe’den başlayarak Akdeniz kıyı­
larına bakan ve Gazze ile El’arig arasında
bulunan Harabe tepesinden deniz kıyısına
iniyordu. Boyleee, Osmanlı askeri Tâbe’den
çekilecek, lâkin Akabe kat’î olarak Osmanlı
hükümeti idaresine geçmiş olacaktı (1 ekim
1906). Babıâlinin de esasen istediği bu son
nokta idi.
Orta-Doğu hâkimiyeti için Osmanlı dev­
leti aleyhinde şiddetli bir politika takibine
başlayan îngltere, Kuveyt, San’a ve Akabe
üçlüsüyle Arap yarımadasını pençesi altına
almak istemişse de, yalnız Kuveyt’de kesin
şekilde muvaffak olmuştu. San’a’da istediği
gibi sonucu alamamış, Akabe’de ise gerile­
mek zorunda kalmıştı.
Vahhabîler, Kuveyt ve Necid ahvali
Diğer taraftan, Vahhab îliği ihya etmek
için faaliyete geçmiş olan Abdülâziz İbn-is-
Suud, 1884: yılında Şammar Emiri İbnür-
Reşid’e mağlûp olarak oğlu Ab durrahman ile
birlikte Kuveyt. Emiri Mübareküs-Sabbah’a
Abdülâziz İbmsuud
sığınmıştı. 1304 yılında bu sefer Abdülâziz
îbn-is-Suud, İbnür-Reşid’i mağlûp etti. Sam ­
ınar Emiri, bunun üzerine Osmanlı devletine
dehalette bulundu. Îbn-is-Suud ise, Kuveyt
Emiri vasıtasıyîe Îngilizîerden yardım gördü
ve bu sayede Arap yarımadasında Osmanlı
idaresini istemeyen ne kadar kabile varsa,
başına topladı.
3398
Abdülhamia, Şeyh Mübarek'in Vahhabî-
ler’e yataklık etmesini hoş görmiyerek altıncı
ordu müşiri Feyzi-Paşaya Kuveyt’i işgal em­
rini verdi. Mübarek, bunun üzerine derhal
îngilizlerin himayesini' istedi. Babıâli, bir
oldu-bitti ile karşılaşmamak için İngiltere
ile müzakereleri tercih etti. Sonunda Os-
manlı devletinin Kuveyt’i işgal etmemesi,
buna kargılık da İngiltere’nin Şeyhliği res­
men himayesi altına almaması kararlaştırıl­
dı. Aslında ise, hem Kuveyt Şeyhi, hem de
Abdülâziz Îbn-is-Suud. İngiltere’nin fiilen
himayesine girmiş bulunuyorlardı. Nitekim
kısa bir müddet sonra bunlar îngilizlerin
teşvikiyle Şammar’lılara hücum ettilerse de
mağlûp olarak çekildiler. İbnür-Reşid m u­
kabil taarruza geçer geçmez İngilizler sahile
hemen serî ateşli toplar çıkardılar ve onla­
rın talebi üzerine Şammar’lılar durduruldu.
Mücadele bu kadarla sona ermedi. V ah ­
habîler, Îngilizîerden yardım görerek vak­
tiyle Îbnür-Reşid tarafından zaptedilen mer­
kezleri Rıyad’ı geri almağa muvaffak oldu­
lar. Nihayet, İbnür-Reşid’in bir çarpışmada
şehid düşmesi üzerine bütün Necid yine Vah-
habîlerin hâkimiyetine geçti. OsmanlIların
elinde ise sadece Basra körfezinin doğu kı­
yısında ve Kuveyt’in güneyindeki Lâhsa böl­
gesi kaldı.
İmparatorluğun bu bölgedeki olayları.
da böyle kısaca gördükten sonra gittikçe
ehemmiyet kesbeden gerek Osmanlı devleti
ve gerekse padişah için Önemli hareketlerin
başlamasına vesile olacak Makedonya mese­
lesini izleyelim.
Makedonya için Rus -Avusturya malî
projesi ve diğer devletler
Rusya ile Avusturya, Makedonya ıslaha­
tına en büyük engelin malî düzensizlik ol­
duğu kanaatinde bulundukları için İngilte­
re'nin müdahalesine fırsat vermeden Babıâli-
ye yeni bir proje teklif ettiler. Buna göre üç
vilâyetin malî idaresine Osmanlı Bankası el
koyacak, malî işler bankanın, genel müfet­
tişin ve Avusturya ve Rusya sivil memur­
larının murakabesi altında bulunacak olan
maliye müfettişleri tarafından yürütülecekti.
Babıâli, iç işlerine müdahale saydığı bu pro­
jeyi reddetti.
Avusturya ve Rusya’nın Makedonya m e­
selesinde birinci plânda rol oynamak isteyiş­
leri üzerine, Almanya, İngiltere, Fransa ve
İtalya da harekete geçtiler. Rusya’nın Japon
savaşını kaybetmesi esasen durumunu sars­
mıştı. Bunun üzerine altı devlet Babıâliye
başvurup Avusturya ve Rusya'nın sivil me­
murlar bulundurduğu gibi, diğer dört devle­
tin de dört malî delege tayin edeceğini bil­
dirdiler (8 mayıs 1905). Babıâli buna cevap
vermedi. Ağustos sonlarında dört malı dele­
genin tayin edildiği haber verildiyse de,
Babıâli kabul etmediğini bildirdi (29 ağustos
l£05). Buna rağmen devletlerin İstanbul el­
çileri aralarında toplanıp hükümetlerine ke­
sin tedbirler tavsiyesinde bulunmağa ve de­
legeleri Üsküb’e göndermeğe karar verdiler.
Babıâli, bütün bunları kabul edemeyeceğini
bir daha bildirdi. Elçiler bu sefer müşterek
bir nota vererek 27 ekim 1905 cuma günü
selâmlıktan sonra durumu Padişaha şahsen
izah için huzura kabul edilmelerini istediler.
Hariciye Nazırı Tevfik Paşa, bunun imkânı
ve emsali bulunmadığını, meselenin aslında
devletin bir iç işi olduğunu, nihayet Babıâli
ile müzakerelerde bulunabileceklerini kendi­
lerine bildirdi (Britısh Documents on the
Origin of the War. 1888-1914. C: 5, Belge 51").
Babıâlîye sor kullanılması, malî
ıslahatın tatbikatı
Osmanlı devletinin bu konuda değişmez
tavrı karşısında devletler nihayet fiilen ha­
rekete geçmeğe karar verdiler. Buna yalnız
Almanya katılmadı. Diğer beş devletin iki­
şer zırhlısından kurulan bir filo, 26 kasım
1905 tarihinde yine devletler hukukuna ve
mevcut andlaşmalara aykırı bir şekilde M i­
dilli adasına asker çıkartarak gümrük ve
posta -telgraf dairelerini işgal ettiler. Ab-
düihamid, buna rağmen yumuşamayınca, 5
aralık 1905 günü de Limni gümrüğünü işgal
altına aldılar.
Babıâli. bütün devletlere karşı tek ba­
şına daha fazla duramadı. Nihayet Almanya-
nın tavassutu ile delegelerin adı malî m ü­
şavir olmak, aralarında bir de Osmanlı m ü­
şavir bulunmak, maliye komisyonunun müd­
deti iki yılı geçmemek, bu komisyon tarafın­
dan hazırlanacak kaza, sancak ve vilâyet
bütçelerinin yürürlüğe girmesi için Padişah
tarafından tasdikleri şart bulunmak üzere
anlaşmaya varıldı. Devletler Limni ve Mi-
dili’den donanmalarını çektiler.
Üç vilâyette, — Selanik, Manastır, Ko-
sova— malî ıslahatın tatbikine başlanınca,
bütçelerinde 80 bin liradan fazla bir açık bu­
lunduğu anlaşıldı. Babıâli ile Osmanlı Ban­
kasının birlikte yaptıkları proje, gümrük
resminin, yüzde üç ilâvesiyle yüzde onbire
çıkarılmasını ve açığın bu suretle kapatıl­
masını derpiş ediyordu. Hakikaten de başka
bir gelir kaynağı yoktu. Proje, devletlere
tebliğ edildi. Devletler, bunun kabulünden
evvel fırsattan istifade ile yeni menfaatler
elde etmeğe kalkıştılar. E n başta ise, İngil­
tere geliyordu. B u arada İzmir-Aydın de­
miryolu imtiyazının 1940 yılma kadar uza­
tılması ve Burdur ile Eğridir’de birer iki şube
hattı yapılması müsaadelerini elde ettiler.
3399
Almanya ise, gümrük resmine ilâve edilecek
yüzde üçten hasıl olacak gelirin bir kısmının
Anadolu hattı teminat akçesine ilâve edil­
mesini istiyordu.
B u yüzden müzakereler uzayıp gitti. İn­
giltere, bu işe razı olmadan evvel gümrük­
lerin ıslah edilmesini, ayrıca madenlerde de
bazı ıslahat yapılmasını ileri sürdü. Nihayet,
ancak 1907 yılında bir anlaşma olabildi.
Makedonya için İngiliz ve Rus
programlan
Makedonya’da Mürçteg programı tatbik
yolunda nakledilen meselelerin hallinden
sonra mümkün oldu. Bununla, genel müfettiş
Hüseyin Hilmi Paşa ve maiyeti Avusturya
ve Rusyalı birer sivil memur ile kâtip ve
tercümanları, Alman, İngiliz, AvusturyalI,
Fransız ve Osmanlı olmak üzere beş maliye
müşaviri, Osmanlı Bankası memurları, bir
İtalyan generali ile altmış yabancı subay
meşguldüler. Böylece, çete faaliyetleri kıs­
men durdu. Sükûn ve âsâyiş bir müddet için
nisbeten temin edildi. Bulgaristan, Osmanlı
devletiyle yaptığı anlaşmaya sadık kalarak
yeni çeteler kurulmasına ve bunların Make­
donya’ya geçmesine engel oldu. Bununla be­
raber Bulgar, Sırp ve Yunan çetelerinin kö­
kü kazınamadı. Bunlar, çok zaman kendi
aralarında mücadele ediyorlar veya birbir­
lerinin köylerine tecavüzde bulunuyorlardı.
Sofya, Belgrad ve Atina, çetelerin müstakil
olduklarını, kendilerine yardımda bulunul­
madığını, faaliyetlerine vaad edilen ıslahat
programının icabı gibi tatbik edilmemesinin
sebep olduğunu ileri sürüyorlar veya kaba­
hati birbirlerine atıyorlardı.
1907 yılının sonlarında bile durum .böyle
idi. Gümrük resminin artırılması mütemadi­
yen askıda kaldığı için Genel Müfettiş ile
diğer alâkalılar ıslahat işlerini yürütmekte
büyük güçlüklere uğruyorlardı. Askere ve
memurlara maaşları verilemiyordu. Devlet­
ler yüzde üç gümrük zammını kabul edince
Osmanlı Bankası büyük avanslar vererek
malî muvazeneyi sağladı. Lâkin İngiltere,
evvelce Osmanlı devletinden yeni imtiyazlar
koparmağa âlet ettiği Mürçteg programının
Makedonya meselesini tamamen halletmedi­
ğini, çünkü buna kifayetli olmadığını ileri
sürerek ortaya yeni bir program attı. Bu
program, dört esas maddeden ibaretti.
1 — Makedonya’ya teşkil eden üç vilâ­
yet, Osmanlı devleti tab’asından olmak üzere
müslüman veya hıristiyan bir genel vali ta­
rafından idare edilecek ve bu vali ancak
devletlerin de tasvibi ile azlolunabilecektir.
2 — Yabancı tab’alı olan maliye komis­
yonu âzası ve sivil memurlarla jandarma ku-
mandarımın, maiyetine gönderilenler Osmanlı
tab’asına geçebileceklerdir
3 — Jandarmanın miktarı çoğaltılacak
ve çetelere karşı asker yerine yalnız bunlar
kullanılacaktır.
4 — B u bölgedeki asker sayısı azaltıldığı
takdirde büyük devletlere Osmanlı devletinin
bütünlüğünü ve dış emniyetini garanti ede­
ceklerdir.
B u programda, genel valinin durum u ile
askerin azaltılması devletin hükümranlık
haklarına aykırı bulunuyordu. Verilecek ga­
rantinin ise, hiç bir önemi yoktu. Nitekim
vaktiyle Paris andlaşmasıyle verilen böyle
garantiler, hiç bir işe yaramamıştı.
Neticede program, ne Babıâli ve ne de
diğer devletler -tarafından, kabule şayan
görüldü.
İngilizlerin teklifi kabul olunmayınca,
Rusya bir program sundu. Bunda, genel m ü ­
fettişin yedi sene mevkiini m uhafaza etmesi
ve devletlerin rızası olmadan^ azlolunamama-
sı, maliye komisyonundaki İngiliz, Fransız,
A lm a n ve İtalyan müşavirler ile, müfettiş
nezdindeki Rus ve Avusturya sivil m em urla­
rının vazifelerinin birleştirilip müfettişin b ü ­
tün işlerinde dayanağı olacak tek bir komis­
yon haline getirilmeleri, Tdu komisyonun,
emrindeki hıristiyan müfettişlerin adlî işlere
de nezaret etmesi, mahallî idareye dair ge­
rekli nizamları kararlaştırması v.s. ileri sü­
rülüyordu.
Makedonya meselesinin ortaya koy­
duğu durum; memleket bünyesinin ve
idaresinin zaafı
İngiltere, Rusya notasına 4 nisan 1908
tarihinde cevap verdi. B u n u esas itibariyle
kabul ediyor, Osmanlı devletinin M aked o n ­
ya’daki askerini azaltmasından vazgeçiyor,
yalnız Babıâlinin üç vilâyet bütçesinde hasıl
olacak açığı kapatmasını istiyordu. İngiltere-
den sonra, diğer devletler de muvafakatle­
rini bildirdiler. Halbuki aslında bu program
da M akedonya meselesini kökünden hallede­
bilecek mahiyette değildi. Ç ü n k ü bu mesele­
nin halli imkânsızdı. M akedonya’da Türkler,
Rumlar, Arnavutlar, Sırplar, Bulgarlar, Ulah-
lar oldukça karmakarışık bir şekilde otur­
maktaydılar. Bölgenin, ne içinde yaşayanlara
göre sınırları çizilerek ayrılıp paylaşılması­
na, ne bu unsurların barış içinde bir arada
yaşamalarına ve ne de herhangi birisinin di­
ğerinin hâkimiyetine tahammül etmelerine
imkân yoktu. Birbirleriyle durmadan boğu­
şan milletlerden mürekkep olacağı ve iktisa-
den de kendi kendisine yetmesine imkân b u ­
lunmayacağı için M akedonya’da müstakil bir
devlet değil, muhtar ve hattâ imtiyazlı bir
eyâlet bile kurm ak m ü m k ü n değildi. Tek
3400
çare,. yabancı devletlerin her türlü m ü dah a­
leden el çekmeleri, çeşitli unsurları kışkırt­
maktan, hattâ himayeden vazgeçmeleri ve
burasını eskisi gibi Osmanlı devletinin ida­
resine bırakmalarıydı. Aneak, Osmanlı dev­
letinin de bölgenin ihtiyaçlarına uygun, âdil
ve iyi bir idare tatbik etmesi gerekiyordu.
Osmanlı devleti ise, böyle bir idareyi esasen
yurdun diğer bölgelerinde de tatbik edem e­
mekteydi. İmparatorluk içinden çürümüştü.
Bütün müesseseleri dejenere olmuş bulunu­
yordu. Toptan ıslahı imkânsız ve kendisi ar­
tık çöküp gitmeğe, çözülüp dağılmağa m a h ­
k û m hale gelmişti. Yirmi beş, otuz yıl içinde
Sırbistan, Karadağ, Rom anya, Bulgaristan,
Girid ve Kıbrıs gibi parçalarıyle fülen hiç
bir alâkası kalmamıştı. K u ze y Afrika ülke­
lerindeki hâkimiyetini de son yarım yüzyıl
içinde kaybetmiş bulunuyordu. Elinde kalan
topraklardan Makedonya, D o ğ u Anadolu ve
Arap Yarımadası mütemadiyen kanlı isyan­
lara, ihtilâllere sahne olmaktaydı. Bunların
bazılarında devlet otoritesi diye bir şey m e v ­
cut değildi. D ü y u n u U m u m iy e devletin malî
kaynaklarını sömürüyor, imtiyazlı yabancı
ortaklıklar İktisadî gücünü tüketiyordu. Millî
istihsal ve millî gelir acınacak derecede dü­
şüktü. Kazanç vasıtaları ya yabancıların ya­
hut memleket için onlar kadar kayıtsız hale
gelmiş azınlığın elindeydi. Osmanlı devleti
kangren olan uzuvları kesilmiş, lâkin hasta­
lık durdurulamamış, hiç bir şeyle şifa bula-
mıyacak hale gelmiş bir insan gibiydi. A r ­
tık sihirli bir değneğin ona yeniden hayat
vermesi beklenemezdi. B u imparatorluk er-'
geç yıkılacak ve esas unsuru olan Türkler,
onun yerine millî bir devlet kuracaklardı.
B u n u gören ve sezen ise yoktu. A ydın zü m ­
re. meşrutiyet idaresinin ve parlamanter re­
jimin imparatorluğu kurtar ac ağma, bütün
derdlere devâ olacağına, çeşitli milletlere
mensup vatandaşların. millî dâvalarından
vazgeçip aynı haklara sahip olarak bir ara­
da yaşamalarını sağlayacağına' inanıyorlardı.
Reval mülakatı
M akedonya meselesinin b u devredeki son
safhası meşhur Beval mülâkatıdır. İngiltere
Kralı ile Rusya Çarı 9 haziran 1908 tarihinde
Estonya’da Reval mevkiinde buluştular. B u
mülâkatm gayesi gittikçe kuvvetlenen ve
A vrup a’yı büyük bir savaşa sürükleyeceği
m uhakkak bulunan A lm a n tehlikesine karşı
bazı tedbirler almaktı.
Rusya ve İngiltere, birbirlerine yaklaş­
m ak ve aralarındaki ihtilâflı meseleleri
halletmek ihtiyacını duymuşlardı. B u n a rağ­
m en Heval mülakatının dış sebebi olarak
M akedonya meselesi ilân edilmiş bulunu­
yordu. B u n a rağmen Kayser, Rusya ve İn­
giltere’nin hakikî maksatlarını sezmiş ve bü­
 y ük bir savaşa girişmek ve b u n u yürütmek
için gerekli hazırlıkları ve tedbirleri hızlan­
dırmıştır. Reval mülakatında M a k e d o n y a '
konusu da görüşülmüş, bilhassa b u bölgede
büyük devletler arasında başlayan demiryolu
rekabeti, bun un siyasî ve İktisadî neticeleri,
M akedonya meselesini esasından halledecek
çareler üzerinde fikir teatisinde bulunulmuş­
tu. Kayser ise, Abdülham id’le hem en m u h a ­
bereye girişmiş, hattâ görüşmek üzere İmpa­
ratorun İstanbul’a gelmesi kararlaştırılmıştı.
Rusların İngilizlere yaklaşması, Avusturya’yı
Alm anya’ya yaklaştırmış, İtalya da kendi çı­
karlarını bu blokla birleşmekte görmeğe baş­
lamıştı. B u ise, üçlü ittifakı doğurmuştur.
Kayser, Osmanlı İmparatorluğunu b u ittifa­
ka almakla büyük avantajlar sağlayacağını
umuyor, Babıâli ise hiç bir devletin emeline
gözü kapalı olarak âlet olmama politikasını
güttüğünden ihtiyatlı davranıyordu.
Diğer taraftan Fransa, İngiltere’nin ya­
nında yer almağa karar vermişti. B un d an da
üçlü itilâf doğmuştur. B u iki kuvvetin ise
ergeç çarpışacağı ve birisinin diğerini m a h ­
vedeceği muhakkaktı. Abdülhamid, bunu
hissettiğinden tarafsız kalm ak şartıyle b u sa­
yede bütün kapitülâsyonlardan, bütün ya­
İSTİBD AD ’A K A R ŞI F A A L İY E T L E R , C EM İY ET LER ,
D İĞER H A R E K E T L E R
A bdülham id’in meclisi dağıtarak bir
dikta rejimi kurması, hürriyetsever ve M eş­
rutiyet taraftarlarını büyük bir üzüntü için­
de bırakmış, lâkin ümidlerini kırmamıştı.
Hattâ, Midhat Paşanın âkıbeti bile onları
yeise uğratmamış bulunuyordu. Ancak, Âb-
dülâziz devrinde olduğu gibi teşkilâtlı değil­
lerdi. Halkı uyarmak, hürriyet ve meşrutiyet
mücadelesine devam etmek için ise teşkilât­
lanmağa muhtaçtılar. İşte bun un üzerine
1889 yıîı mayıs ayında Tıbbiye talebesinden
Abdullah Cevdet, ■İshak Sükuti, İbrahim
Temo ve M e h m e d Reşid aralarında b u m a k ­
satla «İttihadı Osmanî» adlı gizli bir ce­
miyet kurdular ve bir program hazırladılar.
Programın anahatları meşrutiyeti tatbik et­
mek, b u idareye lâyık icraatı yapm ak, Os-
manlı tab’ası arasında eşitlik, vicdan hürri­
yeti, mal ve can emniyetini sağlamak, h ü ­
kümdarın mes’uliyetini tayin etmekti. B u n u
temin için Babıâliyi basarak hükümeti ıskat
etmeyi, Abdülhamid’i hal’ edip yerine M urad
veyahut Reşad^ Efendiyi tahta çıkarmayı dü­
şünüyorlardı. İç teşkilât ise, tamamen gizli
idi. H e r üye, yalnız kendisini cemiyete dâvet
edenle, programı tebliğ edeni tanıyacak, yani
hücre usulüyle çalışacaktı.
İttihadı Osmanî, sonraki adıyla İtti­
hat ve Terakki Cemiyeti, İstanbul’da sür’a’t-
3401
bancı tazyik ve müdahalelerinden kurtulma­
yı ummaktaydı.
Balkan devletlerine gelince, Şarkî R u ­
meli meselesindenberi yavaş yavaş Ru s te­
sirinden sıyrılmağa çalışan ve bilhassa M a ­
kedonya konusunda kendisini desteklemediği
için bu devlete kızgın bulunan Bulgaristan,
Avusturya’nın bulunduğu tarafta idi. Bosna-
Hersek’i işgal ettiği ve Balkanlarda hâkimi- ■
yet emelleri beslediği için Sırbistan bilâkis
Avusturya’y a karşı ve b u yüzden öbür bloka
mütemayildi. K aradağ ise, dış siyasetini ta­
m a m en ona uydurmuş durum da bulunuyor­
du. Yunanistan’a gelince, Selânik’e doğru in­
m ek ve M akedonya’yı tamamen eline geçir­
m ek gayesinde bulunan Bulgaristan’a ve onu
destekliyen devletlere karşı, İngiliz ve Rus
politikasına sarılmağa mecburdu.
Diğer taraftan Reval görüşmesi kararla­
rının, M akedonya ve Osmanlı devletine ait
kısımlar dolayısıyle, Osmanlı ülkesinde yan­
kıları derin oldu. Padişah İkinci Abdülha-
m id’e ve bilhassa rejimine karşı bulunanlar
b u kararların etkisi ile devletin, memleketin
istikbali için düşündüklerini uygulamak üze­
re harekete geçtiler.
le dal budak saldı. Aydın çevre tarafın­
dan büyük rağbet gördü. Hücreler çabu­
cak gelişti. İstanbul’u n bütün mahallelerinde
ve başlıca resmî dairelerde şubeler kuruldu.
El altından yapılan neşriyat halka dağıtıl­
m ağa başlandı. Nihayet bir «Merkez-i U m u ­
mî» kurulmasına karar verildi. Serasker K a ­
pısı M uhasebe Dairesi mümeyyizlerinden
Hacı A h m e d Efendi Başkanlığı üzerine aldı.
Genel kâtipliğe ise, Numune-i Terakki O k u ­
lu M ü d ü rü Nâdir B ey seçildi. İstanbul’da, iki
m ühim şube mevcuttu. Bunlardan birisi
Serasker K ap s m d a olup başkanı Seraskerin
yaverlerinden K a y m a k a m Şefik Beydi. Ö b ü ­
rü, başkanı Şeyh Nailî Efendi olan Samatya
şu besiydi.
İttihad ve Terakkî’yi kuran gençler, Tıb­
biye’den m ezu n olur olmaz faaliyetlerini
büsbütün arttırıp düşüncelerini daha hızla
yaymağa başladılar. Kısa zam anda Harp
Okulu ile M ühendishane subay, öğretmen ve
talebeleri ile Babıâli ve hattâ Hazine-i H a s ­
sa memurları arasında sayısız taraftar bul­
dular. Bunların hepsi gizlice cemiyete giri­
yorlardı. Bu, o zam an için büyü k cesaretti.
Çünkü ele geçenlerin sert cezalara uğraya­
cakları, istibdat idaresinin ağır darbelerini
yiyecekleri muhakkaktı. Üyelerin yaygın
hale gelmesi, hazırlanan uyarıcı broşürlerin
 de daha kolay şekilde ve daha geniş tabaka­
lara yayılmasını sağlıyordu. E u sırada M izan
adıyla yayınladığı gazete doiayısıyle Mizancı
diye anılan M u ra d Beyin ve Birinci T ü m e n
K um and an ı. K âzım Paşanın dahil oluşları,
cemiyeti büsbütün kuvvetlendirdi. M u ra d
Bey. ateşli bir vatansever ve hürriyet taraf-
Iısıydı. Gazetesi b u yüzden ikide birde kapa­
tılırdı. Kendisi Düyun-u U m u m iy e komiseri
idi. Aynı zamanda Mülkiye Okulunda • tarih,
okutuyordu. Memleketin o sırada içinde b u ­
lunduğu perişan d urum u ve yapılması ge­
rekli ıslahatı anlatan bir rapor yazmış ve
A bdülham id’e takdim etmişti. B u raporuna
hiç bir ehemmiyet. Verilmedikten maada,
bilâkis üstüne büsbütün şüpheyi çekmiş ve
hareketleri gözetlenmeğe başlanmıştı.. Diğer
taraftan ' cemiyet kuvvetlenerek bütün m ü ­
esseselere nüfuz edip bilhassa orduda, genç
subaylar arasında iyice yerleşince, başta b u ­
lunanlar harekete geçmeğe ve bir hükümet
darbesiyle idareyi ellerine almağa karar
verdiler.
Abdülhamîd’e yapılan ihbar,
sürgünler, Paris5deki faaliyet
B u işi plânladıkları sırada, ihtiyatsız bir
hareket kendilerini ele verdi. Genel _kâtip
Nâdir Bey, Askerî Mektepler Nazırı İsmail
Paşanın eniştesi ve eski dostu M azhar Beye
bir gün Tokatlıyan’da raslayıp cemiyete gir­
mesini teklif etti. M azhar Bey, b un u kabul
Dr*. Abdullah C evdet Bey
3402
etmeyince dostluğuna güvenerek ona: «Bu
inadınıza çok kızıyorum. Sonra yarın iş iş­
ten geçer. Bizimle olmıyanlar için de iyi ol­
maz» dedi.
B u sözler biraz yüksek sesle söylendiği
için orada bulunan İsmail Paşa da duydu.
Meselenin ne olduğunu anlamak için Nadir
Beye taraftar görünerek eniştesini teklifi
kabule zorladı. Nadir B ey b un a aldanıp İs­
mail Paşaya açıldı. Yakında düşünülen ha­
reketten bahsetti. Hattâ bazı isimler de ver­
di. B u n u n üzerine, hem en M ab ey n e götürül­
dü. İsmail Paşa huzura çıkarak d urum u an­
lattı. Nadir Beyin adını saydığı kimseler,
derhal tevkiî olundu. Evinde yapılan araş­
tırmalar sonunda cemiyetle alâkalı pek çok
kimse tesbit edilerek yakalandı. Şeyh Nailî
Efendi bunlar arasındaydı. K â zım Paşa esa­
sen daha evvel gözden düşmüş ve îşkodra
valiliğine gönderilmişti, öbürleri ise, derhal
sağa sola .sürüldüler. Yakaianmıyanlar v e ­
ya isimleri tesbit olunamıyanlar kolayını b u ­
larak A vrup a ’ya ve Mısır’a kaçtılar. M ura d
Bey, esasen daha evvel kaçmış bulunuyordu;
B u hâdiseler, Abdülham id’i büyük endi­
şelere sevketmişti. Halk arasında, bilhassa
aydın zümrede mevcut heyecanı hissediyor­
du. işte, b ü yü k hafiye ordusunu kuruşu b u n ­
dan sonradır. B u sayede her şeyi haber al­
mayı, buna göre gerekli tedbirlere zam a­
nında başvurmayı ve zararlı saydığı bu faa­
liyeti durdurmayı üm id ediyordu.
A v r u p a ’ya kaçan gençler ise, Paris’te «
M u r a d ve A h m e d Rıza Beylerin etrafında
toplanarak faaliyete devam ettiler. BÖylece
İttihat ve Terakkî Genel Merkezi Fransa
başkentine nakledilmiş oldu. Cemiyetin her
smıf halka hitap eden neşriyatı, yabancı pos- .
talar vasıtasıyle yurda sokuluyor ve her ta­
rafa dağıtılıyordu. Abdülham id bir ara bu
postalara müdahale etmek istediyse de, ka­
pitülâsyonlar engel oldu. BÖylece, yüzyıllar
boyunca . memlekete yalnız zarar veregelmiş
olan bu müessese, ilk defa olarak faydalı bir
iş görmüş oluyordu.
A h m e d Rıza Beyin faaliyeti ve •
«Meşveret» gazetesi
M u r a d Beyle birlikte Paris’te çalışan
A h m e d Rıza Bey, Bursa Maarif M ü d ü r ü bu­
lunduğu sırada Abdülham id’e bir ıslahat pro­
jesi sunmuştu (1892). Bu,, tıpkı M u r a d Bey
gibi kendisinin sıkıca gözaltı edilmesinden
başka bir fayda vermemişti. A h m e d Rıza
Bey, etrafında örülen ağın gittikçe daraldı­
ğını hissederek nihayet Paris’e kaçtı. Orada
felsefe tahsiline başladı. Bir taraftan da İtti­
hat ve Terakkî Cemiyeti n a m m a «Meşveret»
gazetesini çıkarmağa ve fransızca ilâvesi •va-
sıtasıyle cemiyeti A vrup a ’da tanıtmağa m e­
m ur edildi (1896). B u sırada M u r a d Beyin
«Mizan» gazetesi Mısır’da çıkmaktaydı.
Abdülhamid, «Meşveret» gazetesinin n e­
şir faaliyetini kat’î olarak durdurmağa karar
vermiş bulunuyordu. Fransa hükümetine
başvurarak 'buna muvaffak da oldu. Hâdise,
Fransa basınını derhal şiddetli neşriyata
başlattı. Hükümeti, A bdülham id’in müstebit­
çe emellerini desteklemekle itham ettiler.
Hükümet, b un un üzerine gazetenin basılma­
sını serbest bırakıp yalnız Fransa’da yayıl­
masını menetti. B u sefer Paris Osmanlı el­
çiliği, Abdülham id’i tahkir eden neşriyattan
dolayı gazete aleyhine dâva açtı. B u dâva,
16 franklık para cezasıyle sonuçlandı A h ­
m ed Rıza Bey, «Meşveret» i b u seier İsviçre-
ye nakletti. A bdülham id mücadeleden vaz­
geçmemişti. Matbaacıyı para ile elde ettiği gi­
bi, Türkçe hurufatın hepsini satuı aldı. Ah-
m ed Rıza Bey, gazetesini taş basması olarak
çıkarmak zorunda kaldı. B u sefer tarafsız bir
memleket olan Belçika’ya yerleşti. Osmanlı
hükümetinin tesirile 1897 yılında «Meşveret»
burada da kapatıldı. B u yüzden Belçika M e c ­
lisinde sert tartışmalar oldu. Nihayet Jorj
Lorand adlı bir m e b ’usun mes’uliyeti altında
yine çıkmasına izin verildi ise de, aynı za­
m anda A h m e d Rıza B ey e Belçika’yı terki
için krallığın emri tebliğ edildi. A h m e d Rıza
Bey b unun üzerine Cenevre’ye gelip M ura d
Beyle buluştu ve gazeteyi buradan birlikte
idareye başladılar.
îttihad ve Terakki ile A h m e d Rıza
Beyin aralarının açılması, İstanbul'da
gizli çalışmalar
30 mayıs 1897 tarihinde A h m e d Rıza B ey
cemiyetten ihraç edildi.
M u ra d B e y de, b u n un üzerine başkan­
lıktan istifa edip yerine Binbaşı A h m e d B ey
geçti.
A h m e d Rıza Bey, bir Fransız gazetesine
verdiği beyanatta düşüncelerinden asla vaz-
geçmiyeceğini, dörtte biri hıristivan tab’a-
dan mürekkep imparatorlukta onlara eşit
hak tanımaktan başka çıkar yol bulunmadı­
ğını, beyhude dinî taassupla hiç bir şey elde
edilemiyeceğini ileri sürdü.
İttihad ve Terakkî ise, b u beyanat kar­
şısında A vrup a ’da hıristiyan düşmanı olarak
tanınmaktan korktu. M u r a d Bey hem en
«Mizan» gazetesinde yazdığı bir makale ile
İttihat ve Terakkî’ye m ensup G en ç O s m a n l I­
ların asla hıristiyan aleyhtarı bulunmadıkla­
rını, A h m e d Rıza Beyin meseleyi yanlış a n ­
lamış olduğunu izah etti.
İttihat ve Terakkî’nin b u sırada İstan­
bul’da faaliyeti devam ediyordu. Hattâ Harp
Okulunda «Hüseyin A v n i Paşa Komitesi» ve
«Süleyman Paşa Komitesi» diye iki hücre
kurulmuştu.
Bilindiği gibi, Hüseyin A v n i ve Süley­
m a n Paşalar, vaktiyle Abdülâziz’in hal’ine
önayak olmuş olanların başında geliyorlardı.
Ha rb O k u lu talebeleri, Tıbbiye talebeleriyle
gizlice anlaşıp Yıldız’a karşı büyük bir gös­
teri yapm ağa karar verdiler. Abdülham id’in
hafiye şebekesi b u n u haber aldı. Talebe ara­
sında geniş tevkifler yapıldı. Bütün haber-.
i

Bir müddet sonra A h m e d Rıza Beyle

İttihat ve Terakkrnin arası açıldı. B u n a se­
bep Türklük, İslâmiyet, Osmanlılık mesele­
lerine ait bazı görüş farklarıydı.
A h m e d Rıza Bey, dinî taassuba düşman
ve bütün unsurların eşit haklarla Osmanlılık
câmiası içinde erimesine taraftardı. B u sı­ I
rada Erm eni olayları yüzünden A bd ülha­ I!
mid’in yabancı devletlerin tazyiki üzerine
tanımak zorunda kaldığı bazı üntiyazlar,
müslüman halkı sinirlendirmiş bulunuyordu.
A h m ed Rıza Beyin müslüm an olmayan tab’a-
1
!
ya eşit haklar tanınması lehinde ve dinî
taassup aleyhindeki neşriyatı, işte böyle
mevsimsiz bir zam ana rastlamıştı.
Abdülham id’e karşı olan her cereyandan
faydalanmak isteyen İttihat ve Terakkî, böy­
le neşriyattan vazgeçmesini A h m e d Rıza B e ­ i
ye bildirmiş, lâkin o b un u kabul etmek is­
1
tememişti.
1
M urad Bey, «kayıtsız şartsız itaat» isti-
yen cemiyete A h m e d Rıza B e y i .b u hususta
ikna edeceğini söyledi ise de buna muvaffak
olamadı. «Mizan» cı Murad Bey

3403
leşmeleri ele geçti. Ağır tazyikler altında
sorguya çekildiler. Nihayet 2 temmuz. 1897
tarihinde, Taşkışla’da kurulan Harb Divanı,
bu gençlerden on üçünü idama, yirmi iki­
sini müebbed ve kırk altısını altı aydan yir­
mi yıla kadar hapis cezasına mahkûm etti.
Abdülhamid, idam cezalarını müebbed hapse
çevirdi.
Cemiyetin Yunan harbinden sonraki
durumu ve lağvı
Osmanlı devletinin Yunan harbini ka­
zanması, Abdülhamid'in içeride ve dışarıda
Ahm ed Rıza Bey
itibarını yükseltmiş ve Genç Türkleri (Jeuns
Turcs) oldukça zor duruma düşürmüştü. B u ­
na rağmen mücadeleyi asla terketmiyorlardı.
Abdülhamid, bilhassa yurd dışındaki faalim
yeüerinden rahatsız oluyordu. Nihayet, buna
engel olmağa kat’î şekilde karar verdi. A n ­
cak, bu hususta zor kullanmasına imkân bu­
lunmadığı için başka yola başvurdu. Şerha»
fiye Âhm ed Celâleddin Paşayı Paris’e gön­
derdi, Ahmed Celâleddin Paşa Murad Beyle
görüştü. Ona, Abdülhamid’in bütün ıslahatı
yapmağa hazır bulunduğunu haber verdi.
Buna karşılık, Genç Türklerin aleyhteki neş­
riyattan vazgeçmelerini istiyordu. Hünkâr,
İttihat ve Terakki ileri gelenlerine ve men­
suplarına hiç bir şey yapmıyacağmı ve hat­
tâ mükâfatlandıracağını vaad ediyor, teklifi
34C4
kabul edilmediği takdirde daha kat’î şekilde
harekete geçeceğini bildiriyordu.
Fransız basınına göre Genç Türkler, Ab-
dülhamid’in son tehdidini mutlaka yerine
getireceğini hesapladıklarından mücadeleyi
tamamen terketmemek şartıyle bir mütare­
keye razı oldular ve şahısları için rütbe ve
mükâfat kabul etmemeğe, Murad Beyin de
hiç bir lütuf kabul etmemek üzere rehin şek­
linde İstanbul'a gitmesine karar verdiler.
Buna karşılık Abdülhamid genel af ilân ede­
cekti. Cemiyetin itimadını kaybetmiş olmak­
la beraber, gerektiğinde mücadeleyi yeniden
yürütme görevi ise Ahm ed Rıza Beye veri­
lecekti (Eclaire; 7 Ağustos 1897). •
Abdülhamid'in bu tekliflerinin kabulü
üzerine İttihad ve Terakki Cemiyeti ilga
edildi. Murad Bey bir iki arkadaşıyle İstan­
bul’a döndü, Genç Türklerin ileri gelenlerin­
den Çürüksulu Ahm ed Bey Belgrad, Şefik
Bey Viyana askerî ataşeliklerine tayin edil­
diler. Dr. Abdullah Cevdet ve Dr. İshak Sü-
kûtî, Hilmi, Şerefeddin gibi diğer bir kısım
Genç Türkler, ne yurda dönmeyi, ne de gö­
rev almayı kabul etmediler. Bir kısmı ise,
Abdülhamid’in sözüne inanmamak gerektiği­
ni ileri sürerek bu yapılanları doğru bulma­
mışlardı. Nitekim, haklı oldukları kısa za­
manda anlaşıldı. Meselâ, genel affı derhal
kabul ve ilân ettiği, İstanbul gazeteleri cülûs
yıldönümü münasebetiyle bütün siyasi suç­
luların affedildiklerini yazdığı halde b.u af
fiilen tatbik edilmedi. Trablusgarp ve Fizan
A hm ed Celâîeddin Pasa
gibi menfâiar hürriyetsever gençlerle dolu tihad» gazetesini çıkarmağa başladı. İçtihad
olduğu gibi, Taşkışla Divanı Harbi tarafın­ kütüphanesini kurdu ve politika işlerinden
dan mahkûm edilenler de bu sırada sürgün­ âdeta çekilerek yalnız "bununla meşgul oldu.
lerine gönderildiler. Bir kısım, gençler bir kongre toplayıp
eski neşriyata devama karar verdilerse de,
Abdülhamid’in sözünde durmaması Genç Türklerden çoğu birer memuriyet ka­
bul ederek mücadeleyi terketmişlerdi. Ah-
üzerine tekrar mücadeleye başlanması med Rıza Bey ise «Meşveret» vasıtasıyle en
ağır hücumlara devam ediyordu. Mücadele­
Abdülhamid sözünde durmadığından Zt- . ye karar verenler çeşitli yerlerde çeşitli
tihat ve Terakkî’nin ilk kurucuları olan A b ­
dullah Cevdet ve İshak Sükûtî yine müca­
deleye taşladılar. B u maksatla Cenevre’de
«Osmanlı» adlı bir gazete kurdular. B u m ü­
cadele eskisi gibi tesirli olmadı. Çünkü, Genç
Türkler dağılmış bulunuyorlardı. Buna rağ­
men Abdülhamid «Osmanîı» gazetesinden
rahatsız oluyordu. Nihayet, onlarla, müzake­
reye girişti. İki idealist arkadaş sürgünde
bulunan hürriyetseverlerin affı karşılığında
gazeteyi çıkarmaktan vazgeçtiler. Abdülha-
mid bunun üzerine Trablusgarp’takz sürgün­
leri affetti. Burada mahpus bulunan Harb
Okulu ve Tıbbiye talebelerinin yalnız hapis­
ten çıkarılmalarıyle iktifa olundu ve yine
Trablusgarb’da _ sürgün olarak kalmalarına
karar verildi. İshak Sükûtî Roma, Abdullah
Cevdet Viyana elçilikleri tabibliklerine ta­
yin edildiler. Abdullah Cevdet, kısa zaman,
sonra bu memuriyetten istifa edip Mısır’a
giderek şahsî fikirlerini yaymak üzere «İç-

G enç Türklerin A v ru p a’da Çikardik/arı

gazete (er

matbualarla faaliyetlerini devam ettirdiler.

Cenevre’de «Osmanlı», Kahire’de «Kanun-ı
Esasi», Riyodöjaneyro’da «Rakib», Türkçe ve
Romence «Saday-ı Millet», Türkçe ve İngi­
lizce «Yıldız» gazeteleri neşredildi. Lâkin
hiçbiri devamlı olamadılar. Bunun gibi «Hi­
lâfet», «Türk», «Sancak», «Şûray-ı Ümmet»,
«Terakki», «Ahali» de Genç Türklerin çıkar­
dığı mücadele gazeteleridir.

Damad Mahmud Paşa ile çocuklarının

ve Mıdhat Paşa-zâde Ali Haydar
Beyin Avrupa’ya kaçışları
Derya Kaptanı Halil Paşa-zade Damad
M ahm ud Paşanın LûtfuIIah ve Sabahaddin
adlı iki oğlu ile Avrupa’ya kaçışı, bir taraf­
tan da şehid devrimci Midhat Paşanın o sı-

3405

D.am ad M a h m u d Paşa
rada İzmir’de bulunan, oğlu Ali Haydar Mid-
hat Beyin aynı şekilde hareket etmesi Ab-
dülhamid’i fena halde üzmüş ve kızdırmıştı.
M a h m u d Paşa, Abdülmeeid’in kızların­
dan Seniha Sultanla evlenmiş ve genç yaşta
Paris elçisi, sonra Devlet Şûrası üyesi, niha-
A Ii H a y d a r M id h a t Bey
3406
yet Âdİiye İNfaziri olmuştu. Lâkiii; sekiz ay
sonra istifa etmiş ve bir daha memuriyet al­
mamıştı. Doğru, dürüst, sözünü saklamaz ve
namuslu bir adamdı. Oğullarını son derece
m ükem m el şekilde yetiştirmeğe, gayret et­
mişti. Mevcut idarenin bozuk taraflarını Ab-
dülhamid’e sözlü ve yazılı olarak anlatmağa
çalışmış, b u yüzden gözden düşmüş, nihayet
hürriyet mücadelesine devam için 1899 yılı
Aralık ayının son günlerinde memleketi terk
etmişti.
Abdülhamid, onu geri getirtmek için der­
hal teşebbüslere girişti. Elçiliklere M a h m u d
Paşanın şuurunda bozukluk olduğunu, Seni­
ha Sultanın iki oğlunu müsaadesiz alıp kaç­
tığını, b u çocukların kanun gereğince Padi­
şahın himayesinde bulunup anneleri tarafın­
dan ısrarla istendiğini, bulundukları yere
geldiği takdirde alâkalılara başvurulup h e­
m e n geri dönmesinin temin edilmesini bil­
dirdi (Meşveret; 1 ocak 1900).
Bir taraftan da M a h m u d Paşanın, Sulta­
nın elmaslarını gasbettiği ve harem hizmet­
kârlarından birisini öldürdüğü ileri sürül­
mekteydi.
Bütün bunların bir tesiri olmadı. M a h ­
m u d Paşa Paris’e varıp A h m e d Hıza Beye ve
diğer G en ç Türklere katıldı. O n u n gelişi,
öbürlerine büyük kalb kuvveti olmuştu.
M ahm ud Paşanın Paris’den Abdül-
hamid’e yazdığı mektup
D a m a d M a h m u d Paşa, Abdülham id’e 21
ocak 1900 tarihli bir mektup gönderdi. B u n ­
da evvelâ saltanata, kanunlara ve hükümete
sadık olduğunu bildiriyor, sonra onun idare
tarzının âdil ve doğru olmadığını, eski za­
lim idare usullerine benzediğini ileri sürü­
yor, yanındaki adamların cahil, hırsız, mür-
tekip, yalancı, entrikacı, bunak ve dalkavuk­
lardan ibaret bulunduğunu, \ Abdülham id’in
de milleti değil yalnız şahsını düşündüğünü,
insanların haklarım ve hayatlarını çiğnediği­
ni, vatanı felâkete sürüklediğini, bunca ci­
nayet ve alçaklıklara sebep olduğunu, tabla­
sının istibdat yüzünden yurddan göçtüğünü,
onun ise saltanatını mağrurca ve ahmakça
devam ettirdiğini, kendisine utanmadan ifti­
ralarda bulunduğunu, memleket, şimdiki nü­
fusun yirmi mislini beslemeğe muktedir ol­
duğu halde bir haydut çetesinin elinde ser­
vet ve refahının mahvolduğunu, beyhude
israf edilen, ihsan şeklinde dağıtılan veya
bankalara istif edilen paralarla dehşetli bir
donanm a kurulmasının m ü m k ü n bulunduğu­
n u ve o zam an Girid’in elden gitmiyeceğini,
bü affedilmez hatâlarm hep kendisinden sa­
dır olduğunu sayıp döküyor, sekiz yıldır söy­
lediklerinin dinlenmediğini, iyi niyet ve sada-
:atinin takdir edilmediğini, nihayet kendisi- ler derpiş eden hükümleri bütün vilâyetlere
lin de b un u millete anlatmağa karar verdi­ tatbik edilecek, bunların sağlanması için de
sini söylüyordu. 1856 ve 1878 andiaşmalarma imza koyan dev­
B u mektup tarafsız bir tarihçi gözüyle letlerin müdahalesi istenecekti.
rıcelenirse, lüzum undan fazla ağır ve haka- Kongre, karmakarışık unsurlardan m ü ­
etli bir dille yazılmış olduğunu, bazı pek rekkepti. Prens Sabahaddin Beyin bütün iyi
ocukça mülâhazaları ihtiva ettiğini, h ücum - niyetlerine rağmen böyle milli olmayan bir
arm bir kısmının ise haksız olduğunu kabul topluluktan millî menfaatlere uygun karar-
tmek lâzımdır. D a m a d M a h m u d Paşanın iyi
âyetinden ve vatanseverliğinden şüphe edi-
smez. A n c a k b u mektubu yazdığı zaman,
Avrupa'ya gidişinden sonra kendisine yapı-
an aşağılık iftiralarla hakkında alınmak is-
anen haksız tedbirlerin doğurduğu infialin
ssiri altında bulunduğu da muhakkaktır.
Abdülham id, buna rağmen kendisini ge-
1 dönmeğe ikna için bir çok vasıtalara baş-
urdu. Hafiyeler birer birer Paris’i boyladı,
»aris Elçisi M ü nir Paşa, Turhan Paşa, Ah-
led Celâleddin Paşa ve hattâ Mısır Hidivi
raya girdilerse d e ,. M a h m u d Paşa bunlara
Idırış etmedi. Hünkârın yalnız millete hak­
li olan teminatı vermesi şartiyle geri dön-
ıeğe hazır bulunduğunu, n e kendi ve ne de
vlâtları için bir şey istemediğini, istediği­
ni yalnız Abdülham id’in namusluca saltanat
[irmesi olduğunu söylüyordu.
M a h m u d Paşa, böylece daima hafiyeler
arafından takip edilerek Fransa, İsviçre,
fısır ve Belçika arasında üç yıl müddetle
olagtı durdu. Esasen hasta idi, nihayet 48 Paris Sefiri Salih M ünir Bey
aşında bulunduğu halde vefat etti.

*arzs?de toplanan mültecilerin kongresi

Paşanın ölümünden sonra yerine oğlu

’rens Sabahaddin B e y geçti. B u sırada Pa-
is’de yaşayan bütün Osmanlı mültecilerinin
ir kongre yapmasına karar verildi. Abdül-
amid’in isteği üzerine Fransız polisi buna
agel olmağa çalıştıysa da,. 4-9 şubat 1902 ta-
ihleri arasında kongre toplandı. B u kongre-
e Türklerden maada Paris’de bulunan
rap, Arnavut, Ermeni, R u m , Yahudi, • Çer-
es gibi Osmanlı devletinin çeşitli din ve
klarına mensup tab’ası katıldı.
Prens Sabahaddin B e y ötedenberi Os-
lanlı devletinin geniş mahallî muhtariyet­
l e sahip bir konfederasyon halinde teşki-
itlanmasma taraftardı. İmparatorluğu ancak
u sayede kurtarmanın m ü m k ü n olduğuna
ianmışti. İktisadî kalkınmanın ise, libera-
zm ile olacağım kabul ediyordu. Görüşle-
n i «adem-i merkeziyet ve teşebbüs-ü şah-
.» prensibi ile ifade ederdi. Kongreyi top-
:rken çalışma programını ilân etmişti. Bu- Prens Sabahaddin Bey
a göre Osmanlı memleketlerinde meşruti-
ît rejimi kurulacak, Osmanlı birliğinin ko- larm çıkmasına imkân yoktu. Nitekim, b u
ınması için gerekli tedbirler alınacak, iç kongreye tehalükle katılan Erm eni H m ç a k
ikûn ve barış temin edilecek, Berlin and- ve Troşak komiteleri, h e m b u gayeleri des-
şmasmın bazı bölgeler için muhtar idare­ tekliyeceklerini, hem de kendi emelleri için

3407
çalışmağa devam edeceklerini ilân etmiş­
lerdi. Babıâli, M akedonya ve D o ğ u Anadolu
için istenen muhtar idareleri bile kabul et­
memekte direnirken, imparatorluğun bütün
vilâyetlerinde böyle idarelerin kurulmasını
terviç etmek, memleketin parçalanmasından
başka netice veremezdi. B u muhtariyetlerin
üzerinde bir Osmanlı birliği hayalden iba­
retti. Bütün unsurlar, kendi milli çıkarları
için çalışırken, Türk unsurunun gücünü de
bu çabaya katmak ve bilhassa bunu temin
için yabancı devletlerin müdahalesini iste­
m e k büyük gafletti.
Muhtelif yerlerde çeşitli cemiyetler
kurulması
Kongre, bu esas kararlan kabul etti, lâ­
kin A h m e d Rıza Beyin etrafında toplanan ve
çoğu eski ittihatçılardan mürekkep bulunan
bir grup şiddetle reddetti. M eh m ed Ali F a ­
zıl Paşa, Nâzım Bey, Sam i Paşa-zâde Sezai
Bey, Ali Saib Bey bunlar arasında b u­
lunuyorlardı. H e m e n Osmanlı İttihat ve T e ­
rakki Cemiyetini tekrar kurdular ve «Şû-
ray-ı Ümmet» adlı bir gazete çıkarmağa baş­
ladılar. Prens Sabahaddin B e y de kendi dü­
şüncelerini «Terakki» gazetesiyle yayıyordu.
«Adem-i Merkeziyet-i İdare ve Teşebbüs-i
Şahsî» adlı bir cemiyet de kurmuştu. B u ce­
miyet, Anadolu’da bazı şubeler açmağa m u ­
vaffak oldu. Ermeni emellerinin yaymlayı-
cısı olan «Sabahül-Hayr» gazetesinin, b u ce­
miyetin de propogandasmı yapmağa başla­
ması ise dikkati çekmekteydi. B u sırada Ali
Haydar Midhat B ey de İttihat ve Terakki
Cemiyetinden ayrılıp Prens Sabahaddin B e y ­
le birleşti.
B u iki cemiyetten maada, Genç Türklerin
bir kısmı daha aktiv metodlarla çalışmak
üzere ayrıca ihtilâlci bir parti de kurmuş
bulunuyorlardı. B u parti mensupları hürri­
yet ve adaletin kurulması için bütün mille­
m Hürriyet Cemiyetleri,
A ' " ■ t
m .
i % - 4
■i s de,
Paris kongresi kararlarını reddedenler (soldan sağa):
A . Rıza, Nâzım, M . Ali Fazıl Paşa, Sezaî, A . Saib Beyler
tin ayaklanmasını, İstanbul’da bîr «Seİâmet-i
Um um iye» komitesinin kurulmasını, Padişa­
hın, Şeyhülislâmın ve bütün hafiyelerin ka­
nun dışı edilmelerini, her nevi siyasî m a h ­
kûmların derhal affmı, bir kısım tarikatle-
rin ilgasıyle irticaa karşı tedbirler alınma­
sını, yeni bir anayasa m eydana getirmek için
reşîd çağa varmış bütün OsmanlIların dâve-
tini, bir ihtilâl m ahkemesi kurulmasını, zu­
lümlerin ve imtiyazların ilgasını, hafiyelerin
koğularak mallarının müsaderesini, yeni
bir zaptiye kuvvetinin kurulmasını v.s. is­
tiyorlardı.
Bütün b u cemiyetlerin biricik mücadele
vasıtası çeşitli gazete ve dergilerdi. Abdül-
hamid idaresine hücum etmek, onu yıprat­
mağa çalışmak, halkı b u idare aleyhine dur­
madan tahrik etmek müşterek metodlarıydı.
B u matbualar, çeşitli vasıtalarla yurda so­
kuluyor, aydın tabaka ve hattâ halk arasın­
da yayılıyordu. Ancak, b u teşekküllerin fiilî
bir harekette bulunmalarına imkân yoktu.
Çünkü, yurd dışındaydılar. Genç Türkler, ni­
hayet, b u maksatla yurd içinde d e teşkilât­
lanmağa başladılar. Böyle faaliyetler için en
uygun saha ise, M akedonya idi. B u bölgede
bulunan Üçüncü O rdu nu n subayları, yıllarca
çetecilerle çarpışarak mücadele ruhunu ge­
liştirmişlerdi. Son zamanlarda Harb O k ulu­
nu bitiren genç ve vatansever subayların hep
b u orduya tayinleri, Üçüncü O r d u n u n bir
nevi askerî muhtariyete sahip bulunması,,
burasını G en ç Türklerin bir karargâhı hali­
ne getirmişti. BÖylece evvelâ Selânik’de bir
teşekkül m eydana geldi. B u n u kuranlar,
posta ve telgraf başkâtibi Talât, askerî rüş-
diye m üdürü Tahir, fransızca öğretmeni Na-
ki, Selânikli Midhat Şükrü ve mülâzim Öm er
Naci Beylerdi. Bir çok subay, m em u r ve öğ­
retmenler kısa zam anda onlara katıldılar.
B u topluluğun faaliyeti gayet gizli tutuldu.
Mensupları evvelâ Mason localarında faali­
yete geçtiler. Propogandalannı b u suretle
yaymayı umuyorlardı.
Vatan ve Hürriyet* Osmanlı
birleşmeler
Devrimci fikirler, onun bes­
e ■m lendiği Harb O kulunu bitiren
gençlerle beraber orduya git- ■
, *4 tikçe yayılmaktaydı. B u genç­
lerden birisi de, Mustafa K e ­
mal’di. Abdülham id idaresinin
b u en sıkı günleri, onun zihnin­
siyasî fikirlerin uyandığı
devreye rastlar. B u s ı r a d a Harb
Okulunun ateşli gençliği bilhas­
sa N a m ık K em al’in eserlerini
gizli gizli okuyarak fikren uya-
3408
iıiyoriar, vaiaiı ve hürriyet aşkı ile besleni­
yorlardı. O kul idaresi bunu şiddetle m e n ’ ve
takip ettiği için, büyük vatansever şairin
ruhları ve vicdanları coşturan fırtınalı şiir­
lerini ekseriya , geceleri yatakhanelerinde
okurlardı.
Mustafa K em al Bey 1902. yılında Harb
Okulunu bitirerek kurm ay yetişmek üzere
«Erkânı Harbiye» sınıfına ayrıldıktan sonra
onda ve bir çok arkadaşlarında yeni fikirler
büsbütün gelişmeye başladı. Memleketin iyi
idare edilmediği, bir çok hatâ ve.yolsuzlukla­
rın irtikâp olunduğu kanaatindeydiler. Arala­
rında gizlice toplanıp daima bundan bahse­
derlerdi. Zamanla b u inançlarını bütün okul
arkadaşlarına duyurmak hevesine de düştü­
ler. B u maksada hizmet etmek üzere okulda
bir gazete çıkardılar. B u gazete, başka hiç bir
araç bulunmadığı için, el yazısıyle hazırla­
nıyordu. Mesele çok geçmeden haber alındı.
Abdülhamid’in en ziyade ye müstesna şekil­
de itimad ettiği Zülüflü İsmail Paşa, (A s­
kerî Okullar Müfettişi idi) Abdülham id’e:
«Okulda böyle bir öğrenci var. O kul M ü ­
dürü Rıza Paşa farkmda olmuyor, yahut m ü ­
samaha ediyor!» dedi. Ali Rıza Paşa iyi
kalbli, hamiyetli ve yeni fikirlere taraftar
bir zattı. H e m onları korumak, hem de ken­
di mevkiini muhafaza ve öğrencileri bu şe­
kilde himayeye devam edebilmek için olayı
inkâr etti.
Mustafa K em al Bey ve arkadaşları faali­
yetlerine devamla bir gün sınıflarm birisine
girmiş, kapıyı kapatarak gazetenin çıkacak
olan sayısı ile meşgul bulundukları sırada
durum O k ul M üdürüne haber verildi. Rıza
Paşa mecburen sınıfı basarak onları suçüstü
yakaladıysa da asıl meseleyi ört-bas edip
yalnız dersten başka şeylerle meşgul olduk­
larından dolayı tevkif edilmelerini emretti.
Bun u hem en izinsiz cezasına çevirdi. Sonun­
da da bir miktar nasihatle yetinerek hiç bir
ceza vermedi.
Mustafa K em al Bey, 1805 yılmda Harb
Akademisinden Yüzbaşı rütbesiyle m ezun
olduktan sonra düşünce birliği ettiği arkadaş­
larıyle birlikte buluşup memleket meseleleri
üzerinde görüşmelerine devam ettiler. Fakat,
sonradan subaylıktan ihraç edilen bir arka­
daşlarının ihbarı üzerine bir gün yakalandı­
lar. Bir kaç ay mevkuf kaldılarsa da elde
yeter derecede delil bulunmadığından tah­
liye edilip çeşitli bölgelere gönderildiler. B u
arada Mustafa K em al Bey, Şam'a tayin olun­
muştu.
B u kıt’a hayatı vazifesindeyken Suriye-
nin her tarafını dolaştı. Devlet mekanizma­
sının zaafını, hatalı işleri yakm dan gördü.
Bir taraftan da gizlice siyasî faaliyetlerine
devam etti. Kendisini seven ve sayan arka­
daşlarıyla birlikte ilk defa olarak «Vatan ve
3409
Hürriyet» adlı bir cemiyet kurdu. Başkanı
olduğu b u cemiyetin teşkilâtını da bizzat
Suriye şehirlerinde kendisi yaydı. Cemiyetin
gayesi memlekette parlamanter rejimi kur­
mak, her alanda büyük ıslahat yaparak beli
bükülen devleti diriltmek ve doğrultmaktı.
A n c a k Suriye b u işin inkişafı için yeter
şartları haiz bir yer değildi. Mustafa K em al
Bey Rumeli’yi, Üçüncü O rdu bölgesini faali­
yetleri için daha uygun buluyordu. Cemiyet
mensuplarından birinin yardımiyle ve başka
bir hüviyetle Suriye’den ayrılarak deniz yo­
luyla Selânik’e geldi. Buradaki Genç Türk­
lerle görüşüp «Vatan ve Hürriyet» cemiye­
tinin bir şubesini kurdu. Onlara, M ason loca­
ları vasitasıyle yapılan faaliyetin beklenen
neticeleri veremiyeceğini, memleketin çabuk
tahakkuk edecek bir devrime muhtaç bulun­
duğunu, bunu ise ancak ordunun başarabile­
ceğini izah etti.
Mustafa K em al B ey ’in Suriye'ye dönü­
şünden sonra Selânik’de Talât, Tahir, Naki,
Midhat Şükrü ve Ö m er Naci Beylerin bir
araya gelmesinden doğmuş olan teşekkül,
onun telkini ile «Osmanlı Hürriyet Cemiyeti»
adı altında teşkilâtlandı. _ B u cemiyet, bir
müddet sonra Paris’teki İttihad ve Terakki
Cemiyetiyle temasa geçti. İttihad ve Terakki,
kendisinin daha eski ve daha teşkilâtlı bir
topluluk olduğunu ileri sürüp Osmanlı H ü r ­
riyet Cemiyetinin kendisine katılmasını isti­
yordu. B u istek kabul edildi. Böylece, Selâ-
nik’teki cemiyet, İttihad ve Terakki’nin bir
şubesi haline geldi. İttihad ve Terakki, bun­
dan sonra ordu mensupları arasında çok
süratle yayıldı.
B u arada Mustafa K em al Bey de bir ko­
layını bularak kendisini Üçüncü Orduya tayin
ettirdi (20 haziran 1907). H e m e n Selânik’e ge­
lerek O rdu Müşirliği kurm ay heyetindeki
görevine başladı. Bir taraftan da İttihat ve
Terakkî Cemiyetinde çalışmaktaydı. Selânik-
Üsküp demiryolunun teftişi kendisine veril­
miş olduğu için bu fırsattan faydalanarak
teşkilâtı bir hayli genişletti.
İttihad ve Terakkî ile A m a v u d komi­
telerinin birleşmesi ve maksatları
A z sonra Arnavut ihtilâl komiteleri­
nin toptan İttihad ve Terakkî’ye kabulleri
Merkez-i U m um î (Genel Merkez) ce kabul
edilmiş bulunuyordu. Böylece, Abdülha-
m id in çok güvendiği ve kısmen şahsî m u h a ­
fızları arasında bulundurduğu b u unsur el­
de edilmek istenmişti.
B u komitelerin asıl maksadı ise, A r n a ­
vutluk diye andıkları geniş bir bölgede, ya­
ni o günkü İdarî teşkilâta göre İşkodra m er­
kez, Draç, İpek, Pizren, Piriştine, Debre,
Elbasan, Berat sancaklarını içine alan yerde
muhtar ve imtiyazlı bir idare kurm ak ve ni­
F . 29
 hayet Arnavutluğu müstakil bir devlet ha­
linde imparatorluktan ayırmaktı. B u kom i­
teleri cemiyete kabul etmek ise, onların h u ­
kukî durumlarını da kabul etmek #ve hattâ
az çok gayelerini meşru saymaktı, ittihat ve
Terakki cemiyetinin b u tutumu pek hata­
lıydı. Abdülham id idaresini yıkmak isteyen
cemiyet, b u uğurda kullanılabilecek her si­
lâha el atıyor, bu silâhın icabında kendisini
de yaralayabileceğini düşünmüyordu. M ese­
lâ, hürriyetin ilânı uğruna ilk dağa çıkan­
lardan Niyazi Bey, vaktiyle M akedonya’da
Bulgar çetelerine karşı yaptığı mücadeleden
sonradan pişmanlıkla bahsetmiş, «istibdad
idaresine karşı hürriyet ve milliyetlerini»
müdafaa eden bu zümrenin emellerine karşı
durmakta hatâ işlediğini hâtıralarında yaz­
mıştır. N e gariptir ki, Osmanlı memleketle­
rinde bir ihtilâl, bir inkılâp yaparak parla-
manter rejimi kurmak, dikta idaresine son
vermek, vatandaşlara hak ve hürriyetlerini
sağlamak için teşkilâtlanan b u zümrede, Os-
manlı devletinin azınlıkları arasında doğan
ve kuvvetle gelişen milliyet fikri henüz
mevcut değildi. B u ise o zamanın A vrup a’sın­
da en ileri bir cereyan sayılıyor, her mille­
tin kendi mukadderatına kendisinin el koy­
ması ve kendi kendisini idare etmesi fikri
şiddetle müdafaa ediliyor, bu fikir uğruna
Osmanlı İmapatorluğunun bir çok ülkeleri
kopartılarak ayrı devletler haline getirilip
duruluyordu. Genç Türkler ise, bu hakkı ge­
rektiğinde b u zümreler için kabul ve tasdik
ettikleri halde, Osmanlı camiasında bir de
«Türk milleti» nin bulunduğunu ve bunun
imparatorluğun esas unsuru olduğunu dü­
şünmek bile istemiyorlar, b u büyük coğrafî
birliğe dahil bütün zümrelerin menfaatlerin­
den ve nimetlerinden faydalandıkları impa­
ratorluğun devamı için her yerde feda edi­
len bu unsura kendileri de mensup bulun­
dukları halde, millet ayrılığını reddeden
prensiplerini tahakkuk ettirmek hülyasıyle
öbürlerinin ekmeğine yağ sürüyorlardı.
Abdülhamid’m idaresine toplu
bir bakış
Abdülhamid devrinin koyu dikta idaresi
bir çok hatâlara ve kötülüklere sebep olu­
yor, bunların birbirini kovalaması ise dev­
rimcilerin sabrını tüketiyordu. Abdülha-
m id ln meşrutiyet vaadiyle tahta çıktığı hal­
de, evvelâ b u vaadde bulunduğu kimseleri
uydurma isnadlarla bertaraf etmesi, kısa za­
m an sonra meclisi dağıtması, her şeyi kendi
şahsî saltanatının devamını temin edecek şe­
kilde ayarlaması, etrafında kendisine sadık
olmaktan, daha doğrusu çıkarlarını bunda
görmekten başka meziyeti olmayan kimseleri
toplaması, bunlara her türlü menfaatleri
3410
sağladıktan başka her türlü uygunsuzlukla­
rına, hattâ hırsızlıklarına göz yumması, dev­
let mekanizmasının şiddetle muhtaç bulun­
duğu ıslahatı katiyen kabule yanaşmaması,
buna taraftar bulunanları ezmesi, Genç T ü rk­
ler aleyhindeki insafsız icraatı, memleketin
çeşitli imkânlarını yabancı imtiyazlı şirket­
lerin yağmasına âdeta terketmesi, buna va­
sıta olan bendegânın millî menfaatlerin bu
şekilde istismarından büyük vurgunlar elde
etmelerine kayıtsız kalışı, Türk er ve subay­
larının canları ve kanları pahasına kazanılan
bir savaşın neticelerini yalnız şahsî nüfuzu­
n u artırmak için kullanarak b u muvaffaki­
yetin temin edebileceği millî menfaatleri he­
der etmesi, kurduğu idare tarzının devamı
için başvurduğu çarelerin memlekete verdi­
ği zararlar gibi sayılamayacak kadar çok k u ­
surları yurdsever aydınların ondan cidden
nefretine sebep olmuştu.
B u kötü idaresinin neticesi olarak m e m ­
lekette eşit hak diye bir şey kalmamıştı. M e ­
selâ subayların terfi usullerine katiyen ria­
yet edilmiyordu. Paşazadeler, mensuplar ve
bendegân evlâtları, hafiye çocukları üstüste
rütbelere boğulurken, buna cidden lâyık
olanlar bir rütbeden diğerine geçemiyor, ar­
tan ihtiyaçlarına rağmen uzun yıllar aynı
maaşta kalıyorlardı. M erkez Kumandanlığı
emrindeki erlikten yetişme subaylar üç beş
yılda albaylığa ve hattâ generalliğe yükse­
lirken, Harb O k ulu m ezunu ve bir kısmı
kurmay olan, üstelik Makedonya’da yıllarca
çetecilerle savaşan güzide subaylar için bir
derece terfi etmek büyük lütuf olarak te­
lâkki olunuyordu. Hele çarpışmalarda b u n ­
lardan yaralanıp sakat kalanlarla şehid d ü ­
şenlerin çoluk çocuğu tam bir sefalet ve pe­
rişanlığa m a h k û m bulunmaktaydı.
Sivil hayatta da aynı hal hüküm sürü­
yordu. Bir m em ur dürüst ve namuslu ise,
küçük bir maaşla sürünmeğe namzeddi. Rüş­
vet ve irtikâp yoluna sapanlar, saray m e n ­
suplarına dayanm ak şartiyle refah içinde
yaşarlar, üstelik kısa zamanda yüksek maaş
derecelerine çıkarlardı. Maaşlar üç ayda bir
ve bazan daha geç verilirdi. Bir yılda alman
maaş miktarı dört veya beşi zor bulurdu. B u
yüzden subay ve memurlarla bunların em ek­
li, dul ve yetimleri zaruret içinde yüzerken,
saray mensuplarıyle onlara mensup olanlar
maaşlarını m untazam şekilde alırlardı. Ö bü r­
leri ise aylıklarını, mâliyenin ileri m em u r­
ları ve Emekli Sandığı Nazırlarıyle ortak
sarraflara %75-90 nisbetinde kırdırarak ço­
luk çocuklarına kuru ekm ek parası teminine
uğraşırlardı. Böyle kırılmış maaşlar, bu .
muhtekirlere derhal tam olarak ödenir ve
aradaki fark paylaşılırdı.
Beşiktaş Muhafızı Haşan Paşa, Tüfekçi
Tahir Paşa, Fehim Paşa gibi «sadık bende-
 ğâıi» m adamlari için ise her nimet hazırdı.
Bunlar, kanunların suç saydığı hareketleri
alenen işleseler de yakayı kurtarırlardı. N a ­
muslu vatandaşlara tecavüz, onları dövmek,
yaralamak ve hattâ öldürmek cüretinde bu­
lundukları halde himaye görenleri, halk
arasında elini kolunu sallayarak serbestçe
dolaşanları vardı. Bütün bunlara karşı hal­
kın artan nefretine hedef olan Abdülhamid,
halkın her türlü husumetinden korunmak
Yıldız Sarayı
D o im a b a h c e Sarayında, Suitan İkinci
için de yine b u zümreye dört elle sarılmak
suretiyle fâsid bir daireye düşmüş oluyordu.
Şiddetli bir sansür, basının nefesini kes­
mişti. B undan okul kitapları bile kurtulamı-
yordu. Yalnız sosyal ilimlere değil, müsbet
ilimlere ait ders kitapları da sansür tarafın­
dan amansız ve cahilâne bir şekilde tahrib
edilmekteydi. Bir çok derslerin okutulması
bile yasaktı. Günlük gazeteler, Hünkârı
öven yazılar ve onun hakkında kaleme alı­
Şâle K öşkü
A b d ü l h a m id ’in bîr ba yram laşm a töreni fotoğrafı
3411
n an dualarla doluydu. Şehrin Yıldız’a y akm
semtinde ancak belli kimselerin oturmasına
müsaade edilir, her ramazanın on beşinde
Topkapı Sarayında Hırka-i Saadet Dairesini
ziyaretle mükellef bulunan Hünkârın takip
edeceği güzergâh mahsus yanlış ilân olunur,
buralarda resmen tertibat alınırken Abdül-
hamid başka bir yoldan gizlice gider gelirdi.
Evham ı delilik sınırına ulaştığı için kendisi­
ne uzaktan b u sayede suikast yapılır diye
elektrik enerjisinden faydalanılmasına m ü ­
saade e^mez, kendi aleyhine konuşulur veh­
miyle telefon şebekesinin kurulmasına razı
olmazdı. Şehrin en uzak semtinde bir lâğım
açılsa oradan Yıldız’a tünel uzatılmasın diye
başında polis beklerdi.
1905 yılında Japonya’ya yenilen Rusya’da
ihtilâller çıkmış ve Çâr bir nevi meşrutî
idare kurulmasına razı olmak zorunda kal­
mıştı. B u hal, Abdülhamid’i son derece ür­
kütmüş bulunuyordu. Memlekette çıkan ga­
zetelerin b u olaydan bahsetmesi şiddetle ya­
sak edildi. B o m ba hâdisesinden sonra ise is-
tibdad idaresinin tazyiki büsbütün artmış,
üç dört kişinin bir araya gelerek sohbet et­
meleri ve hattâ saz çalmaları yasak edilmiş,
kalabalığa sebep olduğu için düğünler bile
m en’olunmuştu.
Şem si P asa
3412
Selanik Merkez Kurnandammn vuru­
luşu, dağa çıkış ve kıyam
Bütün b u olaylar, Abdülham id idaresi­
nin son günlerini hızla yaklaştırmış bulunu­
yordu. Artık b u rejim, bir dokunuşta yıkı­
lacak hale gelmişti. Abdülhamid, bilhassa
Üçüncü O r d u bölgesinde aleyhinde hazırla­
nan hareketi hissediyordu. Casus ve hafiye-
lerin gönderdiği raporlar endişe vericiydi.
Bunların başında Selânik M erkez K u m a n d a ­
nı Nâzım B ey geliyordu. İttihat ve Terakki,
onu ortadan kaldırmak istediyse de. ancak
yaralayabildi. O da yaralı olarak İstanbul'a
kaçtı..
Abdülham id’in durum u tahkik için kur­
duğu. hususî, bir heyet, hem en Şelânik’e gel­
di. Soruşturma ve kovuşturma başladı. Bir
çok genç subaylar tevkif edilerek İstanbul’a
gönderildiler. M erkez K um and an ı Nâzım B e ­
yi tabanca ile yaralayan K u r m a y Binbaşı
Enver Bey ele geçirilemedi. Aynı, zamanda
Manastır Polis Müfettişi Sam i B ey öldürül­
müş, yine meşhur hafiyelerden topçu alayı
imamı Mustafa Efendi Selânik’de vurul­
muştu.
Enver Bey, M erkez Kum andanını vur­
duktan sonra askerden ve ahaliden kendisi­
ne katılanlarla birlikte dağa çıkarak mevcut
idareye alenen isyan etmiş bulunuyordu.
Bunu, 3 tem m uz 1908 günü Resne M evk i K u ­
mandanı Kolağası Niyazi B eyin 160 askerle
dağa çıkması takip etti. Kolağası Eyüb Sabri
B ey de kurduğu bir çete ile aynı şeyi yaptı.
Askerden ve halktan bir çok kimseler, ken­
dilerine katıldığı için kuvvetleri sür’atle
artmaktaydı.
İttihad ve Terakki Cemiyetinin ecnebi
devletler konsoloslarına verdiği m uh­
tıra ve halka beyannamesi
Diğer taraftan, İttihat ve Terakki Cem i­
yeti, İngiltere Kralı ile Rusya Çarı arasın­
daki Reval mülâkatmı ele alarak burada
Osmanlı imparatorluğunun taksiminin görü­
şüldüğünü ve buna kat’î şekilde karar ve­
rilmiş olduğunu, Abdülham id idaresinin
memleketi nihayet b u hale düşürdüğünü
ileri sürüp geniş ve heyecan uyandırıcı bir
propagandaya başlamıştı. B u n u n gibi, M a k e ­
donya’da sürüp giden ihtilâle de b u kötü
idarenin sebep olduğu iddia ediliyordu. C e ­
miyet, konsoloslara tevdi ettiği ve bir sure­
tini halk arasında yaydığı muhtırada genel
olarak şöyle demekteydi:
1 — M akedonya’da çeşitli unsurların bir-
birleriyle ve hepsinin birden Türklerle m ü ­
cadelesine sebep Abdülham id’in mutlakıyet
idaresidir. Meşrutiyet ilân edilir edilmez bu
hal sona erecektir.
 2 — Bütün unsurların emelleri ve üzün­ ve bunlarla mücadele için harcamış olduğu
tüleri müşterek ve aynıdır. Bunların yıllar­ enerji onu yormuş ve yıpratmıştı. Bununla
dır mücadeleleri millî çıkarları için değil, beraber, mücadeleyi hem en bırakmadı. M a ­
meşrutiyet nizamını kurm ak içindir. nastır olağanüstü kumandanlığına Yüksek
3 — Osmanlılar cins ve mezhep — -yani Askerî Teftiş Kom isyonu üyelerinden olup
ırk ve din— ayrılığı yapılmadan hepsi kar­
deştir. Meşrutiyetin ilânı ile millî ve 'dinî
ihtiraslar sönecek, Osmanlı adı altında bir
unsurlar birliği hasıl olacak ve arada anlaş­
mazlık kalmayacak, M akedonya meselesi de
boylece kendiliğinden halledilmiş olacaktır.
4 — Meşrutiyetin ilânı, A v ru p a devlet­
lerinin Osmanlı İmparatorluğunu bölüşme
projelerini akim bırakacaktır.
5 — İstibdat idaresinin sona ermesi için
yabancı devletlerin İstanbul’u sıkıştırması
lâzımdır (Hâtıra-i Niyazi; S: 50 -60).
B u muhtıra, belki iyi niyetle hazırlan­
mışsa da, büyük bir saflıkla ’ "aleme alın­
mıştı, Burada, artık zevale m a h k û m Osmanlı
devletini meşrutiyet idaresinin bundan he­
m en kurtaracağı zannı galiptir. Üstelik im ­
paratorluk ve bunun esas unsuru olan Türk
milleti aleyhinde yıllarca savaşmış Sırp,
Ulah, Ermeni, Bulgar, R u m ve Arapların
sadece meşrutiyet uğrunda mücadele etmiş
oldukları ileri sürülecek kadar gaflet göste­
riliyordu. B u yüzden, meşrutiyetin ilânı ile
aralarındaki mücadelenin sona ererek bu
unsurlardan imparatorluğun tab’ası olanla­
Enver Bey
rın hem en Osmanlılık birliği etrafında sa­
mimiyetle toplanacağı sanılmakta idi. Tabiî,
bütün bunlar varid değildi. Üstelik kendi bir kendisine sadık bildiği Müşir Tatar Osm an
iç işimiz için yabancı memleketlerden yar­ Paşayı tayin etti. Lâkin, 22/23 tem m uz 1908
dım ve müdahale beklemek ve istemek de gecesi Manastır’m başka yerlerle muhabere­
uygun sayılamazdı. sini sağlayan telgraf telleri kesildikten son-

Şemsi Paşanın öldürülmesi, Tatar

Osm an Paşanın dağa kaldırılması

• Abdülhamid, fiilen başlayan ayaklanma­

yı yerinde bastırmak için Birinci Ferik
Şemsi Paşayı olağanüstü yetkilerle Manas-
tır’a göndermiş bulunuyordu. Şemsi Paşa,
gereken tedbirleri almağa başladı. Genç
Türkleri sindirmesi ve dağa çıkanları hare­
ketsiz hale getirmesi m üm kündü. İttihad ve
Terakki bunun üzerine bir suikast tertib
etti. Cemiyetin fedailerinden topçu teğmeni
Atıf Bey, d urum u Yıldız’a bildiren Şemsi
Paşayı Manastır telgrafhanesinden çıkarken
bir kurşunla vurup öldürdü. Paşanın m u h a ­
fızları ateş ederek onu da yaraladılarsa da,
komite • arkadaşlarının yardımıyle kaçıp
kurtulmağa muvaffak oldu.
B u cüretli hareketler, A bdülham idl git­
tikçe artan endişelere sevketmekteydi. M u t ­
lakıyet idaresini daha fazla devam etüremi-
yeceğinf hissediyordu. Esasen Osmanlı tah­
tına çıktığı gündenberi üstüste gelen gaileler Niyazi (sağda), Eyüb Sabrî (solda) Beyier

3413
ra Eyüb Sabri ve Niyazi Beyler, mevcudu iki
bini bulan çeteleriyle şehri basıp hükümet
konağını sararak onu dağa kaldırdılar. Aynı
zamanda Manastır valisi Hıfzı Paşanın ko­
nağı da sarıldı. Genç Türkler arasında da
KANUN-I ESASI ( A N A Y A S A )
İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T
İttihat ve Terakki cemiyetine kabul edil­
miş bulunan Arnavut komiteleri Üsküb’ün
50 kilometre kuzey batısında Ferizoviçi m e v ­
kiinde bir gösteri toplantısı yapmışlar ve
Abdülhamid’e meşrutiyet derhal ilân edil­
mediği takdirde elli bin Am avud,un İstanbul
üzerine yürüyeceğini telgrafla bildirmişlerdi.
Abdülhamid, b unu vârid görmeyerek
fazla önem vermediyse de, o sırada Make*-
donya’yı teşkil eden vilâyetlerin çeşitli böl­
gelerindeki askerî ve sivil makamlardan ve
bir çok teşekküllerden meşrutiyetin derhal
ilânım isteyen telgraflar yağmağa başlamıştı.
B u arada Serez mutasarrıfı Reşid Paşa,
b u istek ifa olunmazsa, kendisinin artık hü­
küm dar olarak tanınmıyacağını haber ver­
diği gibi, İttihad ve Terakki Cemiyeti Ma-
\ . ___ _ • ■
Sultan Abdülhamid’İn 1908 sıralarında
9ekilmi§ bîr fotoğrafı
3414
büyük saygı uyandırmış olan b u zata doku­
nulmadı. Tatar O sm an Paşa götürülürken,
Manastırdaki askerî, birliklerle halktan da
üç bin kişiden fazlası b u hareketi yapanlara
katılıp birlikte gitmişlerdi.
N IN Y Ü R Ü R L Ü Ğ E K O N M A S I
nastır merkezi imzasıyle gelen bir telgrafta
anayasanın fiilen tatbikine müsaade ve pa­
zar gününe kadar meclisin açılması temin
edilmediği takdirde vahim hâdiselerin çıka­
cağı bildiriliyordu. B u telgraf, S (Milâdî 22)
temmuz çarşamba tarihini taşımakta idi. S a ­
raya gönderilenler arasında 8 ve 9 (Milâdî
21/22) temmuz tarihini taşıyan ve imza y e ­
rinde (u m u m ahali), (fırka zabitanı) n e v in ­
den ibareler bulunan ve bölgelerinde m eş­
rutiyetin fiilen ilân edilmiş olduğunu bildi­
ren telgraflarla, ayni şeyi teyid eden A bd ül­
hamid’İn şahsî ajanlarınca gönderilmiş tel­
graflar da vardı (Başbakanlık Arşivi; Yıldız
vesikaları). Abdülhamid, meşrutiyetin derhal
ilânını isteyen telgrafları Vükelâ Meclisine
tevdi edip meseleyi enine, boyuna düşünerek
bir karar vermelerini istemiştir. B u mecliste
bulunanların sonradan yaptıkları nakiller­
de ve yazdıkları hâtıralarda «meşrutiyetin
oralarda fiilen ilân edildiğini» bildiren tel­
graflardan hiç bahsetmediklerine göre, A b ­
dülhamid. bunları kendilerine göstermemiş
bulunuyordu.. Kendisi ise bunlardan artık
parlamanter rejime dönmekten başka çare
bulunmadığını ve b unu kabul etmezse halkın
zorla elde edeceğini anlamış durumdaydı.
B u n a rağmen milletin esasen en nıeşrû hak­
kı olan hürriyeti kendisi tarafından verilmiş
bir lütuf ve âtıfet şekline sokmak, b u suretle
de mevkiini muhafaza etmek için Vükelâ
Meclisini uzun ve sonu gelmez müzakere­
lerle yormayı, onları kararsızlıklar içinde
bunalttıktan sonra meşrutiyeti yine kendisi
ilân etmeyi tercih etmişti.
Avlonyalı Ferid Paşanın azl£?Said Pa-.
şanın Sadareti, Vükelâ toplantısı ve
Padişah
Sadrıâzam bulunan Avlonyalı Ferid P a ­
şa, Rumeli’de inkişaf eden hareketleri dik­
katle takip ediyordu. Kendisi meşrutiyetin
ilânından başka çare bulunmadığı fikrinde
idi. Esasen o da buna taraftardı. Arnavut ko­
miteleri Ferizoviçi’de toplanıp saraya yuka­
rıda bahsedilen telgrafı çektikten sonra ele^ .
basılarından Hoca Said Efendi, Sadrıâzamı
telgrafla konağında bularak bu işin devlet
ve milet için hayırlı olup olmadığını A rn a ­
vutça sormuş ve ondan aynı dil ile: «Hayır­
lıdır, sebat ediniz» cevabını almıştı.
 Padişahın son derece itimad ettiği kim ­ dülhamid’in «tab’am» sözünü değil, «mille­
selerden ve meşhur şerirlerden F ehim Paşa­ tim» sözünü kullanmış olmasıdır.
nın sürülmesinde Ferid Paşanın oynadığı rol
de Abdülhamid’in gözünden kaçmamıştı. Son Kanun-ı Esasî'nin yürürlüğe konması,
hâdiseler üzerine fikrini sorunca Kanun-ı
Esasî’vi yürürlüğe koym ak suretiyle genel Said Paşanın iki yüzlü tutumu
isteğe uymaktan başka çare bulunmadığını
söyledi. Padişah onu azledip düşüncesini Başta Sadrıâzam bulunmak üzere bütün
kendisine saklamayı tercih ederek her m e­ meclis Padişahın muvafakatini öğrenince ra­
selede Abdülhamid'in temayülünü kollamayı hat bir nefes aldı. Said Paşa, M e m d u h Paşa­
ve ona göre hareket etmeyi meslek ittihaz ya bu hususa dair hem en bir Vükelâ Meclisi
etmiş bulunan Said Paşayı yerine tayin etti mazbatası dikte ettirdi. V ehm i henüz galip
(22 temmuz 1908). bulunduğu için bu mazbatada «Kanun-ı
Said Paşa saraya dâbet edilerek huzura Esasî» sözünü kullanmamağa dikkat etti.
girdiği zaman Padişah ona ilk olarak Tatar Vükelâ Meclisinde tertip olunan m azba­
Osm an Paşanın. dağa kaldırılmasının sebebi­ ta üzerine Kanun-ı Esasî (Anayasa) nin yü­
ni ve bu hususta alınması gerekli tedbirleri rürlüğe konması hakkında çıkan irade he­
sordu. Paşa, bu sebebi bilmediğini söyleye­ m en bütün vilâyetlerle imtiyazlı eyâletlere
rek alınacak tedbirlerin Babıâlide müzakere ve müstakil mutasarrıflıklara telgraflarla
olunacağını bildirdi. Vükelâ Meclisinin sa­ bildirildi (Rumî 10 temmuz 1324, Hicrî 23
rayda toplanması emr olunduğundan orada cemaziyelâhir 1326 ve Müâdî 23 temmuz
kaldı (İbn-ül-Emin M a h m u d K em al İnal; 1908).
Son Sadrıâzamlar; S: 1061). Toplantı başladı.
Gelen telgraflar gözden geçirildi. Herkes
alınacak tek tedbirin Kanun-ı Esasî’nin y ü ­
rürlüğe konulduğunu ilân etmek olduğunu
seziyordu. Lâkin Sadrıâzam, Padişahın bu
husustaki kesin niyetini bilmediği ve ondan
çekindiği için bahsi bir türlü b u vâdıye ge­
tirmiyor. sözü başka bahislerde uzattıkça
uzatıyor, böylece saatler geçiyordu. M e m d u h
Paşa ve Kâmil Paşa gibi bazı Nazırlar asıl
meseleyi ortaya attıkça Said Paşa lâf can-
bazlıklarıyle konuyu kapatmaktaydı. Bir ara
M em du h Paşa, müzakerelerin uzatılmasının
tehlikeli olacağını ve Padişahın maksadının
da Kanun-ı Esasinin tatbiki olduğunu açık­
ça söylediyse de, fayda vermedi. Bir kısım
Nazırlar ise, kendisi gibi son derece korkak
ve evhamlı olduklarından ağızlarını açıp tek
kelime söylememeyi tercih etmekteydiler.
Bu sırada ikinci .müsahip Nadir Ağa, kure-
nadan Rıza Bey ve ikinci kâtip İzzet Holü
Paşa ikide-bir gelerek neye karar verildi­
ğini soruyor ve Said Paşadan müzakerelerin
henüz devam etmekte olduğu cevabını alı­
yorlardı..
Abdülhamid, manevrasında tam mâna-
sıyle muvaffak olmuştu. Mizacını çok iyi
bildiği Said Paşayı Sadarete getirmekle bu
meselede hükümeti karar veremez duruma
düşürmüş bulunuyordu. Nihayet meclis âza-
sınm tamamen bunaldığı bir sırada İzzet Said Paşanın 190S sıralarında çekilmiş
Holü Paşa ile Rıza Bey şu haberle geldiler: bir fotoğrafı
«Zât-ı Şahane, Kanun-ı Esasî’yi ben tesis
etmiştim. M e b ’usan Meclisinin ikinci içtima Hâdise, aydın zümre ile Babıâli ve saray
devresinde tatili lüzumu ihtar kılınmıştı. çevresine yakın olanlarca geceden duyul­
Öyle yapıldı. Seneler gelip geçti. Âzası seçi­ muştu. Ertesi sabah ise gazetelerin resmî
lip toplanamadı. M adem ki milletim bu ka­ tebliğler sütununun baş tarafm da üç dört
nunun şimdi yine yürürlüğünü istiyorlar, satırlık m üphem bir resmî tebliğ şeklinde
ben dahi verdim» buyurdular. yayınlandı. Bunda, vaktiyle Abdülham id ta­
Burada dikkati çeken bir nokta .da, A b ­ rafından tesis edilmiş olan Anayasada teşek-

İkinci Meşrutiyetin ilânında halkın
toplanıp yaptıkları sevinç gösterilerinden
K j r
O z a m a n E n v e r ve Niyazi için b ü y ü k kıtada
bastırılıp satılan d u v a r resimlerinden biri.
Altında T ü rk ç e «Vatanı darbe-i istibdaddan
kurtaran k ah ram a nlar» yazfst
kül tarzı bildirilen M e b ’usan
Meclisinin toplantıya çağırıldığı
bildiriliyordu.
Sâid Paşa hâtıratmda V ü ­
kelâ Meclisinde meseleyi orta­
ya kendisinin atıp öbür Nazır­
ların tereddüt ettiğini ileri sür­
mekte ise de, K âm il ve M e m d u h
Paşalar m hâtıraları ve Vükelâ
Meclisinde hazır bulunan diğer
zevatın nakilleri kendisini tek­
zip etmektedir. Sonradan Ab-
dülhamid'i hal’edenlerle birleşip
sadece şahsını kurtarmak için
bu işe önayak olan Said Paşa,
evveice meşrutiyet idaresine
taraftar bulunmuyordu. Hattâ
Şeyhülislâm Cemaleddin Efendi,
Kanun-ı Esasfnin yürürlüğe
konulup meclisin bir an evvel
toplanması hakkında irade çık­
kafileler halinde tığı zam an halkın pek coşkunca
sevinç gösterilerinden ve alay
alay Babıâliye ve M âbeyne ta­
şınmalarından ürken A bdülham id buna kar­
şı bir tedbir alınmasını istediği zam an Said
Paşanın: ■
«Kulunuz, ahalimizin henüz meşrutiyete
kabiliyet kesbetmediklerini bir kaç defa
efendimize arzettiğim halde kabul edilmedi»
dediğini» Hünkârın ise:
«Acayip... B e n bir şey söylediğim zam an
maksadımı saklayıp tersini söyledim sanarak
hep aksi tarafı tutuyordunuz. Cülûsum un b a ­
şında M ab ey n kâtibi bulunuyordunuz. Geçen
ahvale ve muamelelere tam am en vâkıfsınız.
Vaktiyle meşrutiyeti milletime cemile olarak
vermiştim. O zam an da bu kabiliyetsizlik
ileri sürüldü. Fakat azm im de sebat ettim.
Sonra meclisin muvakkaten tatili ve şimdiye
kadar açmağa m uvaffak olamadığımın sebep­
leri sizce malûm dur. B u sefer gösterilen
um u m î arzu, bulunmadığı iddia olunan ka­
biliyetin hasıl olduğuna delâlet ettiği için
meclisin hem en açılmasını irade ettim. Şu
halde, lâzım gelen her türlü hazırlığa baş­
vurmalısınız» sözlerini hiddetle söylediğini
nakleder (Şeyhülislâm-ı esbak Cemaleddin
Efendinin hâtırat-ı siyasiyesi; S : 8).
Halkın sevinci, Şeyhülislâm Cemaled­
din Efendi ile Abdülham id’in
görüşmesi
Anayasanın resmen yürürlüğe konması
üzerine İstanbul’da büyük bir sevinç kaynaş­
ması oldu. H e r sınıftan halk, ağlaşarak bir­
birini kucaklayıp tebrik ediyor, «papaslarla
hocalar» öpüşüyordu. Lâkin, kendisinden
böyle bir şeyi asla um m ayan bazı kimseler
ise, b u n u Abdülham id’in bir hiylesi sanıp
fazla sevinmiyor veya sevincini açıklamak­
3416
 tan çekiniyordu (O sm an Nuri; Abdülhamid-i
Sânî ve devr-i saltanatı, C : 3, S : 1144 — B u
cild, A h m e d Refik tarafından yazılmıştır— ).
Kısa zam an sonra bütün tereddütler ortadan
kalktı. Şehir bayraklarla donandı. Ahali yol­
lara düştü. H e r tarafta nutuklar söyleniyor,
her yerde de millete hürriyet verdiği için
Abdülham id’e teşekkürler ediliyordu. Basın
namına o gece Padişaha çekilen telgraf da
aynı mealde idi. Bir taraftan coşkun halk
kafileleri ellerinde bayraklar:
«Yaşasın Hürriyet» diye bağırarak N e ­
zaretleri dolaşıyor, Nazırlara ve b ü y ü k m e ­
murlara, Kanun-ı Esasî’ye sadık kalacakla­
rına dair yeminler ettiriyorlardı. Hürriyet
madalyaları, hürriyet kurdeleleri her göğsü
süslemekteydi. Coşkunluk ve sevinç gösteri­
leri. um ulduğundan çok fazla olmuştu. K a ­
filenin biri Şeyhülislâm Kapısına gelip Ce-
maleddin Efendiye, sarayda, m abeynde va ­
zife gören ve ötedenberi memleket menfaat­
lerine aykırı hareketleri bilinen bazı kimse­
lerin uzaklaştırılmasının H ünkâra bildirilme­
sini istedi.
Diğer taraftan başta Tıbbiye Talebesi
olmak üzere bir çok kimseler büyük bir ka ­
labalık halinde Yıldız Sarayına giderek:
«Padişahım çok yaşa» diye bağırıp Ab-
dülhamid’in kendilerine görünmesini isteme­
ğe başladılar. H ü n k â r görünmeğe çekindiğin­
den mabeyncilerin tavsiyeleri üzerine «Se-
lâm-ı şahane» göndermekle iktifa etti. K ala­
balık ise bir türlü dağılmak bilmeyip gürül­
tüyü gittikçe arttırmış, b u hal Padişahın ve
harem halkının büsbütün endişelere düşme­
sine sebep olmuştu. B u sırada Şeyhülislâm
Cemaleddin Efendi gelerek halkın isteklerini
tekrarlayıp onlara görünmesinin doğru ola­
cağını uygun şekilde söyledi. B u istekler,
yakınında bulunan ve rüşvet ve irtikâpla
dile düştükleri için sevinmeyen bazı kimsele­
rin uzaklaştırılmasıydı. Abdülhamid, bunlar­
dan İzzet H o lü Paşa ile Ebülhüda Efendinin
derhal uzaklaştırılacaklarını ve diğerlerinin
ehemmiyeti olmadığını söyledikten sonra:
de kalabalık dağılmak bilmediği için Sadrı-
âzamın bunların silâhsız askerle dağıtılma­
sı hakkm daki tavsiyesine rağmen Padişah,
Şeyhülislâmın sözünü dinleyip salonun pen­
cerelerini açtırdı ve halka görünerek iltifat­
larda bulundu. Böylece ikindidenberi orada
bekleyen talebe ve halk topluluğu dağıldı.
28 tem m uz günü Şeyhülislâm Cem aled­
din Efendi, Şeyhülislâm Kapısında yapılan
büyük bir törende Padişah namına K u r ’an’ı
K erim ’e el basarak Kanun-ı Esasî’ye v e meş­
rutiyete sadakat yemini etti.
Selanik’d en gelen hey’et, İttihad ve
Terakki Cemiyetinin durumu ve
tutumu
Meşrutiyetin ilânından sekiz gün sonra
İstanbul gazetelerinde İttihad ve Terakkî’nin
Seiânik merkezinin bir telgrafı çıktı. Bunda;
cemiyetin meşrutiyeti elde etmiş olduğu, onu
korumayı ve milleti b u rejimin nimetlerin­
den tam şekilde faydalandırmayı gaye edin­
diği, cemiyetle hükümet arasında inanç ve
güvencin kurulup gelişmesinin süratle temi­
ni için cemiyet mensuplarından K u r m a y
Binbaşı Cemal (ileride Bahriye Nazırı Cemal
Paşa) ve H akkı (ileride Hafız Hakkı Paşa)
Beylerle, Necib, Talât (ileride Dahiliye N a ­
zırı ve Sadrıâzam Talât Paşa), R a h m i (ile­
ride İzmir valisi), Cavid (ileride M aliye ve
Nafıa Nazırı) ve Hüseyin Beylerden mürek-
.m
mâ

«Sizin karşınızda nutuk söyleyenler, bi­ mm -M,

raderin parasıyle konuşanlardır!» dedi. C e ­
m
maleddin Efendi, b u sözü reddederek göste­
rilerin Kimsenin teşvik ve tahrikiyle olma­
H H Rmh
«■K hb'
I1
yıp Kanun-ı Esasî’nin ilânından doğan se­
vinçten ileri geldiğini ve kendisinin bugün
yeniden cülûs etmiş olduğunu, yeni mevkii­
ni muhafaza etmesi gerektiğini söyledi. H ü n ­ ■ 9 § 5 f
kâr bunun üzerine, millette istidad ve kabi­
liyet gördüğü için Vükelânın kararını bek­
lemeden meclisin toplanmasını irade ettiğini
V * iSIİİp
ÎÜR
11111111
tekrarladıktan sonra, meşrutiyeti hiç bir za­
m a n kaldırmıyacağma ve saltanatta bulun­
dukça muhafazasına itina edeceğine yemin
edip bunu halka bildirmesini istedi.
Güneşin batışından dört saat geçtiği hal­ Şeyhülislâm C e m a le d d in Efen di

3417
kep hususî bir heyetin İstanbul’a gönderildi­
ği bildiriliyordu.
B u heyet mensupları Babıâlide Sadrı-
âzamla görüştüler. Bir m üddet sonra da d u ­
rum a gayrı resmî şekilde hâkim oldular.
İşte, İttihat ve Terakkî’nin fiilî hâkimiyeti
b u suretle ve b u tarzda başlamıştır.
Meşrutiyetin ilânıyle birlikte m em leke­
tin m aruz kalabileceği tehlikeleri Mustafa
K e m a l B e y h em en sezmiş bulunuyordu. B u ­
n a engel olacak bazı tedbirler alınmasını lü­
zum lu görmekte idi. İttihat ve Terakkî’nin
Selânik’de toplanan ilk kongresinde kongre
başkanlığına seçilmişti. Burad a söz alarak
yapılan hareketin henüz bir inkılâp değil,
bir ihtilâl olduğunu, şimdilik sadece saray
nüfuzunun kırıldığını, asıl inkılâbın da ya­
pılması gerektiğini izah ettikten sonra tutul­
ması gereken yol hakkm daki düşüncelerini
şu suretle sıraladı:
1 — İttihat ve Terakki bir siyasî parti
halinde teşkilâtlanmalıdır.
2 — O rdu, siyasetten tam am en çekilme­
lidir.
3 — İttihat ve Terakkî’nin, masonlukla
h em e n alâkası kesilmelidir.
4 — İttihat ve Terakki içinde üyeler
arasında eşitlik sağlanmalıdır.
5 — Devlet ve din işleri birbirinden ay­
rılmalıdır.
Mustafa K e m a l B e y ’in bu- düşüncelerini
doğru bularak samimî şekilde benimseyenler
olduğu gibi, b u n a karşı olanlar da bulundu­
ğundan İttihad ve Terakki içinde o nu n aley­
hinde de bir kütle hasıl oldu. Hattâ bunlar,
kendisini öldürmeğe bile kalkıştılar (H ik ­
m et B ayur; T ü rk İnkhlâbı Tarihi; C : 1, S:
İkinci Meşrutiyetin ilânı üzerine sürgünden dönenleri
haîk törenlerle karşılardı. Bu resimde Müşir (Deli} Fuad
Paşanın karşılanması görülmektedir
3418
227). Bunların bir kısmı masonluğa kuvvetle
bağlı bulunanlar, bir kısmı ordu siyasetten
el çekerse irticaın hortlayacağını sananlar,
bir kısmı da İttihat -ve Terakki Cemiyetine
dayanarak ordu içinde süratle yükselmeyi
ve b u sayede b ü yü k nüfuz sahibi olmayı is­
teyenlerdi.
İttihat ve Terakki, bir m üddet sonra si­
yasî bir parti haline dönmüşse de, kurulu­
şundaki «komite» vasfını daim a m uhafaza
etmiştir. B u partinin gerçek mânasıyle ikti­
dara geçmesi ve hükümeti tam mânasıyle ele
alması ancak İlk D ü n y a Savaşında Talât P a ­
şanın Sadarete geçmesiyle tahakkuk etmişse
de, Meşrutiyetten itibaren aslında bütün n ü ­
fuzu mes’uliyetsiz şekilde elinde tutmuştur.
B u arada bazı mensupları en yüksek idari
m akam larda vazife almışlarsa da hüküm et
sorumluluğu b u partiye yönelmemiştir. Böy-
lece devlette bir yetki ve sorumluluk düzen­
sizliği başlamıştır (H ikm et Bayur; T ü r k İn­
kılâbı Tarihi, C : 1, S : 228). Üstelik sorumsuz
şekilde yetkiye sahip bulunan parti idareci­
leri siyasî tecrübesi, İdarî nosyonu, devlet
adamı vasfı çok zayıf kimseler olduğu için
m illî, potansiyeli hesaplayam am ak yüzünden
memleketi felâkete sürüklemişlerdir. Bilhas­
sa yabancı devletler arasındaki kuvvet den­
gelerini ve b u n u n m uhtem el neticelerini dik­
katle ölçerek otuz üç yıl müddetle e n az za­
rara uğramanın çaresini bulan eski devrin
dış politika taktiği, yenilerin ataklarıyle dar­
madağın olmuş ve daha meşrutiyetin başlan­
gıcından itibaren b u alanda üstüste büyük
kayıplara uğranılmıştır.
Meclisin toplanması hazırlığı,
AbdülhamicPin Hatt-ı Hüm ayunu
İmparatorlukta meclisin top­
lanması için faaliyetler başla­
mıştı. B u arada siyasî m a h k û m ­
lar affedilerek serbest bırakıl­
m ağa ve sürgünden dönm eğe
başlamışlardı. İttihad ve Terak­
ki Cemiyeti de yaklaşan seçim­
leri gözönüne alarak siyasî bir
parti halinde teşkilâtlanmaya
yöneldi.
Meşrutiyet bir irade ile ilân
olunduktan sonra Abdülham id
mufassal bir Hatt-ı h ü m a y u n
yazdırıp 2 ağustos 1908 pazar
g ünü Babıâlide okutturdu. B u ­
n u n başlangıcının ifadesi, Gül-
hane Hatt-ı H ü m a y u n u n a b en ­
ziyordu. So n un da tanzimat ve
ıslahat fermanlarından bahsedi­
liyor, b u sayede elde edilen n e ­
ticeler sayılıp dökülüyor, niha­
yet Kanun-ı Esasî’nin kendi sal-
tanatı sırasında ilân edildiği, lâkin «vâki ih­ İlk ihtilâflar, Said Paşanın istifası,
tarlar» üzerine bir m üddet sonra yürürlük­
ten kaldırıldığı, b ugün ise hasıl olan genel Kâmil Paşanın Sadareti
istekten meşrutî idareye kabiliyeti hâsıl oldu­
ğ unun anlaşıldığı ve Anayasanın b u n u n üze­ İttihad ve Terakki ile A bd ü lh am id ara­
rine tekrar yürürlüğe konduğu, meclisin her sında ilk anlaşmazlık çok geçmeden kendi­
yıl toplanacağı izhar ediliyor, her sınıf tab’a- sini gösterdi. Kanun-ı Esasi gereğnıce Padi-
nın eşit bulunup birinin diğerine üstün tutu- şahlarm yalnız Sadrıâzam ve Şeyhülislâm­
lamıyacağı halde bir müddettenberi b u h ü ­ ları tayin hakkı vardı. Ö b ü r Nazırları ise
kümlere bazı yerlerde zaaf geldiği gibi dev­ Sadrıâzamm seçmesi gerekiyordu. Halbuki
let idaresinde de bazı aksaklıklar göze çarp­ Abdülham id, Padişahlıktan m aada taşımakta
tığından bunların giderileceği beyan olunu­ olduğu Başkumandanlık sıfatına dayanarak
yordu. Harbiye ve Bahriye Nazırlarını da seçmek
istiyordu. Böylece bu m akam larda itimad
B u n d a n sonra da tatbik edilecek yeni ettiği kimselerin bulunması arzusundaydı.
rejimin esasları, on beş m add e halinde orta­ Said Paşa, Hatt-ı h ü m a y u n u n okunuşun­
ya konuyordu.. B u n a göre bütün tab’a şahsî dan sonra yeni kabineyi kurm uş ise de basın
hürriyetine, h a k ve vazife eşitliğine sahip tarafından ağır hücumlara uğramıştı.
olacaktı. Kanunların hükümleri dışında k im ­ Evvelâ Harbiye ve Bahriye Nazırlarının
se tevkif edilemeyecek ve sorguya çekileme­ Padişah tarafından seçilmelerinin Kanun-ı
yecek, cezalandırılmayacaktı. Olağanüstü Esasî’ye aykırı bulunduğu ele alınmış, sonra
yetkili m a h k em e ve soruşturma komisyon­ da kurulan hükümetin eski devir ricalinden
ları kurulamayacak, hiç kimse sorguya çekil­ ve kifayetsiz kimselerden m ürekkep olduğu,
m ek için bir yerden başka bir yere götürü- nihayet, İzzet H o lü ve Ziraat Nazırı Necib
lemiyecekti. Herkes, m esken masuniyetine
M elhem e Paşa gibi istibdat zamanının dile
sahip bulunacak, k a nu nu n emrettiği şekil­ düşmüş ricalinin A vrupa'ya kaçmalarına en­
den başka türlü evlere girilemeyecek, evler gel olunmadığı ileri sürülmüştü. İttihat ve
gözaltı edüemeyecekti. H iç kimse hakkında Terakkî Partisi, basın yoluyle şiddetle taar-
kanunun tâyin ettiği usulden başka suretle
kovuşturma yapılamayacaktı. Seyahat ve
toplantı, öğretim ve eğitim serbest olacaktı.
Sansür kalkacak, haberleşme mahremiyeti
asla ihlâl olunmayacaktı. Askerler hariç, m e ­
murlar istekleri olmadıkça başka yerlere tâ­
yin edilemeyecekler, kanunsuz emirlere u y ­
makla mükellef bulunmayacaklar, istifa hak- ^ (
kına sahip olacaklardı. Şeyhülislâm, Harbiye ■
ve Bahriye Nazırları müstesna olm ak üzere
diğer Nazırlar Sadrıâzam tarafından seçile­
cekti. Rütbe ve derecesi her ne olursa olsun
her m em u r ancak kendi Nezareti tarafından g-.
tâyin edilebilecekti. Memurlar, bütün müra- '''•
caatlarmı yalnız bir üst âmirlerine bildirip
bunu atlayarak daha yüksek m akam lara baş­
vurmayacaklardı. K eza, her m em u ra ancak
en yakın âmiri emir verecek, diğer hiç bir
m a k am yazılı veya sözlü emir veremiyecek
veya m em urla muhaberede bulunmayacaktı.
Memurların tâyininde bir hatâ olursa b un u
Necib M elham e Paşa
düzeltmek veya görevlerini y ap m ada yeter­
sizlikleri anlaşılırsa kendilerini değiştirmek
için alınacak tedbilere Sadaret nezaret ede­ ruza geçmiş bulunuyordu. Abdülham id, H a r ­
cekti. Devletin normal ve olağanüstü gelir biye ve Bahriye Nazırlarının tâyininden vaz­
geçmek zorunda kaldı. Said Paşa kabine ar­
ve giderleri her malî yılbaşında ilân oluna­
kadaşlar lyle b u mevkilere kimlerin tâyini­
cak, mahallî idarelerde de bu usul uygula­
nin uygun bulunduğunu müzakere ederken
nacaktı. Nezaret ve vilâyetlerin vazife ve
aralarında anlaşmazlık çıktı. Bilhassa H a ri­
teşkilâtı hakkında mevcut kanunların ve ni­ ciye N a zın Tevfik ve Adliye Nazırı H a şan
zamların gözden geçirilerek ihtiyaca uygun F ehm i Paşalarla anlaşamadığı için Sadrıâzam
hale getirilmesi yakında toplanacak olan çekilmek istedi. B u n a karşılık iki Nazır is­
meclis tarafından yapılacaktı. O rd u n u n v a ­ tifa ettiler. Said Paşa «Rum eli’den gelenle­
tan. müdafaasını başaracak şekilde -kuvvet­ rin» herkesin teveccühünü kazanmış ve ikti­
lendirilmesi bilhassa ön plânda tutulacaktı. dar sahibi kimselerden m ürekkep bir kabine

3419
istediklerini, aksi halde nümayişlerin yeni­
den başlayacağını, böyle bir kabinenin vakit
geçirilmeden kurulmasını, kendisinin ise
Şeyhülislâmla esasen hiç bir meselede anla­
şamadığını yazarak istifasını verdi (4 ağus­
tos 1908). Padişah, b u istifayı kabul edip Sa ­
daret mevkiini ertesi günü üçüncü defa ola­
rak Kâmil Paşaya verdi (5 ağustos 1908).
İmparatorlukta meşrutiyetin ilânından
sonra ve seçim hazırlıkları sırasında bir takım
ilhak ve istiklâlini ilân olayları birbirini ta­
kip etti.
Meşrutiyetin ilânından sonra M ake­
donya. Avustayam n Bosna -Hersek'i
ilhakı
Meşrutiyetin ilânı üzerine. Sırp, Bulgar
ve Y u n a n çetelerinin Makedonya'daki faali­
yetleri tamamen durduğu için Avrupa dev­
letleri burada yapılan ıslahatı kontroldan
vazgeçtiklerini bildirdiler- A n c a k Osmaniı
devleti, jandarma ıslahatıyle meşgul bulunan
yabancı subayların bir müddet daha vazife­
lerine devamlarını istedi.
Seçimler yaklaştıkça, İtthat ve Terakki
Partisinin çeşitli faaliyetleri artıyordu. B u
arada Osmaniı idaresinden fiilen çıkmış ve
ancak ismen devlete bağlı kalmış. Şarkî
Rumeli, Bosna-Hersek, Girid gibi imtiyazlı
eyâletlerin de mecliste temsiline karar vere­
rek, faaliyetleri b u alana yönelttiler. A v u s ­
turya, bundan fena halde kuşkulandı. Berlin
andlaşması Bosna -Hersek’i bu devletin iş­
galine vermiş, lâkin bu işgalin müddetini tâ­
yin etmemiş, sonradan iki devlet, yani A v u s ­
turya ve Babıâli çetin müzakereler netice­
sinde bunun «mûddetsiz» olması hususunda
anlaşmaya varmışlardı. Şimdi Osmaniı dev­
letinin bu bölgeyi meclisinde mebuslar vası-
tasıyle temsile hazırlanması, ileride b u işga­
lin sona ermesini istemesine yol açabilirdi.
Rus - İngiliz - Fransız yakınlaşmasına karşı
kuşkuda bulunan A lm anya’nın veya A lm a n ­
y a’ya karşı bu üçlü ittifak devletlerinin Os-
manlı İmparatorluğunu kendi taraflarına çe­
kip yaklaştığı hissedilen büyük çatışmadan
evvel jeo-stratejik bir kazanç elde etmek
için b u konuda Babıâlinin tarafım tutmaları
m ü m k ü n olabilirdi. Bütün b u ihtimalleri he­
saplayan Avusturya İmparatoru FransuVa
Jozef, bir oldu-bittı ile karşılaşmamak için
daha evvel davranarak 5 ekim 1908 tarihin­
de Bosna-Hersek’i ilhak ettiğini bir beyan­
name ile yayınladı,
Babıâli, Berlin andlaşmasma aykırı b u­
lunduğunu ileri sürüp bu hareketi şiddetle
protesto ettiyse de, bundan hiç bir netice
hasıl olmadı. B un u n gibi, ne Avusturya mal­
larına ve bilhassa b u memleketten ithal olu­
nan fese karşı yapılan boykot, ne de sağda
3420
solda söylenen heyecanlı nutuklarla basında
çıkan sert hücumlar bir fayda temin etmedi.
Osmaniı devleti sonunda Avusturya ile m ü ­
zakerelere girişmek zorunda kalıp 26 şubat
1909 tarihinde İstanbul’da bir anlaşma imza­
landı. B un a göre Bosna-Hersek Avusturya’ya
katılıyor, b u devletin işgalinde bulunan Y e ­
nipazar sancağı OsmanlIlara iade olunuyor,
Bosna-Hersek’de kalan delvete ait mallar
için de Avusturya iki buçuk milyon Osmaniı
altını tazminat vermeyi kabul ediyordu. B ö y ­
lece, memleket mukadderatına hâkim olmaya
başlayan İttihat ve Terakkî’nin uzağı görür
olmayan davranışı, ilk acı sonucu vermiş ol­
du. B u n u ise, hem en diğerleri takip etti.
Bulgaristan’ın istiklâlini ve prensinin
«Çar» lığını ilânı
Bulgaristan prensi, 24 mart 1886 tari-
hindenberi aynı zam anda Şarkî Rum eli va-
lisiydi. B u eyâlet, hukuken doğrudan doğru­
ya devlete bağlı, yalnız idaresi imtiyazlıydı.
Valiliği Bulgaristan prensine verildikten son­
ra fiilen prensliğin bir parçası haline gelmiş
bulunuyordu. Devletle alâkası, yıldan yıla
verdiği vergiden ibaretti. Lâkin şimdi, bu
eyâletin Osmaniı Mebusan Meclisinde temsil
edilmesi. meselesi ortaya atılınca, mesele de­
ğişiyordu. O zam an Şarkî Rumeli, her hangi
bir Osmaniı vilâyeti durum una geçerdi. Bul­
garistan prensliği de hukuken Osmaniı dev­
letine bağlı olduğu için buna karşı bir şey
yapmasına imkân bulunmazdı. M akedonya’yı
'bile ilhak hülyasında bulunan Bulgarların
ise, Şarkî Rumeli eyâletinin Osm aniı M e b u ­
san Meclisinde temsil edilmesine tahammül
etmeleri imkânsızdı. T ek çare, prensliğin
Osmaniı devletiyle alâkasını tamamen kes­
mesi, yani istiklâlini ilân ederek Şarkî R u ­
meli eyâletiyle birlikte ayrı bir devlet hali-
nel gelmesiydi.
Abdülham id’in doğum yıldönümü m ü na­
sebetiyle 12/13 eylül gecesi Sadrıâzam tara- **
fm dan Hariciye Nazırının konağında yabancı
elçilere ziyafet verilmiş, Bulgaristan kapı
kethüdası, yani prensin İstanbul’daki tem­
silcisi, Geşof müstakil bir devlet elçisi ol­
madığı için buraya dâvet edilmemişti. Ge- .
şof buna itiraz ederek evvelce böyle resep­
siyonlara çağırıldığını ileri sürdüyse de ken­
disine bun un daima çağırılma hakkı verme­
diği. izah olundu. Geşof, d u r u m u protesto
edip Sofya’ya döndü. B un d an sonra hâdise­
ler inkişaf etti. Bulgaristan evvelâ Rumeli
demiryollarmda başlayan bir grev hareketini
bahane ederek b u hattın Bulgaristandan ge­
çen kısmını askerî işgal altına aldı (15 eylül
1908) ve grev sona erdiği halde işgali devam
ettirdi. B u n u n üzerine Babıâli ile prensliğin,
münasebetleri çok.gergin bir hale geldi. Hat­
tâ iki tarafta askerî hazırlıklar başladı. Bul-
 garisi&h prensi Ferdinand 23/25 eylülde
Avusturya İmparatorunu ziyarete gitti ve
onun tarafından, âdeta müstakil bir h ü k ü m ­
dar imiş gibi karşılandı. 5 ekim 1908 tari­
hinde de Bulgaristan istiklâlini ilân etti.
Prens Ferdinand «Bulgarlar Çarı» ünvanını
takındı. B u suretle, Bulgaristan hudutları
dışında, meselâ M akedonya’da yaşayan Bul­
garların da çarı olduğunu ilân etmiş olu­
yordu.
Babıâli, Berlin andlaşmasını imzalamış
devletlere 6 ekim 1908 tarihinde bir nota ve­
rerek durum u protesto edip b u andlaşmanin
Osmanlı devletine temin etmiş olduğu h a k ­
larla bundan sonra yapılan andlaşma ve an­
laşmaların temin ettiği hakların incelenmesi
için bîr konferans toplanmasını istedi. Bir
çok müşküller yüzünden b u konferans bir
türlü toplanamıyordu. İngiltere, bu vesile
ile Rusya’nın Boğazlar meselesini ortaya at­
masından, Babıâli kendisinden yeni tâvizler
kopartılmasından endişe ediyor, Yunanistan. hoşnutsuz bir kütle hasıl olmuştur. Ortalık
Girid meselesinin de bu konferans gündemi­
ne alınmasını istiyor, konferansın ne zam an
nerede toplanacağı ve gündeminin ne olaca­
ğı bir türlü tesbit edilemiyordu. B u sırada,
Osmanlı devleti ile Bulgaristan nerede ise
silâhlı bir çatışmaya sürüklenmek durumuna
kadar gelmişlerdi. Nihayet Rusya’nın tavas­
sutu ve uzun müzakereler sonunda anlaşma­
ya varıldı. Bulgaristan’ın istiklâli Babıâli ta­
rafından kabul edildi. B un a karşılık Osmanlı
devletinin istediği hudut tashihi ise reddo-
lundu. Bulgaristan, eski prenslikte ve Şarkî
Rumeli eyâletinde bulunan devlet mallarıyle
Şarkî Rumeli demiryolları için beş milyon
İngiliz altını ödemeğe razı oldu. Ancak, bu
kadar parası olmadığından b u miktar Bâbı-
âlinin Rusya’ya borçlu bulunduğu savaş taz­
minatından mahsup edildi (16 mart 1909).
Girid'in YunanistanJa. katılması
Meşrutiyetin ilânından sonra Osmanlı
devletine yöneltilen üçüncü dar­
be, 6 ekim 1908 tarihinde G i­
rid’in kendisini Yunanistan’a
kattığını ilân etmesidir. A da , o wÊSÊÊËiMâÛ
sırada dört devletin yani Fran­
sa, İngiltere, İtalya ve Rusya’­
nın askerî işgali altında m u h ­
tar idareli ve imtiyazlı bir eyâ­
letti. 23 tem muz 1908 devrimi­
zin ertesi günü devletler asker­
lerini çekmeğe başladı. 6 ekim­
de de Girid um um î meclisi
'-tabiî Atina’nın kışkırtmasıy-
le— adanın Yunanistan’a katıl­
ması kararını verdi. Babıâli bu-
da hem en şiddetle protesto
edip tanımıyacağını bildirdi. H â ­ Sultan A b d ü l h a m id ’in İkinci Meşrutiyetin ilânından
dise halk arasında büyük heye­
3421
canlar uyandırdı. İttihat ve Terakkî hatip­
leri coşkunca nutuklarla ortalığı ayağa kal­
dırdılar. Y u n a n mallarına boykot ilân olun­
du. «Girid bizim canımız, feda olsun kanı­
mız», «ya Girid, ya ölüm» sloganları alıp y ü ­
rüdü. Mesele nihayet bir Osmanlı -Y u n a n
anlaşmazlığı haline geldi. Bununla beraber,
bir hal çaresi bulunamadı ve Girid meselesi
iki devlet arasında m üzm in bir anlazmazlık
halinde kaldı.
Babıâli bu dış meselelerle uğraşırken bir
taraftan da içte şiddetli bir mücadele olu­
yordu.
Seçimler ve Partiler
İttihad ve Terakkî Partisi teşkilâtı se­
çime hazırlanır ve mecliste tam çoğunluk
sağlayacağını umarken ilk hürriyet sarhoş­
luğu da geçmiş ve b u' partiye karşı süratle
biraz durulur durulmaz, irtica da kıpırdama-
ğa başlamıştır. Ordunun aydın subay zümresi
devrimci olmakla beraber, gericiler için er
kütlesi uygun bir tesir alanıydı. B u arada
mektepli subayları çekemeyen ve onlara düş­
m a n bulunan alaylı subaylar da bu tesir ala­
nına kolayca giriyorlardı. Kizm et müddetleri
sona erdiği halde bir türlü terhis edilemi-
yen erler esasen gayrı memnundular.
İşte bu sırada Avrupa’dan dönen Prens
Sabahaddin, İttihad ve Terakkfye karşı Ah-
rar Fırkasını kurdu. Mizancı M ura d ve Ali
K em al Beylerle İsmail K em al Bey, b u parti­
ye. girdiler. İsmaü K em al Bey, Arnavut asıllı
ve karışık şahsiyetli idi. Yabancı devletler­
den tahsisat aldığı söylenir, bir taraftan da
«Müstakil Arnavutluk» çularla işbirliği yap­
tığından şüphelenilirdi. Seçim sonunda B e ­
rat mebusu olarak meclise giren b u zatın
seçimden evvel Y u n a n parasıyle Arnavut­
lukta bir takım karanlık faaliyetlerde bu-
lunduğu ise muhakkaktır (E. Driault - M ,
¡I
sonraki H k C u m a selâmlığı
Lheritier; Histoire diplomatique de la Grèce
de 1821 à nos jours, C: 5, S: 8).
Gericiler, Ahrar Partisine dört elle sa­
rıldılar. Hattâ İttihatçıların tahakkümünden
bıkmış bulunan Sadrıâzam Kâmil -Paşa bile
onlara mütemayil görünüyordu.
Bir taraftan da Yunanistan seçim sıra­
sında büyük dolaplar çevirmeğe hazırlan-
makta idi. Her şeyden evel Osmanlı m em ­
leketlerinde 6,5 milyon R u m yaşadığını ileri
süren Atina gazeteleri, mebus ve âyân sayı­
sının da b u nisbette olmasını istemeğe baş­
lamışlardı. Hattâ rumcanm türkçe ile birlik­
te resmî dil olarak kullanılması gerekeceğini
bile ileri sürüyorlardı. Yunanistan elçiliği ve
Patrikhane bu hususta müşterek ödev almış­
lardı. R u m vatandaşlarının nüfus miktarını
fzala göstermek için her türlü hiylelere baş­
vuruyorlardı. B u hiyleleri hemen meydana
çıkıyor, bu sefer Patrik, Babıâliye protesto­
lar yağdırıyordu.
Ancak, İttihat ve Terakkfnin mücadele
dolu geçmişi, muntazam teşkilâtı, meşrutiyeti
teminle kazandığı büyük itibar ve nihayet
orduya dayanışı bütün avantajları ona sağ­
lıyordu.
Esef verici m (inferid olaylar
Ekim ortalarına doğru bir Türk kızı ile
bir R u m delikanlısının aralarındaki aşk m a ­
cerasını bahane eden gericüer, mutaassıp hal­
kı ayağa kaldırdılar. Ahali Beşiktaş karakolu­
na hücum ederek iki genci linç etti. Ittihad
ve Terakki ise, kendisini daha fazla emni­
yette bulundurmak gayesiyle subay nisbeti
çok olduğu için sadakatine güvenilen dört
avcı taburunu Selânik’den İstanbul’a getirtti.
Aralık ayının başlarında bir gece Harbiye
3422
Nezaretine çağırılan Abdülhamid’in namlı
hafiyelerinden İsmail Mahir Paşa yolda meç­
hul bir şahıs tarafından öldürüldü. Muhalif­
ler, bunu İttihad 've Terakkimin bir suikastı
olarak ilân ettiler.
Ordu içinde ise tahrikler sonunda daha
evvel bazı olaylar baş göstermişti. Ekim son­
larında Taşkışla’da başlarında çavuşları bu­
lunan 87 er isyan edip silâhlı mukavemete
kalkıştı. Bunun sebebi askerlik hizmet m üd­
detleri sona erdiği halde Hicaz’a gönderil­
m ek istenmeleriydi. Çarpışma sonunda bir
kaçı öldü ve yaralandı. Öbürleri teslim ol­
dular. Bir taraftan da orduda bulunan alaylı
subayların çıkarılacağı rivayetleri dönüyor­
du. Onlar da bunu Önleyecek tedbirler için
aralarında toplanmağa başladılar. B u toplan­
tıları tertipleyen ve işlerin korükleyicisi olan
birinci süvari tümeni kumandanı Refik Paşa
tevkif edilip mahkemeye verildi ve altı ay
hapis cezasına mahkûm oldu. Aralık ayı baş­
larında ise Kosova vilâyetinin Köprülü ilçe­
sinde subaylarla erlerin çarpıştığı haber
alındı.
O yıl mahsulün iyi olmaması, tensikat adı
ile bir çok memurun açığa çıkarılması,
devrimcilerin bazı aşırı hareketleri mem-
nunsuzlarm sayısını arttırmış olmakla bera­
ber, îttihad ve Terakki Partisi seçimi kahir
çoğunlukla kazanmağa muvaffak oldu. M u ­
halifler, iki dereceli olan bu seçimin ordu­
nun baskısı altında cereyan ettiğini, ikinci
seçmen listelerinin birinci seçmenlerin evle­
rine kadar götürülmüş olduğunu, sandık baş-
larında hep İttihad ve Terakki fedailerinin
vazife aldıklarını ve halkın zorla veya korku
yüzünden bu parti listelerini kullanmak zo­
runda kaldıklarını iddia ediyorlardı ve bu
iddialarında tamamen de haksız değillerdi.
Meclis-i Mel?5usanın top­
lanması, Padişahın açış
nutku, hükümet programı­
nın kabulü
32 yıllık bir fasıladan son­
ra ikinci meclis 17 aralık 1908
tarihinde (Adliye binası iken
1934 yılında yanan) Ayasofya’-
n m arkasındaki eskiden Darül­
fünun olarak yapılan binasında
açıldı.
Osmanlı M eb’usan Meclisi
266 kişiden mürekkepti. Bunun
yirmi üçü Rum, on ikisi Erme­
ni, beşi Yahudi, dördü Bulgar,
üçü Sırp, birer taneden üçü
Ulah, Dürzi ve Marûnî, gerisi
ise Türk ve Müslümandı. Müs-
 lümanlar arasında Arap m eb’usláriií sáyisi taya dökülüyor, bunlara Padişahı yaniış yoİâ
elliyi buluyor, Arnavutların sayısı ise yir­ sevkedenlerin sebep olduğu açıklanıyor, ya­
miyi aşıyordu. pılacak işlerden bahsediliyor, âdeta bir prog­
İstanbul halkı meclisin Önünde büyük ram çiziliyordu.
bir kalabalık halinde toplanmıştı. Mebuslar, Bundan sonra Abdülhamid mebuslara
dizilmiş olan ve selâm duran asker safları Yıldız sarayında mükellef bir ziyafet vere­
arasından geçerek ve şiddetle alkışlanarak rek kendileriyle daha yakından görüştü ve
meclise geldiler. Bilhassa yirmi yıldanberi tanıştı. Bu arada kendisiyle yirmi yıl müca­
mutlakıyet rejimi ile durmadan mücadele dele etmiş olan Ahm ed Rıza Beyle sohbette
eden Ahm ed Rıza Beyin gelişi, daha büyük bulundu. Ziyafetin sonlarına doğru Padişa­
gösterilere yol açtı. O n beş dakika sonra ise hın bir nutku daha okundu. Abdülhamid bu­
Abdülhamid saltanat arabasıyle ve muta’d rada yeni rejimi Övüyor, bunu muhafazaya
törenle meclise geldi. Binek taşında Vükelâ nefsini vakfedeceğini söylüyordu. Buna A h ­
tarafından karşılandı. Toplantı salonunda med Rıza Bey teşekkürlerle ve Abdülhamid’i
mebusları selâmladıktan sonra ayakta durdu. Öven sözlerle dolu bir cevap verdi.
. Padişahın açılış nutkunu Sadrıâzam K â ­ Kâmil Paşa riyasetindeki hükümet, 13
mil Paşa, Mabeyn başkâtibi Cevad Beye ver­ ocak 1909 tarihinde programını meclise sun­
di. Cevad Bey, bunu yüksek sesle okudu. du ve alkışlarla kabul edildi. Geçmişe ait
Bunda yine Kanun-ı Esasî’yi kendisinin cü- hatâların ıslahı, her sene bütçe yapılarak bu­
lûsu sırasında yürürlüğe koyduğunu, sonun­ nun tatbik tarzının kontrolü, masrafların
da devlet ricalinin gösterdiği lüzum üzerine azaltılması, bayındırlık işlerine önem veril­
geçici olarak uygulanmaktan kaldırdığını, mesi, tarım ve endüstrinin gelişmesine gay­
şimdi kültürün yayılmasıyîe halkın istidad ret olunması,, askerliğin bütün ûsmanlı tab’a-
seviyesi yükseldiğinden buna
muhalif bulunanlara rağmen
Anayasayı yeniden ilân ettiğini
söylüyor, meşrutiyetin Hâniyle
beraber Bulgaristan’ın da istik­
lâlini ve Avusturya’nın Bosna -
Hersek! ilhakını ilân etmiş ol­ ÍSS3N
duklarını teessüfle zikrediyor,
maamafih devlet haklarının m ü ­
dafaası için hükümetin sonuna
kadar mücadele edeceğini be­
yanla meclisin de bu hususta
yardımcı olmasını istiyordu. N u ­
tukta, ayrıca Avrupa devletle­
riyle münasebetlerin dostluk
içinde cereyan ettiğini, malî m e­
selelerin düzeltilip denk bütçe
hazırlanacağı, vatandaşların re­
fah seviyesinin yükseltilmesine,,
mekteplerin açılmasına, bilgi ve
san’atin yayılmasına, ordu ve
donanmanın gerekli derece kuv­
vetlendirilmesine çalışılacağı bil­
dirilerek buna dair kanunların
meclise getirileceği haber veri­
liyordu. Padişah nutkun en so­
nunda da memleketin Kanun-ı
Esasi ile idaresi hakkmdaki az­
minin değişmez olduğunu bil­
hassa zikretmekteydi.

Abdülhamid, nutkun okun­

ması bitince fazla durmayıp he­
men meclisi terkederek saraya
Jöndü.

Bir kaç gün sonra da mec­

iste Padişaha karşı bir. cevap-
ıutku okundu. Bunda, otuz üç-
rılın bir çok hatâları açıkça or­ 1908 M e b ’usan Meclisi bir oturumda

3423
Sina teşmili, millî eğitim ve adİiye ıslahatı
b u programın ana hatlarını teşkil ediyordu.
İttihad ve Terakkî partisinin hükümete
müdahalesi, Kâmil Paşanın istifası
H ü k ü m e t programının alkışlarla kabul
edilmiş olmasma rağmen, K â m il Paşa kabi­
nesi fazla iktidarda kalamadı. B u n a sebep
ise, İttihad ve Terakkî’nin sorumsuz şekilde
hüküm et işlerine müdahalesiydi. K âm il P a ­
şa, ordunun politika işlerinden artık el çek­
mesini istiyor, lâkin Harbiye Nazırı A li Hıza
Paşa b u hususta gevşek davranıyordu. B u
yüzden o nu Mısır Fevkalâde Komiserliğine
tayin edip yerine ordu disiplinini kuracağına
inandığı İkinci O r d u K u m a n d a m Nâzım P a ­
şayı getirdi. A ynı şekilde gevşeklik gösteren
Bahriye Nazırı Ârif Hikm et Paşanın yerine
de vekâleten H ü sn ü Paşayı tayin etti. B u sı­
rada Y a n y a taraflarında > Y u n a n çeteleri
faaliyette bulunuyor, lâkin İttihad v e Terakkî
kendi dayanağı olan Üçüncü O r d u merkezini
zayıflatmamak için Selânik’den buraya asker
gönderilmesine karşı bulunuyordu. Sadrıâ-
z a m b u n u n üzerine İstanbul’a getirilmiş olan
dört avcı taburunun gönderilmesi için H a r ­
biye Nazırına emir verdi. Bütün bunlar, dev­
leti tamamen_ kendi arzularına göre idare et­
m e k isteyen İttihadcıları kızdırdı. Onlar, icrâ
kuvvetlerinin de Anayasaya göre bazı yetki­
leri bulunduğunu hiç hesaba katmayarak ço­
ğunluk halinde oldukları meclisten başka
yetkili bir kuvvet tanımak istemiyorlardı.
Nazırların değiştiği gün İttihad ve T e ­
rakki Partisi ileri gelenlerinden Nâzım B ey
telâş içinde Sadrıâzamm konağına gelerek
kendisine b u değişikliğin Cemiyetçe garip
karşılandığını söyledi ve nasıl olup da haber
verilmeden yapıldığını sordu. K â m il Paşa,
soğukkanlılıkla b unda garip karşılanacak bir
taraf bulunmadığı cevabını verdi (İbn-ül-
31 M A R T O L A Y I , İKİNCİ A B D Ü L H A M İ D ’İN S A L T A N A T T A N
U Z A K L A Ş T IR IL M A S I
Hüseyin Hilm i Paşanın Sadarete getirili­
şinden 13 nisan (Rum î 31 mart) tarihine ka­
dar geçen iki aylık müddet, İttihad ve T e ­
rakkî mensupları ile muhaliflerinin şiddetli
bir siyasî mücadele devridir. B u n u n sonunda
ise, m eşhur irtica ayaklanması olmuş ve b u ­
n u A bdülham id’in tahttan indirilişi takip
etmiştir.
 deta İttihad ve Terakkî’y e karşı kurul­
m uş olan İttihad-ı M u h a m m e d i Cemiyeti, fi­
kirlerinin yayıcısı olan Volkan gazetesi vası-
tasıyle ve Derviş Vahdetî’nin heyecanlı k a ­
lemiyle şiddetli ve âmansız bir muhalefete
geçmiş bulunuyordu.
3424
E m in M a h m u d İÇemaİ İnaİ; âon Sadrıâzain-
lar, S : 1399). İttihad ve Terakkî b un un üze­
rine K â m il Paşayı düşürmeğe karar verdi*
H e m e n Edirne’ye ve Selânik’e haberciler
gönderilip hükümetin istifcdad idaresini geri
getirmek istediği ileri sürülerek ikinci v ğ
üçüncü ordu subayları tahrik edildi. Bunlar
derhal harekete geçeceklerine dair meclise
ve başka yerlere telgraflar yağdırdılar. D o ­
nan m a subayları da H ü s n ü Paşayı istemedik­
lerini ve meclisten başka m a k a m tanımaya­
caklarını aynı şekilde bildirdiler. Bütün b u
telgraflar, meclisin galeyanlı bir oturum un­
da okunarak memleketin anarşi içinde b u ­
lunduğu ileri sürüldü. Meclis Reisi A h m e d
Rıza B ey, Sadrıâzama izahat verm ek üzere
meclise gelmesini bildiren bir tezkere gön­
derdi. Ertesi günü Rusya elçisi Bulgaristan
meselesini görüşmek üzere geleceğini bildir­
miş olduğundan v e p ek m ü h im bir kısım
dış meselelerle uğraşmak zorunda bulundu­
ğundan K â m il Paşa bir kaç gün sonra gele­
bileceğini haber verdi. Meclis, h em en gelme­
sinde ısrar etti. B u n u n üzerine Sadrıâzam
Meclis Başkanlığına bir tezkere yazarak Ka-
nun-ı Esasî’nin 38. maddesine uyulmadığı
takdirde hasıl olacak vahametin sorumlulu­
ğu kendilerine ait olmak üzere h em en istifa
edeceğini bildirdi. B u n a karşılık A h m e d Rıza
B ey bir kaç mebusla birlikte Yıldıza giderek
istifa etmeden evvel azlolunmasını Padişah­
tan istediler. Çıkarlarını İttihatçıların tara­
fını tutmakta gören eski Rum eli Genel M ü ­
fettişi Dahiliye Nazırı Hüseyin Hilmi, Devlet
Şûrası Reisi H a şan F e h m i Paşalarla Adliye
Nazırı Manyasî-zâde Refik B e y de b u arada
istifalarını verdiklerinden, A bdülham id C e ­
miyetin arzularına uyup Dahiliye Nezareti
de üstünde kalm ak şartıyle, vaktiyle İzzet
Holü Paşaya intisab sayesinde yükselen ve
şimdi İttihatçıların adamı haline gelmiş olan
Hüseyin Hilm i Paşayı Sadarete tayin etti
(14 şubat 1909).
Aslında dervişlik ve tarikat ile hiç bir
alâkası olmayan Kıbrıslı Derviş Vahdetî, ne
m untazam bir tahsil görmüş, ne devamlı bir
iş tutmuştu. Bir ara Paris’de G en ç Türkler
arasında bulunmuş, sonra dönmüş, sesi güzel
olduğu için sağda solda mevlût okuyarak ge-
çinmişti. Kendisi İttihad-ı M u h a m m e d i C e­
miyetini de, V olkan gazetesini de sadece bir
para k azanm a vasıtası olarak kullanmakta
ve b unda m uvaffak olmaktaydı.
B u sırada Paris’ten dönm üş bulunan ve
Ahrar Partisinin tarafını tutmuş olan M u r a d
B ey de M iza n gazetesini çıkartıp sert ve ağır
bir muhalefete başlamış bulunuyordu. Bir
 İkinci Osm anlı (13 2 4 /1 9 0 8 ) Meclisi M e b u s a n ’ım n, eski yerinde, açılış Hatt-ı hüm ayunu
o k u n u rk e n
Sultan İkinci A bdülham id karşı locada görülmektedir.

ikinci Osm a n lı (1 3 24/1908) Meclisi M e b u s a n ’ında bir oturum

Riyaset m akam ında A h m e d Rıza (İstanbul), kürsüde Lütfü Fikri (Dersim) görülmektedir.
 Hane? Acdiilhamid zamanındaki veziriazamlar
(İlâve : 195)
İ A H M E D M İ D H A T PAŞA ' .
l (İkinci sadareti)
(Müstakil ilâve olarak verilmiştir.)
İBRA HİM E D H E M PAŞ A
j ikinci M a h m u d devrinde Serasker
ve Abdülmecid devrinde sadrıâzam
olan meşhur Htisrev Paşanın köleliğin­
den yetişmedir. 1818 yılında doğmuş­
sa da, doğum yeri kesin olarak belli
değildir.
İbrahim Edhem, Hüsrev Paşanın
konağında okuyup üç arkadaşiyle bir-.
İlkte tahsillerini tamamlamak üzere
Paris’e gönderildi. Orada Fransızca’yı
öğrenmek için evevlâ İnstitution Bar-
bet’yi tamamladı. Sonra Yüksek Maden
mektebine girdi. 1839 yılında- burasını
birincilikle bitirdi.
Orta Avrupa’da mesleği ile ilgili
görgüsünü artırmak için kısa bir sey-
yahatten sonra İstanbul’a döndü. K en ­
disine Miralay (Albay) rütbesi verildi.
Aynı zamanda Askerî şûraya m emur
edildi. Daha sonra Sarıyer; G ü m ü ş Ha-
cıköy madenleri müdürlüklerinde ve
| Keban ve Ergani madenleri başmühen-
| dişliğinde bulundu. 1845 yılında Genel
| Kurm ay dairesine, kısa müddet sonra
padişahın maiyetine verildi. 1849 yı­
lında Liva (Tuğgeneral), 1851 yılında
Ferik (Tümgeneral) oldu. Sarayda b u ­
lunduğu sırada Abdülmecid kendisin­
den Fransızca ders aldı. B u sırada ku­
rulan Encümen-i dâniş’e üye seçildi.
Aynı zamanda Tanzimat meclisi üyeli­
ği de verildi. Kırım savaşından sonra
] Mabeyn Ferikliğinden çıkarıldı ve yal­
nız Tanzimat meclisi üyesi olarak kal­
dı. B u n a sebep İngiliz politikasının
ağır basıp Fransız politikasına taraf-
i tar bulunan İbrahim Edhem Paşanın
i gözden düşmüş olmasıydı. Mustafa Re-
I şid Paşa s.z sonra İbrahim E dhem Pa-
| şayi vezaret rütbesiyle Hariciye neza-
‘ retine tayin' ettirdi (24 kasım 1856).
! Paşa, dış işlerinde hiç bulunmadığı için
j bu vazifede muvaffak olamıvarak 2 nl-
j san 1857 tarihinde az l o l u n d u .
| İbrahim Edhem Paşa, bundan son­
ra Sırbistan’daki olayların tahkiki için
oraya gönderilmiş ve vazifesini m ükem ­
melen ifa etmiştir. 16 temmuz 1861 ta­
rihinde M ah m u d Nedim Paşanın yeri-
{ ne Ticaret nazırı oldu. Altı gün sonra
I Meclisi vâlâ âzalığma, seçildi. Bir müd-
i det sonra İkinci kere Ticaret nezareti-
| ne getirildi (1863). Maarif ve Nafia ne-, i
f > —>
:
| zaretleriyle Osmanlı Bankası nezareti
! de kendisine verildi. Aradan çok geç­
meden (13 haziran 1863) Ticaret neza­
i
I retinden azlolundu; öbür nezaretler
.| uhdesinde kaldı. Ticaret nezareti Nafıa
nezaretiyle birleştirilip yine E dhem
i
j Paşaya verildi. Üzerinde bulunan M aa­
rif nezareti alındı. 1866 yılında Nafıa
nezareti de alınıp yerine Ziraat neza­
reti verildi. Aynı yıl, Ticaret nezareti
! oray gönderilmiş ve vazifesini mükem-
kendisinden alındı. Yunanistan h u d u ­
dunda bulunan Tırhala valiliğine tayin
olundu. Ertesi yıl Yanya valisi, 1868
yılında Devlet şûrası üyesi ve 1870 yı­
lında Divan-ı ahkâm-ı adliye nazırı ol­
du. Ertesi sene Nafıa nazırlığına geti­
rildi ve Ticaret nezareti de bir müddet
için memuriyetine ilâve olundu. 1872
yılında azledildi. Ertesi yıl tekrar Dev­
let şûrası üyeliği verildi. 1874 yılında
Nafıa nazın, 1875 yılında yine Devlet
şûrası üyesi oldu. Kısa zam an sonra
azledildi. 1876 yılında Berlin büyük el­
çiliğine gönderildi.
İstanbul Tersane konferansı ikinci
delegeliğinden bulundu. Müzakereler
sırasında devletin şeref ve haysiyetini
son derece korumakla şöhret aldı.
26 aralık 1876 tarihinde Devlet şû­
rası başkanı oldu. Midhat Paşanın azli
üzerine 5 şubat 1877 tarihinde sadare­
te getirildi. Sadareti sırasında en m ü ­
him olan, Osmanlı devletinin Rusya ile
olan _1877 - 78 savaşıdır.
İbrahim E dhe m Paşa, 11 ocak 1878
tarihinde sadaretten azlolundu. İkinci
Abdülmecid, ona gönderdiği hattı h ü ­
mayunda hizmetinden m em n u n b u ­
lunduğunu, ancak kendisini yorgun
gördüğünden bir müddet dinlenmesini
istediğini, bu arada her istediği zam an
saraya gelip huzuruna çıkabileceğini
bildirmişti. Dört ay kadar m a ’zul kal­
dıktan sonra 3 mart 1879 tarihinde Vi­
yana elçiliğine tayin olundu. 8 mayıs
1882 tarihine kadar bu vazifede kaldık­
tan sonra azledildi. 28 şubat 1883 tari­
hinde Dahiliye nazırı oldu. Kabinenin
düşmesi üzerine nezaretten ayrıldı
j (25 eylül 1885). Aynı gün, Paris elçili­
ğine tayin olundu ise de beş gün son­
ra vazgeçildiği için yola çıkamadı. B u n ­
dan sonra yeniden bir memuriyete ta*-
yin edilmeden 19 mart 1893 tarihinde
vefat etti.
i İbrahim E dhe m Paşa namuslu, dü­
j rüst, devlete sadık bir zattı. Yalnız
j son derece asabi mizaçlıydı. Kölelikten
yetişme olduğu için saraya ve padişa-
'
3425 F . 30
h m şahsına- çok bağlıydı. Abdülmecid
bu yüzden onu sever ve himaye ederdi.
Devlet işlerine ve bilhassa dış politika­
ya fazla aklı ermezdi. Kendisi nihayet
çok iyi bir maden mühendisiydi. Sada­
reti müddetince bu makamı yalnız is­
men işgal etmiş, devlet idaresine ise
saray hâkim olmuştu. Fransızcadan
bazı tercümeler yapmış, yazıda kısa
cümleler ve sade bir dil kullanmağa
dikkat etmiştir. Matematik ile tabiî
ilimlerde büyük bilgi sahibiydi. Son
derece dindar ve sofu olmakla meşhur­
du.
A H M E D H A M D İ PAŞA
İstanbul’da, 1826 yılında doğmuş­
tur. Sadrıâzam Hüsrev Paşanın kethü­
dası Yahya Beyin oğludur. Yahya Bey
ise, Dördüncü Mehmed devri sadra­
zamlarından Melek Ahmed Paşa soyun­
dan dır.
İyi bir tahsil gördükten sonra 1841
yılında Bab-ı âlî’ye memur olarak alın­
dı. Burada bir müddet çalıştıktan son­
ra sadaret mektupçuluğu kalemine
geçti. Şeyhülislâm Arif Efendiye damad
oldu. 1847 yılında- Askerî şûraya memur
edildi. Şûra başkâtiplik muavini ve
Serasker mektupçusu muavini oldu,
1861 yılında Askerî şûra başkâtibi, er­
tesi yıl şûra üyesi, ertesi yıl da Harbi­
ye dairesi başkâtibi, 1868 yılında Di-
van-ı Ahkâm-ı adliye üyesi oldu. Aynı
yıl. Evkaf nezaretine tayin edildi. (13
ekim 1868;. Ertesi yıl Seraskerlik müs­
teşarlığına- ve Âlî Paşanın beşinci sa­
dareti sonlarında vezaret rütbesiyle
Maliye nazırlığına getirildi (18 haziran
1871). Mahmud Nedim Paşanın sadare­
te gelişinden sonra Rüsumat emaneti­
ne tayin olundu (29 eylül 1871J. Altı
gün sonra da Aydın valiliğine gönde­
rildi. Ertesi yıl Tuna valisi ve Şirvânî*
zâde Rüşdü Paşanın sadaretinde tekrar
Maliye nazırı oldu (16 nisan 1873).
Hüseyin Avni Paşa Sadrıâzam .‘olunca
azledildi. Bir hafta sonra da ikinci ke­
re olarak Aydın valiliğine gönderildi
(11 mart 1874). Ertesi yıl Suriye valisi
oldu. 8 mayıs 1876 tarihinde istifa et­
ti. Üç ay kadar sonra Kâğıt para ko­
misyonu reisliğine ,yirmi gün sonra da j
Devlet şûrası âzalığma ve Mülkiye da- i
iresi reis vekilliğine ve hemen arka- i
smdan Hazine-i hassa ve 9 kasım 1877
tarihinde Dahiliye nazırlığına getirildi.
1877 - 78 savaşının sonlarında İbrahim
Edhem Paşa yerine Ahmed Hamdi Pa­
şaya sadaret makamı verildi (11 ocak
1878).
Ruslar’Ia imzalanan mütarekeden
sonra alâkalı bahiste yazılan sebepler­
den ötürü sadaretten azlolundu (14 j
şubat 1878). İstanbul’dan uzaklaştırıl- j
mak için üçüncü kere olarak Aydın va­
liliğine gönderildi.
—>
3426
Ahmed Hamdi Paşa-, ertesi yıl Bağ-
dad valiliğine tayin edildiyse de bir
telgrafla bunun yerine Hicaz valiliğini
istediği için yine eski memuriyetinde
bırakıldı. 4 ağustos 1880 tarihinde Su­
riye valisi bulunan Midhat Paşa ile be­
cayiş edildiler. Ahmed Hamdi Paşa,
Suriye valiliğinde uzun müddet bıra­
kılmış ve İkinci Abdülhamid kendisine
bir türlü itimad edemediğinden müte­
addit ricalarına rağmen İstanbul’a
dönmesine müsaade etmemiştir. Üste­
lik Şam’da bulunan Beşinci ordu m ü­
şiri Hüseyin Fevzi paşa, onun bütün
hareketlerini saraya bildirmeğe memur
edilmişti. Ahmed Hamdi Paşa, bundan
bilhassa rahatsız oluyordu.
Ahmed Hamdi Paşa-, bir teftiş sı­
rasında Beyruta geldiği esnada 25 ocak
1885 tarihinde kalb sektesinden vefat
etti.
Kendisi; son derece doğru, namus­
lu, dirayetli bir devlet adamıydı. M e­
muriyet hayatında süratle yükselmiş,
lâkin sonunda haksız bir menkûbiyete
uğramıştır. Devlet menfaatlerini her
şeyden üstün tutar, yalnız vicdanının
sesini dinlerdi. Her vazifede muvaffak
olmuş bulunmakla şöhret kazanmıştır.
A H M E D V E F f K PAŞA
İstanbul’da 1823 yılında doğdu. Paris
elçiliği maslahatgüzarı Ruhiddin Efen­
dinin oğludur. Dedesi ise, Divanı hü­
mayun tercümanlarından ve Mühendis-
hane hocalarından mühtedi Yahya Naci
Efendidir.
İlk tahsilini yaptıktan sonra Mü-
hendisiı an eye girdiyse de, burasını bi­
tirmeden Paris elçisi olan Mustafa Re-
şid Paşanın maiyetine verilen babasiy-
le birlikte Paris’e .giderek Sen-Lui li­
sesine girdi (1834J. Üç yıl sonra İstan­
bul’a dönüşünde Bab-ı âlî tercüme
odasına alındı, 1840 yılında sefaret kâ­
tipliği ile Londra’ya gönderildi. İki yıl
sonra vazife ile Sırbistan’a-gitti. İstan­
bul'a dönüşünde pasaport müdürlüğü­
ne tayin olundu. Vazife ile İzmir’e iki
kere gidip geldikten sonra Tercüme
odası baştercümam oldu. Bu vazifede
iken Memleketeyn olağanüstü komiser­
liğine tayin edildi, aynı zamanda- En-
cümen-i dâniş üyeliğine de seçildi. 1851
yılında Tahran büyük elçisi oldu, Uzun
müddet kaldığı bu vazifeden İstan­
bul’a geldiğinde büyük elçilik üzerin­
de kalmak şartiyle Meclisi vâlâ üyeli­
ğine tayin edildi. 14 mart 1857 tarihin­
de Deavı nazırı oldu. Dâva- sahipleri
hakkında şiddetli davranması ve ka­
nunlara uymayan garip cezalar verme­
si üzerine bu vazifeden alınıp tekrar
Meclisi vâlâ üyeliğine nakledildi. 1861
yılında Paris büyük elçiliğine könderil-
di. Ahmed Vefik Efendi bu elçiliği sı­
rasında çıkan Şam olayı ve diğer bazı
 olaylar doiayısiyie kendisine düşen güç
vazifeyi daima devlet çıkarlarına uygun
şekilde halletmiştir.
Paris sefaretinden ayrıldıktan son-
ra tekrar Meclisi vâlâ üyesi seçildi. 23
kasım 1861 tarihinde ise Evkaf nazır:
oldu. Ertesi yıl yeni kurulan Divanı
muhasebat (Sayıştay) başkanlığına
getirildi. Sırbistan olaylarını tahkik
için Belgrad’a gönderildi. Dönüşte dör­
düncü kere olarak Meclis vâlâ üyesi
oldu. Aynı zam anda Anadolu sağ kol
müfettişliğine tayin edildi. B u vazife­
de iken hakkında o kadar şikâyet vaki
oldu ki, nihayet icraatını teftiş için
başka bir müfettiş gönderildi. B u n u n
verdiği rapor aleyhine olduğu için az­
ledildi. Senelerce memuriyet alamayıp
mâzuliyet maaşiyle geçinmek zorunda
kaldığı için sıkıntıya düştü. M ahm ud
Nedim Paşa sadrıâzam olunca Âlî Pa­
şanın adamlarını iş başından uzaklaş­
tırdığı gibi, onu n zamanında m enkûb
olanlara itibar ettiğinden kendisini rü­
sumat emanetine tayin etti. Mevcut
usullere ve nizamlara uymayıp keyfî
icraata yine başladığı için hakkında
yerli ve yabancı tüccarlarla sefaretler­
den şikâyetler yağdı. M a h m u d Nedim
Paşa, kendisini nihayet b u vazifeden
alarak sadaret müsteşarlığına getirdi
(1872). Müsteşarların vazifesi yalnız
m ü h im işlerde sadrıâzamm yardımcısı
olmak, kendisine fikir danışıldığı za­
m an cevap vermektir diyerek inceleme­
si için verilen m ü h im evrakı okumadı­
ğı gibi, sadrıâzamm ikide birde çağırt­
masından rahatsız olup odasını kilit­
lemek suretiyle b u davetlerden haber-
siz gibi davranmak nevinden garip hal­
leri yüzünden aynı yıl içinde müseşar-
lıktan ■Maarif nezaretine nakledildi. 5
aralık 1872 tarihinde de Devlet şûrası
başkanlığına- tayin olundu. 1877 yılın­
da açılan M ebusan Meclisi başkanlığı­
na getirildi. Üç ay sonra vezaret rütbe­
si verildi. Meclis müzakerelerini inti­
zamla idare için gösterdiği, titizlik ba­
zı kimseler tarafından beğenildiyse de,
mebuslar kendilerini hiçe sayarcasma
hareket etmesinden şikâyette bulundu­
lar. Meclisin _ikinci toplantı devresinde
başkanlığa İstanbul m ebusu Haşan
Fehm i Efendi seçilince, A h m ed Vefik
Paşa E d im e valiliğine tayin olundu.
Beş ayı doldurmadan b u vazifeden ay­
rıldı. Bir ay sonra da Âyan azası oldu.
11 ocak 1878 tarihinde ikinci kere M a ­
arif nezaretine getirildi. A h m ed Hamdı
Paşanın azli üzerine saraya davet edi­
lip sadaret teklif edilince, sadaret u n ­
vanı başvekilliğe döndürülüp vükelâ­
nın mes’uliyeti usulü kabul olunması,
Tophane müşiri ile Dahiliye nazırı Sa-id
Paşanın azlolunup Dahiliye nazırlığı­
nın da kendisine verilmesi, um u m î m e­
seleler hakkında maruzatta bulunm a­
sına müsaade edilmesi şartlarını ileri
j sürdü. Büniar kabul ve 4 şubat 1878 )
; tarihinde başvekil tayin edildi. !
i B u sırada Osmanlı devleti güç bir j
ı durumdaydı. Rusya devleti mütareke j
J hattının Büyükçekmece’den geçmesini
kabul ettirmiş, İstanbul’un Rumeli ile j
irtibatı kesilmiş, iki yüzbinden fazla j
savaş göçmeni şehirde şiddetli kışta j
yersiz, yurtsuz ve ekmeksiz halde kal- j
mışt-ı. Devlet hâzinesi bomboştu. Kâğıt I
para değerini kaybetmişti. A h m ed Ve- j
fik Paşa, büyük bir faaliyetle işe giriş- I
ti Vilâyetlerden merkeze para getirtti.
Göçmenleri Anadolu’n u n muhtelif böl- i
gelerine iskân edilmek üzere gönderdi, i
Böylece, biraz ferahlık hâsıl oldu. j
A hm ed Vefik Paşa, -sadarette iki J
buçuk ay kaldıktan sonra 18 nisan 1878 i
tarihinde azledildi. j
Azlinden sonra romatizmalarını (
tedavi için Bursa’ya gitti. Bir müddet j
sonra Bursa valiliği verildi. Burada yi- j
ne başına buyruk hareketlere başladı. <
Resmî yazışmalarda mevkiine yakışmı-
yacak tabirler kullanıyor, Bab-ı âlî ile
alay etmekten bile çekinmiyordu. B u
yüzden, 1882 yılında azlolundu. Bu
arada Bursa’da- bir tiyatro açtırması,
biletleri memurlara ve eşrafa zorla
sattırması, tiyatro piyesleri bastırıp
oyunları bizzat sahneye koyması yol
açmak maksadiyle parasını ödemeden
birçok kimsenin evini yıktırması, mer­
keze danışmadan kaymakamları azlet­
mesi, merkezden gönderilen memurları
kabul etmeyip polis vasıtasiyle geri çe­
virmesi, bazı memurların keyfî şekilde
aylarca maaşlarını vermemesi, mahke- S
! m e h ü k m ü olmadan istediğini hapis, j
istediğini tahliye etmesi, Adliye mü- î
fettişini tahkir edip oturduğu evin
Önüne duvar çektirerek içeride hapset-
• mesi en çok şikâyet edilen halleriydi.
“Ayastefanos muahedesiyle Bursa
benim payıma düştü. İstediğimi yapa­
rım” dermiş,
i Azlinden sonra hakkında tahkikat
İ açıldı. Kendisine sorulan suallere ver­
diği baştan savma cevaplar üzerine
i mesuliyeti cihetine gidileceği beklenir-
İ ken Saıd Paşa’n m azli üzerine birden-
j bire tekrar başvekilliğe tayin olunması j
j herkesi _hayret içinde bıraktı (30 kasım ]
; 1882). İşe başlar başlamaz padişahın i
■j vesvesesine dokunacak hareketlere gi-, f
rişti. Yalnız devlet salnamelerinde kal- i
mış bulunan anayasa yürürlükte imiş I
gibi onun hüküm et başkanlarma verdi- 1
ği yetkiye dayanarak bazı memurları
azle ve saraya danışmadan b a zı ' tayin­
ler yapmağa kalkıştı. Padişah, b u n u n
üzerine 2 aralık 1882 günü, yani tayi­
ninden iki gün sonra başvekillikten
azletti.
A hm ed Vefik Paşa, bu azilden m ü ­
teessir olarak bir köşeye çekildi. Hattâ
birkaç sene sonra bir meselenin müza-
keresi için saraya davet edildiyse de:
3427
: j
ş “Efendimiz benî çocuk oyuncağı
i mı sanıyorlar!” diyerek mabeyinciyi
] geri gönderdi. Uzayan zhazuliyeti ve
1 m untazam çıkmayan mazuliyet maaşı-
f nın azlığı yüzünden sefalet derecesine
; yakın bir sıkıntıya düştü. Sonunda
j Abdülhamid’e şahsen müracaat zorun­
da kaldı ve onun emriyle emsali dere-
cesinde ve m untazam ödenmek üzere
maaş bağlandı. Beşiktaşta oturduğu
konağın kirası da, maliye tarafından
■ödendi. Ayrıca beşyüz altın ihsanda
bulunuldu. Nihayet, ihtiyar ve hasta
haliyle bir müddet daha yaşadıktan
sonra 2 nisan 1891 tarihinde vefat etti.
Gayet namuslu ve dürüst bir
adamdı. Aynı zam anda haşin ve başına
buyruktu. Vatanseverliği, hamiyeti,
I devlet haysiyet ve menfaatlerini daima
i ■korumağa çalışması, açık fikirliliği, ge-
| niş kültürü, iyi kalbliliği büyük mezi-
i - yetleriydı. Bilhassa Türk tiyatrosuna
unutulmaz hizmetlerde bulunmuş, bu
arada Molyer külliyatını son derece
muvaffakiyetli şekilde adapte etmiştir.
Garip mizacı yüzünden kimse ile geçi-
nemez, bulunduğu memuriyetlerde
uzu n müddet kalamazdı. T am a m en
nevi şahsına mahsus bir adamdı. O n u n
hakkında söylenilenlerin en u y g un u:
“Çeki taşı büyüklüğünde bir pır-
landa. Kırmadan kullanılmaz, kırılsa
değeri kalmaz” sözüdür, vazife görür-,
ken kanun ■ve nizamlara uymayarak
akim a nasıl eserse öyle hareket etme-
si en büyük kusurlarından biridir. Bir
kusuru da hiddetine hâkim olamıvarak
lüzum undan fazla şiddet göstermesidir.
| Molyer’den adaptelerinden maada,
| Rüştiye mekteplerinde okutulmak üze-
: rere bir Osmanlı tarihi, Lehçe-i Osma-
nî adlı Osmanlı dilindeki yabancı ve
Türkçe kelimelere ait bir sözlük yaz-
mış, Telemak’ı Türkçeye çevirmiş, Da-
rülfünunda verdiği dersleri Tarihi hik-
met adiyle bastırmıştır. İlk devlet sal-
namesini de A hm ed Vefik Paşa neşret-
miştir.
M EHMED S A B I K PA Ş A
Bayındır’da 1825 yılında doğmuş­
tur. Babası buranın ulemasından ve
tüccarlarından Beyazî-zâce Hacı Ah-
m ed Efendi-zâde M üftü Abdullah Efen-
didir. Evvelâ babasından şark usulü
okuyup yetişti. O n u n vefatından son­
ra başka hocalardan, okudu. Evvelâ
Bayındır m üdürü oldu. Ağabey sinin
Midilli’ye sürülmesinden sonra İzmir’e
gitti. Bir tüccarın y an m a kâtip olarak
girdi. Sonra damadı oldu. İzmir güm-
rüğünde vazife aldı P u ad Paşa, İzmir'­
den geçerken tanıyıp beğenerek İstari-
bul’a gitmesini tavsiye etti. O da bu
tavsiyeyi dinleyip payitahta geldi. Fu-
ad Paşanın yardımiyle Bab-ı âlî tercü-
me odasına girdi. Beyrut Emlâk tahri-
—>
; i ri memuriyetine tayin edildi. Dah a
i sonra Suriye, vilâyeti politika m em uru
oldu. 1831 yılında Seiânik gümrük
■ eminliğine gönderildi. rX866 yılında Di-
1 | vam muhasebat üyeliğine, ertesi sene
| um u m î esham emanetine tayin edildi,
i 1868 yılında bazı malî meselelerin iıal-
■ ii için Paris’e gönderildi. Paris’te bu-
I lunduğu sırada Maliye nazırlığına ta-
! j yin olundu (19 mart 1869). Dönüşte
I vezaret rütbesi verildi. Ertesi yıl Evkaf
j | nezaretine nakledildi. Bir ay kadar
i. sonra da Aydın valiliğine gönderildi,
i i M s h m u ö Nedim Paşanın sadareti üze-
j j rine ikinci defa Maliye nezaretine ge-
j İ tirildi (20 eylül 1871). B u vazifede iki
i i ayı doldurmadan azlolundu.
j Sadık Paşa, azlinden sonra tekrar
i | Aydın valiliğine gönderildi. Midhat Pa-
j şanın sadaretinde ise üçüncü defa Ma-
j S Üye nazırı oldu (14. ağustos 1872). Mü-
j j tercim R ü şdü Paşanın sadaretinde mev­
j kiini m uhafaza etti. O n u n azliyle Ah-
; | m ed Esad Paşa sadrıâzam olunca vazi-
j j. fesinden ayrıldı (15 şubat 1873). Şirvâ-
i Ş ni-zâdemin sadaretinde Rüsum at ema-
] netine tayin olundu (7 mayıs 1873).
; Bazı malî meselelerin halli ve bir ban-
i | ka kurulması için temaslarda bulun-
i ; m a k üzere tekrar Paris’e gönderildi.
Dönüşünden üç gün sonra vazifesin-
| den azledildi *(4 tem m uz 1874). Bir
j i müddet açıkta kaldıktan sonra Mah-
i m u d Nedim Paşanın ikinci sadaretin-
j i de Paris elçiliğine tayin olundu (25
j [ ekim 1875). Midhat Paşa, ikinci sada-
5 •; reti sırasında kendisine bir nazırlık
j veya Devlet şûrası başkanlığı vermek
j i istediyse de, M eh m ed Sadık Paşa ken-
; | dişinin vaktiyle Hâzineyi zarara sok-
j | makla itham edilmiş olduğunu hatırla-
; : tıp bir m ahkem e h uzurunda berat et­
i medikçe meşrutiyet kabinesinde vazife
; almasının m ahzurlu bulunduğunu ve
| kendisinin de böyle bir şey istemediği-
' 1 ni ileri sürüp b u n u reddetti.
1877 yılında T u n a valiliğine tayin
olundu. Kırk gün sonra isteği üzerine
bu vazifesinden alındı. Rahatsız b u ­
lunduğundan hava değişimi için Midil­
li'ye gitti. İki ay kadar sonra İstanbul’a
döndü ve o sırada kurulan Askerî mec­
lise üye oldu. Arkasından Muhacirin
komisyonu reisliğine getirildi. Üç ay
i kadar sonra da İstanbul m ebusu seçi­
lerek meclise girdi. A. H a m di Paşanın
sadaretinde Rüsum at emanetine getiril-
i ı di (11 ocak 1878). Rusya ile başlayan
i ' barış görüşmeleri için ikinci delege se-
j i çildiyse de, rahatsızlığını ileri sürüp
j özür diledi ve iki ay sonra geçirdiği
I zatülcenbin nekahat devresinde bu­
lunduğu halde Nafıa nezareti de üze­
j rinde b ulunm ak şartiyle başvekilliğe
! tayin oldu (18 nisan 1878).
M eh m ed Sadık paşa, b u vazifeyi
j kırk gün kadar gördükten sonra 28
mayıs 1878 tarihinde azledildi.
3428

Azlinden sonra,, Ingiltere elçisinin
tavsiyesiyle Berlin kongresi delege
yetine dahil edildiyse de, b un da n da
vazgeçilip • Suriye valiliğine tayin olun-
| du. B u vazifeyi kabul etmedi. Hava de-
; ğişimi için Çeşme’ye gitmek istedi. B u
i da kabul edilmedi ve Ankara veyahut
Trablusgarb valiliklerinden birisine ;
tayini emredildi. Biran evvel de İstan:
buldan çıkıp gitmesi isteniyordu. Üç
. gün sonra ise, Cezayir Bahrısefid (Ak-
' deniz adaları) valiliğine tayin edilip
uzaklaştırıldı. Paşa, İzmir’e vardığı za-
I m a n mabeynden aldığı bir telgrafta
! orada oyal&nmayıp iıemen vilâyet mer-
| kezi olan Rodos adasına gitmesi bildi­
riliyordu. B u emre uydu. Vilâyet mer-
- kezi Sakız’a tahvil edilince oraya git-
I ti.
M eh m ed Sadık Paşa, Sakızda ya-
• pılması gerekli ıslahat hakkında ver-
j diği lâyihanın tatbik olunmaması üze-
\ rine 16 nisan 1831 tarihinde istifa et- ı
| tiyse de, b u kabul olunmayıp 5 hazi-
i ran 1881 tarihinde azledildi ve Linini
adasında oturmağa m em u r oldu. Üç
sonra da mazuliyet maaşı bağlandı.
Bir daha İstanbul’a dönmesine müsaa­
de olunmıy&rak 1901 yılı mayıs ayında
orada vefat etti.
Kendisi, talihinin yardımı ve Şir-
| vanî-z-âde R üşdü Beyin fPaşa him a­
yesi ile süratle yükselip büyük m e m u ­
riyetlerde bulunmuş, nihayet başvekil
c^muş, bundan sonra ise idbara uğrayıp
bir daha ikbal yüzü görmemiştir. Ça­
lışkan, bilgili, iyi niyetli, lâkin muva-f-
fakıyetsiz bir devlet adamıydı. Hangi
vazifeyi aldıysa güçlüklerle karşılaşmış,
i bunları yenememiştir. Maliye nazırlık-
j larmda devlet hayrına giriştiği teşeb­
büslerin her zam an devlet hâzinesini
zarara sokması hakkında dedikoduların
çıkmasına sebep olmuştur. İstikrazlar­
da ağır komisyonlar aldığı daima ri­
vayet edilmiştir. - başlayan sadrıâzam Rü şdü ve Serasker
M E H M E D E S A D S A F V E T PAŞ A
İstanbul’da 1814 yılında doğdu.
Babası Sürmene’li M eh m ed Hulûsi A-
ğadır. Medrese tahsili gördü. 1831ta­
rihinde Divanı h ü m a y u n kalemine gir­
di. Sonra tercüme odasına alındı. Bura­
da Fransızca öğrendi. 1839 yılında
! Takvimi Vekayi nezaretine m em u r edil-
I di. Ertesi yıl Divanı h ü m a y u n tercü-
j. mânı, üç sene sonra da Hariciye'kâtibi
I oldu. Aynı yıl M abeyn dördüncü kâtip-
| liğine tayin edilip Şehzade M urad Efen-
i di ile Fatma Sultana Fransızca öğret-
meni seçildi. O n sene kadar .Mabeyn
kâtipliğinde kaldı. 1853 yılında Tanzi­
m at meclisi üyeliğine tayin edildi. İki
sene sonra. Hariciye müsteşarlığına ge­
tirildi. Hariciye nazırı Âlî Paşanın Vi-
j yana kongresine gitmesi üzerine bir
| müddet ona vekâlette bulundu. Âlî Pa-
—^
şa sadrıâzam olunca, onu sadaret müs-
he­ ■ teşarlığma tayin ettirdi. 1857 yılında
I Eflak-Boğdan’da kurulan Islahat ko-
; misyonu âzalığma seçilerek Bükreş’e
' gidip bir yıl orada kaldı. Aynı mesele
| için Paris’te toplanan konferansa da
katıldı. Dönüşte müsteşarlıktan azlo-
! iunduğunu öğrendi. Bir hafta sonra
\ , yine Tanzim at meclisi üyesi oldu.
j 1960 yılında Şam olayı dolayısiyle
Fuad Paşa’n m ' oraya gönderilmesi üze-
! ■ rine Hariciye nezareti vekâleti verildi.
17 tem m uz 1861 tarihinde Ticaret ne-
■ zaretine tayin edildi. Ertesi yıl vezaret
i - rütbesiyle Meclisi vâlâ başkanlığına
getirildi. Yu suf Kâmil Paşanın sada-
I retten ayrılarak Meclisi vâlâ başkanlı-
I ! gına tayini üzerine tekrar Ticaret ne-
j zaretine döndü (12 haziran1868). İki
! sene sonra da Paris elçiliğine tayin
| edildi. 1867 yılında geri alınıp Meclisi
i vâlâ üyeliği verildi. 14 mayıs 1867 ta­
rihinde üçüncü defa olarak Ticaret na­
j
zırı oldu ve Abdülaziz’in maiyetinde
j
ay Avrupa’ya giden Hariciye nazırı Fuad
Paşaya üçüncü defa vekâlette bulun­
du. 1868 yılında Maarif nazırı oldu.
Hariciye nazırı F uad Paşanın rahatsız­
lığı artarak tedavi için Nis’e gitmesi
üzerine iıezaret vekâleti yine Safvet
Paşaya verildi. M a h m u d Nedim Paşa
sadrıâzam olunca, Maarif nezaretinden
azledilip Şurayı devlet üyeliği verildi.
B ir' müddet sonra Islahat komisyonu
üyesi, 16 mayıs 1872 tarihinde tekrar
sadaret müsteşarı oldu. M a h m u d Ne­
dim Paşanın azliyle Mıdhat Paşanın
sadrıâzam oluşu üzerine Ahkâm ı adli­
ye nazırlığına tayin edildi. Hariciye ne- .
zaretine beşinci defa da vekâlet ettik­
ten sonra Esad Paşanın ilk sadaretinde
asaleten^ bu m a k am a getirildi i 12 mart
1873). Üç ay sonra azledildi. B u n a se­
bep, Abdülaziz’in hal’i hazırlıklarına
Hüseyin Avni Paşaların onun kendile­
riyle birlik olmayacağını hissederek bir
bahane ile ayağını kaydırmağa çalış-
i maları ve b un a m uvaffak olmalarıdır.
Beş ay. kadar sonra Şûrayı devlet üye­
si oldu. Bir -ara reis vekilliği de ettik­
ten sonra 5 nisan 1874 tarihinde ikin­
ci defa Maarif nazırlığına getirildi. 25
ocak 1875 tarihinde ise yine Hariciye
nazırı oldu. Hersek meselesinde İngil­
tere’nin müdahalesini istemek gibi bir
hatâya sürüklenmesi, üstelik Rusya el­
çisinin hakkında bizzat padişaha şi­
kâyette bulunması dolayısiyle azledil­
di (6 ekim 1875J. Yirmi gü n kadar son-
. ra da ikinci defa Adliye .-nazın oldu,
i Çerkeş Haşan vakasında Hariciye nazı-
l rı Raşid Paşanın öldürülmesi üzerine
i 17 haziran Î876 tarihinde üçüncü defa
•Hariciye nazırlığına tayin edildi. B u
i sırada gelip çatan Rusya savaşma
i aleyhtar olmakla beraber, b u n a engel
î ->
3429
 olamadı. Abdülhamid’den çekindiği
için de istifa etmedi. Nihayet, sadrıâ-
zam İbrahim E d h e m Paşanın teklifi
üzerine 18 tem m uz 1877 tarihinde N a ­
fıa nezaretine naklolundu. Safvet Paşa
b u n u kabul etmiyerek istifasını verdiy­
se de, reddolunup vazifesine devamı
bildirildi. Israr ettiğinden 28 ağustos
1877 tarihinde Adliye nezaretine geti­
rildi. Beş ay kadar sonra Hariciye ne­
zaret vekâletine, on beş gün sonra da
Devlet şûrası başkanlığına tayin edil­
di. Savaşın feci neticesinden sonra, ba­
rış başlangıcı görüşmeleri için birinci
delege seçildi. B u sırada, Hariciye n a­
zırı Server Paşa, Osmanlı devletini b u
savaşa İngiltere’nin sürükleyip b u fe­
lâketlere uğrattığını bir gazete m u h a ­
birine beyanat şeklinde söylediği için,
İngiltere Hariciye nazırı Lord Derbi’-
nin ısrarı üzerine istifa ettirildiğinden
j yerine üçüncü defa olmak üzere Safvet
Paşa tayin edildi (19 şubat 1878).
Kendisi bu sırada Ayastefanos (Yeşil­
köy) ta Ruslar’la müzakere halinde
bulunuyordu. 4 haziran 1878 tarihinde
ise, Hariciye nezareti üzerinde kalmak
şartiyie sadaret mevkiine getirildi. Y e ­
di ay sonra, 4 aralık 1878 tarihinde
h e m sadaretten, h e m Hariciye nazırlı­
ğından azledildi. B u n a sebep, evvelâ
İngiltere ile imzalanan Kıbrıs anlaş­
masının tatbiki konusunda Abdülha-
m id’le aralarında ihtilâf çıkmasıdır.
Azlinden sonra İstanbul’da- kalma­
sı doğru bulunmadığından 28 aralık
1878 Paris elçiliğine gönderildi. B u va­
zifeyi evvelâ kabul etmiyerek uzaklaş­
tırılmasına sebep olan bir kabahati
varsa yargılanmasını istediyse de, yeni
sadrıâzam Tunuslu Hayreddin Paşa
onu bu düşüncesinden vazgeçirip Pa­
ris’e gitmeğe ikna- etti. 29 temmuz 1879
tarihinde ise beşinci defa Hariciye ne­
zaretine getirildi. Dahil bulunduğu
Arifî Paşa kabinesinin 18 ekim 1879
. tarihinde iş başından ayrılması üzeri­
ne devair müfettişliğine tayin edildi.
A h m ed Vefik Paşanın ikinci sadare­
tinde altıncı defa Hariciye nazırı oldu
(30 kasım 1882). Kabine ancak iki gün
yerinde kalabildi. Safvet Paşa ise tek­
rar müfettişlik vazifesine döndü. 17
kasım 1883 günü, bir müddettir yaka-
! landığı bağırsak kanserinden kurtula-
!■ mıyarak vefat etti. ■
i Safvet Paşa dürüst, devlete sadık,
liyakatli, dirayetli bir devlet adamıy­
dı. İmparatorluğun dağılma ve ortadan
kalkma devrine girdiğini anlayanlar­
dandı. B u yüzden devletin istikbalin­
den ümidi yoktu. B u n a rağmen kendi­
sine düşen vazifeleri elinden geldiği
kadar mükem m el şekilde yerine getire­
rek hizmette bulunm ak istedi. Dış po­
litika işlerine bilhassa büyük vukufu
ve Avrupa devletleri nezdinde itibarı
vardı. Kendisi gayet nazik, hatırşinas,
! vekar sahibi, iyi kalbıi ve iyi niyetli,
cömerd ve hoş sohbet bir zattı. B ulun­
duğu her vazifede muvaffak olmuş,
herkesin sevgi ve' itimadını kazanmış­
tı. Âlî, F u & d Paşalar ekolüne mensup
son büyük diplomat ve devlet adamıy­
dı,
T U N U S L U H A Y R E D D İ N PAŞA
1822 yılında Kafkasya’nın bilinmî-
yen bir yerinde doğdu. Babasının adı
Hasan’dır. Çerkez veya Abaza’dır. İs­
tanbul’a getirildiği zam an Nakibüleşraf
Kıbrıs’lı Tahsin Bey tarafından satın
alındı ve o nu n Kanlıca’daki yalısında
terbiye edilip T u n u s valisi A h m e d Pa­
şaya satıldı. T u n u s ’a götürüldü. A hm ed
i Paşa, onu okutup yetiştirdi. Fransızca
| öğrenmesini sağladı. Sonra Avrupaya
| gönderilip orada tabiî ilimler, m atem a­
tik, tarih ve h u k u k okudu. 1842 yılın­
da binbaşı rütbesiyle T un us eyaleti as­
kerî teşkilâtına girdi. Ertesi sene K ay ­
m a k a m (Yarbay) ve valiye yaver oldu.
1846 yılında Miralay (Albay) lığa yük­
seldi. Vali A h m e d Paşa ile birlikte Pa­
ris e gitti. Dört sene sonra Liva (Tuğ­
general) oldu, ve süvari kumandanlığı­
n a tayin edildi. Tunusla Fransa ara­
sındaki bir dâvayı hal için 1852 yılın­
da Fransa’ya giderek Paris’te iki buçuk
yıl kaldı. Dönüşte Ferik (Tümgeneral)
rütbesi verildi ve bahriye m üdürlüğü­
ne getirildi. 1859 da valinin ölümü
üzerine hususi memuriyetle İstanbul’a
geldi.. T u n u s eyaletinin Sadık Paşaya
tevcih olunduğuna dair fermanı alıp
geri döndü. İki yıl sonra hususî Meclis
üyesi ve eyalet meclisi başkanı oldu.
j Bir m üddet İçin Cezayire giden valiye
vekâlet etti. 1863 yılında bütün m e m u ­
riyetlerinden istifa, etti. Fransa, Belçi­
ka, Prusya, Danim arka ve Hollanda
devletlerinin başşehirlerini ziyaret ede­
rek T u n u s ’la iyi münasebetler kurm a­
larına çalıştı. Ertesi yıl T u n u s ’ta çıkan
ihtilâl üzerine olağanüstü memuriyetle
İstanbul’a gönderildi. Sonra T u n u s ’a
döndü. Tekrar Avrupa- ^seyahatine çık­
tı. B u _ sefer Fransa, İngiltere, Avus­
turya, İtalya ve Prusya’yı dolaştı. 1871
ylm da T un us borçlarının konsolide
edilmesi için kurulan komisyonun
başkanlığına tayin edildi. Borç mese­
lesinden İtalya ile çıkan anlaşmazlığı
i izah için tekrar İstanbul’a geldi. Aynı
zam anda T u n u s eyaletinin yeni valiye
kaydıhayat şartiyle verilmesi hakkında
bir ferman alıp geri döndü. Hariciye
müdürlüğü ve Vezir-i ekber unvanı ve­
rildi. T u n u s ’ta türeyen Genç Mustafa
adlı bir şeririn valiyi ve konsolosları
elde etmesi üzerine 1877 yılında bütün
memuriyetlerinden istifa etti ve duru­
mu İstanbul’da bulunan Trablus’lu
Şazelî Şeyhi Zâfir Efendiye bildirdi.
A bdülham id’in b u zata büyük itimadı
ve bağlılığı vardı. O n u n tavsiyesiyle
3430

Hayreddin Paşayı İstanbul’a davet edip
gelince vezaret rütbesiyle Ayan üyeliği
verdi (1 ekim 1878). Sonra da Maliye
komisyonu başkanlığına tayin etti. 4
aralık 1878 tarihinde de sadaret mevki­
ine getirdi.
Hayreddin Paşa, Berlin antlaşması­
nın devlete yüklediği ağır şartların tat­
bik edileceği pek buhranlı bir za m an ­
da işbaşına gelmişti. Oysaki devletin
ahvaline ve hattâ hüküm et reisi oldu­
ğu memleketin diline tam am en vâkıf
değildi. B u yüzden büyük güçlükler
çekti. Üstelik - kendi ifadesine göre-
devlet ricalinin çoğu da ona yardımcı
olmuyorlardı. Kendisi, bu halleri pa­
dişaha yazdıktan maada, devletin için­
de bulunduğu güçlükleri yenmek için
neler yapılması gerektiğini bildiren
müteaddit lâyihalar takdim etti. B u n ­
ların hiçbiri dikkate alınmadığından
istifasını verdi. Bab-ı âlî’ye gelmemeğe
başladı. Padişah, bu istifayı - adeti ol­
duğu üzere - kabul etmeyip, sadrıâzam
rahatsız bulunduğundan Vükelâ heye­
tine bir müddet Cevdet Paşanın baş­
kanlık etmesini bildirdi. Birkaç gün
sonra Abdülhamid onu saraya davet
ederek vükelâ ile birlikte vükelânın
mesuliyetine dair hazırlanmış ve padi-
şah tarafından tadil edilmiş lâyihanın
müzakeresine m em u r etti. Hayreddin
Paşa-, tadillerin bir kısmına itiraz edin­
ce hünkâra yaranmak isteyen Şeyhü­
lislâm Üryâni-zâda A h m e d Esad Efen­
di:
“Sen padişahın haklarına tecavüz
ediyorsun” diye ileri geri söylenmeğe
başladı. Hayreddin Paşa ona ağır ce­
vaplar verdi ve meclisi terketti. Padi­
şahın gitmeyip sarayda kalması hak­
kında verdiği emri de dinlemiyerek
yalısına döndü. Ertesi g ü n ü de sada­
retten azlolundu (29 tem m uz 1879).
B un u nla beraber, A bdülham id’in o nu n
hakkm daki teveccühü devam etti. İl­
tifatlarda bulundu. Gerektiğinde çe­
şitli meseleler hakkında düşüncesini
sordu. O da bunlar hakkında, mufassal
lâyihalar takdim etti. M e h m e d Saiû Pa­
şanın 30 kasım 1882 tarihinde üçüncü
kere azlinde saraya davet edilip başve­
killik teklif edildiyse de, kabul etmedi.
Nişantaşı'nda konağında 30 ocak 1890
tarihinde vefat etti.
Padişahın ıslahat h a k k m d a istediği
u zu n lâyihaları evvelâ Arapça olarak
kaleme alır, sonra Türkçeye tercüme
ettirirdi.
Kendisi, m ükem m el tahsil görmüş,
aklı başında, temiz ve namuslu, doğru
sözlü, kimseden perva etmez, riyakâr­
lıkta bulunmaz, sözünü esirgemez, fik­
rinden dönmez, prensip ve karakter
sahibi bir devlet adamıydı. Devlete son
derece sadık, hamiyetli ve vatansever­
di. Yazdığı lâyihalar hakikaten dikkate
—>
şayandır. Tatbik edilmiş olsalardı her
halde faydaları • görülürdü. Türkçeyi
iyi bilmemesi, en büyük kusurudur.
B u n a rağmen yabancısı bulunduğu
devletin bütün ahvaline kısa zam anda
vakıf olmuş ve bir kısım aksaklıkları
giderecek çareleri bulup göstermiştir.
A H M E D ARÎFÎ PAŞA
1830 yılında İstanbul’da doğdu.
Hariciye nazırlığında ve Meclisi vâlâ
reisliğinde bulunm uş olan M eh m ed Şe-
kib Paşanın oğludur.
Tahsilini hususi olarak yaptı.
Arabca, Fransızca ve Farsça öğrendi.
Ayrıca tarih, coğrafya, h u kuk , ekono­
m i politik ve jeoloji okudu. İlk m e m u ­
riyeti 1845 yılında Divanı hü m ayu n
kalemine girmekle başlar. Babası Viya­
n a elçisi iken elçilik birinci kâtipliğine
tayin edildi (1847). İki yıl sonra İstan­
bul’a döndü ve Bab-ı â;î Tercüme oda­
sına a2mdı. 1854 de Amedî kalemi hü-
lefasmdan oldu. Âlî Paşanın maiyetin­
de Viyana kongresine gitti. Yine onun
j
maiyetinde Paris konferansına katıldı.
I
1856 yılında Bab-ı âü ■baştercümanı,
j
1858 yılında Divanı h üm â yun tercümanı
|
oldu. 1869 yılında ilâve olan Beğlikçilik
verildi. M a h m u d Nedim Paşanın sada­
retinde Hariciye müsteşarlığına, 12 gün
sonra tekrar Divanı hü m ayu n tercü­
manlığına tayin edildi (23 eylül 1871).
İki gün sonra da Tophane müsteşarı
oldu. B u vazifede iki aya yakın kalıp
Adliye nezareti İcra cemiyeti başkanlı­
ğına, ertesi yıl H u k u k dairesi baş­
kanlığına getirildi ve 2 ekim 1872 ta­
rihinde M idhat Paşanın sadaretinde
Viyana elçiliğine tayin edildi. Ertesi
yıl üçüncü defa olarak Divanı h ü m a ­
yun tercümanı oldu. Bir m üddet son­
ra, Matbuat müdüriyeti ek görev olarak
verildi. Ertesi yıl ikinci defa olarak
Hariciye müsteşarlığına getirildi. 11
mayıs 1874 tarihinde vezaret rütbesi
tevcih olundu ve Hariciye nazırlığına
tayin edildi. 16 ocak 1875 tarihinde
Maarif nezaretine naklolundu. Esad
Paşanın ikinci sadaretinde Adliye ne­
zaretine getirildi (26 nisan 1875). 21
ağustosta azledildi. 8 ekimde ikinci de­
fa olarak Viyana elçiliğine gönderildi.
B u memuriyetinde bulunurken Abdü-
laziz'in hal’ini duydu. Ve bir Viyana
gazetecisine b u olay aleyhinde beya­
natta bulunduğu için 22 haziran 1876
tarihinde azledildi. O n ay kadar sonra
Âyan üyesi, 21 mart 1877 tarihinde
Âyan meclisi başkanı, 17 tem m uz 1877
tarihinde ikinci defa Hariciye nazırı ol­
du. O n beş gün sonra istifa etti. 14 ey­
lül 1877 tarihinde Paris elçiliğine ta­
yin olundu. İki yıla yakın b u vazife­
de kaldıktan sonra İstanbul’a çağırılıp
Sicili ahval komisyonu başkanlığına
3431

*\
/%
h
'.'V
'^sadaretinde
fa olarak Ha-
r
^iicii. Kâmil Paşa-
v'eyiül 1885) üçün-
»vlet başkanlığına ta-
-eylül 1891 tarihinde K a ­
binesinin işbaşından ayni­
sin e açıkta kaldı. 17 kasım
tinde Vükelâ meclisi üyesi ol-
Ç ş .m il paşanın ikinci sadaretinden
i l i n d e (7 kasım 1895) sadaret teklif
edildiyse de, ısrarla reddetti. Esasen bir
müddetten beri tüberkülozdan musta-
ribdi. 6 aralık 1895 tarihinde Cağaloğ-
lundaki konağında vefat etti.
Arifî Paşa, iyi bir tahsil görerek
yetişmiş, yabancı dil öğrenmiş, verilen
vazifelerde daim a muvaffak olmuş, cid­
den değerli ve m ü m t a z bir devlet ada­
mıydı. Dış işlerine ve A vrupa politika­
sına b.üyiik vukufu vardı. Son derece
doğru ve namuslu, kanaatlerini aynen
ifadeden çekinmez, medenî cesaret ve
prensip sahibi olmakla şöhret kazan­
mıştır. Ağır başlı, merasim ve teşrifata
bağlı, Şeref ve haysiyetine düşkündü.
Pransızcayı en az Türkçe kadar bilir
ve pek süratle tercüme yapardı.
M E H M E D SA ÎD PA Ş A
Ufak tefek bir zat olduğundan
K ü ç ü k unvaniyle anılan M e h m e d Said
Paşa, 1838 yılında E rzu ru m ’da doğdu.
Tahran maslahatgüzarlığında b ulun ­
m u ş Ankaralı Seb’a-zâde Ali Nam ık
Efendinin oğludur. Erzurum medre-
sinde okuduktan sonra İstanbul’a ge­
lip Ayasofya medresesini yedi yılda bi­
tirdi. Bir taraftan da Fransızca, mate­
matik, tarih, hu k u k , ekonomi politik ve
Farsça okudu. Babası ölünce kalabalık
ailesine b akm ak için E rzu ru m ’a döndü
ve küçük bir maaşla vilâyet tahrirat ka­
lemine m e m u r oldu. 1856 seferi sırasın­
da O rd u tahrirat kalemine geçti. 1853
yılında İstanbul’a geldi Evvelâ Maliye
komisyonu tahrirat kâtibi, 1863 yılın­
da Meclisi vâlâ mazbata odası hülefa-
sı oldu. F u a d Paşanın ilk sadareti sı­
rasında Yedinci belediye dairesi reis­
liği ek görev olarak verildi. Müfettiş
kâtipliği görevi ile Selânik, Manastır,
Tırhala, Y a n y a taraflarını dolaştı. Va­
liler ve mülkî memurların yargılanma-
3432
} —^
[ lan için kurulan komisyonun başkan-
j lığına tasnn olundu. B u n d a n sonra
! Y a n y a tahrirat ve vilâyet başkâtipliği-
i ne getirildi: Kısa zam an sonra b u vazi-
! fesinden istifa edip »İstanbul’a döndü.
I
■
\
1866 yılında Selanik vilâyeti m ektup­
çuluğuna gönderilmek istendiyse de b u
görevi kabul etmedi 1867 yılında Mat-
i bâai âmire ve biraz sonra Takvim,
i Vekayi m ü d ü r ü oldu. 1868 yılında Dev-
| let şûrası muavinliğine, arkasından^
j başmuaviııliğe getirildi (7 eylül 1871)'
| de Divanı ahkâmı adliye M u h a k em at
| dairesi başkâtibi, 1873 de Ticaret neza-
| reti. m ektupçusu oldu. 25 mart 1874 ta-
; rihinde sadaret m ektupçuluğuna tayin
! edildi. Yedi av sonra Maarif nezare-
| ti mektupçuluğuna naklolundu. Bir
m üddet sonra da Ticaret ve ziraat
meclisi üyeliğine tayin edildi. Abdül-
h a m id ’in cülûsunda M abey n başkâ­
tipliğine getirildi. 1877 yılında veza-
ret rütbesiyle memuriyetine ilâve c-
larak  yan üyeliğine seçildi 9 ka­
sım 1877 tarihinde de ayrıca Hazinei
hassa nazırlığı verildi. A. H a m d i Paşanın
sadaretinde Dahiliye nazırlığına tayin
olundu (11 ocak 1878). A h m e d ..Vefik
Paşa başvekilliği onun azli şartiyle ka­
bulde ısrar ettiği için A bdülham id bu­
n a razı oldu (4 şubat 1878). Said Paşa­
yı ikinci defa olarak Hazinei hassa n a ­
zırlığına getirdi. Bir ay sonra azletti.
Sadık Paşanın başvekilliğinde (18 ni­
san 1878) Âyan meclisi başkanı oldu.
Ali Suavi vak’asından sonra- kimseye
itimadı kalmayan Abdülham id, ileri
derecede devlet memurlarını taşra hiz­
metlerine tayin ettiği sırada o nu da
Ankara valiliğine göndermek istediyse
de, ricası üzerine Hüdavendigâr vilâye­
tine gönderildi. B u vazifede bir m ü d ­
det bulunduktan sonra istifa etti.' İs­
tifası kabul edilip İstanbul’a dönm e­
sine m üsaade edilerek 28 kasım 1878
tarihinde üçüncü defa Hazinei Hassa
nazırlığı verildi. T unuslu Havreddin
Paşanın sadaretinde ise (4 aralık 1378)
Adliye nazırı oldu. 19 ekim 1879 tari­
hinde Başvekâlete tas*in ve 9 haziran
1880 tarihinde azlolundu.
Said Paşa bir m üddet m a ’zul kal­
dıktan sonra 12 eylül 1880 tarihinde
tekrar başvekil oldu. 2 mayıs 1882 tari­
hinde Mısır olayları dolayısiyle azle­
dildi. İl tem m uz 1882 tarihinde tekrar
başvekil oldu ve 30 kasım 1882 tarihin­
de azledildi. Ertesi günün gecesi yine
saraya çağırılıp ısrarla reddedişine
rağmen dördüncü defa sadarete tayin
olundu (2 aralık 1882). B u sadareti en
u z u n sürmüş ve 25 eylül 1885 tarihinde
azlolunmuştur.
Said Paşa on yıl hiçbir görev alma­
dan m azul kaldıktan sonra beşinci
defa sadrıâ-zam oldu (11 haziran 1895).
B u sadaretinden. Ermeni olaylan dola-
yısiyle alınacak tedbirler hakkında pa-
 —7*
dişahla ayrı düşüncede olmaları, sonra
güm rük tahvillerinin değerinden aşağı
fiyatla satılmasına razı olmaması, niha­
yet Islahat kararnamesine ait iradenin
geri alınmasına karşı durmasından ötü­
rü 1 ekim 1895 te azledildi
Padişah, onu b u n d a n sonra da m ü ­
temadiyen tekrar sadarete getirmek is-
i tediyse de, Said Faşa ısrarla reddetti.
| Abdüıham id’i düşüncesinden vazgeçir­
m ek m ü m k ü n değildi. Her g ün' tehdit
I üstüne tehdit yağmağa başlayınca Pa-
| şa 4 aralık 1895 tarihinde İngiltere el­
çiliğine iltica etti. Nihayet padişahın
verdiği şahsî teminat üzerine konağı­
n a döndü ve sıkı bir nezaret altına
alındı. Evine girip çıkma yasak edildi.
Sadrıâzam Rıfat Paşanın 9 kasım 1901
tarihinde vefatından altı g ü n sonra
sadaret tekrar teklif edildi. Said Paşa,
kabul etmedi. Ertesi g ü n ü istediği ıs­
lahtı tatbik etmek şartiyle teklif tek­
rarlandı. Nihayet 18 kasım 1901 tari­
hinde altıncı defa sadarete geldi. 14
ocak 1903 tarihinde ise pek dağdağalı
geçen b u sadaretinden azlolundu.
Said Paşa, 22 tem m uz 1908 tarihin­
de yedinci defa sadaret mevkiine geti­
rildi. E u n a sebep ise, Rum eli’de başla­
yan hürriyet ihtilâliydi. A bdülham id’le
u z u n m üddet geçinebilmeleri imkân­
sızdı. Üst üste verdiği istifalar ve pa­
dişahın saraya çağırışına icabet etme­
yişi üzerine 5 ağustos 1908 tarihinde
Abdülham id vazifesinden ayrılmasına
razı oldu.
19 aralık 1908 de açılan Âyan
meclisi başkanlığına tayin edildi. 31
mart .vakası sırasında Parapalas otelin­
de saklandı. Hareket ordusunun geiişi-
! hi duyunca bir kısım âyan ve m ebus­
larla birlikte Yeşilköy’e gitti. M a h m u d
Şevket Paşa ile görüştükten sonra
âyan ve mebuslardan kurulan Millî
meclis başkanlığına seçildi. İstanbul’a
döndükten sonra Millî meclis o nu n
başkanlığı altında toplandı ve Abdül-
h a m id ’i saltanattan ve hilâfetten hal’-
ett-i.
Said Paşa, İtalya’nın Trablusgarb’a
| tecavüzü üzerine I. Hakkı Paşanın isti-
j fasiyle 30 eylül 1911 tarihinde sekizin-
I ci defa sadaret m akam ına getirildi. 30
i aralıkta ise anayasanın meclisin feshi
i .h akkm daki 35 inci maddesinin değiş-
i t irilmesine meclis muhalefet ettiği için
! istifa etti. Ertesi gün d okuzuncu ve so­
n u n c u defa sadrıâzam oldu. Bu- sefer,
j .muhaliflerin ' ısrarına rağmen Âyan
; meclisinin muvafakatini alarak meclisi
! feshettirdi. B u işte, yeni seçimde mec-
i lise çok daha kuvvetli olarak geleceği-
J ni u m a n İttihad ve Terakki partisini
de kendisini desteklemişti. Yen i meclis-
\ ten itimad aldığının ertesi günü, 16
tem m uz 1912 tarihinde istifa zorunda-
| kaldı. B u n a sebep, M a h m u d Şevket Pa­
şanın çekilmesiyle kabinenin zayıf düş-
3433
| mesi, Hurşid Paşanın da Bahriye na-
! zırlığmdan çekilmesi, onların yerine
J ve Maliye nezaretine uy g un kimseler
| bulunmam ası gibi olaylardır,
ı Bab-ı âlî baskınından ve Kâmil
Paşanın düşürülmesinden sonra kuru-
j lan M a h m u d Şevket Paşa kabinesinde
23 ocak 19133 Şûrayı devlet başkanı
I j oldu. Sadrıâzam m katli üzerine Âyan
reisliğine döndü ili haziran 1913). Vü-
| cutça zayıf ve sıhhatsiz bir adamdı.
Yakalandığı bir grip ve bronşitten kur-
I tulamıyarak 1 mart 1914. tarihinde ve­
fat etti.
i Said Paşa, son derece zeki, bilgili,
devlet idaresine ve dış politikaya çok
i i vâkıf, her za m an elinden geldiği kadar
hizmete çalışır, kalemi ve çenesi kuv-
j vetli, çalışkan, nam uslu bir devlet ada-
! mıydı. Yalnız son derece evhamlı ve
müteredditti. B u n u n l a beraber iktidar-
[ da bulunduğu zamanlar devlet işleri
daim a iyi giderdi. Fazla- da sıkışırsa- is­
tifasını verirdi. Şahsen ufak tefek, bü­
yük sakallı, zayıf, mariz bir adamdı.
Fevkalâde hasisliği ile m eşhurdu. Sad-
rıâzam bulunduğu sırada bile eski püs-
j k ü elbiselerle dolaşır, b ü yü k maaşlar
i aldığı halde bir kuruş fazla harcama-
j mağa bakardı.
Açık düşünceliydi fakat idare-i
maslahatçı idi. İttihatçıların tarafını
sonuna kadar tutmuştur. Siyasî ha­
yatta en büyük rakibi ise, İttihatçı-
| lara düşm an olan ve Bab-ı âlî baskı-
i nında onlar tarafından sadaretten dü-
! şürülen Kıbrıslı Kâm il Paşaydı. B u n a
rağmen o nu takdir eder, gıyabında say-
; gı ile bahseder, yanında çekiştirilmesi­
ne m üsaade etmezdi.
. M E H M E D K A D R İ PAŞA
Gazianteb’de 1833 yılında doğmuştur..
Kıbrıs mutasarrıfı İshak Paşanın oğ­
ludur. Tahsilini tamamladıktan sonra
babası Anteb N u fu s nazırı iken 1850
yılında o n u n maiyetinde vazifeye baş­
ladı. 1858 yılında İstanbul’a gelerek
Bab-ı âlî Tercüm e odasına intisab etti,
j Bir m üddet sonra Meclisi tanzimat
j mütercimi oldu. 1860 yılında Rum eli’yi
teftişe m e m u r olan sadrıâzam M eh m ed
Paşanın, maiyetinde bulundu. Ertesi yıl
I kayınpederi Girid valisi H e k im İsmail
j Paşanın kethüdalığma tayin edildi.
| 1834 yılında Deniz ticaret meclisi baş-
l kanlığına, 1865 yılında Postahane nar
j zırlığıha getirildi. Aynı za m an d a Maa-
| rif nezareti tercüme cemiyetine m em ur
; oldu. Aynı yıl Meclisi hazain başkâti-
) bi„ ertesi yıl Meclisi vâlâ K a v anin ve
j nizamat dairesi başkâtibi oldu. Girid
| olayları sırasında memuriyetle iki kere
! araya gitti.. 1867 yılında Bahriye idare
i meclisi reisliğine, ertesi yıl Devlet şû
rası üyeliğine tayin edildi. B u arada
bir m üddet vazife ile İran h u d u d u n d a,
—>

İ
getirildi. 29 tem m uz 1879 tarihinde
başvekâlet tevcih olundu.
Arifî Paşa, 18 ekim 1879 tarihinde
başvekâletten azledildi.
Arifî Paşa 'başvekâletten ayrıldık­
tan sonra Devlet şûrası başkanlığına
getirildi. Said Paşanın ikinci defaki
sadaretinde (12 eylül 1880) b u vazife­
den de ayrıldı. 1882. yılında üçüncü de­
fa Viyana elçisi oldu. Rahatsızlığı yü­
zünden gidiş geri kaldı. A h m e d Vefik
Paşanın ikinci sadaretinde (30 kasım
1882) Devlet şûrası başkanlığına ve •
Said Paşanın dördüncü, sadaretinde
(2 aralık 1882) üçüncü defa olarak H a ­
riciye nezaretine getirildi. Kâm il Paşa­
nın sadaretinde (25 eylül 1885) üçün­
cü defa Şûrayı Devlet başkanlığına ta­
yin olundu. 4 eylül 1891 tarihinde K â ­
mil Paşa kabinesinin işbaşından ayrıl­
ması üzerine açıkta kaldı. 17 kasım
İ 1894 tarihinde Vükelâ meclisi üyesi ol-
î du. Kâmil P a şa n m ikinci sadaretinden
| azlinde (7 kasım 1895) sadaret teklif
edildiyse de, ısrarla reddetti. Esasen bir
müddetten beri tüberkülozdan musta-
I ribdi. 6 aralık 1895 tarihinde Cağaloğ-
; lundaki konağında vefat etti.
Arifî Paşa, iyi bir tahsil görerek
yetişmiş, yabancı dil öğrenmiş, verilen
vazifelerde daima m uvaffak olmuş, cid­
den değerli ve m ü m taz bir devlet ada­
mıydı. Dış işlerine ve Avrupa politika­
sına büyük vukufu vardı. Son derece
doğru ve namuslu, kanaatlerini aynen
ifadeden çekinmez, medenî cesaret ve
prensip sahibi olmakla şöhret kazan­
mıştır. Ağır başlı, merasim ve teşrifata
bağlı, Şeref ve haysiyetine düşkündü.
Fransızcayı en az Türkçe kadar bilir
ve pek süratle tercüme yapardı.
M E H M E D SAÎD PAŞA
j Ufak tefek bir zat olduğundan
K ü çü k unvaniyle anılan M e h m e d Said
| Paşa, 1838 yılında Erzu ru m ’da doğdu.
J Tahran maslahatgüzarlığında b ulu n ­
m u ş Ankaralı Seb’a-zâde Ali Nam ık
| Efendinin oğludur. Erzurum medre-
j sinde okuduktan sonra İstanbul’a ge­
lip Ayasofya medresesini yedi yılda bi­
tirdi. Bir taraftan da Fransızca, mate­
matik, tarih, h u kuk, ekonomi politik ve
Parsça okudu. Babası ölünce kalabalık
ailesine bakm ak için Erzu ru m ’a döndü
ve küçük bir maaşla vilâyet tahrirat ka­
lemine m e m u r oldu. 1856 seferi sırasın­
da O rdu tahrirat kalemine geçti. 1858
yılında İstanbul’a geldi Evvelâ Maliye
komisyonu tahrirat kâtibi, 1863 yzlzn-
j da Meclisi vâlâ m azbata odası hülefa-
] sı oldu. F u a d Paşanın ilk sadareti sı-
J rasında Yedinci belediye dairesi reis­
liği ek görev olarak yerildi. Müfettiş
kâtipliği görevi ile Selanik, Manastır,
Tırhala, Y a n y a taraflarını dolaştı. Va­
liler ve mülkî memurların yargılanma-
/' •—>
j \ ları için kurulan komisyonun başkan-
| lığına tayin olundu. B u n d a n sonra
j Y a ny a tahrirat ve vilâyet başkâtipliği-
I ne getirildi. Kısa za m an sonra bu vazi-
j İ fesinden istifa edip İstanbul’a döndü,
j 1866 yılında Selanik vilâyeti mektup-
! çuîuğuna gönderilmek istenciyse de bu
i görevi kabul etmedi 1867 yılında Mat-
bâai âmire ve biraz sonra Takvim,
j Vekasû m ü d ü rü oldu. 1868 yılında Dev-
j let şûrası muavinliğine, arkasından
başmuavinliğe getirildi (7 eylül 1871)'
ı i de Divanı ahkâmı adliye M uh a kem at
I dairesi başkâtibi, 1873 de Ticaret neza­
reti. mektupçusu oldu. 25 mart 1874 ta-
] rihinde sadaret m ektupçuluğuna tayin
J edildi. Yedi ay sonra Maarif nezare-
j ti mektupçuluğuna naklolundu. Bir
! m üddet sonra da Ticaret ve ziraat
i meclisi üyeliğine tayin edildi.. Abdül-
İ h am id ’in cülusunda M ab ey n başkâ-
I tipliğine getirildi. 1877 yılında veza­
ret rütbesiyle memuriyetine ilâve c-
larak  yan üyeliğine seçildi 9 ka­
j sım 1877 tarihinde de ayrıca Hazinei
J hassa nazırlığı verildi. A . K a m d i paşanın
sadaretinde Dahiliye nazırlığına tayin
olundu (11 ocak 1878). A h m e d ..Vefik
j Paşa başvekilliği onu n azli şartiyle ka-
j bulde ısrar ettiği için A bdûlham id bu-
\ n a razı oldu (4 şubat 1878). Said Paşa­
yı ikinci' defa olarak Hazinei hassa n a ­
zırlığına getirdi. Bir ay sonra azletti.
Sadık Paşanın başvekilliğinde (18 ni­
san 1878) Âyan meclisi başkanı oldu.
Ali Suavi vak’asm dan sonra kimseye
itimadı kalmayan Abdûlham id, ileri
derecede devlet memurlarını taşra -hiz-
- metlerine tayin ettiği sırada onu da
Ankara valiliğine göndermek istediyse
de, ricası üzerine Hüdavendigâr vilâye­
tine gönderildi. B U vazifede bir m ü d ­
det bulunduktan sonra istifa etti. İs­
tifası kabul edilip İstanbul’a dönm e­
sine müsaade edilerek 28 kasım 1878
tarihinde üçüncü defa Hazinei Hassa
nazırlığı verildi. Tunuslu Hayreddin
Paşanın sadaretinde ise (4 aralık 1878)
Adliye nazırı oldu. 19 ekim 1879 tari-
] hinde Başvekâlete tayin ve 9 haziran
J 1880 tarihinde azlolundu.
i Said Paşa bir m ü d det m a ’zul kal-
j diktan sonra 12 eylül 1880 tarihinde
j tekrar başvekil oldu. 2 mayıs 1882 tari-
h inde Mısır olayları dolayısiyle azle­
dildi. 1 1 t em m uz 1882 tarihinde tekrar
başvekil oldu ve 30 kasım 1882 tarihin-
! de azledildi. Ertesi g ü nü n gecesi yine
J saraya çağırılıp ısrarla reddedişine
| rağmen "dördüncü defa sadarete tayin
olundu (2 aralık 1882). B u sadâreti en
u z u n sürmüş ve 25 eylül 1885 tarihinde
! azlolunmuştur.
Said Paşa on yıl hiçbir görev alma­
dan m azul kaldıktan sonra beşinci
defa sadrıâzam oldu (11 haziran 1895).
B u sadaretinden, Ermeni olayları dola-
yısiyle alınacak tedbirler hakkında pa-
3432
 dişahia ayrı düşüncede olmaları, sonra
güm rük tahvillerinin değerinden aşağı
fiyatla satılmasına razı olmaması, niha­
yet Islahat kararnamesine ait iradenin
geri alınmasına karşı durmasından ötü­
rü 1 ekim 1895 te azledildi
Padişah, onu b u n d a n sonra da m ü ­
temadiyen tekrar sadarete getirmek is-
tediyse de, Said Faşa ısrarla reddetti.
Abdülhamid'i düşüncesinden vazgeçir­
m ek m ü m k ü n değildi. Her gün' tehdit
İ üstüne tehdit yağmağa başlayınca Pa-
} şa 4 aralık 1895 tarihinde İngiltere el­
çiliğine iltica etti. Nihayet padişahın
verdiği şahsî teminat üzerine konağı­
n a döndü ve sıkı bir nezaret altına
alındı. Evine girip çıkma yasak edildi.
Sadrıâzam Rıfat Paşanın 9 kasım 1901
tarihinde vefatından altı gün sonra
sadaret tekrar teklif edildi. Said Paşa,
j kabul etmedi. Ertesi g ü n ü istediği ıs-
j lahtı tatbik etmek şartiyle teklif tek­
rarlandı. Nihayet 18 kasım 1901 tari-
hinde altıncı defa sadarete geldi. 14
ocak 1903 tarihinde ise pek dağdağalı
geçen b u sadaretinden azlolundu.
Said Paşa, 22 t em m u z 1908 tarihin­
de yedinci defa sadaret mevkiine geti­
rildi. B u n a sebep ise, Rum eli’de başla-
j yan hürriyet ihtilâliydi. Abdüîham id’le
u z u n m üddet geçinebilmeleri imkân-
j sızdı. Üst üste verdiği istifalar ve pa-
dışalım saraya çağırışına icabet etme-
yişi üzerine 5 ağustos 1908 tarihinde
A bdülham id vazifesinden ayrılmasına
razı oldu.
19 aralık 1908 de açılan Âyan
meclisi başkanlığına tayin edildi. 31
mart.vakası sırasında Parapalas otelin­
de saklandı. Hareket ordusunun gelişi-
hi duyunca bir kısım âyan ve mebus-
larla birlikte Yeşilköy’e gitti. M a h m u d
Şevket Paşa ile görüştükten sonra
âyan ve mebuslardan kurulan Millî
meclis başkanlığına seçildi. İstanbul’a
. döndükten sonra Millî meclis onu n
I başkanlığı ' altında toplandı ve Abdül-
] h am id ’i saltanattan ve hilâfetten hal’-
| etti.
Said Paşa, İtalya’nın Trablusgarb’a
| tecavüzü üzerine I. Hakkı Paşanın isti-
I fasiyle 30 eylül 1911 tarihinde sekizin­
ci defa sadaret m akam ına getirildi. 30
| aralıkta ise anayasanın meclisin feshi
i .hakkınaaki 35 inci maddesinin değiş-
! dirilmesine meclis muhalefet ettiği için .
istifa etti. Ertesi gün dokuzuncu ve so-
| n un cu defa sadrıâzam oldu. B u sefer,
.muhaliflerin ' ısrarına rağmen Âyan
meclisinin muvafakatini alarak meclisi
feshettirdi. B u işte, yeni seçimde mec­
lise çok daha kuvvetli olarak geleceği­
ni u m a n Tttihad ve Terakki partisini
| de kendisini desteklemişti. Y en i meclis­
ten itimad aldığının ertesi günü, 16
t em m uz 1912 tarihinde istifa zorunda
kaldı. B u n a sebep, M a h m u d Şevket Pa-
şanın çekilmesiyle kabinenin zayıf düş-
■ i
mesi, Hurşid Paşanın da Bahriye na­
zırlığından çekilmesi, onların yerine
ve Maliye nezaretine uyg un kimseler
bulunmam ası gibi olaylardır.
Bab-ı âlî baskınından ve Kâmil
Paşanın düşürülmesinden sonra kuru­
lan M a h m u d Şevket Paşa kabinesinde
; 23 ocak 1913) Şûrayı devlet başkanı
; oldu. Sadrıâzam m katli üzerine Âyan
reisliğine döndü (11 haziran 1913). V ü ­
j cutça zayıf ve sıhhatsiz bir adamdı.
Yakalandığı bir grip ve bronşitten kur­
tulamayarak 1 mart 1914. tarihinde ve-
j fat- etti.
i Said Paşa, son derece zeki, bilgili,
! devlet idaresine ve dış politikaya çok
vâkıf, her za m an elinden geldiği kadar
hizmete çalışır, kalemi ve çenesi kuv­
vetli, çalışkan, nam uslu bir devlet ada-
! mıydı. Yalnız son derece evhamlı ve
! müteredditti. B u n u n la beraber iktidar-
j da bulunduğ u zamanlar devlet işleri
< daima iyi giderdi. Fazla da sıkışırsa is­
tifasını verirdi. Şahsen ufak tefek, b ü ­
yük sakallı, zayıf, mariz bir adamdı.
Fevkalâde hasisliği ile meşhurdu. Sad-
n â z a m bulunduğ u sırada bile eski püs­
kü elbiselerle dolaşır, büyük maaşlar
aldığı halde bir kuruş fazla harcama­
mağa bakardı.
: Açık düşünceliydi fakat idare-i
I maslahatçı idi. İttihatçıların tarafını
< sonuna kadar tutmuştur. Siyası ha­
yatta en b üyük rakibi ise, İttihatçı­
lara düşm an olan ve Bab-ı âlî baskı­
nında onlar tarafından sadaretten dü­
şürülen Kıbrıslı Kâm il Paşaydı. B u n a .
rağmen onu takdir eder, gıyabında say­
gı ile bahseder, yanında çekiştirilmesi-
j ne müsaade etmezdi.
[
j . M E H M E D K A D R İ PAŞ A
; Gazianteb’de 1833 yılında doğmuştur..
J Kıbrıs mutasarrıfı İshak Paşanın oğ­
ludur. Tahsilini tamamladıktan sonra
babası Anteb N u fu s nazırı iken 1850
yılında onu n maiyetinde vazifeye baş­
ladı. 1858 yılında İstanbul’a gelerek
Bab-ı âli Tercüm e odasına intisab etti.
Bir m üddet sonra Meclisi tanzimat
mütercimi oldu. 1860 yılında Rum eli’yi
teftişe m e m u r olan sadrıâzam M eh m ed
Paşanın, maiyetinde bulundu. Ertesi yıl
kayınpederi Girid valisi H e kim İsmail
Paşanın kethüdalığma tayin edildi.
1864 yılında Deniz ticaret meclisi baş­
i kanlığına, 1865 yılında Postahane na­
zırlığına getirildi. Aynı zam anda M aa­
rif nezareti tercüme cemiyetine m em ur
oldu. Aynı yıl Meclisi hazain başkâti­
bi,, ertesi yıl Meclisi vâlâ K a v anin ve
] nizam a t dairesi başkâtibi oldu. Girid
olayları sırasında memuriyetle iki kere
| araya gitti. _ 1867 yılında Bahriye idare
! meclisi reisliğine, ertesi yıl Devlet şû
j rası üyeliğine tayin edildi. B u arada
J bir m üddet vazife ile İran hu dud un d a,
3433
 —>
sonra Altıncı belediye dairesi başkanlı­
ğında bulundu. 1371 yılında b ütün va­
zifelerinden azlolundu. Ertesi yıl N a ­
fıa nezareti müsteşarlığına getirildi.
1873 yılında ikinci defa Altıncı belediye
dairesi başkanlığı verildi. Tekrar Nafıa
müsteşarı, 1874 yılında Bahriye müste­
şarı, aynı yıl ikinci defa şehremini ol­
du. 1877 yılında vezaret rütbesiyle Dev­
let şûrası başkanlığına tayin edildi.
A h m e d Vefik Paşa’n m başvekilliğinde
b u görevden ayrılıp Sivas’a vali tayin
edildiyse de, kabul etmediğinden Bağ-
dad valiliğine gönderildi. T u n u s ’iu
Hayreddin Paşanın sadareti sırasında
Dahiliye nazırı, 1879 yılında Ticaret,
Ziraat, O r m a n ve m aadin nazırı ve Said
Paşanın azli üzerine 9 haziran 1880 tari­
hinde Başvekil oldu. Said Paşanın baş­
vekilliği sırasında o n u n başkanlığında
olmak üzere M a h m u d Nedim , T u n u s ’lu
i Hayreddin ve S u b h i Paşalardan mürek-
keb bir komisyon tarafından K a n u n u
Esasinin tekrar yürürlüğe konması ve
meclisin açılması hakkında bir m azba­
ta hazırlanmış ve A bdülham id’e veril­
mişti. Kadri Paşa başvekil olunca Ma-
beyn başkâtibliğinden yazılan bir tez­
kere ile d u r u m teyid olunarak gerekli
hazırlıklara başlanması bildirildiği hal-
! de jurnallardan ürken padişah b u n da n
vazgeçti. Yapılacak bazı ıslahat işle-
rinde ve Karadağ h u d u d u n u n tashihi
meselesinde sarayla anlaşamadığından
9 eylül 1880 tarihinde vazifesinden çe­
kildi. 12 eylül 1880 tarihinde sadaret
m ü h ü rü alınarak azlolundu. 1882 tari­
hinde' Edirne valiliği verildi, il şubat
1884 tarihinde Edirne’de vefat etti
Bilgili, vekarlı, nam uslu bir devlet
adamıydı. Arabça, Parsça, Fransızca ve
İngilizce bilirdi. İktisat, h u k u k , mate­
matik, coğrafya ve tarihle uğraşmıştı.
Aydın düşünceli ve liyakatli bir devlet
adamıydı. Tayin olunduğu memuriyet­
lerde daima başarı göstermiştir. Orta
j boylu, sarışın, nazik ve terbiyeliydi,
j Abdülham id nedense ondan çekinirdi.
B u yüzden sadaretten ayrılınca Edirne
| valiliğine' göndermiş, vefatına sevindi-
I ğini saklayamamış, naaşınm ise îstan-
l bul’a getirilip gömülmesine bile izin
j vermemişti.
| M E H M E D SAİD PAŞA
1 (İkinci sadareti)
I A B D ü R R A H M A N N U R E D D Î N PA Ş A
| Kütahyalı Hacı Ali Paşanın oğlu­
dur. 1836 yılında bu şehirde doğmuş­
tur. M ükem m el hususi bir tahsil gör-
\ dü. Babasının Divân kâtipliğinde b u ­
lunarak İdarî işleri öğrendi. 1854 yılın­
da, yani Kırım savaşı sırasında asker
şevkine m e m u r oldu. 1860 yılında H i­
caz’a para ve zahire götürdü. Ertesi
i yıl Köstence ve Tolcu bölgelerinde aşar
| vergisinin tanzimi, aynı yıl İzmir âşar
I m em urluğu ile görevlendirildi. 1862 yı-
| İm da Rüsu m at meclisine m e m u r edil-
I di. Ertesi yıl Ş u m n u kaymakamı, 1864
I yılında Varna mutasarrıfı, 1867 yılında
I Niş mutasarrıfı oldu. B u son görevin-
j de beş yıldan fazla kaldıktan sonra
! 1872 yılında vezaret rütbesiyle Pizren
valisi oldu. Sonra, T u n a, Ankara, Bağ-
dad ye Diyarbakır valiliklerinde bulun­
du. İkinci defa Bağdad valisi ve Altın­
cı ordu nazırı bulunurken 1880 yılın­
da azledilip İstanbul’a çağırıldı. Trab-
lusgarb valiliğine gönderilmek istendi.
İtizarda bulundu. B u n u n üzerine N a ­
fıa komisyonu üyeliği verildi. Padişah
kendisine başvekillik teklif ettiyse, de,
hep taşra hizmetlerinde bulunduğu
için b u m ü h im işi başaramıyacağını,
bir nezaret hizmetinde bir m ü d det ça­
lışıp tecrübe kazanmasının ve Bab-ı âlî­
de yetişmesinin doğru olacağını bildir­
di. Ancak, ısrar edildiği takdirde vaki
olması m uhtem el hatalarının da hoş
görülmesini ve garazkârlarm sözlerine
itibar edilemiyeceğinin takdim ettiği
arıza ile vaadolunmasını bildirdi.
Abdülham id, onu n bu arîzasım
okuduktan sonra başvekilliğe tayin et­
ti (2 mayıs 1882). Aynı za m a n d a baş­
| vekâlet maaşının arttırılması hakkında
ı da irade çıktıysa da, b u n u kabul etmi-
yerek öbür vezirlere iyi bir Örnek oldu.
Ancak padişahın gücenmesinden çe­
kindiği için b u n d a n müstağni bulun­
madığını, sadece b u n u kendi menfaati
için yaptırmış sanılacağından çekindi­
ğini, dara düşerse padişahın ihsanları­
na güveneceğini arzetti.
Mısır buhranı sırasında görüşü p a ­
dişah tarafından kabul edilmediğinden
istifasını verdi. Abdülham id, mutadı
olduğu gibi, b u istifayı kabul etmiye-
rek kendisini azletti (10 t em m u z 1882).
Üç ay sonra Diyarbakır ve b u n u kabul
etmediğnden Kastam onu valiliğine ta­
yin edildi. 1891 yılında Aydın valiliği
verildi. Ertesi sene Edirne valisi oldu.
1895 yılında Adliye nazırlığına getiril­
di Sadrıâzam Halil Rıfat Paşanın ra­
hatsızlığı sırasında o iyileşinceye kadar
Vükelâ meclisine başkanlık etmeğe m e­
m u r edildi (3 kasım 1901). Sadrıâza-
m m rahatsızlığı devam ettiği ve arttı­
ğı için 9 kasım 1901 tarihinde sadaret
vekâletine tayin olundu. Sadrıâzam Rı­
fat Paşa vefat edince 12 kasım 1901 ta­
rihinde o da sadaret vekâletinden affı­
nı istedi. Abdülham id, kendisini sada­
ret m akam ına getirmek istediyse de,
kabul etmedi. Israr edilince, Bab-ı âlî­
nin eski istiklâli geri verilmek ve sa­
raydan hiçbir şeye karışılmamak şart­
larını ileri sürdü. A bdü lh am id’in b u n ­
ları kabulüne im kân yoktu, birden
reddetmedi. 16 kasım 1901 Cumartesi
gü nü sadaret tevcihinin yapılacağı ha­
3434
ber verildi. O da, Perşembe gecesi te- i
şekkürnâme takdim etti. C u m a günü,
meselenin Pazartesiye kaldığı bildiril-
di. B u sırada aleyhine birçok jurnaîlar
verilmiş olduğunu ve bunların ince-
lenmekte bulun d uğu nu duyarak müte-
essir oldu. Sadaret vekâletinden kat’ı şe- [
kilde çekilerek yanındaki- evrakı Bab-ı
âlî’ye gönderdi. Abdülhamid, birçok
vasıtalarla sadareti kabul etmesinde
ısrar etti. Abdurrahm an Paşa, kendisi-
ne kızan padişahın uzu n müdettir mu-
vaffakıyetle ifa ettiği Adliye nezaretin-
den azletmek istediğini, lâkin bahane
bulamadığını, sadaretten azlin ise da­
h a kolay olacağını düşündüğü için ıs-
rar ettiği kanaatindeydi. B u n u n üzeri-
ne, bazı şartlar ileri sürdü. B u n a göre
istediği zam an istifada serbest buluna-
cak, idarî ve malî ıslahat mutlaka tat-
bik edilecek, sadaret m akam ın dan geç-
miyen hiçbir arz padişah tarafından
kabul eailmiyecek ve Bab-ı âlînin ha-
beri olmadan saraydan hiçbir emir ve- |
rilmiyecekti. Kendisi bu şartların ka­
bul edilmiyeceğini biliyordu. Nitekim j
de edilmedi ve 18 kasım 1901 tarihinde
sadaret Said Paşaya verildi. O da Adli-
ye nazırı olarak kaldı.
Perid Paşanın sadareti sırasında
araları açıldığından sadaretten azline !
kadar hüküm et toplantılarına katılma-
dı. Sadarete Said Paşa geçince, meşru-
tiyet meselesinin müzakeresi için ken- . j
dişini davet etti. B u n u n üzerine saray- j
da toplanan Vükelâ meclisine katıldı.
Meşrutiyetin ilânı üzerine Adliye na-
zırlığı Haşan Fehm i Paşaya verilip
kendisi “Meclisi vükelâya m em u r” ya­
ni devlet bakanı oldu. D o k u z gün son­
ra emekliliğini istedi. Âyan azâlığmı
da kabul etmiyerek kalabalık ailesine
rağmen az bir maaşa kanaat zorunda
kaldı. B u yüzden bir hayli zarurete
düştü. Nihayet, 6 t em m uz 1912 tari­
hinde vefat edip Fatih türbesinin av­
lusuna defnolundu.
Vekar ve haysiyet sahibi, dürüst ve
namuslu, geniş bilgili, dirayet ve liya­
katli bir devlet adamıydı. Arabça, Fars­
ça ve Fransızca’yı çok iyi bilirdi. N a ­
zırlığı sırasında adliyenin istiklâlini te­
m in ve b u n u padişaha karşı m üdafaa
etmiştir. Prensiplerine sadık olup b u n ­
lardan fedakârlıkta bulunm az, memle­
kete hizmet konusunda kendi şahsî ik­
balini düşünmezdi. Devrinde nazırlık
ve sadrıâzamlık etmiş bulunanlar bir
hayli servet sahibi oldukları halde,
kendisi yalnız maaşiyle yetindiği, aile­
si kalabalık, şahsen cömerd ve eli açık
olduğu için Meşrutiyetten sonra bütün
maaşlarda yapılan indirmeler yüzün­
den zarurete uğramıştır. B u n a rağmen
bir daha menıuriyet kabul' etmemek
hususunda verdiği karara sadık kala­
rak Devlet şûrası üyeliğini reddedip
zaruret içinde ölmüştür.
—>
ı M E H M E D SAİD PAŞA
\ j Üçüncü sadareti)
■
| | M E H M E D VEFÎK PAŞA
j j (İkinci sadareti)
j M E H M E D SAÎD PAŞA
i j (Dördüncü sadareti)
I ( M E H M E D KÂMİL PAŞA
j I
j 1832 yılında Kıbrıs adasında Lef-
! 1 koşa şehrinde doğmuştur. Ailesi bura­
| j ya A n a m u r ’dan göçmüştü. Babası, top­
çu yüzbaşısı Salih Ağadır. Memleketin­
j de bir m üddet tahsil görüp Arabça, .
j Farsça, Fransızca ve R u m c a okudu.
i 1845"yılında Mısır’a gitti. Mısır harb
j okuluna girip süvari mülâzimi olarak
i çıktı. Mısır Maarif m ü d ü r ü Abdi Paşa­
j nın himayesiyle Mısır sarayına intisab
\ etti. Ayrıca İngilizce’ye başladı. Abbas
; ] Paşa b u dili öğrenmesine m ükâfat ola- j
i rak yüzbaşılığa yükselmiş olan oğlu
İlhami Beyin (paşa) _İngilizce öğret­
Ş menliğine tayin etti. İki genç, yıllarca
j j beraber bulundular. İlhami Paşa Ab-
'i ! dülmecid’in kızı M ünire sultanla ni­
şanlanınca birlikte İstanbul’a gelip yi­
i ! ne Mısır’a döndüler. İlhami Paşa M ü n i­
| re Sultanla evlenmek üzere İstanbul’a
• ; geldiği za m an o da birlikte geldi. İlha­
1 j m i Paşanın vefatı üzerine bir daha
\ Mısır’a dönmedi. Sadrıâzam Kıbrıslı
! M e h m e d E m in Paşanın isteği üzerine
| j Mısır'daki vazifesinden istifa etti ve
J | arzusu üzerine Kıbrıs Evkaf m üdürlü­
ğüne tayin edildi (1860). İki b u ç uk yıl
sonra azlolundu. 1863 yılında Kıbrıs’ın
Tuzla kazası kaymakamlığına, aynı yıl
ada muhasebeciliğine tayin edildi. Dört
ay sonra Sayda muhasebeciliğine ve
sonra Suriye vilâyeti merkez mutasar­
rıflığına gönderildi. Yedi ay sonra da
Beyrut mutasarrıfı ve politika m e m u ­
ru, 1869 yılında Trablusşam mutasar­
rıfı, aynı yıl Haleb vilâ3reti merkez m u ­
tasarrıfı, vali muavini ve Ecnebi işleri
m üdürü oldu. Sekiz ay sonra Filibe
mutasarrıflığına ve vazifesine hareket
etmeden K u d ü s mutasarrıflığına- tayin
edildi. 1872 tarihinde Hersek, ikinci de­
fa Beyrut ve 1873 yılında da ikinci de­
fa K u d ü s mutasarrıfı olarak Beytül-
lâhm kilisesindeki Katolik - Ortodoks
anlaşmazlığını halletti. Sakız ve üçün­
cü defa Beyrut mutasarrıflığından son­
ra Kosova valiliği verildi. 1877 yılında
Haleb valisi olup, iki yıl sonra azledil­
di. B u n a sebep, İngiliz’lerin burada
nü fu z kurm ak istemelerine engel oluşu
ve konsolosla mücadelesidir. Nihayet
1879 yılında Dahiliye nezareti müste­
şarlığına, ertesi yıl Evkaf nazırlığına
tayin edildi. Aynı yıl Maarif nazırı ol­
du. Kısa zam an sonra azlolunup Nafia
komisyonu üyeliği verildi. 1882 yılında
tekrar Evkaf nazırlığına getirildi. M e ­
3435
 muriyeti üzerinde kalmak şartiyle zu-
iıur eden eşkıyanın tenkili için Aydın
vali vekâletine gönderildi. B u vazife­
sinde muvafak olarak geri döndü.
Şarkî Rumeli eyaleti meselesini as­
kerî güçle halletmek istiyen sadrıâzam
Said Paşanın aksine işi müzakere ve
anlaşma voliyle halletmeğe taraftar
bulunan Kâmil Paşa 25 eylül 1885 te
sadarete tayin olundu. 4 eylül 1891 yı­
lında azledilinceye kadar b u vazifede
kaldı ve böylece, Said Paşa ile araların­
da siyasî bir rekabet başladı.
Padişah, bir m üddet geçince Kâmil
Paşaya Devlet şûrası başkanlığını tek­
lif ettiyse de kabul etmedi. D a h a son­
ra Ermeni meselesi zuhur edip alev­
lendi. B u olay, o sırada sadrıâzam b u ­
lunan Said Paşanın azline sebep oldu.
Ermeni dâvasını en ziyade İngilizler
m üdafaa ettiklerinden padişah İngiliz
politikasını güden Kâmil Paşayı ikinci
kere olmak üzere sadaret m akam ına ge­
tirdi (1 ekim 1895).
Ermeni olayları devam ediyor,
devlet güçlükler içinde bulunuyordu.
Padişah kendisine bunların nasıl yeni­
lebileceğini sordu. Kâmil Paşa, yazılı
olarak verdiği cevapta evvelâ bazı ıs­
lahat yapmak icabedeceğini ve bunla­
rın başında millete karşı mes’ul ve b u ­
na göre salâhiyetleri de bulunan bir
hükümete ihtiyaç bulunduğunu, nazır­
ların sadrıâzam tarafından seçilmesi
gerektiğini, sarayın hüküm et işlerine
karışmamasının ve bilhassa bazı saray
mensuplarının telkiniyle işleri altüst
edecek müdahalelerde bulunulmaması-
nın şart olduğunu, İngiltere ve Fransa
elçilerinin de b u fikirde bulunduğunu.
Hattâ Fransa elçisinin kendisini göre-
rek b u hususları bilhassa tavsiye etti­
ğini bildirdi. Abdülham id, b un da n kuş­
kulandı. Meseleyi Fransa elçisine sor­
durdu. Elçi, Kâmil Paşaya böyle bir şey
söylediğini açıklamaktan kaçınca kuş­
kusu arttı. O sırada Avrupa borsaların-
da olduğu gibi İstanbul borsasmda da
tahvilât fiyatlarında düşüş başladı.
Dahiliye nazırı Halil Rıfat Paşa, Bab-ı
âlî’deki her olayı Abdülham id’e habet
vermekle görevliydi. Osmanlı bankası­
nın morotoryum ilân edeceğini ve hal­
kın Galata borsasının Önünde toplan­
dığını bildirdi. • K abine İse Mabeynde
içtima halindeydi. Alınacak tedbirler
hakkında bir türlü fikir birliğine va-
rılamıyordu. Abdülhamid, geç vakit
toplantının dağılmasını emretti. K o n a ­
ğına döndükten sonra da Kâmil Paşa­
dan sadaret m ü h r ü n ü aldı (7 kasım
1895). Ertesi gün de Kaleb valiliğine
tayin edildiğini ve ailesini sonradan al­
dırmak üzere meşhur İzzeddin vapu-
riyle hem en İskenderun’a hareket et­
mesini bildirdi. B u , adeta sürgündü.
Kâmil Paşa, kış g ünü b u vapurla- gi-
demiyeceğini, ertesi g ünü hareket ede-
—*
3436
cek olan Fransız vapuruna binmesine
m üsaade olunmasını istediyse de, A b ­
dülhamid ısrar etti ve tehdit dolu h a ­
berler gönderdi. Kâmil Paşa, bronşitten
mustaripti. H e m en yölculuğa taham ­
m ü lü olmadığına dair Sıhhiye meclisi­
nin yabancı doktorlarından rapor aldı.
Abdülham id nihayet ısrardan vazgeçip
Haleb, K o n y a veya Aydın valiliklerin­
den hangisine isterse gidebileceğini
bildirdi. Kendisi ,Aydın yakın olduğu
için tercih etti.
Kâm il Paşa, hatıratında, padişahın
yumuşamasına elçilerin tavassutunun
sebep olduğunu kaydetmiştir. Azlinin
üçüncü g ü nü m uh afaza altında olarak
İstanbul’dan ayrıldı. İzmir’de vazifeye
başladıktan sonra- aleyhine jurnallar
yağdı. Vilâyeti iyi idare etmediği, meş­
ru- olmayan kazançlar sağladığı, hürri-
yetseverlerin gizli yayınlarına karşı m ü ­
samahakâr davrandığı iddia olunuyor­
du. Nihayet-, eşkiyanm tenkilinde gev­
şeklik gösterdiği bahanesiyle azlolunup
Rodos adasında ikamete m em u r edildi.
Kâm il Paşa b u n u haber alınca
Abdülham id’in kendisini m ahva karar
yermiş olduğu düşüncesine kapılarak
İzmir’deki İngiliz konsolosluğuna sı­
ğındı. Padişah bun dan fena halde ürk­
tü. Nihayet kendi şahsına ve İngiltere
devletine resmen teminat vermek zo­
runda kaldı. Kâmil Paşa b u n u n üzeri­
n e konsoloshaneyi terkedip İstanbul’a
geldi.
Meşrutiyetin ilânından sonra Har­
biye ve Bahriye nazırlarının padişahça
tayini meselesinden Said Paşa, müşkül
durum da kalarak istifa edince, sadaret
üçüncü defa olmak üzere Kâm il Paşa­
ya verildi (6 ağustos 1908).
İttihad ve Terakkin’in gayri mes’ul
şekilde devlet işlerine karışması, ordu­
n u n siyasetten çekilmek istememesi ve
meselâ Kâm il Paşanın Harbiye ve B a h ­
riye nazırlarını değiştirmesine itirazda
bulunması gibi hâdiseler, sadrıâzamla
ittihadçılarm u z u n m üddet anlaşama­
yacağını belli ediyordu. Nihayet, hesap
vermek - aslında hırpalanmak - için
meclise çağırıldı. Kâm il Paşa mehil is­
tedi. B u mehil verilmediği gibi, İkinci
ve Üçüncü ordunun çeşitli birliklerin­
den ve donanm adan yağan ve sadrıâ-
zamı istibdat idaresini ihyaya çalış­
m akla itham eden telgraflar üzerine
Kâmil Paşa istifasını verip çekildi
(13 şubat 1909).
Kâmil Paşa, 1911 yılında hava de­
ğişimi için Mısır’a gitti. B u sırada H in ­
distan seyahatine çıkmış olan İngiltere
kıralı ve kıraliçesi Mısır’a varmış b u ­
lunuyorlardı. Beşinci Corc kendisiyle
görüşmek istiyerek öğle yemeğine da­
vet etti. Birçok meseleler hakkında fi­
kir teatisinde bulundular. Kâm il Paşa,
bunları yazılı olarak devlete bildirdi.
Derhal İttihad ve Terakki’ye mensub
ı gazetelerin ağır taarruzuna uğradı. Bir
İ m üddet sonra İstanbul’a- döndü. Gazi
I Aiımed M uhtar Paşa kabinesinde Dev-
j let şûrası reisliği verildi (1912). Niha-
| yet Aiımed Muiıtar Paşanın istifası
! üzerine 29 ekim 1912 tarihinde dördün­
cü defa olarak sadarete getirildi. B u
sadaretinde vuku bulan Balkan harbi
felâketi sonunda Edirne Bulgarlar ta­
rafından işgal edildi. Barış müzakere­
lerinde ise, şehrin hangi tarafa kalaca­
ğı hakkında bir türlü karara yarılamı­
yordu. B u sırada İttihat ve Terakki ce-
j miyetinin meşhur Bab-ı âlî baskını ol­
du. Harbiye nazırı Nazım Paşa öldürül­
dü. Kâmil Paşa zorla istifa ettirildi ve
sadarete ’M a h m u d Şevket Faşa geçti
(23 ocak 1913).
Kâmil Paşa, hükümetçe gösterilen
lüzum üzerine bir m üddet sonra Kıb­
rıs’a gitti ve 14 kasım 1913 tarihinde
orada kalb sektesinden vefat etti. K e n ­
disi, vekar ve dirayet sahibi, soğuk­
kanlı, uzağı görür, zeki, dürüst ve n a ­
muslu bir devlet adamı idi. Fransızca,
İngilizce, Rum ca, Arabça ve Farsça bi­
lirdi. Devlet işlerinde büyük tecrübe
sahibi, dış politikada ustaydı. Kalemi
çok kuvvetliydi. Devrinde yalnız Os­
manlI devletinde değil, Avrupa’d a da
takdir olunmuştu. Mısır’da devlete ya­
zıp gönderdiği lâyiha ise, uzağı n e ka­
dar gördüğünü anlatan m ü h im bir ve­
sikadır. Burada ileri sürdüğü ihtimal­
ler, ileride birer birer tahakkuk • etmiş
ve bu hal herkesi hayretler içinde bı­
rakmıştır. V ücud un dan çok daha faz-
* la istifade kabil iken, Abdülham id’in
| vesveselerine kurban gitmiş, m ü h im
| zamanlarda iş başından uzaklaştırıl­
mış ve ikinci, üçüncü ve hattâ daha
az ehemmiyetli derecede vazifelerde
kullanılmıştır. Üç ciltlik “Tarihi siyar
sii Devleti Osmaniye” ile Said Paşa’ya
cevapları ve hatıratının birinci cildi
basılmıştır.
A H M E D CEV AD PAŞA
Afyonkarahisar’lı Kabaağaçlı-zâde
Miralay Mustafa Asım Beyin oğludur.
1851 yılında Şam’da doğmuştur. Ecdadı
Elmalı’lı olup bir Türkm en aşiretine
mensubdur. K ü ç ü k yaşta yetim kala­
rak Harb okluluna girdi. 1871 yılında
kurmay sınıflarını da bitirip yüzbaşı
oldu. H e n ü z mülâzım iken bir ara sa­
ray hizmetine alınmış ise de Abdüla-
ziz onun tahsile olan istidadını göre­
rek okulu tamamlama fırsatını ver­
mişti.
İlk vazifesi Harbokulu matematik
hocalığıdır. Sonra Beşinci ordu kur­
maylığına tayin olundu. 1877 - 78 sa­
vaşı esnasında fedakârca ve muvaffa­
kiyetli hizmetleri görülerek kayma­
kamlığa yükseltildi. Elte ■savaşındaki
yararlığı dolayısiyle Miralaylık verildi.
3437
Savaşın o.snlarmda Genel K urm ay Al­
tıncı daire m üdürlüğüne tayin edildi.
B u n d a n sonra hep seçkin hizmetlerde
kullanıldı. Hudud komisyonlarında
vazife gördü. Her yerde m uvaffak oldu.
1884 yılında gözlerinden rahatsız oldu­
ğu için geri hizmete alınarak Çetine
elçiliğine gönderildi. Aynı zam anda
rütbesi Mirlivalığa (Tuğgeneral) yük­
seltildi. Burada 1888 yılma kadar kal­
dıktan sonra hastalığı yüzünden elçi­
likten ayrılıp İstanbul'a geldi. Askerî
teftiş komisyonu azâsı oldu. 1889 yı­
lında Ferikliğe (Tümgeneral) yüksel­
di. Bir hafta sonra da Gidir’deki kuv­
vetlerin kurmay başkanlığına tayin
olundu. Girid Valisi ve fevkalâde ku­
mandanı bulunan Şakir Paşa ile geçi-
nemediğinden ve kendisi sarayca tutu­
lan birisi olduğundan Şakir Paşa İs-
tanbula alınıp onun memuriyeti Cevad
Paşaya verildi. 1891 yılında müşirlik
rütbesi tevcih olundu. Cevad Paşa» b u
vazifesinde m uvafak olmuş ve adayı
iyi idare ederek herkesi m e m n u n et­
miştir. Nihayet, Kâmil Paşanın azli
üzerine 4 eylül 1891 tarihinde sadaret
makamına tayin olundu. Kendisi İs­
tanbul’a varıncaya kadar Hüseyin Rıza
Paşa sadaret kaymakamlığı yaptı.
Abdülhamid, Cevad Paşaya devle­
tin en büyük nişanlarını üstüste tev­
cih etti. Üstelik “Yaveri ekrem” unva­
nım verdi.
Cevad Paşa, padişahın b u teveccüh
ve iltifatlarından son derece minnettar
kalarak bütün işleri o n u n arzusuna
uygun şekilde yürütmeğe başladı.
H enüz kırk yaşında bulunduğu
halde sadaret makam ına yükselmesini
kimse çekememişti. B u yüzden kabine
arkadaşları kendisine yardımcı olmu­
yor, hattâ ellerinden geldiği kadar iş­
lerini köstekliyorlardı. B u sırada Erme­
ni meselesi alıp yürümüştü. Seri ve
kat’î tedbirler almak, yabancı m ü d a ­
haleye engel olmak lâzımdı. Cevad Pa­
şa ise, ancak padişahtan aldığı emirle­
ri ifa durumunda, bulunuyordu. B u . va­
ziyette hiçbir iş göremeyeceğini anlayp,
sarayda bir heyet teşkiliyle Bab-ı âlî’-
nin m ü h im kararlarının burada tetkik
ve tasdik olunmasını, bunların da
mutlaka hüküm darca kabulünü iste­
di. Padişah, bütün teveccühüne rağ­
m en buna muğber oldu. Üstelik başa­
rısızlığının devleti bir çıkmaza sokaca­
ğı da jurnal edilmişti. Nihayet 8 hazi­
ran 1895 tarihinde azledildi. Bir m ü d ­
det konağında m a ’zul olarak oturduğu
sırada 14 tem m uz 1897 tarihinde Girid
kumandanlığına tayin olundu.' Saray
n ü fuzu nu ortadan kaldırmakla itham
edildiği için Abdülham id ondan kuş­
kulanıyordu. B u yüzden H anya’da bu­
lunan Miralay Tatar Şakir Bey, her
halini kontrola ve saraya bildirmeğe
m em u r edilmişti.
 “4 , I
B u sırada İstanbul’a gelen ve K u ­
düs’ü ziyaret edecek olan Alm anya im­
paratorunu Beyruttan karşılamağa m e­
m u r edildi. Lâkin, onunla temas etme­
mesi için imparator nerelere gidecekse
bir gün evvel gidip gerekli tertibatı
alması bildirildi. B u vazife sona erin­
ce İstanbul'a dönmek için müsaade is­
tediyse de, buna karşılık Beşinci Ordu
kumandanlığına tayin edildi (1898).
Mübtelâ bulunduğu akciğer veremi
şiddetlendiği için bava değişimi mak-
sadiyle L ü b n a n ’daki Aynı Saf ere gitti.
Hastalığı gittikçe arttı._ Nihaye Ordu
Müşirliğinden ayrılıp İstanbul’a dön­
mesine müsaade edildi. 9 ağustos 1900
tarihinde Nişantaşı’ndaki konağında
vefat edip naaşı vasiyeti üzerine Emîr
Buhar! dergâhı yanında anne ve baba­
sının gömülü bulunduğu mezarlığı
defnedildi.
Cevad Paşa çok m ükem m el tahsil
görmüş, süratle ilerliyerek en yüksek
makamlara çıkmış, yine süratle sön­
m ü ş ve henüz 49 yaşında bulunduğu
halde vefat etmiştir. Son derece terbi­
yeli -ve nazik, zeki, çalışkan, iyi huylu
ve iyi ahlâklıydı. Padişahın teveccü­
h ü n den istifade ile yıllar yılı sadaret­
te kalması m ü m k ü n iken devletin
menfaatine aykırı bulduğu bir durum a
itiraz edip azli ve ebedî menkûbiyeti
göze almıştır.
Sadareti sırasında Bab-ı âlı’de ıs- •
lahat yapmış ve eski usulü terkederek
Batı bürokrasi metotlarını kabul ve
tatbik etmiştir. Kendisi, okumağa ol­
duğu gibi yazmağa da meraklı ve isti­
datlıydı. Tarih-i Askeri-i Osmanî, Ta-
rih-i Askeri hülâsası, Malûmat-ı kâfiy-
ye fi memâlik-i Osmaniye basılı eser­
leridir. 1880 yılında kurduğu Yadigâr
adlı bir dergi 124 sayı çıkmıştır. Bab-ı
âîî> memurlarının boş zamanlarını fay­
dalı şekilde geçirmeleri ve mesleklerine
ait bilgilerini ilerletmeleri için Bab-ı
âlî’de - halen Başbakanlık arşiv depo­
su olarak kullanılan bina - bir kütüp­
h a ne inşa ettirmiştir. Lâkin, Abdülha-
m id’e bir jurnal verilerek memurların
işlerini bırakıp burada toplaşacakları
ve zararlı dedikodularla-meşgul olacak­
ları, esasen inşasının hayırlı bir niyete
dayanmadığını bildirdiğinden inşası
biten binanın kütüphane olarak kulla­
nılmasından vazgeçilmiştir.
M E H M E D SAİD PAŞA
(Beşinci sadareti)
M E H M E D KÂMİL PAŞA
(İkinci sadareti)
HALİL RÎFAT PAŞA
1827 yılında Serez’e bağlı Lika kö­
yünde doğdu. Babası Nevrekob’lu BÖ-
3438
—^ j
j lükbaşı İbrahim ağadır, ilk tahsilini j
| Serez’de tamamladıktan sonra 1844 yı- ;
| İmda Serez tahrirat kalemine maaşsız j
; olarak alındı. Üç yıl sonra maaş bağ- i
i landı. 1851 yılında Selanik tahrirat ve j
'i sonra vilâyet meclisi kalemlerinde va- ]
[ zife gördü. Vidin ve Yanya vilâyetleri i
Divan kâtipliğinde bulundu. Aynı m e­
muriyetle on yıl kadar Edirne, Erzu­
ru m Harput vilâyetlerinde dolaştı. 1861
yılında Meclisi vâlâ mazbata odasına
alındı. Aynı yıl yine Divan kâtipliği ile
Silistre vilâyetine gönderildi. 1864 yı­
lında- T u n a vilâyeti İdare meclisi baş­
kâtibi ve sonra Vilâyet mektupçusu ol­
du. 1868 yılından 1873 yılma kadar
Varna, Tırhala, Vidin mutasarrıflıkla­
rında bulundu. 1871 yılında Rumeli
Beylerbeyiliği pâyesi verildi. Ertesi yıl
vezaretle T u n a valiliğine tâyin edildi.
Oradan Haleb valiliğine tayin edilmiş­
ken vazgeçilip Kosova, 1878 yılında
Selânik valiliği tevcih olundu. Selanik
vilâyetinin idaresi o sırada birçok olay­
lardan dolayı güçleştiğinden istifa etti.
1880 yılında Nafia komisyonu üyesi,
1882 yılında Sivas valisi oldu. B u sıra­
da bazı ihtilaslarından dolayı dile dü­
şüp azledildi. 1885 yılında Aydın, erte­
si yıl Bağdad valiliği verildi. Bağdad’a j
gitmeden evvel malî d urum u nu n çok i
kötü olduğunu ve borç içinde bulun- [
duğunu bildirip ödenmesini istediği i
için gönderilmekten vazgeçildi.
1887 yılında Manastır, 1889 yılında
tekrar Aydın valisi oldu. 1891 yılında
Dahiliye nazırlığına tayin edildi. 1895
yılında ilâve olarak Devlet şûrası baş­
kanlığı vekâleti verildi. 7 kasım 1895
tarihinde sadrıâzam Kâmil Paşanın az­
li üzerine - bir müddetten beri Bab-ı
âlî’de olan her şeyi gizlice saraya bil­
dirmesine adeta mükâfat olarak - sa­
daret makam ına getirildi.
Halil Rıfat Paşanın sadrıâzam olu­
şu,. büyük bir hayret uyandırdı. Zam an
çok buhranlı idi. Halil Rıfat Paşanın
bu müşküllerin altından kalkmasına
imkân yoktu. Abdülham id esasen b u '
suretle devlet idaresinin dizginlerini
tamamen eline almak sevdasında bulu­
nuyordu. Halil Rıfat Paşanın b u sada­
reti sırasında cereyan eden en m ü h im
olaylar, Ermenilerin çıkardığı banka
hâdisesi, Y u n a n savaşı ve barışı, Gi-
; rid’in OsmanlI idaresinden çıkışı, Lo-
rondo ve Tubini alacakları meselesi ve
b u yüzden Fransa’nın birçok yeni im ­
tiyazlar elde etmesi ve mevcut kapitü­
lasyon anlaşmalarına göre bunların di­
ğer devletlere de teşmilidir.
Halil Rıfat Paşa, sadrıâzam bulun-
1 duğu halde 9 kasım 1901 tarihinde ve­
fat etmiştir. Son zamanlarında hasta­
lığı iş görmesine engel olduğundan iş­
lere Abdurrahm an Nureddin Paşa bak­
maktaydı. I
 Halil Rıfat Paşa, m u n taza m bir
tahsil görüp fazla okum uş yazmış de­
ğildi. Kendisinde büyük bir zekâ ve is­
tidadı da yoktu. D a h a ziyade taşra m e­
muriyetlerinde bulunarak İdarî işleri
öğrenmişti. O n u himaye eden ve elin­
den tutan M idhat Paşadır. Kendisi b u
alâkayı sonradan şiddetle reddetmek ve
kendisine ikbal kapılarını açmış olan
bu zatın aleyhinde bulunm ak sayesin­
de Abdülham id’in gözüne girmiştir.
Bulunduğu memuriyetlerde bazı irti-
kâb ve ihtilâsları iıakkında pek çok
dedikodular olmuş ve hattâ iş basm a
kadar intikal etmişken padişahın hi­
mayesi sayesinde bunlar resmî tahki­
kat m evzuu olmamıştır. Sadarette bu-
lunduğu sırada kabine toplantılarında
daima gölgede kalır, M a h m u d Celâled-
din Paşa, Zihni Paşa gibi kuvvetli ve
padişahın itimadını kazanmış şahsiyet­
ler müzakerelere hâkim olurlardı. K ı­
saca, devlet kapısında talihinden baş­
ka meziyeti olmayan, bununla beraber
kibarlığı, nezaketi ve iyilikseverliği ile
tanınmış ve saygı uyandırmış bir dev­
letliydi.
A B D U R R A H M A N N Ü R ED DİN PAŞA
(İkinci sadareti)
M E H M E D SAİD PAŞA
(Altıncı sadareti)
M E H M E D FER tD PAŞA
1851 yılında Yanya’da doğmuştur.
Babası Avlonya eşrafından Mustafa
Nuri Paşadır. B u yüzden kendisi de
Avlonyalı diye anılmıştır. ,
Ferid Paşa, çocukluğunda Yanya’­
da pek m un tazam bir tahsil görmüş;
Arabça, Farsça, Rum ca, Fransızca ve
İtalyanca okumuştur. Babası Resmo
mutasarrıfı iken 1867 yılında Cinayet
meclisi başkâtibliği ile devlet hizmeti­
n e başladı. Üç sene sonra Kandiya
Tahrirat kalemi kâtibi oldu. Üç yıl
sonra da babasının mutasarrıf b ulun­
duğu Mostar’da Mektubî kalemine gir­
di. 1874 de Zvornik Tahrirat m ü d ü r
muavini, ertesi yıl Gaçka sancağı T a h ­
rirat m ü dü rü oldu. 1877 yılında Trebin
kaymakamlığına, aynı yıl Bosna-Hersek
T üm en i Tahrirat başkâtipliğine tayin
edildi. 1879 yılında Bulgaristan komi­
serliği muavinliği, ertesi yıl Diyarba­
kır Adliye müfettişliği verildi. Yedi ay
sonra istifa etti.. B u n d a n sonra Adliye
Encüm eni üyesi, 1882 yılında İstinaf
mahkemesi üyesi oldu. 1884 yılında
Devlet şûrası İstinaf müddeium um ili­
ğine, 1887 yılında Adliye ıslahat ko­
misyonu azâlığma tayin edildi. 1893
yılında K on y a valisi oldu. 1901 tarihin­
de başka yere tayinini istediyse de ka­
bul olunmadı. 1902 yılında Rumeli Is-
—>,
lahat komisyonu başkanlığına getirildi.
15 ocak 1903 tarihinde sadrıâzam oldu.
Sadaretinde m ü h im hâdiseler M a ­
kedonya ihtilâlleri ve ıslahatı, eski pa­
dişah Beşinci M urad’m ölümü, Abdül-
ham id’e Ermeniler tarafından bom ba
i ile suikast teşebbüsü, devletler tarafın­
dan Midilli ve Iıimni gümrüklerinin iş­
gali, Akabe meselesi ve Meşrutiyetin
ilânı için Rumeli’de başlayan hareket­
lerdir. Abdülhamid, onu n b u hareket­
leri bastırmağa niyetli olmadığını ve
hattâ b u n a taraftar bulunduğunu his­
sederek 22 tem m uz 1908 de azletti.
Meşrutiyetin ilânından bir yıl ka­
dar sonra Ayan azâlığma ve ertesi gü­
i n ü Aydın valiliği vekâletine tayin edil­
di. B u tayinin usulsüz olduğuna dair
meclise verilen bir takrir üzerine le­
hinde ve aleyhinde şiddetli m ünakaşa­
lar cereyan etti. Sonunda takrir redde­
dildi. Bir ay sonra da Tevfik Paşa ka­
binesinde Dahiliye nazırlığına getiril­
di. Ancak bir buçuk aya varmadan is­
tifa etti. B u n a sebep ise, İttihadçılarm
nezaretlere mebuslardan siyasî müste­
şar tayinine dair hazırladıkları k a nu n
tasarısına muhalif kalmasıydı. Kendi­
si istifa zorunda bırakıldıysa da, kanun
da çıkmadı. Sonradan yine Dahiliye
nazırlığı teklif olundu. Fakat kabul, et­
medi. 1912 yılında Âyan meclisi reisi
oldu. Bir yıl kadar sonra Kâmil Paşa
kabinesinin düşmesi üzerine o da az­
ledildi. B u arada Mısır’a gitti. Oğlu
Celâleddin Beyle Hidiv Abbas Hilmi
Paşanın_ kızının düğününde bulundu.
Tekrar İstanbul’a dönm ek istediyse de,
müsade olunmadı. Vaktiyle Abdülha­
m id Prens Said Halim ve Abbas Halim
Paşaların İstanbul’dan çıkarılmasını
emretmiş, Ferid Paşa bü tü n uğraşma­
larına rağmen b un a m uvaffak olama­
mış ve b u iş kendisinden bilinmişti.
Said Halim Paşa b u sırada sadrıâzam
olunca onu n İstanbul’a dönüşüne en­
gel oldu. Ferid Paşa, Avrupaya gitti.
Bir ara Arnavutluk prensi Vid, kendi­
sine başvekillik teklifinde bulunduysa
da şiddetle reddetti. 9 aralık 1914 ta­
rihinde S a n R e m o ’da kalb sektesinden
öldü. Cenazesi Avlonya’ya götürülüp
orada gömüldü.
Ferid Paşa, m un tazam bir tahsil
görmüş, birçok yabancı dil öğrenmiş,
idarî işlerde yetişmiş, her görevde m u ­
vaffak olmuş, cidden namuslu, mem-
leketsever, aydın bir devlet adamıydı.
Sadareti sırasında mevcut idarenin kö­
tülüklerini m ü m k ü n olduğu kadar ha­
fifletmeğe çalışmış, gerektiğinde Ab-
dülhamid’le korkusuzca mücadele et­
miştir. Rüşvet ve irtikâbın en büyük
düşmanıydı. Hürriyet rejimine ve A n a ­
yasaya taraftar olduğu için sadareti­
nin son zamanlarında b u n u hazırlıyan
hareketlere karşı durm ak istememiş,
3439
lâkin sonradan da Anayasaya aykırı ve
sorumsuz şeklide . devlete tahakküme
kalkan İttıhad ve Terakki partisiyle de
mücadele etmiştir.
Ferid Paşa son derece asabi ve
hiddetli, sözünü sakınmaz, hiç kimse­
den çekinmez, hususî ve resmî haya­
tında geçimsiz ve hayli boşboğaz ol­
makla tanınmıştı. Şahsen tasarrufa ri­
ayeti sevdiği gibi, devlet idaresinde de
m üm kün olduğu kadar tasarrufa ria­
yet ederdi.
MEHMED SAİD PAŞA
(Altıncı sadareti)
MEHMED KÂMİL PAŞA
(Üçüncü sadareti)
HÜSEYİN" HİLMİ PAŞA
Midilli’de 1855 tarihinde doğdu.
Tüccardan Kütahyalı-zâde Mustafa
Efendi adlı bir zatın oğludur. Midilli’­
de Ulu cami medresesinde okudu. Aynı
zamanda Rüştiyeyi bitirdi. Sonra h u ­
susi olarak tahsiline devam edip Fran­
sızca öğrendi. 1874 yılında Midilli Tah­
rirat kalemine maaşsız olarak devama
başladı. Bir yıl sonra maaş bağlandı.
O sırada Namık Kemal Bey Midilli’de
oturmağa memur edilmişti. Onunla ta­
nışarak meclisine devama başladı. B u
suretle gene yaşta ileri ve hürriyetse-
ver fikirlerin tesiri altında kaldı. Na­
mık Kemal’e Midilli mutasarrıflığı ve­
rilince o da onu Tahrirat müdürlüğü­
ne tayin etti (1881). İki yıl sonra da
Aydın vilâyeti Mektupçusu ve 1885 yı­
lında Suriye vilâyet Mektupçusu oldu.
Aydın fikirlerinden dolayı vali ile geçi-
nemiyerek 1891 yılında istifa etti. Ertesi
yıl hükümdara ait Bağdad’daki Arazi
müdürlüğüne, 1893 yılında Mersin m u ­
tasarrıflığına tayin edildi. Bundan
sonra Maan, Nablus ve Süleymaniye
mutasarrıflıklarında- bulundu. Bütün
bu görevlerinde başarı gösterdiği için
1897 yılında Adana valiliği verildi. Se­
kiz ay sonra ise “görülen lüzum” üze­
rine azlolundu. Asıl sebep ise, Mersin’­
de Avusturya fahrî koonsolosu bulu­
nan ve bazı şüpheli -işler gören Praza-
folli adlı birisinin hudut dışı edilme­
sine teşebbüs olunması sırasında Avus­
turya bayrağının yere düşmesinden
dolayı hem Mersin mutasarrıfından,
hem Adana valisinden resmen tarziye
vermeleri istenmesi ve Bab-ı âlîmin
emrine rağmen her ikisinin de bunu
reddetmeleridir. Bun u n üzerine vali
muavini tarziyeye memur edilmiş, kon­
solos vazifesine iade olunmuş, böylece
de devletin şeref ve haysiyeti kırılmış­
tır.
1898 yılında Yemen valiliğine tayın
edilip buradaki kargaşalıkları gider-
j meğe memur.oidu. Padişahın emriyle
| -sözde Yemen halkına hoş görünmek
I ve bu vasıta ile başarı kazanmak hül-
! yasiyle -sarık sarıp cübbe' giyerek vazi-
| fesine öyle gitti. Azlettiği bir kaza
i kaymakamı kendisini öldürtmek iste-
| diyse de yalnız yaralandı. Yarası m ü ­
himce olduğu için uzun zaman yatma­
ğa mecbur kaldı. Askerî kumandan
Abdullah Paşa ile geçinemediğinden
nihayet 1902 yılında azlolundu ve kı­
sa bir zaman sonra Rumeli Um um î
müfettişliğine getirildi. Pek m ühim
olan bu vazifeyi büyük bir dirayetle
j ifa etti. Meşrutiyetin ilânı üzerine
İ Um um î müfettişlik teşkilâtına lüzum
kalmadı. Bununla, beraber, kendisi üç
ay kadar daha Rumeli’de bulundu. Ni­
hayet, Kâmil Paşa kabinesinde Dahili­
ye nazırı oldu.
Hüseyin Hilmi Paşa, şahsen Abûül-
i hamid’e sadık olmakla beraber ilk fik­
rî terbiyesini Namık Kemal’den almış
olduğu için îttihad ve Terakki cemi­
yetinin uğrunda mücadele ettiği hür­
riyet ve meşrutiyet taraftarıydı. R u ­
meli Um um î müfettişliğinde bulundu­
ğu sırada cemiyet faaliyetini hızlan­
dırdığı için vazifesi nezaket kesbet­
mişse de iki tarafı da idare edebilmiş­
tir. Dahiliye nezaretine İttihat ve Terak­
ki ile geçinemiyen Kâmil Paşanın isti­
fası üzerine (14 şubat 1909) sadarete ge­
tirildi. 13 nisan 1909 da patlak veren
• “ 31 mart vakası” dolayısiyle sadaretten
istifa edip bir tarafa gizlendi. Abdülha-
mid’in hal’inden ve Beşinci Mehmed Re-
şad’m cüiûsundan sonra ikinci defa ola­
rak sadaret makamına getirildi (6 mayıs
1909). îttihad ve Terakkinin gittikçe
artan tahakkümü karşısında 28 aralık
1909 tarihinde istifa- zorunda kaldı* B u
sadaretinde, Örfi idare harb divanı ka­
rarlarının infazı, Bosna - Hersek ve
Bulgaristan meselelerinin karara bağ­
lanması en m ühim olaylardır. 28 ekim
1912 tarihinde Viyana büyük elçisi ol­
du. Bundan sonra kaderini tamamen
îttiiıadçılara bağladı. Onların savaş
i politikasını müdafaa etti. Birinci Ci~
i han Savaşı sonunda uğranılan acı ve
| devleti çökertici mağlûbiyet üzerine
j elçilikler "ilga olununcaya kadar Viya-
j na’da kaldı. Mütareke ilân olununca
I yurda dönmedi. İsviçre’de tahsilde bu-
j lunan iki oğlunun üstüste vefatı uaâ-
I nen ve maddeten çökmesine sebep ol-
j du. Nihayet 1920 yılında Viyana civa-
i rmdaki ikametgâhında vefat etti. Na-
j aşı İstanbul’a getirilip Yahya Efendi
j türbesi haziresine gömüldü.
1 Hüseyin Hilmi Paşa, oldukça iyi
bir tahsil görmüş, devlet hizmetinde
süratle yükselmiştir. Namuslu, hami­
yetli, dirayetli ve aydın fikirli bir dev­
ı let adamıydı. Hafızası sağlam, kalemi
kuvvetli, cesur ve cerbezeli bir zattı.
3440
(Mufassal OsmanlI Tarihi tablosu - No; 60)
 İK İN C İ A BDÜ LH AM ID DEVRİNDE

(eski askerî kıyafetlerin son şekilleri)

Soldan sağa: Erkânı Harbiye Zabiti, Piyade Paşası, İstihkâm Zabiti, Piyade Zabiti;
Arnavud Muhaftz Alayları Neferi, Avcı Taburiarı Neferi, Piyade Çavuşu,

★
Padişahın Muhaftz Alayı Neferi, Zühaf Alayları Baitactst, Mızraklı Süvari Zabiti,
Avcı Süvari Neferi, Mızraklı Süvari Çavuşu, Topçu Zabiti, Topçu Neferi.

★
(1908 de değiştirilen hâkî üniforma)
Soldan sağa: Padişahın Maiyet Süvari Bölüğü Zabiti, Piyade Zabiti, Erkânıharp Zabiti,
Büyük üniforma ile Paşa, Topçu Zabiti, Piyade Neferi, Mızraklı Süvari Atayr Nefere.
 taraftan da Hasaıı F ehm i Bey, Serbesti ga­
zetesiyle onlara katılmıştı. B u zatın bir gün
köprü üstünde vurulması ve kaatilinin b u ­
lunmaması, bu siyasî cinayetin İttihad ve
Terakkî’ye mal edilmesine sebep oldu (6/7
nisan 190S). Ertesi günü, bilhassa medrese
talebelerinin katıldığı büyük heyecanlı bir
gösteri yapıldı. Nümayişçiler: «Adalet iste­
riz^ diye bağırıp çağırdılar. B u gösteri aslın­
da İttihat ve Terakkî’y e karşı idi.
O rdu dan uzaklaştırılan alaylı subaylar,
İttihad ve Terakki Cemiyetine diş biliyorlar,
henüz orduda bulunanlar ise çıkarılmak en ­
dişesi içinde bulunuyorlardı. Tensikata uğra­
yan memurlar ve aç-bîilâç kalan aileleri ce­
Gayet sabırsız ve aceleci olduğundan
işlerin çok süratli yürümesini ister, ak-
! si halde hiçbir mazeret tanımayarak
! hiddet ve şiddet gösterirdi.
i Saray ve Ötesi. A h m ed Reşid;
A H M E D T E V F İ K PAŞA
j (Beşinci M eh m ed ’in veziriazamları
i arasında yazılmıştır)
j - - - - - - - - - - - - -
' Bibliyografya : Lûtfi (basılmamış
j kısım); Tarih. M e m d u h Faşa; Asva-
tus - sudur. İbnülemin M a h m u d K e ­
mal; Son Sadrıazamlar. Aynı müellif,
Son Asır Türk Şairleri. Aynı müellif
(Hüseyin Hüsameddin ile birlikte); Ev­
kaf Nezareti teşkilâtı tarihçesi. M e m ­
d u h Paşa; Kuvvet-i ikbal - Alâmet-i
! Zeval. Ebubekir Hazım; Canlı tarihler,
i_______________________________________________—»
3441
H ü seyin HUmi Paşa
miyetin de, devrimin de büyük düşmanı k e­
silmişlerdi.
Derviş Vahdetî’nin körüklediği gerici
zümre din elden gidiyor sloganı ile cahil ve
mutaassıp halk arasında mevcut iktidara
karşı büyük bir husumet havası yaratmakta
idiler.
Sadece meşrutiyetin korunması gayesiy­
le Selânik’ten getirtilen avcı taburları ara­
sında er elbisesi giymiş bir kısım — ihtmal
Kâmil Paşanın Hatıratı. Said Paşanın
Hatıratı. M a h m u d Muhtar Paşa; M azi­
ye bir nazar. Ali P uad Türkgeldi; G ö­
rüp işittiklerim. Halid Ziya Uşaklıgil;
Canlı
tarihler. Salâhaddin; Bildiklerim. A b ­
durrahman'Şeref; Tarih Musahabeleri-.
Aynı müellif, Hüseyin Hilmi Paşa.
Şeyhülislâm Cemalettin Efendi’nin
hatıratı. İ. Hakkı Uzunçarşılı; Said
Paşa’ya dair bazı vesikalar. Aynı m ü ­
ellif, II. Abdülhamid devrinde Kâmil
Paşa. Ziya Şakîr; Yarım asır evvel bi­
zi idare edenler. İ. Ham i Danişmend;
OsmanlI tarihi kronolojisi. M ehm ed
Süreyya; SicilH Osmanî. Musavver
Servet-î F ünun. Tercüman-ı H akikat..
Ceride-i Havadis. Osmanlı. Hilâfet. Ta-
nin. Başbakanlık Arşivi Sicill-i U m u ­
mî defterleri, İradeler, Sadrıâzamiar.
F . 31
ki ordudan çıkarılmış olan veya sadece İtti­
hat ve Terakkî’ye çeşitli sebepler yüzünden
düşman bulunan— subaylarla medreseliler
geniş bir propagandaya başlamışlardı. B u n ­
lar, mektepli subaylarla hükümet ricalinin
kâfir olduklarını, dini kaldıracaklarını, ken ­
dilerini buna âlet ederek öbür asker kardeş­
lerine karşı kullanmak istediklerini a^cı ta­
burları erlerine telkin edip duruyorlar, üs­
telik şeriate ve Padişaha sadık bulunan öbür
askerlerle halk tarafından.ağır şekilde ceza­
landırılacakları tehdidi altında bulunuyor­
lardı. Olaydan bir kaç gün evvel subayları­
nın bu askerlere: «Hocalarla katiyen görüş-
miyeceksiniz. Askerlikte diyanet meselesi
aranmaz» gibi, sözler söylemeleri, avcı tabur­
larının efradının büsbütün zihnini bulandır­
mıştı; İttihatçıların can düşmanı kesilmiş
olan medreselilerin onların hepsinin mason
olduğuna dair asker arasında yaptıkları pro­
paganda çok tesirli olmuştu. O rdu dan uzak­
laştırılmış subaylar da
onları durmadan kış­
kırtmaktaydılar.
B u sırada ise m u ­
halefet basını ve b u
arada bilhassa Volkan
gazetesi görülmemiş
şekilde ateş püskürü­
yor, Derviş Vahdetî
uğursuz kalemiyle va­
tandaş zümrelerini bir­
biri aleyhine ağır şe-
Derviş Vahdetî kilde tahrik ediyordu.
31 m art gü nü Â y a so fy a’dakı Meclîs
asker ve softalar
Olayın başlaması, ilk kurbanlar
Taşkışla:da bulunan avcı taburları erleri
12 nisan pazartesi günü gece yarısına doğru
birdenbire' ayaklanıp subaylarını tevkif ve
hapsettikten sonra Sultanahmed m ey dan m da
toplanmağa başladılar. Bir taraftan da öbür
kışlalardaki askerlere haber gönderip «şe-
riati kurtarmak» için kendilerine katılmağa
dâvet ediyorlar, onlar da silâhlarını kapıp
geliyorlardı.
13 nisan (31 mart) salı günü sabahı İs­
tanbul halkı tüfek sesleriyle uyandı. İsyan
etmiş olan askerî birlikler erleri, bir taraf­
tan havaya silâh atıyorlar, bir taraftan hep
bir ağızdan: «Şeriat isteriz» diye bağırıp ça­
ğırıyorlardı. Sultanahmed meydanı bunlarla
dolmuştu. Aralarında ise bir çok da sarıklı­
ların^ dolaştıığ görülüyordu.
Âsileri görünüşte idare eden H a m d i Ç a ­
vuşla, kamacı ustası Ârif ve bölükemini
M eh m ed adlı üç kişi vardı. Lâkin, kum anda
ekseriyetle H a m d i Çavuşta idi.
Askerler Sultanahmed m ey dan m da top­
landıkları sırada meclis binasına otuz kırk
kadar m ebus gelmiş bulunuyordu. Bunlardan
sarıklı olanlar aşağıya inerek dağılmaları
için askere nasihatte bulunm ak istedilerse de
söz dinletemediler. Askerlerden mürekkep
bir heyet meclise girdi. Kendilerine ne isten­
diği sorulunca:
«Şeriat isteriz» sözünü tekrarladılar. Şe­
riate esasen saygı gösterildiği söylenildi ve
misal olarak Besmele ile başlayan bir kâğıt
ortaya kondu. B u n u n üzerine erlerden biri:
«Bizim askerî talimatnamelerimiz de
Besmele ile başlar, lâkin almancadan tercü­
m e edilmiştir» karşılığını verdi. B u n u n kılık
değiştirmiş bir subay olduğu
anlaşılıyordu (Hikm et Bayur;
Türk İnkılâbı Tarihi, C: 1, S:
297).
Askerin istediği yalnız bu
değildi. Saat yediye kadar '(m ev­
simine göre bugünkü saatle
13.45) yerine getirilmek üzere
bütün isteklerini dört m adde -
halinde toplamışlardı:
1 — Hükümetin çekilmesi.
2 — Bir kısım mebusların
uzaklaştırılması.
3 — Şeriat hükümlerinin,
tamamen tatbiki.
4 — Alaylı subayların vazi­
felerine iadeleri.
Âsiler, kısa zam an sonra
fiilî tecavüzlere başladılar. E v ­
velâ, Meclis Reisi A h m e d Rıza
B e y sanılarak Adliye Nazırı N â ­
zım Paşa ve İttihadcıların fikir­
önünde toplanan lerini yayan Tanin gazetesi baş­
yazarı Hüseyin Cahid B e y sanı-
3442
İarak Lâzikiye m s b ’usu Şekib Arslan Bey, istediler. Bununla gidip askere lâf anlatabi­
asker tarafından öldürüldü. Bahriye Nâzırı leceklerini söylediler. Abdülhanjid b u n u da:
yaralandı. K öprü üstünde de mektepli genç «Saltanat arabasına biraderi bindirip P a ­
bir subay şehid edildi ve kimsenin el sürme­ dişah ilân etmek istiyorlar» diyerek reddetti.
ğe cesaret edemediği nâşı akşama kadar ora­
Derviş Vahdeti ise, 14 nisan tarihli Vol­
da kaldı.
kan gazetesinde Abdülham id’e:
Bir kısım asker de Serasker Kapısının
önündeki m eydanda toplanmıştı. Hassa O r ­ «Bugün meşrutiyeti kaldırmak ve m ec­
dusu K um and an ı M a h m u d Muhtar Paşa he­ lisi kapatmak kudreti elinizdedir» şeklinde
nüz devlete sadık birliklerle isyanı daha ilk hitap ediyor ve onu buna kışkırtıyordu.
anda bastırmak istemişse de, Harbiye Nâzırı
Rıza Paşa gerekli emri vermeğe cesaret ede­
memişti. Sadrıâzam da büyük bir korkuya
kapılmış, ne yapacağını bilemez hale gel­
mişti.
İsyana, bir ^müddet sonra donanm a erleri
de katıldılar. Âsâr-ı Tevfik gemisinin süva­
risi Ali Kabulî Bey, sarayı topa tutmak iste­
diği töhmetiyle kendi askerleri tarafmdan
yakalanarak Yıldıza götürüldü. Âsiler, Ab-
dülhamid’in kendilerine görünmesini ısrarla
istediler ve Ali Kabulî Beyi onun gözü önün­
de süngü ve dipçik darbeleriyle vahşice şehid
ettiler.

Tevfik Paşanın Sadareti, Padişahın

beyannameleri ve vehmi

Sadrıâzam Hüseyin Hilmi Paşa ile M e c ­

lis'Reisi A h m e d Rıza Bey saraya istifalarını
gönderip kendileri birer tarafa savuşup
gizlendiler. Padişah, Sadareti tarafsızlığı ile
tanınmış bulunan Hariciye Nazırı Tevfik P a ­
şaya verdi (13 nisan 1909). Şeyhülislâm Ce-
maleddin Efendi yeni kabinede vazife alma­
yı ısrarla reddettiğinden onun yerine Ziyaed-
din Efendi tayin olundu. Bahriye Nazır ve­
killiğine Hacı E m in Paşa, Hariciye Nazırlı­
ğına Rıfat Paşa, Maliye Nazırlığına Nu ri
Bey, Evk af Nazırlığına H a m m a d e Paşa,
Maarif Nazırlığına A bdurrahm an Bey, Tica­
ret ve Nafıa Nazırlığına Nuradungyan Efen­
Tevfik Pasa
di, O r m a n ve M aadin Nazırlığına Marokor-
dato Efendi getirilmişlerdi.
Asker o gece Harbiye Nezaretini sarmış
Olay günü, mebuslar aralarından bir he­ ve sabaha kadar silâh atıp durmuştu. B u
yet ayırıp Abdülham id’e gönderdiler. B u he­ arada ele geçirilen bir kısım mektepli su­
yet meclis n a m m a kesin tedbirler alınmasını baylar şehid edildiler. Sağa sola atılan tü­
isteyecekti. A ncak, heyet üyeleri yollarda da­ fekler, bir çok kazalara sebep oldu. Tanzn
ğıldılar. Yalnız Kastamonu m ebusu Yusuf ve Şûray-ı Ü m m et matbaaları yağm a ve tah­
Kem al (Tengirşek) Bey Yıldıza kadar gide­ rip edildiler. Ö bü r gazeteler, âsileri okşar şe­
bildi (Hikm et B ayur; Türk İnkılâbı Tarihi, kilde yazılar neşrine m ecbur kaldılar. N e ­
C: 1, S : 297). ferler silâhlı olarak gazete idarehanelerine
Yusuf K em al B e y Yıldızda, oraya ken­ geliyor ve istediklerini yazdırıyorlardı.
diliğinden gelmiş bulunan Esad Paşa. Toptanı İstanbul’daki bütün askerler isyana k a ­
ile M üfid Beye rastladı. Padişaha ikinci ma- tıldıkları için şehir içi ve civardaki garni­
beynci Nuri Paşa vasıtasıyle başvurdular. zonlarda onları sindirecek kuvvet kalma­
Esad Paşa, askerin yatışması için Abdülha- mıştı. Nihayet, Yıldız sarayını m uhafaza ile
mid’in onlara görünmesinin yeteceğini söy­ görevli olan İkinci T ü m en erleri de âsilere
lediyse de, Padişah razı olmadı. N u ri Paşaya: katılmak için vazifelerini bırakmağa başla­
«Beni parçalatmak istiyorlar» diyordu. B u dılar. Abdülham id bunun üzerine, vaktiyle
sefer, sadece bir saltanat arabası verilmesini b u tümenin kumandanı olup askerlerinin

3443
üzerine büyük nüfuzu bulunmakla taninan
ve meşrutiyetin ilânıyle vazifesinden uzak­
laştırılmış olan Şevket Paşayı görevine iade
ederek onların itaatini kısmen olsun temin
edebildi.
Hâdiseden son derece tedirgin olan ve
neticede sorumluluğun kendisine yükletilme -
sinden endişe eden, buna rağmen her halde
bazı ümidlere de kapılmış olması m üm kün
bulunan Abdülhamid, askeri yatıştırmak için
neşrettiği tebliğ ile, hâdiselerden kimsenin
m esul tutulmayacağını ve bundan sonra
şeriate bir kat daha riayet olunacağım ilân
etti. Tevfik Paşanın Sadareti dolayısıyle ya­
zılan ve usulen Babıâlide okunan Hatt-ı hü­
mayunda ise, h em şeriate, h em de meşruti­
yete riayet olunacağı tasrih ediliyordu.
Selanik’te teşkil olunan «Hareket
Ordusu» nun yola çıkması
31 Mart (13 nisan), korkunç ve tehlikeli
bir gerici hareketti. Hedefi aydın fikirleri
söndürmek, aydınları mahvetmek, parlaman -
ter rejimi ve her türlü hürriyetleri kaldır­
mak, OsmanlI devletini yeniden Orta-çağ
karanlığına sürüklemekti. B u yüzden, eğer
muvaffak olsaydı, yalnız Osmanlı İmpara­
torluğunun değil, Türk milletinin bekası da
o andan itibaren tehlikeye düşerdi. Ancak,
b u hareketin muvaffak olmasına imkân yok­
Hareket Ordusu kumanda ve kurmay heyetlerinden bir
grup: Oturanlar, soldan: H, Hüsnü,^ M ahm ud Şevket, Ali
Paşalar. Ayaktaki!er, soldan ikinci: İsmet (İnönü), ortada;
Hafız Hakkı (Paşa), Enver (Pasa) Beyler
3444
tu. Çünkü başta hemen bütün aydın subay­
ların toplandığı Üçüncü O rdu bulunmak
üzere Rumeli’deki askerî birlikler tarafından
ezilmeğe m ahkûm du.
İrtica hareketi haber alınır alınmaz onu
ezecek kuvveti harekete geçirenlerden M u s ­
tafa Kemal, o sırada Selânik Redif Tümeni
K urm a y Başkanıydı. Tüm en Kum andanı H ü ­
seyin Hüsnü Paşa 14 nisan, 1909 sabahı, İs­
tanbul’dan (sonradan Birinci Dü nya Sava­
şında İzmir valisi olan) Kahm i Beyden şöyle
bir telgraf almıştı: «Adadayız ve cümlemiz
sıhhatteyiz» (Hikmet Bayur; Türk İnkılâbı
Tarihî, C: 1, S: 290).
Telgrafı gören Mustafa K em al Bey, İs­
tanbul’da olağanüstü hâdiselerin cereyan et­
tiğini hemen anladı. İstanbul’dan gelen diğer
telgrafları da inceledi. Müşirlik kurmay he­
yetindeki öbür arkadaşlarıyla da görüştük­
ten sonra Istanbula hemen asker sevkedip,
irticai yerinde bastırmak icap edeceğine ka­
rar verdiler.
Mustafa Kem al Bey ve arkadaşlarının
kararını Ordu Kum andanı M a h m u d Şevket
Paşa uygun görerek kabul etti. Yine onun
teklifi ile gönderilecek kuvvetin başına H ü ­
seyin Hüsnü Paşa getirildi. M ah m u d Şevket
Paşa, bu kuvvetin Kurm ay Başkanlığına
Mustafa K em al Beyi tayin etti. Selanik'ten
hareket edecek bir tümene, Edirne’den bir
tümen katılacaktı. Mustafa K em al Bey, bu
kuvvetlere «Hareket Ordusu»
adını vermiş ve b u isim devrim
tarihimize böyle geçmiştir. B u
ordunun hazırlanması, tertibi,
hareket plânı tamamen Mustafa
K em al Beyin eseri olduğu gibi,
sevk ve idaresi de onun eseridir.
Mustafa K em al Bey, Hare­
ket Ordusunun muvaffakiyeti
için üç başlıca şartın lüzumuna
inanıyordu:
1 — B u ordunun bir an ev­
vel teşkilâtlanıp hiç vakit kay­
betmeden İstanbul üzerine ha­
reketi.
2 — Subayların kendilerine
verilecek askerî Ödev dLŞinda
hiç bir şeyle meşgul olmama­
ları.
3 — Hareket Ordusuna dı­
şarıdan hiç bir kuvvetin (yani
politikacıların) müdahalede bu­
lunmaması.
Hareket Ordusu, bu üç şar­
ta riayet edildiği için muvaffak
olmuştur (Harekât biter bitmez
Mustafa K em al B ey koyduğu
prensibe sadık kalarak politika­
dan uzak durmuş, normal as­
kerlik mesleğine devam etmiş­
tir).
 Hüseyin Hüsnü Paşa kumandasındaki
kuvvetler, 15 nisanda Selanik’ten trenle h a ­
reket ettiler. Bun u takip eden günlerde, yani
19, 20 ve 21 nisanda Selânik, Drama, Serez,
Gümüîcine, Manastır ve Üsküp’ten bir çok
kuvvetler yine trenlerle yola çıktılar. R u ­
meli, hakikaten büyük bir heyecan ve irticai
ezme azmi içinde bulunuyordu. Bunca em ek­
ler ve mücadelelerle kurulmuş olan hürriyet
rejiminin gericiler tarafından tehlikeye dü­
şürülmüş olması karşısında ordu ve halk bir
tek vücut gibi birleşmiş, bütün maddî ve
mânevi güçleriyle harekete geçmişti.
duşu Kumandanlığını eline almış bulundu­
ğunu, itaat edenlerin affedileceğini, isyanda
devam edenlerin cezalandırılacağını, Padişa­
hı hal? için gelmiş olduklarının ise doğru ol­
madığını bildirdi. B u sırada Rumeli’nin bir
çok yerlerinde Padişahı meşru tanımadıkla­
rına dair telgraflar yağmakta ve adının hut­
belerden kaldırıldığı bildirilmekte idi (İsmail

Hareket Ordusu’nızn Ayastefanos’daki

karargâhından çekilen telgraflar, halka
hitaben neşrolunan beyanname

İstanbul’a ilkönce Selânik jandarma bö­

lüğü yetişerek Ayastefanos (Yeşilköy) tren
istasyonunu işgal etti (19 nisan 1909). Hüse­
yin Hüsnü Paşa, ertesi günü Hadımköyü’ne
vardı. M ahm ud Şevket Paşa ise, 22 nisanda
Ayastefanos’a gelmiş bulunuyordu,
Hüseyin Hüsnü Paşa, Genelkurmay Baş­
kanlığına bir telgraf çekerek, İstanbul’daki
irtica hareketine karışmış olan askerlerin
alta yüz yıldanberi lekesiz bir itaat namusu
taşımakta olan Osmanlı ordusunu pek büyük
bir utanca düşürdüğünü ve bu lekenin der­
hal silinmesi için İkinci ve Üçüncü Ordudan
tertip edilmiş birliklerin Küçükçekmece ve
Ayasteîanos’a kadar gelmiş olduklarını, İs­
tanbul’daki silâh arkadaşlarının mevkuf su­
bayları hemen serbest bırakarak kendilerine
körü körüne itaat edeceklerine ve siyasî iş­
lere bir daha karışmayacaklarına dair yemin
etmelerini, kendilerini aldatıp «şeriat isteriz»
diye isyana sevkedenlerin cezalandırılması
için alınacak tedbirlere katiyen karışmıyarak
Hareket Ordusu efradını öz kardeşleri bil­ Hareket Ordu su gonuMü efradından
melerini, aralarına karışıp kendilerini isyana
şevketmiş olanları subaylarına haber ver-
melerini ve böyle yaptıkları takdirde hiç bzr
zarar görmiyeceklerini bildirdi.
İstanbul halkına hitaben de bir beyan­
name neşredip durumu izah ederek neticeyi
emniyet ve sükûn içinde beklemelerini is­
tedi (19 nisan 1909).
Hareket Ordusu. Ayastefanos’a gelince*
İstanbul’da bulunan mebuslarla âyân üyeleri
hemen oraya koşarak 22 nisan 1909 tarihin­
de, Âyân Reisi eski Sadrıâzam Said Paşanın
başkanlığında bir toplantı yaptılar ve dev­
rim. ordusunun hareketini tasvip ettiklerine
ve onlarla birlik olduklarına dair bir karar
alıp, bunu bir beyanname şeklinde neşret­
tiler. Bir taraftan da donanmanın büyük kıs­
mı devrimcilerle birleşerek Ayastefanos ön­
lerine geldi. M a h m u d Şevket Paşa ise 23 ni­ Â y â n ve M e b ’uslann Yeşilköy’deki Yat
sanda Sadarete bir telgraf çekip Hareket Or- kulüpte toplanışları

3445
 Abdülham id, olaylar karşısında baştan-
beri tarafsız kalmağa karar vermiş ve öyle
davranmıştı. Halbuki, bir devlet reisi olarak
böyle bir durum d a tarafsızlığı bahis konusu
olamazdı. Vatanı ve milleti için faydalı ola­
cak tarafı tutması, b una göre kararlar ver­
mesi, tedbirler alması ve hattâ icraata geç­
mesi lâzımdı. Hareket O rdu su İstanbul k a ­
pılarına dayanınca b una karşı durulam aya­
cağını anlayarak, M a h m u d M uhtar Paşanın
Hareket O rdusuna katılmasıyle boşalan H a s ­
sa ordusu kumandanlığına tayin ettiği Nâzım
Paşadan askere m ukavem et etmemeleri e m ­
rini vermesini istemiş, aynı zam anda topçu
feriki Hurşid Paşa ile ders vekili Halis Efen-
\ bölgelerinde
. -A.
:m
- * * iS
m Şevket Paşa, Hareket O r d u s u ­
Hareket Ordusu efradı Taksim, kışlasındaki âsîlerle
çarpışırken
i m
Hareket Ordusu yaralıları tramvaylarla taşınırken
(B u resimler zamanındaki mecmualardan alınmıştır)
3446
diyi M a h m u d Şevket Paşaya gönderip m eş­
rutiyete sadakatini bildirmişti.
Hareket Ordusunun İstanbul’u işgali,
isyanın bastırılması, H arb Divanının
kurulması
U m u lm a y a n bir süratle gelişi, âsilere esa­
sen bir m üdafaa tertibi alm a fırsatını ver­
m em iş bulunan Hareket ordusu, 22/23 nisan
gecesi saat 23.30 dan itibaren İstanbul’u iş­
gale başladı.
Âsiler Babıâlide, Harbiyede, Taksim kış­
lasında ve Selimiyede m ukavem et gösterdi­
lerse de, 23 nisan gü nü b u mu-
glIŞpgggpl kavemet tam am en bertaraf edil­
di. Yalnız Yıldızdaki ikinci tü-
lrf 0 , m e n ile Selimiyede bulunan bir­
liklerin m ukavem eti 24 nisan
gününe kadar sürdü. B u n d a n
sonra Hareket Ordusu, Osmanlı
payitahtma tam am en h â k im ol-
du. 25 nisan pazar günü saat 7
de İstanbul, İzmit ve Çatalca
örfî idare ilân
olundu. İsyana katılan ve teslim
olan birliklerin efradı ise, sürat­
le Rum eli’ye nakledildi. A ynı
zam an d a örfî idarenin emrinde
m i
bir harb divanı kurularak faali­
yete geçti.
Bir taraftan da M a h m u d
n u n İttihad ve Terakki C e m i­
yeti ile hiç bir alâkası bulun­
madığını, b u husustaki söylenti
ve neşriyatın u y d urm a olduğu­
nu, bütün ordular meşrutiyet
idaresinin muhafazası için ye­
m in etmiş bulundukları cihetle
b u n u kaldırmak isteyen hareke­
te karşı teşebbüse geçildiğini,
ordu subay ve erlerinin hiç bir
siyasî teşekküle m ensup bulun­
madıklarını, bunların yalnız
üstlerinden aldıkları emirlere
uyarak başka bir kuvvetin tesi­
rinde olmadıklarını, böyle dav- -
ranmıyanlarm cezalandırılacak­
larını bildiren ve sonunda or­
d un un gizli veya açık her hangi
bir cemiyete m ensup olmadığı­
nı ve her hangi bir tesir altında
hareket etmediğini tekrarlayan
bir beyannam e yayınladı.
3 1 M art olayı nedenleri
üzerine görüşler
Rastladığı R u m î aydaki gün ­
den dolayı «31 M art V a k ’ası*
diye anılan ve yakın tertip ve idarecilerinin ç — Hâdise, A bdülham id tarafından ter­
kim olduğu hâlâ m eçhul bulunan b u olayın tip edilseydi, her türlü k um a n da ve intizam­
sebepleri üzerinde d u rm a k lâzımdır. B u se­ d an uzak, başında subayların bulunmadığı
bepler, günüm üze kadar üç teori halindç or­ ve kolayca bastırılması m ü m k ü n bir askerî
taya atılmıştır: anarşi şeklinde cereyan etmezdi.
1 — Abdülham id, m e m n u n bulunmadığı d — Abdülham id, böyle bir hareketin
Kanun-ı Esas! rejimini ortadan kaldırmak, kendisi için fayda değil, zarar doğuracağını,
meclisi dağıtıp devrimcilerin elebaşılarını İstanbul’a hâkim olsa bile, ikinci ve bilhassa
öldürmek, diğerlerini sindirerek yine eski üçüncü orduların derhal müdahalede bulu­
istibdad idaresine d önm ek için gericiler va- narak b u hareketi er-geç bertaraf edecekle­
sıtasıyle askeri tahrik etmiş ve b u olayın rini ve neticede kendisine altından kalkam a­
m eydana çıkmasına sebep olmuştur. yacağı bir sorumluluğun yükletileceğini bi­
2 — İttihat ve Terakki, Abd ülham id ’i lecek ve sezecek kadar tecrübe ve zekâ sa­
düşürm ek için b u olayı tertiplemiştir. hibiydi.
3 — Bazı müfrit hareketlere karşı geri­ İkinci maddedeki, sonradan çok söyle­
cilerin ve İttihat ve Terakki muhaliflerinin nen, hâdiseyi İttihat ve Terakkinin tertible-
her çeşit memnunsuzları, kısmen ordudan diğine gelince; b un un sebebi A bd ü lh am id ta­
çıkarılan İttihat ve Terakki muhaliflerinin rafından tertip edilmediği anlaşılınca akla
askeri tahrik etmeleri b u olayı, doğurmuştur. hem en bu ihtimalin gelişidir. Hâdiseyi
Halbuki birinci iddiayı, yani olayın A b ­ Üçüncü O r d u bölgesinden getirtilen avcı ta­
dülhamid tarafından hazırlandığını şu delil­ burlarının çıkarmış olması, ilgili bulunm adı­
ler çürütmektedir: ğı halde b u olayın sonunda, b u bahane ile
Padişahın hal’ edilişi, esasen gayenin b u ol­
a — Talât Paşa, A h m e d Rıza B e y gibi,
duğu, şu halde hâdisenin ancak onun düş­
Abd ü lham id ’i en sevmeyen, hattâ ona düş­
manlarınca hazırlanabileceği , nazariyesini
m a n bulunan ve o devrin hâdiselerini, içinde
doğurmuştur.
yaşamış olmak itibariyle çok iyi bilen k im ­
seler, b u olayla A bd ü lham id ’in bir ilgisi b u ­ Şeyhülislâm Cem aleddin Efendi de bu
lunmadığını kesin olarak ve açıkça söyle­
mişlerdir (Ali F u a d Türkgeldi; Görüp İşit­
tiklerim, S: 31. Marcelle Tinayre; Notes
d ’une voyageuse en Turquie, S: 47).
I I
b — Hareket ordusunun İstanbul’a geli­
şinden sonra A b d ü lh a m id ,. milletçe istenmi­
yorsa saltanatı kardeşine bırakmağa razı b u ­
lunduğunu söylemiş, ancak karşılığında sa­
dece b u v a k’a ile alâkası olup olmadığının
bir heyet tarafından tahkikini istemiştir.
 y â n Reisi bulunan Said Paşa: «Suçsuz ol­
duğu anlaşılırsa sonra bizim halimiz ve mev-
kiimiz ne olur?» diyerek b u n u reddetmiştir
(İbn-ül-Emin M a h m u d Kem al İnal; Son
Divan-t harb kararile asılanlar
Sadrıâzamlar, S: 1709).
c — İttihad ve Terakki Mer- ^ __
kez-i U m u m i âzasından olup 31
Mart vak’ası sırasında Selânik
Polis M ü d ü r ü bulunan Tahsin
B e y (Cumhuriyet devrinde Ü-
çüncü U m u m î Müfettiş Tahsin
Üzer) A bdülham id’in m aruf m
düşmanlarından ve onun a ley-
hinde en ağır neşriyatta bulu-
nanlardan olduğu halde basıl-
mamış üç ciltlik hâtıralarında
A bd ü lham id ’in b u . işle alâkası
bulunmadığını ve hattâ hâdise
sırasında çok basiretli davran-
m a k suretiyle fazla kan dökül-
meşine engel olduğunun yazdı-
ğı hâtırat^ inceliyenlerce görül-
müştür (İsmail H â m i Dâniş- 'g&ê'&TvEL
m en d; Osmanlı Tarihi Kronolo­
jisi. C : 4, S ; 370), H a rek et Ordusunun köprüde aldığı tertibat

3447
 fikre eğilimlidir (Şeyhülislâm-ı esbak Cema- lığı ile bilmeğe imkân yoktur. Ç ü n k ü hâdi­
leddin Efendinin Hâtırat- 1 Siyasiyesi; S : 16), selerin seyrinden b u gerici ayaklanmanın
B u n u n gibi, şifre kalemi mümeyyizlerin­ oldukça disiplinsiz ■cereyan ettiği görülmekle
den iken Mısır’a kaçmış bulunan Salâhaddin beraber, bir plânla tertiplendiği ve belli bir
B e y de 1918 yılında «Bildiklerim» adiyle neş­ gayeye doğru yöneltildiği ^anlaşılmaktadır.
rettiği hâtıralarının bir çok yerlerinde ola­ Yani sadece avcı taburları erlerinin fevri bir
yın İttihat ve Terakki ile onun iradesiz bir hareketinden ibaret değildir.
oyuncağı haline gelmiş olan Hüseyin Hilmi
Paşa hükümeti tarafından hazırlandığını Adanandaki Ermeni vakıası
iddia etmiştir.
Halbuki, İttihad ve Terakki’nin b u işle İstanbul’da 31 M art vak’asının çıkmasın­
alâkası yoktu.. Ç ü n k ü evvelâ b u hareket dan bir gün sonra A d a n a ’da 3*ine bir Ermeni
açıkça ona karşıdır. Sonra orduyu elinde bu- hâdisesi olmuştur.
• lunduran cemiyetin Abdülham id’i hal’e böy­ İttihatçılar, henüz bir gizli cemiyet h a­
le disiplinsiz ve bir kısım mektepli subayla­ linde çalışırlarken. Sırp. Bulgar. Erm eni v.s.
rın ölümüne sebep verecek şekilde cereyan komiteleriyle temaslarda bulunmuşlardı.
eden bir hareketle kalkışmış olması düşünü­ Maksatları bütün bu kuvvetleri mutlakıyet
lemez. aleyhinde seferber edebilmekti. İttihat ve
Üçüncü ve son ihtimal ise şöyle tahlil T erakkinin ileri gelenlerinden Cemal, Talât
edilebilir: ve Bahaeddin Şakir Beyler bilhassa Taşnak
Meşrutiyetin Hâniyle birlikte İttihad ve komitesiyle temas ederek b u komitenin si­
Terakki Cemiyeti büyük bir nüfuz kazan­ yasî bir cemiyet halinde teşkilâtlanmasını
mıştı. Cemiyet mensuplarından bir kısmı b u kabul etmişlerdi.
nüfuzdan şahsî ikbal ve çıkarları için fay­ Abdülhamid, geniş coğrafî alanlara y a­
dalanmak istiyorlardı. Bir kısmının ise, tam yılmış olan İmparatorluğun nüvesini teşkil
manâsıyle başı dönmüş haldeydi. Bütün bun­ eden Anadolu’yu parçalama tehlikesine kar­
ların neticesinde devlet idaresinde sorumsuz, şı Ermeni meselelerinde daima çok uyanık
bir nüfuz ve yetki kurm ak dâvasına kalkış­ davranmış, çok kat’î hareket etmiş, ne bu
mış bulunuyorlardı. Nitekim, uğrunda m ü ­ unsura ne de onlara zam an zam an sahip çı­
cadele ettikleri Kanun-ı Esasî’yi Kâm il P a ­ kan ve kendilerini Türkler aleyhine kışkır­
şanın Sadaretten düşmesine sebep olan olay­ tan İngilizlerle Ruslara karşı zararlı tâvizler
lar sırasında açıkça ihlâlden çekinmemişler­ tanımış, bunun üzerine çeşitli Erm eni kom i­
di. Devlet idaresine mes’uliyetsız' müdahale­ telerinin faaliyeti hızını kaybetmiş, Ermeni
leri bir çok buhranlar doğurmuş, hatâlı ve meselesi de höyiece ikinci, hattâ üçüncü plâ­
sonu zararlı işlere sebep olmuştur. M üm taz na düşmüş bulunuyordu. Meşrutiyetin ilânı
eyâletlerden m ebus çıkarmağa kalkışması, ve İttihad ve Terakki Cemiyetinin mecliste
yukarıda izah edildiği veçhile, Bulgaristan’ın büyük çoğunluk elde etmesi, Ermenilerin
istiklâlini ilân etmesi, Avusturya’nın Bosna - yeniden bazı h â m hayaller peşine düşmele­
Hersek’i ilhakı, Girid’in Yunanistan’a katıl­ rine sebep oldu.
m ağa karar vermesi- neticelerini doğurduğu Arap ve Selçuk istilâları sırasında, .Kaf­
gibi, meselâ vergi ve askerlik mükellefiyet­ kasya’dan Kilikya bölgesine göçen bir kısım
lerinin bütün tab’aya aynı şartlarla tatbike Ermeniler, haçlı savaşları esnasında ve on­
kalkışılması Balkanlarda, Hicaz, Irak ve Y e ­ ların yardımıyle burada «K ü ç ü k Erm enis­
m e n ile D o ğ u Anadolu’n un çeşitli bölgelerin­
tan» adlı bir devlet kurmuşlardı. B u sırada
de fiilî muhalefetlerin doğmasına sebep ol­ Kilikya bölgesinde' bir hayli azınlıkta b u ­
muş, askerî mükellefiyete tâbi tutulma yü­ lundukları- halde «K ü ç ü k Ermenistan» ı can­
zünden medrese talebesi âdeta feveran ha­ landırma mâlihülyasma kapıldılar ve b un u
line gelmişti. B u, dinî tedrisata engel olmak temin için de, yabancı müdahaleyi gerekti­
ve böylece dini zayıflatmak için bir komplo recek bir hareketi kâfi sandılar.
telâkki olunuyordu. B u düşünce iledir "ki ihtilâl komitelerine
İşte, 31 Mart vak’asmın çıkmasına sebep mensup bulunan A d a n a Erm eni Piskoposu
olan b u son durumdur. Gerici kuvvet, eski M uşeg faaliyete geçti. Meşrutiyetle birlikte
devrin nimetlerinden m a h r u m kalanlar, yeni silâh ithali yasağı kalktığından Erm eni genç­
devrin sademesine uğrayanlar, İttihad've T e ­ lerini tüfek, tabanca ve bombalarla silâh­
rakki Cemiyetinin kazandığı nüfuzu çekemi- landırdı.
yen veya hoş görmeyenler ve her nevi kar­ A d a n a şehri ile Tarsus, Dörtyol, Erzin
gaşalıklardan fayda umanlar elele vererek gibi başlıca kasabalardaki m üslüm an halk,
bu olayı yaratmışlardır. Bunlar, Abdülha- bir hâdisenin olacağını hissederek kısmen
m id’in tabiî olarak kendilerine eğilimli b u ­ göçmeğe başladıkları halde, çeşitli unsurlar
lunduğunu hesaplıyorlardı. Bun u nla beraber, ■ arasında birlik politikasını takip eden h ü k ü ­
olayın asıl tertip ve idarecileri kesin şekilde met gerekli tedbirleri almadı.
belli olmadığı için hakikati de bütün çıplak­ Niha 37et, 14 nisan 1309 günü Ermeniler,

3448
 her tarafta silâhlı olarak T ürk mahallelerine
ve Türk halkına tecavüzde bulundular. K a ­
dın. erkek, çocuk, ihtiyar kim e rastlarlarsa
öldürüyor, evleri ateşe veriyorlardı. Gerekli
yardımı mes'ul m akamlardan göremeyen
halk, bun un üzerine kendisini müdafaaya ve
saldırıları d efe mecbur kaldı. B u hal, iki
üç gün sürdü. 25 nisanda yalnız A da na şeh­
rinde Ermeniler yeniden hücum a geçtiler.
Halk, kendisini yine müdafaa zorunda kaldı.
Sonunda iki taraftan bir hayli ölen oldu.
Muşeg, İskenderiye’ye kaçtı.
Hâdise, dışarıya büsbütün başka şekilde
aksettir ildiği için A v ru p a ’da büyük bir he­
yecan hasıl oldu. îttihad ve Terakki hükû-
. meti, bir yabancı müdahalesine engel olmak
için hem en işe el koydu. Olaya Ermeniler
sebep olduğu halde, H a rb Divanı elliye yakın
Türk’ü idama m a h k û m etti. Ermenilerden bu
şekilde h ü k ü m giyen ise yalnız bir kişi idi.
Böylece, yüzyıllar boyu aynı topraklarda,
eşit haklara sahip olarak ve aralarında hiç
bir ihtilâf çıkmadan yaşamış, birbirlerine
saygı ve sempati göstermiş bulunan b u iki
unsur, hayal peşinde koşan komitecilerin ve
Osmanlı İmparatorluğunda kargaşalıklar çık­
masında menfaati olanların tahrikiyle bir
daha boş ve 2üzumsuz yere çarpışmış ve
maalesef birbirlerinin kanım dökmüş bulu-
nnyorlardi.
Abdülhaznid’in. tahttan
indirilmesine doğru
Hareket Ordusu İstanbul’da durum a ta­
m a m e n hâkim olduktan sonra, mebuslar ve
âyân «Meclis-i Umumî-i Millî» adı altında
Ayasofya’daki Meclis binasında toplandı (27
nisan 1909). Mebuslardan 240 ve âyândan 34
kişi hazır bulunuyordu. Meclise, Â y â n Reisi
Said Paşa başkanlık etmekteydi. Gaye, Ab-
dülhamid’in hal’iydi.
Said Paşa, m abeyn kâtipliğinden başlaya­
rak çeşitli hizmetlerinde ve yedi kere Sada­
retinde bulunduğu 33 yıllık devrin iyi veya
kötü bütün icraatmdan başta Abdülham id
olmak üzere, o devrin bir çok ricaliyle aynı
derecede sorumluluk altında bulunduğu hal­
de, sadece şahsını meşguliyetten kurtarmak
için şimdi kraldan ziyade kral taraftarı ro­
lüne çıkmış bulunuyordu.
AbdüHıamid’in hal’i için gereken fetva­
yı, ilmiye sınıfına mensup mebuslardan El-
malılı K ü çü k H a m d i Efendi kaleme almıştı.
Meclise dâvet'edilen Fetva Em ini Hacı Nuri
Efendi, bu fetvayı okuduktan sonra imzadan
istinkâf etti. Sebebi sorulduğu zam an ise,
fetvada kendisine isnad edilen üç m ühim su­
çu. Abdülham id’in işlediğine kanaati bulun­
madığım söyledi. B u üç suç ise 31 mart ola­
yına sebep olmak, dinî kitapları tahrif ettir­
m e k ve y akm ak ve devlet hâzinesini israf
3449
etmekti. Hacı Nuri Efendi, A bdülham id’e
saltanattan feragat etmesi teklifinde bulunul­
masının daha doğru olacağını ileri sürdü.
B u n u n üzerine fetvanın son kısmı b u şekilde
değiştirilaiyse de Nuri Efendi yine imzala­
madı. Nihayet, sarıklı mebuslardan Mustafa
Âsim Efendi kendisini ikna etti.
Söylediğinden şaşmaz, kararından dön­
mez, haklı bulmadığı hiç bir işe hayatı p a ­
hasına dahi âlet olmaz mizaçta, cidden d ü ­
rüst ve namuslu bir zat olan Fetva Em ini
Hacı Nuri Efendiyi, kulağına fısıldadığı bir
iki cümle ile ikna eden Mustafa  sim E fen ­
dinin o sırada ona ne söylemiş olduğu bilin­
miyordu. M e r h u m Mustafa  sim Efendi, b u ­
n u kimseye ifşâ etmek istememişti (Hürriyet
ve itilâf iktidarının son Şeyhülislâmı M u s ­
tafa Sabri Efendiden rivayet edildiğine göre,
Mustafa  sim Efendi, Hacı Nuri Efendinin
kulağına eğilerek: «B u fetvayı imzalamazsan
A bdülham id’in hal’i m ü m k ü n olmaz. Salta­
natta kalmasına da imkân yoktur. H a l’ ede­
mezlerse katlederler. Sen de ölümüne sebep
olmuş olursun» demiş, Hacı Nuri Efendi b u ­
nun üzerine fetvayı hem en imzalamıştır).
Fetvanın metni şöyledir:
«İmamül-müslimin olan Zeyd ba’zı me-
sâil-i mühimme-i şer’iyyeyi kütüb-i şer’iyye-
den tay ve ihraç ve kütüb-i mezkûreyi meni’
ve hark ve ihrak ve beytül-mâlde tebrir ve
israfla müsevveğ-i şer’î hilâfında tasarruf ve
bilâ sebeb-i şer’i katil ve habs ve tagrib-i
raiyyet ve şâir güne mezalimi itiyad eyle­
dikten sonra salâha rücu’ etmek üzere ahd
ve kasem etmiş iken yemininde hânis olarak
ahval ve umur-ı müslimîni bilkülliye müh-
tel kılacak fitne-i azîme ihdasında ıs­
rar ve mukatele ika etmekle menea-i .müsli-
m în Zeyd-i m ezbûrun tagallübünü izâle et­
tiklerinde bilâd^i islâmiyyenin cevânib-i ke-
sîresinden m ezburu m ahlû tanıdıklarına dair
ihbar-ı mütevaliyye vürud edip m ezburun
bekasında zarar ~ı m uh ak k ak ve zevalinde sa­
lâh melhuz olmağın Zeyd-i m ezbura imamet
ve saltanattan feragat teklif etmek veya hal’
etmek * suretlerinden hangisi erba-ı hal ve
akd ve evliya-i u m u r tarafından ercah gö­
rülür ise icrası vâcib olur m u ? Elcevab: Al-
lahü a’lem, olur».
Şeyhülislâm olarak Ziyaeddin Efendinin
imzasını taşıyan bu fetvanm, bugünkü dili­
mize çevrilmiş şekli şöyledir:
Müslümanların imamı olan kimse bazı
m ühim şer’î meseleleri şeriat kitaplarından
çıkarsa ve bu kitapları yasak etse, yırtsa
ve yaksa ve devlet hâzinesini israf edip şe-
riate aykırı şekilde hareasa ve idare ettiği
kimseleri şer’î sebep olmadan öldürse, haps
etse veya sürse ve başka türlü zulümleri de
âdet edindikten sonra doğru yola dönmek
üzere ahdedip yem in etmiş iken yemininden
dönerek müslümanların hallerini ve işlerini
tamamen bozacak büyük fitne çıkarmakta
ısrar edip onların birbirlerini öldürmelerine
sebep olsa, buna engel olacak durum da b u ­
lunan müslümanlar onun b u zora dayanan
d u rum u nu ortadan kaldırınca İslâm m em le­
ketlerinin pek çok yerlerinden onu hal’ edil­
miş tanıdıklarına dair durm adan haberler
gelip yerinde kalmasında' m u h ak k a k zarar
ve ayrılışında iyilik düşünülürse kendisine
imamlık ve sultanlıktan vazgeçme teklif et­
m e k veya hal’ etmek şekillerinden hangisi
Hal’i İmzalayan kalem ve hokka
3450
meseleleri çözen ve bağlayan ve işlerin sa­
hibi olanlar tarafından daha iyi görülürse
yapılması vacib olur m u? Cevap: E n doğru­
sunu Allah bilir ama, olur.
Mecliste Abdülhamid’in hal’i için
karar alınması
Fetva, mecliste okundu. Mebusların bir
kısmı coşmuş, hal’e derhal karar verilmesini
temin için bağırıp çağırmağa başlamıştı. N i ­
hayet. Said Paşa ayağa kalktı ve:
«Efendiler, okunan fetva ve millet #tara­
fından gösterilen um um î arzu üzerine İkinci
Sultan Abdülham id’in Hilâfet ve Saltanattan
haline karar veriyor m usunuz?» dedi.
Mebuslar el kaldırarak, hal’ kararını
verdiler.
Said Paşa bun un üzerine: «Sultan Ab-
dülhamid hal’ olundu. Hilâfet ve Saltanat
tahtına meşru Veliahd M e h m e d Reşad E fen ­
dinin iciâsma karar veriyor m usunuz?» de­
yince bu teklif:
«Yaşasın Beşinci Sultan M eh m ed » nida-
larıj^Ie kabul olundu (A bdurrahm an Şeref;
Sultan Abdülhamid-i H â n Sânî, Suret-i haFi
S: 7).
H a l’ kararı verildiği sırada âyândan ve
Abdülham id’in darbesine uğramış olanlardan
Sahib Molla el kaldırmamıştı. Said Paşa:
«İttifakla karar verildi» derken b u gö­
züne ilişerek:
«İttifakla mı, ekseriyetle mi?» dedi. M e ­
buslardan Mustafa Ârif Bey, b u işe muhalif
olanların ayağa kalkmasını istedi. Said Paşa
b u n u teklif edince kimse ayağa kalkmadı ve
karar ittifakla verildi (Mustafa Ârif Beyden
naklen İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l İnal;
Son Sadnâzamlar, S: 1082 -1083),
Yine tam hal’ kararı verileceği sırada
âyândan Yorgiyadis Efendi buna itiraz ede­
rek:
«Yazıktır, günahtır» diye bağırmış, b u ­
n un üzerine hazır bulunanlar tarafından: t
«Alçak, hain, mürteci» gibi sözlerle tah­
kir edilip susturulmuştu (Ziya Şakır; Sultan
A bdülham id’in son günleri, S: 5).
Abdîilhamid’e hal, kararının tebliği
Meclisin bu kararından sonra, hail A b ­
dülhamid’e tebliğ edecek heyet kuruldu.
Âyând an A r a m Efendi ile Bahriye Feriki
(Tümamiral) Ârif Hikm et Paşa ve Draç
m ebusu Esad Paşa Toptanî ile Selânik m e ­
busu Karasu Efendiler b u işle görevlendiril­
diler. B u heyet üyeleri arasında bir Erm eni
ile bir yahudinin bulunuşu bilhassa T ürk
ve müslümanlar tarafından iyi karşılanma­
mış ve ağır şekilde tenkidlere yol açmıştır.
Heyetin diğer üyelerinden Ârif Hikm et Paşa
ile Esad Paşa Toptanî, A bdülham id’in yaver- •
liginden yetişmiş, onun himayesi sayesinde «Canınızla evlâdınız ve aileniz emindir*
yükselmiş ve bir çok lûtuflarını görmüş kim­ cevabını vermişti (Hal’ler - îclâslar, S: 162).
selerdi. Lûtfi Simavi B e y b u hâdiseden bah­ H a l’in ertesi günü çıkan İkdam gazete­
sederken şöyle demektedir: sine göre ise, Esad Paşa
«Eski H akan a haFini tebliğ. etmek üzere
seçilen âyan âzasından ve kendisinin eski
yaverlerinden Ârif Hikm et Paşa, jandarma­
lıktan yetişme Draç mebusu Esad Paşa T o p ­
tanı, âyandan Ermeni Katoliği A r a m ve
Selânik mebusu Musevî K arasu Efendilerin
otuz üç sene Hilâfet m akam ında bulunmuş
bir hüküm dara nasıl gönderilebildigini ve b u
affolunmaz hatâ ve silinmez lekenin kimle­
rin rey ve tensibiyle irtikâp edildiğini derin­
leştirmiyorum. B u tarafın açıklanmasını ve
sebep olanların ilân ve teşhirini mufassal ta­
rih yazanlara bırakıyorum» (Sultan M eh m ed
Reşad Hanın ve halefinin saraymda gördük­
lerim, S: 1). B u n a rağmen heyeti tertipleyi­
cilerin şahsan kimler oldukları belli değil­
dir. Ancak, A bdülham id’e düşman bulunan
îttihad ve Terakkinin bunda büyük rol oy­
nadığı muhakkaktır.
H al’in A bdülham id’e tebliği M e m d u h P a ­
şanın nakline göre kendi hususî dairesinde
olmuş, heyet:
«Millet seni istemiyor. Hal’e karar ve­
rildiğini tebliğe geldik» demiş, Abdülhamid
buna karşılık:
«Hayatım emin midir?» diye sormuş ve
Esad Paşa Toptanî: Avrupa m ecm ualarına göre haî’in tebliği

A b d ü im e c id Efendi (S o n Halife) nin haPin tebliğine u y g u n olarak yaptığı tablo. Hal'i

tebliğ edenler soldan saga:^ A m iral A rif H ik m et, M e b 'u s A lb e r K arasu , Esat P a ş a Tcptanî,
İsmail K e m a l ye E m n iy e t U m u m M ü d ü r ü M iralay Galip (P aşa )

3451
nin böyle olduğuna dair bir kaç cümle söy­
ledikten sonra geçen olayları, genel isteği
ve fetvayı bah'is konusu- etmiş ve sonunda
Millî Meclisin ittifakla verdiği kararı tebliğ
edip müsterih olmasını tavsiye etmiş, Abdül-
ham id buna:
«Milletin arzusu böyle olduğu için itaa­
te mecburum. Millî Meclisten hiç bir istedi­
ğim yoktur. Biraderim Sultan M u ra d ’m otur­
duğu Çırağan Sarayında oturmak isterim.
Ü ç dört kişinin tertip ve hıyanet eseri olan
bu işde benim parmağım var sandılar. B un a
teessüf ederim» cevabmı vermiş, heyet üye­
lerinden birisi de buna karşılık şimdilik te­
essüfe mahal ve lüzum olmadığını, kurula­
cak Harb Divanının olayları m eydana çıka­
racağını söylemişti (İkdam, 15 nisan 1324 -
28 nisan 1909).
A v r u p a h bir m e c m u a ressamrna göre
A bdiiih a m id hal' esnasında
3452
A bd urrah m an Şeref B e y ise, h a il ken­
disine tebliğ edildiği zam an Abdülham id’in:
«Kaderin iktizası böyle imiş. B e n onu
anladımdı» diyerek devlete ettiği hizmetleri
anıp saydığını ve ağabeysiniz.senelerce m u ­
hafaza ettiği Çırağan Sarayında suikasttan
uzak olarak oturmasına müsaade olunması
arzusunu izhar ettiğini ve bu isteğinin Millî
Meclise tebliğ olunacağının kendisine vaad
olunduğunu nakleder (Sultan Abdülham id
Han-ı Sânî; Suret-i H a l’i, S : 7).
Abdülham id, hal’olunduğu günün akşa­
mında sarayda yanında kalan bir kaç sadık
adamına, b u işden duyduğu üzüntünün se­
beplerini anlatırken bilhassa şu noktayı be­
lirtmiş:
«Said Paşa, otuz üç sene en b üyük nimet
ve ihsanlarımı gören b u adam nasıl oluyor
da benim aleyhimde teşekkül eden bir m ec­
lise başkanlık ediyor? Nasıl oluyor da benim
aleyhimde bir karar veriyor? B en ne yap-
tımsa ona danışarak yaptnn. Eh, Allah bü ­
yüktür. G ü n ü n birinde karşı karşıya gelerek
elbette bunları yüzüne karşı söylerim. Yok,
eğer bu m ü m k ü n olmazsa onunla Allahın h u ­
zurunda m uh ak em e olurum. B u dünya kim ­
seye kalmaz» demiştir (Ziya Şakir; Sultan
Abdülham id’in son günleri, S: 15).
Abdülk’smid/in Selanik’e şevki, İttihad
ve Terakki*nin onu suçlandırma
gayreti
Abdülham id’in son arzusu kabul edilme­
di. O , bunun Millî .Meclise bildirilmesini is­
temişti. Esasen onun hakkında ancak bu
meclis bir karara varabilirdi. M a h m u d Şev­
ket Paşa ise, kimseye danışmağa lüzum gör­
m ed en o gece A b d ü lh am id ! Sirkeci5den tre­
ne bindirip Selânik’e sevkettirmiş ve orduca
böyle istendiğini ertesi günü meclis başkan­
lığına bildirmiş, buna da kimse ses çıkarma­
mıştı. Böylece, üç padişahın ü'stüste hal’edil-
mesi ve sonuncusunun bir de sürgüne gön­
derilmesi Osmanlı tarihinde ilk defa vaki
oluyordu.
A bdülham id’e hazırlanması için fazla va ­
kit bırakılmamış ve kendisi Yıldız sarayın­
dan bir kısım şahsî eşyası ve ailesine ait m ü ­
cevherleri ihtiva eden bavullarla ayrılmış­
tır. Yanında ailesi halkından ve çocukların­
dan 38 kişi bulunuyordu. Dört Kadm efendi,
Şehzadelerden Abdürrahim ve  bid Efendi­
ler, kızlarından Şaziye, Refia ve A yşe Sul­
tanlar bunlar arasındaydı. Yıldız sarayından
çıkıp arabaya bineceği sırada yanındaki Ka-
dmefendilerden birisinin elindeki mücevher,
esham ve para dolu bavul telâş sırasında
kaybolmuştu (İsmail H a k k ı Uzunçarşılı; II.
Sultan Abdülham id’in hal’i ve ölümüne dair
bazı vesikalar. Belleten, N . 44, S: 708).
 ittihat ve Terakki, A bdülham id’i haî’e
muvaffak olduktan sonra da birden yakasını
bırakmak istemedi. O n u , halk nazarında
mutlaka suçlu göstermek ve b u hal5i böyle
bir sebebe dayandırmak istiyordu. Meşruti­
yeti muhafazaya yem in etmiş ve b u niyetini
her fırsatta tekrarlamış bulunan bir Padişa­
hın haklı bir sebep olmadan hal'i m ü m k ü n
değildi. Halbuki uzun bir iktidara nam zed
görünen bu siyasî züm renin, onunla bağdaş­
masına imkân yoktu.
İttihat ve Terakki. ,bunun için 31 M art
olayını bahane ederek Abdülham id’i hal’et­
mişti. Şimdi de, b un un doğru olduğunu or­
taya koyması gerekiyordu. B u n u n için der­
hal harekete geçildi.
O sırada Adliye Nazırı Necm eddin Mollaromanlar serisi hâlen Topkapı saraymdadır).
Beyin İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l İnal’a
nakletmiş olduğuna göre bir Vükelâ Meclisi
toplantısında Örfî İdare H a r b Divanının «31
M art hâdisesine dair Divan-ı H a r b tahkika­
tının neticesi olarak mahlû Sultan A bd ü lha ­
m id’in işde alâkasını ve medhalini gösteren
mazbata» smı Harbiye Nazırı Salih Paşa,
Sadrıâzam (ikinci sadaretinde) Hüseyin Hil­
m i Paşaya vermişti. Sadrıâzam, b u n u yüksek
sesle okudu. Deliller çürüktü. Hiç biri A b ­
dülhamid’i itham edecek kuvvette b ulun m u­
yordu. Esasen Vükelâ da A bdülham id’in bu
olayla ilgisi bulunmadığı kanaatindeydiler.
Mazbata, _ bu kanaati değiştirecek mahiyette
değildi. İlk itiraz eden Şeyhülislâm Sahib
Molla B e y oldu. Kendisinin, Abdülham id’in
zulüm ve düşmanlığına uğrayanlardan oldu­
ğunu açıkladıktan sonra, onun hal’i ile m ese­
lenin kapandığını, başka bir m uam ele düşü-
nülemiyeceğini ileri sürüp Adliye Nazırın­
d an mazbatanın mucip sebepleri hakkında
mütalâa istedi. Necm eddin Molla da, b u m a z­
batadaki ifadelerin Abdülham id’in b u olayla
ilgisini isbat edecek kuvvet ve mahiyette
görülmediğini ve b un un hiç bir adlî m u a m e ­
leye esas olamıyacağmı izah etti. Sadrıâzam
b u n u n . üzerine mazbatanın esasen resmî de­
ğil, hususî şekilde gönderildiğini söyleyerek
Harbiye Nazırına g'eri verdi. Mesele de böy-
lece kapandı (Son Sadrıâzamlar, S: 1302).
nı belli etmezdi. Hâfızası kuvvetli olup bir
kere gördüğünü veya sesini duyduğunu bir
daha unutmazdı. Karşısındakinin d uy gu ve
düşüncelerini anlamakta ve bunları ona söy­
letmekte mahirdi. Herkesin gönlünü alıp,
kendisine bağlamayı bilir, dindar, hayratı
sever, içki kullanmaz, her türlü sefahattan
uzak durur, basit ve sade bir hayat yaşardı.
Zekâsı ve dirayeti takdir edilmekle be­
raber pek m untazam tahsili yoktu. O k uy up
yazm aya fazla heves etmemiş ve genel kül­
türden m a h r u m ve cahil kalmıştı. Fransız-
cayı anlar, konuşmazdı. B u dilde yazılmış
ciddî batı eserlerine de pek iltifat etmez, b a ­
sit ■
macera ve cinayet romanlarını okutup din­
lemeyi tercih ederdi (Tercüme ettirdiği cinai
Gayet muktesitti, daha şehzadeliğinde
emlâkini iyi idare etmiş, esham alıp satmış,
para biriktirmişti. Padişahlığında devletin
dış borçlarını artırmamış, yaptığı istikrazları
da h em e n ödemiştir. Fakat para darlığından
ve tasarruf politikasından memurların, dul ve
yetimlerin aylarca maaşı çıkmadığı halde, lü­
zum suz yere ve değersiz kimselere şahsî çı­
karı için b üyük ihsanlarda bulunm aktan da
çekinmezdi. Am atör zevki marangozluktu,
kendisine istirahat verdiği zam an marangoz
atölyesinde çalışarak vakit geçirirdi. Ayrıca
Batı müziğine, opera ve tiyatroya düşkündü.
Çalışmayı sevdiğinden sabahları erken
kalkar, bahçede biraz dolaşıp hafif bir ka h ­
valtıdan sonra devlet mesaisine başlar, öğle­
den sonraları biraz kütüphanede meşgul
olur. Bilâhare yine devlet işlerine döner, arz
edilen iradeleri inceler, sadrıâzam ve diğer
nazırları, elçileri kabul eder, çalışması böy-
lece gece geç vakitlere kadar sürerdi. İşler­
de h e m doğru ve kanaatkâr, h e m menfaat
uğruna her şeyi yapacak insanları kullanır,
hepsine karakterlerine uygun hizmetler ve­
rirdi. Şahsen du 3rgularını saklamakta mahir

İkinci Abdiilhamid’in şahsiyeti

Fotoğraflarında ve devrinde yapılmış di­

ğer resimlerinde oldukça çirkin şimali gö­
rülen Abdülhamid, ortadan uzuna yakın
boylu, zayıf ve esmerdi. Bedenen kuvvetli,
olmakla beraber iyi silâh kullanır, ata İyi
binerdi. Sesi kaim, hafif titrek, tannan, çok
tesirli ve cazibeliydi. Alçak sesle ve m unta­
za m konuşurdu. Söylenenleri hiç usanmadan
ve karşısındakinin sözünü kesmeden dinler­
di. Kendisi ile konuşanlara saygı telkin eden,
pek nazik ve terbiyeli idi. Hoşlanmadığı kim ­ A b d ü l h a m i d ’in Selanik’te ikâmetine tahsis
selere bile güler y üz gösterir, hoşlanmadığı­ ed/ien AJat/nİ köşkü

3453
olduğu gibi gerektiğinde verdiği emri de in*
kâr edip kabahati başkasma yüklemesini bi­
lir ve bunu herkesi ikna edecek kadar mahi-
rane yapardı. Son derece vehimli ve hayatı­
na düşkün olması onun .kimseye tam mâna-
sıyle itimad etmemesinin sebeplerinden biri­
ni teşkil eder. Muhitinin ve hâdiselerin kö­
rüklediği evhamı dolayısıyle bazen ölçüsüz
derecede saçma işler yaptığı olur, daim a ve
gece-gündüz rahatsız yaşardı. İdarî sisteminin
ve saltanatının devamına çare olarak m u a z ­
za m bir hafiye ordusu kurmuştu. Yıldız sa­
rayına yağan binlerce jurnal dikkatle ince­
lenir, içlerinde padişahın hayatı veya salta­
natı için tehlike olabilecek haberler araştı­
rılır, bu yüzden pek çok kimseler beyhude
paralar alırken, haksız bir ihbarla da pek çok
kimselerin başı boş yere belâya girerdi. K e n ­
disinden evvelki iki padişahın tahtından in­
dirilmiş olması, onda hal’ olunmak korku­
sunu sabit bir fikir haline getirmişti.
Diğer taraftan yabancı basmda Osmanlı
devleti ile kendi şahsı için olan neşriyatı ta­
İkinci Abdülhamid ( 1 8 7 6 - 1 9 0 9 ) zamanındaki hükümdarlar
ve devlet başkanlan
(İlâve : 1 9 6 )
A.B.D. : (Devlet başkanlan) Ulyse*
B. Grant 1869 — 1877, Rutherford B.
Hayes 1877 — 1881, James A. Garfield
1881 — 1881, Chester A. Arthur 1881 —
1885, Grover Cleveland 1885 — 1889,
Benjamin Harrison 1889 — 1893 ve 1893
— 1897, William Mckinley 1897 — 1901,
Theodore Roosevelt 1901 — 1909.
Almanya : Birinci Giyyom (Vil­
helm) —» — 1888, Üçüncü Frederik
Karl 1888 — 1888, İkinci Giyyom (Vil­
helm) 1888 ---> .
Avusturya. : Pransuva Josef —» —
—> •
Bulgaristan: Aleksandr Battanberg
1879 — 1886. Prens Ferdinand de Co-
bourg 1887 (1908 den itibaren kral) —
. ,
Fas : Mevlay Hasan —> — 1894,
Mevlay Abdülâziz 1894 — —> .
Fransa : (Devlet başkanlan) Patrice
Mac-Mahon 1873 — 1879, Paul Jules
Grévy 1879 — 1887, Sadi-Carnot 1887
—• 1894, Jean .Casimir - Perier 1894 —
1895, Felix Faure 1895 --1889, Emile
Loubet 1899 — 1906, A Fallières 1906 —
• ro 1903 -- > .
İngiltere : Viktorya_>. — 1901, Y e ­
dinci Edvard 1901-- v .
3454
kibe bilhassa meraklı idi. Aleyhinde yazan­
ları ya para ile satın alarak, yahut o m e m ­
leketteki nüfuzunu kullanarak susturmaya
çalışır, m uvaffak olamazsa dâva açar, yazı­
lanları tekzip ettirirdi. A nc a k hal’inden son­
ra, ölümüne kadar olan devrede, öm rünün
en huzur içinde geçen kısmını yaşıyan Ab-
dülhamid, saltanatı müddetince hürriyetse-
verlerle mücadele etmişti. İleri fikirleri,
meşrutî idareyi sadece şahsî saltanatını ze­
delediği için zararlı görür ve bunların m e m ­
leket için de zararlı olacağına herkesi ikna
etmek isterdi. Abdülaziz’in ölümünü Yıldız
m ahkemesi ile katil gibi göstermeye çalışıp,
M idhat ve D a m a d M a h m u d Celâleddin Pa şa ­
ları haksız yere öldürtmesi, saltanatının en
kanlı olaylarından ve şahsı için de büyük
bir nakise olmuştur. Bunlar idaresi aleyhin­
deki çalışmalara kuvvetli, gerçek ve haklı
bir sebep teşkil etti. Abdülham id’e batıda,
m es’uliyet payının b ü yü k olduğu kabul edi­
len, E rm eni v a k’asmdan dolayı Gladiston’un
tâbiriyle «Kaatil Sultan» ve daha ziyade
İsveç : İkinci Oskar —> 1907, Be­
şinci Güstav 1907 — —* •
İran : Nasıreddin Şah —> — 1896,
Muzaffereddin Şah 1896 — 1907, Meh-
med Ali Şah 1907 — 1909, Ahmed Şah
1909 -- > .
İspanya : Onikinci Alfons -> —
1885, Mari Kristin 1885 — 1902, Onü-
çüncü Alfons 1902 — .
İtalya : İkinci Viktoar Emanuel —>
— 1878, Birinci Umberto 1878 — 1900,
Üçüncü Viktor Emanuel 1900 — — .
Nikola --- » .
Papalık : Dokuzuncu.Pi —> — 1878,
Onüçüncü Leon 1878 — 1903, Onuncu
Pi 1903 ---» .
Romanya : Birinci Karol 1878
İkinci Nikola 1894-- » . •
(1881 e kadar prens, sonra kral)--
Rusya : İkinci Aleksandr -» —
1881, Üçüncü Aleksandr 1881 — 1894,
Sırbistan : Milan _> — 1889, Birin­
ci Aleksandr 1889 — 1903, Birinci Pet-
Yunanistan : Birinci Yorgi
Vandaİ’m tavsif ettiği . «Kızıl Sultan» gibi
lâkablar takılmıştı.
M em leket idaresinde iyi niyetle çalış­
m a k ve faydalı olmak isterdi. Dış işlerine ve
A vrup a politikasına gereği kadar vâkıftı.
A v r u p a n m kuvvet ve siyaset dengesinden is­
tifadeyi bilirdi. Bazı yazar ve düşünürlere
göre; daha bilgili ve kültürlü, ruhî m araz­
lardan, bâtıl inançlardan uzak, millet ve
memleketini şahsından fazla düşünür ve se­
ver olsa idi, diğer kaabiliyet ve meziyetleri
sayesinde Osmanlı imparatorluğu için her
alanda faydalı bir hüküm dar olabilirdi.
İkinci Abdülham id devrinde M ülkiye
mektebinin derecesi yükseltildikten başka,
Edebiyat, Fen, H u k u k fakülteleri açılmış,, ay­
rıca da; Maliye okulu, Halkalı Ziraat okulu,
Yüksek Öğretmen okuiu, Ğüzeî san’atlar
akademisi, Yüksek mühendis okulu, O r m a n
ve M aadin okulu, Ticaret okulu, Kız öğret­
m en ve san’at okulları ile birlikte, oldukça
geniş bir maarif teşkilâtı kurulmuştu.
İstanbul’da, Eski eserler müzesi, Genel
kitaplık (Bayezid), Haydarpaşa’da Tıbbiye
(şimdiki Haydarpaşa lisesi), Şişli Etfal (ço­
cuk) hastanesi, Darülâceze (Düşkünler yur­
du) gibi müesseseler de bu devirde kurul­
muştur.
Evvelce gördüğümüz gibi yine b u devir­
de pek çok demiryolu yapılmıştı. İstanbul ve
diğer bazı limanlarda rıhtım inşaatına da gi­
rişilmiş, fakat pek çok imtiyazlar da yabancı
şirketlerin yağmasına açık tutulduğu gibi
bendegân da bu. arada b üyük vurgunlarda
bulunmuştu. Yabancı şirketlerin faaliyeti de
malî bünye ve ekonomi için bir hayli zararlı
olmuştur.
 Beşinci Mehm ed (R eşa d ) m tuğrası

B E Ş İ N C İ M E H M E D (REŞAD)

Padişahın cülûsu, D iğ er iç olaylar, R u m e li gezisi, politik gelişmeler — İtalya’nın Trablus-

ga rb’a saldırması, Barjş gayretleri — Particilik ve ordu, H ü k ü m e t buhranı, B ü y ü k kabine,
B a lka n devietleri ittifakı — Uşi barışı, B a l k a n savaşı, Bâbıâlî baskını, barış v e diğer olay­
l a r — D ü n y a savaşr, Osm anlı devletinin katılması, R u s, Irak, Sına ve Ç a n a k k a le cepheleri
savaşları — D evrin son askerî olayları, Talât Paşanın sadareti, Ziyaretler, Padişahın ölü m ü.

Meclis-i Umumî-i f ...... BEŞİNCİ M E H M E D (R E Ş A D ) t.umun^ 4, S: 4). Veliahd R e ­

Millî, bir taraftan Ab- şad Efendi d e mevcut
= Babası : Abdülmecid =
dülhamid’in hal’ine. di­ = s hanedan âzasının yaş­
ğer taraftan da Ab- = Annesi : Gülc.emal , § ça en büyüğü idi. B u ­
dülmecid’in üçüncü oğ­ n u n için, Anayasaya
I Doğduğu tarih : 2 ekim 1844 =
lu veliahd Reşad Efen­ göre esasen saltanat
dinin Beşinci Meh- İ Padişah olduğu tarih : 27 nisan 1909 '= onun hakkı idi. M e c ­
m e d unvaniyle onun İ Ö lüm ü : 3 tem m uz 19X8 = lis tarafından b u şe­
yerine Osmanlı tahtı­ kilde seçilmesi usul­
§ Bilinen zevceleri : Kâmres, Dürria- E
na çıkmasına oybirli­ süzdü (İ. H . Dâniş-
= den, Mihrengiz, Nâzperver, Dilfrib. r
ğiyle karar vermişti. = Çocukları : M e h m e d Ziyaeddin, Mah- | m en d ; Osmanlı Tarihî
B u n u n üzerine bu ka­ E m u d Necmeddin, Öm er Hilmi, Refia = Kronolojisi, C : 4, S:
rar  y â n Reis vekili : (genç yaşta ölmüştür). = 382).
A h m e d M uhtar Paşa Sultan Reşad, ve­
ve meclis ikinci reisi liahd dairesinden bir
Talât Beyden kurulu £ Veziriâzamları : A h m e d Tevfik Pa§a —> = istimbota bindirilerek
iki kişilik bir hey’etle İ — 2 mayıs 1909, saltanat değişikliği | Sirkeci’ye doğru yola
| dolayısiyle usulen istifa. A h m e d Tev- =
Reşad Efendiye tebliğ çıkarıldı. Biat merasi­
edildi ve böylece M e h ­
= fik Paşa (ikinci defa) 2 mayıs — 5 |
| mayıs 1909, istifa. Hüseyin Hilmi Paşa § mi, Harbiye Nezare­
m e d Reşad Efendi y a ­ § (ikinci^ defa) 5 mayıs — 28 aralık 1909, § tindeki H ü nkâr Daire­
ni Beşinci Mehm ed = istifa. İbrahim Hakkı Paşa 12 ocak 1910 § sinde yapılacaktı. İs­
intihapla tahta geçmiş 3 — 29 eylül 1911, istifa. M ehm ed Said | timbot Tophane önle­
bulunuyordu. B u hal | Paşa (sekizinci defa) 30 eylül — 30 | rine gelince toplar atıl­
ise, o zam anki Os­ | aralık 1911, istifa. M ehm ed Said Paşa § m a y a başlandı. Usul
manlI Devleti A n a y a ­ | (dokuzuncu defa) 31 aralık 1911 — 16 § hilâfına cülûs törenin­
= tem m uz 1912, istifa. Gazi A h m e d Muh- §
sasına aykırıydı. Ç ü n ­ den Önce atılan top­
| tar Paşa 22 tem m uz — 29 ekim 1912, 5
kü bu Anayasanın E istifa. M e h m e d Kâmil Paşa (dördüncü | lar, soğukkanlı ve te­
üçüncü maddesi salta­ = defa) 29 ekim 1912 — 23 ocak 1913, is- | lâşsız görünen Sultan
nat ve hilâfet hakkı» | tifa zorlanarak. M a h m u d Şevket Faşa § Reşad’ı heyecanlandır­
nın Osmanlı h ü k ü m ­ : 23 ocak — 11 haziran 1913, öldürülme. \ dı, bunun n e olduğu­
darları soyundan ge­ \ M eh m ed Said Halim Paşa 12 haziran = n u sordu. D u r u m ken­
lenlerin en yaşlısına = 1913 — 3 şubat 1917, istifa. M eh m ed \ disine izah edildi (Ali .
ait olduğunu tasrih : Talat Paşa 4 şubat 1917 — —> . §
F u a d Türkgeldi; G ö ­
ediyordu. (Düstur; C : ^illIlIIlUaiIIIUIUIlIltUIlttllniUllIIIIIIIllliIIllIIlIIIIlIlIllllIIllIlIIHIMlt^ rüp işittiklerim, S : 38).

3456
 ^ifeni Padişah Sirkeci’den iki yağız at Molİa B e y ve bir kısım iieri derecede devlet
koşulu hususî arabasıyle Harbiye Nezaretine erkânı hazır bulunuyorlardı. Sultan Reşad,
gitti. Orada H ünkâr Dairesinde biat töreni türbenin iç kısmına geçti. Burada yalnız Ç e­
yapıldı. Sultan Reşad b u sırada şeriati, ana­ lebi Efendi, Şeyhülislâm, Â y â n Reisi Said
yasayı, meşrutiyet usulünü, milletin hakla­ Paşa, Meclis Reisi A h m e d Rıza Bey, U m u m î
rını ve vatanın menfaatlerini koruyacağına Teşrifat Nazırı, Başim am ve ikinci im a m b u ­
dair evvelce etmiş olduğu yemini tekrarladı. lundukları halde, Çelebi Efendi mûtad tö­
Ancak, bütün mebuslar ve âyân üyeleri ora­ renle Hazret-i Ö m er ’e ait kılıcı yeni Padi­
da hazır bulunmadıkları için bu yemini duy­ şaha kuşattı. Sultan Reşad iki rekât nam az
mamışlardı. B u n u n üzerine Padişahın m ec­ kılmış ve nam azdan sonra Meşayih Meclisi
liste de bunu tekrar­ Reisi Sütlüce Tekkesi
laması kararlaştırıl­ Şeyhi Elif Efendi ta­
mış ve b u tören 20 rafından sakal bırak­
mayıs 1939 tarihinde m a duası yapılmıştır.
yapılmıştır <Said P a ­ Öğle namazını Eyüb
şanın hâtıratı; C : 2, camiinde kılan Padi­
K : 2, S: 479-480). şah, buradan araba ile
Topkapı sarayına git­
miş, Hırka-i Saadet
Tevfık Paşanın is­ dairesini ziyaret etmiş
ve Söğütlü yatı ile
tifası, Hüseyin Hil­ Dolmabahçe Sarayına
mi Paşanın tâyini. dönmüştür. Dönüşte,
limanda bulunan b ü ­
Kılıç alayı tün gemiler kendisini
selâmlamış ve top
Sultan Reşad tah­ atışları yapılmıştı. Sul­
ta çıkınca, Tevfik P a ­ tan Reşad, Topkapı
şanın başkanlığındaki Sarayında bulunduğu
kabine usulen istifası­ sırada Sadrıâzam ile
nı takdim etmiş, yeni Meclis Reisine kılıç
Padişah da vazifele­ alayı sırasında İstan­
rinde devam etmele­ bul halkından gördüğü
rini istemişti. Lâkin, saygı ve sempatiden
İttihadcılar Sadrıâ- çok m e m n u n kaldığı­
zamı istemiyorlardı. nı, b u n un bir beyan­
Çünkü o Sadarette n am e ile yayınlanma­
bulundukça hükümet sını söylemişti (M u ­
işlerine istedikleri gi­ Sultan Besinci Mehmeci (Reşad) savver M uhit Dergisi
bi karışmalarına im ­ C : 2, S: 4- 26).
kân yoktu. 31 mart vak’ası sırasında Sada­
rette bulunmuş olmasından dolayı, o sırada Yıldız Sarayında yapılan araştırma
gereği gibi hareket etmiş olmakla beraber,
vazifesine devamının galeyan uyandıracağını Hüseyin Hilmi Paşanın b u Sadareti sı­
ileriye süren A h m e d Rıza ve Talât Beyler, rasında Örfî H a rb Divanı tarafından 31 mart
çekilmesinde ısrar ediyorlardı. Nihayet 5 m a ­ olayı ile alâkalı olanlar hakkında verilen
yıs 1909 tarihinde Tevfik Paşa istifa etti. Y e ­ idam, sürgün ve hapis gibi cezalar infaz
rine âdeta îttihadcılarin adamı haline gelmiş olundu.
olan Hüseyin Hilmi Paşa ikinci defa olmak Aynı zamanda Yıldız Sarayında bir araş­
üzere Sadrıâzam oldu. tırma yapılarak çeşitli kasalarda bulunan beş
yüz elli bin lira kadar para ve bir miktar
Yeni Padişahın kılıç kuşanma töreni 10
mücevher bulundu. B u paranın hem en hepsi
mayıs 1903 pazartesi günü yapıldı.
Abdülham id’in şahsî servetiydi. Bir kısmını
Sultan Reşad, saraydan Söğütlü yatma kendisine verilen maaşlar teşkil ediyordu.
binerek Eyüb sultan’a geldi. Şehzadeler, v ü ­ Bunlar, verildikleri atlas keseler hiç açılma­
kelâ, âyân üyeleri ve mebuslar kendisini mış ve hattâ kasaya temas eden alt kısımları
Eyüb iskelesinde karşıladılar. Türebde K o n ­ çürümüş bir halde bulunmuştu.
ya’dan bu iş için özel şekilde dâvet edilen Abdülham id’in yabancı bankalarda çıkan
Çelebi Abdülhalim Efendi, A h m e d M uhtar mevduatı ise, bir buçuk milyon kadardı.
Paşa, Hareket Ordusu K um a nd an ı M a h m u d Bunları bir çek yazıp Birinci ve Üçüncü O r ­
Şevket Paşa, beş gün evvel Sadarete geçmiş dulara terketmişti.
bulunan Hüseyin Hilmi Paşa, eski Harbiye Ayrıca bir heyet, Yıldız Sarayında b u ­
Nazırı-Ali Rıza Paşa, yeni Şeyhülislâm Sahib lunan bütün evraka el koym uş v e bunlar

3457 F . 32
 arasındaki jurnaİİar ayrılarak bir komisyon
vasıtasıyle İncelenmeğe başlanmıştı. Ancak,
pek hürriyetsever geçinen bir çok kimselerin
ve hiç umulmayan şahsiyetlerin de yığınla
jurnalma rastlanmaya başlandı. B u n u n üzeri­
ne, hepsinin imhasına karar verildi. B u iş
Harbiye Nazırına havale edildi.
(Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı'nın
naklettiğine göre, devrin ilim ve fazilet sa­
D E V R İ N B A Ş I N D A M A L Î D U R U M , İÇ V E DIŞ O L A Y L A R ,
GELİŞM ELER
Kabinenin kuruluşundan pek az sonra
üyelerinden bazıları ile İttihad ve T e ­
rakki Partisi arasında anlaşmazlıklar baş­
lamıştı. Neticede bunlar çekilip yerlerini bu
partinin mebuslarına bırakmak zorunda kal­
dılar. Böylece de parti kısmen olsun hükü­
met sorumluluğuna iştirak etmiş oluyordu.
İlk hâdiseyi, Dahiliye Nazırı Ferid Paşa çı­
karmıştı. B u sırada her Nezarette siyasî
Reşad Efendinin biat töreni için Harbiye
Nezaretine gelişi
k & ı fS-i
III
fP& T O*
/Si:
m
m kararlaştırılmış bazı kışlaların parasını da
Yeni padişahın kıfıç kuşanma töreni için
Eyüb camiine gelmek üzere Bostan iskelesine
çıkışı
3458
hiplerinden Bursaîı Tahlr Bey m erhum da
bu komisyona m em ur edilmiş, ancak bir kaç
gün sonra bu vazifeden çekilmiş ve sebebini
soran Bayezıd U m u m î Kütüphanesi M üdürü
m erhum İsmail Saib Sencer’e: «Öyle k im ­
selerin jurnallarma rastladım ki, bir kaç
gün sonra b u vazifeden çekilmiş ve sebebini
verecek adam bulamamaktan korktum» de­
mişti) .
müsteşarlıklar ihdas olunması ve mebusların
burada görevlendirilerek devlet işlerini y a ­
kından görüp öğrenmeleri için bir kanun
teklif edildi. Ferid Paşa buna şiddetle itiraz
etti. Bir hayli münakaşalardan sonra tasarı
kanunlaşmadı. Ferid Paşa b un un üzerine
mebuslarla galiz şekilde alay etti. B u sözler
onların kulağına gittiği için istifa etmesi tek­
lif edildi. Ferid Paşa, hem en çekilmeyi kabul
ettiğinden yerine Meclis İkinci Reisi Talât
Bey Dahiliye Nazırı oldu.
Ticaret ve Nafıa Nazırı Gabril Efendiye
de İttihatçıların itimadı yoktu. B u yüzden
Fanin gazetesi onun aleyhinde şiddetli bir
kampanya açtı. Gabril Efendi buna karşılık
gazeteyi m ahkem eye verip tazminat istedi.
Gazete de dâvayı kaybettiği takdirde tazmi­
natı Ödeyebilmek için bir iane listesi tertip
etti. İttihatçılara mensup bir çok vükelâ h a ­
nımları bu listeye adlarını yazdırınca, Nazır
çekilmek zorunda kaldı. Yerine, İstanbul
m ebusu Hallaçyan Efendi getirildi (Ali Fuad
Türkgeldi; Görüp işittiklerim; S: 50). ‘
Maliye Nazırı Rifat B ey ise • Ötedenberi
İttihatçı olarak tanınmıştı. B u sırada Yıldız
Sarayının araştırılmasında ele geçen paranın
ordu ihtiyaçları için verilmesi hakkında H a r ­
biye Nezaretinden bir tezkere geldi. Rifat
Bey, b un u usule aykırı buldu. O n u n düşün­
cesine göre bu para evvelâ Maliye veznesine
teslim, olunmalı, yani devlet hâzinesine gir­
meli, sonra askerî ihtiyaçlar tesbit olunarak
listesi hazırlanıp buna göre usulen tahsisat
istenmeli ve bunun bedeli Bütçe K a n u n u ile
Harbiye Nezareti veznesine teslim edilmeliy­
di. Harbiya Nazırı Salih Paşa b u hususta ıs­
rar ettiği gibi, Avusturya’dan Bösna-Hersek’e
karşılık alman tazminattan askerî ihtiyaçlar
için ayrılan bir milyon beş yüz bin liranın
da devlet hâzinesi ve bütçe yoluyla ödenek
şeklinde Harbiye Nezaretine verilmesine iti­
raz ediyor, hattâ harap olmuş ve satılması
maliye hâzinesine teslim etmiyeceğini ileri
sürüyordu. Rifat B e y ise bütçeye dahil olma­
yan hiç bir paranın hiç bir Nezaretçe harca-
namıyacağmı ileri sürmekteydi. Tabiî, bunda
haklıydı. B u fikrini hükümet nezdinde de,
 mecliste de müdafaa ettikten sonra, kendisi­ işe tahsis edilmiş ve büyük masraflarla tâdil
ne gösterilmesi gereken itimadın esirgendi­ ve tamir olunmuştu.
ğini ileri sürüp istifa etti. Yerine Selânik Müzakereler başlayınca,. Sadrıâzam H ü ­
mebusu Cavid B ey Maliye Nazırı oldu (Aiı- seyin Hilmi Paşa için de güçlükler başladı.
med Saib; Tarüı-i Meşrutiyet ve Şark mese­ Bütçe görüşmeleri sırasında mebuslar bil­
le-! hazırası, S: 120-121). hassa m em ur maaşları için konulan tahsisatı
çok buldular ve bunların indirilmesini iste­
1S09 yılı bütçesinde 5,5 milyon lira açık
diler. Halbuki, memurlar esasen büyük güç­
vardı. Devletin geliri 25 milyon, gideri 30.5
lükler içindeydiler. Hüseyin Hilmi Paşa, bu
milyondu. Dışarıdan bir istikraz imkânsız
görülmekteydi. Bun u n üzerine Osmanlı B a n ­
kasından borç alındı. Faiz haddi % 4, ihraç
fiyatı % 83,5 idi. 7 milyon lira borçlanılmış,
devlet hâzinesine 6 milyon lira girmiş ve
böylece uygun bir borçlanma yapılmıştı. I K !-
Fransa, bir cemile olmak üzere bu borç tah­
villeri için Paris borsasında büyük kolaylık­
lar gösterdi. Borcun karşılığı bir kısım vilâ­
yetlerin koyun vergisiydi. Üstelik b u gelir,
■H e
diğer borçlarda olduğu gibi, Düyun-u U m u ­ « I V " ;
miye tarafından toplanmıyacak, devletin
öbür gelirleri gibi doğrudan doğruya maliye
vasıtasıyle cibayet olunup bankaya yatırıla­
caktı.
Meclis, Ağustos sonlarında tatile girdi.
ilW m m m
B u vesile ile Nazırlar memleketin çeşitli
yerlerinde dolaştılar. Dahiliye Nazırı Talât 1 % I ';
Bey Yem en taraflarına gidip yerli şeyhlerle
görüşerek âsâyişin iadesini temin etti. Süley-
maniye bölgesindeki eşkiyanm üzerine asker
sevkedilip faaliyetleri durduruldu.
B u sırada Arnavutlukta kıpırdanmalar
başlamıştı. Abdülhamid devrinde yüz bulmuş
olan bu bölge halkı, devletin kanunlarından
ve mülkî âmirlerin emirlerinden çok mahallî
eşraf ve mütegallibenin nüfuzuna tâbi bulu-
. nuyorlardı. İster vergi verir, ister vergi m e ­
murlarını kovarlardı. Meşrutiyetin ilânından
Sabık Sultan İkinci A b d ü lh a m r d ’e ait oîup
sonra ise, durum değişmiş ve onlarm da di­
çıkarılan bir k a n u n gereğince Paris’te satılan
ğer vatandaşlara nazaran hiç bir imtiyazları ve tutarı «Dcn anm a- yı O sm a n î» ve «Muave-
kalmamıştı. Artık devlet kanunlarına itaat­
net-i Milliye» cemiyetine verilmiş olan
ten başka çareleri de yoktu. B u yeni durum mücevherlerden bir kısmı
kendilerine ağır geldiğinden K u ze y Arnavut­
lukta fiilî mukavemet hareketleri başladı.
Bun u n üzerine Cavid Paşa kumandasında bir
tümen gönderilerek ortalık yatıştırıldı. B u
arada gösterilen şiddet hareketi Arnavutları
yıldırmaktan ziyade kırdı ve gücendirdi.
Beri taraftan bütün Rumeli’de Çeteler K a ­
nununun tatbikine başlandı. B u n u n tatbika­
İ S İ S F 10
tında da gösterilen şiddet bilhassa Bulgarları
kızdırdı. H e r şeye rağmen hükümet, bölgeyi
çetelerden temizlemeğe karar vermiş bulu­
nuyordu.

Çırağan sarayının meclislere tahsisi,

Hüseyin Hilmi Paşanın Sadaretten
istifası

Meclislerin toplanma zamanı gelmişti.

Ü 2un çekişmelerden sonra Çırağan Sarayı bu Çırağan Sarayında  y â n Meclisi salonu

3459
oturumlarda meclise gelmeyip her Nazıra
kendi bütçesini müdafaa etmesini bildirdi.
BÖylece cerbezeli ve hatırlı olan Nazırlar is­
tedikleri ödeneği aldılar. Öbürleri alamadı.
Neticede bir kısım Nezaretlerdeki memurla­
rın maaşı olduğu gibi kaldı; bir kısmı ise
% 1 0 - % 4 0 arasında inerek maaşlarda teadül
diye bir şey kalmadı. Üstelik esasen geçim-
İbrahim Hakkı Paşa
lerine yetmeyen maaşları inmiş olan m em u r­
lar, daha acı bir sefalete düştüler.
B u sırada meclis, Linç kumpanyası m e ­
selesini de ele aldı.
İngiltere devleti 1834 yılında elde etmiş
olduğu imtiyaza dayanarak Dicle ve Fırat
nehirlerinde İngiliz bayrağı altında Linç
kumpanyası adm a iki vapur işletmeğe baş­
lamıştı. B u müsaade sonradan genişletilmiş,
ve Linç kumpanyasına üçüncü bir vapur iş­
letmek müsaadesi daha verilmişti. Abdülha-
m id ise, Hazine-i Hassaya da buralarda iki
vapur işletmek imtiyazım vermiş bulunuyor­
du. B u imtiyaz şimdi de devlet hâzinesine
geçmişti. B u durum, bir takım ihtilâfların
doğmasına sebep oldu. Nihayet Hüseyin Hil­
m i Paşa, Linç kumpanyası vekili Vital ile
görüşüp, şöyle bir anlaşmaya vardı: Linç
kumpanyasına ait imtiyazla hâzineye ait im ­
tiyaz birleştirilecek ve bir Osmanlı kum p an ­
yası kurulacaktı. B u kumpanya, istediği k a ­
3460
dar vapür ışietebilecekti. Karşılığında ser­
mayesinin yarı tahvilâtı devletin elinde b u ­
lunacak, idare meclisinin y a n âzası Osmanlı
tafrasından olacak ve vapurlar Osmanlı bay-
. rağı çekecekti. Otuz yedi buçuk yıl. sonra da
devlet tazminat verm ek şartıyle bütün tah­
villeri satın alabilecekti.
B u anlaşma, devletin çıkarma idi. Lâkin,
mecliste müthiş bir gürültü koptu. Çoğunluk
partisi, bunun aleyhinde bulundu. Hüseyin
Hilmi Paşa, ancak. aklı başında bir kaç m e ­
busun müdahalesiyle ekseriyet alabildiyse
de, bir kaç gün sonra (28 aralık 1909) isti­
faya mecbur kaldı (A h m e d Saib: Tarih-i
Meşrutiyet ve Şark Mesele-i Hazırası, S:
140-142).
İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu hak-
km daki eski politikasına dönmesi de, b u ta­
rihten itibaren başlar.
Hüseyin Hilmi Paşanın istifası içde ve
dışta .iyi bir etki uyandırmadı. B u n a sebep,
bu zatın iktidarından ziyade, mecliste ekse­
riyet aldığı halde çekilmesi, yani çekiliş şek­
liydi. Avrupa matbuatı bunun sebebini, ço­
ğunluk partisinin devlet işlerini gayrı resmî
şekilde tesir altına almasında buldular. B u
da, Osmanlı demokrasisi hakkında ilk fena
puvana sebep oldu. Hüseyin Hilmi Paşa b u ­
nun üzerine Sadaretten istifası hakkında,
İttihad ve Terakkî’den hiç bir tazyik görme­
diğini, b u parti ile anlaşmazlık halinde bu- .
Ummadığını, kendince lüzumlu gördüğü se-'
beplerdeıı dolayı çekildiğini gazetelerle. ilân
zorunda kaldı (M ah m u d K em al İnal; Son
Sadrıâzamlar. S: 1673).
I. Hakkı Paşanın Sadareti, Çırağan
sarayının yanması
■ Sadaret makamına Hüseyin Hilmi Paşa
yerine R o m a elçisi İbrahim Hakkı B e y tayin
ve kendisine vezirlikle paşalık unvanı da
tevcih edildi. Kendisi meşrutiyet inkılâbın­
dan sonra Said Paşa kabinesinde Maarif, onu
takip eden Kâm il Paşa kabinesinde ise M a a ­
rif ve Dahiliye Nazırlıklarında bulunmuştu.
B u sıralarda, daha evvel Babıâli H u k u k M ü ­
şavirliği görevinde bir başarı gösterememiş,
nihayet R o m a elçiliğine gönderilmişti. Saarı-
âzam olacağını kimse um m uyordu. Sadarete
12 ocak 1910 tarihinde tayin olunmuştu. İs­
tanbul’a gelinceye kadar Hüseyin Hilmi Paşa
ve diğer kabine âzaları vekâleten işlere bak­
makta devam ettiler.
İbrahim Hakkı Paşa, çok iyi niyetlerle
işe başladı. Talât Beyi Dahiliye, Cavid Beyi
Maliye. Rıfat Paşayı Hariciye Nazırlıkların­
da bıraktı. Harbiye Nazırlığına ise, M ah m u d
Şevket Paşa getirildi. Diğer Nazırların da
parti ile az çok münasebetleri vardı.
İbrahim Hakkı Paşa, meclise programını
sunarken Adl-ü ihsan politikasını güdeceğini daire dolaşıp el etek öpmekle meşguldüler.
parlak cümlelerle ilân etti. Donanmanın kuv­ İttihad ve Terakkî’nin artan tahakkümü, hür
vetlendirilmesi için bir D o n an m a Cemiyeti fikirleri ve serbest muhalefeti günden güne
kurdurdu. B u cemiyet, her yerde şubeler açıp daha ağır bir tazyik altına alması üzerine
teberruları kabule başladıysa da, umulan so­ vaktiyle hürriyet mücadelesi uğruna büyük
nuç elde edilemedi. Çünkü, bütün toplanan emekler ve paralar harcamış olan Prens Sa-
para yarım milyon lirayı bile
aşamadı.
Hakkı Paşanın Sadaretinin
haftasında, İstanbul’un en güzel
binalarından biri olan Çır ağan
Sarayı elektrik kontağı ‘ yüzün­
den tutuşarak bir kaç saat için­
de yanıp gitti (19 ocak 1910).
Halbuki devlete dört-beş mil­
yon liraya mal olmuştu. Burası­
nın meclis' binası olmasını iste­
yen ve bunda ısrar eden Meclis
Reisi A h m e d Rıza Beydir. H ü ­
kümet b u işe taraftar olmadığı
halde A h m e d Rıza Bey bu sara­
yın Padişah tarafından Millet
Meclisine ihsan edildiğini gaze­
telerde ilân edip bir oldu-bitti
yapmıştı (Lûtfi Simavî; Sultan
M e h m e d Reşad Hanın ve hale­
finin sarayında gördüklerim, C:
1, S: 88-89). Sarayın pek m u h ­
teşem döşemesinden maada, Yıl-
dız’m en kıymetli möblesi ve
nadir tablo kolleksiyonu da b u ­
raya getirilmiş bulunuyordu.
Hepsi b u suretle mahvoldu. B u
arada 93 Meclisi zabıtları da
yandı. Mebuslar ve  y ân b u fe­
lâket üzerine Fındıklı Sarayla­
rına ' (Güzel Sanatlar Akademisi
iken yanan ve hâlen Atatürk
Cız Lisesi olan binalar) yer-
eşti. Yanm adan evvel ve y a n ark en Çırağa.n Sarayının
21 mart 1910 tarihinde Bul- cepheden görünüşü
;ar kralı ve kraliçesi İstanbul’u
re yeni hükümdarı ziyarete gel-
liler. 3 nisanda da Sırbistan
:ralı aynı ziyareti yaptı.
,'ciâHk
t»*#!
ir
I I i İli iİT
ialkia huzursuzluğun baş­
m
laması, bütçe açığı ve
istikraz aranması

Meziyet ve iktidarları meç-

mm z ,ı.
ıl bir çok kimselerin b u sıra-
: büyük memuriyetlere geç-
111
sleri halk arasında türlü de-
feoduların alıp yürümesine se-
p oldu. Diğer taraftan tensi-
iHniji! fi ILlflf-
t ' dolayısıyle işinden edilen
’ kısım memurlar, en küçük
■iş bulmak, sadece çoluk ço-
darıyle aç kalmamak için
enci sürüleri halinde daire Fındıklı Meciis-i M e b ’usan binası

3461
r
faahaddin Bey Paris’e dönmeğe mecbur kal­
mıştı. Îttihad ve Terakki, kendisinden olmı-
y anlara hayat hakkı tanımamağa karar ver­
miş görünüyordu.
Meclisin bu çalışma devresinde bilhassa
bütçe üzerinde durulmuş ve malî vaziyetin
yine pek berbat bir halde olduğu anlaşıl­
mıştı. Gelir yirmi altı milyon, gider ise otuz
beş milyona yakındı. Arada sekiz buçuk mil­
yonluk bir açık vardı. Pek ağır şartlar ileri
sürdüğü için Osmanlı Bankasından borç alı-
namıyordu.
Meclisin çalışma devresi sona erince M a ­
liye Nazırı Cavid Bey Paris'e gitti. Gayet
gizli tutulmakla beraber, herkes bu seyaha­
tin. yeni bir istikraz imkânları aramak için
Bam i
Fındıklıdaki binada Meclis-i M e b’usan içtima halinde
Fındıklıdaki  yân Meciîsî salonu
3462
yapıldığını biliyordu. Cavid Bey ise böyle
bir istikraz akdine muvaffak olamadı.
31 mart hâdisesinin zuhurundan evvel
hükümet devlet -mâliyesini ıslah için Fransa-
dan meşhur maliyeci Loran’ı getirtmişti. Lo-
ran, Maliye Nazırı Rıfat Beyle anlaştığı hal­
de, Cavid Beyle bir türlü anlaşamamıştı. Ca­
vid Bey, Loran’ın mâliyemizi ıslah için ileri
sürdüğü tedbirleri yerinde görmüyordu.
Fransa, Fransız bankalarının akde razı
olduğu istikrazın tahvilleini borsaya kabul
için altından kalkılmaz şartlar teklif ediyor­
du. Buna göre Osmanlı mâliyesinin bütün
hesaplarını Fransa kontrol edecek, mâliyenin
ıslahı için Fransız uzmanlarının ileri sürdü­
ğü tedbirler kabul olunacak, borç alman pa­
ra ile gerekli siparişler Fransa’ya verilecek,
Osmanlı devleti Tunus ve Cezayir’in Fransa-
ya katılışım resmen tasdik ede­
cekti. Devletin istiklâl ve hü­
kümranlık haklarına aykırı gö­
rünen bu şartlar reddolununca
istikraz suya düştü.
Almanya’ya taraftar bir
politika güdülmesi
Aranan borç, daha sonra
Almanya’dan bulunabildi. Kar­
şılık olarak İstanbul gümrükleri
gösterilmiş olan bu borcun faiz
nisbeti % 4, ihraç fiyatı % 81,5
du. Böylece, 7 milyon borçlanıl­
mış, devlet hâzinesine ise 5.7
milyon lira girmişti. Bu durum,
devlet politikasının — Abdülha-
mid devrinde olduğu gibi— Al­
manya’ya meyletmesi sonucunu
doğurdu. Esasen Almanya’da
tahsil görmüş olan ordu erkânı
da evveldenberi bu devlete eği­
limli idiler.
Kısaca, işler iyi gitmiyordu.
İki yıla yakın bir zamandanberi
devam eden meşrutiyet idaresi
parlak nutuklara, vaadlere,
memleketi cennete döndürecek
büyük projelere rağmen aslın­
da hiç bir şey yapamamıştı. Üs­
telik ilk zamanlarda Avrupa’da,
bilhassa Fransa ve İngiltere’de
lehimize uyanmış olan cereyan
ortadan silinmiş, hasıl olmaya
başlayan itimad tekrar kaybol­
muştu. Şimdi Avrupa devletler
muvazenesi en keskin denge
noktasına ulaşmış bulunuyordu.
Bu dengeyi hangi taraf bozarsa,
öbür tarafın derhal savaş aça­
cağı muhakkaktı. Fransa - İn­
giltere - Rusya, yani üçlü itilâf
devletleri, lideri İkinci Giyjrom (Vilhelm) ğından faydalanan âsiler, mühim ğeçidleri
olan Almanya - Avusturya - İtalya üçlü itti-* tutarak bölgeye hâkim duruma geçtiler.
fakının bütün hareketlerini dikkatle takip Arnavutluk bölgesinden meclise gelmiş
ediyorlardı. Osmanlt devletinin tekrar üçlü olan mebuslar, bu olay üzerine hükümete
ittifaka meyletmesi, bu devletin maddî kuv­ başvurarak hemen şiddet tedbirlerine müra­
vetinden ziyade coğrafî durumu dolayısıyle caat edilmemesini, bir nasihat heyeti gönde­
rakip bloku düşündürmeğe başlamıştı. Bunun rilip halkın itaate davet olunmasının daha
çaresini ise. Osmanlı devletini büsbütün âciz, faydalı sonuçlar vereceğini ileri sürdülerse
perişan ve yerinden kımıldanamaz hale ge­ de, bunlara kulak asan olmadı. Harbiye N a ­
tirmekte görüyorlardı. zırı Mahmud Şevket Paşa bizzat «Arnavutluk
seferi» ne çıktı. Kumandasında seksen iki pi­
yade taburu vardı. Ayaklanma şiddetle bas^
Arnavutluk olaylarının gelişmesi tırıldı! Sonra, halkın elinden silâhlan top­
lanmağa başladı, Arnavutlar ise, silâhlarına
can ve mallarından çok bağlıydılar. Üstelik
Meclisin ilk tatil devresi sırasında Kuzey bu silâhlar, izzetinefislerine ne derece düş­
Arnavutlukta bazı kıpırdanmalar olmuşsa da kün oldukları hiç hesaba katılmadan kadın-
şiddetle tenkil edilmişti. Ancak, mesele bu­
nunla bitmiyordu. Arnavutlukta memnuni­
yetsizlik devam etmekteydi. Yeni devrin
genç idare adamlarının tecrübesizlikleri yü­
zünden olan idari hatâları da bunu arttır­
maktaydı. Osmanlı İmparatorluğu her şey­
den evvel uzak coğrafi bölgelere yayılmış
birbirinden tamamen ayrı milletlerden ku­
rulu bir birlikti, İdare adamlarının bu yüz­
den mahallî hususiyetleri daima gözönünde
bulundurmaları ve çeşitli kanun ve nizam­
ların tatbikinde buna göre davranmaları ge­
rekiyordu. Yeni idareciler ise, bu prensibe
asla eğilimli bulunmuyorlardı. Üstelik seçim
sırasında İttihad ve Terakki namzedlerinin
kazanması için baskı yapılmış bulunması
memnuniyetsizliği büsbütün arttırmış, tama­
men huzursuz bir ortam yaratmış, seçimi bu
yüzden kazanamamış bulunan muhalefete
mensup mebus namzedleri halkı el altından
kışkırtmağa başlamışlardı. Arnavutlukta esa­
sen daha evvel milliyet fikri uyanmış, m uh­
tar veya müstakil bir Arnavutluk kurulması
propagandası başlamıştı. Bağımsızlıklarına
kavuşan küçük Balkan devletleri de bu ko­
nuda Amavudları durmadan kışkırtmaktaydı­ Sı rp kralı Petro’nun İstanbul’u ziyaret/. Ö nde
lar. Daha evvel 1909 yılı Ağustosunda Elba- kralın yanında vefiahd Yusuf İzzeddîn Efendi
san’da toplanan kongrede • Arnavut milliyet­
perverleri arnavutçanın resmî dil olmasını
ve lâtin harflerinin kabulünü ileri sürmüş­
lerdi.

Kosova valiliğine gönderilen tecrübesiz

idarecilerden Mazhar Beyin, Üsküp şehrini
imar için Osmanlı memleketlerinin hiç bir
tarafında bu sırada tatbik edilmemekte olan
Ûktorva (— iç gümrük) vergisini koyması,
halka giran gelmişti. Ayrıca bazı kimseler
yakında sakal vergisi, yumurta vergisi
nev’inden resimlerin de konulacağını yaya­
rak halkı ayaklanmağa kışkırttılar. İlk isyan
hareketi İpek’de oldu. Mutasarrıf İsmail
Hakkı Bey yaralandı (I nisan 1910). Arka­
sından Piriştine, Vulçıtrm ve Firezovi’de Bulgar kralı Ferdinand’ın İstanbul’u ziyare­
ayaklanmalar oldu. Asker mevcudunun azlı­ tinde çekilmiş bir r^şrrîf

A rnavutlukta silâh toplanışı
A h m e d S a m ım Bey
3464
larm m ve çocuklarının gözü önünde atılan ;
dayaklarla ve hakaretlerle toplandı. Böylece
Arnavutlukta OsmanlI devletine karşı silin­
m ez bir infial uyandı. Halbuki b u bölgede
medenî vasıtaları ve kültürü yayarak A rn a ­
vutların Osmanlı camiasında kalmalarının
ve itaatli bir tab’a olmalarının kendi çıkar- '
la n için de daha elverişli bulunduğu telkin i
edilseydi, kısa zam an sonra devletin yuvar­
lanacağı elim buhran sırasında kendilerin­
den sadıkane ve faydalı hizmetler beklene- j
bilirdi.
Gazeteci A h m e d Samimrin katli
İttihat ve Terakki Fırkası, iç ve dış po­
litikada hatâ üzerine hatâ işliyordu. Hareket
Ordusunun İstanbul’a hâkim olmasından
sonra kurulan Divan-ı harb-i Örfî kararları
ile idam edilenler ve sürgüne gönderilenler
arasında bir çok suçsuz masumların da b u ­
lunması, memurlar arasında yapılan haksız
ve yersiz tensikat, ceza olarak Birinci O r d u ­
n un Rumeli'ye sevkedilip âdeta zorla yol iş­
lerinde çalıştırılması gibi olaylar memleket­
teki hoşnutsuzluğu büsbütün arttırmış, yay- j
gın hale getirmişti. j
B u arada matbuatın sindirilmek isten­
mesi neticesi olarak muhalif basm a mensup j
Saday-ı Millet gazetesi başmuharriri A h m e d
Sa m im Beyin 9/10 haziran 1910 gecesi sokak j
ortasında vurulması ve katilinin meçhul kal- !
ması büyük dedikodulara sebep olmuştu. I
Aynı zamanda Şeyhülislâm Hüseyin Hüsnü j
Efendi muhalefete mensup mebuslarla işbir- j
liği yaptığı iddiasıyle saraya çağırılıp istifa­
ya zorlanmış ve ertesi günü kendisinin sıhhî • j
sebeplerle istifa ettiği ilân edilerek yerine
İttihatçıların adamı olan M u s a K âzım Efendi
tayin olunmuştu (13 temmuz 1910). Ancak,
işin aslı halk arasında derhal yayılmış bulu­
nuyordu. B u da, dedikodulara yenilerini
kattı. Diğer taraftan dış politika durum unda
Devleti aliyye aleyhine bir gelişme vardı. t
Balkan devletleri ve Babîâli
Balkan devletleri arasında Osmanlı İm­
paratorluğuna karşı bir birleşme temayülü
başlamıştı. Bilhassa Bulgarlar ve Sırplar
M akedonya’yı almak ve aralarında paylaş­
m a k düşüncesindeydiler. Yunanistan ise, he­
nüz müteredditti. B u devlet, Slavların Bal­
kanlara hâkim olmasından endişe ediyor, bir
Balkan ittifakında azınlıkta kalmaktan ve
çıkarlarının tehlikeye düşmesinden endişe
ediyordu. Osmanlı devleti bu fırsattan fay­
dalanarak aradaki pürüzlü meseleleri halle­
dip Yunanistan’la işbirliğinde bulunabilir, bu
suretle Balkan devletlerinin kendisine karşı
birleşmesine engel olabilirdi. Yunanistan’la
 pürüzlü meselelerin başında ise, Girid geli­ unsurlar arasında Osmanlı devleti leyhine
yordu. birlik kurulmasına mâni olmuşlardı.
Evvelce gördüğümüz gibi Girid meclişi Meşrutiyet devrinin tecrübesiz idarecile­
adanın Yunanistan’a katıldığını ilân etmiş,- ri, b u meseleye de el attılar. Onların düşün­
Osmanlı devleti bun u kabul etmemişse de cesine göre kilise meselesi, Rumeli’de unsur-
bir şey de yapamamıştı. S mayıs 19X0 tari­
hinde ise, Girid meclisi- Y u n a n kralına sada­
kat yemini etti. Osmanlı tab:ası olan Meclis
Reisi Venizelos, Girid mebusu sıfatiyle Y u ­
nan parlâmentosuna dahil oldu. Babıâlinin
şiddetli protestoları ise, Girid meclisindeki
Müslüman azanın bu yeminden istisna edil­
melerinden başka bir netice doğuramadı.
Böylece, mesele askıda kaldı.
Sırbistan’la Bulgaristan bir taraftan Y u ­
nanistan’ın kuvvetlenmesinden, Ege adaları­
na sıçramasından, Ortodoks Arnavutlar vası-
tasıyle G ü ney Arnavutlukta ve Rumlarla
R u m kilisesi vasıtasıyle de Makedonya'da
gittikçe nüfuz kazanmasından çekinmektey­
diler. Sultan Reşad’m . Osmanlı tahtına çık­
ması üzerine Sırp ve Bulgar krallarının bü­
y ük tehalükle İstanbul’a gelişleri, Osmanlı
. devletiyle Yunanistan • aleyhinde bir çıkar
anlaşması imkânlarını aramak içindi. A m a,
Babıâli ne bun u anladı, ne de bundan fayda­
lanabildi. Halbuki b u vasıta ile Yunanistan
üzerinde tazyikte bulunarak Girid meselesin­
de onu yola getirmek m üm kün dü. B u yapüa-
madı. Ayrıca Girid oldu-bittisi kabul edil­
m ek suretiyle Yunanistan’ın Osmanlı devle­
tinden uzaklaşmasına, Bulgaristan ve Sırbis­
tan’la anlaşmasına da engel olunamadı.

Balkan devletleri arasındaki kilise ihti­

lâfının haili için hazırlanan kanun

Yunanistan’ın, Bulgaristan ve Sırbistan-

la anlaşmalarına büyük bir engel de arala­
rında sürüp giden «kilise ihtilâfı» idi. Bulga­
ristan daha evvel R u m crtodoks kilisesinden
ayrılıp millî kilisesini kurmuş, Fener Patrik­
hanesi ise b u n u kabul etmeyerek Bulgar ki­
lisesini afaroz etmişti. Sırbistan da millî ki­
lise dâvasmdaydı. Duaların sırpça okunm a­
sını, papazların Sırp olmasını istiyorlardı.
Osmanlı devleti, Sırbistan henüz bir prenslik
halinde bulunduğu sırada onun b u arzusunu
desteklemişti. Üstelik, Bulgar ve Sırplardan
bazıları afaroz korkusuyie millî kiliselere de­
vam etmeyerek R u m kiliselerine bağlı kal­
mışlardı. Bütün bunların sonucunda,, gerek
Sırbistan, Karadağ ve Bulgaristan’da, ve ge-
.erkse Osmanlı M akedonya’sında bulunan ki­
Sultan ReşacPm Şehzadelik zam a n ın a ait
lise, mektep, manastır vesairenin hangi ce­
maate ait olacağı hakkında büyük anlaşmaz­
iki resmi
lıklar doğmuş ve b u hal Yunanistan’ın Bul­
garistan, Sırbistan ve Karadağ ile her hangi lar arasında daimî bir huzursuzluk konusu
bir konuda anlaşmalarının önüne geçmişti. oluyor, bu da bölgede huzur ve âsâyişin k u­
Abdülhamid devri devlet ricali, b ü anlaş­ rulmasına imkân bırakmıyordu. B u mesele
mazlıktan ustaca istifadeyi becermişler ve kesin şekilde halledilirse, hıristiyan tab’a

3465
arasında devlete bağlılık artacaktı. Bunun
üzerine meşhur «Kiliseler Kanunu» hazırlan­
dı. Buna göre ortodcks cemaatine ait dinî bir
müessese, o yerde hangi unsur nüfus bakı­
mından çoğunlukta bulunuyorsa ona ait ola­
caktı. B u kanun çıkınca R u m Patriği telâşa
düşerek yanında ruhanî ve cismanî meclisler
başkanları bulunduğu halde hemen saraya
koştu. 2 temmuz 1910 tarihinde çıkan bu kâ­
nunu Padişahın tasdik etmemesini istedi. Sul­
tan Reşad, Patriği huzuruna kabul ederek bu
kanunun hıristiyan unsurlar arasında süre­
gelen ihtilâfı hal için çıkarıldığını ve Fatih
devrinden itibaren Patrikhaneye verilen im­
tiyazların aynen devam edeceğini söyledi.
Patrik bunun üzerine Patrikhanede bir
«millî meclis». toplayıp meselenin orada m ü ­
zakere konusu olmasını temin etmek istedi
ise de, Osmanlı İmparatorluğunda yalnız bir
millî meclis bulunduğunu ileri süren hükü­
met bunu yasak etti. Gizlice seçilip İstanbul’a
gelen kırk kadar üye ise, tevkif edilerek
mahkemeye verildiler. Kiliseler Kanunu yü­
rürlüğe girdi ve tatbik olundu. Neticede
ileride de göreceğimiz üzere Rumlarla Bal­
kanların ortodoks Slavları arasında hiç bir
ihtilâf kalmadığından Osmanlı devleti aley­
hine kolayca birleştiler.
Sultan ReşacPm veiiahdÜginin son zam anla­
rına ait bir resmi
3466
Meclisteki Rum meb’uslann istekleri,
Hükümete hücumlar
Kiliseler Kanunu çıktıktan spnra mecli­
sin R u m üyeleri Sadrıâzama hıristiyan tab’a-
ya eşit muamelede bulunulmadığını ileri sü­
rüp yazılı bir müracaat yaptılar. B u müra­
caatın esasları şunlardı:
1 — Seçim, tamamen serbest olarak ya­
pılmamıştır.
2 — Hıristiyan tab’a, devletin genel ve
siyasî hay atma ilk defa olarak eşit şekilde
katılmaktadırlar. Şu halde, onların da ihti­
yacı düşünülmelidir. Meselâ, orduda hırîsti-
yan asker bulunduğu halde papaz yoktur.
Halbuki imam vardır. Üstelik, müslüman
olanlara mükâfat verilmektedir.
S — Çeteler Kanunu, müslüman göç*
menlerin kalabalık hıristiyan bölgelere iskâ­
nı, silâhların yalnız hıristiyanlardan toplan­
ması, hıristiyanlardan subay yetiştirilmeme-
si, hıristiyanlarm mahkemelerde ancak üye
yargıç olarak bulundurulup mahkeme baş­
kanlıklarına tayin edilmemeleri, hıristiyanla-
ra valilikler verilmemesi gibi bir kısmı mec­
lise danışılmadan geçici kanunlarla alman
tedbirler, hıristiyanlarm aleyhindedir.
4 — Patrikhaneye başvurulmaksızın azın­
lık okullarına karışılmakta, bu okullar m e­
zunlarının diploma dereceleri tayin edilme­
miş bulunmakta, hıristiyan çocuklar İslâm­
laştırılmaktadır (Sabah gazetesi, 28.8.1910).
R u m mebuslar, bütün bunların gideril­
mesini, hıristiyanlara her alanda mutlak eşit
haklar tanınmasını istiyorlar ve bunların ya­
pılmamış olmasının daha önceleri hıristiyan-
lan devletten uzaklaştırdığını ve hattâ bu
yüzden kendilerine başka kurtuluş çareleri
aradıklarını ileri sürüyorlardı.
B u müracaat, yapılan vaadlere rağmen
hiç bir netice vermedi. Esasen bu isteklerin
kabulü, genel olarak millî çıkarlara aykırı
idi. Çünkü hıristiyan tab’a imparatorluğa sa­
mimî olarak bağlı bulunmuyordu. Elde ede­
cekleri bu hakları gerektiğinde devlet aley­
hinde kullanmaları çok muhtemeldi.
Diğer taraftan muhalefet, Ahm ed Sa-
mim ’in öldürülmesine rağmen, basm yoluy­
la şiddetli hücumlarına devam ediyordu.
Hattâ bu hücumun temposu, 31 mart olayın­
dan evvelki duruma yaklaşmaktaydı. Abdül-
hamîd devri Hariciye Nazırlarından Said Pa--
şanın oğlu Şerif Paşa, Paris’te çıkan «Meş­
rutiyet» gazetesiyle en ağır ve insafsız bir
hücuma geçmiş bulunuyordu. Hükümet, bu
gazetenin yurda girmesini yasak etmişti. B u ­
na rağmen, gazete gizlice geliyor ve dağıtıl!-.
yordu. Nihayet bu işi yapmak ve gizli bir
cemiyet kurmak töhmetiyle kırk kadar kimse
tevkif edildi. B u ise, Abdulhamid devri istib-
dad idaresinin metodlarındandı.
 Babıali yangını rine Dahiliye Nazırı olan Menteş mebusu
Halil Bey (merhum Halil Menteş), Maliye
Nazırlığından çekilmiş olan Cavid Bey, M aa ­
1911 senesi ocak ayının 5 inci perşembe rif Nazırı Abdurrahman Şeref Efendi, Baş­
günü sabaha karşı Babıâlide telgraf daire­
yaver .Hurşid Paşa, Başmabeyinci ve Mâbe-
sinden çıkan yangında esas binanın iki kana­
yin Başkâtibi de bulunuyorlardı. Ayrıca zırh­
dını teşkil eden Sadaret Dairesi ile Hariciye
lıya refakat eden Gülcemal vapurunda Teş­
Nezaretinden başka Şûray-ı Devlet ve Dahi­
rifat Genel Müdürü, Emniyet Genel Müdürü,
liye Nezareti daireleri tamamen; Sadaret
üç mabeyinci ve âyândan Manastırlı İsmail
dairesinin müsteşar, mektupçu, teşrifatçı,
Hakkı Efendiler vardı.
beylikçi oda ve kalemleri kısmen yanmıştır. Sultan Mehmed Reşad, 7 haziran 1911 de
Tamamen yanıp mahvolmuş kısımlar Selanik’e vardı. 10 haziranda mekteplere, ye­
arasında V ak’anüvis odası' da # bulunmakta
timhanelere, hastahanelere iki bin beş yüz
idi. Yanan bu oda hakkında İmparatorluk
lira ihsanda bulundu.
devrinin son vak’anüvisi Abdurrahman Şe­
Padişah, İl haziranda Selanik’ten Üs-
ref Bey şu malûmatı vermiştir;
küb’e hareket etti. Tren yolu boyunca bü­
«Odada bir hayli evrak mevcuttu. Bahu­ yük sevgi gösterilerinde bulunan halk tara­
sus Divan-ı harb-i, örfî maiyetindeki komis­ fından karşılanıyor, istasyonlarda kurbanlar
yonda muayene edilen Yıldız evrakı meya- kesiliyordu. Üsküb’de parlak karşılama töre­
nında tarihe ait olmak üzere bir hayli vesaik ni yapıldı. Sultanî mektebi Padişahın ikame­
suret-i mahsusada taraf-ı âcizîye gönderilmiş tine ayrılmıştı. Burada vilâyet erkânı, askerî
idi ve Tarih-i Lûtfrnin derdest-i intişar olan ümera, belediye üyeleri, Kosova vilâyeti me­
sekizinci cildine dereolunmak üzere kübe- busları. ülerr.a. şeyhler, hıristivan ruhanî
ray-ı zamânenin tasvirleri elde edilerek bir
çoğu orada idi. Evvelce matbaaya gönderil­
miş olan sekiz kıt’asmdan başka diğerleri de
muhrik olmuştur».
■Bundan evvel de Babıâli bir çok defalar
yanıp her seferinde yeniden denilecek dere­
cede yapılmıştır (Hâlen İstanbul vilâyeti bi­
nası olarak kullanılan ve Babıâlinin sadaret
dairesi olan kısım 1839 yangınından sonra
yapılmasına başlanan ve 1844 te tamamlanan
Babıâlinin zamanımıza intikal eden parça­
sıdır) ,

Padişahın Rumeii gezisi

Arnavutlukta gösterilen şiddet hareket­ Sultan Reşad’in Rumeii seyahatinde Kosova

lerinin ve bu bölgede oturan tab’anm dev­ sahrasında halk île bir Cuma namazı
letten tamamen soğuyacak şekilde gücendi-
rilmesinin hatâlı bir davranış olduğu İttihat
ve Terakki tarafından anlaşılmış bulunuyor­
du. Şimdi ayaklanmanın bastırılmış olmasın­
dan faydalanılarak gönüllerinin alınmasına,
gerek onların ve gerekse Makedonya’daki
çeşitli unsurların devlete daha sıkı şekilde
bağlanmasına çalışılmasına karar verildi. Ça­
re olarak da ihtiyar Padişahın bu bölgelerde
bir yolculuğa çıkıp tab’asiyle temas etmesi,
onların dertlerini dinlemesi ve kendisine
ısındırması düşünüldü.
Sultan Mehmed Reşad, 5 haziran 1911 ta­
rihinde Barbaros zırhlısıyla. İstanbul’dan Se-
lânik’e doğru yola çıktı. Zırhlıya bir küçük
filo refakat ediyordu. Yanında şehzadelerden
Ziyaeddin ve öm er Hilmi Efendiler vardı.
Veliahd Yusuf îzzeddin Efendi ise İngiltere
Kralı Beşinci Corc’un Padişah ve hükümet
namına tac giyme töreninde bulunmak üze­
re Londra’ya gitmişti. Sultan M ehm ed Re-
şad’m maiyetinde Sadrıâzamla Bahriye N a ­ Kosova sahrasında Arnavud kabilelerinin
zırı M ahm ud Muhtar Paşa, Talât Beyin ye­ Padişahı karşıiayışîarı

3467
 reisleri, İttihad ve Terakki partisi delegeleri,
memleketin eşrafı ve konsoloslarla görüştü.
O gece, muhtelif unsurlar bir araya gelerek
fener alayları ve şenlikler tertip ettiler.
Sadrıâzam İbrahim Hakkı Paşa, b u gösteri­
leri yapanlara hitaben unsurlar birliği k o n u ­
sunda bir. konuşm a yaptı. Memleketin y ü k ­
selmesi için bir arada beraber çalışmak ge-
P ad işahm İstanbul İçindeki gezintilerinden
iki görünüş
rekeceğini izah etti. Hüküm darın b u husus­
taki arzu ve temennilerini bildirdi. Padişah,
alaya katılan çeşitli unsurlara mensup kız
ve erkek çocukları huzuruna kabul edip h e ­
diyeler verdi, iltifatta bulundu, kardeşçe ge­
çinmelerini istedi. . Sonra balkona çıkarak
İ T A L Y A ’N IN T R A B L U S G A R B A S A L D I R M A S I V E S A V A Ş
İtalya’nın ötedenberi Trablusgarb ve
Bingazi’de gözü olduğu biliniyordu.- Kendisi
de b u husustaki niyetlerini diğer devletler­
den gizlemeğe lüzum görmeyerek onlarm
Bosna, Fas, Mısır ve Boğazlar meselesinde
hareket serbestliklerine karşı kendisinin de
b u bölgede hareket serbestliğine sahip olma-
3468
halka göründü ve şiddetle alkışlandı. Ertesi
günü hâlâ isyan halinde bulunan bir kısım
namlı A rnavut sergerdeleri, itaatlerini bil­
dirip dehalet ettiler. B u sırada Harbiye N a ­
zırı M a h m u d Şevket Paşa da Ü sk üb ’e gel­
mişti. Padişah, Selânik’te olduğu gibi, din
ve millet farkı gözetmeden bütün dinî ve
İçtimaî müesseselere ve fakirlere eşit ihsan­
larda bulundu.
Sultan M . Reşad, 15 haziranda Priştine’ye
vardı. Burada da asker ve halk tarafindan
b ü y ü k tezahüratla karşılandı. Ertesi günü
cum a nam azı Kosova sahrasında kılındı. N a ­
m azdan sonra Sadrıâzam toplanmış olan
m ua zza m kalabalığa hitap ederk Padişahın
b u seyahatinin sebebini izah etti. Padişah
yine millet ve din farkı gözetilmeden dağı­
tılmak üzere bin, medrese için beş bin ve
kan dâvalarının barışılarak halli maksadıyle
otuz bin lira bağışta bulundu.
Sultan M e h m e d Reşad, 17 haziran 1911
de Selânik’e dönüp m utad törenle karşılandı.
G ec e yine fener alayları tertip edildi. 19
haziranda Padişah, Sırbistan kralının gön­
derdiği bir iyi dilek heyetini kabul etti. G e ­
ce onlar şerefine bir ziyafet verdi. Ertesi gü-
-n ü trenle M anastıra hareket etti. Şehirde
ikâmetine tahsis olunan Belediye dairesinde
kaldı. B urada da aynı program tatbik edildi.
Padişah iki bin lira ihsanda bulundu. 22 ha­
ziran İngiltere kralının tac giyme törenine
rastladığı için Sultan M . Reşad kendisine bir
tebrik telgrafı gönderdiği gibi Manastır’daki.
İngiliz konsolosuna aynı maksatla bir yaver
yolladı. Bir saat sonra konsolos teşekkürle­
rini arzetti. 23 haziranda İshakiye camiinde
selâmlık töreni yapıldı. Ertesi günü Şelânik’e
dönülm ek üzere yola çıkıldı. Şehirde durul­
m adan doğru Barbaros zırhlısına gidildi. 25
haziranda Padişah ve ..maiyeti Ç anakkale’ye
ve ertesi günü İstanbul’a vardılar.
• Bütün b u yolculuğu sırasında İttihad ve
Terakkî’nin genel m erkez âzaları Padişahın
hem en hiç yanından ayrılmadıkları için kat- *
lanılan zahmetler boşa gitmiş oldu. Ç ü n k ü
Arnavutluk halkı esasen bütün olanları fır­
kadan biliyor ve diğer unsurlar da genç po­
litikacılara itimad edemiyorlardı. B u olay
bir fırka meselesi değil, bir hüküm et m ese­
lesi olarak ele alınmış olsaydı m u h a k k a k ki
daha faydalı sonuçlar elde edilebilirdi.
sı hususunda 1902 yılında Avusturya, aynı
yıl Fransa, 1904 yılında İngiltere ve 1909 yı­
lında Rusya ile sözleşmeler imzalamıştı. O s ­
manlI devleti o zam an b u mesele karşısında •
gayet uyanık davranmıştı. Evvelâ Trablus­
garb’daki tüm en takviye olunup her h a n ­
gi bir tecavüze karşı hazır d urum a geti-
 riİdiği gibi, Bingazi’deki Siinüsîİer de siİâh-
landırılmışlardı. G e re k b u olaylar, gerek'
Babıâlinin siyasî teşebbüsleri üzerine İtalya
bir tecavüz hareketinden çekinmişti. B u hal,
İbrahim H a k k ı Paşanın Sadaretine kadar
devam edip gitti, İbrahim H a k k ı Paşa, R o m a
elçiliğinden Sadarete geldiği için Osmanlı
K u z e y Afrika’sının b u bölgesi hakkında İtal­
yan niyet ve gayelerini gayet iyi büm esi ve
buna göre tedbirler alması gerekirken, bü­
y ü k bir gaflet eseri gösterip b u işe lüzumlu
ehemmiyeti vermedi. Halbuki İtalya, bilâkis
İbrahim Hakkı P a şa n m b u hususta haklı ola­
rak çok uyanık davranacağını sandığından '
Osmanlı devletini tam am en gafil avlamak
. için bir m üddet oyalamak ve kuşkulandır­
m a m a k politikasını güttü. İbrahim Hakkı
Paşanın 12 ocak 1910 da Sadarete tayinin­
den sonra İtalya Dışişleri Bakanı 14 şubat
1911 tarihinde parlâmentoda verdiği izahat
•sırasında, K u z e y Afrika Osmanlı vilâyetleri­
nin A kd en iz’deki kuvvetler muvazenesi ba­
kımından İtalya için çok m ü h im bulunduğu­
nu, b u yüzden Afrika’daki Osmanlı toprak
bütünlüğünün devamının sağlanmasının İtal­
yan iç ve dış politikasının değişmez prensibi
olduğunu söyledi.
İşte, Osmanlı devlet adamlarını büsbütün
gevşeten bu sözler oldu. Hattâ M a h m u d Şev­
ket Paşa, ihtarlara rağmen, Trablusgarb-
daki fırkayı Y e m e n ’e sevkedip üstelik b ura­
daki cephaneyi de İstanbul’a getirterek böl­
geyi âdeta müdafaasız hale soktu.
İtalya ise, b u yılın sonlarına doğru ha­
rekete geçme hazırlığına başladı. B u sırada
Fransa’nın F as’da elde ettiği avantajlar, onu
büsbütün kışkırtıyordu. Çün kü, b u fırsattan
faydalanmazsa, Fransa ile yaptığı 1902 yılı
anlaşmasının sağladığı d urum d a n istifade et­
m em iş olacaktı. Trablusgarb vali ve k u m a n ­
danı İbrahim Paşa ise, İtalyan­
ların b u bölgedeki emellerini
gayet iyi hissettiğinden, bun a
göre bir politika takibine başla­
mıştı. B u n u n neticesi olarak,
İtalya devletinin Trablusgarb’da
ele geçirmek istediği ekonomik
avantajlara engel oldu. Ç ü n k ü
b u n u neyin takip edeceğini his*
sediyoraü. B u hal ise, İtalyan
matbuatının şiddetli hücumları­
na uğradı. Dışişleri Bakanı ver­
diği beyanatta İtalya’nın Trab-
lusgarb’m Osmanlı devletinde
kalmasını istediğini, ancak ora­
da başka hiç bir devletin -nü-
fuzuna m eydan vermiyeceğini,
b u vilâyette Osmanlı sermaye
ve emeği ile imtiyazlı bir işbir­
liği istediklerini ileri sürdü. Hareket ordusu
Halbuki, bunda tam am en h a k ­ (Hürriyet-i E b e d iy e ) yapılan â b id e (açıitşı 23 t e m m u z 1911)
sızdı. Ösmânlı devleti bir eyaletinde yabanci
bir devlete imtiyazlı durumlar tanımak zo­
runda değildi..
Alm anya’nın tavassutu ve İtalya’ys
hareket serbestliği tanınması
İtalya, kesin bir harekete geçmeden -ev­
vel R o m a ’daki İngiltere ve A lm a n y a B ü y ü k
elçilerine, Babıâlinin b u alandaki davranışı­
nın tehlikeli bir d urum yaratabileceğini h a ­
ber verdi. B u n u n üzerine Alm anya, İstan­
bul’da büyük elçisine arabuluculuk yetkisi
verdi. Elçi, Osmanlı Hariciye Nazırı Rıfat
Paşa ile temasa geçti. Aldığı cevap şu idi:
«Osmanlı devleti. İtalya'nın Trablus-
garb’da bazı ekonom ik teşebbüslerde b ulun ­
masına karşı değildir. Ancak, b u delvete di­
ğer devletlerden farklı imtiyaz tanıyamaz.
Halbuki İtalya burada her şeyi kendisi eline
almak istiyor. Babıâli, b u n a razı değildir».
İşte, ihtilâf noktası böylece m eydana çık­
mış oluyordu. İtalya, Trablusgarb’da imti­
yazlı bir durum istiyor, Osmanlı devleti ise,
ancak öbür devletlerle eşit bir durum a razı
oluyordu. Bir taraftan da İtalya ile mesele
çıkarmamak ve yeni anlaşmazlıklar fırsatı
v e rm em ek için, kendisinden şikâyet edilen
Trablusgarb valisi İbrahim Paşa azledilmişti.
xAvrupa’daki siyasî durum , tam am en İtal­
y a ’nın lehindeydi. Üçlü itilâf devletleri, İtal­
y a ’yı kendi taraflarına çekm ek veya hiç ol­
mazsa tarafsızlığını sağlamak için, onu des­
tekliyorlardı. Üçlü ittifak blokunun diğer
üyeleri, yani Avusturya ve A lm a n y a ise,
İtalya’yı kendilerine büsbütün bağlamak ve
m ü m k ü n olduğu kadar tatmin etmek gayesi
ile aynı siyaseti gütmekte idiler. Ç ü n k ü Onlar
için İtalya, gerektiğinde Osm anlı devletinden
daha önemli idi, böylece, Osm anlı devleti b u
sehidleri için İstanbul’d a bir tepede

3469
 dâvada tam am en yalnız kalmış bulunuyordu.
Üstelik İtalya, çıkacak bir savaşın pek kısa
süreceğini, OsmanlIların ancak sembolik bir
direnişten sonra baş eğeceklerini üm id edi­
yor ve b u hususta devletlere de teminat v e ­
riyordu.
İtalya buna rağmen Osmanlı devletine
kesin bir ültimatom tevdi etmeden evvel, A l ­
m a n y a ’nın bir kere daha düşüncesini sordu.
Aldığı cevap şu idi:
«Eğer İtalya her ne olursa olsun barışı
bozm am ağa niyetli ise, Babıâliye karşı belli
ve açık istekler ileri sürmelidir. İstanbul’dan
alm an haberlere göre, toprak bütünlüğüne
doku nu lm am ak şartiyle Osmanlı devletinin
p ek geniş dilekleri bile kabule eğilimli oldu­
ğu anlaşılmaktadır. B u n u n dışında, İtalya’­
nın mutlaka bir savaşa girmesinin veya is­
tediği diğer şartları elde etmesinin mesuli­
yeti, ancak İtalya hükümetinin çözebileceği
bir meseledir» (Hikm et Bayur; T ürk İnkılâbı
Tarihi, C : 2, K . 1, S: 92).
Böylece Alm anya, İtalya’yı hareket tar­
zında tam am en serbest bırakmış oluyordu. •
İtalya’nın Osmanlı devletine verdiği
ültimatom
Osmanlı devletine verilecek ültimatom
26 eylül 1911 tarihinde R o m a ’d an İstanbul -
daki İtalya büyük elçiliğine telgrafla bildi­
rilmişti. Babıâlinin b u ültimatomu alm adan
bir gün evvel Dahiliye Nezareti vasıtasıyle
vilâyetlere yaptığı aşağıdaki bildiri ise, hâlâ
ne hazin bir gaflet içinde bulunduğunun acı
misalidir:
«İtalya’nın Trablusgarb hakkındaki niyet
ve düşüncelerine ve b u düşüncelerini icra
m evkiine ko y m ak için takındığı tavır ve h a ­
reketlerine dair vaki olan iş’arlar, şimdiye
kadar fiilî bir şekil almamış olduğu gibi, b u ­
n u fiilî bir şekle koyacağına dair görülen
emareler de hükümetçe alm an ve başvurulan
siyasî tedbirler sayesinde ilk tesirini kaybet­
miş olup büsbütün bertaraf edileceği de
umulmaktadır».
B u bildirinin ertesi günü yani 28 eylül
1911 tarihinde ise İtalya b ü y ü k elçiliği Babı-
âliye şu ültimatomu tevdi etti.
. Ültimatom, şöyle başlıyordu:
«İtalya hükümeti Trablusgarb ile Binga-
zi’nin Osmanlı devleti tarafından bırakılmış
olduğu karışık ve m etruk durum u na son v e ­
rilmesi ve Kuzey- Afrika’nın diğer kısımla­
rında m eydana getirilen tertibattan b u böl­
genin de istifade ettirilmesi hakkındaki kat’î
lü zu m u u z u n yıllardanberi Babıâliye tebliğ­
den asla geri durmamıştır. Medeniyetin u m u ­
m î mecburiyetlerinden olan b u değişikliğin,
b u bölge ile İtalya kıyıları arasındaki m esa­
3470
fenin aziığı dolayısıyle İtalya için birinci d e­
recede hayatî bir mesele hükm ündedir».
Ültimatomda b un dan sonra son za m a n ­
larda çıkan bütün meselelerde Osmanlı dev­
letini desteklemiş olan İtalya’nın- b u iyi niyet
ve arzusunun Babıâlice daim a reddedildiği
ve üstelik düşm anca karşılandığı, İtalya’nın
Trablusgarb v e Bingazi’deki m eşrû faaliyet­
lerine karşı duran Osmanlı devletinin son
zamanlarda ancak ekonom ik meseleyi mü-'
zakereye yanaştığı, İtalya devletinin ise b u n ­
dan bir fayda görmediği, İtalyanlara karşı
tatbik edilen m uam ele tarzının b ü yü k hey e­
can doğurduğu, hattâ bütün yabancı devlet­
ler tab’asmın b u bölgeyi terke başladıkları,
İtalya’nın ikazına rağm en Osm anlı d o n a n m a ­
sına mensup nakliye gemilerinin gönderilme­
sinin d u r u m u daha da ağırlaştırdığı, bütün,
bunlardan dolayı haysiyet ve menfaatlerini
ko rum ak zorunda bulunan İtalya’nın b u böl»
geyi askerî işgal altına almağa karar verdiği,
İtalyaca kabul edilebilecek tek hal çaresinin
b u olduğu bildiriliyor ve b u işgale Osmanlı
devletinin karşı koym am ası ve kolaylıkla
husulü için alâkalılara gerekli emirlerin ve­
rilmesi isteniyordu. İşgalden sonra iki taraf
arasında yeni d u r u m için yazılı bir anlaşma­
ya varılacaktı. Ültimatom, 24 saat mehilli
idi. B u m üddet içinde Babıâliden kesm bir
muvafakat cevabı almadığı takdirde İtalya,
bölgeyi işgal için fiilen harekete geçecekti.
Ültimatoma verilen cevap, İtalya’nın
savaş ilânı, Said Paşanın Sadareti
Ültimatom, İtalya elçisi ile samimî bir
dostluk münasebeti kurm uş olan Sadrıâzam
İbrahim H a k k ı Paşayı cidden şaşkına çevirdi.
H ü k ü m e t bir anda daldığı gaflet uykusundan-
uyanmış, ne çare ki artık iş işten geçmiş b u ­
lunuyordu.
Trablusgarb ve Bingazi’nin iki tarafı, y a ­
ni Mısır ve T u n u s yabancı işgali altında b u ­
lunuyordu. B u yüzden b u vilâyetler bir taar­
ruza uğrarsa yardımda bulunm ak imkânsız
derecesinde güçtü. Yapılacak şey, burada
daimî surette bir tecavüze karşı koyabilecek
askerî kuvvetler bulundurmaktı. Halbuki,
bilâkis buradaki kuvvetler, yukarıda anla­
tıldığı üzere, başka yerlere naklolunmuş ve
b u n u n doğru olmadığını ileri süren vali ve
k um a n da n M üşir İbrahim Paşa da vazifesin­
den alınmak suretiyle ihanete yakın bir gaf­
let eseri gösterilmişti. B u yüzden felâket ge­
lip çatınca İbrahim H a k k ı Paşa:
«Vaktiyle benim d u r u m u m a düşen Sad-
rıâzamlarm Padişahlar tarafından boyunları
vurulurdu» dem ekten kendisini alamamıştı.
28 eylül g ü nü vekiller Sadrıâzam m ko na­
ğında toplanıp meseleyi uzun boylu görüştü­
ler. İbrahim H a k k ı Paşa, istifaya karar ver-
 Saltanat, Ordu, D o n an m a sancakları ve Ayyıîdızlı bayrak
(İlave :
Birinci cildimizin 48 inci ilâvesin­
de Kuruluş devrinin Osmanlı h ü k ü m ­
darları ile sancağa çıkan şehzadelerinin
ve doğrudan doğruya padişahların H a s­
sa kuvvetini teşkil edip saltanat san­
cakları sırasında sayılan Kapıkulu
ocaklarının bayraklarından bahsedil­
miş, özellikle ak sancak üzerinde d u ­
rulmuştu.
B u ikinci bölümde; saltanat, ordu
ve donam a sancakları tetkik edilerek
O n dokuzuncu yüzyıldan itibaren dev-
i îetin resmî ve u m u m i remzi olarak kul­
lanılmaya başlayan ayyıîdızlı .al sancak
üzerinde durulacaktır.
★ li İkinci M a h m u d ’u n
OsmanlIlarda Elviye-i Sultanî, Alem-
! ha-yi Osmanı, Alem-i Padişahı adlariy-
le anılan ve çoğunlukla üzerlerinde fe­
tih ve zafer âyetleri yazılı saltanat san­
caklarının K a n u n i devrinde altıya çık­
tığını müverrih Âli kaydeder. Sefere çı­
kan padişahların rikâbm da ak sancak
ile birlikte b u altı sancak da bulunur­
d u ki bunları Alemdarlar taşırlar, pa­
dişaha m ahsus olan ak sancağı ise
bizzat Mirialem götürürdü.
D o n a n m a sancaklarına, gelince;. O n
beşinci y üz yıl sonlarına kadar, Fatih
ve Bayezit devirlerinde umumiyetle
kırmızı renkli sancaklar kullanılırken
Onaltmcı yüzyıldan itibaren yeşil renk
tercih edilir olmuştu.
Barbarosun. Zülfikar şekilli ve fetih
âyetli; Kılıcali Paşanın pençeli, fetih
ve zafer dualı sancakları yeşil renkli
olduğu gibi Piyale Paşa d a yeşil sancak
kullanmıştır. Muhtelif mıntıkalardaki
Derya Beylerinin ise türlü renklerde
beyaz, kırmızı, sarı, sarı kırmızı, ve uf­
kî çizgili alaca bayrakları vardı.
Birinci M a h m u d ’dan sonra donan­
m a da yeşil sancak büsbütün t a a m m ü m
etmiş, amirallerin yeşil zeminli sancak­
larına zülfikarla birlikte, stilize ay şekli
kabul edilmiştir.
Üçüncü Selim zam anında Kaptanı
Derya olan K ü ç ü k Hüseyin Paşanın ye-
şil renkteki d on a nm a sancaklarının za-
m anla renklerini attıklarından b u ren-
gin yerine daha şanlı olan kırmızının
kullanılmasını bir takrirle padişahtan
rica etmesi üzerine b u devirden itibaren
. donanm aya kırmızı zeminli sancak çe-
kilmiye başlanmıştır.
Yine Üçüncü Selim’in, Mısır vakası
üzerine İngiliz amiralleriyle kuman-
danlarma verilmek için hazırlattığı
madalyanın yüzünde kendi tuğrası ar-
i kasında d a ayyıldız vardır.
197)
★
i 1803 senesinde Matbaai âmirede ba­
sılan (Errisale-til acibe-til m ü s em m a
bilacale-til coğrafiye) adlı coğrafya ki-
I tabında armavarî tertib edilen şekildeki
İ sancaklarda da ayyıldız bulunmaktadır.
H ü k ü m d ar a m ahsus taht gemisine
j de ilk defa Ü çüncü Selim kırmızı zemin
I üzerine tuğralı sancağını çektirmiştir,
j Ü çüncü Selim’in kurduğu Nizamı
| Cedit teşkilâtının bayrağının zemini
kırmızı, ortası veya dört köşesi sırma
i işlenmiş hilâl şekilli idi.
Yine Üçüncü Selim ordu ve donan­
m a sancaklarının “ ay” lı, al renkli şek- i
cülûsu üzerine
daha da vu zu h kesbetmiştir.
İkinci M a h m u d ’u n cülûsunda ya­
rarlıkları görülenlere verilmek üzere ih­
das ettiği m adalyada dairevî şua’m or­
asındaki ay ve sekiz köşeli yıldız b un a
bir misaldir. Sultan M a h m u d ’u n taht
gemisine bindiği zam an grandi direği­
ne tuğralı saltanat sancağının kıç gön­
derine ise ayyıîdızlı al sancağın çekildi­
ği bilindiği gibi Tophaneye, Tersaneye,
kışlalara gittiğinde bu binalara tuğralı
saltanat sancağının çekilmesi de usul
olmuştu.
Keçeci-zâde İzzet Molla eski saray­
da (şimdiki İstanbul Üniversitesinin
b ulun d uğ u saha) Asakir-i Mansure-i
M u h a m m ed iy e’nin talimlerini, saraydan
seyreden Sultan M a h m u d için:
V ü c u d u şevketi mek-i asker-i encüm-
dür ol şahın
İder ayyıldız resmi dünyaya b u imanı
Diyerek ayyıldızm Osm anlı Devleti­
nin bir remzi olduğunu zım nan ifade
eder.
Lütfi tarihi “M u k a d d e m a kıla-ı şa­
h a n e ve bazı emakin mîriyede keşide
kılman Devlet-i Âliye nişanına bayrak
tesmiye olunurdu. Fim abaad yine orta­
larına ayyıldız şekli konularak sancak
tesmiyesi u m u m e n etrafa tenbih olun­
du. Bayrak tabiri Yeniçeri ıslahatından
j olması mütalâasıyle işbu tenbih olun­
j m u ş zannolunur” der. B ura d a “ bayrak”
i ve “sancak’’ tabirlerinden daha m ü h im
j olan “Devleti Âliyye nişanı” ibaresiyle,
j . evvelce olduğu gibi b u n d a n sonra da
j ortalarına ayyıldız şekli konulacağı kay­
) dıdır. B u da gösteriyor ki Ü çüncü Se­
limden itibaren, bayraklarda kabul edi­
I len al renk Sultan M a h m u d zam anında
! ayyıldızı ile devletin nişanı, yani resmî
! bayrağıdır.
j Sultan Abdülmecid’in, sekizli yıldı­
i zı beş köşeli olarak stilize ettirdiği gö-
3471
iniş bulunuyor, Sadarete Said Paşanin geti­
rilmesini tavsiye ediyordu. Gece Vekiller
Heyeti toplantısı sarayda d evam etti. Bahri­
ye Nazırı M a h m u d M uhtar Paşa b u toplantı­
lara katılmamış ve Sadrıâzama istifasını gön­
dermişti.
Toplantıda, bir taraftan Harbiye Nazırı
M a h m u d Şevket Paşanın A lm a n y a B ü y ü k el­
çisine gönderilerek K ay serin tavassutunun
istenmesine, sonra Padişah tarafından büyük
devletler hükümdarlarına arabuluculukta
bulunmaları için telgraflar çekilmesine ve
İtalya devleti ültimatomuna cevap yazılma­
sına karar verilip b u kararlar hem en tatbik
olundu.
29 eylülde ültimatoma verilen cevapta
İtalya’nın Trablusgarb ve Bingazi’deki eko­
n om ik teşebbüs isteklerinin şimdiye ^ kadar
Babıâlice daima kabul edilegeldiği, İtalyan
taleplerinin her za m an dostane telâkki ve
hallolunduğu v.s. izah olunduktan sonra İtal­
ya askerî işgal gibi vahim bir harekete te­
vessül etmediği takdirde Babıâlinin bütün
anlaşmazlıkları halle ve kendi toprak bütün­
lüğü ihlâl edilmemek şartiyle her türlü te­
minatı kabule hazır olduğu, b u maksatla
Trablusgarb ile Bingazi’nin bilhassa askerî
bakım dan bug ünkü hal ve mevkiini kati­
y e n değiştirmemeyi taahhüd edeceği ve İtal­
ya'nın b u teklifi kabule razı olacağını u m d u ­
ğu bildiriliyordu. Ya ni Osmanlı devleti işgal­
den vazgeçilmek ve toprak bütünlüğü sağlan­
m a k şartiyle İtalya’ya b u bölgelerde ekono­
m ik ve hattâ kısmen siyasî avantajlar tanı­
m ağ a razı oluyordu.
İtalya hükümeti, İstanbul maslahatgüzarı
vasıtasıyle Osmanlı Hâriciyesine aynı gün,
yani 29 eylül 1911 tarihinde savaş ilânı nota­
sını tevdi etti. Osmanlı devletinin son teklifi
reddolunuyor ve İtalyan h a k ve menfaatle­
rinin korunması için savaş yolu tercih edi­
liyordu.
B u hâdise, İbrahim Hakkı Paşanın isti­
\ rülür. Beşinci cül.ûs senesinde ayar dü-
f zeltmesi münasebetiyle bastırdığı altın
ve güm üş paralarında ay içindeki yıldız
beş köşelidir. Sancaklarda da yıldız beş
köşeye indirilmiştir.
Abdülmecid’in saltanat alâmeti ola-
rak kullandığı tuğralı sancağından baş-
ka bir yere gittiği zam an bindiği gemi-
ye veya gittiği yerdeki binaya çekilen
! dört köşe şua’lı başka bir sancağı daha
| vardı.
; Abdülaziz zam anından başlıyarak
j padişahlara m ahsus ayyıldızlı ve tuğra-
Î lı saltanat sancaklarının şua’lı şekli
| imparatorluğun sonuna kadar devam
etmiştir. Osmanlı devletinin bayrağı ise
I i
fasına sebep olmuştu. Ertesi gün, 30 eyİül
1911 de Said Paşa Sadaret m evkiine getirildi.
İki taraf kuvvetlerinin mukayesesi,
Osmanlı kıtalarının yerli halkla
beraber karşı koymaları
İtalya b u savaş için devrine göre en m o ­
dern silâh ve teçhizata sahip 36 bin kişilik
bir ordu ile 102 top tahsis etmişti (A . Savalli;
İtalya tarihi, C : 2, S: 404). Ayrıca 800 k a m ­
yon ve 4 uçağa m alik olan b u kuvvet za m a n ­
la 80 bin kişiye çıkarılmıştır (Giolitti; His-
toir de m a vie, S: 223, 224). Halbuki, b ura­
daki Osm anlı tümeni yukarıda söylemiş ol­
duğ um u z gibi daha evvel Y e m e n ’e gönderil­
miş ve ancak bir avuç asker kalmıştı. B u n ­
ların da talim ve terbiyesi noksan, silâhları
kifayetsizdi. Yerli halk ise, İtalyan işgaline
karşı, Osm anlı devletinin d e v a m eden tel­
kini ile, direnme kararında idi. Z a m a n za­
m a n azalıp çoğalmakla beraber 15-16 bine
yakın Trablusgarblı, idarecileri olan Sünusî-
lerin emrinde Osm anlı kuvvetleriyle bir­
leşti. Ancak, b u kuvvetlere m erkezden yar­
dımda bulunm ak, savaş malzemesi gönder­
m e k imkânsızdı. Yalnız ordu m uzu n genç,
vatansever ve değerli subayları T u n u s veya
Mısır’ı sivil kıyafetle geçip Trablusgarb’a
koştular ve m ukav em et hareketini ele aldı­
lar. Bunların arasında Halil (K u t), Enver,
Fethi (O kyar) ve Mustafa K e m a l Beyler de
vardı.
İşte, b u kahram anca direniş sayesinde,
asker ve m alzem e bakımından kıyaslanama­
yacak derecede üstün avantajlı d urum d a b u ­
lunan İtalyanlar, bütün savaş boyunca do­
n a n m a toplarının kendilerini koruduğu saha­
nın dışına çıkamamışlar, ellerine geçen bir
iki kıyı parçasmda tel örgülerin arkasında
sinip kalmışlardır. B u ise, İtalyan ordusunun
prestiji için b ü yü k bir darbe olmuştur. Dire-
nici kuvvetlerin elinde kâfi derecede silâh,
\ kırmızı zem in üzerine beyaz ay ve beş !
\ köşeli yıldızlıdır. A ncak yıldız' ayın !
■ içersindedir.
j ! (Not : Bayrağımızın b u g ü n k ü şek- \
i ! li, 1936 da çıkan T ü r k bayrağı k a n u n u j
I ve o nu n tatbikatına ait n izam nam e ile |
j Cumhuriyet devrinde düzenlenmiştir). 1
j
j Bibliyografya : Lütfi tarihi. Miralay
i Ali; Sancağımız ve ayyıldızlı nakşı. Ta- !
i rihi O sm an i mecmuası n u m a r a 46. Fev- j
j zi Kurdoğlu; Türk_ bayrağı ve ayyıldız. j
F uad Köprülü; _ İslâm Ansiklopedisi j
; bayrak m addesi. İsmail Hakkı Uzunçar- j
i şılı: Osmanlı devletinin saray teşkilâtı. i
i Tahsin Ö z; T ü rk kum aş ve kadifeleri. j
 iheseîâ her savaşçıda bir tüfek ve_ kıtalarda d urum u nu n açıklanması ve Trablusgarb’daki
bir miktar olsun top bulunsaydı, İtalyanları Osmanlı hâkimiyet haklarının tanınması lâ­
buralardan da söküp denize dökmeleri işten zımdır. Böylece, İtalya ele geçirmiş olduğu
bile değildi. ve kolaylıkla geçirebileceği yerlerle iktifa
ve buralarda sözde dahi olsa. Osmanlı hâki­
Trablusgarb’m İtalyanlar tarafından miyetinin devamını kabul ederse, kendisine
bütün vilâyette ekonomik haklar ve imtiyaz­
ablukası ve sahil şehirlerinin işgali lar tanmacak ve barış olacaktı.
İtalya, b un u reddetti. Ç ü n k ü sözde dahi
Fiilî savaş, İtalyanların Preveze açıkla­ olsa Trablusgarb’da bir Osmanlı hâkimiyeti­
rındaki bir Osmanlı torpidosunu batırmala- ni kabul etmiyordu. U z u n görüşmelerden
rıyle başlamıştır. B u sırada ültimatomun
müddeti henüz bitmemiş ve _ savaş ilân edil­
memişti. Osmanlı torpidosu, İtalyan savaş ge­
milerini selâmlamış, onlar karşılığında onu
batırmışlardı. Osmanlı donanmasının kalan
kısmı ise, b u esnada Suriye sularında bulu­
nuyordu.
İtalya, 1 ekim 1911 tarihinde Trablus-
garb’m ablukasını ilân etti. A yn ı gün İstan­
bul’daki A lm an y a b üyük elçisi, Sultan M . Re-
şad’ı ziyaret ederek K ay ser’in bir m ek tu b u ­
n u verdi. K ayser b u m ektubunda İtalya ile
Osmanlı devleti arasında çıkan Trablusgarb
meselesinden p ek fazla müteessir olduğunu
ve zamanı gelince tavassutta bulunacağını
bildiriyordu (Lûtfi Simavî; Sultan M e h m e d
Reşad Hanın ve halefinin sarayında gördük­
lerim, C : 2, S: 28). Sultan M e h m e d Reşad ve
devlet ricali böylece son bir ümidin kaybol­
m uş olmasına p ek üzüldüler.
Ertesi günü, İngiltere devleti Mısır'ın ta­
rafsız kalacağını İtalya’y a bildirdi. 4 . ekim
tarihinde İtalya filosu Trablusgarb şehrini
topa tuttu. Karşılık verecek topları olmayan
zayıf Osmanlı birlikleri geri çekilmek zorun­
da kaldılar. İtalyan askerleri şehre girdiler.
Ayn ı gün T o bru k’a asker çıkarıldı. 13 ekim ­
de Derne, 18 ekim de H u m s , 20 ekim de Bin-
gazi işgale uğradı.
Osmanlı - Sünusî ka rm a kuvvetlerinin
ilk taarruzu 23 ekim 1911 tarihinde olmuş­
tur. H ü c u m edenler, takriben sekiz, bin kişi
idiler. M üstahkem mevkilerdeki- düşm an, b u ­
n u n iki misline yakındı. Bütün gün devam
eden . savaşlar sonunda İtalyalar ağır zayia­
ta uğradılar. İtalyanlar, savaş kaidelerine
riayete hiç lüzum görmüyor, elde ettikleri
esirleri ve yerli halktan m ukavem etçi diye
yakaladıklar mı kütle halinde idam ediyorlar­
dı. Meselâ, Mısrata’da b u şekilde bir defada
dört bin kişi öldürülmüştü.

Banş tavassutları ve siyasî faaliyetler

D a h a savaş hareketleri başlar başlamaz

Osmanlı devleti, b ü y ü k devletlerden m ü d a ­
halede bulunmalarını istemiş, İtalya ile m ü ­
zakerelere hazır bulun d uğu nu tekrarlayıp m M im
esas şartlarını bildirmişti. B u n a göre Babıâli,
İtalyan çıkarları üzerinde tartışmağa ve on­ T ra b iu sg a r b ’a giren Italyan kıtalarının h a lk ­
ları varılacak bir anlaşma ile tanımağa h a ­ tan kitle halinde yaptıklar* tevkiflerden
zır bulunuyordu. Ancak, İtalyan isteklerinin ' İki görünüş

3473 F. 33
sonra, b u sefer İtalya nihaî şartlarını bildirdi.
B u n a göre ise, Trablusgarb ve Bingazi’de Os-
manlı devletinin sözde de olsa hiç bir hâki­
miyet hakkı tanınmıyor, yalnız Halifenin
müslüman tab’a üzerinde dinî hâkimiyeti
yani halifelik sıfatı kabul ediliyordu. Böyle-
ce, din, ibadet ve âyinler serbest olacak, H a ­
lifenin adı hutbelerde okunacak, vakıflara
ait haklar m ahfuz kalacak, müslümanlar dinî
reisleri vasıtasıyle Osmanlı Şeyhülislâmı ile
bu konularda temasta bulunabilecekti. Os-
manlı devleti, bir savaş tazminatı da vere-
. lümanlarını m e m n u n
Trablusgarb mücahitlerinden
Sünusîlerin şeyhi
İtalyanların yaptıkları kitle hafinde idam lar
3474
çekti (Albin; Les Grands Traités politique,
S: 283).
Babıâli, Halifeye ait b u hakların esasen
tabiî olduğunu, bunların bir anlaşma ile te­
min, edilemiy e ceğini ileri sürdü. Üstelik taz­
minat meselesine hiç yanaşmadı. B u n u n üze­
rine İtalya Dışişleri Bakanı, A lm an y a ’nın
R o m a B ü y ü k elçisi vasıtasıyle yeni teklifler­
de bulundu. B u sefer, savaş tazminatı bahis
konusu edilmiyordu. Şahıslara ait meseleler
ise Lahey Adalet Divanına havale edilecekti.
Osmanlı Düyun-u Umum iyesinden Trablus-
garb’m. hissesine düşen miktarı İtalya üzeri­
ne alıyordu. Osmanlı devletine de ayrıca
belli bir para da verilecekti. Posta, güm rük
ve kapütülâsyonlar hakkında 1909 Avusturya-
Osmanlı anlaşmasındaki hükümlere İtalya
da katılacaktı. B u n a karşılık, Trablusgarb ve
Bingazi İtalya’ya terkedilecekti.
Babıâli b u n u da kabul etmedi. Üstelik
İtalya, Trablusgarb! ülkesine ilhak ettiğini
ilân ederse Osmanlı memleketlerinde yaşa­
yan 80 bin kadar İtalya tab’asını hudut dışı
edeceğini bildirdi. Aynı zam anda büyük dev­
letlerden Osmanlı -İtalyan görüşleri hakkm-
daki düşücâlerini sordu. Onların cevabı,
İtalya’yı daha fazla tazyik edemiyecekleri
yolunda oldu. A lm anya ve Avusturya İtalya-
yı gücendirmemek, İngiltere ise bu devleti
kazanm ak istiyorlardı. Yani, A vrupa siyasî
dengesi, Osmanlı devleti lehinde bir m ü d a ­
haleye engel bulunuyordu. İngiltere, kat’î.
bir tavassut için A lm an y a ’nın harekete geç-,
meşini, diğer devletlerin onu destekliyeceği-
ni ileri sürüyor, A lm anya ise İngiltere’nin
b u teklifi üçlü ittifakı sarsmak için yaptığını,
kendisinin ancak birlikte yapüaeak bir ta­
vassuta katılabileceğini söylüyordu. Yine A l ­
m any a’nın iddiasına göre, İngiltere Istanbul-
da yeniden nüfuz kazanm ak ve H in d müs-
etmek için Trablus-
garb’da Osmanlı hâkimiyetinin devamı h a k ­
kında İtalya’ya tazyikte bulunmağa hazırlan-
makta idi. İngiltere, b u iddiayı yalanlamakla
beraber, İngiliz basınında İtalya aleyhine in­
tişar eden sert yazılar, Ingiltere’nin hâkim
olduğu yerlerde ve bilhassa Hindistan’da ya­
şayan müslümanlarm tertip ettiği gösteriler
ve kraliçeye yaptıkları müracaatlar da göz­
den kaçmıyordu.
İtalya’nın Trablusgarb ve Bingazi’yı
iihak ettiğini ilânı, Babıâlinin pro­
testosu ve arabuluculuk talebi
İtalya, uğradığı savaş- başarısızlığını ört­
m e k için çeşitli çarelere başvuruyordu. B u
arada, halkı bir müddet daha oyalamak içiiı
5 kasım 1911 de Trablusgarb ve Bingazi’yi il­
hak ettiğini ilân etti. B un a göre, b u bölgede
OsmanlIlarla birlikte kendisine karşı sava-
şâıi mukavemetçiler,• bundan sonra muharip beraber, zannettiği kadar sür’atîi bir sonuç
değil, âsi telâkki edilecek ve haklarında sa­ elde edememiş olduğundan ve durum un
vaş kaideleri tatbik olunmayacaktı. belli olmayan bir müddet için boylece
Osmanlı devleti, elçilikleri vasıtasıyle sürmesi m ü m k ü n bulunduğundan uygun bir
yaydığı 5 kasım 1911 tarihli bir tamimle b u ­ barışla işin içinden çıkmayı arzu ediyordu.
n u protesto etti. İtalya’nın b u hareketi m e v ­ B u n u n için, kasım 1911 den itibaren arabulu­
cut andlaşmalara ve bu arada Paris ve Berlin cular aramağa başladı. Esasen kendisi için
andlaşmalarma açıkça aykırı bulunuyordu. başka çare de kalmamıştı. Ç ü n k ü savaş va­
Babıâli, bu suretle Paris ve Berlin andlaş- zifesi almış bulunan ordu ve donanmanın
malarının İtalya tarafından büyük devletlere gittikçe artan masraflarına d ayanm ak güçtü.
karşı ihlâl edilmiş olduğunu, Osmanlı top­ Savaşı kisa yoldan sona erdirmek için öbür
rak bütünlüğünü garanti eden büyük devlet­ Osmanlı memleketlerine — -meselâ Balkanla­
ler bu durum a karşı kayıtsız kalırlarsa, on­ ra veya Anadolu’ya— yapacağı bir saldırı ise
ların da bu andlaşmayı Osmanlı
devletine karşı ihlâl etmiş d u ­
rum a geçmiş olacaklarını ileri
sürüyordu. Devletler, okşayıcı
ve oyalayıcı cevaplar vermekle
yetindiler. Çünkü karşılıklı and-
laşmalar daima karşılıklı k u v ­
vetlere dayanır. Bunların temi­
natı sadece budur. Andlaşmala-
rın kendisine verdiği hakları
kuvvetiyle müdafaadan âciz b u ­
lunan her devlet, b u haklara
karşı tarafın her istediği veya
çıkarının her emrettiği zaman
riayet etmediğini müşahedeye
mahkûm dur.
Babıâli, buna rağmen siyasî
faaliyetlere ve teşebbüslere d e­
v a m etti. 9 kasım 1911 tarihinde
Fransa Büyükelçisine başvurup
büyük devletlerin bir konferans
toplıyarak Osmanlı devletinin
toprak bütünlüğü hakkm daki
taahhüdlerini ortaya koymaları­
nı, böyle yapmadıkları takdirde
Osmanlı devletinin de bazı ta-
ahhüdlerinden vazgeçeceğini
bildirdi. Aynı zamanda İngilte­
re elçisine de müracaatla Trab-
lusgarb’da Mısır’dakine benzer
bir idare kurulmasını ve bunun
da Mısır Hidivliğine bağlanma­
sını teklif etti.

Fiilî savaşın başlamasından

1911 kasım a y m a kadar Os-
manlı devleti A vrupa devletle­
rine başvurup barış için aracı­
lıklarını istemişti. U y g u n bir
netice alamayınca bundan vaz­
geçer gibi oldu. B u sırada İtal­
yanların durmadan uğradıkları
başarısızlıklar, Bâbıâlinin yeni­
den ümidlere kapılmasına sebep
oldu. Çünkü, İtalya’nın b u sa­
vaşı kesin şekilde kazanam am ak
veyahut u m d u ğ u zafere pek ko ­
laylıkla ulaşamamak ihtimali
belirmişti. İtalya ise, tam bir T ra blu sga rb’da E n v e r ve M usta fa K e m a l Bey ler yerli
başarısızlığı ümid etmemkle birlikleri teftiş ederlerden

3475
akamete ve şiddetle püskürtülmeğe m a h k û m ­ ■ m ü m k ün bulunduğu tehdidini de savurduk­
du. Trablusgarb’da bir avuç düzensiz k u v ­
vetle başa çıkamadığına göre, buralarda ba­
şarı şansı hiç yoktu.
B u n u n üzerine İtalya B ü y ü k elçisi dev­ Trablusgarb ve Bingazi’deki -askerini geri çe­
letinden aldığı talimat dairesinde Fransa
Başbakanına müracaat edip- devletlerin ara­
buluculuğunu İtalya’nın müsaid karşılayaca­
ğını söyledi. Anlaşma taslağı olarak da,
Avusturya’nın Boşna-Hersek’de elde ettiği
durum u misal gösterdi. Aynı teşebbüs, L o n ­
dra’da da tekrarlandı. İngiltere, Osmanlı dev­
letinin şimdilik böyle bir şarta razı olaca­
ğını ummadığını, üstelik devletlerin arala­
rında anlaşarak topluca arabuluculuğa kal­
kışmalarının daha doğru olacağmı, üstelik
İtalya’nın kendilerinden evvel müttefiki b u ­
lunduğu A lm anya’nın arabuluculuğunu iste­
mesinin gerekeceğini ileri sürdü.
Rusya’nın tavassutunun reddi
B u sırada Rusya ortaya atıldı. Bu_ dev­
let, üçlü itilâfa dahil olmakla beraber, İtalya ■
ile iyi geçinmek ve onu kazanm ak dâvasında
idi. Bir taraftan da Balkan devletlerini O s ­
manlIlara karşı birleştirmek ve b u vasıta ile
tazyikte bulunup Boğazlar üzerinde bazı tâ­
vizler koparmak emelinde idi. B u alanda ise,
şimdi rakibi, eski dostu ve müttefiki olan
Avusturya idi, Avusturya, Rusya'nın Balkan­
larda nüfuz sahibi olmasını ve Boğazlarda
avantajlar elde etmesini. kendi çıkarlarm a
aykırı görüyordu. H e r ikisi üçlü ittifaka da­
hil olmakla beraber, İtalya ile aralarında
hâlâ bazı pürüzlü meseleler bulunduğu için
bir Rus - İtalyan yakınlaşmasını da kendisi
için tehlikeli görmekteydi.
Savaşın devamının Akdeniz ticaretini dur­
duracağını ve .hattâ İtalyan saldırısı bahane­
siyle Osmanlı devletinin Boğazları kapataca­
ğını hisseden Rusya, nihayet arabuluculuğa
girişti. Babıâliye, ilkbaharda Arnavutluk ve
Makedonya işlerinin yeniden karışmasının
V
|3§Mİ ¡Mm MMBMİİ
p s ' 6 1 II SI ■.... S te
İtalyanların Beyrut ¡im anında batırdığı
Avn-i İlâh zırhlî korveti
3476
tan sonra İtalya’nın kabul edebileceği şart­
ları ileri sürdü. B u n a göre evvelâ derhal bir
mütareke yapılacak ve Osmanlı devleti
kecekti. B ü y ü k devletler, b u bölgede İtalyan
hâkimiyetini tanıyacaklar, devletler hususî
hukuku meselelerinde evvelâ savaştan evvel­
ki durum kabul edilip sonra bunlar üzerinde
devletler arasında anlaşmalara varılacaktı.
Sadece İtalyan isteklerini aksettiren ve
Osmanlı devletinin görüşüne tamamen aykırı
bulunan bu teklif, reddolundu.
İtalyanların Avusturya ticaret gemile­
rinde araştırma yapmaları, Aymzor
taarruzu, Beyrut bombardımanı
İtalyan savaş gemilerinin Avusturya ti­
caret gemilerini yollarından alıkoymaları,
durdurup araştırma yapmaları Avusturya’yı
sinirlendirmiş ve protestolara sevketmişti.
Genelkurm ay Başkanı Mareşal Hötzendorf,
b u fırsattan faydalanılarak İtalya’ya karşı
hem en harekete geçilmesini tavsiye ettiyse
de, İmparator bunu red ve kendisini emekli­
ye şevketti. Ç ünkü İtalya, üçlü ittifak dev­
letlerinden biriydi.
İtalyanların 4 aralık 1911 tarihinde Ay-
nızor’a karşı yaptıkları taarruz, um ulan ne­
ticeyi vermedi. 19 ve 20 aralıkta ise, m u k a ­
vemetçi birlikler, B i’ritobras müstahkem ye­
rindeki müstevli kuvvetleri mağlûp edip geri
attılar ve burasını ele geçirdiler. Bun a karşı
İtalyan taarruzları daima akim kalıyordu.
Afrika savaşını bir A vrup a savaşı hali­
ne getirmemek için İtalyanlar harekâtı m e v ­
ziî tutmayı ve Ege denizine yaymamayı
A vrupa devletlerine karşı taahhüd etmiş b u ­
lunuyorlardı. Ancak, bu taahhüdü yaparken
nihayet silâhlı bir gezintiye çıkacaklarını ve
ciddî bir mukavemetle karşılaşmadan savaş
hareketlerini sona erdirip Trablusgarb ve
Bingazryi kolaylıkla işgal edebileceklerini.,
sanıyorlardı. Uğradığı muvaffakıyetsizlik
üzerine, taahhüdlerinden vazgeçmeğe karar
verdiler. 24 şubatta Berut limanındaki iki
Osmanlı savaş gemisi batırıldı.
Meclis-i Meb'usanın feshi
Diğer taraftan Meclis-i M e b ’usanda İb­
rahim Hakkı Paşa ile diğer mes’uller hak­
kında hem en meclis tahkikatı açılması isteği
ise, İttihat ve Terakki partisinin gayretiyle
ört-bas edildi. Meseleyi, Trablusgarb ve Bin-
gazi mebusları bir takrirle meclise getirmiş­
lerdi. B u takrirde bir çok meşhur muhalefet
mebuslarının da imzaları mevcuttu. îttihad- "
çılar, buna engel olmak için meclisi feshet­
tirmek istediler. Osmanlı Anayasasının 35 in­
ci maddesine göre evvelce Padişaha ait olan
meclisi feshetme yetkisi İttihatçılar tarafın­
dan tehlikeli görülerek bu m adde değiştiril­
miş olduğu için şimdi bir irade üe bunu te­
mine imkân yoktu. Said Paşa bunun üzerine
bu maddenin değiştirilip fesih hakkının tek­
rar Padişaha verilmesini sağlamak istedi.
Ancak, Anayasanın her hangi bir maddesinin
değiştirilmesi mecliste üçte iki çoğunlukla
kabil olabilirdi. Muhalif mebuslar, meclisin
o oturumuna katılmayarak buna imkân ver­
mediler. Said Paşa, bunun üzerine istifa edip
aynı gün dokuzuncu defa Sadrıâzam oldu
(30 aralık 1911) ve yeni kabinesini kurdu.
Meseleyi yeniden meclise getirdi. Muhalif
mebusların düşüncelerini değiştirmemeleri
üzerine yine muvaffak olamadı. İttihat ve
Terakkî’nin tazyiki altında bulunan Sultan
M e h m e d Reşad, nihayet Anayasa gereğince
A y â n Meclisinin muvafakatini alarak Mec-
lis-i M e b ’usanı feshetti (18 ocak 1912).
Fransa ile temas, iki tarafın şartlan,
Italyan donanmasının Boğaz’a
hücumu
İtalya, devletlere mütemadiyen başvurup
ya savaş alanını genişletmesine müsaade
olunmasını veya barış için Osmanlı devleti­
nin sıkıştırılmasını istiyordu. Nihayet, Hariciye
Nazırı Rifat Paşa ile Fransa Dışişleri Bakanı
Puankare yarı resmî şekilde bir temas yap­
tılar. B u n u n üzerine âyândan Süleyman Bos-
tanî Efendi; Fransa Dışişleri Bakanı tarafın­
da kabul edildi (20 şubat 1912). Süleyman
Bostanî Efendi, bu konuda Babıâlinin görü­
şünü şu şekilde izah etti:
«Osmanlı hükümeti arap v e ' müslünıan
tab’ası ve İslâm dünyası üzerinde mevcut n ü ­
fuzunu kaybetmek endişesinden dolayı, ba­
rış görüşmesi talebinde kendiliğinden bulu­
namaz. Bu n u n için devletlerin — bilhassa
Fransa’nın— tavassutu gerekmektedir. B u
savaşı, malî külfeti üzerinde bulunmadığı
için, Osmanlı devleti müddetsiz olarak de­
vam ettirebilir, A vrupa devletleri araya gi­
rerlerse, İtalya’nın fiilen ele geçirdiği yer­
lerin bir kısmını bırakmağa razı olması şar-
tıyle barışa hazırdır. Bingazi’den ve Trab-
lusgarb’m iç kısımlarından tamamen el çek­
tiği takdirde, Trablusgarb !m bazı limanları­
nın İtalya’ya bırakılması kabildir».
Devletler, aralarmda gerekli temasları
yaptıktan sonra büyük elçileri vasıtasıyle
birer birer İtalya hükümetine başvurup ara­
buluculuğa çalışmak için İtalya’nın en az
hangi şartlara razı olduklarını sordular. İtal­
ya hükümeti 15 mart 1912 tarihinde şu ce­
vabı verdi:
Savaş hareketleri duracaktır..
3477
Trablusgarb ve Bingazi üzerinde İtalya -
m n tam hâkimiyeti tanınacaktır. Bunu, dev­
letler açıkça kabul ederse, Babıâlinin açıkça
tasdiki istenmeyecek, ancak oradaki askerini
çekmek şartiyle bunu amelî olarak kabul
edecektir.
İtalya’nın Osmanlı ülkelerinde savaştan
önce sahip bulunduğu her türlü h ak ve im ­
tiyazları iade olunacaktır.
İtalya, Halifenin Hilâfet dolayısıyle olan
haklarını, yani bırakılacak yerlerdeki müs-
lümanların dinî liderliğini kabul edecektir.
Hususî şahıslara ait haklar, muhafaza
olunacaktır.
İtalya, Düyun-u Um um iyeden bu bölge­
nin payına düşeni kabul edecektir.
Osmanlı devletine ait mal ve mülk için
tazminat verilecektir.
Halk için genel af ilân olunacak, bunla­
rın din, örf, âdet ve an’anelerine dokuulmı-
yacaktır.
İtalya, büyük devletlerle birlikte Os~
manii A vrupa’sının toprak bütünlüğünün k o ­
runması için bir tebliğ imzalıyacaktır.
İtalya, Trablusgarb ve B-ingazi’deki hâki­
miyetine dokunulm am ak şartiyle bunlardan
başka ileri sürülecek teklifleri de müzakere­
ye hazırdır.
Rusya, bu şartların • devletler tarafından
Babıâliye tebliğini istediyse de, tarafsızlığa
aykırı görülen bu davranışa Öbür devletler
razı olmadıklarından Osmanlı' devletine İtal­
ya’nın bazı şartlarla savaşın durması için
kendilerinin arabuluculuğunu kabul ettiğini,
onlar da dostane düşüncelerle Babıâlinin
hangi şartlarla bunu kabul, edebileceğini bil­
dirmesini istediler (16 nisan 1912). İşte b u
sırada, İtalya devleti donanmasını, Osmanlı
devletini barışa zorlamak için Çanakkale bo­
ğazına karşı bir nümayiş taarruzu hareketine
şevketti (18 nisan 1912). B u esnada Osmanlı
donanmasına mensup gemilerin büyük kısmı
istihkâmların himayesine sığınmış olarak
Italyan donanm asının Ç a n a k k a i e ^ e h ü c u m u
ve istihkâmlardan gördükleri m uk abe le
Çanakkale önünde toplanmış bulunuyordu.
İtalyan amiralinin b u donanm aya ve boğaza
yönelttiği nümayiş taarruzu boğaz tabyele-
rinden açılan şiddetli top ateşi ile geri atıldı.
Çanakkale önündeki gemilere hasar vermesi
de önlendi. Osmanlı devleti b u n u n üzerine
bıraktığı son geçidi d e mayınlayarak boğazı
her türlü trafiğe kat’î şekilde kapattı ve bu
hali, bilhassa Rusların şikâyetlerine rağmen
Mayıs ortalarına kadar deva m ettirdi.
Italyan talepleri, Babıâlinin şartlan,
Rodos ve Onikı adaların kaybı
Babıâli, devletlere 23 nisanda verdiği ce-:
vapta İtalya’nın Osmanlı ülkelerine haksız
bir tecavüzde bulunduğunu, bütün milletin
tecavüze uğrayan vilâyetleri canla başla m ü ­ ' sen her zam an görüşen elçinin b u işi kendi­
dafaa isteği yüzünden İtalya ordusunun yedi
ay evvel ele geçirmiş olduğu yerlerde m u ­
hasarada kaldığını, b u n u n Osmanlı devleti
için bir parti, bir rejim meselesi olmayıp
idarede bulunacak her hükümetin tecavüze
uğrayan yerleri yabancılara bırakmayacağı­
nı, çünkü imparatorlukta iç huzur için b u ­
n u n şart olduğunu izah ettikten sonra barış
için şu prensipleri ileri sürdü:
a — Devletin hükümranlık haklarının
fiilî olarak olduğu gibi kalması.
. b — İtalya’nın tecavüzde bulunduğu b u
iki vilâyeti kendi ülkesine katmaktan açıkça
vazgeçmesi.
c — Buraya gönderdiği askerî kuvvetle­
ri geri çekmeyi peşinen kabul etmesi.
Bu cevap, . İtalyanları kızdırdı. Hattâ m ahfuz kalacak, ayrıca Düyun-u U m u m iy e
Rusya’dan iki vilâyetin İtalya’ya ilhakını ta­
nımasını ve diğer davranışlarıyle de O s ­
manlI devletine b u meseleden olan iğbirarını
göstermesini istedilerse de, R usya öbür dev­
letlerle anlaşmadan böyle bir d urum da tek
başına harekete geçemeyeceğini, hattâ yeni
bir diplomatik teşebbüs için İtalya’nın büyük
çapta askerî harekâta girişmesinin gerekece­
ği cevabını verdi
İtalya, işte b un da n sonra harekete geçe­
rek Ö niki adalarla Ege denizindeki diğer
bazı' adaları işgale karar verdi.
Ö n c e Rodos ve Stanpalya adalarına çı­
kan İtalyanlara, yalnız Rodos kalesi iki gün
kadar m ukavem et gösterdi, sonra teslim ol­
du. Buradaki mühim, miktarda savaş m alze­
mesi maalesef İtalyanların eline geçti. Kısa
zam anda bütün Onikı adaları işgal eden İtal-
yanlar b u hareketleri, Ege denizi yolu ile k a ­ dığını ortaya köydü. O n u n düşüncesine gö­
çak silâh ve cephanenin nakline m âni olm ak
gayesiyle yaptıklarını iddia ediyorlardı.
Fransa’nın yeni teşebbüsünün kabinede
müzakere ve reddi
B u hâdise üzerine Fransa’nın İstanbul
elçisi Bom par, Sadrıâzam Said Paşaya baş­
3478
vurarak d urum u n Osmanlı devleti için git­
tikçe daha vahim bir hal aldığını, İtalya ile
silâhlı ihtilâfa mutlaka bir an evvel son ver­
m en in ve b u uğurda bazı fedakârlıklara kat­
lanmanın Osm anlı devletinin çıkarma uygun
olduğunu izah etti. Said Paşa, elçiye kedi­
sinin de aynı düşüncede bulunduğunu, ancak
tecrübesiz kabine arkadaşlarına, bilhassa bu
arada Hariciye Nazırı Â s im B ey e b u n u izah
etmenin m ü m k ü n olamıyacağı cevabını ver­
di. Elçi, b unun üzerine yeni bir formül teklif
etti. B u n a göre Bingazi Osmanlı devletinde
kalacak, Trablusgarb ise İtalya’ya terkoluna-
caktı. Sadrıâzam iç bölge ve buraya girmek
için gerekli limanlar Osmanlı devletinde
kalm ak şartıyle Trablus’u n terkinin düşünü­
lebileceğini söyledi. A nc a k, Nazırlara b un u
kendisinin teklif edemiyeceğini, onlarla esa-
lerine açmasının daha doğru olacağını da
ilâve etti. Elçi, M a h m u d Şevket Paşanın da
b u şekle eğilimli olduğunu biliyordu. B u n u n
üzerine genç nazırlardan en mühimleriyle
yani Hariciye Nazırı Â s im B e y ve Nafıa N a ­
zırı Cavid Beyle görüştü. Â s im Bey, evvelâ
şiddetle itirazlarda bulunduysa da, nihayet
elçinin ileri sürdüğü şu formüle mütemayil
göründü:
Osmanlı devleti, b u vilâyetler için 1878
den sonra Kıbrıs adasında İngiltere’ye, Bos-
na-Hersek’de Avusturya’ya tanıdığı neviden
bir vekâlet hakkı tanıyacaktır. B u n a karşı­
lık m üslüm an halkın bütün h a k ve m enfaat­
leri, örf ve âdetleri ve dinî reislerin hakları
ve kapitülâsyonların b u bölgeye yüklediği
külfeti İtalya üzerine alacaktır.
İtalyan isteklerine p e k yakın bulunan bu
ortalama hal şeklini Asım. B e y Sadrıâzama
ve o kabul ederse Vükelâ Meclisine bildire­
ceğini elçiye haber verdi. A ncak, Osmanlı
hükümeti tarafından kabul edilse bile bunu
Osmanlı devletinin ortaya atamıyacağmı, b ü ­
y ü k devletlerin b u işi üzerlerine almalarını
ve kabulü için Babıâliyi sıkıştırmalarını da
istedi. A ks i halde, hiç bir Osmanlı h ü k ü m e ­
tinin devletlerden ağır tazyikler görmeden
böyle bir teklifi kabule cesaret etmesine im ­
kân yoktu. M ü slü m an halk efkârma karşı bu
sorumluluğu üzerine alamazdı.
Cavid B e y ise elçi ile konuşmalarında
b u nevi hiç bir anlaşmaya eğilimli b ulun m a­
re, mütecaviz evvelâ kayıtsız şartsız Osmanlı
ülkelerini terkedip gitmeliydi. Barış görüş­
meleri, Osmanlı hükümranlık haklarına as­
la halel gelm em ek şartıyle, b un dan sonra
olabilirdi.
Mesele, nihayet Osmanlı kabinesinde
tartışıldı ve çoğunlukla reddolundu. A vrupa
devletlerinin zorlamasıyle kabul edilecek tefe
tasarının sadece bir kısım Trablusgarb kıyı­
larının İtalya’ya bırakılması olabileceği so­
nucuna varılmıştı.
Anlaşma için teşebbüs ve müzakereler
İtalya, b u n un üzerine beklemeğe karar
verdi. Şimdi, zamanın kendi lehine çalıştığı­
na inanıyordu. Savaş hareketleri durakla­
mış olduğu için masraf nisbeten azalmış, b u ­
na karşılık işgal ettiği adaları, ileride ta­
m am en yerleşmeyi temin etmek üzere,
m ü m k ü n olduğu kadar elinde tutması çıka­
rm a bir hal almıştı. Üstelik Osmanlı devle­
tinin ergeç kendi şartlarına razı olacağını
um uyordu.
Haziran sonlarmda İtalyanlar, Osmanlı -
Sünusî birleşik kuvvetlerine karşı 15 bin ki­
şilik m ü k em m e l bir ordu ile taarruza geçti­
ler. P e k şiddetli savaşlar cereyan etti. M u ­
kavemetçilerin kırılmaz azm i karşısmda İtal­
yanlar yine umdukları neticeyi alamadılar,
20 eylülde, yirmi bin kişilik bir İtalyan or­
dusu tekrar taarruza geçti. Mukavemetçiler,
İÇ D U R U M , P A R T İ M Ü C A D E L E L E R İ V E O R D U , S A D A R E T V E
HÜKÜMET, B A LK A N D EVLETLERİN İN H A Z IR L IK L A R I
Trablusgarb savaşı ve diğer dış olaylar
sırasında, kısmen de bunların yarattığı d u ­
rum a paralel olarak imparatorluğun içinde
de bir takım olaylar geçmekteydi. Süvari
Dairesi eski reis m uavini olup istifa etmiş
bulunan Miralay (Albay) Sadık B e y bir m u ­
halefet partisi kurup faaliyete geçmiş bulu­
nuyordu. Sadrıâzam, b u zatın faaliyetine son
verilmediği takdirde kabinenin istifa edece­
ğini Padişaha bildirdi. Sultan Reşaa da H a r ­
biye Nazırı M a h m u d Şevket Paşaya gerekli
tedbirin alınmasını emretti. M a h m u d Şevket
Paşa, biraz tereddütten sonra Sadık Beyi
Selânik’e gönderm ek suretiyle hüküm et m e r­
kezinden uzaklaştırdı. M ucib sebep, askerî
sıfatını kötüye kullanarak siyasetle uğraş­
ması ve memlekette iküik yaratmasıydı.
H albuki Sadık Bey, askerlikten çekilmiş b u ­
lunuyordu.
Memlekette iktidara karşı siyasî faali­
yetler, emekli A lb a y Sadık Bey in 26 kasım
1911 tarihinde kurduğu «Hürriyet ve İtilâf»-
partisi ile gelişmeye başlamıştır. Evvelce
İttihad ve Terakki partisine m ensup b ulun­
duğu halde b u parti sayesinde u m d u ğ u m a ­
kamlara eremeyen D a m a d Ferid Paşa da,
Hürriyet ve İtilâf partisinin Genel Başkanlı­
ğım üzerine aldı. Partinin diğer tanınmış si­
maları eski Şeyhülislâm Hüseyin Hüsnü
Efendi, Tokat m eb usu (sonradan Şeyhülis­
lâm) Mustafa Sabri Efendi, A m a s y a m ebusu
İsmail H a k k ı Paşa, Bağdad m ebusu Hacı Ali
3479
müstevlilere m ü m k ü n olduğu kadar zayiat
verdirdikten sonra çöle doğru çekiliyor, son­
ra birleşip eski mevkilerine dönüyorlardı.
T e m m u z başında yeniden ara bulm a te­
şebbüsleri oldu. B u sırada İttihad ve Terakki
partisi, muhalifleriyle mücadele halinde idi.
Said Paşa, Fransa elçisine nihaî olarak şun­
ları söyledi:
Devletlerin teklifi ve arabuluculuğu şar-
tıyle b u bölgenin Padişah tarafından tayin
edilecek bir B e y - Prens tarafından idaresi
düşünülebilir. B u zat, geniş yetkileri haiz
olacaktır. Kendisi İtalya’ya m ü h im imtiyaz­
lar verecek, b u devletle anlaşarak bölgede
gerekli ıslahatı yapacak, bunlar sona erince­
ye kadar İtalyan askerleri Trablusgarb kıyı­
larında kalacak, lâkin B ingazfden h em e n çe­
kileceklerdir.
Şûray-ı Devlet Başkanı Mısırlı Said H a ­
lim Paşa 12 tem m uzda İtalya temsilcileriyle
hususî şeküde L o zan ’da buluşup görüşmelere
başladılar. 16 tem m uz 1912 tarihinde Said
Paşanın istifası üzerine, salâhiyetleri yeni­
lenmediği için, Said H a lim Paşa geri döndü.
Efendi, Haleb m ebusu Nâfî’ Paşa, Gümülcü-
ne m eb usu İsmail Bey, İstanbul m eb usu Ta-
hir Hayreddin Bey, Sivas m eb usu Dogavar-
yan Efendi, Şam m ebusu A bdü lham id Züh-
ravî Efendi, yine Ş a m m eb usu Şefik El-
m üey y ed Bey, İçel m ebusu Hacı B ayram
Efendi, Priştine m eb usu H a şan Bey, Draç
m ebusu Esad Paşa Toptanî, Serfice m ebusu
Boşo Efendi, İstanbul m ebusu Kostantinidi
Efendi. Üsküp m ebusu Povlof Efendi, idiler.
M ira lay (A l b a y ) Sa dık Bey
Hürriyet ve İtilâf partisinin ileri gelen­
leri Said Paşanın Sadaretten istifası üzerine
Padişahı ziyaretle, kendilerinin meclisin fe­
 sih hakkının Padişaha verilmesine aslında
karşı olmadıklarını, ancak Said Paşayı dü­
şürmek için böyle davrandıklarını, sadaretin
tekrar b u zata verilmemesinin meseleyi kö­
künden halledeceğini söylemişlerse de, b u is­
tekleri kabul edilmeyerek Sadaret dokuzuncu
defa olmak üzere Said Paşaya verilmişti.
Meclisin feshinden sonra yeni seçimlerin
iç politikada huzur yaratacağı umulmuştu.
Halbuki böyle olmadı. Evvelâ Örfi idare ilga
edilmeden yapılmış olan seçim sırasında bir
çok tazyik ve yolsuzluklar yapıldığı iddiası
başladı. Arkasından muhalefet yine faaliyete
geçti. Trablusgarb savaşının çıkış şekli, b u ­
raya devletçe yardımda bulunülamaması,
diplomasi faaliyetinin kifayetsizliği yavaş ya­
vaş b u iki vilâyetin kaybedileceği kanaatini
uyandırmış ve b u hal İttihad ve Terakki par­
tisinin itibarını yok etmişti.
B u parti devlet idaresinde sorumluluğu
olmasa bile, en geniş yetkiyi 1909 yılı baş-
larındanberi elinde tutuyordu. Eski idare
şeklinin ve idare adamlarının tasfiyesiyle
her şeyin düzeleceği ümid edilirken, üç yıl
içinde durum eskisinden çok daha fena bir
hale gelmişti. Memleket içi karışıklıklar ve
ayaklanmalar, eski devre nazaran daha çok­
tu. Abdülham id devrinde borçların tasfiyesi­
ne uğraşılmışken, yeniden büyük borçlar al­
tına girilmiş, hapisler, sürgünler, maddî taz­
yikler devam etmiş, muhalefetin susturul­
ması için siyasî cinayetlere, suikastlara ka­
dar gidilmişti. İttihad ve Terakki erkânının
iyi niyetli ve vatansever kimseler olduğu in­
kâr edilemez. Ancak, tercübesizlikleri ve bil­
gisizlikleri yüzünden memleketi 1909 başına
göre değil, 1908 yazına göre bile, daha kötü
bir duruma _ getirmiş bulunuyorlardı (H ik­
met Bayur; İnkılâp Tarihi, C : 2, K : 1, S: 230).
İşte bundan dolayı, memleketteki taraf­
sız aydın zümre, İttihad ve Terakkinin h ü ­
kümetten tamamen çekilmesini ve devlet
idaresinde açık-gizli bir tesiri kalmamasını
ister olmuştu. D a h a ileri gidenler ise, İttihat
ve Terakki partisi mevcut bulundukça b u ­
nun m ü m k ü n olamıyacağını, b u yüzden da­
ğılıp gitmesinin şart olduğunu ileri sürüyor­
lardı. İttihad ve Terakki’nin orduya dayana­
rak hâkimiyet kurmasına karşı, muhalefet de
onlarla uğraşmak için orduda taraftarlar
aramağa başlamıştı. Çün kü İttihatçıların tu­
tumuna göre, onlarla başka türlü başa çıkı-
lamıyacağına inanmış bulunuyordu (Rıza
N u r; Hürriyet ve İtilâf nasıl doğdu, nasıl
öldü? S: 8-9).
Muhalif basın her türlü tazyiklere ve
tehditlere rağmen şiddetli hücumlarına de­
v a m ediyordu. Bilhassa Rumeli’nin çeşitli
yerlerinde çıkan «Süngü», «Silâh», «Top» gi­
bi bazı muhalefet gazetelerinin bir kısım su­
baylar tarafından desteklendiği ve en şid­
detli yazılarının imzasız veya takma adla on­
3480
lar tarafından yazıldığı anlaşılıyor, bilhassa
b u cihet İttihad ve Terakkî’yi ürkütüyordu.
Hürriyet ve İtilâf partisinin kuruluşun­
dan evvel Osmanlı M ebusan Meclisinde m u ­
halifler iki grup halinde toplanmışlardı. B u n ­
lardan biri, çoğu Arap memleketlerini tem­
sil eden «Mûtedil Hürriyetperverân», Öbürü
ise çoğu hocaları ^temsil eden «Ahali» parti-
siydi. Bunların yanında tarafsızlarla hıristi-
yan mebuslar ayrı hizipler halinde mevcut
bulunuyorlardı.^ İşte, bunlar birleşerek
«Hürriyet ve İtilâf» partisini kurmuşlardı.
B u fırkanın ana prensipleri parlamanter re­
jimin esaslarmı kuvvetlendirme, unsurlar
arasında hakikî bir uyuşm a ve uzlaşma m e y ­
dana getirme, bazı vilâyetler için mahallî
ihtiyaçlara göre idareler kurma, sorumluluğu
genişletme ve vazifeleri tefrik, memleket mü-
dafası ve esas menfaatler dışındaki işlerin
mahallî memurlarca yürütülmesi, mülkî ısla­
hat v.s. idi.
B u partide bir çok ayrı görüş ve m e n ­
faatler bir çatı altında toplanmış oluyordu.
Gerici zümre, Osmanlı camiasından ayrılma­
ğa eğilimli unsurlar, mevcut idareye karşı
olan subaylar, ne olursa olsun İttihat ve T e ­
rakkî’yi .iş başından uzaklaştırmak amacını
güden aydınlar hepsi bir araya gelmiş b u ­
lunmaktaydılar.
Muhalefetin mecliste ü k Önemli direnişi,
İbrahim Hakkı Paşanın ve mes’ul mesaî ar­
kadaşlarının Divan-ı Âli’ye şevki hakkında
çıkan ihtilâftır. İttihat ve Terakki, buna kar­
şılık meclisin feshine-kadar gitmişti. B u su­
retle h e m b u meseleyi ört-bas etmek, h e m de
yeni bir seçimle muhalefet mebuslarını tas­
fiye edip meclise daha kuvvetli olarak gel­
m e k istiyordu. Nitekim, yeni mecliste İtti­
hatçılar pek büyü k çoğunluk sağladılar. A n ­
cak muhalefet de seçimlerin dürüst yapılma­
dığını ve tarafsız olarak idare edilmediğini
iddiaya başladı.
Ordunun siyasete karışması,
Halâskârân gurubu
Memlekette gittikçe artan huzursuzluk
tabii olarak topluluğun önemli bir müesse-
sesi olan orduya da sirayet etmiş bulunuyor­
du. O rdu nu n bir kısım genç subayları, İtti­
had ve Terakkî’ye mensuptu. İnkilâp önce­
sinde ve inkılâbın yapılmasında değerli hiz­
metler görmüşlerdi. B u yüzden memleket
çapında şöhret ve itibar sahibi bulunuyor­
lardı. Partiye m ensup b u subayların ordu
ile alâkalarını kesmeden fırkada siyasî 've
İdarî vazifeler almaları dolâyısıyle icabında
devlet idaresinde müessir olmaları, en- yük­
sek İdarî kademelerde ve b u arada kendile­
rinin âmiri mevkiinde bulunan kimselerden
daha nüfuzlu hale gelmeleri, nihayet b u sa­
yede mesleklerinde de daha süratli yüksel­
meleri diğer subayların hasedine sebep olu­
yor, bir taraftan da ordu disiplinini sarsıcı
bir durum hasıl ediyordu. İttihat ve Terak-
kî’ye girmemiş bîr takım subaylar, sonunda
aynı imtiyazlı duruma geçebilmek için baş­
ka siyasî teşekküllere intisaba veyahut on­
ları kurmağa eğilimli hale geldiler.' Kümeli­
de çıkan mahallî muhalefet gazetelerinde
mevcut idareye karşı şahıslarını ortaya
koymadan— ağır hücumlara geçmeleri b u n ­
dan dolayı idi. İşte bu suretle «Halâskârân-ı
Zabitân Grupu» adlı teşekkül meydana geldi.
B u n u teşkil edenler, İttihat ve Terakkî’ye
karşı olan subaylardı.
Halâskârân G urubunun iddia ve istek­
leri şöyle hülâsa edilebilir:
Osmanlı devleti, Abdülhamid idaresinin
son zamanlarında sürüklenmekte olduğu in­
kıraza, hâlen daha süratli -olarak sürüklen­
mektedir. Meşrutiyet memleket için son bir
ümid iken, b u ümidin boşa gidişi üzerine
Avrupa devletlerinde Osmanlı devletinin
meşrutiyetle de kurtulamayacağı kanaati h a ­
sıl olmuştur. Buna sebep meşrutiyetin ge­
rekli şekilde tatbik edilmeyişi ve b u ad al­
tında sadece başka kimselerin idaresi altında
eski istibdat rejiminin devamıdır. Meşruti­
yetin ilânı üzerine Osmanlı devletini paylaş­
m a pojesini geçici olarak bir tarafa bırak­
mış bulunan Avrupa devletleri,- bundan vaz­
geçmişlerdir. İlk delili de İtalya’nın Osmanlı
memleketlerine rahatça saldırması ve b u
saldırının Avrupa’da fiüî bir tepki uyandır­
mamış olmasıdır.
Halâskârân Gurubunun isteği, ordunun
mutlaka siyaset dışında kalması ve meşruti­
yetin yalnız sözle değil, samimî şekilde fiilen
de tatbikidir. Meşrutiyet, ordunun eseridir:
şu halde korunması da orduya aittir. B u
memleket batarsa, bugün hamiyet taslayan-
lar Avrupa’ya kaçıp elde ettikleri paralarla
orada rahatça yaşayabilirler. Bizim ise, eli­
mizde geçimimizi sağlayacak başka san’ati-
miz de yoktur. Bir devlet için sadece ordu­
nun gücü kâfi gelmez. Lâzım olan kanunla­
rın tam tatbiki ve iktisadi bir kalkınmaya
fönelinmesidir. B u n u n için evvelâ hükümet
îeğişmeli ve başa namuslu bir idare geçme,,
idir. Hükümetin işlerine dışarıdan kimse-
ıin, hiç bir sorumsuz kuvvetin müdahalede
olunmaması temin olunmalıdır. Hüküm et
'.eğiştikten sonra meclis feshedilip polis ve
andarma müdahalesi olmadan hakikî serbest
içimler yapılmalıdır. Ayrıca, siyasî fırka-
ırda veya mülkî memuriyetlerde vazife al-
ıış olanların hemen askerlikle alâkalarının
esilmesi veya öbür işlerden el çekip tama-
.en orduya dönmeleri, orduda kanun ve ni-
ımlara, askerî geleneklere, adalet v.e mü-
.vat kaidelerine tam bir şekilde saygı gös-
rilmesinin temini, terfilerde ehliyet kadar
3481
kıdeme de uyulması ve yükseliş için her iki­
sinin aranması mutlaka lâzımdır.
Halâskârân Gurubunun b u prensiplerini
anlatan tafsilâtlı beyannamesi gizlice basıla­
rak ordu subaylarına geniş çapta dağıtıl­
mıştı.
Rumeli’de bulunan askerî birliklerde ne
kadar Arnavut subay varsa, hepsi Halâskâ­
rân Gurubuna t dahil olmuşlar veya taraftar
kesilmişlerdi. İttihatçıların Arnavutluk böl­
gesinde giriştikleri şiddetli tenkil hareketle­
rinin doğurduğu tepki, henüz çok canlıydı.
E n meşhuru Salih Potko çetesi olmak üzere
bir çok Arnavut çeteleri hâlâ isyan ve şa-
kavet halindeydiler. Bilhassa küçük rütbeli
Arnavut subayların, bu sırada ordudan firar
ederek bu çetelerle birleşmeğe başladıklarını
Manastır valisi telgrafla Babıâliye bildirdi.
Aynı zamanda 21/22 haziran 1912 gecesi M a ­
nastır dışındaki ordugâhtan bir kısım subay­
ların kaçarak — evvelce Enver, Niyazi ve
Eyüb Sabri Beylerin yapmış oldukları gibi—
dağa çıktıkları haberi geldi. Bunlar yayınla­
dıkları beyanname ile mevcut iktidarı elle­
rinde tutanların dört yıldır vatandaş kanı
dökmekten zevk alan ve sadece hırs, hiya-
net vpî intikam duyguları yüzünden vatanı
perişan eden meşrutiyet rejimine düşman
kimseler olduklarını, memleketi millî vicda­
na rağmen koyu bir istibdadla idare etmiş
olan Yıldız hükümetinin uğradığı âkıbete lâ­
yık bulunduklarını ve pek yakında da uğra­
yacaklarını, Arnavutlukta yıllardır süren
zulmün, memleketin her tarafında m asum
k anm a susamışçasma işlenen faciaların hesa­
bının sorulacağını, vatanın iki vilâyetini düş­
m ana âdeta hediye eden menfaatperestlere
millî vekarı vatansever bir azimle göstermek
üzere ayaklanan Arnavut vatandaşlarına ka­
tıldıklarını ilân ediyorlardı. İstekleri ise, h ü ­
kümetin derhal çekilmesi, meclisin feshi ile
serbest -seçimlerin yapılması, İbrahim Hakkı,
M a h m u d Şevket, Said ve Rifat Paşalarla, T a ­
lât ve Cavid Beylerin ve Genel K u r m a y B a ş­
kan m m derhal m uh akem e edilmeleri idi.
Bunlar yapılmadıkça silâhları bırakmayacak­
larını da bildirmekteydiler.
s Haber, İstanbul’da büyük telâş ve endi­
şeyi mucip oldu. Ç ünkü b u hareketin ordu­
nun bir kısmı tarafından desteklendiği bili­
niyordu. Üstelik yalnız Hum eli’de değil, baş­
ka yerlerde ve bilhassa İzmir’de bulunan as­
kerî birlikler arasında Halâskârân Gurubuna
mensup subaylar bulunduğu gibi, sivillerden
bir kısmı da onlarla birliktiler. Meselâ, son
yayınlanan beyannameyi subaylar hazırla­
mış, Prens Sabahaddin B ey düzeltmiş ve ta­
mamlamıştı (Rıza Nur; Hürriyet ve İtilâf
nasıl doğdu, nasıl öldü? S: 37). Keza, bu ha­
reket için para yardımında da bulunmuştu.
İstanbul’daki bazı m ühim birliklerin subay-
lan, bir kısım askerî' tıbbiye talebesi de elde
edilmişlerdi.
Harbiye Nezareti, buna karşılık hem en
bir tebliğ neşretti. B un d a hâdise çok küçük
gösteriliyor, 12 subayın maiyetlerindeki 17
Arnavutla bir takım yersiz iddialar ileri sü­
rüp dağa çıktığı, askerlik hayatı için bir leke
teşkil eden b u halin de askerlerin politika
ile uğraşmalarının kötü bir neticesi olduğu,
b u hususu m e n ’ için bir kanun hazırlanıp
hükümete tevdi edildiği, kanun çıkıncaya ka ­
dar subayların her türlü siyasî faaliyetten
ve fırka kulüplerine devam dan kaçınmaları
bildiriliyordu. 2 tem m uz 1912 tarihinde ka ­
n un çıktı. M a h m u d Şevket Paşa ise, b un u
yeni bir Nazırın tatbiki gerektiğini bildire-'
rek Harbiye Nezaretinden istifa etti (9 tem­
m u z 1912).
Halbuki, sonunda Said Paşa kabinesinin
de düşmesine sebep olacak olan b u istifanın
sebepleri başka idi. O sırada Levazım Reisi
bulunan İsmail Hakkı Paşanın bazı ihtilâs-
İarından dolayı Harbiye Nazırının muhalefet
mebusları tarafından mecliste bir çok sual­
lere m aruz kalacağını haber alan Dahiliye
Nazırı Hacı Âdil, Posta ve Telgraf Nazırı
Talât ve Evkat Nazırı Hayri Beyler, M a b e y n
Başkâtibi ile Başmabeynciyi ziyaret ederek
kendilerinin M a h m u d Şevket Paşaya meclis­
te paçavraya döndürülmeden hem en yirmi
dört saat içinde istifa etmesini parti namına
tavsiye ettiklerini söyleyip Paşanın m alûm
şahsiyetinden dolayı Padişahı da b u istifa
olayına hazırlamalarını istediler (Lûtfi Si-
mavî; Sultan M e h m e d Reşad Hanın ve hale­
finin sarayında gördüklerim, C : 2, S: 71).
M a h m u d Şevket Paşa, ertesi günü istifa ede­
rek yerine Bahriye Nazırı Hurşid Paşa vekâ-.
leten tayin olundu. *
İttihat ve Terakki Partisinin ileri sür­
düğü sadece bir bahane idi. Aslında kendi
dileklerine körü körüne boyun eğmek iste­
m eyen M a h m u d Şevket Paşadan kurtulmak
dâvasındaydılar.
Arnavutluk olayları ve Meclis
B u sırada siyaset ufkunu gittikçe daha
karanlık bulutlar sarmaktadır. İç düzensiz­
lik ve huzursuzluk yetmezmiş gibi, Balkan­
larda Osmanlı devleti aleyhine olmak üzere
kat’î bir cephe teşekkül etmekteydi. Sırplar
ve Bulgarlar, tam am en anlaşmış durum a gel­
miş bulunuyorlardı. Y u n a n - Bulgar anlaş­
ması için görüşmeler oluyordu. U zayan
Trablusgarb savaşını bir an evvel sona er­
dirmek ve arzu ettiği şekilde bir barış and-
laşması elde etmek için İtalyanlar Arnavut­
ları durm adan aleyhimize kışkırtıyor ve b u
işde vasıta olarak Karadağ’ı kullanıyorlardı.
Sinob’da' sürgün bulunan Yakovalı Rıza
Bey, affedilerek memleketine dönmüştü.
3482
Kendisi, İttihatçıların büyük düşmanıydı.
Sadece hükümeti müşkül durum da bırakmak
ve kabinenin düşmesini temin etmek için
esasen çeşitli kaynaklardan pek çok tahrik
edilmiş olan Arnavutları ayaklandırdı. 1912
mayısı başlarından itibaren İpek, Yako va ve
İşkodra bölgeleriyle Karadağ sınırlarında is­
yan başladı. Hüküm et, derhal askerî kuvvet­
ler . gönderip b u ayaklanmaları şiddetle ten­
kile teşebbüs etti. Mayıs, haziran ve tem m uz
aylarında bir çok çarpışmalar oldu. Âsiler
üzerine gönderilen birliklerdeki bir kısım
subaylar, Halâskârân G uru bu na mensup olup
firar ederek âsilere katılmış bazı arkadaşla­
rını karşılarında görünce onlarla birleşmek­
te tereddüt etmiyorlardı. H ü kü m et ise m ec­
liste meseleyi yine gayet basit gösteriyor,
kolaylıkla bastırılacak bir eşkiya hareketi
halinde izaha çalışıyordu.
Arnavut âsileri, nihayet dileklerini h ü ­
kümete bildirdiler:
1 — Toplanmış olan silâhların iadesi.
2 — Siyasî veya âdî olmak üzere kendi
bölgelerindeki bütün suçlulara şâmil genel
af ilanı.
3 — Askerlik görevi için başka yerlere
gönderilmemeleri.
4 — Y a ş düzeltmelerinin askerlik çağı
müddeti için kabul edilmesi.
5 — Şimdiki ve evvelki askerî harekât
sırasında harap olan meskenler için bir para
ödenm esi
6 — K a n dâvalarını halle çalışan komis­
yonlara yerliden de üye alınması.
7 — Bölgede okul ve yol yapılması.
Dahiliye Vekili Hacı Âdil Beyin mecliste
yaptığı b u açıklama üzerine Arnavut m ebus­
larla çetin bir münakaşa başladı. Bunlar, hı-
ristiyan Arnavutlara tanınan haklara ve b ü ­
tün isteklerinin yerine getirilmesine karşı,
müslüman Arnavutların şimdiye kadar sade­
ce boşuna avutulduğunu ileri sürdüler. Ü s­
telik hâdisenin gösterildiği kadar basit ol­
madığını ve hâlen Arnavutlukta 80 bine y a­
kın asker bulunduğunu, b u Arnavut istekle­
rinin sadece daha evvel hıristiyan Arnavut-
lar (Malisor ve Mirdita’lar) için tanınmış
şeyler olduğunu, hâdiselerin b u eşit olmayan
davranıştan çıktığını ve yalnız bun un gide­
rilmesinin ortalığın yatışmasına kâfi gelece­
ğini iddia ettiler. Ayaklanm anın hem en şid­
detle bastırılmağa çalışılmasına ve tab’a m n
böylece ezilmesine hücum ettiler. Hıristiyan
Arnavutların silâhları alınmadığı için m üs­
lüm an Arnavutlara rahatça taarruzda bulun­
duklarını, tüfekleri bulunm ayan b u züm re­
nin can, m al ve ırzlarını onlara karşı balta
ve sopalarla korum ak zorunda kaldıklarını,
vaktiyle yapılan böyle hatâlar, ezilen ve si­
lâhları alman, âsi diye tenkil olunan müslü­
m a n halkın nihayet galeyanına sebep _ oldu­
ğunu ileri sürdüler. Yalnız b u arada İttihat
ve. Terakkiye düşman olan muhalefetin kış­
kırtmalarından ve dış tahrikten hiç bahset­
miyorlardı. Dahiliye Vekili Hacı ÂdiZ B ey
hıristiyan Am avutlara silâh verilmesinin bir
askerî teşkilât işi olduğunu, mustakfaz deni­
len aynı teşkilâtın müslüman Arııavutlar
arasında da kurulma hazırlıkları yapıldığını
söylediyse de, b u izahat tatminkâr bulunm a­
dı. Ç ü n k ü bu silâhlı hıristiyan Arnavutlar,
bir müddet evvel devlete karşı ayaklanmış­
lardı. Nitekim kısa zam an sonra da bu ha­
reketlerini tekrarlıyacaklardır. Böylece O s ­
manlI devleti âdeta kendisine karşı kullanıl­
m a k üzere silâh dağıtmıştı. Aynı gafleti baş­
ka alanda da göstererek, Sırbistan’ın Selânik
yoluyla silâh sevkıyatına göz yummaktaydı
(Hikm et Bayur; T ürk İnkılâbı Tarihi, C: 2,
K : 1, S: 269).
Mecliste geçen bu tartışmalar, Dahiliye
ve Harbiye Nazırlarının şiddet politikasına
devama mütemayil bulunmalarına rağmen,
hükümetin daha yum uşak bir yolu seçmeğe
karar vermesine sebep oldu. İşte bu sırada
M a h m u d Şevket Paşanın evvelce yazdığımız
istifasının vukua gelmesi kabineyi büsbütün
sarstı.
Ssid Paşanın istifası, hükümet buhranı
Y en i meclisin açılışı, İtalyan d onanm a­
sının Çanakkale’ye taarruz teşebbüsüne' kal­
kıştığı güne rastlamıştı. Said Paşa, Arnavut­
luk meselesinde kabine arkadaşlarıyle ihtilâf
halinde bulunuyordu. 15 tem m uz 1912 günü
mecliste Arnavutlukta baş kaldıran âsilerin
isteklerinin gayrimeşru olduğuna dair uzun
bir demeçte bulunduktan sonra itimad oyu
istedi ve 4 muhalife karşı 194 oyla b u n u elde
etti. Ertesi günü de, istifasını verip çekildi.
B u istifaya sebep, hâlâ açık bulunan Harbiye
Nazırlığının kime teklif edildiyse reddedilme­
si, üstelik Bahriye Nazırı ve Harbiye Nazır
Vekili Hurşid Paşanın da istifa etmesi, az ev­
vel çekilen Maliye Nazırlığına bir türlü uygun
bir kimse bulunamayışı idi. Devletin bulun­
duğu b u müşkül d urum içinde, hükümet
mesuliyetine kimse iştirak etmek istemiyor­
du, Said Paşa, rakibi K âm il Paşanın kendi­
sine halef olmaması için Sadarete Gazi Ah-
m ed Muhtar Paşanın getirilmesini tavsiye
etmişti..
Aslında İttihat ve Terakki ile arası hiç
de iyi olmayan Kâm il Paşanın b u meclis kar­
şısında itimad alacağı esasen pek şüpheliydi.
İttihat ve T erakkiye mensup veya taraftar
bir kimsenin başa geçmesi ise, üstüste gelen
başarısızlıklar ve acı hâdiseler dolay isiyle ve
bilhassa Arnavutların âdeta İttihat ve T e ­
rakkiye karşı ayaklanmış durum da bulun­
maları yüzünden hiç uygun düşmeyecekti.
D u ru m , tarafsız bir zatın idareyi ele alma­
sını gerektiriyordu. Sadaret, evvelâ Londra
3483
elçisi ve eski Sadrıâzam Tevfik Paşaya tek­
lif edildiyse de, kendisi b u meclis feshedil­
m eden hükümet mesuliyetini üzerine alamı-
yacağını kesin şekilde bildirdi.
18 tem m uz 1912 günü Askerî Şûra üye­
lerinden Nâzım, Genel K u r m a y Başkan V e ­
kili Hâdi ve Birinci Kolordu K u m a n d a n ve­
kili O sm an Paşalar M ab ey ne başvurup ordu­
da askerî itaat ve disiplin diye bir şey kal­
madığını, Arnavutluk olayının gittikçe büyü­
düğünü ve Halâskârân meselesinin ciddiyet
kesbettiğini söyleyerek bazı tedbirler alınma­
sını. istediler. Askerî erkânın, bakanlıkları
vasıtasıyle değil de böyle re’sen saraya baş­
vurmaları ise tam am en usulsüz ve aslında
müdafaa ettikleri askerî disipline aykırıydı.
Padişahın orduya beyannamesi,
kurulacak kabine için istişareler
Sultan M . Reşad, ertesi (19 tem m uz) gü­
nü orduya hitaben bir beyannam e ’ neşretti.
B un d a istifa eden kabinenin yerine tecrübeli
ve tarafsız kimselerde m ürekkep bir h ükü­
met kurulmasını istediğini, halbuki bazı su­
bayların Kanun-ı Esasiye ve saltanat hakla­
rına aykırı bazı dilekler için müracaatte b u ­
lunduklarını, orduda böyle davranacak kimse
bulunduğunu düşünmediği halde adedi pek
az olan bir zümre namına b u müracaatı ya­
panların bazı yanlış anlayışlar yüzünden as­
kerî vazifelerini bir an için unuttuklarını,,
askerlerin siyasetle uğraşmaktan vazgeçip
yalnız âmirlerinden alacakları emirlere itaat­
le ve kendilerini vatan müdafaasına tahsisle
mükellef bulunduklarını, b un u n aksi hare­
ketin ihanet sayılacağını bildirdi.
Diğer taraftan Padişah yeni hükümetin
kurulması hususunda istişarelerde bulun-
m a k üzere Meclis Başkanı Halil (m erhum
Halil Menteş) B e y ile  y â n Meclisi Başkanı
Gazi A h m e d M uhtar Paşayı bir kaç kere ça­
ğırttı. Hanedana mensup bir kısım şehzade­
ler, Kâm il Paşanın Sadareti için, el altından
faaliyetlerde bulunuyorlardı. Sultan Reşad,
pek kinci bir zat olan Kâm il Paşanın, İttihat
ve Terakki’den gördüğü m uam ele üzerine bu
sefer intikam politikasına kalkışacağını, b u ­
n un ise neticesi kestirilemeyecek buhranlara
yol açacağını düşünüyordu. Sadaretin, disip­
lini bir hayli sarsılmış olan ordu üzerinde
nüfuz sahibi bulunan Gazi A h m e d Muhtar
Paşaya verilmesi kendisine telkin ediliyorsa
da, tereddütlü davranıyordu. Nihayet buna
karar verildi. Kendsiiyle istişarelerde bulun­
m ak üzere saraya çağırılmış olan G a zi A h ­
m ed Muhtar Paşa, bu sırada hiç ummadığı
halde mühüre nail oldu (22 tem m uz 1912).
Paşa, heyecanlanarak:
«Kırk senedenberi nihayet bugün müyes­
ser imiş» dem ek suretiyle kırk yıldanberi
 Sadareti beklediğini itiraf etmiş oldu (Lûtfi
Simavî; Sultan M e h m e d Reşad Hanın ve h a ­
lefinin sarayında gördüklerim, C : 2, S: 77).
Gazi A h m e d Muhtar Paşanın Sadareti
«Eiiyük Kabine»
G azi A h m e d M uhtar Paşa, Sadaretinde
mutlaka muvaffak olmak azmindeydi. M e m ­
leketin en ileri gelen devlet ricalini ve eski
Sadrıâzamları bir kabinede toplamak ve
hepsinin reylerinden istifade etmek suretiyle
b u n a m uvaffak olacağını sanıyordu. K u r d u ­
ğu hükümette Şeyhülislâmlığa Cemaleddin
Efendiyi, Adliye ve M ezahip Nazırlığına es­
ki Sadrıâzam Hüseyin Hilmi Paşayı, Devlet
Şûrası Reisliğine eski Sadrıâzam K âm il P a ­
şayı,' Dahiliye Nazırlığına eski Sadrıâzam
Feri-d Paşayı, Hariciye Nazırlığına Gabriel
G azi Ahm ed M u h t a r P asa
Nuradungiyan Efendiyi, Harbiye Nazırlığına
Nâzım Paşayı, Bahriye Nazırlığına kendi oğ­
lu eski Bahriye Nazırı M a h m u d M uhtar P a ­
şayı, Ticaret ve Ziraat Nazırlığına eski V i ­
yana B ü y ü k elçisi Mustafa Reşid Paşayı, N a ­
fıa Nazırlığına Devlet Şûrası M ülkiye D a i­
resi Başkanı M e h m e d Şerif Paşayı, M aarif
Nazırlığına, Nezaret müsteşarı Said Beyi,
Maliye Nazırlığına eski Maliye Nazırı Ziya
3484
Paşayı, Evkaf Nazırlığına Meclis ikinci baş­
kanı M e h m e d Fevzi Paşayı getirdi. Halk, bu
hükümete derhal bir İsim taktı: B ü y ü k K a ­
bine. Ancak, aralarında görüş ve düşünüş
birliği olmayan b u kimselerin bir "arada uzun
m üddet çalışmaları ve memleketi içine y u ­
varlanmış olduğu çıkmazdan kurtaracak ted­
birleri bulup tatbik etmeleri imkânsızdı.
Nitekim bir m üddet sonra Hüseyin Hil­
mi Paşa yerini âyândan Abdülhalim B ey e bı­
raktı. Dahiliye Nazırlığında üstüste- değişik­
likler oldu. Ferid Paşanın b u vazifeyi esa­
sen kabul etmeyişi üzerine yerine evvelâ
eski Dahiliye Nazırı Ziya Paşa geçti. O n a
Nafıa Nazırı M e h m e d Şerif Paşa ve ona da
Selanik valisi Dâniş B e y halef oldular. N a ­
fıa Nezareti, M e h m e d Şerif Paşanın Dâhili­
yeye geçmesi üzerine âyândan Salih Paşaya
verildi. Ziya Paşanın yerine Malî Islahat K o ­
misyonu üyelerinden A bd u rra h m an B e y M a ­
liye Nazırı oldu.
Neticede «B ü y ü k K abine» d urum u n daha
kötüye yönelmesine ve devletin yeni bir fe­
lâket d urum u na doğru yol almasına engel
olamadı.
Gazi A h m e d M uhtar Paşa sadaretinin er­
tesi günü p ek çok şikâyetlere sebep olan örfî
idareyi kaldırdı. A ynı zam an da (R u m î 10
tem m uz) İkinci Meşrutiyetin ilânı yıldönü­
m ü millî bayramı törenle kutlandı. Ü ç gün
sonra toplanan mecliste, Meclis Başkanı H a ­
lil Bey, Halâskârân G u r u b u tarafından h ü ­
viyeti tesbit edilemeyen bir subay vasıtasıyle
evine bırakılan tehdit m ek tub un u okudu.
Halâskârân mensupları bunda, kırk sekiz
saat içinde «Fındıklı K u lü p ve Tiyatrosu»
diye andıkları meclisin feshine engel olma­
dığını ve hattâ bunu, terviç ettiğini ispat et­
mezse kendilerine düşen vazifeyi yerine ge­
tireceklerini bildiriyorlardı.
Mecliste b u n u n üzerine hararetli müza^.
kereler cereyan etti. Şiddetli nutuklar söy­
lendi. Harbiye Nazırı Nâzım Paşa ise, Halâs-
kârân’dan bahsederek b u n u n sadece bir blöf­
ten ibaret bulunduğunu,, tahkikat yapıldığını
ve m es’ullerin m eydana çıkarılacağım beyan
etti.
Kabinenin programı ve güven oyu
alması
G azi A h m e d M uhtar Paşa kabinesi 30
tem m uz 1912 tarihinde meclise programını
sundu. Bun da, durm adan yapüan ve m em le­
kette bir iç . buhran yaratan şikâyetler ü ze­
rine son seçim olaylarının yeniden incelen­
diği, neticeye göre bir karar verileceği, or­
d u n u n ve devlet memurlarının siyasetten ay­
rılacağı, siyasî faaliyette deva m eden m e ­
murların görevleriyle ilişkilerinin kesileceği,
kanun ve nizamlara aykırı hiç bir şey yapıl-
mayâcâği, devletin hakları ve şerefiyle telifi
kabil bir barışa varılincaya kadar saldırgana
karşı konulacağı, dış politikada memleket,
menfaatleri feda edilm em ek şartıyle b ü yü k
devletlerce tasvip edilecek bir yön takip edi­
leceği bildiriliyordu. Sadrıâzam meclise hi­
taben on'beş gün evvel kahir çoğunlukla iti-
m a d oyu-aldığı halde istifa zorunda kalan h ü ­
kümetin hatâlarını ve kanunsuz icraatını
tekrarlamıyacağım ve b u n u n tam aksine
davranacağını söyleyerek güven oyu is­
tedi.
H e m e n tam am en İttihatçılardan m ü re k ­
kep bulunan bir meclis huzurunda mebusla­
rın kanuna uy gun şekilde seçilmiş ve milleti
temsile yeterli olup olmadıkları m eçhul bu„
lunduğundan b u n un tahkik edileceğini açıkça
söylemek, üstelik evvelce bütün yaptıkları,
kendilerince tasvip olunmuş bir hükümeti
kanunsuz ve nizamsız icraatla itham etmek
ve sonra güven oyu istemek, tek bir partinin
tahakküm ü altında bulunan b u meclisi âdeta
hiçe saymaktı.
İttihat ve Terakki, güç durum da kalmış­
tı. B u hâdise üzerine yeni hüküm ete güven
oyu verm ek prestijini büsbütün sarsacaktı.
Bir hüküm et buhranı yaratmayı ise, za m a ­
nın nezaketi icabı, parti göze alamıyordu.
Nihayet biraz olsun vakit k a zan m a k için
Sadrıâzamın mecliste vaki bu beyanının b a ­
sılıp mebuslara dağıtılması istendi. Geçecek
m üddet içinde parti meclis grubu ve G e ­
nel m erkez bir karara varacaktı. Hü kü m e t
bun u kabul etmedi. D u r u m u n s o n ' derece
kritik olduğunu, hiç vakit geçirilmeden ic­
raata başlanıp gerekli tedbirlerin alınması
gerektiğini ileri sürüp güven veya güvensiz­
lik oyunun h em e n verilmesini istedi.
Bunun üzerine mecliste münakaşalar
başladı. İttihat ve Terakki mebusları, Said
Paşa kabinesinin hatâlarını kabul etmekle
beraber, bunların b u kabineye ait olduğunu,
meclisin bundan sorumlu olamayacağını, a n ­
cak hükümeti memleketin buhranlı za m a ­
nında desteklemek için güven oyu verildiği­
ni ileri sürdüler.
H ü k ü m e te karşı şartlar ileri sürmeden
güven oyu vermek, onun meclis hakkm daki
ithamlarını kabul etmek olacaktı. B u n u n üze­
rine İttihat ve Terakkî’nin başkanı bulunan
İzmir m ebusu Seyyid Bey,, bir önerge vere­
rek Osmanlı birliğini korum ak, Trablusgarb-
da devletin hâkimiyet haklarını fiilen m u h a ­
faza etmek şartlarıyle hüküm ete itimad edil­
mesini istedi. Hüküm et, b u teklifi kesin şe­
kilde reddetti. Seyyid Bey, önergesini geri
almak zorunda kaldı. So n un da zayıf bir za­
manını kollayıp o za m an çullanmak üzere
meclis, hükümete kayıtsız şartsız güven oyu
verdi. B u oy, 54 e karşı 113 çoğunluğu ile el­
de edilmişti.
3485
Balkan devletlerinin ittifak faaliyeti
Bulgaristan, Osm anlı delvetinin içinde
bulunduğu cidden güç durum dan faydalan­
m a k istiyor ve millî hülyalarının tahakku­
ku için en uy gun zamanın gelmiş olduğuna
kani bulunuyordu. M ak ed o ny a ’yı paylaşmak
ve Edirne’yi de alm ak suretiyle b u hülyası
gerçekleşecekti. Osmanlı devletiyle savaş h a ­
linde bulunan İtalya, b u hususta kendisini
destekliyor ve kışkırtıyordu. Ancak, B ulg a ­
ristan’ın bu işi tek başına başarmasına, yani
Osmanlı devletiyle bir savaşta başa çıkma­
sına im kân bulunmadığı için Sırbistan, K a ­
radağ ve Yunanistan’la anlaşması lâzımdı.
Sırbistan, her şeye rağmen böyle bir sa­
vaş sonunda arslan payını Bulgaristan’ın ala­
rak büsbütün kuvvetleneceğini ve kendisinin
bu haris devletle Sırbistan’ın kuvvetlenme­
sini kendi politikasına aykırı gören Avustur­
ya’nın arasında büsbütün ezileceğini hesap­
ladığından b u tehlikelere karşı daha evvel
Osmanlı devletiyle anlaşmak istemişse de,
Babıâlinin anlayışsız politikası y üzünden bu
iş tahakkuk edememişti. Kiliseler K a n u n u ­
n un kabulü ile işienen. vahim hatâ, Y u n a n ­
lılarla Bulgarlar arasında uzun yıllardanbe-
ri süre giden anlaşmazlıkların ortadan kalk­
ması suretiyle Yunanistan’ın böyle bir itti­
faka girmesine engel bırakmamışsa da, Y u ­
n an Başbakanı Venizelos, Balkan Slavlarmın
birleşmesinin OsmanlIlar kadar Yunanistan
için de tehlikeli bulunduğunu sezmekteydi.
B u n u n için evvelce de temas ettiğimiz üzere
şu sırada takip olunacak akıllıca bir dış po­
litika sayesinde h e m Sırbistan, hem. de Yu-
nansitan’la anlaşarak Osmanlı devleti aley­
hine bir Balkan ittifakının kurulmasına en­
gel olunması v e b u bölgede de siyasî bir
denge kurulması m ü m k ü n iken, b u da y a ­
pılamadı.
Venizelos, Atina maslahatgüzarımızla gö­
rüşerek, Girid’in Osmanlı yüksek hâkimiyeti
altında kalması, idaresinin Yunanistan’a ait
bulunması ve b un a karşılık devlete yıllık bir
vergi vermesi şartıyle her türlü anlaşmaya
hazır olduğunu ve b u hususta Osmanlı dev­
let ricaliyle görüşmek üzere h e m e n İstan­
bul’a gelmek arzusunda bulunduğunu söyle­
miş, b u husus o . sırada Hariciye Nazırı b u ­
lunan Hakkı Paşa vasıtasıyle Babıâliye bil­
dirmiş ve hattâ bir kaç kere tekid olunmuş
olduğu halde, müsbet veya menfî bir cevap
verilmemişti. Atina’da bulunan Sırbistan el­
çisi de yine maslahatgüzarımıza başvurup
Osmanlı devletiyle bir ittifak im zalam ak için
gizli ve hususî görüşmelere başlamış ve hat­
tâ Sırbistan Hariciye Nazırının elçiye tel­
grafla yetki vermesi üzerine b u müzakereler
resmiyete dönmüş ^ve d urum o sırada H a r i­
ciye Nazırı olan  s im Beye bildirilmiş b u ­
lunmasına rağmen, Babıâli b u p ek m ü h im
meseleyi dikkate alm am ak gafletinde bulu­
narak cevap vermeğe bile tenezzül etmemiş
ve bu pek hayatî fırsat da böylece kaçırıl­
mıştı.
Osmanlı hükümetinin b u konuda b u k a ­
dar gafil davranmasının izahı hakikaten m üş­
küldür. Hariciye Nazırı Â sim Bey, Sadrı-
âzam Said Paşaya Atina maslahatgüzarından
bu hususa dair aldığı yazıları tevdi ederek
Âsim Bey
talimat istemişse de, bunu alamamış ve b u
yüzden gerekli cevabı vermemiştir. K end i
nakline göre, Said Paşa oğlu Ali Nam ık B e ­
yin elçiliklerden birisine derhal tayinini is­
temiş, Âsim Bey bunun usule aykırı olduğu­
nu söyleyerek Ali Nam ık Beyin evvelâ bir
elçilik müsteşarlığına tayinini teklif etmiş,
Said Paşa kendisine b u yüzden gücenerek
maruzatını reddeder olmuştu (Şeyhülislâm
esbak Cemaleddin Efendi m erhum un hâtıratı
siyasiyesi, S: 30). Said Paşa, hakikaten dev­
letin yüksek menfaatlerini şahsî iğbirarına
feda etmiş ise, bu işe kayıtsız kalışı gaflet
değil, ihanet eseridir.
Bununla beraber, Â sim Beyin de büyük
bir gaflet uykusunda bulunduğu m uh akkak­
tır. . Kendisinin Hariciye Nazırı olduğu Said
Paşa kabinesi zamanında Balkan devletleri
aralarında anlaşıp mahut ittifakı kurmuş ol­
3486
dukları haİde, b u kabinenin istifasından bir
gün evvel mecliste verdiği izahat sırasında:
«Balkanlardan imanım kadar eminim»
diyerek devleti tehdit edecek hale gelen bü­
yük tehlikeden habersiz olduğunu ortaya
koymuştur,
Böylece, idareyi ellerinde tutanlar, dev­
leti batırmak için âdeta sözleşmiş gibiydiler.
Bun u n diğer acı misali de şudur:
Osmanlı devletinden ümidi kesmiş bulu­
nan Sırbistan, ileride Makedonya paylaşıl­
masında bir kenarda kalmak endişesiyle ni­
hayet 13 mart 1912 tarihinde Bulgaristan’la
ittifak andlaşmasım imzalamıştı.
Sırbistan pek yakın olduğunu gördüğü
savaşta kullanılmak üzere A vrupa’dan seri
ateşli toplar satın almıştı. B u ittifakı haber
alan Avusturya devleti, savaşa "engel olmak
için bu toplarm kendi memleketinden geçi­
rilmesine müsaade etmedi. Sırbistan ise, Os-,
manii devletine başvurup bunların Selanik
yoluyla nakillerine müsaade istedi ve BabI­
âli, b u müsaadeyi verdi. Selânik yoluyla Sır­
bistan'a top ve cephane nakli, Said Paşa k a ­
binesinin sukutuna kadar devam etmiştir.
Gazi A h m e d M uhtar Paşa idareyi ele alır al­
m az buna engel olmuş ve b u sırada Selânik’e
varmış bulunan yüzden fazla serî ateşli topa
ve cephaneye el koydurmuştur. Eğer Said
Paşa sadece bu sevkiyata engel olmuş olsay­
dı, hazırlığı noksan olan Sırbistan’ın Bulga­
ristan’la birlikte Osmanlı imparatorluğuna
savaş açması m ü m k ü n olmayabilirdi ki bu
hal de affı imkânsız bir hatâdır.
Aynı şekilde, Babıâlinin gafil siyaseti y ü ­
zünden Osmanlı devleti ile anlaşmak ümidi
kalmayan Yunanistan da, uzun tereddüdler-
den sonra ve ancak 29 mayısta Bulgaristan’la
ittifak andlaşmasım kabul etti. Kısa zaman
sonra, Karadağ onlara katıldı. Böylece, Gazi
A h m e d M uhtar Paşa kabinesi başa geçtiği
zaman aleyhimizdeki Balkan birliği kurul­
muş bulunuyordu.
Son Arnavutluk olayları sırasında İtal­
ya’nın kışkırtmasıyle Bulgaristan Osmanlı
devletine saldırmayı düşünmüş, Rusya’nın
ihtarıyle bundan vazgeçmişti. Rusya, Bulgar-
İtalyan yakınlaşmasını kendi çıkarlarına ay­
kırı görüyordu. Esasen Arnavutlukta nüfuz
kazanmağa başlayan İtalya’n ın ' bu nüfuzunu
Bulgaristan’a doğru yayması, b u hükümeti
üçlü ittifak tarafına çekebilir ve böylece
kuvvetler dengesinde üçlü itilâf aleyhine bir
değişiklik m eydana gelebilirdi. Rusya ise
tam tersine Balkanları kendi mutlak nüfuzu
altına alarak bu dengeyi üçlü itilâf lehine
değiştirmek kararındaydı. Bosna - Hersek
meselesinde süregelen Avusturya - Sırbis­
tan anlaşmazlığı, Sırbistan’ı itilâf devletleri­
nin yanında yer almağa sürüklemişti. Bir
Bulgar - Sırp kader birliği, Bulgaristan’ı da
o tarafa çekebilirdi. B u yüzden, İtalyan kış-
kırtmâsıyie harekete geçmesini durdurduk­
tan kısa bir zam an sonra Rusya, Bulgaristanı
ve diğer Balkan devletlerini Osmanlı. devleti
aleyhine kışkırtmağa başladı. Yunanistan -
Bulgaristan - Sırbistan - Karadağ ittifakı da
onun tertibi ve desteklemesiyle doğdu.
Rumeli vilâyetleri ıslahat lâyihasının
kabulü üzerine aleyhle yapılan
nümayiş hareketi
Gazi A h m e d M uhtar Paşa, bir taraftan.
M akedonya meselesini kesin şekilde hal
ederek Balkan devletlerinin şikâyetlerine
son vermek, bir taraftan da büyük devletleri
tatmin etmek istiyordu. 1880 yılında Hariciye
Nazırı Â sim Paşa, büyük devletler elçilikle­
rinin tayin ettiği delegelerle uzun müzakere­
ler sonunda Berlin andlaşmasının 23 üncü
maddesinde Rumeli için kararlaştırılan ısla­
hat hakkında bir lâyiha hazırlamış ve V ü ­
kelâ Meclisine vermişti. Vükelâ Meclisi bu
lâyihayı tasvip ettiği ve hattâ iradesi çıktığı
halde, Abdülhamid tatbik mevkiine koydur -
mamıştı. Ç ünkü bunda ecnebi müdahalesi
kokusu hissediliyordu. Gazi A h m e d Muhtar
Paşanın emriyle bu lâyiha bulduruldu ve in­
celendi. Bunda, M akedonya’da yaşayan çeşitli
unsurların hak ve menfaatlerinin korunm a­
sını ve diğer devletlerin tahriklerine kapıl­
mamalarını temin edecek muhtariyete yakın
bir idare şekli derpiş olunmuştu. O günkü
durum a göre b u şekil kabul edilmezse, b ü ­
tün Rum eli’nin elden çıkması m ü m k ü n ola­
bilirdi. Vükelâ Heyeti müzakere neticesinde
bu lâyihanın esaslarını hem en tatbik m ev ­
kiine . koymağa karar verdi. İstanbul’daki
devletler elçilerine durum bildirildi. Onlar
da b u tedbiri doğru buldular. Ancak, iktidar­
dan düşmüş ve hükümetten uzaklaşmış bulu­
nan İttihat ve Terâkki, buna şiddetle m u h a ­
lifti. Bun u , Berlin muahedesinin şimdiye ka­
dar tatbik edilmemiş bulunan aleyhimizdeki
bir h ü km ünün tatbiki sayıyorlar, kuvvetli bir
merkeziyetçi zihniyetle M akedonya için hiç
bir imtiyazlı idare tanımak istemiyorlardı.
B u yüzden, lâyihanın tatbik edilmemesi için
âdeta bir kam panya açtılar ve bunu mecliste
de hükümete hücum için vesile ittihaz etti­
ler. Hattâ, yüksek tahsil talebesine bir de
nümayiş tertiplettiler. Bunlar, ellerinde bay­
raklar olduğu halde kalabalık bir kütle h a ­
linde Babıâliye geldiler. Burada, b u lâyiha­
nın tatbikinin devletin hükümranlık hakla­
rına aykırı bulunduğu yolunda heyecanlı n u ­
tuklar söyleyerek bağırıp çağırdılar. Arala­
rına karışmış bulunan bir kısım gazeteciler,
onları büsbütün tahrik ediyor, ellerindeki
bastonlarla Babıâlinin giriş tarafında bulu­
3487
nan iki taraflı camiarı kırarak talebeleri içe­
riye girmeğe kışkırtıyorlardı.
B u gürültü üzerine Harbiye N a zın N â ­
zım ve Bahriye Nazırı M a h m u d M uhtar P a ­
şalar dışarıya çıkıp kendilerine hitapta bu­
lundular. Hüküm etin devlet işlerinden so­
rumlu ve aynı zamanda yetkili bulunduğunu
izah ederek kendilerinin «edeb dahilinde
ilim tahsiliyle» meşgul olup hükümet işleri­
ne. karışmamaları gerekeceğini izah ettiler.
İtirazları, susturucu cevaplarla karşıladılar.
Nihayet b u nümayiş iki saat kadar devam
ettikten sonra hiç bir hâdise olmadan talebe
dağılıp gitti.
Rumeli’deki askerlerin zamansız terhisi
B u kritik durumda, Harbiye Nazırı N â ­
zım Paşa, Rumeli’deki 120 tabur askeri (tak­
riben 75.000 kişi) terhis etti. B u n a sebep,
bunların nizamî müddetlerini doldurmuş ol­
dukları halde terhis olunmamaları yüzünden
hoşnutsuzluk ve hattâ ayaklanma alâmetleri
göstermeleriydi. Askerliğin kanunî müddeti
üç .yıldı; Abdülham id devrinde 6-7 yıldan ev­
vel terhis muamelesi yapılmıyor ve ekseriya
müddeti bu kadarı bulan asker, sabırsızlık­
larını kıpırdanma ve karşı koym a hareketle­
riyle belli etmeğe başlayınca salıveriliyordu.
Meşrutiyetin ilânından sonra b u iş düzenine
konm ak istenmiş ve bir kısım asker terhis
olunmuştu; ancak, geçen olaylar ve nihayet
Trablusgarb savaşı bu işin düzenini yeniden
kaybettirmişti. B u sırada ise nizamî •m ü d de­
tini doldurmuş bulunan bir kısım askerler
ve bilhassa Rumeli’deki birlikler, eski itiya­
da uyarak terhislerini temin için silâh çatıp
pasif mukavemete geçmişlerdi. Nâzım Paşa,
bu mukavemetin aktif bir hal almasından
korkuyordu. Böylece, devletin başına yeniden
pek büyük bir gaile açılır endişesindeydi.
-Bunun üzerine Vekiller Heyetine danışmağa
lüzum görmeden b u askerleri terhis etti. Bir
kabine toplantısında _ bunu neden yaptığı
kendisine sorulunca, İtalya devletiyle savaş
halinde bulunulduğu bir sırada orduda bir
ihtilâl çıkmasını katiyen tecviz etmediğini,
üstelik b u askerin terhisine kanunî, bir engel
de bulunmadığını söyledi. Devletin diğer bir
devletle savaş halinde bulunduğunu beyan
ettiği halde, askerin terhisine kanunî engel
bulunmadığını ileri sürmek suretiyle Paşa
cidden garip bir durum a düşmüş oluyordu.
Aynı zamanda, Balkan devletlerinin sefer­
berliklerini ilân etmeleri üzerine b u askerin
hem en yeniden celbedilip belli yerlere sevk
edildiklerini de sözlerine ilâve etti.
B u durum, o sırada Osmanlı devleti ri­
calinin üstüne çökmüş olan meş’u m şaşkın­
lığın bir misalidir.
Tarafların hazırlıkları ve seferberlik
ilânları, Avrupa devletlerinin harbi ön­
lemek için akim kalan son teşebbüsleri
Islahat lâyihasının tatbikine aleyhtar b u ­
lunan İttihat ve Terakki, Balkan devletlerile
aramızda bir savaş çıktığı takdirde bunun
mutlaka kazanılacağı kanaatinde bulunuyor­
du. Gazi A h m e d Muhtar Paşa hükümeti ise,
Arnavutlukta bir an evvel âsâyişi temin et­
m ek ve M akedonya ıslahatını yaparak Bal­
kan devletlerine savaş bahanesini bırakma­
m a k ve hattâ bunu isteseler bile büyük dev-
N o rad u n g y an Efendi
letler vasıtasıyle engel olmak kararındaydı.
A n c a k Bulgaristan, bu lâyihanın tatbikine
fırsat vermeden savaş açmak istiyordu. A v ­
rupa devletleri ise, Sofya’da millî galeyanın
son haddine gelmiş olmasını ve İstanbul’da
ıslahat aleyhinde yapılan nümayişi gözönüne
alıp A vrup a’ya sıçraması muhtemel bir Bal-.
kan savaşının çıkmasını m ü m k ü n olduğu
kadar geri bırakmak düşüncesiyle b u lâyiha­
nın tatbikini destekliyorlar ve Balkan dev­
letlerini tatmin için ıslahatın kendi tarafla­
rından tayin olunacak birer memurla birlik­
te tatbikini istediler.
Devletlerin b u talebi iyi niyetlerine de­
lâlet etmekle beraber, Babıâli tarafından
devletin iç işlerine müdahale telâkki edildiği
için tervicine imkân yoktu. Ancak, büsbütün
red cevabı verm ek de uygun olamayacağın­
3488
dan ıslahatın tatbkatmı mahailî konsoîosiari
vasıtasıyle gözden geçirmeleri şekline kendi­
lerini razı etmenin çareleri aranmağa baş­
landı. Balkan hükümetleri son durum u haber
alınca bunu akim bırakmak gayesiyle derhal
seferberliklerini ilân edip Osmanlı devleti
hududuna asker şevkine başlamışlardı. Os-
manlı devleti de derhal aynı şekilde hareket
etti. Nâzım Paşa tarafından terhis edilen ni­
zamî müddeti dolmuş askerin tekrar silâh al­
tına alınıp yollardan çevrilerek savaş alanı
olabilecek yerlere gönderilmeğe başlanması
da bu zamana rastlar. Devletler, hem en iki
tarafa da başvurup seferberliğin durdurul­
masını istediler. Balkan hükümetleri, halkta
millî galeyan son derecesini bulmuş olduğu
için -böyle bir halin ayaklanmalara sebep
olacağını, ileri sürüp buna artık muktedir
olamayacakları cevabını verdiler.
Babıâlinin harbi önlemek için son
teşebbüsü karşısında Avrupa dev­
letlerinin tutumu
Babıâli de A vrupa devletlerinin tavassu­
tuna aynı cevabı verdi. Bununla beraber Os-
manlı hükümeti son bir teşebbüse başvur­
maktan geri kalmadı. Hariciye Nazırı Nora-
dungyan Efendi, büyük devletler elçileriyle
görüşerek Balkan devletlerinin savaş açma­
sına engel olmak için İngiltere ve Fransa’dan
donanmalarıyle Yu n a n limanlarını abluka et­
melerini, Avusturya’dan Sırbistan’ı askerî
gücüyle tehdit etmesini, Rusya’dan Bulgar
limanlarını ablukaya almasını istedi. B un a
karşılık Berlin andlaşmasının M akedonya
hakkm daki hükümlerinin tamamen tatbik
edileceğini bildirdi. Fransa, b u n u hem en
reddederek Balkan devletlerine gerekli öğü­
dün verilmesinden ileri gidemiyeceğini bil­
dirdi. İngiltere, hiç bir cevap vermedi. A v u s ­
turya, bir devlet ancak ikaa karar vermiş
olduğu tehdidlerde bulunabileceğini, kendisi­
nin Sırbistan’a hücum unun ise bir Avrupa
savaşma sebep olacağmı bildirip yalnız diplo­
matik baskı yapacağını haber verdi. Rusya
ise, kendisinin Bulgaristan aleyhinde fiilen
harekete geçmesinin bir iç ayaklanmaya se­
bep olacağını ileri sürdü. Babıâli îngiltere-
den daha sonra hiç olmazsa donanmasıyle
adaları korumasını istedi. İngiltere, eğer Y u ­
nanlılar savaş üâniyle b u adalara saldırır­
larsa İngiltere’nin bunu yapamıyacağı, çün­
kü tarafsızlığa aykırı düşeceği, onun da
başka dostlarını yardıma çağıracağı, bunun
da Avrupa savaşma sebep olacağı cevabını
verdi. A nc a k Yunanistan savaş ilân etmeden
adalara hücum ederse, İngiltere o zaman
milletlerarası haklara aykırı olayları önle­
m ek için uygun göreceği tedbirleri alacaktı.
Ösmânİı devleti ftorrianya5ya başvurarak
Bulgaristan’ı tehdit etmesini istemişse de.
Rom anya bu olayda tamamen tarafsız kal­
m a k niyetinde bulunduğunu, çünkü büyük
devletlerin savaşın mahallî kalmasını arzu
ettiklerini, esasen büyük devletlerin toprak
statükosunu korumağa kararlı olduklarını,
savaş Osmanlı devleti aleyhine biterse R o ­
manya'nın Bulgaristan’ın büyümemesi için
elinden geleni yapacağını bildirip en iyi te­
mennilerini izhar etti.
Noradungyan Efendi elçilere 2 ekim
1912 tarihinde başvurmuştu. 2 ve 4 ekim gün­
lerinde İstanbul’da halk ve talebe savaş le­
hinde mitingler tertip ederek kanlarını son
damlasına kadar dökmeğe hazır bulundukla­
rını ilân ettiler.
B u mitingleri İttihat ve Terakki destek­
liyordu. Parti bir taraftan da siyasî çekiş­
meleri bir tarafa bırakıp savaşın neticesine
kadar hükümete elden gelen yardımı yapa­
cağını bildirdi.
Avrupa devletlerinin Balkanlarda
statükonun muhafaza edileceğine
dair ilâm
Babıâli, 5 ekimde Berlin andlaşmasının
23 üncü maddesiyle M akedonya’da derpiş
olunan ıslahatı derhal tatbik mevkiine koya­
cağını devletlere bildirdi. Aynı gün devletler
şu hususu ilân ettiler:
1 — B ü y ü k devletler barışı bozabilecek
her şeye kat’î şekilde karşıdırlar.
2 — Osmanlı hükümdarının haklarına ve
Osmanlı devletinin bütünlüğüne dokunm a­
m a k şartıyle Berlin andlaşmasının 23 üncü
maddesi gereğince yapılması gerekli ıslahatı
büyük devletler ele alacaklardır.
3 — Bütün bunlara rağmen bir savaş çı­
karsa, devletler Rumeli’deki toprak statüko­
sunun değişmesine müsaade etmeyeceklerdir.
B u üçüncü maddenin ileri sürülmesinde
iki sebep vardı:
1 — Balkan devletlerini memleketlerini
büyültmek gayesini güden bir savaştan ala-
koymak.
2 — Savaşı Osmanlı devleti kazanırsa
onun Avrupa’daki hudutlarını genişletmesine
engel olmak.
İlerde görüleceği üzere, Osmanlı devleti
savaşı kaybettiği zam an b u statükonun ko­
runması meselesini hiç bir devlet ağzma al­
m a k istememiş ve bütün M akedonya ve
Trakya galip Balkan devletlerine bahşolun-
muştur. Devletler, b u bildiriyi hazırlarlar-
ken, evvelâ statükonun saldırgan lehinde
değişmemesini derpiş etmişlerse de, sonra
Balkan devletlerinin daha lehinde olan bu
şekil kabul olunmuş, buna rağmen neticede
3439
Osmanlı devİeti lehinde olan taahhüd bile
tatbik edilmemiştir.
Nitekim, Balkan devletleri bütün bunları
daha evvelden tahmin ettiklerinden ve Rus­
y a’dan da el altından özel şekilde gerekli te­
minatı almış olduklarından b u tebliğe rağ­
m en savaş açmakta tereddüt göstermemişler­
dir. Onların b u savaştan tek gayesi M a k e ­
donya’yı aralarında paylaşmak olduğuna gö­
re galip geldikleri takdirde bile devletlerin
buna müsaade etmeyeceklerine emih bulun­
salardı, b u savaşa şüphesiz ki girişhıezlerdi.
Üstelik, mağlûp oldukları takdirde b ü sefer
b u üçüncü maddenin tatbik edilip devletle­
rin kendilerini toprak kaybından koruyacak­
larına da emin olduklarından b u hal umula­
nın aksine kendilerini savaşa büsbütün kış­
kırtıcı oldu.
İtalya ile barış imkânı aranması,
Uşi andlaşması
Gazi A h m e d M uhtar Paşa kabinesi, ne
olursa olsun İtalya ile bir an evvel barışa ta­
raftardı. Çünkü, Balkanlarda fırtına bulutla­
rının biriktiğini artık görmemeğe . imkân
yoktu. Savaşın biri bitmeden diğeri başladığı
takdirde, İtalya’nın bizi çok daha ağır .şart­
ları kabule zorlaması y e bunları kabul et­
tirmesi işten değildi. Üstelik Abdülham id’i’n
hal’inden sonra el konulan servetine, İttihat­
çıların üstüste yaptıkları istikrazlara rağmen
ordu için kullanılan masraflar, Trablusgarb
savaşı ve Arnavutluk harekâtı devlet hâzi­
nesinde carî masraflara yetecek para bile bı­
rakmamış olduğu gibi, b u sırada bir dış ve­
ya iç kredi bulmak da tam am en imkânsız
hale gelmişti. Bütün bunlar, yeni hükümeti
barışı bir an evvel kurmağa, içeride sükûnu
temine ve Balkanlarda barışı koruyacak ted-.
birler almağa sevkediyor idiyse de, İttihat­
çıların elinde bulunan . meclise, İtalyanların
ileri sürdüğü barış şartlarını kabul ettirme­
ğe imkân yoktu.
Said Halim Paşanın Lozan’dan İstanbul’a
dönüşünden sonra, Gazi A h m e d .M uhtar Paşa
hükümeti tarafından yetki verilen iki O s­
manlI delegesi M e h m e d Nâbi ve Rumbeyoğlu
Fahreddin Beyler 13 ağustosta İtalya delege­
leriyle İsviçre’de K o ’da buluşarak gayrı res­
mî şekilde barış görüşmelerine devam etti­
ler. Osmanlı delegelerinin ana teklifi şu idi:
İtalya’nın ele geçirmediği yerler Osmanlı
devletinde kalacak. Ele geçirdiği yerler, İtal­
ya’ya ait olacak. Ayrıca D e m e ve Sollum
İtalyanlara verilecek, Bingazi Osmanlı dev­
letine iade olunacak, Trablusgarb’m idaresi
İtalya’ya devredilecek. H e m . Trablusgarb,
h e m Bingazi bir arada Osmanlı hâkimiyeti
altında özel bir idareye sahip olacak’. İtalyan­
lara ekonomik hak ve imtiyazlar tanınacak.
F 34
 İtalyan delegeleri bu yerlerin İtalya’ya
katıldığını, bundan vazgeçmesinin İtalya'da
hanedanı dahi devirecek kargaşalıklara yol
açabileceğini, savaş daha uzarsa İtalya’nın
ortalığı yatıştırmak için bazı adaları, meselâ
Rodos’u da İtalya’ya katmak zorunda kala­
bileceğini ileri sürdüler.
Bundan sonra çetin tartışmalı m üzake­
reler başladı. Eylül başlarında görüşmelerde
biraz ilerleme kaydedildi. Müzakerelere L o ­
zan şehrinin iskelesi olan Uşi’de devama ka­
rar verildi. Eylül ortasında İtalyanlar bir ne­
tice alınmazsa müzakerelerden vazgeçecekle­
rini bildirdiler. E kim başında sekiz günlük
bir mehil verdiler.
Almanya, İtalya ile Fransa’nın arasını
büsbütün açacağını um duğundan b u savaştan
başlangıçta m em n un görünmüştü. Balkan sa­
vaşı ihtimali belirince durum değişti. İtalya,
ancak Avusturya da hiç bir suretle karışma­
m a k şartiyle Balkan savaşına karışmayacağı­
nı bildirmişti. Avusturya bu işe karışmak zo­
runda kalırsa, İtalya’nın da Yunanistan’la '
birlikte Osmanlı devletine karşı savaşa giri­
şeceği muhakkaktı. O zaman da, Avusturya -
yı karşısında bulacak, böylece üçlü itilâf fii­
len çözülecekti. Alm anya b u yüzden Osmanlı
devletini İtalya ile barış yapmağa zorlamağa
başladı.
Bütün diplomatik faaliyetlere, devletle­
rin tavassutlarına ve harcanan emeklere rağ­
m en, İtalya’nın baştanberi bir barış için ileri
sürdüğü ana prensiplerden ayrılmıyacağı an­
laşılmış ve Osmanlı devlet ricali bundan esa­
sen çoktan ümid kesmiş bulunuyordu. Ancak
Osmanlı ve İslâm um um î efkârında yarata­
cağı tepkiyi hesaplayan Osmanlı hükümetleri,
bu sorumluluğu üzerlerine almağa cesaret
edemiyorlardı. Şimdi ise, bambaşka bir d u ­
rum vardı. İtalya ile savaş halinde bulunan
Osmanlı devletinin dört Balkan devletine
karşı savaşa resmen girmesi de gün meselesi
idi. Hazine boştu. O rduda disiplin gevşekti.
M a h m u d Şevket Paşanın tatbik ettiği yeni
teşkilâta ordu henüz intibak edememiş ve
bir müddet evvel yapılan geniş bir m anev­
rada iş meydana çıkmıştı. İkiye ayrılmış
olan büyük devletler, kendi kuvvet m uvaze­
nelerini korumaktan başka bir şey düşünmü­
yorlardı. B u durumda, yeni saldırılara karşı
koym ak için İtalya ile her ne olursa olsun
barış yapmaktan başka çare yoktu. Ç.ünkü,
B A L K A N D EV LETLER İN İN Ü L T İ M A T O M U V E B A L K A N S A V A Ş L A R I,
DİĞ ER O L A Y L A R
Babıâli yukarıda naklettiğimiz andlaş-
m a n m henüz müzakereleri ile ve diğer çe­
şitli gailelerle meşgulken Balkan devletleri
seferberliklerini ilân ve tamamladıktan son­
ra savaşı kaçınılmaz bir hale getirmek için
3490
aksi halde b u devletin küçük Baİkan devlet­
leriyle birleşmesi ihtimali vardı. B u n u n n e­
ticeleri ise, çok vahim olabilirdi. İşte, bütün
b u sebepler yüzünden, Osmanlı devleti niha­
yet barışa yanaştı. Andlaşm a 15 ekim 1912
tarihinde Uşi (Ouchy) de imzalandı.
B u andlaşma üçü gizli, biri açık olarak
dört parçadan mürekkepti.
Gizli kısmının hükümleri şu idi:
Evvelâ Osmanlı hükümdarı Trablusgarb
ve Bingazi’ye muhtariyet verildiğine dair bir
ferman ısdar edecek. Padişahın burası için
seçilecek nâibi ile dinî reisler hakkında İtal­
ya’nın muvafakati alınacak. Karşılığında
‘ İtalya yurduna kattığını vaktiyle ilân etmiş
olduğu Trablusgarb ve Bingazi halkı için ge­
nel af ilân edecek. Padişahın adı hutbelerde
anılacak. Vakıflar mahfuz kalacak. Şeyhül­
islâm bir kadı gönderecek. Padişahın nâibi
— bir konsolos gibi— Osmanlı devleti tab’a-
sının menfaatlerini koruyacak. Osmanlı dev­
leti Ege adaları için hukukî ve İdarî ıslahatı
kabul edecek.
Açık hükümler ise, şöyleydi:
1 — Osmanlı devleti evvelâ Trablusgarb
ve Bingazi’deki askerlerini geri çekecek, b u ­
na karşılık İtalya, Ege adalarını boşaltacak­
tır (Balkan savaşı ve Y u n a n işgali bahane­
siyle İtalyanlar adaları hem en tahliye etme­
mişlerdir).
2 — Esirler karşılıklı serbest bırakıla­
cak, bütün siyasî suçlular affedilecektir.
3 — İki devlet arasındaki bütün eski
andlaşma ve anlaşmalar tekrar yürürlü ola­
caktır.
4 — Diğer devletler de kabul ettikleri
takdirde, İtalya kapitülâsyonların ve yabancı
postaların kalkmasını, Osmanlı devleti için
gümrük istiklâli tanınmasını kabul edecek ve
bunu destekliyecektir.
5 — Savaş sırasında Osmanlı memleket­
lerinde işlerinden çıkarılmış olan İtalyanlara
ödevleri geri verilecek ve açıkta kaldıkları
müddete ait aylıkları ödenecektir.
6 — İtalya, Düyun-u U m um iyeden Trab­
lusgarb ve Bingazi’ye düşen kısmı (yılda 88
bin altın) üzerine alacaktır.
Böylece neticede Osmanlı devleti Trab­
lusgarb ile Bingazi’yi kaybediyor ve Afrika-
da fiilen h ükm ünün yürüdüğü hiç bir yer
kalmamış oluyordu.
Babıâliye bir ültimatom vererek Rumeli
ıslahatında büyük devletler gibi kendi­
lerinin de birer delege bulundurmak sure­
tiyle ıslahatın birlikte tanzim ve tatbik edil­
mesini, silâh altında bulunan Osmanlı ordu-
siinun hemen terhisini istemişlerdi (İ3 ekim Sırp elçilerine pasaportlarının gönderilmesi­
1912). B u şartların kabulü, devletin istiklâli nin de Hariciye Nezaretine bildirilmesi k a ­
ile telif kabul etmezdi. Hele bunların uzak rarlaştırıldı.
olmayan bir geçmişte ve o çağda yaşayanla­
17 ekim 1912 günü, Sırp ve Bulgar elçi­
rın hatırlayacakları bir zam an önce birer
leriyle elçilik memurlarına pasaportları ve­
Osmanlı vilâyet ve eyaleti olan küçük Bal­
rildi. Bulgar ve Sırp hükümetleri aynı gün
kan devletleri tarafından ileri sürülmesi bile
Osmanlı devletine savaş ilân etmişlerse de
şeref ve haysiyet kırıcıydı. Hükümet, b u ­
nunla beraber askerî mütehassısların düşün­ bu hal Babıâliye ertesi günü bildirilmiştir.
celerini almak istedi. M a h m u d Şevket Paşa Babıâli, 14 ekimde büyük devletlere M a k e ­
dahil olmak üzere devrin bütün askerî ricali donya ıslahatını yabancı müdahalesi olma­
Babıâliye çağrılıp durum kendilerine açık­ dan yapacağını bildirmişti. Sırbistan ve Bul­
landı ve düşünceleri soruldu. Ferik Abdullah garistan, Osmanlı devletinin kendiliğinden
Paşadan maadası, şu mütalâada birleştiler: yapacağı ıslahata güvenilemiyeceğini ve bu
«Rumeli’nin çeşitli yerlerinde bulunan hususta verilmiş ve tutulmamış pek çok
Osmanlı askerinin mevcudu on sekiz gün vaadlerin bulunduğunu savaş sebebi olarak
içinde 450 bine çıkarılabilir. Edirne, îşkodra, ileri sürmüşlerdi. Yunanistan ise, ültimato­
Y any a gibi müstahkem yerler elde bulun­
m un u n kabul edilmemiş olmasını, Istanbul-
dukça bu kuvvetle müşterek düşmana karşı
da bulunan Y u n a n vapurlarına el konulm a­
konabilir. Ş u halde Babıâlice yapılması lâ­
sını ve müttefikleri olan Sırbistan ve Bulga­
zım gelen, b u müddetin kazanılmasına çalış­
maktır». ristan’la siyasî münasebetlerin kesilmiş bu­
B u mütalâa, yazılı olarak hazırlnıap im ­ lunmasını savaş sebebi sayarak müttefikleri­
zalandı ve Sadrıâzama tevdi edildi. Yalnız nin yanında yer aldı,
M a h m u d Şevket Paşa, buna
katılmakla beraber şimdilik or- »£<
duda bir vazifesi bulunmadığı-
nı beyan edip imzadan kaçındı. t * ’ *.
Ancak, 8 ekimdenberi Os-
nıanlı devletine savaş ilân
eden Karadağlılardan sonra
Sırplar da topraklarına tecavüz e :
etmiş durumda bulunuyorlardı.
15 ekim tarihli Vükelâ Meclisi
toplantısında Harbiye IşTazırı j ? I
Nâzım Paşa, düşmanın stratejik
durum u kendi lehine çevirecek
harekâtı tamamlamadan taarruz
1/ J
etmek gerektiğini, esasen şim­
dilik Trakya’da kâfi kuvvet b u ­
lunduğunu ileri sürdü. Bun u n
üzerine, 13 ekim tarihli ültima­
tomları Babıâliye gelmiş bulu­
i
nan Sırbistan ve Bulgaristan’la
siyasî münasebetlerin kesilme­
sine karar verildi. Atina elçimiz
İM
Muhtar Bey pek ağır bulduğu
için bu ültimatomu Y u n a n h ü ­
kümetine iade etmişti. ■ i
Ertesi günü Vükelâ Mecli­
sinde Bulgar ve Sırp hükümet­
lerinin Osmanlı Devletine karşı
takındıkları tehdit edici ve düş­
manca tavırdan ve hudut bo ­
yunca devam etmekte olan ta­
arruz ve tecavüzlerinden dolayı
Osmanlı ordusunun da karşı ta­
§41
arruz ve tecavüze başlaması
hususunda icap edenlere hemen B alkan devletleri hüküm darları (soldan); Sırp kralı Petro,
gerekli emirlerin verilmesinin K a r a d a ğ prensi Nikola, B ulgar kraîi Ferdinand, Y u n a n
Harbiye Nezaretine, Bulgar ve kralı Yorgi

3491
Osmanlı ordusundaki kumanda kade­ Do ğ u Ordusu Kumandanlığına Birinci Ferik
Abdullah Paşa, Batı Ordusu Kumandanlığına
meleri ve kıtaların bulundukları yerler, Birinci Ferik Ali Rıza Paşa, Avlonya O r d u ­
Tarafların kuvvetleri su Kumandanlığına eski Harbiye Nazırı Mah-
m u d Şevket Paşa tayin edilmişti. M a h m u d
Şevket Paşa bu vazifeyi kabul etmeyerek is­
Osmanlı devleti seferberliğini ilân edince
tifa etti. Bun d an da savaşın neticesini pek
iyi görmediği ve bu yüzden sorumluluk al­
tına girmek istemediği anlaşılıyordu. Nite­
É9RÍÉI kim, Abdullah Paşa da Bulgarlarla savaşa­
cak durum da bulunmadığımızı açıkça söyle­
miş, lâkin kumandanlığı kabul etmişti (Ali
Fuad Türkgeldi; Görüp işittiklerim, S: 66).
Osmanlı ordusunun kum anda kademeleri
ve birliklerinin ana durum u ise şöyle idi:
Başkumandan, Padişahtı. Harbiye Nazırı
Nâzım Paşa, Başkum andan vekili unvaniyle
genel kum anda mevkiinde bulunuyordu.
. Kendisi, mesleğinde orta derecenin üstünde
olmayan kabiliyette bir zattı. Savaş ilân edil­
diği zam an M a h m u d Şevket Paşa devrinde
bu bölge için yapılmış savaş plânlarını bile
henüz incelememiş bulunuyordu. B u savaşın
kazanılacağı iddiasındaydı. B u n a sebep ise,
küçük Balkan hükümetlerinin bizi mağlûp
edebileceklerini bir türlü havsalasına sığdı-
ramamasıydı. Kendisi İttihatçılara düşman
ve Halâskârân Gurubuna eğilimli idi.
E n m ü h im cephe olan Doğu cephesi A b ­
dullah Paşanın kumandasındaki ordu, iki ana
kısma bölünmüştü:
1 — Kırklareli dolaylarında Ö m er Ya-,
ver, Şevket Turgud, M a h m u d Muhtar, Ah-
Nâzım Pasa

Baîkan harbî başlarken O sm anit orduîarının gene! durum unu gösteren kroki

3492
 m ed A b u k Paşalar kumandasında dört kol­ Trakya’da evvelâ müdafaada kalarak düş­
ordu; i m an hücumlarını şiddetle püskürtmeğe ça­
i 2 — Şükrü Paşa kumandasındaki Edirne lışmak, buna muvaffak olduğu ve düşman
garnizonu. taarruzları kırıldığı takdirde Doğu cephesin­
Ali Hıza Paşa kumandasındaki Batı or­ den hücuma geçmekti.
dusu ise beş kısımdı: Savaş başladığı zaman, iki tarafın asker
1 — Tahsin Paşa kumandasında Kozana- mevcudu şöyle idi:
Aİasonya dolaylarındaki kuvvetler. Müttefikler; Bulgaristan 240.000, Sırbis-
2 — Esad Paşa kumandasında Yanya do­
laylarındaki kuvvetler (Yunanistan cephesi­
ni tutan bu grubun genel m evcudu ve k u d ­
reti, Y u n a n ordusuna göre ölçülemeyecek
derecede .düşüktü).
3 — Haşan Rıza Bey (Paşa) kum anda­
sında îşkodra dolaylarında bulunan ve K a r a ­
İlli sİ M
dağ’a karşı koymak vazifesini alan kuvvetler.
4 — Yine b u orduya bağlı olan Yenipa­
zar - Taşlıca - Yakova bölgelerindeki dağınık
kuvvetler.
5 — Zeki Paşa kumandasında olarak
İştip - Üsküp dolaylarında bulunan Vardar K i l
ordusu. B u ordu, üç kolordu ile bir süvari
tümeni ve bir kısım redif tümenlerinden, m ü ­
rekkepti. Seferberliğini bir türlü tamamlaya­
mamış, asker sayısı 50 binde kalmıştı. a « » « » !
Ayrıca, Kırcaali - Paşmaklı dolaylarında
Ali Rıza Pa§a

tan 140.000, Karadağ . 30.000, Yunanistan

100.000. Yekûn 510.000.
Osmanlı devietî; Trakya’da 150.000, M a ­
kedonya’da 90.000, Arnavutluk’ta 10.000. Y e ­
kûn 250.000.

Abdullah Paşa Şevket Turgut Paşa

Ali Yaver Paşa kum andasm da Filibe ile F i­
libe - Edirne demiryolunu tehdit edebilecek
15 bin kişilik bir kuvvet bulunuyordu.
B u savaşta Osmanlı ordusunun yapacağı
en doğru hareket her cephede ve bilhassa
Böylece, Osmanlı ordusu , asker mevcudu
itibariyle müttefiklerin yarı kuvvetinde idi.
Üstelik, bu sadece nazarî olarak mevcut gös­
terilen kuvvetti.' Aslında birliklerin kadrola­
rı noksan, çeşitli sınıflar karmakarışık, acele

3493
toplanmış erlerin bir kısmı askerî üniforma­
dan m a h ru m ve köylü kılığında, bir kısmı
yarı çıplak denecek halde bulunuyordu (Zeki
Paşa, Balkap Harbine ait hâtıralarım, S: 16).
Silâh ve teçhizat da aynı şekilde noksan bu-
lunduğu gibi, geri hizmet teşkilâtı bir türlü
kurulup işleyememiş olduğundan açlık daha
ilk günden itibaren başlamıştı (K a y m a k a m
Nihad; 1328 -1329 Balkan Harbi - Trakya se­
feri, C : 2, S: 227).

Bulgar taarruzu, Kırklareli’nin işgaii ve

m Edirne’nin muhasarası, Lüleburgaz
m savaşı

Askerlik tarafı zayıf bulunan, üstelik

başkasının fikirlerini kabule tenezzül etme­
yen Nâzım Paşa, savaş başlar başlamaz Do ğu
m ordusuna taarruz emrini verdi. B u ordunun
bütün m evcudu Bulgar ordusunun yarısın­
dan biraz fazla olduğu gibi, teçhizat, talim
ve terbiye ve disiplin bakımından ondan çok

EJ i t - düşük haldeydi. Bulgarların Birinci ve Ü çün­

cü orduları Tunca doğusunda ve İkinci or­
dusu da Tunca batısında toplanmıştı. Bulgar
başkumandanı General Savof ise, ilkönce
Kırcaali-Paşmaklı dolaylarında Ali Y a ver P a ­
şa kumandasında bulunan kolorduya taarruz­
da bulunarak b unu mağlûp etti (19 ekim
1912) ve Mestanlı bölgesine kadar ilerledi.
B u hareketle, D o ğ u Trakya’ya hücum a hazır­
lanan Bulgar ordusunun yan-gerisini em ni­
yet altına almış oluyordu. General Savof
bundan sonra Osmanlı doğu ordusunu karşı­
Mahm ud M uhtar Pasa lamak üzere o tarafa harekete geçti.

■ii

L ü leb u r g az m u h are be sin de Osm anlı ord u su n u n v e halkın çekilişi

( T h e İllustrated L o n d o n N e w s Jden)

3494
 Abdullah Paşa kumandasındaki D o ğ u or- cek kazancın da, uğranılacak kaybın da
duşu, 16 ekimde taarruz emrini almıştı.. Ab- memleket hesabına olacağım düşünemi-
dullah Paşa, taarruz hazırlıklarını tamam- yecek hale getirmiş bulunuyordu. Zavallı
layarak 21 ekimde harekete
geçti. Osmanlı - Bulgar ordula­
rı Edirne ile Kırkkilise (Kırk­
lareli) arasında savaşa tutuştu­
lar (22-23 ekim 1912). B u savaşı
Bulgarlar kazandı. Bilhassa Pı- ,
narhisar ve Süloğlu mevkilerin- e»/. _ D U L b A r t l o l A N
de Osmanlı ordusu ağır mağlû­
biyetlere uğrayarak Lülebur­
gaz’a doğru süratle çekilmek
zorunda kaldı. Kırkkilise (K Irk­
lareli) yi alan Bulgarlar. 22-24
ekim günleri Edirne’ye hücum
ettiler. Çıkış hareketi yapan
birliklerimiz bir muvaffakiyet
kazanamayınca Edirne şehri
düşman tarafından kolaylıkla
muhasaraya alındı.
Ordularda, savaş gayreti
mevcut değildi. Subayların po­
litikaya fiilen girmiş olmaları
askerî gücü esas temelinden
sarsmıştı. Nâzım Paşanın baş- '.e t i Z Z L ’Z Z ‘ ___ I
kumandanı bulunduğu orduda j _______ *- 22 CtSMANLj '‘L&o'tuşü VC TAARRUZU I
bir kısım İttihadcı subaylar I ~ 2l ------------ f
onun mensup bulunduğu hükû- Osm anlı Ş ark ( D o ğ u ) ord u su n u n ve Bulgarların m ukabil
metin muvaffakiyeti ıçm çalış- taarruzfarmr gösteren kroki
m ak istemiyorlardı. Politika ih­
tirası onları aslında elde edile-

L üteburg az m u h are b esin d e O sm an lı topçu ve piyadesinin çekilişi

( T h e İliustrated L o n d o n Nevvs’den)

3495
vatan ve kahraman Mehmedcik, bunla­
rın kurbanı olmaktaydı. Meselâ, Edime-
nin 25 kilometre kuzeyindeki Süloğlu’da
şiddetli çarpışmalar cereyan ederken; ^ bir­
denbire ricat emri verilmiş, buradaki İzmit
tümeni güney doğuya doğru çekilmişti. H al­
buki, Bulgarlar da mağlûp olduklarını sanıp
savaş meydanını bırakarak beş-altı kilometre
mesafeye kadar kaçmışlardı. İzmit tümeni
çekilecek yerde taarruza devam etseydi, sağ
yanı tehlikeye düşen Bulgar ordusu çekil­
meğe mecbur kalırdı.
Bulgarlarla ikinci savaş 22 ekim - 2 ka­
sım arasında Lüleburgaz’da cereyan etti. Os-
M M SH fl
Zeki Paşa
manii ordusu, yine mağlûp oldu. Düşman,
süratle Çatalca’ya doğru ilerlemeğe başladı.
Eski devirde her ihtimale karşı İstan­
bul’un son bir müdafaa noktasını korumak
için Çatalca’da tahkimat yapılmış, bü­
yük çaplı toplar yerleştirilmiş ve oldukça
sağlam, bir müdafaa hattı kurulmuş bulunu­
yordu. M a h m u d Şevket Paşa, İtalya’nın ta­
arruzuna karşı Çanakkale’yi korum ak için
b u toplan oraya naklettirmişti. B u n u n üze­
rine eski tahkimatın önünde hem en acele
piyade siperleri kazılıp sahra topları yerleş­
tirildi.
Batı cephesindeki savaşlar
Do ğu (şark) cephesindeki b u savaşlara
paralel olarak, Batı (garb) ordusu tarafında
cereyan eden harekât da kısa zamanda Os-
manlı ordusu aleyhine gelişmiştir.
3496
Sırpların, General Tankovitch kum anda­
sında bulunan üçüncü orduları önce stratejik
bir önemi olan Priştine üzerine yürüyerek
21 ekimde L a b ’ı ve 23 ekimde de hem en
bütün Kosova sahasını işgal etti. B u esnada
yalnız Priştine şehrinde mevziî bir m ukave­
met gösteren Osmanlı birlikleri güneye doğ­
ru çekilmişlerdi.
Diğer taraftan 20 ekimde Y u n a n ordusu
da Serfice’yi almıştı.
23 ekim tarihinde Sırp veliahdi A lek­
sandr, ordusuyla Yenipazar'a girdi. Sonra
Karadağ ordusuyla birleşmek üzere ilerleme­
ğe devam eden Sırp orduları b u sırada Var-
dar ordusunun taarruzuna uğradı. 23-24 ekim­
de geçen K um a no va savaşı, OsmanlIların
aleyhinde neticelendi. Zeki Paşa, kalan k u v ­
vetleriyle süratle Manastır’a çekildi. Sırp
ordusu ise bu sayede h em Bulgar, h em K a ­
radağ kuvvetleriyle birleşti ve müşterek ha­
rekâta başladılar.
Balkan devletleri ordularının b u yönde
de böyle kolay başarıya ulaşmaları, onların
hazırlıklı ve müşterek hareketlerine karşı­
lık, Osmanlı ordularında; politika ve bunun
yarattığı disiplinsizlik ve düzensizliğin, bil­
gisizlikten ötürü işlenen stratejik ve diğer
hatâların hattâ, ihanetin bulunmasından baş­
ka, silâh, her türlü savaş malzemesi ve er­
zakın yokluğu idi.
” • ’ t ?
Sırp süvarileri
 Birleşik Sırp - Bulgar kuvvetleri 24
ekimde Koçana’yı ve Y u n a n kuvvetleri de
ertesi günü Karaferye’yi aldılar. İştip 26
ekimde Sırp -Bulgar kuvvetlerinin eline
düşmüş, Sırp ordusu 27 ekimde Üsküb’e gir­
mişti. B u harekâtın neticesinde Batı ordusu­
nun anavatanla bütün bağı kesilmiş oluyor­
du. Müttefikler bundarf sonra daha kolay ka­
zançlar elde ettiler. 3 kasımda Yunanlılar
Preveze’yi, 6 kasımda Karadağlılar Yakova-
yı ve nihayet 8 kasımda Yunanlılar Selânik’i
ele geçirdiler. Selânik, müdafaa imkânını
bulmadan Y u na n veliahdine teslim olmuştur.
Halbuki burada Haşan Tahsin Paşa kum an ­
dasında bir kolordu mevcuttu. Adı daha ev­
vel bazı irtikâp olaylarına karışmış olan bu
zat, kendince mukavemeti faydasız ve lüzum­
suz görmüş, belediye ve idare meclisleri b u­
nun üzerine teslim olma kararını almışlardı.
iç olaylar, Kâmiİ Paşanın Sadareti
Balkan savaşının başlamasıyle birlikte
A h m e d Muhtar Paşa kabinesi aleyhinde gizli
açık çalışmalar başladı. Bunların bir kısmı,
iktidarı tekrar ele almak hevesinde bulunan
İttihat ve Terakki mensupları, bir kısmı ise
İttihat ve Terakkî’ye düşman kesilen Kâmil
Paşayı sadarete getirmek isteyen Kâm il Paşa
taraftarlarıydı. B u taraftarların başında Şey-
hülislâm Cemaleddin Efendi bulunuyordu.
Bunlar daha ilk günden bütün b u işleri an­
cak Kâmil Paşanın düzeltebileceğini h ü k ü m ­
dara telkin etmekteydiler. Savaşta üstüste
uğranılan bozgunlar A h m e d Muhtar Paşaya
büyük bir yeis vermişti. Nihayet Sultan
M e h m e d Reşad tarafından Ferid Paşa ken­
disine gönderilip istifa etmesi teklif olundu.
O da bunu kabul ettiğinden yerine Kâmil
Paşa geçti (20 ekim 1912).
Kâmil Paşanın Sadarete gelmesi, İttihat
ve Terakki mensuplarını büyük endişelere
şevketmiş bulunuyordu. Bunlar, hükümeti
evvelâ içinden çürütmeğe çalışarak Harbiye
Nazırı Nâzım Paşa ile gizli temasa geçtiler.
Nâzım Paşaya telkin edilen fikir, kaybedile­
ceği anlaşılan Balkan Savaşının sorumlulu­
ğunu Kâmil Paşa ve arkadaşlarının ileride
kendisine yükletecekleriydi. Paşa b u yüzden
tarafsızlığı bırakarak onlara meyletmeğe
başladı. Savaş sırasındaki menfî hareketleri
dolayısıyle tevkif edilmiş olanları serbest bı­
raktırdı. Dahiliye Nazırı Reşid Beyin almak
isiediği şiddet tedbirlerine engel oldu. Diğer
taraftan eski Şûray-ı Devlet Başkanı Prens
Said Halim Paşa da ileride Sadaret vaadiyle
elde edildi. O n u n yalısında toplantılar yapan
İttihat ve Terakkî’nin ileri gelenleri, hü kü ­
meti ıskat plânları kurmağa başladılar. İs­
tanbul polis kadrosu ellerinde bulunduğu
için 'bu cihetten tamamen emindiler. Orduda
ise esasen nüfuzları büyüktü. B u sırada
3497
Trablusgarb’dan dönen Enver Bey (Paşa),
Harbiye Nazırı Nâzım Paşa tarafından K ol­
ordu K u r m a y Başkanlığına ve Cem al Bey
(Paşa) ise Menzil Genel Müfettişliğine tayin
edilmişlerdi.
Eski padişahın İstanbul’a nakli
Kâmil Paşanın Sadaretinin başında cere­
yan eden en m ühim olaylardan birisi de, o
sırada Selânik’de Alâtini köşkünde mahpus
bulunan eski Padişah A bd ü lh am idT n İstan­
bul’a nakli idi. Savaş hareketlerinin iyi git-
meyişi üzerine Selânik’in düşman işgaline
uğraması ihtimali belirmişti. B u durumda
Osmanlı tahtında 33 yıl kalmış bir kimsenin
düşman eline geçmesi ihtimalini önlemek lâ­
zımdı. A ncak Sultan Reşad, b u iş için evvelâ
Abdülhamid’in şahsan muvafakatinin alın-
.masını istedi.
Abdülhamid ile temasa m em ur edilen
Batı cephesi kumandanı Ali Rıza Paşa idi.
Kendisi o sırada Manastır’da bulunuyordu.
Sırplara karşı M akedonya savaşı henüz kay­
bedilmemiş ve ordu dağılmamıştı. Ali Rıza
Paşa, yanm a yaveri Şükrü Beyi alarak Se-
lânik’e geldi ve Alâtini köşküne giderek
Abdülhamid ile görüştü. Eski hüküm dar S e ­
lânik’in tehlikeye düşeceğini havsalası alma­
dığını ileri sürüp b u teklifi reddetti. Bundan
sonra Şerif ve Ârif Hikm et Paşalar Vükelâ
meclisi kararıyie b u işe m em u r edildiler ve
Alm anya sefareti maiyet vapuru Loreley ile
bir gece İstanbul’dan hareket ettiler.
Ârif Hikm et ve M e h m e d Şerif Paşaların
ikisi de kendisinin damadları olduğu için
Abdülhamid’in onlara itimad ederek İstan­
bul’a gelmeğe razı olacağı sanılıyordu. A b ­
dülhamid bu sefer de kabul etmedi. Selânik’e
naklinden itibaren tamamen ihtilâttan m e n ’
edilmiş ve Paşaların gelmesinden iki gün ev­
veline kadar kendisine gazete bile verilme-
Seiânik’e giren Yunan veliahdı Konstantin
mis bulunduğu için olan bitenlerden haberi
yoktu.
Şerif Paşanın neşredilmeyen hâtıralarm a
göre, A bd ülham id Selânik’den ayrılıp İstan­
bul’a gelmek istememişti.
Paşaların bir çok ricalarına hattâ zam an
zam an kuvvetle ısrarlarına karşı nihayet:
«M a dem ki İstanbul’a gitmem isteniyor,
giderim. Burada hayatım ordunun nam usuna
tevdi edilmişti. Orada da kardeşime mevdû-
dur. Ben, Çırağan Sarayında doğduğum gibi,
b ü yü k birader m er h u m (Sultan M u r a d ) ' da
orada oturdu; ben de otururum» demiştir.
(îbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l İnal;
Sadrıâzamlar, S: 1303).
Abdülham id’in bu sözlerinden Çırağan
Sarayının yandığından da haberi olmadığı
anlaşılmaktaydı. Sözlerinin sonlarında ise,
Sulta M e h m e d Reşad’a şu mesajının ulaş­
tırılmasını istedi:
«Devlet işleri hakkında benim tecrübe­
lerim vardır. Eğer tenezzülen bir şey sorar­
sa o hizmeti ifa ederim».
Bundan, A bdülham id’in devlet işlerine
vasıtalı şekilde de olsa tekrar karışmak iste­
ğini sezm em ek kabil değildir.
Abdülham id, 1 kasım 1912 tarihinde İs­
tanbul’a varmış ve Beylerbeyi Sarayına gö­
türülmüştür.
Arnavutluğun işgali ve istiklâli
Batı ordusu son savaşını Manastır önle­
rinde 14-18 kasım günlerinde Sırplara karşı
İsmaîl K e m a l V lora
yapmış, tekrar mağlûp olmuştur. Böylece
M aked o ny a savaşları sona ermiş bulunuyor­
du. Yalnız Y a n y a kalesi Yunanlılara \e İş-
kodra kalesi Karadağlılara kahram anca da­
yanmakta devam ediyordu. Sırp - K aradağ
kuvvetleri b undan sonra Arnavutluğa girdi­
ler. 18 kasımda Leş, 21 kasımda Resne, 28
kasımda Debre ve Draç. 29 kasımda Ohri ve
nihayet Tiran ile Akçahisar düşm an eline
geçti.
Arnavut milliyetçileri b u fırsattan fay­
dalanmak istediler. Başlarında eski Berat
m ebusu İsmail K e m a l Vlora bulunduğu halde
Son 29 kasımda A vlonya’da Arnavutluğun, istiklâ­
lini ilân ettiler. Şehir, Arnavut bayraklarıyle
donandı. B u , İttihat ve Terakki iktidarının
baştanberi bu bölge halkına karşı anlayışsız
ve hatalı davranışının ve b un da n faydalanan
dış tahriklerin bir sonucuydu. B ü y ü k devlet­
ler, 17 aralık 1912 günü Arnavutluğun istik­
lâlini tanımışlardı. B u n u n sebebi ise, Sırbis­
tan ve K aradağ ordularının b u bölgeyi isti­
lâlarını Avusturya'nın hoş görmemesi ye bu
yüzden onları destekliyen Kusya ile arala­
rının süratle açılmasıdır.
B ü y ü k devletler, Arnavutluğun istiklâli­
ni tanımak suretiyle Sırp -K aradağ kuvvet­
lerinin b u memleketi boşaltmalarını sağlamış
ve b u suretle bir Avusturya -Rusya ve neti­
cede A vrup a savaşmı önlemiş oluyorlardı.
Çatalca savunması, Babsâlinm
mütareke talebi
Şark (Doğu) ordusunun bölgesinde ise,
Bulgar ordusu, Lüleburgaz’da kazandığı
zaferden sarhoş bir haldeydi. 15 kasım 1912
tarihinde Çatalca’ya varıp m üdafaa hatları-
mıza h ü c um etti. Artık top sesleri Istanbul-
d an duyuluyordu, Saray, Babıâli ve halk h e ­
yecan içinde bulunuyordu. Şiddetli savaşlar
19 kasıma kadar sürdü. Bulgarlar her nok ­
tada püskürtüldüler. Burasını aşamıyacakları
anlaşılıyordu. A ncak, İstanbul’da da panik
artıyordu. Ordu dan üm idi kesen devlet, B u l­
garların Çatalca’da uzun m üddet alakonabi-
leceğine- inanmıyor, her ne olursa olsun sa­
vaşın durdurulmasını istiyordu. Nitekim, h ü ­
kümetin müsaadesiyle tarafsız b üyü k devlet­
lerin ikişer ve öbür devletlerin birer savaş
gemisi İstanbul limanına gelmiş ve kendi el­
çilikleriyle sair müesseselerini ve tab’alarmı
korum ak için karaya cem ’an 2250 asker çı­
karmışlardı. B u hal, onların da İstanbul’un
Bulgar işgaline düşeceğine inandıklarını gös­
teriyordu. 1878 yılında Rusların girmemiş ol­
dukları İstanbul’un Bulgarlar tarafından iş­
gali fikri ise tüyler ürperticiydi. Esasen L ü ­
leburgaz yenilgisinden sonra Osmanlı devleti
barışa tavassutları için b ü yük devletlere üç
kere başvurmuş, ancak onların barış şartları
hakkm daki düşünceleri birbirinden ayrı ol­
3498
duğu için arabuluculukta bulunamamışlardı. ranlık haklarından vazgeçmiyordu. Mütte­
B u n u n üzerine Babıâli, doğruca Bulgaristan- fikler ise, b un u katiyen kabule niyetli gö­
dan mütareke istedi. M ütareke görüşmelerin­ rünmemekteydiler. Onlar, büyük devletlerin
de Osmanlı devletini B a şkum a nd an vekili deklarasyonu ile kendilerini bağlı saymıyor­
Harbiye Nazırı Nâzım Paşa ile Ticaret ve lar ve savaşa bu neticeye ulaşmak için giriş­
Ziraat Nazırı Mustafa Beşid Paşa temsil et­ mediklerini, milletlerinin yaptığı fedakârlı­
tiler. Çatalca hattı yakınında bir vagonda ğın boşa gidemiyeceğini ileri sürüyorlardı.
yapılan müzakereler, son derece çetin şekilde
cereyan etti. Lâkin sonunda ağır şartlar y ü k ­
lenildi. Meselâ, Osmanlılar muhasara altında
bulunan Edirne’ye erzak gönderemiyecekler,
Bulgarlar kendi orduları için Edirne’den ge­
çen trenle erzak taşıyabileceklerdi. Barış
konferansı Lo ndra’da toplanacak, barış şart­
larında anlaşılamazsa dört gün içinde savaş
hareketleri yine başlıyacaktı. Osmanlı d ev­
leti Karadeniz ablukasını kaldıracaktı.

Mütarekenin imzasından sonra Balkan

devletleri arasında çıkan anlaşmazlık­
lar, Londra barış konferansı

Mütareke, Osmanlı devleti ile Bulgaris­ O sm a nlr - B u lga r m ü ta rek e heyeti. O rt a d a

tan, Sırbistan ve K aradağ arasında imzalan­ N â zım P asa ve sof yartmda general S a v o f
mıştır <3 aralık 1912). K ara da ğ nam ına imza
koyan Sırbistan’dı. Yunanistan ise, buna k a ­
tılmamıştı. Sebebi ise, kendi hesabına teklif
ettiği ağır şartların Osmanlı devleti tarafın­
dan kabul edilmediği gibi, Bulgarlar tarafın­
dan da hoş karşılanmamış olmasıydı. Böyle -
ce, Balkan savaşmdanberi ilk Yunan-Bulgar
rekabeti m eydana çıkmış oluyordu. Yunanis-,
tan, Y a n y a ’yı ve bütün adaları istiyordu. B a ­
rış imzalanıncaya kadar Yunanlıların deniz
ablukası devam edecek, Osmanlı gemileri
yoklanacaktı. Diğer taraftan Karadenizde
üst
kalmış olan Y u n a n gemileri A kdenize geçe­
bilecek ve Osmanlı devleti el koym uş olduğu
Y u n a n gemilerini serbest bırakacaktı. Y u n a n
delegeleri talepleri reddedilince müzakereleri
terketmiş olduklarından, Y a n y a muhasarası­
n a devam ettiler. Diğer taraftan mütarekeye
dahil olmuş bulunduğu halde — kendileri im ­
za koymamış olduklarmı bahane ederek—
Karadağlılar da İşkodra’n m muhasarasına
devam ediyorlardı.
Barış müzakereleri ise, 16 aralık 1912 ta­
rihinde Lo nd ra’da İngiltere Dışişleri Bakanı
Edvard G r e y ’in fahrî başkanlığında başladı.
Balkan hükümetleri, Edirne ve Do­
ğu Trakya dahil, bütün Balkanları ve
E ge adalarını istemekle işe giriştiler. O s m a n ­
lI devleti ise, savaşın sonu ne olursa olsun,
toprak statükosunun değişmeyeceğine dair
savaş başlamadan büyük devletlerin verdik­
leri karar ve teminata dayanarak b un u red­
detti. Babıâli, M ak ed o n y a ’nın bir hıristiyan Ç atalca s a v u n m a hattı civarında bir vagon
Prensi ve Arnavutluğun bir Osmanlı Şeh­ içinde m ü ta rek en in im zasından sonra N â zım
zadesi idaresinde olarak muhtariyetlerini P a ş a ve general S a v o f el sıkışırken
tanıyacağını bildiriyor, buralardaki h ü k ü m ­ ( T h e lllustrated L o n d o n N e w s Jden )

3499
 Londra konferansı bu yüzden 6 ocak
İ913 tarihinde kesildi.
Büyük devletlerin Bafaıâlîye notası
ve buna verilen cevap
Londra konferansının akamete uğraması
üzerine büyük devletler 17 ocak 1913 tari­
hinde Babıâliye müşterek bir nota vererek
Edirne’nin Bulgaristan’a terki, adaların m u ­
kadderatının kendilerine bırakılması ve M i d ­
ye - E nez hattının sınır olarak kabulü sure­
tiyle barış yapılmasını istemişlerdi. Bunlar,,
çök ağır şartlardı. A n c a k Babıâli savaş tek­
rar başlarsa Çatalca müdafaa hattının düş­
m a n taarruzuna m ukavem et edip edemiye-
ceğini kestiremiyordu. Genel K u r m a y Baş­
kanı İzzet Paşanın hükümete verdiği rapora
dayanılarak devletin savaş kabiliyeti olma­
dığı kabul edilmekle beraber, Edirne’den de
vazgeçilememekteydi. Böylece, içinden çıkıl­
m a z bir durum hasıl olmuştu. Osmanlı dev­
leti Sırplar, Bulgarlar ve Yunanlılarla savaş­
tığı halde, barış için karşısında büyük dev­
letleri bulmuştu. O büyük devletler ki, savaş
başlarken netice ne olursa olsun toprak sta­
tükosunun değişmiyeceğini ilân etmiş bulu­
nuyorlardı; şimdi, Osmanlı devleti yenilince
b un u hiç ağızlarına almıyorlar, imparatorlu­
ğun koca bir parçasını kopartıp Balkan dev­
letlerine verm ek istiyorlardı.
Babıâlide uzun müzakereler cereyan et­
ti. Sonunda barış teklifinin topyekûn reddi­
ne imkân bulunmadığı kararma varıldı. Y a l­
nız, bazı maddelerinde değişiklik yapılması
ve b u şeklin kabul ettirilmesine çalışılması
tek çıkar yoldu. Nihayet konuşmaların neti­
cesinde E d i m e şehrinin eski bir Osmanlı
payitahtı olup pek çok Türk-İslâm kültür
eserlerine sahip olması, nüfus sayımı cedvel-
lerine göre Edirne vilâyeti nüfusunun yüzde
seksenden fazlasının T ürk bulunması, B u l­
garların M arm ara havzasına yaklaşmasının
Çanakkale Boğazının emniyetini bir taraflı
olarak ihlâl edeceği sebeplerinden dolayı
Edirne’nin _Karaağaç’tan itibaren bir sınır
tayini ile İsviçre gibi müstakil, ve tarafsız
bir hükümet haline konulmasının ve idare­
sinin devletlerin muvafakati, ile. İslâm dinin­
den olan b ir .zata verilmesinin, Sakız ve M i ­
dilli gibi Aadolu ile irtibatı olan Adaların
Yunanistan’a' terkinin, Aydın ve Ayvalık gibi
Rumların kalabalık şekilde oturdukları yer­
ler halkı ile Yunanlılar arasında kaçakçılık
ve emsali nevind en güven ve huzuru bozucu
bir d urum yaratacağı ve b u bölgenin tıpkı
M akedonya gibi bir fesad yuvası haline ge­
leceği sebeplerinden dolayı caiz ve Osmanlı
devletince kabule şayan olamıyacağmın b ü ­
y ü k devletlere teklifi kararlaştırıldı. B u se­
kil, Londra B ü y ü k elçimiz vasıtasıyle İngil­
3500
tere Dışişleri Bakanına duyuruldu. O n u n ta­
rafından da oldukça müsaid karşılandığından
yeni bir elçiler konferansında b u şeklin k a ­
bul edileceği umuluyordu. B u n a rağmen,
Şeyhülislâm Cemaleddin Efendinin teklifi ile
eski vükelâdan, âyân üyelerinden ve ordu­
nun, ilmiye, mülkiye ve adliye sınıfının ileri
gelenlerinden mürekkep bir meclis toplanıp
mesele burada da görüşüldü. Üç muhalif oya
karşılık, bundan başka çıkar yol bulunm adı­
ğına karar verildi.
B u n d a n sonra Vükelâ Meclisi, devletlere
b u yolda verilecek cevaba ait notanın kale­
m e alınması vazifesini Hariciye Nazırı No-
radungiyan Efendiye verdi. O da b u n u fran-
sızca olarak hazırladı. Türkçe nüshasını da
Vükelâ Meclisinde o kun m ak üzere Sadrıâza-
m a gönderdi.
Babıâli baskını
B u olaylar geçerken, İttihatçılar h ü k ü ­
metin Edirne’yi Bulgarlara verdiğini ileri
sürüp propagandaya başlamışlardı. Bir ta­
raftan da Babıâlinin basılıp hükümetin d ü ­
şürülmesi için bütün tertibat alınmıştı. îtti-
had ve Terakkî’nin Nuruosmaniye’de Şeref
sokağındaki merkezinden Enver B e y (Paşa)
bir ata binerek yola çıktı (23 ocak 1913 per­
şembe). Yanında İttihat ve Terakkî’nin m a ­
ruf fedailerinden sekiz on kişi vardı. Y a k u p
Cemil, M üm taz, Mustafa Necib, Ö m e r Naci
bunlar arasında bulunuyorlardı. Talât Bey.
bir kaç subay ve softa kılığında kimseler ile
daha evvel içeriye sokulmuştu. Dahiliye N a ­
zırı Reşid B e y durum u n gerginliğini hissede­
rek Babıâlinin alt katma m untazam bir m u ­
hafız bölüğü koydurmuş bulunuyordu.
Baskını tertip edenler bir kaç gün evvel
onları kaldırtmış, yerlerine başlarında k e n ­
dilerine mensup bir subayın bulunduğu ace­
m i erattan mürekkep bir kıta koydurm uş­
lardı.
Enver Beyin yanında bulunanların da
bir kısmı sarıklıydı. Hepsinin elinde birer
küçük bayrak vardı. Tekbir getirerek Babı-
âliye d.oğru ilerliyorlardı.
O gün Vükelâ Meclisi üyeleri toplanmış,
büyük devletlere verilecek olan notanın
metnini görüşmekteydiler. B u sırada M ab ey n
Başkâtibi A l i . F u a d (Türkgeldi) Bey, saray­
dan bazı iradeler getirmişti. Sadrıâzam K â ­
mil Paşa, onunla görüşmek için toplantıya
ara vererek Sadaret odasına geldi. Birden
tekbir sesleri duyuldu. Ali F u a d B ey p en ­
cereden bakınca önlerinde irili ufaklı çocuk­
ların bulunduğu sarıklı sarıksız bir takım
adamların Babıâliye doğru gelmekte olduk­
larını gördü. K â m il Paşaya: «B ugü n miting
m i var? Ellerindeki bayraklarla bir • çok
adamlar Babıâliye doğru geliyorlar» dedi.
 Sadrıâzâm elindeki kâğıdı okumağa de­ karşılarında Nâzım Paşayı buldular. Paşa
v a m ederek: kendilerine doğru ilerleyip sert bir sesle çı­
«Y o k öyle bir şey» cevabmı verdi. G ü ­ kıştığı sırada Ya k ub Cemil’in bir tabanca
rültü artmaktaydı. Ali F u a d B e y telâşla: kurşunu ile şakağından vurulup o da cansız
«İçeriye girmek üzere parmaklıklara tır­ olarak yere serildi. Talât ve Enver Beyler
manıyorlar efendim. Parmaklıkları aşıyor­ hiç vakit kaybetmeden kapısını sertçe açarak
lar» diye haber verince soğukkanlılığını boz­ Sadrıâzamm odasına daldılar. Kâm il Paşa
m adan: hâlâ soğukkanlılığını kaybetmemiş halde
«Haber veriniz de kapıları kapatsınlar» m akamında oturuyordu. Enver Paşa huşu­
dedi. Ali F ua d B e y dışarıya çıktı. B u sırada netle: «Millet sizi istemiyor, istifa ediniz»
silâhlar atılıyor, camlar iniyor, kapı ağaları dedi.
ve hademeler korkularından ağlaşıyorlardı
Kâm il Paşa, hiç bir şey söylemeden
(Ali F ua d Türkgeldi; Görüp işittiklerim, S:
önüne takrirlik bir kâğıt çekip asker tara­
87-88).
fından vaki olan teklif üzerine istifaya m ec­
Enver B ey ve yanındakiler Babıâlinin
bur kaldığını Padişaha hitaben yazdı. Enver
dış kapısını aşıp binek taşına vardıkları sı­
ve Talât Beyler buna «ahali» kelimesini de
rada muhafaza için konulan askerler m e y ­
ilâve ettirip «ahali ve asker tarafından» şek­
dana çıkmışlardı. Enver B e y subaylarını ya­
line soktular (23 ocak 1913).
n m a çağırıp bir kaç kelime söyledi. Subay
bunun üzerine askerini çekti ve Naili Mescid
önünde tüfek çattırarak pasif bir hale ge­ Baskın hakkında yazılanlar ve
tirdi. Halbuki onun bir müdahalesi, bu işi
akim bırakmağa kâfi gelirdi.
saraya gidiş
Enver B e y ve yanındaki fedailer merdi­
venleri çıkıp Babıâlinin dış safosma vardılar. B u n u n üzerine baskıncılar dışarıya çık­
tılar, Enver Paşa, Babıâli önünde toplanan
Onları ilk farkeden Sadaret yaveri Nâfiz
ve gürültülü nümayişlerde bulunan halka
B ey oldu. Yaver odasından fırladığı sırada
bir tabanca mermisiyle yere serildi. 'İkinci eliyle sükût işareti yaparak K âm il Paşanın
istifa ettiğini, Sadaretin ya İzzet Paşaya, ya­
vurulan Harbiye Nazırı Nâzım Paşanın ya­
veri Kıbrıslı-zâde Tevfik B ey oldu. Nâfiz hut M a h m u d Şevket Paşaya verileceğini bil­
Bey, can verm ek üzere İken tabancasını doğ­ dirdi. Aynı zam anda İttihat ve Terakkî’nin
meşhur Hatibi Ö m e r Naci, binek taşma çıkıp:
rultup ateş ederek İttihat ve Terakki fedai­
lerinden Mustafa Necib Beyi vurup öldürdü. «Edirne elden gidiyor, din elden gidiyor,
B u sırada ortalığa dehşet verm ek için sofa- . vatan elden gidiyor» diye heyecanlı bir n u ­
nın büyük camlarına ateş edilip büyük gü­ tuk söylemeğe başladı. A rada Kâm il Paşaya
rültülerle yere indiriliyordu. en galiz küfürleri savuruyor ve elinden eksik
Vükelâ Meclisi üyeleri gürültüyü ve si­ etmediği tabancasını, Kâm il Paşa orada imiş
lâh seslerini duyunca korkularından herbiri gibi, sağ taraftaki pencerelere çevirerek san­
birer tarafa savuştular. O d a d a . yalnız D a h i­ ki ateş edecek gibi bir tavır takmıyor, sonra
liye Nazırı Reşid Bey, Evkaf . Nazırı Ziya halkın:
Paşa, Bahriye Nazır vekili Rüs- _____
tem Paşa kalmışlardı. Harbiye
Nazırı Nâzım Paşa ise, ne oldu- y / ' ;v"''
ğunu anlamak için dışarıya fır-
lamıştı. İttihadcıların başta ge-
lenlerini elde silâh karşısında
görünce, büyük bir hiddete ka- 'S-jj*-İt/'l'*',
pildi. Çün kü Enver v e Talât
Beyler kendisine savaş devam
ettiği müddetçe politikaya fiilen
karışmıyacaklarma dair söz
m
|f:
J m m | n m m ••
g g p j g p j*

vermişlerdi. Üstelik o da bu
söze dayanarak hükümete bu
hususta teminatta bulunmuş ve
fırka aleyhinde tasarlanan sert
ve kat’î icraata bu suretle en­
gel olmuştu.
Kapıda bekleyen polis ko ­
miseri CelâFi de vurup öldüren
baskıncılar, b u sırada iç sofaya
girmiş bulunuyorlardı. Burada Olay sırasında Babıâii ö n ü n d en toplanan halk

3501
 «Y ap m a Naci B ey ... Bize bağışla! Eİini
.kirletme!» diye bağırması üzerine bundan
vazgeçiyordu (İsmail H â m i Dânişm end; O s ­
manlI Tarihi Kronolojisi, C : 4, S : 400).
Ö m e r Naci B ey daha evvel K âm il Paşa­
nın y an m a girmiş ve ona:
«Sen bize karşı muhalif bulunmayıp da
bizimle birleşmiş olsaydın sonuna kadar
Sadrıâzamdm... Niçin b u n u yaptın?» diye hi-
tab etmiş, K âm il Paşa da:
«Haydi, haydi» deyip eliyle işaret ederek
yanından koğmuştu (Ali F uâd Türkgeldi; G ö ­
rüp işittiklerim, S : 89).
Şeyhülislâm Cemaleddin Efendinin oto­
mobili o sırada dışarıda duruyordu. M e r h u m
Hüseyin K âni İrtemJin nakline göre Enver
B e y istifayı saraya götürmek üzere b u n a bi­
nerken Y a k u b Cemil’i de y an m a almış ve b u
zat Sadaret yaveri Nâfiz ile Harbiye Nazırı
Nâzım Paşayı vurduğu tabancasının boş ko­
vanlarını b u sırada çıkarıp arabaya atmış,
bunların sonradan bulunması, Nâzım Paşayı
E nver Beyin vurduğu hakkm daki rivayetin
çıkmasına sebeb olmuştu. Diğer bir yerde
ise, Enver Paşanın otomobiline M ü m ta z
m C : 4, S: 400).
^ .m - ■
f - -'N
Öm er Naci Bey
Beyi aldığı yazılıdır (A h m e d Bedevi K u ra n ;
Babıâli baskını, Tarih Dünyası, C : 2, S: 60).
Olayın görgü şahidi M abeyin Başkâtibi Ali
Fuad (Türkgeldi), otomobile E nver Paşa ile
Başmabeyinci Halid Hurşid Beyin ve kendi­
sinin bindiklerini nakleder (Görüp işittikle­
rim, S: 89).
Baskını tertip edenler, son zamanlarda
kendi taraflarına çekmiş oldukları Nâzım
Paşayı Sadarete getirmeyi kurmuşlar ve hat­
tâ b u m akam ı kendisine teklif de etmişlerdi.
3502
Paşa, baskın sirasında kendileriyle karşılaş­
tığı zam an ağır bir dil kullanarak:
«Siz beni aldattınız... B a na verdiğiniz
söz böyle m i idi?» diye bağırmağa başlayın­
ca Y a k u b kimseden emir almadan âni bir
kararla onu vurup öldürmüştü (Kendisi de
sonradan Birinci D ü n y a Savaşı sırasında Ç a ­
nakkale zaferini müteakip itilâf devletleriy­
le ayrı barış y ap m a k için hükümeti devir­
m e k töhmetiyle m uh ak em e edilip Kâğıthane -
de kurşuna dizilmiştir). Hattâ otomobille sa­
raya gidilirken Enver Beyin:
«Bizim maksadımız Nâzım Paşayı vur­
m a k değildi. Bir yanlışlık neticesinde vurul­
du» dediğini ve Talât Beyin de sonradan
kendisine:
«Biz ona Sadaret teklif edecektik» de­
miş bulunduğunu Ali F ua d Türkgeldi nakl
eder (Görüp işittiklerim, S: 89-90).
Bir taraftan d a Cem al B e y (Paşa) İstan­
bul Muhafızlığını, A z m i B e y Polis M üdürlü­
ğünü ve Enver B eyin amcası Halil B ey M e r ­
kez Kumandanlığını ele alarak, etrafa ge­
rekli emirleri vermeğe başlamışlardı. Aynı
zam anda Talât B e y «Dahiliye Nazırı veki­
li» unvanını kullanarak vilâyetlere iktidar
değişikliğini haber veren telgraflar çekti (İ.
H . Dânişmend; Osmanlı Tarihi Kronolojisi,
B u telgraflarda Kâm il Paşa hükümetinin
Edirne vilâyetini tam am en ve adaları kısmen
düşmana bırakmağa karar verdiği ve b u k a ­
rarını gayri mes’ul bir meclise tasdik ettir­
diği için millî galeyan sonunda devrildiği h a ­
kikate uym ayan bir şekilde bildiriliyordu
(Hikm et Bayur; Türk İnkılâbı Tarihi, C ; 2,
K : 2, S: 270).
M sh m ud Şevket Paşanın Sadareti
Sultan Reşad, İttihatçıların . teklif ettiği
M a h m u d Şevket Paşayı Sadarete tayini k a ­
bul etti (23 ocak 1913). Ancak, Cemaleddin
Efendinin Şeyhülislâmlıkta kalmasında ısrar
ediyordu. Öbürleri ise, Şerif Alı Haydar
Beyi öne sürüyorlardı. Nihayet b u zatın il­
miye değil, mülkiye- ricalinde a olmasından
dolayı b u m a k am a gelemiyeceği kendilerine
izah olundu. B u n u n üzerine Şeyhülislâm ta­
yini geri bırakıldı ve ertesi günü b u m a k a m
M e h m e d Esad Efendiye verildi.
Eski hükümet erkânı bir kaç saat tu­
tuklu kaldıktan sonra serbest bırakıldılar.
Yalnız K âm il Paşa ile Cemaleddin Efendi o '
gece orada alakonulup sabaha karşı birer
subay refakatinde evlerine gönderilmişler,
Dahiliye Nazırı Reşid Beyle Maliye Nazırı
A bdurrahm an Bey, İstanbul Muhafızlığına
götürülüp orada hapsedilmişlerdi.
M a h m u d Şevket Paşa, yanında Enver
Beyle Ali F ua d B e y bulunduğu halde gece
vakti otomobille Babıâliye geldiği zam an
 Sadaret hattını okuyacak kimse bulamadığı hattından içeriye doğru sızdılar. Bunİardari
için bu işi bizzat kendisi yaptı. Hattâ dağıl­ bazıları, Baba Nakkaş köyüne kadar ilerledi­
mamış olan ahali: ler. B u sırada Harbiye bir alay kadrosu ile
«M a h m u d Şevket Paşa, Edirne’mizi kur­ m üdafaa hattına gönderilmişti. Baba Nakkaş
tar» diye haykırmaktaydı. Yen i Sadrıâzamm istikametinden inkişaf eden Bulgar ilerleyişi,
isteği üzerine yavaş yavaş dağılmağa başla­ gösterdiği kahramanca m üdafaadan dolayı
dılar. hâlâ (Gaziler Tepesi) diye anılan tepenin
Sadaret M a h m u d #Şevket Paşaya, B aşku­ eteğinde, burasını koruyan Mehm edciğin ve
mandanlık vekâleti İzzet Paşaya verilmişti. onun güney-batısmda kahram an Harbiyenin
Yen i kabinede Adliye Nazırlığına eski İstan­ yerleştiği (Harbiye Tabyası) müdafilerinin
bul valisi İbrahim Bey, Şûray-ı Devlet Baş­ dillere destan olan cesaret ve şecaatleriyle
kanlığına Mısırlı Prens Said H a lim Paşa, D a ­ kırılmış, ertesi 30 mart günü de karşı taar-
hiliye Nazırlığına Hacı Âdil Bey, Hariciye ruzlarıyle püskürtülmüştür. Bulgarların b u ­
Nazırlığına eski Atina Sefiri Muhtar Bey, rada verdikleri zayiat esas kuvvetlerini sar­
Bahriye Nazırlığına M a h m u d Paşa, Maarif sacak derecedeydi. B u savaşlar sırasında Ç a ­
Nazırlığına Şükrü Bey, Ticaret Nazırlığına talca savunma hattına saldıran Bulgar ordu-
Celâl Bey, Nafıa Nazırlığına Besarya Efendi,
Maliye Nazırlığına Divan-ı Muhasebat Reisi
Rifat Bey, E vkaf Nazırlığına Hayri Bey,
Posta Nazırlığına Oskan Efendi getirilmişler­
di. Harbiye Nazırlığını da M a h m u d Şevket
Paşa üzerine almıştı.
Y en i hükümetin ilk icraatından biri Ali fflip îp
M
p-mm
a
Kem al, Rıza N u r gibi maruf muhalifleri tev­
kif etmek oldu. B u iki kişiden maada, eski
Sadrıâzam Kâm il Paşa, eski Şeyhülislâm Ce-
maleddin Efendi, eski M aliye N a z ı n Abdur-
rahm an B ey ve eski Dahiliye Nazırı Reşid
B ey yurdu terke mecbur edilmişlerdir. A n ­
cak orduda Halâskârân ve Nâzım Paşa ta­
raftarları fazlaca bulunduğundan ve savaş
da süregelmekte olduğundan Gazi A h m e d
Muhtar ve Kâm il Paşa hükümetleri aleyhin­
de savaşa girmek ve savaşı kötü idare et­
m ek töhmetiyle tahkikat açılmış olmakla b e ­
raber M a h m u d Şevket Paşa iktidarda kaldığı
müddetçe yum uşak bir politika takibini ter­
cih etmiştir.

Savaşların tekrar başlatması,

Çatalca savunması
İstanbul’da bu olayların cereyanından M a h m u d Şevket Pasa
az sonra, barış konferans: daha
evvel neticeye ulaşmadan kesil­
miş bulunduğundan, Bulgar or­
dusu başkumandanı general Sa-
vof, mütareke ahkâmına göre
dört gün sonra askeri harekâta
başlıyacağmı 29 ocak tarihinde
Osmanlı ordusu başkumandanlı­
ğına bildirdi. 3 şubatta Edirne
bombardıman edildi. Ertesi g ü­
nü Bulgar ordusu Çatalca m ü s­
tahkem mevkiine hücum etti.
Geçen şiddetli savaşlar sonunda
bu taarruzu püskürtüldü. 18
martta Bulgarların yeni bir ta­
arruzu başlıyarak 13 gün sürdü.
B u kanlı boğuşma sırasında bir
kısım Bulgar birlikleri müdafaa Sultan R eşad’m M a h m u d Ş evket P asa ile bir gezintisi

3503
Sunun her iki yanına ve Önemli noktalara
yaptıkları atışlarla Osmanlı savaş gemileri
Çatalca sa v u n m a hattında Osmanlt askerleri
Çatalca sa v un m a hattını gösteren kroki
Bulgarların kitle halinde astığı köylüler
3504
denizden katıldıkları bu savunmada müessir
oldular. Bulgarların bu son uğradıkları m ağ­
lûbiyet, İstanbul’a doğru ilerlemelerine m ey ­
dan bırakmamış ve Osmanlı payitahtı bir-da­
ha tehlikeden kurtulmuştur.-
Edirne’nin ve Batı cephesi kalelerinin
teslimi
Çatalca’da şiddetli hücum ve karşı hü­
cumlarla savaş devam ederken hatalı bir m ü ­
tareke maddesi yüzünden açlığa m ah kû m
edilen ve kendisine hiç bir yardımda bulu­
nulamayan Edirne, 26 martta teslim olmak
„ _ zorunda kaldı. Garnizon kum an ­
danı Şükrü Paşa, kendisi de aç­
lıktan askerleriyle birlikte sü­
pürge tohumu yiyerek bütün
mahrumiyetlere rağmen 155 gün
kahramanca direnmiş, üstün si­
lâh ve savaş malzemesine ve
insan gücüne sahip olan düşma­
nın bütün hücumlarını püskürt-
müştü. B u yüzden adı tarihimi­
ze «Edirne Müdafii» olarak
geçmiştir. Şükrü Paşa teslim ol­
duktan sonra Edirne’ye gelen
Bulgar kralı Ferdinand tarafın­
dan şehri savunmada gösterdiği
kahramanlık karşılığında kılıcı
askerî törenle iade olunmuştur.
Kendisi şehri yalnız bir ay
müdafaa vazifesi almış olduğu'
halde, 155 gün dayanmış, daha
da dayanmak kabil iken îtti-
hadcıların, ve bu arada Edirne -
ye gelen Talât ve Bahaeddin
Şakir Beylerin, menfî propa­
gandalarının yarattığı moral bo-
zukluğu buna imkân bırakma­
mıştır. Şükrü Paşanın b u m ü ­
dafaası bütün dünyada hayran­
lık uyandırmış ve hattâ Edirne-
nin sukutu üzerine Fransız m il­
leti namına kendisine bir şeref
kılıcı ile binlerce imzalı bir al­
tın kitap gönderilmişti. Şükrü
Paşa esaretten kurtulduğu za­
m an iktidarda bulunan îttihad
ve Terakki hükümeti ise, onu
derhal emekliye şevketmiş ve
hattâ halk tarafından sempati
gösterileriyle karşılanmasına en ­
gel olmak için trenden bir suç­
lu gibi muhafaza altında indiri­
lip kimse görmeden evine götü­
rülmüştür (î. H . Dânişmend;
İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolo­
jisi, C : 4, S: 492).
Batı cephesine gelince, Yan-
ya kalesi dört ay süren bir mu-
 So/da; Edirne’yi m uh asara eden Bulgar askeri
siperlerde. Sağda; Edirne müdafii Şükrü .Paşa

Bulgarlar Edirne’yi aldıktan sonra şehrin

Saray-içi m evkiinde T ü r k esirlerini açlıktan
öldürmüşlerdir, O z a m a n çıkan tffustratîon
dergisinden alınan alttaki resim, açlıktan kabukları kemirifmiş ağaçlan» bunları kemirerek
ölen T ü r k erlerini ve faciayı seyreden Bulgar nöbtçîlerini göstermektedir.

— m?
• ’ I ■: y m m «■ ssı
W mm :•'.'4ii ■
* 1* 4 4|.
M # - |
S fi
■ ı
fffilfi
b a ı

JflltSİİlÎIISİ
m m
V H ■İÜ

;- v 1 1 W -
Wm SvftP?##®.'
- J -- r " - ”
V», ,. ••*«-
• - - t '- s s # r :..!i
■A
--
*■-
3HRİSI
MAmMM^Sm'mrnMiMmSiMM
3505 F. 35

İşkodra’yı savun an k u m a n d a n H aşan Rıza
Paşa (sağda) ve hile ile onu öldüren, eski
D raç m e b ’ usu Esad P asa Toptanî
Bir İngiliz ressamına göre Y a n y a ’ntn Yunanlılara teslimini
gösteren bu resimdeki Osmanlı subayı k u m a n d a n Esat
Paganın kardeşi V e h ib Beydir.
3506
kavemetten sonra Yunanlıların eline geçti
(6 mart 1913) 17 martta Yunanlılar Ergeri’yi
zaptettiler. Bati' ordusunun bir cüz’ü olup
Manastır yenilgisinden sonra Arnavutluğa
geçen Cavid Paşa tümeni, yerli halktan gör­
düğü husumet ve erzaksız ve cephanesiz kal­
m a yüzünden Sırplara teslim oldu. Böylece
H a d a n Rıza Paşanın müdafaa ettiği İşkcdra
bütün Rumeli’de Osmanlı devletinin hâkimi­
yetinde bulunan tek yer olarak kalmıştı.
Maiyetinde bulunan eski Draç m ebusu Esad
Paşa Toptanı, Haşan Rıza Paşayı öldürerek
yerine geçti ve 22 nisan 1913 tarihinde İş-
kodra’yı Karadağlılara teslim etti.
Balkan Harbinde denizlerdeki
hareketler
Müttefiklerden yalnız Yunanistan'ın belli
bir deniz savaş gücü vardı. Osmanlı donan­
ması bununla da baş edemiyecek halde ol­
duğu için savaş, başında Akdenize açılmadı.
Yalnız Karadenizde Bulgaristan kıyılarına
tecavüzde bulundu. Varna bölgesini bombar­
dıman etti. Rauf (Orbay) Beyin kum an da­
sında bulunan Hamidiye kruvazörü Bulga­
ristan kıyılarında faaliyette bulunurken düş­
m a n torpidoları tarafından torpillenerek
ağır şekilde yaralandı ise de İstanbul’a gel­
meye muvaffak oldu. Yunan donanması ise:
Lirani, Bozcaada, Karyot, Midilli, Taşoz, Sa ­
kız, İmroz ve Semadirek adala­
rını çeşitli tarihlerde işgal et­
miştir. Böylece, İtalyanların
elinde bulunanlar hariç bütün
b u adaların Y u n a n işgaline düş­
mesi, Osmanlı devletinin Ce-
zâir-i Bahr-i Sefid ( = Akdeniz
adaları) eyâletinin elden gitme­
si demekti. Selânik limanında.
bulunan Fethibülend zırhlı kor­
veti de daha harbin' başında bir
Yunan torpidobotu tarafından
torpillenerek batırılmıştı.
Osmanlı donanması Bulgar-,
lar Çatalca önlerine gelip m ü ­
dafaa hattını geçmek teşebbü­
sünde bulundukları sırada bir
kısım uzun menzilli toplarıyle
düşman ordusunu hırpalamıştı.
M es’udiye ve Barbaros zırhlıla­
rı M arm ara’da Büyükçekmece,
Turgud Reis zırhlısı da K a r a ­
deniz’de Karaburun açığından
b u harekâta katılan gemilerdir.
Bunlardan maada, Çanakkale
Boğazını abluka eden Y u nan
donanmasına karşı harekete geç­
m e k üzere 16 aralık 1912 tari-
hinde Boğazdan çıkmış, İmroz önünde cere­
yan eden deniz savaşında her iki taraf ge­
mileri ve bilhassa bu arada Yunanlıların
meşhur Averof zırhlısı oldukça hasara uğra­
mış olmasına rağmen, Osmanlı donanması da
ablukayı kaldırmağa muvaffak olamadan
geri dönmüştür. Bun d an sonra 18 ocak 1913
de Osmanlı donanması Y u n a n donaması ile
Mondros deniz savaşını yaptı. Fakat evvel­
kinden daha fena bir netice ile Çanakkale’ye
döndü.
Diğer taraftan yarası tamir edilen Ha-
midiye kruvazörü yine R a u f (Orbay) Bey
kumandasında olarak 14 ocak 1913 de yedi
ay süren akınına başlıyarak Önce Şira ada­
sını topa tutmuş ve buradaki Makedonya
muavin kruvazörünü batırmışttı. Bir müddet
sonra Otranto boğazından geçe­
rek Adriyatik denizine girmeye
muvaffak olan Hamidiye gemisi
buralarda da Yunan gemilerini
ve bazı Arnavutluk limanlarını
tahrib etmiştir. •
laşmasma göre sınır olarak yine Midye-Enez
hattı kabul ediliyor, yani Edirne Bulgarîara
terkolunuyor, Arnavutluğun hudutlarının tâ­
yini ve b u ülke ile alâkalı bütün meselelerin
halli büyük devletere bırakılıyor, Osmanlı
devleti Girid üzerindeki bütün haklarından
vazgeçiyor, adalar hakkında bir karar almak
hakkı yine büyük devletlere veriliyor, malî
meselelerin halli için Paris’te milletlerarası
bir komisyonun toplanması kabul olunuyor,
savaş esirleri, tab’aîm ve ticaret işleri gibi
meselelerin ayrı anlaşmalarla halli derpiş
olunuyordu.
BÖylece, yeni iktidar, Kâm il Paşa h ü kü ­
metinin bir hayli yumuşattığı barış şartla­
rından çok daha ağırlarını kabule ve uğ­
runda hükümet darbesi yaptığını ilân ettiği

Londra banş andlaşmasının

imzası

Yukarıda anlatıldığı veçhüe

mütarekenin sona ermesiyle
başlayan savaşların ikinci saf­
hası sırasında Çatalca istihkâm­
ları parlak bir şekilde müdafaa
edilmişse de, Şarköy’e yapılan
çıkarma ve Bolayır tarafından
girişilen taarruz hareketiyle
düşmanın geri atılması m ü m ­
kün olmadığı gibi Edirne, Yan-
ya ve İşkodra kaleleri de düş­
m an eline düşmüştü. Yeni ikti­
dar, Edirne”yi kurtarmak pro-
pagandasıyle işe giriştiği halde,
bir müddet sonra b unun im ­
kânsız olduğunu anladığından
Londra elçisi Tevfik Paşa, Bâ-
bıâli’den aldığı salâhiyet üzeri­
ne devletlerin barış tavassutu­
nun kabul edileceğini İngiltere
Dışişleri Bakanlığına bildirdi.
Bir ay sonra da, İstanbul’daki
Büyükelçüer, Hariciye Nezare­
tine getirilmiş olan Prens Said
Halim Paşaya dört maddelik bir
nota ile barış esaslarını bildir­
diler (31 mart 1913). B u esas­
lar, Babıâlice kabul edildiğin­
den Bulgarlarla yeniden müta­
reke yapıldı. Müzakereler yine
Londra’da başladı ve 30 mayıs
1913 tarihinde barış imzalandı.
Balkan harbine son veren ve
yedi maddelik olan barış and- H a m idrye - kum andam Rauf (O r b a y ) Bey ve arkadaşlar»

3507
Edirne’yi Bulgarİara bırakmağa mecbur kal­
mıştı. Halbuki b u şartlardan yalnız birisi,
y ani Girid üzerindeki Osmanlı sembolik h ü ­
kümranlık haklarının Yunanistan’a terki da­
ha evvel kabul edilmiş olsaydı, Yunanlıların
Bulgaristanla değil, Osmanlı devletiyle an­
laşması ve vbir Balkan savaşının çıkmaması
m ü m k ü n olabilirdi.
M ahm ud Şevket Paşanın öldürülüşü,
Said Halim Paşanın sadareti
Sadrıâzam ve Harbiye Nazırı M a h m u d
Şevket Paşa 11 haziran 1913 çarşamba günü
saat 11 sıralarında Harbiye Nezaretinden oto­
mobille Babıâliye gelirken Bayezid m eyda­
nından Divanyoluna vardığı sırada Sakalar
Çeşmesi denilen yerde bir suikasta uğrayıp
öldürüldü. T a m b u yerde, kalabalık bir ce­
naze alayı yüzünden otomobil durmuş ve
yol kenarında tamir bahanesiyle duran baş­
ka bir otomobilin içinde ve dışında bulunan
yedi suikastçı hem en ateşe başlamışlardı.
Bunlar, Topal Tevfik, Çerkeş Ziya, Nazmi,
eski bahriye yüzbaşısı Şevki, mülâzim (teğ­
m en ) M e h m e d Ali, Gelenbevî okulu baş m u ­
bassırı Abdullah Safa ve A bdurrahm an adlı
kimselerdi. M a h m u d Şevket Paşa daha ilk
i B ey getirilmişti. Harbiye Nazırlığı ise, Ah-
B a lk a n ’larda m ağlubiyet üzerine «Illustra­
tion» m ec m ua sında çıkan bu temsili resim»
O sm a nlıia rm R um eli kıtasından çekilişlerini
acı bir şekilde tasvir etmektedir.
3508
anda_ sağ yanağından vurulmuş, yaverlerin­
den İbrahim B e y hem en vurulup ölmüş, baş
yaver Eşref Beyle uşağı Kâzım ağa dışarıya
fırlayıp tabancalarıyle karşılık vermeğe ko ­
yulmuşlardı. A rada K â zım ' ağa da- yaralan­
mış, Eşref Beyle şoför İsmail H akkı’ya m er­
m i isabet etmemişti. Topal Tevfik bir aralık
otomobilin basamağına çıkarak yaralı bulu­
nan M a h m u d Şevket Paşanın kafasına dört
merm i daha sıkmıştı.
Ivîahmud Şevket Paşa, hem en Harbiye
Nezaretine getirildiyse de, bir saat kadar ko ­
mada kaldıktan sonra’ vefat ettti.
M ahm ud Şevket Paşanın öldürülmesi
üzerine İttihad ve Terakki partisi, tama­
m en avucuna alıp kukla gibi oynatabileceği-
ni kestirdiği için o sırada Hariciye Nazırı
bulunan Mısırlı Prens Said. Halim Paşayı
Sadaret mevkiine getirmek istemişti. Sultan
Reşad, Viyana elçisi eski Sadrıâzamlardan
Hüseyin Hilm i Paşayı tercih ediyordu. B u ­
nun için M a h m u d Şevket Paşanın öldürüldü­
ğü gün Prensi, Hüseyin Hilm i Paşa gelinceye
kadar sadaret vekâletine tayin etmiş ve öbür
kabine üyelerinin vazifelerine devamlarını
istemiş, ancak İttihat ve Terakkinin ısrarı
karşısında: «Bunların istediklerini yapm ak­
tan başka çare yok» diyerek ertesi günü (12
haziran 1913) Sadareti Said Halim Paşaya
vermek zorunda kalmıştı (Ali F u a d Türk-
geldi: Görüp işittiklerim, S: 113).
B u kabinede, Dahiliye Nezaretine Talât
m ed İzzet Paşaya, Bahriye Nazırlığı da M a h ­
m u d Paşaya verilmişti. Maliye Nazırı, yine
Rıfat Beydi.
B u kabinenin ilk icraatı, M a h m u d Şev­
ket Paşanın öldürülüşü hâdisesinde alâkalı
olanları yargılamak ve çeşitli cezalara çarp­
tırmak oldu. Aynı zam anda evvelce tatil edi­
len M ebusan Meclisi açıldı.
Suikastı yapanlardan Şevki ve M e h m e d
Ali müstesna olmak üzere Öbürleri hem en
ele geçmiş, b u iki katille tertipleyicilerden
Çerkeş Kâzım, Ağacamiinde Pire M e h m e d
sokağında saklandıkları, olayın hazırlandığı,
1 numaralı evde ertesi günü basılmışlar ve
silâhlı bir çatışma sonunda ele geçmişlerdir.
B u çatışmada İstanbul Muhafızı Cemal P a ­
şanın yaveri Hilmi B e y vurulup ölmüş, polis
adlî kısım m üdürü Samoel ayağından yara­
lanıp sakat kalmıştır. Hüküm et, aynı zam an­
da belli başlı muhaliflerden 350 kadarını
tevkif ederek Sinob’a göndermiş ve geniş bir
tahkikat açmıştır. B u tahkikat ve yapılan
m uhakem e sonunda hâdisenin Prens Sabahad-
din, eski Dahiliye Nazırı Reşid Beylerle, eski
elçilerden Şerif Paşa, eski mebuslardan Gü-
mülcüne’li İsmail, eski polis siyasî kısım
m üdürü M uhib, Miralay (Albay) Fuad, Y ü z ­
başı Çerkeş Kâzım, Pertev.. Tevfik ve K em al
Midhat Beyler tarafından tertipendiği ve
 eski Sadrıâzamlardan Tunuslu Hayreddin vasıtasıyle ordu ile temasa geçmişler ve A h ­
Paşanın oğlu D a m a d Salih Paşanın da son­ m ed A b u k Paşadan yeteri kadar teminat al­
radan onlara katıldığı ortaya çıkmıştır (D a ­ mışlardı. Böylece durum a hâkim olunduktan
m ad Salih Paşa, Abdülmecid’in oğlu Şehzade sonra Müşir Şakir Paşa Sadaret kaym akam ­
Kemaîeddin Efendinin kızı M ünire Sultanın lığına getirilip geçici bir hükümet kurula­
kocasıydı). Neticede H a rb Divanı tarafından cak, bu sırada İttihatçılar temizlenecek ve
idama m a h k û m edilenlerden on iki kişi, yani nihayet Kâm il Paşanın veya Prens Sabahad­
Topal Tevfik, M uhib, Çerkeş Kâzım, Miralay din Beyin başkanlığında yeni hükümet k u r u ­
Fuad, Şevki, Çerkeş Ziya, kardeşi Hakkı, lacaktı (Cemal Paşanın hâtıratı, S: 67).
M e h m e d Ali, Abdullah Safa, şoför Cevad, Olayın öbür yönü, bütün b u tertiplerden
jandarma K e m a l . ve dam ad Salih Paşa Ba- İttihat ve Terakkinin haberli olmasıydı. Y i ­
yezid meydanında asılmak suretiyle idam ne Cem al Paşa hâtıratının bir çok yerlerin­
olundular. D a m a d Salih Paşa, b u işle ilgisi­ de; Tâlat Paşanın, D a m a d Salih Paşaya, A v r u ­
ni sonuna kadar reddetmiş, Sultan M . Reşad, pa’ya gitmesini tavsiye ettiği ve o sırada İs­
onu Ölümden kurtarmak istemişse de Cemal tanbul’da bulunan Prens Sabahaddin’in de
Paşanın «iradesiz de olsa asarım» demesi ve
İttihatçıların ' Salih Paşa idam olunmazsa bu
hâdisenin Padişahın daha da yakınlarına si­
rayet edeceğini ileri sürerek baskı yapmaları
üzerine idam hükümlerini tasdik . zorunda
kalmıştır. Ayrıca, işin tertipleyicilerinden
Prens Sabahaddin Bey, eski Dahiliye Nazırı
Keşid ve eski elçilerden Şerif Paşalar, Gü-
mülcüneli İsmail, K a y m a k a m (Yarbay) Z e ­
ki, emekli jandarma yüzbaşısı M ehm ed , K e ­
mal Midhat, Pertev Tevfik, Abdurrahman,
Kavaklı Mustafa ve -Çerkeş K â zın ım kardeşi
Hikmet Beyler de gıyaben idam h ü k m ü giy­
mişlerdir. B u arada üç kişi (vicahen) yüze
karşı ve iki kişi gıyapta m üebbed ve on beşer
yıl kalebendliğe m a h k û m olmuşlardır.

Olayın sebebleıi

B u olaym , iki yönü vardır: Bunlardan

biri, İttihatçıların yaptığı kanlı Babıâli bas­
kınına kanlı bir karşılıktır ki, hareket yarım
kalmıştır. B u işin tertipleyicileri bir taraftan
da Çatalca Ordusu K u m a n d a m A h m e d A b u k
Paşa ve ileri gelen bir kısım kumandanlarla
anlaşmışlardı. Suikasttan sonra Paşa ordusu
ile İstanbul'a yürüyüp duruma hâkim olacak
ve esasen bütün iddialara rağmen m uvaf­
fak olamayıp Edirne’yi kaybettiren, adalarla
Arnavutluğun geleceğini teminatsız bırakan
Londra barış andlaşmasını imzalamak sure­
tiyle halk arasında bütün itibarını kaybetti­
ği halde zorla iktidarda kalmağa çalışan İtti­
hat ve Terakki tasfiye edilecekti. A h m e d
A b u k Paşa ile arkadaşlarının harekete geç­
m ek cesaretini kendilerinde bulamayışları
üzerine iş yarım kalmıştır (Sadrıâzam Kâmil
Paşa-zâde Şaid Paşadan naklen Hikm et Ba-
yur; T ü rk İnkılâbı Tarihi, C: 2, K : 2, S: 317).
Esasen bu kadar büyük tertibatın alınması,
sadece M a h m u d Şevket Paşanın öldürülmesi
için olamazdı. Ç ün kü bu, muhaliflere istek­
lerini sağlayacak bir şey değildi. Nitekim,
katillerden bir kısmının kaçmayıp neticeyi
beklemeleri de b un u gösterir. Yine Said P a ­
şanın nakline göre, Prens Sabahaddin Bey,
D a m a d Salih Paşa, Gümülcüneli İsmail Bey
Said H alim P aşa
Talât Paşa tarafından A vrupa’ya kaçırıldı­
ğını yazmaktadır.
Hâdise esnaşmda İstanbul muhafızı b u ­
lunan bu ünlü İttihatçının yazdıkları doğru
ise, İttihat ve Terakki, vaktiyle Harbiye N a ­
zırlığından düşürüldüğü için kendilerine kır­
gın bulunan ve takip etmek istedikleri şid­
det politikasına âlet olmak istemeyen M a h ­
m u d Şevket Paşadan bu suretle kurtulmayı,
aynı zamanda, bu vesile ile muhalifleri temiz­
lemeyi ve sindirmeyi kurm uş olabilir. Nite­
kim, b u her iki olay da tahakkuk etmiştir.
Hattâ. A h m e d A b u k Paşanın bile b u işde d a­
nışıklı bir döğüş oyunu oynamış olması
m üm kündür. Esasen olaydan sonra harekete
geçmemesini başka türlü izaha pek de imkân
yoktur. Nitekim, onun da suikast tertipçiîe-
riyle birlik olduğu ihbar edildiği halde h ak­
kında- takibat yapılmamış, Cem al Paşa buna

3509
 Tuğralara dâir
(İlave : 1 9 8 )
Birinci. cildimizdeki 15. ilâvede
“Tuğra” nın m âna ve menşei tetkik edi­
lerek ilk Osmanlı padişahlarının-tuğra- .
lan gözden geçirilerek bilgiler verilmiş,
kaç kısımdan ibaret bulunduğunun iza­
hı yapılmıştı.
B u ikinci bölümde, Fatih’ten bağlı­
yarak İmparatorluğun sukutuna kadar, j dar uzatılması ile doldurulur.
diğer Osmanlı padişahlarının “ Alâmeti-i i
şerife” leri tetkik edilip Tuğra serisi j J
tamamlanacaktır.
! '
★ i
İkinci M urad’m tuğrası ile ve “ El-
muzaffer” dua cümlesi ile klâsik şekli-
ni almış olan tuğra b u karakterini
İkinci M ehm ed ve İkinci Bayezid’inki-
lerde de aynen m uhafaza eder.
Birinci. Selim’in tuğrasında (Sere)
kısmında Selim adının üzerine ilk defa
Şah tinvanınm istif edildiği görülür,
Okun uşu şöyledir: “Selim Şah ibn-ı Ba-
yezid H a n el-muzaffer daima” .
Şah ünvanı Selim’in tuğrasında yer
aldığı gibi sadaret ve Hazine mühürle­
rinde de vardır. B u ü n v a n m b u padi­
şah zamanında benimsenmesinde İran’­
la başlıyan siyasî ve içtimai rekabetin
rolü olduğu muhakkaktır.
Birinci Süleyman, İkinci Selim,
Üçüncü M urad’m tuğralarında Şah ün-
vanınm iki defa yazılı olduğu görülür.
Okunuş, şekline gelince; Topkapı Sara­
yı müzesinde bulunan Birinci Süley­
m a n ’a ait süslü ve tezhipli tuğranın al­
tında şu. cümle yazılıdır: “ İşbu Nişan-ı
alışanın mazmun-ı şerifi oldur ki Şah
H a n #el-muzaffer daima”;
İkinci Selim ve Üçüncü M urad’m
tuğralarını da buna göre o kum ak lâ­
zımdır.
Şah ünvanı Üçüncü M eh m ed ’in
tuğrasında tamamen kalkar. B u padişa­
hın tuğrası ve mühürleri İkinci Murad,
İkinci Bayezıd’e kadar devam eden
klâsik şekildedir.
Birinci Ahmed,den İkinci M a h m u d ’a
kadar, tuğra Serelerinde bir.Şah ve iki
“ h ” nın meveud bulunduğu görülür.
Topkapı Sarayı müzesi arşivinde
10289 No. da kayıtlı vesikalardan birin­
de Sultan İbrahim’e tuğrası anlatılır*
k e n : “ Tuğra-yı şerif deyu ism-i şerifiniz
beratlar ve emirler üzerine yazılana
d erlerT uğra bu minval üzere okunur:
“ Şah İbrahim ibn-i A h m ed H a n el-mu-
zaffer daima” kaydından Serede iki “h ”
bulunmasına rağmen “ Şah” ünvanmın
bir defa okunması gerektiği tesbit
olunmuştur. Nitekim İkinci M a h m u d ’-
★
j
u n tuğrasında “h ” harfi ikiden bire in­
dirilmiştir.
Abdülmecid’ten itibaren de tuğra­
larda Şah ünvanı tamamen kalkar ve
Seredeki “ h ” harflerinin boşluğu da
isimlerin son harflerinin b u kısma ka- i
Osmanlı padişahlarının tuğralarının !
okunuşlarında dikkat edilecek diğer bir i
husus da şudur: j
Birinci M a h m u d ’a kadar “H a n ” ün- j
vanı hüküm darın babasının isminden j
sonra okunurken b u devirden itibaren j
j H a n kelimesi padişahın isminden son- j
I ra okunmıya başlanmıştır. Misal: İkinci
j M urad tuğrası: “ M urad ibn-i M eh m ed
j H a n el-muzaffer daim a”. Üçüncü M u s ­
j tafa tuğrası: “ Şah Mustafa H a n ibni
| A h m ed el-muzaffer daima” .
j . Hat (yazı) san’atı ve istifi bakı­
j m ından dekoratif bir özelliği bulunan
Osmanlı padişahlarının tuğraları ahid- j
name, nişan, berat, h ü k ü m , ferman
gibi vesikaların üzerine ve ortasına
yazılırdı. Bunları yazmakla vazifeli ola­
n a “Nişancı” veya “ Tevkil” denilirdi.
İmparatorluk teşkilâtında Divan-ı h ü ­
m ayun âzasından bulunan Nişancılar
devlet kanunlarını iyi bilenler arasın­
dan seçilirlerdi. Divanda hüküm dar
nam ına verilecek kararın üzerine tuğ­
rayı çekecek olan Nişancı; kararı tet­
kik, kanunnamelerle ahidnamelere ay­
kırı olup olmadığını da kontrolla m ü ­
kellefti. Nişancı, tuğrayı ya kendisi ya­
zar, yahut da maiyetindeki tuğrakeş­
lere yazdırırdı. K u b b e vezirleri de, ica­
bında, tuğra çekmede Nişancıya yar­
dımda bulunurlardı. Vaktiyle, padişah­
lar yakınlarına iltifat etmek istedikle­
ri zam an tuğra meşkini emrederlerdi.
B u bir teveccüh îdi. Tuğrakeş vezir
ise; padişah nam ına âmir-i. mutlak
olup bulunduğu eyalette veya ordu
kumandanlığında verdiği emirlerin üs­
tüne tuğra çekerek irade ısdar ederdi.
İdam hü k m ü n e, çekilen tuğranın kale­
mi ise kırılırdı. Sancak beyliklerine çı­
kan şehzadeler de kendi adlarına tuğ­
ra çekmişlerdir.
Tuğra şu isimlerle anılmıştır: Tev-
kiî-i hum ayun, Tevkiî-i refi’î hüm ayun,
Nişan-ı şerif, Nişan-ı âlîşan, Nişan-ı h ü ­
m ayun, Alâmet-i şerife, Tuğra-yı garrâ.
Tuğraların sağ taraflarına yaprak
veya çiçek gibi bir motif koymak usu­
lü Üçüncü Süleyman’dan sonra başla­
mıştır. İkinci M a h m u d çiçek yerine
i “Adlî” mahlasını, İkinci Abdülham id
3510
inanmadığım yine hâtıralarında anlatmıştır.
Halbuki, Divan--ı Harbin h ü k ü m mazbatasın­
da tertipçilerin Gümülcüneli İsmail Bey va-
sıtasıyie ordu ile temas ve münasebette b u ­
lundukları zikredilmektedir (İsmail Hâm i
Dânişmend: Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C : 4,
S: 401-402). Ancak, temas edilenlerin kimler
olduğu ve onlar hakkında da takibat yapılıp
yapılmadığı açıklanmamıştır.
İkinci Balkan savaşına doğru
İstanbul’da bu olayların geçmesi sırasın­
da, bu sefer Balkan devletleri arasında ol­
m a k üzere, Rumeli’de siyasî ve askerî hava
yine tehlikeli bir yön almıştı.
Balkan savaşı sonunda galip duruma ge­
çen Bulgaristan, bu mücadeleden en büyük
payı almak dâvasmdaydı. Yunanistan’la yap­
tığı ittifak andlaşmasmda tasrih edilmemekle
beraber, Sırbistan’la olan anlaşmasında bu
yön, yani Bulgaristan’a düşecek büyük top­
rak payı belirtilmişti. Ancak, Sırbistan ve
Yunanistan bu muhteris devletten" korkmağa
başlamışlardı. Bulgaristan aslında Balkanları
tek bir devlete yeter büyüklükte görüyor ve
bu devletin de Bulgaristan olabileceğine
inanmış bulunuyordu Sırbistan’la anlaşmala­
rına göre. Bulgar sınırı Arnavutluğa kadar
dayanarak Yunanistan’la Sırbistan’ın doğru
temasını kesiyordu. B u hale ise, bu iki devlet
de razı değildi. Onlar, aralarında doğru te­
masın bulunmasıyle bir denge kurulabilece­
ğini kabul etmekteydiler. Sırbistan, bir yanı
kendisine karşı dost olmayan Avusturya ile
çevrilmişken, bir yanının da b u şekilde Bul­
garistan’la çevrilmesini, devletinin gelecği
için çok tehlikeli buluyordu. Ayrıca Sırbis­
tan, Balkanlardaki bütün Slavların, yani Ce-
nub Slavlarının (Sırplar. Hırvatlar, Sloven-
Ier, Karadağlılar, Bulgarlar) ileride tek bir
idare altında birleşmesini varid ve lüzumlu
görüyor, Sırbistan’ı da bu birliğin tabiî başı
ve lideri sayıyordu. Bulgaristan’ın şimdi ala­
bildiğine genişlemesine ve kuvvetlenmesine
—>
“ Gazı” ünvanmı, Beşinci Aîehmed ise
diğer adı “Reşad” ı koydurmuşlardır. ■
* I
Osmanlı padişahlarının tuğraları,
ilk defa kitabımızda, her padişah dev­
rinde isminin üzerine ve sahife başına
konulmak suretiyle m un tazam bir
seri halinde neşredilmiş bulunmakta­
dır. Tuğra serisinde eksik olan devle­
tin kurucusu O sm an Gazi’ninkidir ve
bugüne kadar da arşivlerde ele geçme­
miştir.
3511
müsaade etmek, bu liderliği peşin olarak ona
tanımak demek olurdu.
Diğer taraftan Rom anya da çok kuvvetli
bir Bulgaristan’dan endişeler duymaktaydı.
Esasen aralarında ötedenberi bir Dobruca
meselesi mevcuttu. Rom anya, burasını isti­
yordu. Hattâ, Londra barışından evvel dev­
letlere başvurmuş ve 9 mayıs 1913 de Peters-
burg’da toplanan elçiler konferansında Si-
listre’nin Bulgarlardan alınıp b u devlete v e ­
rilmesi kararlaştırılmış idiyse de bu, R o m a n ­
ya’yı tatmin etmemişti.
B u sebeplerden Bulgaristan’la müttefik­
leri arasındaki anlaşmazlık gittikçe büyüdü.
Sırbistan, önceden yaptığı anlaşmaya rağmen
Bulgaristan’ın hemen bütün M akedonya’yı
almasına asla razı olmuyordu. Çünkü savaş
sırasında bu anlaşmanın kendisine yüklediği
yükün fazlasını taşıdığı iddiasındaydı. 1.50
bin asker yerine 360 bin askeri silâh altına
almış, anlaşmada olmadığı halde Bulgarların
isteği üzerine Edirne muhasarasına asker ve
ağır top yollamış, Trakya’nın zaptı konusun­
da Bulgarlara yardım etmiştir. Sırbistan’ın
kesin kanaatine göre hâlen Bulgar orduları­
nın varmamış olduğu, halkı Sırplardan m ü ­
rekkep yerlerin Bulgaristan’a verilmesi bahis
konusu olamıyacağı gibi, Slav çoğunluğu
% 50 yi bulmayan yerleri de bu devletin ta­
m a m en kendisi için istemesi yersizdi. Y u n a ­
nistan ise, Bulgaristan’la önceden yapılmış
bir paylaşma andlaşması imzaladığından esa­
sen M akedonya’yı hem en tam am en Bulgar­
lara terk nev’inden bir taahhüdü b ulunm a­
dığını ileri sürüyor, kendisine verilmek is­
tenen yerleri az buluyordu.
Bulgaristan, müttefikleriyle giriştiği m ü ­
zakere ve pazarlıklardan hiç bir şey elde
edemedi. Üstelik bu dâvada Rusya da k en ­
disinden çok Sırbistan’ı destekliyor, hattâ
Bulgaristan’ı bir Rom anya saldırısına karşı
koruyacak Rus -Bulgar anlaşmasının sona
ermiş bulunduğunu haber veriyordu. B u d u ­
rum a göre Bulgar hükümetinin mutlaka bir
i —>
I ______________________.
j Bibliyografya: J. D e ny : İslâm An-
siklopedişi. P. Kraelitz; Die Tuğra der
İ Osmanischen Prinzen, Osmanische Ur-
) künden in Türkischer Spraeher. L.
i Fekete; Osmanishe — Türkishe Diplo­
matik der Turkishen Betmassgkeit in
Ungarn. F. Babinger; Die Grossherlidhe
Tuğra. I. H . Uzunçarşılı; Tuğra ve Pen­
çeler ile. Ferman ve Buyrultulara dair,
j Belleten sayı 17 - 18. Z. Orgun; Tuğra,
) TürJc 'i arılı Arkeologya ve Etnografya
I aergısi. P. Wittek; Notes sur la Toug-
1 hra Ottoman, Byzantion.
anlaşmaya varması gerekirdi. Çünkü, şimdi
karşısına dikilmiş olan Yunanistan’la Sırbis­
tan ve onun peyki durum unda bulunan K a ­
radağ, b u savaşta hem en hiç yıpranmamış
gibiydiler. B u n a kargı Bulgaristan, Osmanlı
orduîarıyle bir çok savaşlar yapmış ve bil­
hassa Çatalca önünde ağır zayiat vererek
yorgun düşmüş bulunuyordu. Üstelik bir de
Rom anya tehlikesi vardı. Arada barış imza­
lanmış olmakla beraber, Bulgaristan, O sm a n ­
lI devletinin durum unu da hesaba katmak
zorunda bulunuyordu.
Bulgaristan’ın eski müttefiklerine
taarruzu
Bulgaristan, bütün bunlara rağmen, 29
haziran 1913 tarihinde eski müttefiklerine
karşı taarruza geçti. Sonunda Bulgaristan’ı
yıkıma sürüklemiş olan böyle bir maceraya
girişilmesinin en m ühim sebebi, siyasî dizgi­
nin hükümetin değil, ordunun elinde bulunu­
şuydu (Hikmet Bayur; T ü rk İnkılâbı Tarihi,
C : 2, K : 2, S: 393).. Nitekim Bulgar ordusu
Başkumandanı Savof, hükümete haber ver­
meğe lüzum görmeden eski müttefiklerine
hücum etmişti. Savof 3 temmuzda vazifesin­
den alındı. T em m u zun ilk günlerinde Bul-
garlar, h em Sırplara,. h e m de Yunanlılara
karşı üstüste yenildiler. B u iki devletin or­
dularını bir baskın taarruzu ile birbirinden
ayırarak teker teker yenm ek projesi böylece
suya düşmüş oluyordu. 10 temmuzda ise Ror
¡manya, Bulgaristan’a savaş ilân edip sadece
askerî bir gezinti şeklinde Silistre - Totra-
kan - Balçık - Pilevne bölgelerini işgal etti
ve Sofya’ya doğru ilerlemeğe başladı. A v u s­
turya da bu fırsattan faydalanıp Sırbistan’a
çullanmak istediyse de, Alm anya’nın kat’î
ihtarı ve İtalya’nın üçlü ittifaktan ayrılma
tehdidi yüzünden bunu yapamadı. Avustur­
ya, Bulgaristan yenildikten sonra Sırbistanın
Balkanların en kuvvetli devleti haline gele­
ceğini düşünmüş, ve bunu kendisi için tehli­
keli bulmuştu.
Edirne’nin istirdadı için yapılan
teşebbüs, Rabıâlinin notası
İşte b u sırada Berlin elçisi M a h m u d
Muhtar Paşa, Babıâİiye Bulgaristan’a karşı
hem en harekete geçilerek Edirne’nin geri
alınmasına teşebbüs edilmesini tavsiye etti.
B u sefer Romanya, Sırbistan ve Yunanistan
OsmanlIları destekliyeceklerdi. Bulgaristan,
Osmanlı devleti ile kesin barış yapıldığını
hesaplıyarak bu cephedeki kuvvetlerini çek­
miş ve öbür savaş alanlarına sürmüş bulu­
nuyordu. Hükümet, uzun müzakerelerden
sonra yabancı devletlerin müdahalesinden
korkan bazı üyelerinin muhalefetine rağmen
3512
Edirne’nin geri alınması hareketine girişme­
ğe karar verdi. B u sırada İngiltere durum u
hissetmiş olduğundan Dışişleri Bakanı Ed-
vard Grey, İstanbul’daki İngiliz elçisi vası-
tasiyle Babıâliyi b u fikrinden vazgeçirmeğe
çalıştığı gibi, bir taraftan da A v a m K a m a r a ­
sında söylediği nutuklarla Osmanlı devletini
tehdit ediyordu.
Osmanlı devleti, 20 temmuzda elçileri
vasıtasıyle büyük devletlere şu bildiride b u ­
lundu:
«Bulgaristan, Londra’da barış esaslarını
imzalamak için b üyük bir tehalük gösterdiği
halde, sonradan Osmanlı devletine kalacak
yerleri boşaltmaktan imtina etmiştir. B u n ­
dan da kendisine, «Midye - E ne z hattı» tâbi­
rine verdiği yanlış mânanın tefsirine göre
bir sınır sağlamak istediği anlaşılmaktadır.
Ancak, Osmanlı devleti, sabrı tükenip ordu­
suna işgal emrini verdikten sonra Bulgaris­
tan b u yerleri boşaltmıştır. Osmanlı devleti
ayrıca delillerini de göstererek Enez’den
başlayan bir sınırın, Boğazlar emniyetinin
sağlanabilmesi için Meriç nehri boyunca k u ­
zeye doğru çıkması gerektiğini daima ileri
sürmüştür. Osmanlı devleti b u konuyu dip­
lomasi yoluyla halli tercih ederdi. Ancak,
Bulgarların b u yerler halkına yaptığı ve
müttefiklerinin de şahid olduğu zulümler
bizi daha fazla bekleyemez hale getirmiştir.
B u yüzden Osmanlı devleti şimdiden Meriç
hattını ele geçirmek zorundadır. Osmanlı
devleti, Trakya’nın mukadderatını büyük
devletlerin tayinine razı olmayı ve bu sınırı
hiç bir bahane ile aşmamayı taahhüd eder.
B u n d an dolayı eğer yeniden savag başlarsa,
bunun mesuliyetini Bulgaristan’ın şimdiden
üzerine alması gerekecektir».
A lm anya ve Avusturya, bunun tehlikeli
karar olduğunu, İngiltere ve Rusya’nın göz
yummayacaklarını bildirdiler. İtalya ise, O s ­
manlIlara karşı baskı yapm ak hususundaki
teklifi reddettiğini ve Osmanlı devleti h a k ­
kında dostça duygular beslediğini haber ver­
di. Fransa da b un u tehlikeli buluyor, Rusya-
n m OsmanlIların Edirne’ye yerleşmesine (!)
göz yumamıyacağmı ileri sürüyor ve O s ­
manlI devletinin m evcud sınıra nazaran İs­
tanbul’un emniyetini daha iyi temin edecek
yeni bir sınıra razı olmakla yetinmesini tav­
siye ediyordu. Rusya ise, Midye-Enez hattı­
nın kesin olduğunu, bundan vazgeçilemiyece-
ğini, Osmanlı devleti harekete geçtiği takdir­
de Rusya’nın fevkalâde tedbirlere başvurup
vurmayacağının kestirilemiyeceğini, eğer b ü ­
yük devletlerden biri işe karışırsa öbürleri­
nin de onu taklid edeceklerini, ancak bazı
ufak tefek sınır değişiklikleri kabil olduğu­
nu, Edirne’nin Osmanlı .devletine iadesinin
bahis konusu olamıyacağını kesin şekilde
bildirdi (Hikm et Bayur; T ü rk İnkılâbı T a ­
rihi, C: 2, K : 2, S: 426).
 Edirne’nin kurtarılması
B ü y ü k devletlerden notaya cevapların
geldiği, aynı günde 21 tem m uz 1913, Osmanlı
ordusu hiç bir mukavemet görmeden Edirne
ve Kırkkilise (Kırklareli) bölgelerini işgal
edip Edirne şehrini almış, hattâ bildiride
verdiği teminata rağmen, Meriç nehrini de
bir çok noktalarda aşmıştı. Balkan savaşının
sonucu ne olursa olsun toprak statükosunda
bir değişiklik olmayacağına dair b üyük dev­
letlerin önceden verdikleri teminata rağmen
bunu tatbike yanaşmamaları karşısında Babı-
âlinin de bu konudaki ilk teminatına u y m a ­
ması çok basit, tabiî ve haklı kalır. Ayrıca,
altı devlet evvelce ne 1854 ve ne de 1878
andlaşmalarmda taahhüd ettikleri Osmanlı
devletinin mülkî bütünlüğü prensibine asla
riayet etmek lüzum unu hissetmemişlerdir.
Babıâli, bundan, sonra azimli bir siyaset ta­
kip ederek' devletlerin baskı ve tehditlerine
ve sonradan müsaid vaad ve tekliflerine rağ­
m en Edirne’yi bırakmağa yanaşmadı.
Birbirlerlyle savaşan Balkan devletle­
rinin Bükreş andlaşması, Babıâlînin
imzaladığı barış andlaşmalan
Diğer taraftan biribirleriyie savaş halin­
de bulunan Balkan devletleri de nihayet ara­
larında anlaşıp 10 ağustos 1913 tarihinde
Bükreş andlaşmasını imzaladılar. Bulgaristan
bu andlaşma ile Totrakan, Silistre, Balçık ile
Varna kuzeyindeki kıyıları R o m a ny a ’ya bı­
■ s
■ ■•••■_ . J S
O sm anlı ord u su ta ra fın d a n
3513
rakm ak zorunda kaldı. Sırp - Bulgar sınırı
ise İştip, Hodoviç Sırbistan’da ve Strumca
Bulgaristan’da kalmak üzere çizildi. Y u n a n -
Bulgar sınır hattı da, Serez’in 30, D r a m a ’n m
40 kilometre kuzeyinden geçiyor ve Kavala-
nın 30 kilometre kadar doğusunda Eğeye va­
rıyordu. Bulgaristan böylece b u sınır hattı
ile Enez arasında takriben 90 kilometrelik
bir kıyıya malik oluyordu. B u n a rağmen ne­
ticede Sırbistan’la savaştan Önceki anlaşma­
sına göre um duğ u arazinin yarısını bile elde
edememiş bulunuyor, ayrıca kuzeyde R o ­
m anya lehinde 30 bin metrekarelik bir yer
kaybına uğruyordu.
Genel bir sonuç olarak, savaştan evvel­
kine göre Bulgaristan’ın arazi kazancı % 2 0 ,
Sırbistan ve Karadağ’ın % 8 0 , Yunanistan’ın
ise % 1 0 0 olmuştur.
Uğradığı bu ağır darbeden sonra, B u l ­
garistan’ın barış istemesi üzerine b u devletle
29 eylül 1913 tarihinde İstanbul andlaşması
imzalandı. Yunanistan’la 14 kasım 1913 tari­
hinde Atina ve Sırbistan’la 14 mart 1914 ta­
rihinde İstanbul andlaşmalan da imzalana­
rak Balkan devletleriyle genel barışa varıl­
mış oldu. Bulgaristan’la yapılan anlaşmaya
göre sınır hattı Enez’den başlıyor, Meriç n eh ­
rinin doğu kıyışım 60 kilometre kadar takip
ettikten sonra doğuya doğru açılıp Edirne-
nin kuzeyinde savaştan önceki Bulgar sını­
rına ulaşıp buradan M idy e’nin 40 kilometre
kadar kuzeyinde, bu yer ile Bulgaristan’ın
savaştan evvelki sınırının takriben ortaların­
da Karadenize varıyordu. Terkedilen yerler-
■
■■* m •# ''§ " “¿ W İ İ l ■' V ;:
i . \,:i" '-'i;.. • iv
Ü S M
- i fjPfp .*■ -
-1-
, ‘i
äfsr ' '■ r >Y İ Si:
k u rta rıla n E d irn e’den b ir gö riin ü s
deki vakıflar, hanedana ait mülkler, m ektep­
ler, mezarlıklar v.s. m ahfuz kalacaktı. Diğer
m addeler de böyle andlaşmalarda bulunması
gerekli şartları kapsıyordu.
Sırbistan’la bir hudut meselesi olmadı­
ğından yalnız diğer şartlar zikrolunmuştu.
Yunanistanla bilhassa adalar meselesi
çekişmeli geçip ortada kalarak nihayet dev­
letlerin kararma bırakılmış, yeni şartlar k a ­
bul edilmiş ve b u arada Girid b u devlete
terkolunmuştu. Ç o k yazık ki devletlerin b u
husustaki kararı son derece haksız oldu. B u ­
na göre yalnız İmroz, Bozcaada ve güneydeki
M eis adası' Osmanlı devletine kalıyor, öbür­
Bulgarların İstanbul’a gönderdikleri sulh
(otura nlar); ortada G en er al Sa vof, sağında
solun da Duşef.
BabIâli’deki sulh görüşm eleri: S o ld a n k o n fe ra n s reisi Talât
B e y , B a h riy e Nazırı Ç ü r ü k s u lu M a h m u d Paşa, Şuray-ı
D evlet Reisi Halil B ey , G en e r a l Sa v of, Naçovîç, D u şef.
leri Yunanistan'a veriliyordu. Osmanlı dev­
leti, b u kararı kesin şekilde reddetti ise de,
meseleye yeni bir çözüm bulunmasına da B i ­
rinci D ü n y a Savaşı im kân vermedi.
Osmanlı devletî ve Batıklar
1878 yılındanberi uğradığı ağır haksızlık­
lar, Osmanlı İmparatorluğunu idare edenler­
de Batı devletlerine karşı h em itimatsızlık,
h e m de düşmanlık hislerinin doğup gelişme­
sine sebep olmuştu.
Y u n a n savaşını kazandığımız halde za­
ferin haklarından istifade etmemize imkân
bırakılmamasma karşılık Balkan Harbini
kaybedince düşmanlarımızla bir­
likte karşımızda b ü yü k devlet­
leri bulmamız, b u duyguları d a ­
ha da arttırmıştı.
G er ek devlet, adamlarında
ve gerekse halk vicdanında b ü ­
tün batı -hıristiyan âleminin
bize düşm an olduğuna ve m a h ­
vımız için fırsat kolladığına
dair bir kanaat yerleşmiş bulu­
nuyordu. B u kanaat yanlış da
değildi. Hakikaten A vrupa, tür­
lü siyasî rekabetler konusu olan
Osmanlı devletinin bir genel sa­
vaşa m ey dan verilmeden tasfiye
zamanının gelmiş bulunduğuna
inanıyordu. A n c a k b u tasfiye­
nin b üyük devletlerin hepsi ta­
rafından kabul edilebileck olan
bir şekli henüz bulunmadığı
m urahhaslar? için imparatorluk devam et­
Naçoviç, mekteydi.
1878 savaşında yediği ağır
ve bel bükücü darbeden sonra
Osmanlı devleti Batılılaı- arasın­
da hatırı sayılır bir dost ara­
mış ve b u yüzden sür’atle geliş­
m ekte ve her alanda yüksel­
m ekte olan A lm a n y a im p ara­
torluğu ile yakın münasebetler
k urm ak ve b u sayede varlığını
k orum ak istemişti. A lm a n y a ise.
sadece zamanla bir sömürge h a ­
line getirmek amaciyle Osmanlı
devletine yakınlık göstermeğe
başlamış ve b u arada diğer dev­
letlerin göz yumabileceği âzami
çıkarları elde etmiş, hattâ b u ­
n u n sınırlarını bile zorlamıştı.
A ncak, b u derece faydalandığı
v e ilerisi için de faydalanmayı
düşündüğü b u devlet lehine m e ­
selâ ne Trablusgarb n e de B a l­
k an savaşları ve barışlar sıra­
sında en küçük bir m üdahalede
bulunmamıştı.
Avrupa politikasına az çok
3514
aklı eren Abdülham id, A lm a n y a ’ya müsaid
davranmakla beraber, imparatorluğun m u ­
kadderatını A v ru p a devletlerinin hiç birisi­
ne bağlamayı uygun görmeyerek daha ziyade
aralarında mevcut rekabetlerden faydalan­
m aya ve b u rekabetlerin neticelerini devletin
çıkarma kullanmaya çalışmıştı.
Meslekî tahsil ve ihtisaslarını Almanya-
da tamamlamış olan genç k u rm a y subay
nesli ise, kuvvetle A lm a n y a ’ya eğilimli bulu­
nuyor ve her alanda b u devlete dayanmanın
ve onunla iş ve kader birliği etmenin tek
kurtuluş yolu olabileceğini sanıyordu.
K âm il Paşanın iktidardan düşürülmesin­
den sonra devletin_ mukadderatına kesin şe­
kilde hâkim olan İttihad ve Terakki fırkası
esasen askerlerin m ey da n a getirdiği ve elle­
rinde bulundurduğu bir siyasî teşekkül ol­
duğu için b u hal devletin dış politikasında
derhal tesirini göstermeğe başladı.
B ü y ü k bir politikacı değil, hattâ sadece
iyi bir politikacı b u sırada A v ru p a ve dola-
yısıyle dünya kaderinin nereye gittiğini pek
âlâ görebilirdi. Böyle bir durum da, Osmanlı
İmparatorluğu gibi bir devletin, b u köhne
geminin, kopması yaklaşan fırtına karşısın­
da sâkin ve tehlikesiz bir limana sığınmak­
tan başka hareket tarzı olamazdı. B u liman
ise, tarafsızlıktı. B u limandan, ancak fırtına­
nın sonlarma doğru çıkmak ve o sırada üs­
tün gelen akıntıya göre d ü m e n kırmak lâ­
zımdı. Devleti idare edenler arasında ise b u ­
n u görecek kimse yoktu.
Osmanlı ordusunu ıslah için İstanbul’a
gelen A im an askerî hey’eti, Kabine­
deki değişiklik
Balkan Savaşından sonra cidden perişan
bir hale gelmiş olan Osm anlı devleti ordu­
sunu yeniden tensik ve ıslah etm ek için daha
M a h m u d Şevket Paşanın Sadareti sırasında
bir A lm a n hey ’etinin getirtilmesi tasarlan­
mıştı. Yaklaşan savaş dolayısıyle elde bir
Osmanlı ordusu bulundurmayı pek isteyen
Alm anya, b u n u _ b ü y ü k tehalükle kabul etti.
B u n u n üzerine İkinci Prusya tüm eni k u m a n ­
danı General L im a n von Sanders, A lm an y a
İmparatoru tarafından b u hey’etin başkan­
lığına tayin edildi. V o n Sanders, Osmanlı
devletinin hizmetinde çalışmak üzere bir
m ukavele imzalayarak 14 aralık 1913 tarihin­
de 11 kişilik bir hey’etle İstanbul’a geldi. B u
hey’et üyeleri, kısa za m an sonra 42 ye ve
daha sonra 71 e çıkarılmıştır.
A lm a n generali, evvelâ m odel bir kol­
ordu kurmakla görevlendirilmişti. B u m a k ­
satla İstanbul’da bulunan Birinci Kolordu
Kum andanlığına tayin olundu. B u hal İtilâf
3515
devletlerinin itirazına uğradı. Babıâli b u n u n
üzerine don anm a ıslahatının da bir İngiliz
Amiraline ve jandarm a tensikatının bir
Fransız generaline verilmiş b ulunduğunu ile­
ri sürdüyse de tabiî bunlar k u m a n da m e v ­
kiinde bulunmadıklarından d u r u m aynı d e­
ğildi. B u yüzden İtilâf devletleri Babıâlîyi
sıkıştırmakta devam ettiler. Nihayet von
Sanders’e. Müşirlik rütbesiyle genel müfet­
tişlik verilip fiilî k u m a n d a m evkiinden alın­
dı. B u n a rağm en b u hal Osm anlı devletiyle
İtilâf devletlerinin arasındaki soğukluğun
artmasına sebep oldu.
Kısa zam an sonra Said Halim Paşa kabi­
nesinde önemli değişiklikler yapıldı. Ü ç m ü ­
h im nezaret daha üç m ü h im İttihadcmm eli­
ne geçti. Ö n ce Enver B e y ’in, Trablusgarb ve
Balkan savaşlarına iştirakinden ötürü üçer-
den altı yıl kıdem zam m ı yapılarak, rütbesi
K aym akam lıktan (Yarbay) Paşalığa (G e n e ­
ral) yükseltilip Harbiye Nazırlığına getirildi
(3 ocak 1914). Kısa bir za m an sonra d a İs­
tanbul muhafızlığında ortalığı titretmiş olan
C em al Paşa Bahriye nazırı oldu. Maliye n a ­
zırlığı da yine Cavid B e y ’e verildi. Böylece
hükümetin bütün idaresi, Talât B e y zaten
kabinede Dahiliye Nazırı bulunduğundan, ta­
m a m e n Talât -Enver -C em al üçlüsüne geç­
miş oluyordu.
Şark vilâyetlerinde ıslahat hakkında
imzalanan mukavelename
Berlin andlaşmasmın 61 inci maddesi
D o ğ u illerinde bazı «ıslahat» yapılmasını
derpiş etmekteydi. İngiltere ile imzalanan ve
Kıbrıs’ı bu devletin işgaline terkeden and-
laşmada da b u husus taahhüd ediliyordu.
A n c a k daha evvel ıslahatın tatbik olunduğu
Osmanlı eyâletleri birer birer İmparatorluk­
tan ayrılmış olduğundan ana T ü r k ülkesi ve
imparatorluğun çekirdeği olan A nado lu’n u n
bir kısmında b u n u tatbik etmenin aynı sonu­
cu vereceği düşüncesiyle mesele o güne k a ­
dar savsaklanmış ve b u m a d d e tatbik olun­
mamıştı. Rusya’nın önayak olmasıyle İngil­
tere ve Fransa ile öbür A v r u p a b ü y ü k dev­
letleri b u ıslahatın tatbiki için Babıâlîyi şid­
detle sıkıştırıyorlardı. A v r u p a genel politi­
kasının gayet buhranlı zamanına rastlayan
b u sırada kuvvetler dengesinde bir rol oy­
n a m a k mevkiinde bulunan Osm anlı İmpara­
torluğunun böyle tâvizler verm ek değil, tâ­
vizler koparm ak siyasetini gütmesi lâzım ge­
lirken devletlerin isteğine baş eğilip D o ğ u
vilâyetlerinin yabancı müfettişler tarafından
ıslahına ait m ukavelenam e YenikÖ y’deki
Sadrıâzam Said Halim Paşanın yalısında im ­
zalandı (6 şubat 1914) ise de Birinci D ü n y a
Savaşının başlaması, b un u n tatbikine engel
oldu.

A V R U P A N I N D U R U M U , D Ü N Y A S A V A Ş IN IN B A Ş L A M A S I V E
OSM ANLI İM PARATORLUĞ U
Yirminci yüzyıl başından itibaren A v r u ­
pa’daki çıkar ve kuvvet dengesi başlıca bü­
y ü k devletleri iki grup halinde toplamıştı.
B u gruplardan birisi üçlü ittifak (Alm anya -
Avusturya - İtalya), öbürü ise üçlü itilâf
(İngiltere - Fransa - Rusya) idi. Belçika,
normal olarak İtilâf devletlerinin dostu bu­
lunuyordu. B u n u n gibi. Sırbistan, Rusya'nın
bulunduğu gruba dahildi. Bulgaristan daima
Rusya'nın desteğini görmüş ve millî istiklâ­
lini o sayede kazanmış olduğu halde, Balkan
Savaşının sonunda bu devletin kendisini des­
teklememesi yüzünden isteklerine kavuşa-
maması, onun Rusya’dan yüz çevirmesine ve
A lm anya tarafına dönmeğe başlamasına se­
bep olmuştu. Yunanistan ise, daima İngiltere -
nin yanında yer almağa eğilimli bulunu­
yordu.
Esasen, iki grubun silâhlı bir çatışmaya
sürüklenmesi, için bütün şartlar olgunlaşmış
bulunmaktaydı.
Alm anya millî birliğini tamamlayıp tek
bir devlet halinde ortaya çıktığı zam an dün­
ya h a m m adde kaynakları ve m a m ul m a d ­
deler pazarları öbür devletler tarafından ke­
sin şekilde paylaşılmış bulunuyordu. Bunlar
da İngiltere, Fransa, Belçika, Felemenk, İtal­
ya v.s. devletleriydi. Almanya, ancak 1884
den itibaren Güney-Batı Afrika, Toyoland,
Kam erun, Do ğu Afrika, bir kısım Yeni Gine,
Bismark ve Marşal adaları sömürgelerini
elde edebilmişti (Herm än P inn o w ; A lm anya
Tarihi, S: 440). B u yerler, A lm an ya için ye­
tersizdi. Sür’atle gelişmekte olan A lm a n en­
düstrisi hem h a m madde kaynaklarıyle satış
pazarlarına, hem de bunların kendi egemen­
liği altında- bulunmasına muhtaçtı. Aksi hal­
de b u endüstri boğulmağa m a hkûm du. A l ­
m anya’nın ise endüstrisiz yaşamasına imkân
yoktu. B u n a göre, A lm a n endüstrisinin m u h ­
taç bulundutu h a m maddeler ve satış pazar­
ları diğer devletlerin elinde bulundukça, on­
lar A lm anya’ya ancak istedikleri veya işle­
rine geldiği kadar hayat hakkı tanıyacak­
lardı. A lm an ya’nın çeşitli haklar ve imtiyaz­
lar elde ederek Osmanlı İmparatorluğunu bir
sömürge haline getirmeğe çalışması da bu
yüzdendi. B u alanda da karşısında İngiltere,
Fransa ve Rusyayı bularak bütün istekle­
rini elde edememiş, buna karşı o da Osmanlı
devletini büyük güçlükler içine düştüğü za­
m a n (İtalya’nın Trablusgarb’a saldırışı, Bal­
kan Savaşı gibi) sonuna kadar destekleme­
mişti. Şu halde A lm anya için bir millet olarak
devam edebilmek ve yükselmek, bilhassa İn­
giltere, Fransa ve Belçika’nın elinde bulunan
sömürgeleri almağa veya bunları onlarla
paylaşmağa bağlı bulunuyordu. B u ise, ancak
3516
4
bir savaşla m ü m k ü n olabüirdi. Alm anya, bu
yüzden ordusunu günden güne kuvvetlendi­
riyor. donanmasını hazırlıyordu. Kendisini
böyle bir savaşı kazanacak durum da hisset­
tiği anda, b u savaşı açması mukadderdi. Bu,
yalnız A lm a n devletinin değil, A lm an mille­
tinin de şaşmaz politikasıydı.
İngiltere, A lm an ya ’nın" inkişafını en ­
dişeyle takip ediyordu. A lm a n donanmasının
gün geçtikçe kuvvetlenmesi, onun dünya de­
nizleri hâkimiyetini tehdit etmekteydi. B u
denizler ise, İngiltere’yi sömürgelerine bağ­
layan tek vasıtaydı. B u bağın kopması, sö­
mürgelerin elden gitmesi demekti. B u ise,
İngiltere’nin tam mânasıyle mahvını doğu­
rurdu.
B u n a benzer bir durum Fransa için de
vâritti. B u iki devlet sömürgelere yerleştik­
ten ve bunları paylaştıktan sonra araların­
daki her türlü anlaşmazlıkları tasfiye ede­
rek İktisadî hegemonyalarının devamı için
kader birliği yapmışlardı. Üstelik Alm anya,
bir kıvılcımla patlamağa hazır bu barut fı­
çısı, Fransa ile komşuydu. B u n u n için bir
savaş vukuunda ilk darbeyi de Fransa’nın
yemesi mukadderdi.
Fransa ve İngiltere bu düşüncelerle as­
kerî güçlerini bütün hızlarıyle arttırmakta
idiler. B u silâhlanma yarışı ise, gittikçe daha
tehlikeli bir ortam yaratmaktaydı.
• Diğer taraftan, Rusya ile Avusturya’nın
Balkanlar konusundaki şiddetli rekabeti ge­
nel gerginliği gittikçe arttırmaktaydı. Aslın­
da çürük bir bünyeye sahip olan Avusturya
İmparatorluğu, topraklarını daha da geniş­
letmek ve Balkanlar^ üzerinden A kd en iz’e
çıkmak emelindeydi. Ö nündeki ilk engel ise,
Rusya’nın kuvvetle desteklediği Sırbistan ve
ikinci engel de İngiltere’nin kuvvetle destek­
lediği Yunanistan’dı.
Sırbistan, kendi yurdunun doğal bir par­
çası saydığı Bosna-Hersek’i Avusturya'nın
1878 de işgal ve 1908 de ilhak etmiş olmasını
asla hazmedemiyordu.
Alm anya, Avusturya İmparatorluğunun
devamı için her şeyi göze almağa razıydı.
Çü n kü b u imparatorluk dağılırsa, kuvvet
dengesi kendi aleyhinde olarak bozulurdu.
Avusturya İmparatorluğunu teşkil eden mil­
letlerin ise esas unsuru olan Germenlere kar­
şı büyük bir sevgisi ve imparatorluğa sıkı
bağları yoktu. B u yüzden gerektiğinde G e r ­
menlerle ne dereceye kadar mukadderat bir­
liği edecekleri meçhuldü. Diğer milletlerin
hepsi de ya istiklâllerine kavuşm ak veya
kendi cinslerinden müstakil devletlere katıl­
m a k hevesinde idiler. Onları, Fransa milliyet
 p
‘ rensibinin müdafii olarak ve îtusyâ kendi İngiltere, aİanim genişletmek istidadında
çıkarı için, durm adan Kışkırtmaktaydı, olacağı anlaşılan bir savaşa m eydan verme­
Birinci D ü n y a Savaşı işte bu yüzden çık­ m ek. için kendisiyle Alm anya, Fransa ve
mıştır: Yani, A lm an ya Avrupa kuvvet den­ İtalya’nın arabuluculuk yapmasını teklif etti.
gesinin kendi aleyhinde bozulmaması için A lm anya ise, b unun sadece bir A v u s ­
Avusturya İmparatorluğunu dağılmaktan turya - Sırbistan anlaşmazlığı olduğunu ileri
kurtarmağa çalışmış ve b u gaye ile ileriye sürerek meselenin yine de b u şekilde kal­
atılmıştır. Yoksa, İngiltere ve Fransa m üs­ ması için hiç bir devletin araya girmemesi
temlekelerine konm ak, gayesiyle arzuladığı gerektiği fikrindeydi.
savaşa henüz hazır değildi. Sırbistan, kendisine tanınan mehil so­
Netice itibariyle b u savaş A lm an ya için nunda, yani 25 temmuz 1914 tarihide A v u s ­
bir saldırı savaşı değil, bir korunma ve sa­ turya notasına cevap verdi. Bu, uysal bir ce­
vu n m a savaşı mahiyetini taşıyordu. vap olmakla beraber, Avusturya’nın ağır tek­
Birinci D ü n y a Savaşı, A vrup a ’da başla­ liflerini topyekûn kabul etmiyordu. Bun u n
yıp A vrup a’da sona ermiştir. Yalnız deniz­ üzerine Avusturya elçisi Belgrad’dan ayrıldı
lerde Avrup a sınırlarını aşmıştır. Bir de A f ­ ve Avusturya devleti Sırbistan ile siyasî m ü ­
rika’daki A lm an müstemlekeleri için kısa nasebetlerini kesti.
çarpışmalar olmuştur. Ancak, beş kıta mil­ B u hal, Avrup a’da endişelerin büsbütün
letlerini temsil eden devletler ve dominyon­ artmasına sebep oldu. İngiltere, genel barışın
lar zamanla buna katıldığı ve neticesi hep­ korunması için, Avusturya’nın b u cevabı hiç
sini ilgilendirdiği için «D ünya Savaşı» deyimi olmazsa yeni müzakerelere esas kabul etme­
yerindedir. sini istiyordu. Alm anya, Fransa ve İngiltere-
ye başvurarak bu konudaki tutumiyle ger­
Avusturya veliahdine yapılan suikast, ginliğin artmasına sebep olan Rusya üzerinde
gerekli tazyikin yapılması talebinde bulundu.
Birinci Dünya Savaşının başlaması Fransa da, b u devlet üzerindeki nüfuzunu
kullanarak işi bir savaşa kadar götürmemesi
D u r u m u n böyle gergin ve kritik _ olduğu hususunda Avusturya nezdinde teşebbüse
bir sırada, Avusturya ve Macaristan İmpara­ geçmesini A lm an ya ’dan istedi.
torluğu veliahdi Fransuva Ferdinand ile ka ­
risi ziyaret için bulunduğu Bosnasaray’ı şeh­
rinde Gabriyel ’ Frençip adlı bir Sırp genci
Devletlerin birbirlerine savaş ilânı
tarafından 28 haziran 1914 pazar günü vuru­
lup öldürüldüler. G ü n , çok mânalıydı. Ç ü n kü Avusturya bu meseleyi Sırbistan’la k en ­
Sırplar aynı tarihe rastlayan bir günde Kö- di arasında bir anlaşmazlık sayıp hiç bir ta­
sova m eydan savaşı sonunda istiklâllerini vassutu kabul etmeyerek 28 tem m uz 1914 ta­
kaybetmişlerdi. B u yüzden onu millî m atem rihinde Sırbistan’a savaş açtı.
günü sayıyorlardı. AvusturyalIlar da b unu Rusya, anlaşmazlığın bir Avusturya -
bildiklerine göre, ve!lahdin böy­
le bir günde Bosna-Hersek’in
merkezi sayılan b u şehri ziya­
retinin Sırpları tahrik edebile­
ceğini hesaplamaları' lâzımdı.
Avusturya devleti b u sui­
kasttan Sırbitan hükümetini
m es’ul tuttu. O nu , imparatorlu­
ğa dahil Slav milletlerini ayır­
m a k ve böylece imparatorluğu
parçalamağa çalışmak hedefini
gütmekle itham ediyordu. M ese­
leyi bütün teferruatiyle incele­
di. Birdenbire bir karara var­
mamasına A lm an ya ’nın açıkça
«itidal ve teenni» tavsiyesinde
bulunması sebep olmuştu. A n ­
cak, bir ay sonra A lm an ya ile
anlaşarak Sırbistan’a 24 saat
mehilli bir nota verdi (23 tem­
m u z 1914). B u durum, Avrupa
devletlerini büyük endişelere Bosnasaray’d a A v u stu ry a veliahdi F r a n s u v a F e rd in a n d ’«
şevketti. öldüren Sırplı Gabriyei P ren ç ip ’in yakalanışı

3517
Sırbistan savaşına kadar gideceğini kestirdi­
ğinden daha evvel dört güney eyâletinde se­
ferberlik ilân etmişti. Ancak, kendisi karışır­
sa bu savaşa Almaya’m n da katılacağını he­
saplayarak 31 temmuz 1914 tarihinde genel
seferberlik ilân etti.
Almanya, derhal harekete geçip b u işin
durdurulmasını 12 saat mühletli bir ültima­
tom ile Rusya’dan istedi. Rusya cevap ver­
meyince de 1 ağustos 1914 günü bu devlete
savaş ilânında bulundu.
Almanya, Rusya’ya on iki saat mehilli
ültimatomu verdiği zaman, Fransa’dan bir
Rus - Alm an savaşı karşısında tarafsız kalıp
kalamıyacağmı sormuştu. Seferberliğini ilân
etmiş olan Rusya’ya ittifakla bağlı bulu­
nan Fransa, savaşın başlamasıyle Almanya-
nın kendi üzerine atılacağını kestirdiğinden
1870 deki duruma tekrar düşmemek için hâ­
len Almanya ile bir anlaşmazlığı bulunma­
dığını ve bu konuda çıkarlarının gerektirdi­
ği şekilde hareket edeceğini bildirdi. B u ce­
vabı tatminkâr bulmayan Almanya, 3 ağus­
tosta Fransa’ya savaş ilân etti.
2 yı, hattâ bütün Kafkaslarda yeniden nüfuz
ağustosta Belçika’ya verdiği nota ile
geçecek savaş hareketlerinin Alm an ordula­
rının bu devlet topraklarına girmesini zarurî
kıldığını, Belçika tarafsız kaldığı takdirde
savaş sonunda Almanların bu memleketi
tahliye edeceklerini ve bütün hasarı Ödeye­
ceklerini bildirmişti. Belçika, Almanya tara­
fından çiğneneceğini bildiği halde, millî şeref Paşa hemen savaşa girmeğe taraftar, Talât
ve haysiyeti ile telifi kabil olmayan bu tek­
lifi reddetti. Bunun üzerine Almanya bu dev­
lete de savaş açtı (4 ağustos 1914).
Almanya, bu savaşta bilhassa İngiltere-
nin tarafsız kalmasını istiyordu. Halbuki, bu­
na fiilen imkân yoktu. Nitekim Alm an Baş­
vekili Holveg daha 29 temmuzda İngiltere
elçisine b u hususu söylemişti. Rusya ise,
İngiltere’nin bir harb çıkarsa Fransa ve Rus­
ya’nın yanında yer alacağını resmen beyan
etmesini istemiş, İngiltere sadece savaş iste­
diği töhmeti altında kalmamak için buna
müsbet cevap vermemişti. İngiltere’nin nihaî
cevabı şöyle oldu: Bir Avusturya-Sırbistan
veya Almanya -Rusya savaşı karşısında İn­
giltere buna sürüklenmeyebilir. Ancak, bun­
dan bir Almanya-Fransa savaşı doğarsa ka­
yıtsız kalamaz.
• Nitekim, Almanya’nın Belçika’ya savaş haberleri vardı. Said Halim Paşa ile A lm an­
ilânını İngiltere kâfi görerek o da 4 ağus­
tosta Almanya’ya savaş ilân etti. Çünkü bu
memleketin Almanya tarafından işgalini, lik bir gizli ittifak andlaşmasınm hükümleri
kendi emniyeti için hayatî bir tehlike say­
maktaydı ve daha 1 ağustosta Londra'daki
Almanya elçisine bu durum bildirilmişti.
B u olayı, Avusturya ve Macaristan. İm­
paratorluğunun 6 ağustosta Rusya’ya, İngil­
tere ve Fransa'nın da 12 ağustosta Avusturya
3518
ve Macaristan. İmparatorluğuna Savaş ilâh
etmeleri takip etti.
Almanya’ya bu ay içinde en son savaş
açan devlet ise, Japonya, oldu (23 ağustos
1914).
Japonya, İngiltere’ye bir ittifak andlaş-
masıyle bağlı bulunuyor ve üstelik Almanya-
nın Uzak-Doğu’daki sömürgelerini bu suretle
kolayca elde etmedi umuyordu.
İttihadcılann Dünya Savaşından um­
dukları, Almanya ile yapılan gizli
ittifak, İtilâf devletlerinin tarafsızlık
teklifleri
Savaşın çıkması, Osmanlı İmparatorluğu
için son bir ümid olabilirdi. Ancak. İttihad
ve Terakki Cemiyeti bunu başka türlü anlı­
yordu. Savaşı mutlaka merkezî devletlerin
kazanacağını umuyor ve onların safında bu­
lunmak suretiyle Trablusgarb ve Balkan sa­
vaşlarında kaybedilen yerlerin büyük kısmını
geri almayı, Elviye-i Selâse diye anılan Ba-
tum - Kars - Ardahan’ı tekrar yurda katma­
sahibi olmayı, Mısır'ın imtiyazlarını ilga
edip burasım diğer Osmanlı eyâletlerinden
farksız; hale getirmeyi, Girid ve Kıbrıs ada­
larını da tekrar imparatorluğa bağlamayı
kuruyordu.
Talât - Enver - Cemal üçlüsünde, Enver
Bey mütereddit, Cemal Pasa ilk zamanlarda
buna karşı iken zamanla üçü de bunu m e m ­
leketin selâmeti için tek çıkar yol olarak
görmeğe başladılar. Alm an propagandası on­
ları tamamen tesiri altına almış bulunuyordu,
Osmanlı devletinin Birinci Dünya Sava­
şma girişinin başlangıcı, Almanya ile akdolu-
nan gizli ittifak andlaşmasıdır. B u gizli and-
laşma, Almanya’nın Rusya'ya savaş ilânının
ertesi günü, yani 2 ağustos 1914 tarihinde im­
zalanmıştır. B u ittifak hakkındaki müzake-
reler 26 temmuzda başlamıştı (M ahm ud
Muhtar Paşa; Maziye bir nazar, S: 233). B u
andlaşmayı Sadrıâzam ve Hariciye Nazırı
Said Halim ve Harbiye Nazırı Enver Paşa­
larla Dahiliye Nazırı Talât ve Meclis Reisi
Halü Beyler hazırlamışlardı. O sırada Cemal
Paşa henüz buna taraftar olmadığı için ne
kendisinin ne de diğer vükelânın bundan
ya’nın İstanbul Büyük elçisi Baron von
Wangenheim arasında imzalanan beş madde­
şunlardı:
1 — İki taraf, Avusturya ile Sırbistan
arasındaki ihtilâfa karşı mutlak tarafsızlık­
larını muhafaza edeceklerdir.
2 — Rusya bu anlaşmazlığa fiilen ve as­
kerî bir müdahalede bulunur ve bu hareketi
 Alm anyalIn Avusturya'ya fiilen askerî yar­
dımda bulunmasını icab ettirirse ve bundan
bir savaş doğarsa, Rusya’nın bu davranış ve
hareketi Osmanlı devleti için de savaş se­
bebi olacaktır.
3 — ■Savaş çıkarsa Almanya hususî as­
kerî hey’etlerini Osm anlı, devletinin emrine
hazır bulunduracak, buna karşılık Osmanlı
hükümeti bu hey’ete ordusunun genel sevk
ve idaresi hususunda, Osmanlı Harbiye N a ­
zırı ile Alm an heybeti başkanı arasında ka­
rarlaştırılacak şartlarla, fiilî ve kesin bir nü­
fuz temin edecektir.
4 -— Almanya, Osmanlı imparatorluğunu
gerektiğinde ve arazisi tehlikeye uğradığı
takdirde, silâh güciyle müdafaa etmeyi üze­
rine alır.
5 — Almanya ve Osmanlı İmparatorluk­
larım mevcut anlaşmazlıklardan doğabilecek
milletlerarası kargaşalık ve karışıklıklara
karşı korumak gayesiyle akdolunan bu söz­
leşme, isimleri yukarıda geçen yetkili dele­
geler tarafından imzalandığı ândan itibaren
yürürlüğe girecek ve benzeri diğer karşılıklı
taahhüdler gibi 31 ocak 1918 tarihine kadar
yürürlükte kalacaktır.
B u gizli andlaşmanm ikinci maddesi,
Rusya ile merkezî devletler arasında savaş
zuhuru halinde Osmanlı devletini buna ka­
tılma taahhüdü altına koymaktaydı. Halbuki,
anlaşma Almanya’nın Rusya'ya savaş ilânın­
dan bir gün sonra imzalanmıştır. İkinci m ad­
de ise, Osmanlı ordularını, tamamen A lm an­
ların emir ve kumandasına terk ve teslim
etmekteydi. Üstelik, Osmanlı devletinin gir­
meğe mecbur bulunmadığı ve hattâ girme­
mekte çıkarlı olduğu bu savaşa katılmakla
ne kazanacağı, yani savaşı merkezî devletler
kazanırsa bunun imparatorluğa ne temin ede­
ceği, kısaca böyle bir savaşa gi­
riş sebebi hiç bir şekilde açık-
lanmamaktaydı. Böylece ne mec­
lisin, ne hükümetin, 'ne de hü­
kümdarın haberi olmadan İtti-
had ve Terakki Partisinin ileri
gelenleri memleketi savaş uçu­
rumunun kenarına, kadar getir­
miş bulunuyorlardı.
Osmanlı devleti, buna rağ­
men savaşa derhal girmedi.
Hattâ Almanya’ya karşı bir
müddet için bu ittifakın yalnız
savunucu olduğunu iddia ede­
rek savaşa girmek istemez gö­
ründü. Belki de, savaşın cere­
yan tarzı hakkında bir fikir
edinmek istiyordu.
İtilâf devletleri durumdan * ---— i—■
kuşkulandıkları için Osmanlı
devletine tarafsız kalmasını mü- Air.ıaniarın
nasip şekillerde hatırlattılar ve
3519
bunun karşılığında mülkî bütünlüğünün ga­
ranti altına, alınacağını. söylediler. Osmanlı
devleti ise, nice defalar verilmiş ve asla tu­
tulmamış olan bu garantiye pek itibar etmi­
yordu ve bunda da haklıydı. Almanya ile itti­
fak imzalandığı gün «ihtiyatî tedbir olmak
üzere» genel seferberliğini ilân etmişti. Aynı
gün İngiltere devleti, İngiliz tezgâhlarında Os-
maniı devleti için inşa edilmekte olan Reşa­
diye ve Sultan Osm an adiı iki savaş gemisi­
ne ambargo koydu. Yine aynı gün Ittihad ve
Terakki hükümeti bundan sonraki icraatında
bir muhalefete uğramamak için Mebusan
Meclisini Kasım ayma kadar kapattı. 7 ağus­
tosta da basma sıkı bir sansür kondu.
Osmanlı devletinin savaşa girişini
hazırlayan olay
Osmanlı devletinin harbe girmesini A l­
manların, Akdenizde K uzey Afrika, kıyıla­
rında bazı limanları bombardıman eden,
Amiral Suşon kumandasında bulanan G e ­
ben’ ve Breslav adlı iki zırhlısının İngilizlerin
takibinden, kaçarak Osmanlı devletine sığın­
ması ve Çanakkale Boğazından içeri girme­
lerine müsaade edilmesi çabuklaştırmıştır
(10 ağustos 1914).
Rusya elçisi daha 8 ağustosta bu gemi­
lerin Çanakkale’ye doğru seyrettiklerine işa­
ret etmiş, Sadnâzam Said Halim Paşa ise o n­
ların Boğazdan geçmelerinin asla kabul edil­
meyeceğini kendisine söylemişti.
Bu sırada Çanakkale Boğaz kumandanı
Weber adlı bir Almandı. Gemilerin geldiğini
ve şiddetle takip- edilmekte olduklarını tel­
grafla seferberliğin ilânmdanberi Başkuman­
dan vekili unvanını almış olan Enver Paşaya
da bildirilmişti.
' ■
Goben ve Breslav zırhlıları Akdenizde
seyir halinde
 Yine bir A İm an olan K u rm a y Başkan ve­
kili gemilerin derhal içeri alınması gereke­
ceği mütalâasında bulunmuş, Enver Paşa,
Sadrıâzama danışmadan karar veremiyeceği-
ni söylemişse de, onun buna vakit bulunm a­
dığını ileri sürerek ısrarı üzerine gerekli
emri vermiş ve gemiler b u suretle Ç anakka­
le’den geçmişlerdi.
Tarafsızlık kaidelerine göre bunların ya
hem en silâhlarından tecrid olunmaları veya
24 saat içinde karasularını terke dâvet edil­
meleri lâzımdı. Bunların hiç biri yapılmayın­
ca İngiliz ve Fransız elçileri Babıâliye baş­
vurup durum u şiddetle protesto ettiler.
Osmanlı hükümeti, İtilâf devletlerinin
ısrarı üzerine A lm an sefirine başvurup ya
gemilerin silâhtan tecridini veya karasuları­
nı terkini istediyse de, elçi iki isteği de şid­
detle reddedip hükümeti korkaklıkla itham
etti, tehditler savurdu. Nihayet Osmanlı h ü ­
kümeti meseleye üçüncü bir hal şekli buldu:
b u iki gemiyi satın almak. H iç lâf anlamak
istemeyen elçiye başvurulmadan b u sefer
doğruca Kayser’e müracaat edilip b u şekil
teklif edildi. A ynı zamanda A lm an ya’yı bir
oldu-bitti karşısında bırakmak için iki zırh­
lının 80 milyon m arka (takriben beş milyon
Osmanlı altını) satın alındığı ilân edildi. A l ­
manya, b u n u kabule mecbur kaldı. Gemiler,
Osmanlı bayrağı çekerek İstanbul’a doğru
hareket ettiler.
İtilâf devletleri, bunun bir m uvazaa ol­
duğunu ileri sürüp sızlandılarsa da fazla
ileri gidemediler. Yalnız, gemiler müretteba­
tının değiştirilmesini istediler. Babıâli, b u ­
n u n yapılacağını söyledi ve böyleee mesele
bir müddet için kapanmış oldu. Ancak, b u n ­
ların mevcudiyeti, her an için bir gaile çı­
karm ak istidadında bulunuyor ve b u n u Al-
'M
mm
Kapitülâsyonların ilgası münasebetiyle h a ik m
gösterisi
3520
m a n Genel K urm ayı piâ.nlı bir şekilde hazır­
lıyordu. Kabinede, İttihadcılarm ileri gelen­
lerinden ve Maliye Nazırı bulunan Cavid
B ey takip edilen politikaya şiddetle aleyhtar
olduğundan Osmanlı devletini tarafsızlar sa­
fında tutmak için elinden gelen gayreti
harcamaktaydı.
îtilâf devletleri, Osmanlı devletinin er-
geç tarafsızlıktan ayrılıp kendilerine karşı
savaşa girişeceğini tahmin ettiklerinden b u ­
na göre gerekli tedbirleri almaktaydılar.
Kapitülâsyonların ilgası
9 eylül 1914 tarihinde Osmanlı devleti,
bir adım daha atarak 1 ekim tarihinden iti­
baren muteber olmak üzere bütün kapitülâs­
yonları ilga ettiğini bildirdi.
Yabancı devletler içinde b una en şid­
detle itiraz eden ise, Alm anya oldu. Babıâli-
nin kararı kesindi.
1536 yılında bir âtıflt ve sonraları kar­
şılıklı haklar olarak tanınan kapitülâsyonlar,
bir taraflı h a k ve imtiyazlar haline girmiş,
devletin istiklâli ile asla telifi kabil olma­
yan bir hal almıştı. Osmanlı devleti esasen
Tanzimattanberi bunlardan kurtulmanın ça­
resini aramış, her seferinde bütün yabancı
devletler b u konuda birleşip karşısına dikil­
diği ve onlarla başetmesine imkân bulunm a­
dığı için m uvaffak olamamıştı.
Osmanlı devleti seferberliğini ilân et­
mekle beraber henüz savaşa hazır olmadığı
halde adım adım buna yaklaşmaktaydı.
Sadrıâzam, hiç olmazsa altı ay daha bekle­
m e k taraftarıydı. Hele. Almanların M arn
m eydan savaşını kaybedip çekilme zorunda
kalışları, işin hareket savaşından siper sava­
şma dökülüşü, b u savaşın öyle A lm a n B a ş­
bakanının tahmini gibi altı ay-
m m m da bitemeyeceğini ve savaş uza-
dıkça da A lm anya’nın kazan­
?! I m a şansının azalacağını belli et­
meğe başlayınca, Osmanlı dev­
İ P
leti ricali ve kabine üyeleri ara­
sında savaşa girmeme taraftar­
larının artmasına sebep olurken,
Almanların Doğu cephesinde
Huşlara karşı kazandıkları ka­
hir zaferler de İttihad ve T e ­
rakki ricalinin başlarını dön­
dürmekteydi.
Osmanlı filosunun Karade­
niz’e ilk çıkışı, İngiltere’nin
protestosu
Diğer taraftan Y a v u z (Sul­
sevinç tan Selim) adını alan G oben ve
Midilli adı konulan Breslav
 ğemiieri de huzursuzluğu arttırmakta idiler.
Bunlar, resmen satın alınmış ve Osmanlı do­
nanmasına katılmış oldukları halde, mürette­
batı değiştirilmediği gibi, Osmanlı Bahriye
Nezaretinin emrine girmeyi de reddetmişler­
di. A lm an amirali mütemadiyen Karadenize
çıkmak istiyor ve A lm an elçisi de kendi­
sini destekliyordu. Hü kü m e t 20 eylülde
b u isteği kesin şekilde reddettiği halde,
Harbiye Nazırı Enver Paşa yalnız talim
ve tatbikat maksadıyle ve aynı gün geri
dönm ek şartiyle bu izni verdi. Aynı za­
m anda kendisi de teftiş bahanesiyle İstan­
bul’dan ayrıldı. Sadrıâzam Said Halim Paşa
bu durum karşısında Bahriye Nazırına baş­
vurdu. Cemal Paşa filonun geri dönmesini
telsizle bildirdiği halde Amiral ancak genel
karargâhtan emir alabileceğini bildirdi. Filo,
Karadenizde küçük bir dolaşma yaptıktan
sonra geri döndü. B unun üzerine İngiliz am i­
ralliği, Osmanlı ve A lm an savaş gemileri ay­
nı bayrağı taşıdıkları için birbirinden ayır­
m a k imkânı bulunmadığını, b u yüzden Os-
manlı bayrağı taşıyan bütün gemilere düş­
m a n muamelesi yapılacağını ilân etti. Ç a ­
nakkale’den çıkmak isteyen bir Osmanlı tor­
pidosuna, Boğaz dışında nöbet bekleyen İn­
giliz amirali tarafından derhal geri dönmesi
ve bundan sonra Osmanlı bayrağı taşıyan
gemilerin batırılacağı bildirildi. B un d an fay­
dalanan Veber ise, Boğazın zorlanmak tehli­
kesini ileri sürüp Çanakkale’yi mayinlerle
kapattı (27 eylül 1914).
Rus limanlarının bombardıman edil­
mesi, İtilâf devletlerinin harb ilânı
Cemal Paşanın nihayet savaş fikrini k a ­
bul etmesi üzerine Yavuz, Midilli gemileri
başta olmak üzere Osmanlı filosu, A lm an
amirali Suşon kumandasında 27
ekim 1914 tarihinde Karadeniz’e
tekrar çıktı. 29 ekimde Rus do-
nanmasıyle sahillerine ateş aç­
tılar. Bu, yalnız Enver -Talât -
Cem al üçlüsünün kararıyie ol­
muştu. Böylece Sivastopol, Ode-
sa, Kefe, Novorosisk liman ve
•şehirleri bombardıman edilmiş,
iki Rus gemisi ve bir Fransız
vapuru batırılmıştı.
B u olay, Padişahı da hükü­
meti de şaşırtmıştı. Çünkü do­
nanmanın Karadeniz’e çıkma­
ması h akkm da Vükelâ Meclisi
kararı vardı. Sultan M e h m e d
Reşad, Enver ve Cemal Paşa­
ları arattıysa da, kendileriyle
temas m ü m k ü n olamadı. Sadrı-
âzam ve Hariciye Nazırı Said
Halim Paşa, derhal Rusya’ya
3521
başvurup hâdiseye Rus donanmasının K a r a ­
deniz Boğazına mayın döküp Boğazı kapat­
m a k istemesinin sebep olduğunu bildirerek
barışı korumak için tahkikat açılmasını iste­
diyse de, Rusya bunu Osmanlı maslahatgüza­
rına pasaportlarını vermekle cevaplandırdı.
Fiilî savaş Rusların 31 ekimde D o ğ u
Bayezid’in kuzeyinden sınıra tecavüzleri ve
İngilizlerin 1 kasımda A ka b e’yi bombardı­
m a n etmeleriyle başlamış, İngilizler aynı
zamanda Basra körfezinden Şat boyunca as­
kerî harekâta girişmişlerdir. A z sonra 3 k a ­
sımda Rusya, 5 kasımda Fransa ve aynı gün
İngiltere, Osmanlı İmparatorluğuna savaş
ilân ettiler. Babıâlinin İtilâf devletlerine
karşılık savaş ilânı, 11 kasım 1914 tarihinde
vâki oldu.
Savaşa taraftar oîmıyan kabine üye­
lerinin istifası, Cihad-ı Ekber ilânı
Resmen Osmanlı devletine satılmış ve
Osmanlı donanmasının malı olmuş bulunan
iki A lm an zırhlısının Karadenize açılmaları­
na Sadrıâzam Said Halim Paşa aleyhtardı.
Hattâ, böyle bir şey olmıyacağına dair İtilâf
devletleri elçilerine şahsen teminat vermiş
ve b u hususa dair bir hükümet kararı da çı­
kartmıştı. Kendisi bu savaşta Osmanlı dev­
letinin tarafsız kalmasını istiyor ve impara­
torluğun menfaatini bunda görüyordu. F a ­
kat bir hükümet reisi olarak başında bulun­
duğu kabineye hâkim olacak kadar kuvvetli
şahsiyet sahibi değildi.
Yavuz ve Midilli’nin ve diğer gemilerin
Rus limanlarını bombardıman ettiğini duyun­
ca istifasını verdi. Ertesi günü K urba n B a y ­
ramının ilk günü olduğu halde rahatsızlığını
bahane ederek sarayda yapılan m uayede tö­
renine katılmadı. Hüküm et üyelerinin mua-
yededen sonra Yeniköy’deki yalısına gidip
F . 36
son derece ısrar etmeleri, üzerine bundan
vazgeçtiği duyuldu. Sultan M . Reşad’m ken­
disini gizlice çağırtarak hâdiseden ve istifa­
dan üzüntü ile bahsettikten sonra:
«Beni ancak siz tanırsınız. Sizi de ben
tanırım. Sizin varlığınızla. teselli buluyorum.
Siz çekilirseniz ben kime söz anlatırım? B ö y ­
le vahim bir günde beni şunun b unun elinde
bırakmamanızı, istifanızı geri almanızı rica
ederim» diyerek yüzünü öpmüş, Said Halim
Paşa da b u iltifata karşılık nefsini feda et­
meğe mecbur bulunduğunu söyleyip istifa­
Alman amiraii Suşon ve maiyeti Osmanlı
hizmetinde
İtilâf devletlerine karşı Cihad-ı Ekber ilânı fetvasının
Fatih camiinde okunuşu
3522
dan vazgeçmişti (Son Sadrıâzamlar, S: İ8â8).
B u durum karşısında savaşa. taraftar b u ­
lunmayan hükümet üyelerinden Ziraat ve
Ticaret Nazırı Süleym an Bostanî, Posta ve
Telgraf Nazırı O skan Efendilerle Nafıa N a ­
zırı Çürüksulu M a h m u d Paşa istifalarmı ver­
diler. Onları Maliye Nazırı Cavid B ey tâkip
etti.
Osmanlı İmparatorluğunun böylece m er ­
kezî devletler safında savaşa sürüklenmesi,
cidden affolunmaz Ve hiç bir şekilde su gö­
türmez bir hatâdır. B u n u n sorumluları, sa­
vaşı istemiş olan İttihad ve T e ­
rakki partisi ve onun yüksek
kademedeki idarecileridir.
Osmanlı devleti mutlaka sa­
vaşa girecekse, d urum un inki­
şafını takibi gerekirdi. Ş u m u ­
hakkaktır ki bir devletin idare­
sine ve mukadderatına hâkim
bulunanlar, onu zamanın icap­
larına göre en doğru şekilde
idare etmek, yalnız bekası için
değil, yükselmesi için de en iyi
ve isabetli tedbirleri almak so­
rumluluğunu yüklenmiş d u r u m ­
dadırlar.
İttihatçılar ise, A lm an or­
dularının Fransa’da ilerlemele­
rini durduran M a r n m eydan sa­
vaşını _ kaybettikten, devletlerin
çoğu İtilâf blokuna katıldıktan
ve pek çoğunun da katılacağı
anlaşıldıktan sonra denizler hâ­
kimiyeti, h a m m alzem e kaynak­
ları n evinden büyük imkânlara
sahip İtilâf devletlerine savaş
donanması açmışlardır. H a lk efkârı önünde
kendilerini haklı göstermek ga­
yesiyle de m anevra için K a r a ­
deniz’e açılan Osmanlı donan­
masının Boğaza m ayın dökm ek
amacı güden R u s harb gemile­
rinin taarruzuna uğradığını, b u ­
n un ' üzerine karşılık vermek
zorunda kalındığını, neticede
meşru m üdafaa dolayısıyle har­
be girildiğini ilân etmişlerdir.
Hüküm et, 14 kasım 19X4 ta-,
rihinde aynı zam anda büyük
tantanalarla Cihad-ı Ekber ilân
etti. Rusya, Fransa, İngiltere
devletleriyle müttefiklerinin esa­
reti altında yaşayan müslü-
manlar, devletleri aleyhinde
ayaklanmağa ve Osmanlı dev­
letiyle müttefiklere karşı si­
lâh.. kullanmamağa çağırıldı.
Tabiî, ne o zam an n e de savaş
boyunca b u n un hiç bir faydası
olmamış ve silâhlandırılan bir
çok müslüman askerleri Os-
inanlılara karşı şiddetle ve hattâ şevkle sa­ masına ve meşru idarenin kurulmasına fır­
vaştıkları gibi, tab’amız olan arablar da is­ sat vermediğini bildiriyordu. Yine bu beyan­
tiklâl vaadlerine kapılarak aleyhimizde ça­ nam ede bildirildiğine göre İngiltere savaş b a ­
lışmaktan, bizi içimizden ve arkamızdan vur­ hanesiyle kendisinin Mısır'a dönmesine en ­
maktan çekinmemişlerdir. İslâm dünyası da­ gel olduğu gibi, Istabul'u terkedıp İtalya’ya
ha evvel böyle bir fikre alıştırılmamış oldu­
ğu gibi, bu âlem esasen çeşitli hıristiyan
devletlerinin idaresi ve esareti ve onların m m
bol bol yapmış oldukları aleyhteki propa­
gandanın tesiri altında bulunuyordu. Çok m ^
yerlerde müslüman müstemleke askerlerine,
Halifenin dinsiz İttihadcılarm elinde esir b u ­
lunduğu ve kendilerinin onu silâh kuvvetiyle
Jll
kurtaracakları telkin edilmişti.

Mısır’ın krallık oluşu, İtalya’nın tutumu

Savaş başladığı zam an İstanbul’da bulu--
nan Mısır Hidivi A bbas Hilm i Paşanın yur­
duna ve görevinin başına dönmesine İngiliz-
ler müsaade etmediler. Bunun üzerine
kendisi Mısır ve Sudan halkına hitaben bîr
beyanname neşretti. B u n d a yabancı bir dev­
letin memleketlerini 32 yıldanberi işgal al­
tında bulundurduğunu ve sabırsızlıkla bek­
lenen kurtuluş ânının nihayet geldiğini, İn­
giltere’nin muvakkat kaydiyle yaptığı işgali,
vaadine rağmen kaldırmadığını, üstelik Hi-
divin Sudan üzerindeki haklarını tanımak
istemediğini, devlet dairelerindeki Mısırlı
memurları çıkarıp yerlerine İngilizleri tayin Enver Pasa
etmek suretiyle memleketin idaresine ve si­ gitmesini istemiş, b u talebi de reddedilmiş­
yasetine karıştığını, yeni kanunlar neşrede­ tir. Kendisi, Mısır üzerinde hükümranlık
rek hâkimlerin istiklâlini ihlâl ettiğini, söz, haklarına sahip bulunan Osmanlı Padişahı­
toplantı, fikir, basın hürriyetleriyle şahsî nın fermanlarla verdiği, bu hakları m uhafa­
hürriyetlere engel olduğunu, kültürün yayıl­ zaya azimli bulunuyordu. Zaferden sonra

mm,
m
Cavîd Bey Cemaî Paşa

3523
Mısır Hıdivi ve Sudan Meliki oİarak geri dö­
necekti. Şimdiden bir Anayasayı yürürlüğe
koymaktaydı. Hürriyeti kısan bütün kanu n ­
lar kalkıyor, hâkimlerin istiklâl ve teminatı
iade olunuyor, bütün siyasî m ahkûm lar için
genel af ilân ediliyor, Mısır’daki işgal ordu-
suyle ona yardım edenler düşm an sayılıyor­
du (Emil Selim A h m e d ; L a Question d'Egypte,
S: 70).
A bb as Hilmi Paşa, b u beyannamede S u ­
dan Meliki unvanını kullanıp Mısır Hidivi
olarak Osmanlı devletine bağlı, lâkin ayrıca
müstakil Su dan Hüküm darı olduğunu ilân
etmişti. Bu, Babıâliyi oldukça kuşkulandır­
mıştı. B u yüzden b u zata karşı uyanık ve
tedbirli davranılmağa başlandı.
İngiltere daha çok evvel karşı tedbirlere
başvurmuş, daha 2 kasım 1914 de Mısır’da
örfî idare ilân edilmiş ve Hidivin adı anıl­
m a z olmuştu (Hikm et Bayur; T ürk İnkılâbı
tarihi, C : 3, K : 1, S: 404). Görünüşte Os-
manlı devletine bağlı bulunan Mısır’ın d u ­
rumu, 1840 Londra andlaşmasıyle taayyün
etmişti. B u andlaşmada imzası olan iki dev­
letle, yâni Osmanlı İmparatorluğu ve A l ­
m anya ile, İngiltere savaş halinde bulunu­
yordu. Diğer imza sahiplerinden kendi m üt­
tefikleri Rusya ve Fransa ise, İngiltere’nin
Mısır’ı kendi topraklarına katmasına razı
oldular. Karşılığında İngiltere Fransa’nın
Fas üzerindeki himayesini ve ileride Boğaz­
lar meselesini Rusya’nın menfaatine uygun
şekilde halletmeyi kabul etti.
İngiltere, buna rağmen Mısır’ı doğrudan
doğruya ilhak etmeyerek yalnız Osmanlı
devletiyle hukukî alâkasını kesip bir himaye
idaresi kurmakla iktifa etti. A ksi hareketin
islâm dünyasında kendi aleyhinde bir cere­
yan uyandırmasından^ çekiniyor ve b un u hiç
istemiyordu. Lâkin, İngiliz işgaline rağmen
devletlerarası h u k u k bakımından Mısır’ın
Osmanlı devleti karşısıdaki durum u değiş­
memiş bulunduğu için Osmanlı devletinin
savaşa girmesiyle Mısırlıların da muharip
sayılması gerektiğinden İngiltere böyle bir
karışıklığa m eydan verm em ek için ülkenin
Osmanlı devletiyle olan her türlü bağlarını
kesmek ihtiyacını hissetmişti (Memoires de
E dw a rd Grey; S. 466).
18
aralık 1914 tarihinde İngiltere Mısır’ı
himaye altına aldığını ilân etti. Ertesi günü,
A bdülham id tarafından 1879 yılında azledil­
miş olan Mısır Hıdivi İsmail Paşanın oğlu
Hüseyin Kâm il Paşaya durum bir mektupla
bildirildi. Kendisine, Osmanlı devletinin M ı­
sır üstündeki bütün haklarını ve A bb as Hil­
m i Paşanın da Hidivliği kaybettiği anlatıldı.
İngiltere’nin Mısır’ı resmen Britanya him a­
yesindeki bölgelere kattığı, ancak memleketi
onun himayesinde olarak Hidivlik haneda­
nından bir prensin idare edeceği haber veri­
lerek b u iş kendisine teklif olundu.
3524
Hüseyin Kâm il Paşa, «Melik» unvaniyle
20 aralık 1914 tarihinde Sudan’ın da bağlı
olacağı Mısır tahtına oturmuştur. Böylece
müstakil olmasa bile bir fyEısır krallığı k u ­
rulmuş oluyordu. O r d u ve dış işleri tam am en
İngilizlerin elinde bulunacaktı.
Y en i Mısır hükümdarı bir beyannam e
neşredip durum u bildirdi. Eski Hidivi vatan
haini ilân etti. İngiltere hükümetinin kendi­
sini Mısır Melîki diye tanıyıp hanedanının
a n’anelerini tasdik ve Mısır’ın eski tarihî
haklarını kabul ettiğini, millî müesseselere
tam serbestlik verdiğini, m urakabe hakkı
baki kalmak şartiyle meşrutî haklarının ge­
nişletilmesine razı olduğunu ve b u suretle
Mısır’ın haklarına tecavüz düşüncesinde b u ­
lunmadığını, bilâkis saygı gösterdiğini b e­
yannam ede sayıp döktü.
Osmanlı devleti buna karşı hem en bir
fetva neşrederek İslâm halifesiyle savaş­
makta olan İngiltere ile birleşip Mısır’ı İs­
lâm hilâfetinden ayıran ve İngiltere m em le­
ketlerine katan Hüseyin Kâm il Paşanın İs­
lâm cemaatine hiyanette bulunduğunu, b u
yüzden Öldürülmesinin vacib olduğunu, M ı­
sırlılar ona tâbi olurlarsa, doğru yola gelin­
ceye kadar onlarla da vuruşm ak gerekece­
ğini ilân etti. Tabiî, bunun hiç bir tesiri ol­
madı. Esasen İslâm dünyası, D ü n y a Sava­
şını bir M üslüm an -Hıristiyan savaşı ola­
rak kabul etmiyordu. Ç ü n k ü Osmanlı İm ­
paratorluğu hıristiyan Alm anya ve Avustur­
ya ile müttefikti. B u yüzden Rus, İngiliz ve
Fransız ordularındaki müslümanlar, O s m a n ­
lIlara karşı şiddetle savaşıyorlar ve tab’ası
bulundukları devletlerin haklarını b u suretle
müdafaayı gayet tabiî sayıyorlardı.
12 şubat 1915 tarihinde Sultan M e h m e d
Reşad namına Mısırlılara hitaben neşredilen
diğer bir beyannam e ile meşru olmayan İn­
giliz işgalinden kurtarmak için Mısır’a bir
ordu sevketmek fırsatının doğduğu ve bütün
Mısırlıların b u M ukaddes Cihad’a katılma­
ları gerektiği bildiriliyordu.
Mısır, İngiltere himayesine girmekle b ü ­
yük külfetlere katlanmak zorunda kaldı. S u ­
riye ve Filistin cephesindeki İngiliz ordusu­
nun geri hizmetlerinde bir milyona yakın
Mısırlı ağır şartlar altında zorla çalıştırıldı.
Demiryolu ve su tesislerinde b u şekilde ça­
lışan Mısırlılardan 30 binden fazlası m eşak­
katler altında Ölüp gitti. Mısır’da vergiler, ga­
yet ağırlaştırıldı. Zorla üstüste ianeler top­
lanarak halk âdeta soyuldu. Başlıca istihsal
maddeleri ise çok ucuz fiyatla almdı. Bütün
bunlar, Mısır’da her tabaka halk arasında bir
İngiliz düşmanlığının doğup yerleşmesine se­
bep oldu. (Melik Hüseyin K âm il 8 ekim 1917
tarihinde vefat etti).
Diğer taraftan İtalya hükümeti gittikçe
memleketin kaderini merkezî devletler bloku-
na değil, Fransa-İngiltere blokuna bağlamayı
millî çıkarları bakımından daha uygun gör­
m eye başlamıştı. Savaş başladıktan sonra,
Alm anya ve Avusturya, Üçlü İttifaka dahil
bulunduğunu hatırlatarak bu devletten sava­
şa girmesini istedikleri halde, İtalya ittifakın
saldırgan değil, savunucu olduğunu ileri sür­
dü. Almanya,. K o m a elçisi vasıtasıyle onu
yanlarında bir an önce savaşa girmeye iknaya
uğraşmaya başladı. İtalya buna karşılık, Avus-
turya-Macaristan imparatorluğunun İtalyan
O S M A N L I O R D U L A R I N I N R U S , I R A K , S İN A (FİLİSTİN, S U R İ Y E )
V E Ç A N A K K A L E CEPHELERİ SA V A Ş LA R I
Yukarıda , savaşa nasıl girdiğini gördüğü­
m ü z Osmanlı devleti, İmparatorluğun top­
raklarını korum ak için İtilâf devletleri ile
dört ayrı cephede ve bölgede çarpışmak zo­
runda kaldı. Savaşlarda orduları umumiyetle
Alm anya’nın görüşüne ve maksatlarına uy­
gun olarak kullanıldıktan başka bir kısım
kuvvetleri de yine müttefiklerine yardım
için A vrupa cephelerine gönderildi. Hattâ ile­
ride göreceğimiz üzere bir devleti ittifaka
razı edebilmek gayesile bir kısım arazisini bu
devlete terketmek mecburiyeti gibi fedakâr­
lıklar da Osmanlı devletine yüklendi.
Bütün kaynaklarını, insan gücünü dahil
olduğu grubun zaferini temin için seferber
eden ve kullanan Osmanlı devletinin ordu­
ları daha başından itibaren Kuzey-doğu, Irak
ve Sina cephelerinde başarısızlıklara uğradı.
A nc a k Çanakkale cephesinde, D ü n y a sa­
vaşının müddeti ve dolayısıyle bir devletin
akıbeti üzerine büyük tesiri görülen zaferler
kazandı.
Kuzey-Doğu (Rus) cephesi, Sarıkamış
taarruzıı ve acıklı neticesi
Huşlar 1 kasımdan itibaren hududu aşa­
rak Pasin ve Eleşgird’e doğru ilerlemeğe
başladılar. Osmanlı ordusu, Rusları K öprü -
köy mevkiinde karşıladı (6 kasım 1914). G e ­
çen şiddetli savaşlar sonunda düşman püs­
kürtüldü. 11 kasımda birliklerimiz taarruza
geçip A zapköy savaşlarını kazanarak Rusları
sınırın öbür tarafına çekilmeğe mecbur et­
tiler.
Enver Paşa. Kafkaslardan yapacağı bir
taarruzun, buradaki müslüman halkın ayak-
lanmasıyle mutlaka muvaffak olup Rusların
D o ğ u cephesini çökerteceği düşüncesinde idi.
Bir taraftan da A lm an Genel K urm ayı bir
kısım Rus ordularının kendi doğu cephele­
rinden çekilmesini temin için onu b u hare­
kete kışkırtmışlardı. Enver Paşa, Köprüköye
kadar bizzat^ gelerek Üçüncü O rd u K u m a n ­
danı Haşan İzzet Paşa ile görüştü ve kendi­
sine taarruz emri verdi. O rdu kumandanı,
bölgenin şiddetli kışını ileri sürüp buna iti­
3525
vilâyetlerini (yani Triyeste, Tarant ve Tirol
ile Dalmaçya), İtalyanlarla m eskûn kısımla­
rının önceden kendisine verilmesi şartını ile­
ri sürdü. AvusturyalIlar buna hiç yanaşmadı­
ğından İtalyamn tarafsızlığı bir zaman daha
devam etti. Sonradan merkezî devletlerin sa­
vaşı kazanamıyacaklarmı kestiren İtalya, İti­
lâf devletleri blokuna katılarak, eski mütte­
fikleri Alm anya ve Avusturyaya karşı savaşa
girdi (23 mayıs 1915).
raz ettiği için azlolundu. K um anday ı Enver
Paşa bizzat ele aldı. 21 aralıkta taarruz baş­
ladı. B u taarruz esnasında düşman, 11 inci
kolordumuzu geri atmış, zamanında çekile­
meyen 9 uncu kolordu esir düşmüş, 10 uncu
kolordu büyük fedakârlıklarla 26 aralıkta
Sarıkamış’ı işgal etmiştir. Ruslar, şiddetli bir
karşı taarruzla kasabayı geri aldılar. O s ­
manlI ordusunun zayiatı pek fazlaydı. Allahü
Ekber dağına yapılan hücum da aynı şekilde
akîm kalmış, Enver Paşa gece taarruzlarlyle
bir muvaffakiyet elde edemeyince Mecin-
gerd’e kadar çekilmek zorunda kalıp Hafız
Hakkı Paşayı Üçüncü O r d u Kumandanlığına
tayin ederek İstanbul’a dönmüştür.
jf'
mm
ı
Harbin ilk safhasında Müttefik devletler h ü ­
kümdarları*. Soldan; İkinci Vilheîm A lm an ­
ya), Fransuva Jozef (Avusturya - Macaris­
tan), M ehm ed Re§ad (Osmanlı)
B u hareketler sırasında 150 bin kişilik
Osmanlı ordusu doksan bin erini, assuba-
yını ve subayını karlara ve buzlara göm ­
müştür. D ü şm a n ateşinden çok, amansız so­
ğuk, açlık ve tifüs, Osmanlı ordusunu kırıp
geçirmişti. Rus telefatı ise 32 bin kadardı
(M . Larşer; B ü y ü k Harbde Osmanlı Harbi,
C ; 1, S: 110). B u hesapsız ve muvaffakıyetsiz
taarruz, Kuzey-Doğu cephesinin savaş gücü­
n ü temelinden sarsmaktan başka işe yara­
madı. Üstelik _buradan kuvvet ayrılıp Irak’a
gönderilmesi Üçüncü O rdu yu daha da zayıf
düşürmüş bulunuyordu.
'- v a s
Y u k a rıd a n aşağı: Osmanlı kuvvetlerinin K ars’ta Ruslara bir baskını. E rzu ru m cephesinde
siperleri k u m a n d a n ın teftişi. E r z u r u m şehri v e etrafı
3526
Rusların büyük taarruzu, Doğu
Anadolu vilâyetlerinin işgali
Sarıkamış harblerjndenberi bir sene ka­
dar hazırlık yapan Ruslar, evvelâ 11 ocak
____ _ 1916 tarihinde Köprüköy istika­
metinden bir keşif taarruzu yap­
tıktan sonra D o ğ u Anadolu’y u
işgal için 14 şubatta tam mâna-
sıyîe hücum a geçtiler. 15 şubat­
ta Erzurum düştü. Karadeniz-
den V a n gölüne kadar 200 kilo­
metrelik cepheyi tutan sadece
80 bin kişiden ibaret Üçüncü
ordunun büyük kısmı Erzuru-
m u n batısına, Bayburd ve Ma-
m ahatun bölgelerine çekildi.
214 taburluk Rus ordusunun ta­
arruzu devam etti. 3 martta Bit­
lis, daha sonra M uş, 18 nisanda
Trabzon, sonra da sırasıyle B a y ­
burd, Güm üşhane Rusların eli­
ne geçti. 24 temmuzda da E r ­
zincan düştü.
B u bölgelerde dağınık ve
kasabalarda daha kalabalıkça oturan Erme-
niler, daha evvel yer yer isyan edip Ruslarla
işbirliğinde bulunmuşlardı. Ruslar V a n ’a gir­
dikleri zaman buraya hemen bir Ermeni m u ­
tasarrıf tayin etmişler, daha sonra M u ş ve
Bitlis’te de aynı şeyi yapmışlardı. B un u n üze­
rine bir Osmanlı katliâmı başladı. B u sırada
geçen olaylar, Rus-Ermcni hâkimiyetinin
Türk ırkı hakkında reva gördüğü zulüm, in-
sanîık tarihinin utanç sahifelerini teşkil eder.
Erkek, kadın, çocuk, ihtiyar, hasta fark; gö­
zetilmeden Türkler en vahşi usullerle imha
ediliyorlardı. Hüküm et, Rus ilerleyişini ko­
laylaştıran ve işgale düşen yerlerde vahşi bir
katliâma girişen Ermeni topluluklarını Doğu
illerinden daha gerilere çekmeğe karar ver­
miş ve bu maksatla 1915 yılı Mayısında meş-
j i
w
hur «Sevkiyat K an un u» n u çıkarmıştı. B u n u n
tatbikine sonradan çok itiraz edilmiş ve ağır
tenkidler yapılmışsa da o sırada böyle bir
kanunun çıkarılması zaruretti. B u zarureti
de bizzat Ruslar tarafından kandırılmış ve
devletleri aleyhine isyana ve vatandaş katli­
âmına kışkırtılmış olan Erme-
nilerin tutumu doğurmuştu.
sinden çok şey umulan Süleyman Askerî
Bey, merd ve cesur bir asker idiyse de, tec­
rübesizdi. Tabur kumandanlığı derecesinden
ordu kumandanlığına getiriliyordu. D ü ş m a ­
nın ilerleyişine karşı Suriye’den 12. nci ve
Kafkasya’dan 13. üncü kolordular gönderil-

Ruslarla deniz savaşları

Karadenizdeki deniz savaş

hareketlerine gelince, 8 kasım
1914 de Midilli kruvazörü, Poti
limanını, Ru s donanması da
Zonguldağı bombardıman etmiş­
lerdir 9 gün sonra, Ruslar, bu
sefer Trabzon’u bombardıman
ettiler. 18 kasımda Ya v u z zırh­
lısı, Giresun civarında bir Rus
savaş gemisiyle çarpışıp yaralı
olarak kaçırdı. 20 kasımda Ru s­
fü
lar, Trabzon’u bir daha bombar­
dıman ettiler. B u arada Ho p a
da bombardıman edildi. Yavuz
da bunlara Batum ’un bombar-
dımanıyle karşılık verdi. 2
martta Mecidiye Kruvazörü
Odesa Önlerinde bir mayine
çarpıp yaralandı.

Irak cephesi

Savaşın ilâniyle birlikte

r i» B S S
îngilizler Basra körfezinden Şat
istikametinde harekete geçmiş­
ler, 7 kasım 1914 traihinde ilk
İngiliz askerleri karaya ayak
basmışlardı. Burada büyük bir
m ukavemet görmeden ilerledi­
ler. 21 kasımda Basra ellerine
geçti. B u sırada rütbesi K a y ­
makamlığa ( Yarbay) yükselti­
len Süleyman Askerî Bey. Irak
kuvvetlerinin genel kum a n ­
danlığına tayin edildi. Kendi-

m m

Yuk arıdan aşağı: R u s donanmasının K a ra d e n iz Boğazım bom bardrm ant v e buradaki batar-
yarJardan karşılık görüşü, Midilli’nin K rade n rz savaşları. R u s don anm ası Trabzon ön ü n de

3527
mişti. Gerek başkumandanlık ve gerekse Sü­
leyman Askerî Bey, bu kuvvetler gelinceye
kadar bölgenin müslüman halkının devlete
yardımcı olacaklarını ve düşman ileri hare­
ketinin bu suretle durdurulabileceğini sanı­
yordu. Hattâ Süleyman Askerî Bey, hiç as­
ker gönderilmese de burada yerlilerden, ku-
M İ%
â â i m
; ■y
■« İ f İ S
:' y : -■■■■■ - « s r V
BİSti i I I mm
v . > '***><
i— , B u sırada Alman Feld Mareşali olup
Süleyman Askerî Bey
racağı birliklerle düşmanı yeneceğini ümid
etmekteydi. Tabiî sonradan ne kadar aldan­
dığını, Cihad-ı Ekber ve İslâm Birliği propa­
gandasının nasıl hiç bir işe yaramadığını acı
bir şekilde anladı. Kurduğu yerli birliklerle
Irak cephesinde O sm anlı süvarileri
evvelâ İran’a ait Atıvaz kasabasını işgal ede­
rek İngilizlerin faydalandığı Abadan petrol
borularını tahrip ettikten sonra Basra'ya
doğru ilerledi. Şuaybe civarında düşmanla
tutuştuğu savaşta ağır bir yenilgiye uğra­
yınca intihar etti (1? cıisan 1915).
İngiliz taarruzu, bütün Osmanlı kuvvet­
lerini Şat deltasının dışına sürdü, 3 haziran­
da Ammare İngilizlerin eline geçti.
General Tavzhend (Tovmshend) kuman­
dasındaki bir tümen ise, Basra körfezinden
400 kilometre mesafedeki Kut’ül-Emare’ye
doğru ilerliyordu. Yaz sıcaklarının sona er­
mesini müteakip gayet zayıf şekilde savu­
nulan bu yer de, düşmanın eline geçti (29 ey­
lül 1915).
Tavzhend, ekim sonunda mühim bir ti­
caret merkezi olan Bağdad’ı zapt emrini al­
dı. Burası Kut’ül-Emare’ye 160 kilometre
mesafedeydi.
Bağdad’ın müdafaasına karar verilmiş
bulunduğundan, Kafkas kuvvetleriyle besle­
nen Osmanlı-Irak birlikleri 5 tümen halinde
(29 bin kişi) teşkilâtlanmış ve Selman-ı Pâk-
de Bağdad’a giden tek yolu tutmuştu. B u ­
rada 22 kasım 1915 tarihinde geçen savaşları
İngilizler kaybettiler ve % 30 u aşan zayiatla
ve büyük güçlüklerle ricat ederek Kut’ül-
Emare’ye kapandılar. Tavzhend derhal yar­
dım istedi. Fakat, imdad kuvvetleri pek ya­
vaş geliyor ve çoğu savaşa yaramaz Hind
birliklerinden ibaret bulunuyordu.
vaktiyle Osmanlı ordusunun ıslahında çalış­
mış bulunan Fon der Golç, 6. ncı ordu adiyle
Irak’da toplanmış olan bütün kuvvetlerin
kumandanlığına tayın edildi. Kendisinin as­
lında esas vazifesi Almanların tasarladıkları
Hindistan seferini hazırlamaktı (Mareşal
Hindenburg; Hayatım, S: 123).
Fon der Golç, elde topçu
kuvveti az olduğundan Kut’ül-
Emare’yi yalnız muhasara ile
iktifa etmişti. Birliklerin çoğu
ise, Halil (Kut) Paşa kumanda­
sında Dicle boyunda yerleştiril­
miş ve gelecek yardımcı kuv­
vetleri karşılamağa memur edil­
mişti. Tavzhend’in açlıktan tes­
lim olması bekleniyordu. İngi-
lizlerin Kuşlardan İran üzerin­
den Irak’a yürümelerini isteme­
leri bir fayda sağlayamadı, çün­
kü vakit dardı.
Fon der Golç, Kut’ül-Ema-
re’nin zaptından daha evvel 6
nisanda Bağdad’da tifüsten ve­
fat etti. Tavzhend ise 29 nisan
1916 tarihinde 12 bin kişilik or-
dusiyle kendisini yenen, Halil
(Kut) Paşa kumandasındaki üç-
bin kişilik Osmanlı kuvvetlerine teslim ol­ kaldı (11 mart 1918). îngilizler, Bağdadi al­
mak zorunda kaldı. dılar. Böylece, Musul hariç bütün Irak'a hâ­
Kut’ül-Emare 22 ferinden sonra yapılacak kim oldular ve Osmanlı hududuna
şey, Bağdad şehrinin ve Irak bölgesinin vaki
olacak her saldırıya karşx müdafaası için
buradaki kuvvetleri dağıtmamak ve olayla­
rın nasıl inkişaf edeceğini beklemekti. A l­
man genelkurmayı ise Hind macerasından
vazgeçemiyordu. Bu yüzden 6. tıcı ordu
parçalandı, i S. üncü kolordu İran’a giderek
Ruslarla savaşa tutuşup onları Hemedan’a
kadar sürdü. K ut’ül-Emare’de yalnız 18. inci
kolordu kalmıştı. Bu kuvvet ise, yeni bir
İngiliz taarruzuna dayanacak durumda de­
ğildi.
Hakikaten İngilizler Irak cephesi için
yavaş fakat kat’î şekilde hasırlanmaktaydı­
lar. Burada, çoğu Hindli olmak üzere 160 bin
kişilik bir ordu toplanmıştı. Bunun 95 bin
kişisi fiilen muharip kısmı teşkil ediyordu.
Silâh ve teçhizat mükemmel, aynı zamanda
iklim şartlarma uygundu. Buna karşı koya­
cak 18. inci Osmanlı kolordusunun mevcudu
ise, sadece 17 bin kişiydi. Üstelik silâh, ¡mal­
zeme, yiyecek ve hattâ su sıkıntısı çekilmek­
teydi.
îngilizler 10 aralık 1916 da taarruza geç­
Hali i Bey (Pasa -Kut)
tiler. Osmanlıiar uzun müddet dayandı. Düş­
man Dicle nehrini ancak 23 şubat 1917 tari­
hînde jgeçebildi, 18. inci kolordudan arta ka­
lan 8 bin kişi Diyâle boyunda İngiliz taarru­
zunu durdurmağa çalışıyordu. Bağdad’da b u­
lunan bölge kumandanı Halil (Kut) Paşa, 13.
kolorduyu İran’dan acele geri çağırmıştı. Bu
kuvvet gelmeden şehri boşaltmağa mecbur

Kut’UÎ'Emare’den iki görünüş Fon der Golç Pa§a

3529
ilerlemiş oîan Rus ordularıyle teması ve ha­
reket birliğini temin ettiler.
Sina cephesi, Kanal (Süveyş) seferi
İngiliz filosunun 1 kasım 1914 tarihinde
A k a b e ’yi bombardıman etmesiyle b u cephe­
de harb fiilen başlamış oluyordu. 3 kasımda
A ka b e İngilizlerin eline geçti.
13 kasımda da Cem al Paşa, Bahriye N a ­
zırlığı üzerinde kalm ak şartiyle Suriye ve
Filistin bölgesinde bulunan 4 üncü ordu k u ­
D ö rd ü n c ü ordu k u m a n d a n ı C e m a l P a ş a ve
K u r m a y başkanı AIi F u a d ( m e r h u m O r g e n e ­
ral E r d e m ) B ey
Sin a cephesinde dekoville nakliyat
S ü v e y ş K a n a lın a y ü r ü y e n O s m a n lı s ü v a r ile r i
mandanlığına tayin edildi. K asım başlarında
Ş a m ’a geldi.
B ü y ü k hülyalar peşinde koşan bu genç'
paşa, Mısır’ı fethetmeyi düşünüyordu. Fikir,
aslında Alınanlardan geliyordu. O nlarm plâ­
nı, Süveyş K a n a lm a hâkim olmak suretiyle
Hindistan’daki m untazam İngiliz birlikleri­
nin A v ru p a ’ya gelmesini engellemekti; S ü ­
veyş geçilir geçilmez Mısır halkı ile beraber
Sünusî’lerin de ayaklanıp Osmanîı kuvvetle­
riyle birleşecekleri ve böylece bütün K u zey
Afrika’nın işgaline yol açılacağı ümidleri
besleniyordu.
Cem al Paşa, 1915 ocak a y m a kadar h u m ­
malı hazırlıklarda bulundu. Kendisine ayrıca
Kilikya (A da n a -Mersin), Suriye ve Arabis­
tan valiliği de verilmişti (M . Larşer; B ü y ü k
Harbde T ü r k Harbi, S: 111). Emrimdeki dör­
düncü ordu, 7 tümene ayrılmış olup genel
m evcudu 80 bin kişiydi. B u kuvvetin 7 tü­
meni ile çölü geçip Süveyş Kanalına varm a­
yı, sonra kalan iki tümeni getirterek Mısır’ı
istilâ etmeyi düşünmekteydi.- Mısır’da b u sı­
rada İngiliz kuvvetleri zayıf bulunduğundan,
Mısır müslümanları da onlar aleyhine ayak­
landığı takdirde ve çok dikkatli, hesaplı ve
m ükem m el şekilde hazırlanmak şartiyle bu
teşebbüsün muvaffakiyet ihtimali vardı.
M un ta zam birliklere katılan Suriyeliler,
Trablusgarb gönüllüleri, Sina çölü bedevi­
leri, bir çok Hicazlı birlikler bu sırada y a ­
nında yer almış bulunduğu için Cem al Paşa,
Mısırlıların da mutlaka kendisiyle birleşe­
ceklerini sanmaktaydı.
Halbuki İngilizler, bu müddet içinde boş
durmayarak hazırlanmışlardı. Süveyş, onlar
için hayatî ehemmiyeti haizdi. B u n u n O s ­
manlIlar tarafından aşılması değil, O s m a n ­
lI topçusu tarafından sedleri tahrip edilerek
gidiş-gelişe kapanması bile hesapsız güçlük­
ler doğurabilirdi. Mısır’daki İngiliz kuvvet­
leri kum andanı Maksvel, kanal boyunca 40
bine yakın askere mevzi aldırmıştı. Mısır­
daki İngiliz ordusunun m evcudu ise, bu
müddet içinde 25 binden 150 bine çıkarılmış,
İngiliz ve Fransız donanmaları
en tesirli müdafaa noktalarma
yerleştirilmişti.
Başlarında Cem al Paşanın
bulunduğu 25 bin kişilik bir Os-
manlı ordusu, T ih çölünü b ü ­
yük güçlükler ve sıkıntılar
içinde geçerek 300 kilometre
yürüdükten sonra yorgun ve
bitkin bir halde 2/3 şubat 1915
tarihinde kanal civarına vardı.
G ece yarısından sonra Tim sah-
gölü ile Acıgöl araşma rastla­
yan m evkiden kanalın geçilme­
sine teşebbüs edildi. B u n u n için
beş -tabur kıyıya sokuldu. H e r
birinde bir subay ve altmış er
3530
bulunan saç kaplı tombazlar karşı sahile Çanakkale cephesi
doğru yola çıktı. B u hareket, bir baskın şek­
linde tertiplenmiştti. İngilizler ise son derece
uyanık bulunuyorlardı. Hususî şekilde yetiş­ Osmanlı İmparatorluğunun savaşa katıl­
tirilmiş köpeklerin bir ağızdan havlaması d u ­ masıyla İtilâf devletleri için Boğazlar mese­
ru m u onlara anlattı. Projektörler derhal y a n ­ lesi derhal birinci plânda ö nem kazanmıştı.
dı ve karşı kıyıdan ve donanm adan başlayan Çün kü Boğazlara hâkim olup d a kendileri
sert ve kesif bir ateş tombazları kanalın or­ için serbest geçişi sağlarlarsa, İstanbul elle­
tasında batırdı. Karşıya ancak 6C0 kişi kadar rine düşeceği gibi, Rusya ile de doğrudan
doğruya rahat bir temas temin etmiş olacak­
varabilmişse de bunlar da ya şehid olmuş
lardı: Üstelik Süveyş yolu da emniyet altına
veya esir düşmüşlerdi. Cebrî yürüyüşle ge­
girer, güneyden Suriye ve Filistin tarafların­
lindiği için elde kâfi miktarda ve b üyük çap­
dan da sarılacak olan Osmanlı devleti barış
ta top yoktu. İngilizler taarruza geçerlerse istemek zorunda kalır, b u suretle Rusya Kaf-
müdafaa imkânı bulunamıyaeağmdan Cem al kaslarda ordu bulundurm ak ihtiyacından
Paşa, A lm a n müşavirinin ısrarına rağmen er­ kurtularak bu kuvvetlerini Batıdaki esas cep­
tesi günü saat 6 da ricat emrini verdi. O s ­ heye gönderebilirdi. Bu n d an başka Osmanlı
manlI kuvvetleri, m uhtemel bir taarruza topraklarından A lm a n savaş endüstrisi için
karşı savunmağa daha elverişli olan G azze - lüzumlu bir kısım h a m m adde ile sair ihti­
B i’rüsseb’ hattına kadar çekildi • (15 şubat yaç maddelerinin gönderilmesine engel olun­
1915). Ölü, yaralı ve kayıp toplamı 1500 ci­ m uş olunurdu. Boğazların zorlanmasının bile
varındaydı. Batı cephesindeki A lm a n tazyikinin azalma­
sına ve hattâ tereddütlü bulunan bazı küçük
Cem al Paşa bu tecrübeden sonra büyük Balkan devletlerinin kesin şekilde İtilâf dev­
bir ordu, muntazam demiryolu ve bilhassa letlerinin tarafına geçmesine yol açacağı m u ­
su tesisatı olmadan Mısır’ın alınamıyacağmı hakkak görülüyordu.
söylüyordu. Halbuki, kendisinden evvel D ö r ­
B u n u n üzerine 13 ocak 1915 tarihinde
düncü ordu kum andanı bulunan Zeki Paşa,
Londra’da toplanan savaş meclisi, Çanakkale
Mısır seferinin bir hülyadan ibaret bulun­
Boğazının denizden donanm a kuvvetiyle zor­
duğunu ve yapılacak en doğru hareketin
lanıp geçilmesine karar verdi.
m uhtem el bir taarruza karşı Suriye’yi m ü ­
dafaa tedbirleri almaktan ibaret bulunduğu­ Kıyıları tepelerden teşekkül etmiş, dar
nu ileri sürdüğünden B a şkum a nd an vekili ve dolambaçlı olan Boğaz, deniz tarafından
Enver Paşa tarafından azledilip yerine bu gelecek bir taarruza karşı savunm aya fev­
maksadın tahakkuku için C em al Paşa tayin kalâde elverişli olup iyi tabye edilmiş toplar.
edilmişti. Silâhtan tam am en _m a h r u m bulu­ bunları besleyen bol cephane, m ü kem m e l ni-
nan Mısır halkının, üstelik İn-
gilizlerin almış oldukları ted­
birler yüzünden ayaklanmaları­
na ve Osmanlı kuvvetleriyle iş­
birliği yapmalarına ise fiilen
imkân yoktu.
Bir m üddet sonra D ö r d ü n ­
cü ordunun üç tümeni Ç a n a k ­
kale’ye sevkolunmuş, Bagdad
ve Bitlis’e de birer tümen gön­
derilmiş, böylece Suriye -Filis­
tin cephesinde çoğunluğunu yer­
lilerin teşkil ettiği iki zayıf
tümen kalmıştır. Cemal Paşa,
bundan sonra kanal istikame­
tinde bazı münferid çete hare­
ketleri tertib ettirmişse de, tabiî
bunlardan hiç bir netice de
alınamamıştır.
Şimdiye kadar görüldüğü
üzere bu üç cephede d urum hiç
de Osmanlı orduları lehine de­
ğildi. Fakat Çanakkale savaş­
ları bam başka cereyan etti ve
beklenilmeyen neticeler do­
ğurdu. S ü v e y ş harekâtını gösteren kroki

3531
yade mevzileri sayesinde aşılmaz bir hale
gelebilirdi. Burada, çok miktarda deniz ve
Kara kuvvetlerinin birlikte ve ancak baskın
şeklinde bir hareketleri muvaffak olabilirdi.
İtilâf devletleri Boğazın kuvvetli bir donan­
ma taarruzuna karşı yeteri kadar müstah­
kem olmadığına, hem de Balkan Savaşında
Osmanlı ordusu hakkında edindikleri yanlış
intibaa dayanarak pek ciddî bir mukavemet­
le karşılaşacaklarını ummamışlardı.
Çanakkale savaşlarını, deniz savaşları ve
kara savaşları olarak ikiye ayırmak ve ayrı
ayrı gözden geçirmek lâzımdır.
A — Çanakkale deniz savaşları:
Boğaz, İtilâf devletlerinin kanaati veç­
hile hakikaten iyi tahkim edilmemişti ve
kuvvetli bir donanmanın taarruzuna dayana­
cak halde de değildi. Dış savunma tertibatı
Anadolu yakasında Orhaniye ve Kumkale,
yarım-ada tarafında Seddülbahir ve Ertuğ-
rul tabyelerine konulmuş 20 toptan ibaretti.
Bunların da yalnız dördünün âzami menzili
14.800 ve seri ateşli, diğerleri adî ateşli ve
menzilleri 7.500 metreydi. Ara savunma böl­
gesinde önceleri yalnız Anadolu yakasında
Kepez ve Dardanos tabyeleri vardı. Sonradan
her iki tarafa da tabyeler yapıldı ve toplamı
24 olan ağır top konuldu. Boğazın en dar yeri
olan Çanakkale -Kilidülbahir iç savunma kıs­
mı Soğanlıdere -Kepez ve Nâra~Değir-
'Jİîs4 P S Î
ffîm k
Çanakkale Boğazı ve civarının kuşbakışı görünüşü. Solda Çanakkale şehrî ve Kilid-i Bahir
ve altında Boğaza giriş yeri ve istihkâmlar
3532
mendere arasındaki bölge idi. E n kuvvetli
olan bu kısımda 9 tabye vardı. E n fazla m a ­
yın hattı ve diğer savunma tesisleri burada
kurulmaya gayret edilmişti. OsmanlIların
elinde hepsi 137 top bulunmaktaydı. Bunlar
arasında sadece 78 tanesinin çapı 15-35.5
arasıydı ve yalnız 18 tanesinin menzili 14.800 -
16.900 metre idi. Cephane ise, pek kıttı A y ­
rıca Saros körfezi hiç tahkim edilmemiş du­
rumda olup Çanakkale Boğazını koruyacak
kuvvetlerin Gelibolu yarımadasında bulunan
kısımları daima bu taraftan yapılacak bir ih­
raç tehdidi altındaydı. Seferberlik emrinden
sonra Müstahkem Mevki Kumandanı Albay
Cevad Bey (merhum Orgeneral Cevad Ço­
banlı) tarafından bir miktar yeni bataryalar
teşkil edilmiş ve bu arada gemilerden sökü­
len toplardan faydalanılmıştı. Aynı zamanda
giriş ve iç savunma mevzileri hizası daha ev*
vel mayinlerle kapatılmıştı.
Çanakkale tahkimatı hakikaten zayıftı
ve bu görünüşe aldanan mağrur düşman Bo-~
ğazı kolaylıkla aşacağını sanıyor, Türk mil­
letinin üstün savaş gücünü hesaba katmayı
unutuyordu.
İtilâf devletlerinin Çanakkale Boğazına
ilk taarruzu, 3 kasım 1914 tarihinde oldu.
Güneş doğarken bir kruvazör, iki torpi­
dobot ve iki denizaltıdan mürekkep bir İn­
giliz filosu İmroz’dan hareket etti. Buna
Limni istikametinden gelen iki İngiliz ve iki fmdan ateş altına alınıp ciddî şekilde hasarâ.
Fransız zırhlısı katıldılar. Onları, bir buçuk uğradığından Goîvafn m yardımıyle geri çe­
mil aralıkla iki kruvazör takip ediyordu. N i­ kilmeğe mecbur kaldı. Düşman bu sefer Sırf-
hayet, eski sistem bir İngiliz zırhlısıyla altı ren, Vojans, Şarlman ve Kornovalis zırhlıla­
torpidobottan mürekkep üçüncü bir filo da rını hep birden ileri sürdü. Kuin Elizabeth
belirdi. Böylece, Boğaza saldırmağa hazırla­ adlı İngiliz dretnotu ise, otuz sekizlik müt­
nan düşman donanması 18 parça savaş ge­ hiş toplarıyle Ertuğrul tabyasını ateş altına
misinden ibaret bulunuyordu. almıştı. Bir müddet sonra ateş kesip Bozca­
Saat 6.55 de amiral bayrağını taşıyan ada ve Mürekkep adası istikametinde çeki­
İngiliz zırhlısının on iki bin metreden aç­ len düşmanın gece, uzak mesafeden tâciz
tığı ateşle savaş başladı. Bundan sonra dört ateşi devam etti.
zırhlı birden giriş istihkâmlarını serî salvo­ İtilâf donanmasının devamlı bombardı­
larla ateş altına aldılar. Rumeli tarafını în- manı boğazın dış savunma bölgesindeki (Ege
gilizler, Anadolu tarafını Fransızlar dövü­ denizi tarafı) Osmanîz bataryalarını kulla­
yorlardı. Ateş taksimatı ve savaş cepheleri nılmaz hale getirdiğinden bunlar terkedilip
iki müttefik arasında bu suretle paylaşılmış
bulunuyordu. B u haî, savaşın sonuna kadar
devam etmiş, kara savaşlarında da İngilizler
Rumeli, Fransızlar Anadolu yakasında dö­
nüşmüşlerdir.
7.30 da Rumeli yakasındaki Ertuğrul ve
Anadolu yakasındaki Orhaniye tabyaları
karşılık vermeğe başladılar. İngiliz zırhlıları
ateş keserek Muarız körfezine doğru çekil­
mek zorunda kaldılar. Bir zırhlıları yaralan­
mıştı. Bununla beraber, İngiliz bombardıma­
nı Seddülbahir tarafını altüst etmişti.
Gemiler 19 şubat 1915 tarihine kadar
Boğaza yeniden hücum etmediler. Yalnız bu
arada mayin hatlarına rağmen denizaltıları
Marmara’ya sokulmağa ve rastladıkları ge­
mileri batırıp İstanbul’dan Çanakkale’ye as­
ker ve cephane naklini engellemeğe çalıştı­
lar. Bu arada Boğaz’da Sarısığlar’da demirli
bulunan ve sığlık bir yere oturtularak ba­
tarya gibi kullanılacak olan M es’udiye zırh­
lısını da 13 aralıkta torpilleyip batırdılar
(bu olayı 26 kasım olarak gösterenler de var).
19 şubatta, birleşik düşman donanması­
nın kesin hücumu başladı. Ertuğrul ve Or- Çanakkaie Müstahkem Mevki kumandanı
haniye tabyaları menzilleri dışındaki mesa­ Cevat (Çobanlı) Bey
feden şiddetli ve cehennemi bir ateş altına
alındı. B u bombardıman kısa fasılalarla yedi
saat sürdü. İtilâf gemileri Osmanlı batarya­
ları menziline girince ateşle karşılandılar.
Ertuğrulun dördüncü mermisi Vojans zırhlı­
sının arka taretine indi. Aynı zamanda İn-
gilizlerin meşhur Agamemnon zırhlısı Orha-
niye tabyasından hatırı sayılır bir isabet al­
dı. Düşman, bunun üzerine daha yakın m e­
safeden çılgın bir bombardımana başladı. B u
göz açtırmayan dörder saniye fasılalı salvo­
lardan mürekkep cehennemi bombardıman
altında kahraman Osmanlı topçusu vazifesi­
ni soğukkanlılıkla yaparak isabetli atışlarına
devam ediyordu. Düşman, daha fazla ilerli-
yemeyip saat 18 de ateş kesti ve çekildi.
Taarruz, 25 şubatta tekrarlandı. Saat 10
da uzak mesafeden şiddetli ve ezici bir ateş Bir yabancı ressama göre Boğaz ağzındaki
başladı. Menzil içine girmeğe teşebbüs eden tabyaların İtilâf donanmaları ile karşılıklı
Ağamemnon zırhlısı Orhaniye tabyası tara- bombardımanı

3533
ârâ ve iç savunm aya karâr verildi. İtilâf d e ­ manii piyadesi karşısinda iİerİeyemedi, gecĞ
niz kuvvetleri Seddülbahir ve K u m k a le ’ye süngü h ü c u m u ile enize döküldüler.
keşif mahiyetinde bir çıkarma (ihraç) teşeb­ Bundan sonra -düşman donanması iç
büsünde bulunarak buradaki savunm a terti­ savunm a sistemini, yani Çanakkale -Kilidül-
batını tam am en yıktılar. bahir hattını savaş hedefi olarak ele aldı.
B u andan itibaren önce ara ve sonra 7, 8, 9, 10 m art günlerinde b u tahkimatı şid­
iç savunm a hatlarımıza sokulmak ve bunları detle bom bardım an etti. Dü şm an ın y an gö­
tahrip edebilmek için m ayin tarlalarını te­ zetleme yap an gemileri Osmanlı bataryaları
m izlemeğe başladılar. Sahra ve obüs batar­ ateşiyle uzaklaştırıldı. Barbaros zırhlısı da
yalarımız, b u işi engellemekteydi. D ü şm a n , endirekt atış yaparak K u i n Elizabeth dretno­
sonunda evvelâ b u bataryaları susturmağa tunu döğmeğe başladı. Sahil bataryaları tak­
karar verdi. 2 martta beş zırhlı, iki kruvazör viye olundu. Bir m üddet sonra isabet alan
v e beş torpidobot, tabyalara karşı ateşe baş­ K u i n Elizabeth çekilmek zorunda kaldı.
ladılar. Kronovalis zırhlısı aldığı ağır bir 9 marttaki savaşta L o r d Nelson ve B u ve
isabet yüzünden savaştan çekildi. zırhlıları Ham id iy e tabyalarının bataryala­
5 martta beş zırhlı, bir kruvazör ve bir rından ağır isabetler alarak savaş m eydanı­
torpidobot Seddülbahir’i şiddetle dövmeğe nı terketmişlerdi. B u savaşlara Osm anlı B a r ­
başladılar ve kom ando hareketlerine d ev a m baros, Turg ud Reis, Muini-zafer zırhlıları,
ettiler. Bunlardan gerek Seddülbahir bölge­ ve Akhisar ve diğer torpidobotları da k a ­
sine, gerekse K u m k a le ’ye yapılan ihraç, Os- tılmış ve kendilerine düşen vazifeyi yerine
getirmişlerdi. B u arada daha evvel doksan
tonluk küçük bir torpidobot olan Demirhisar,
İtilâf kuvvetlerinin gerilerine sarkıp ikmal
yollarını tehdit etm ek gayesiyle Çanakkale
boğazından çıkarak düşm an ablukasmı aşm a­

i* ya m uvaffak olmuştu (28 şubat).

Giriş tabyalarından biri
İtilâf kuvvetleri kum andanı, günlerden
beri denizden yapılan bom bardım an, k o m a n ­
do hareketleri ve m ayın arama-taramalarıy-
le boğazın gerek ara gerekse iç savunm a böl­
gelerinin artık genel bir h ü cum a karşı daya-
namıyacağı kanısına varmış bulunuyordu.
18 mart sabahı 15 İngiliz, 4 Fransız zırh­
lısıyla 3 kruvazör ve p ek çok torpidobot, ma-

'

İngİlizlerîn K u i n Elizabet zırhlısının Ç a n a k k a l e ’de B o ğ a z tabyeierine salvoları

3534
 yırı tarama ve nakliye gemilerinden m ü re k ­ Birden Ham idiye ve Mecidiye istihkâm-
kep bir düşm an donanması Boğaza bütün g ü ­ larıyle B aykuş ve Dardanos tabyalarının
cüyle yüklendi. Fransız zırhlılarını ateş altma aldıkları gö­
Bir gece evvel, Karanlık limanın yukarı rüldü. Fransız zırhlıları, yavaş yavaş Boğa­
kısmı Nusret gemisi tarafından düşm ana gö­ zın en dar yerine yaklaştıklarından, sahil
rünm eden tam am en mayınlanmış b ulun u­ bataryalarının m akas ateşine düşmüşler­
yordu. Saat 10.30 da altısı önde ve dördü ge­ di. İngiliz gemileri, b u bataryaları ateş altına
ride olm ak üzere sayısız torpidobotun h im a ­ aldılar. İleri atılan Fransız zırhlılarının y e ­
yesinde bulunan on altı zırhlı Boğaza doğru rini, b u ateşe katılan ihtiyat filonun altı
ilerlemeğe başlamıştı. Altı gemiden m ü re k ­ zırhlısı almıştı. B u sırada Dardanos tabyası,
kep ilk grup evvelâ giriş yerini geçerek yel­ B u v e zırhlısını şiddetle döğmeğe başladı.
paze gibi açılıp bom bardım an plânındaki A yn ı zam anda ağır bir isabet alan İngiliz
yerlerini aldılar. 11,15 de bom bardım an baş­ Enfleksibl zırhlısının da gerilediği görüldü.
ladı. A y n ı zam anda Fransız gemilerinden Diğer düşm an gemileri ise, ateş takatlerini
m ürekkep olan ikinci grup Seddülbahir son derecesine kadar çıkarmışlardı.
önünden içeri girmişti. B o m bard ım an bütün İlk düşm an torpidosu Erenköy önünde
şiddetiyle başladı ve aynı şiddetle mukabele battı. O n u bir mayın gemisi takip etti. A ynı
gördü. K u in Elizabeth bir ara ateşini açık ve zam an da Ham idiye tabyasından üstüste bir
müdafaasız bulunan Çanakkale kasabasına kaç salvo yiyen B u v e ’den bir d u m a n y ü k ­
kaydırarak burasını yakıp yıktı. B u n d a n seldiği görüldü. Nusret gemisinin dökmüş
sonra savaş, başlangıçtanberi olan en şiddetli olduğu mayınlardan birisine çarpmıştı. K o ­
halini aldı. Yavaş yavaş, sonuç
bahis konusu olmağa başlıyor­
du. D ü şm a n , Boğazın girişten
sonraki en geniş yerini on zırhlı
ve sayısız torpidobottan m ü re k ­
kep bir zincirle kapatmıştı.
Dört zırhlı ise, ikinci hattaydı.
Ateş kesafeti gittikçe artıyor,
Ösmanlı m üdafaa mevzileri ağır
bombardımanlar altında sarsılı­
yordu. İstihkâmlar yer yer çök­
müş, bataryalarla k u m a n d a ve
gözetleme yerleri arasındaki te­
lefon irtibatı kesilmiş, topların
bir kısmı ağır isabetler altında
harab olmuş, bir kısmı ise top­
rağa gömülüp kamaları sıkış­
mıştı. B u n u n için Osmanlı karşı
ateşi şiddetini bir hayli kaybet­
miş olmakla beraber deva m
ediyordu.
İngiliz amirali artık Os-.
manii savunmasının kırıldığına,
değerini kaybettiğine ve İtilâf
kuvvetleri için kesin darbenin
indirilmesi gereken ânın geldi­
ğine hükm ederek Fransız filo'
suna h ü c um emri verdi. Golva
ve Şarlman zırhlıları, cidden
bü yü k bir cesaretle Rum eli sa­
hilini, B u v e ve Sufren zırhlı­
ları A nadolu sahilini takip ede­
rek taarruza geçtiler. A yn ı za­
m a n d a ihtiyatta bulunan düş­ İfcilâf devletleri don an m a sın ın B o ğ a z a 18 m art 1915 de H ü ­
m a n kuvvetleri de Boğaza doğ­ c u m u n u gösteren kroki. K r o k id e gösterilen gem ilerin a d ­
ru ağır ağır ilerliyor, düşm an ları: 1 — K u i n Elizabet, 2 — A g a m e m n o n , 3 — L o r d Nei-
uçakları. Osmanlı siperleri üze­ son, 4 — Enfleksibl, 5 — T r i y u m f , 6 — Suvifsur, 7 - — P rens
rinden uçarak keşif vazifesini Jorj, 8 — Majestİk, 9 — G o l u v a , 10-— Ş arlm an , 11 — B u v e ,
yapıyor, mayın arama-tarama ,1 2 — S u f r e n , 1 3 — V a n ja n s , 14 — > İrrezistibl, 15 — Albi-
gemileri faaliyete geçmiş bulu­ y o n , 16 — O s e a n , 1 7 — K a n o p u s , 1 8 — Kornvallis,
nuyordu. 19 — D artm u t, 2 0 — Taşıt gemileri.

3535
 ca gemi, sağ yanına doğru yattı. Arkasından
Osmanlı bataryalarının iki üç yaylımı daha
yetişti. Buve, can çekişen bir canavar gibi
sarsıldı ve sonra 600 mürettebatı ile denize
gömülüp gitti.
A yn ı şekilde ilerleyen Sııfren, on dakika
içinde on isabet almıştı. Nihayet 24 lük bir
m erm i orta taretini delip top k a zm a t m m al­
tında infilâk etti. Cephaneliklerden biri
tutuşan Sufren, böylece savaş dışı oldu. Gol-
va ise, su kesiminin altından aldığı bir yara
yüzünden batma tehlikesiyle karşı karşıya
idi. Süvarisi derhal ricat emri verdi (B u ge­
m i sonradan Tavşan adasına kadar varabil­
miş v e . orada karaya vurarak batmaktan kur­
tulmuştur).
B u n a rağmen hü c u m u bir kere de İngiliz
gemileri denem ek istediler. D a h a ilk ânda
bir torpidobotları battı. Enfleksibl . zırhlısı
da gerek aldığı m erm i isabetlerinden gerekse
çarptığı mayından ağır hasara uğrayıp su
almağa başladı. (B u gemi de İmroz adasına
gidip baştankara etmiştir). İrrezistibl zırhlısı
ise, tıpkı B u v e gibi bir mayine çarpıp
yana yattı. Bütün manevra kabiliyetini
kaybederek Osmanlı toplarının darbeleri
altında Karanlık limana doğru sürüklendi.
18 m art 1915 te Boğazı zorlayan İtilâf d o n a n m a s ı n d a n
3536
Ö cean zırhlısı da bir mayına çârpip sancak
tarafına yatarak suların akmtısıyle sürüklen­
m eğe başladı. Bir torpidobot aynı âkıbete
uğrayınca İngiliz amirali ricat emri verdi.
Güneş batarken b u kanlı ve müthiş macera
OsmanlIların zaferiyle sona ermiş bulu­
nuyordu. İrrezistibl ve Ocean, Osmanlı top-
larıyle döğüle döğüle Çanakkale’nin koyu
sularına gömüldüler.
Böylece, Çanakkale deniz savaşları sona
ermiş ve düşm an yenilerek çekilmişti. B u
savaşta Osmanlı kuvvetlerinin kum andanı
C evad Paşa /Ç o b a n lı), K u r m a y Başkanı ise
Salâhaddin Âdil Beydi.
Düşm anın b u cephede bundan sonra ver­
diği deniz zayiatı 13 mayısta Muaveneti M il­
liye muhribinin İngilizlerin Golyat zırhlısını
batırması ve yine İngilizlere ait Trium f ve
M aj estik zırhlılarının 25 ve 27 mayısta de­
nizaltı hü c um u ile batırılmalarıdır.
B — Çanakkale kara savaşları:
Deniz savaşlarında uğradıkları kesin y e­
nilgi üzerine İtilâf devletleri karadan taarru­
za geçerek Eceâbâd yarımadasını istilâ sure­
tiyle Boğaz savunm a mevzilerini düşürüp
donanmalarına deniz yolunu açmağa karâr
ÜBi
BŞSŞF
mm
Fransızların B u v e zırhlısının batışı
 derdiler. B u maksatla A kdeniz birleşik k u v ­ b u n u n dörtte birine yetecek silâh ve savaş
vetleri başkumandanlığına tayin edilen J. malzemesi vardı.
Hamilton, Bozcaada’ya gelerek Çanakkale’yi V o n Sanders, düşmanın çıkarmayı nere­
denizden bir daha zorlamayı düşünen Am iral den yapacağını tam mânasıyle kestiremediği
R o b ek ile görüştü. Sonunda kara taarruzuna için kuvvetlerini fazla dağıtmadan m ü m k ü n
karar verildi ve «Akdeniz seferi kuvvetleri»
kadrosu kurularak İskenderiye ve Portsaid’e
yığmak yapılmağa başlandı. Böylece G e n e ­
ral Hamilton’un emrinde kısa zam anda 75
bin kişilik bir kuvvet toplandı. B u kuvvet;
İngiliz, Fransız, Avustralya, Y e n i Zelanda ve
diğer bazı sömürge askerlerinden m ürekkep­
ti. Genel karargâh, Lim ni adasındaki Mon-
doros limanıydı.. General Hamilton’u n u m u ­
m î kumandası altında olmak üzere İngiliz ve
kısaca «Australian and N e w Zeeland A r m y
Corps», (yani Avustralya ve Y e n i Zelanda
silâhlı birlikleri) sözlerinin baş harflerinin
birleşmesinden doğma A nza c ( = A n z a k ) k u v ­
vetlerinin kumandanlığı * General Hunter
Weston ve General Birdwood, Fransız k u v ­
vetlerinin kumandanlığı ise General d ’A m a d e Majestik zırhlısının batışı
tarafından ifa edilecekti (d*A- ...
m a d e’nin yerine sonradan G e n e ­
ral Gouraud ve onun yaralan-
masıyle de General Bailloud
geçmişlerdir). . -* -

Osmanlı devleti, düşmanın

kara harekâtına girişeceğini
sezmiş bulunuyordu. 23 mart
1915 tarihinde A lm a n Generali
L im a n V o n Sanders (Paşa) in
kumandasında olmak üzere B e ­
şinci ordu kuruldu. B u ordunun
ihtiyatını teşkil eden 19 uncu
tümen Bigalı civarında idi (tü­
m e n kum andanı Yarbay M u s ­
tafa K e m a l Bey, Osmanlı d ev­
leti D ü n y a savaşma girdiği za­
G olyat zırhlısını batıran «Muavenet- i Milliye» m u h ribi ve
m a n Sofya’da ataşemiliter ola­
k u m a n d a m A h m e d B ey
rak bulunuyordu. H e m e n cep­
hede faal bir görev istedi. B a ş­
kum a n da n vekili E nv er Paşa,
onun ısrarı karşısında, kendisi­
ni Tekirdağ’da kurulmakta olan
bir tümen kumandanlığına ta­
yin etmişti. Mustafa K e m a l B e ­
yin kısa zam anda savaşa hazır
hale koyduğu b u birlik (19. tü­
m en ) 25 şubat 1915 de M aydo s’a
nakledilmiş ve Bigalı’dan önce
b u mevkide bulunuyordu. B e ­
şinci ordu, iki tümeni Bolayır
berzahı civarında, bir tümeni
Gelibolu yarımadasında, iki tü­ m m
m eni Boğazın A nado lu kıyısın­
da ve bir süvari tugayı Saros
körfezinin kuzey tarafında ol­
m a k üzere yerleşmişti. K uvv et­
lerin genel toplamı seksen bin
kişi kadar idiyse de, elde ancak G olyat zırhlısı batarken

3537 F . 37
 olduğu kadar bir birlik halinde bulundur­
mağa ve birleşik ordu hangi taraftan yükle­
nirse savunma için o cephede kullanmağa
karar vermişti
Düşman, Gelibolu yarımadasına bir çı­
karma yaptığı takdirde kendisini Marmara
denizine ulaştıracak en kısa iki yoldan biri
Bolayır bölgesindeki 4.5 kilometre genişliğin­
deki kısım, öbürü ise Maydos ile Kabatepe
arasındaki 7,5 kilometrelik saha idi. Düşm an
için daha uygun olan bu ikincisiydi. Ş u hal­
de, Maydos - Kabatepe arası tutulur ve iyi
tahkim edilirse, Boğazın savunması kolaylaş­
mış olurdu. Almanlar ise, yarımadaya bir çı­
karma yapılırsa, düşmanın Bolayır bölgesini
tercih edeceğini hesapladıklarından bütün
ihtiyat kuvvetleri buraya yığmak istiyorlar­
dı. Osmanlı kum anda heyeti, baştanberi çı­
karma yapılabilecek yeri kestirdikten sonra
düşmanı eldeki kuvvetlerle yarımada kıyıla­
rında karşılamak düşüncesindeydi (Maydos-
ta bulunduğu zaman Mustafa K em al B ey de
böyle düşünüyordu. M aydos kumandanlığı
kendisine verildiği zaman düşmanı karaya çı­
karmamak plânını esas tutup kuvvetlerini
buna göre yerleştirmişti. Beşinci ordu kuru­
lup bütün kuvvetlerin kumandanlığı V o n
Sanders’e verilince, A lm an kurmaylarının
düşüncesi ağır bastı, düşmanı kıyıda kuvvetle
karşılama esası terk 'edilerek gözetleme pos­
taları konulmuş ve 19 uncu tümen de ordu
ihtiyatı olarak Bigalı’ya naklolunmuştu).
Düşmanın ana hareket plânı şöyle idi:
29 uncu İngiliz tümeni Fransızlarla bir­
likte Gelibolu yarımadasına güney ucundan
çıkacak, ilk hedef olarak Alçıtepe’yi alıp Ki-
lidülbahir üzerine yürüyecek, bir yandan da
kuzey tarafta Arıburnu ve civarına çıkarıla­
cak A nza k kuvvetleri Boğazın en dar nok­
tası yönünde kesin taarruzda bulunacak ve
bu arada Bolayır berzahında ve K um kale’de
ve Beşike’de şaşırtma hareketleri ve oyala­
m a savaşları yapılacaktı.
Deniz savaşlarının verdiği neticeler de
g'özonüne alınarak iyi hesaplanmış ve şaşır­
tıcı bir plânla yapılan düşman ilk çıkarma
hareketlerini dört kısımda inceleyebiliriz.
B u n d a n .sonraki çıkartma beşinci kısımda in­
celenecektir,
1 — Kum kale, Beşike ve Bolayır çıkar­
maları;
B u çıkarma hareketleri esas çıkarma
yerlerinin neresi olduğu hususunda savun­
ma kuvvetlerini şaşırtarak, tereddüde düşür­
mek, dolayısıyle hareketsiz hale getirip doğru
tedbirin alınmasını önleyebilmek gayesiyle
tertiplenmişti. K um kale çıkarmalarına, al­
tıncı Fransız sömürge alayı m em ur edilmişti,
25 nisan sabahı, bölge evvelâ şiddetle
bombardıman edildi. Sonra saat 4.30 da ilk çı­

Ç a n a k k a ie kara savaşları için yeniden teşekkül eden Beşinci ordu k u m a n d a heyeti:

S ağdan s-ofa, oturanlar; Rauf Bey, V e h ip Paşa, M ü şir L im a n von Sanders Paşa ( k u m a n ­
d a n), Esat Paşa, Sü le y m a n N u m a n Pasa (doktor). A r k a d a n sağdan ikinci K u r m a y binbaşı
İsmet (İnönü) Bey,- soldan ikinci İbrahim TallJ (doktor) Bey.

3538
karma yapıldı. Osmanlı topçusu derhal faali­
yete geçip düşman kuvvetlerini hırpaladık­
tan sonra piyade hücumuyle ilerleyişlerini
durdurdu. Akşam a kadar göğüs göğüse sa­
vaşlar sürdü. Gece de devam etti. Kumkale,
b u arada bir kaç kere el değiştirdi. Neticede
düşmanda kaldı. Ertesi günü topçu ateşini t
müteakip başlayan Osmanlı piyade taarruzu
sonunda, ilk çıkarmadan tam yirmi dört saat
sonra, saat 4.30 da kesin şekilde geri alındı.
Buradan çekilen İtilâf kuvvetleri Seddülba-
hir harekâtına katıldılar. Beşike ve Bolayır’a
karşı Saros kıyılarında yapılan hareketler
çıkarma gösterisinden ileri gitmedi.
2 — Seddülbahir çıkarması:
24/25 nisan gecesi bölge torpidobotlar ta­
rafından bombardıman edildi. Sabahleyin
4.30 da ise, düşman donanması çok ağır bir
tahrip bombardımanı açtı. Bu n u n hedefi, bil­
hassa kıyı müdafaa istihkâmlarıydı. Seddül­
bahir siperlerinin ıslahına Nisan başmdanberi
düşmanın uçak faaliyeti ve donanmanın
aralıksız tâciz ateşi yüzünden ancak gece ka­
ranlığında çalışmak m ü m kü n olmuş ve iste­
nen netice elde edilememişti.
Osmanlı bataryaları, düşmana hemen
karşılık yermeğe başladı. B u n a rağmen, çı­
karma bölgesindeki istihkâmlar yıkılmış, si­
perler yerle bir olmuştu. Osmanlı birlikleri
daha emin şütrelerin arkasına çekilmiş, düş­
m an askerlerinin karaya ayak basmasını so­
Fransızların Senegalli askerlerinin
3539
ğukkanlılıkla bekliyordu. Saat 5 de, bombar­
dımanın hızı azaldı ve alaca karanlıkta çe­
şitli gemilerden mürekkep büyük bir ihraç
filosunun Şığındere’den itibaren Seddülba­
hir bölgesini sarmış olduğu görüldü. Saat
6 da duba ve kayıklar sahile yanaştı. Os-
manlı siperlerinde hiç bir hayat eseri kal­
madığı sanılırken birden başlayan şiddetli,
hesaplı ve isabetli bir ateş, düşmanı şaşkına
çevirdi. İhraç kayıkları sahile varmadan dev­
riliyor, askerler kendilerini denize atıyor,
nakliye gemilerinin bordalarındakiler ise
ateşin tesiriyle sapır sapır dökülüyorlardı.
Düşman, paniğe kapılmıştı. Nakliye gemile­
rinden inmek istemeyen askerler, ancak su­
baylarının kılıç darbeleriyle merdivenlere
doğru ilerliyorlardı. Karaya yanaşmak te­
şebbüsünde bulunan bütün kayıklar batırıl-
dı. Yalnız Teke koyu kıyılarında Osmanlı
ateşinin tutmadığı ölü açılarda bir miktar
düşman kuvveti tutunabilmiş, Ertuğrul koyu
ve Seddulbahir’e çıkmak isteyenler şiddetle
tardolunmuştu. Dü şm an donanması bunun
üzerine ağır ve ezici ateşini bu tarafa çe­
virdi ve Osmanlı siperlerini yerle bir etti.
Burada bulunan müdafiler mecburen daha
gerilere çekildiler. Düşman, Teke koyu çı­
karmasını durmadan takviye ediyordu. Saat
10 da karşı kıyıdaki bataryalarımız çıkarma
kuvvetlerini doğmeğe başladı. Düşm an, bu
yüzden ağır kayıplara uğradı. Çıkanlar ise,
K u m k a l e ’ye çıkışlarında karşılanmaları
OsmanlIların karşı koyuşu yüzünden Teke
sırtlarından ileriye gidememişlerdi. Saat 13
de ağır zayiata bakm adan yine hücum a geç­
tiler. Ö lü açılardan faydalanarak Aytepe’yi
sardılar. Gözcübaba tepesi ise, ancak bütün
müdafileri şehid düştükten sonra düşm an ta­
rafından alınabildi. Aytepe de ele geçince,
Ertuğrul tabyaları arkadan sarılmış oldu.
Gece düşman .çıkarması devam etti. Hâlâ
OsmanlIların elinde bulunan, bom bardım an­
ların tamamen harap edip taş taş üstünde bı­
rakmadığı Seddülbahir’de ise kanlı boğuşma­
lar sürüp gidiyordu. Gece Hisarlık mevkiine
çıkan düşman, gönderilen takviye birlikleri
vasıtasıyle durdurulmuştu. 26 nisan sabahı
düşm an Seddülbahir koyuna ve iskelesine aç­
tığı ağır ateşin himayesinde buraya da çı­
karm a yaptı, verdiği zayiat ancak korkunç
kelimesiyle anlatılabilecek derecede idi.
İtilâf kuvvetlerinin ç ık arm a vasıtaları
İngiliz kıtalarının S e d d ü lb a h ir’e çıkışı
3540
T ü rk müdafileri, 23 saat aç, susuz ve uykü-
suz çarpışmışlardı. O gün bir süngü hü cum u
ile Hisarlığa çıkanlar denize döküldü.
D ü ş m a n ertesi g ünü Hisarlık - Sığmdere
hattını tutmağa m uvaffak oldu. Burada ve
Seddülbahir’de tutunduğu yerlerde tahkimat
yaparak yerleşmeğe çalışıyordu, Osmanlı top­
çusu tâciz ateşiyle b un u engellemeğe uğra­
şıyor, düşm an donanmasının şiddetli b o m ­
bardımanı piyade taarruzuna im kân bırak­
mıyordu. 1/2 mayıs gecesi yapılan taarruz,
düşman hatlarına kadar inkişaf ettiyse de
m üstahkem • siperler alınamadı. Düşm anın
karşı taarruzu geri atıldı. 3 /4 mayısta yapı­
lan taarruz da düşm an donanmasının tesirli
ateşi yüzünden inkişaf edemedi. 6 mayısta
İngiliz - Fransız kuvvetleri taarruza başla­
dılar. Osmanlı siperleri bombardımanla yerle
bir olmuştu. D ü ş m a n ateşi durm adan devam
ediyordu. B u n a rağmen OsmanlIlar, hem en
tam am en açık arazide savaş tarihinde ender
raslanan bir müdafaa yaptılar. Ü ç gün dur­
m adan devam eden düşm an saldırışı nihayet
kırıldı. .
Düşm an , yeniden iyice hazırlandıktan
sonra 4 ve 5 haziranda ve nihayet 6 ağus­
tosta hücumlarını tekrarladıysa da her defa­
sında püskürtüldü. B u n u n üzerine bu bölge­
deki çarpışmalar, siper savaşlarına döndü.
Cephenin doğu kesiminde bulunan Fransız
kuvvetleri Kereviz köyünü aşamadıkları gibi,
bunların solundaki İngilizler de savaşın so­
n un a kadar ne Alçıtepe’yi alabildiler ne de.
kıyıdan ancak dört kilometre içeride b u ­
lunan Kirte köyüne kadar bile olsun ilrliye-
bildiler.
3 — Arıburnu çıkarması:
24/25 nisan gecesi saat 3.30 da çıkarma
filosunun öncüleri olan üç torpidobot sahile
sokulup çıkarına noktalarına hâkim olan
Osmanlı siperlerini ateş altına aldılar. Yarım
X-- ,
saat sonra çıkarma gemileri kıyıya ram pa
etmişlerdi. A y n ı zam anda Osmanlı siperle­
rinden sert ve sürekli bir ateş başladı. B u
ateş, düşmana ağır kayıplar verdirmekle
beraber, çıkarma kuvvetleri arka arkaya
ileri sürüldü. Nihayet düşm an kesafeti. Os-
manlı ateş kesafetini aştı. B u sayede karaya
ayak basabilenler yalçın sırtların Ölü açıla­
rına can attılar. Halbuki bu çıkarmaya karşı
koyan, sadece oyalama savaşı ile görevli bir
bölükten ibaret tarassut kulesi erleriyle bir
sahra bataryasıydı. Turgud Reis gemisi de
endirekt ateşiyle onları desteklemişti. O s ­
manlI bölüğü süngü h ü c u m u ile de düşmanı
hırpaladıktan sonra cephanesi tam am en tü­
kendiği için çekildi. Ortalık aydınlanınca
düşm an bombardımanı Osmanlı savunma
hatlarını döğmeğe başladı. A y n ı zam anda çı­
karm a durm adan besleniyordu. K ara da tu­
tunan düşman; bir kolu ile Kılıçlıbayırı’na,
bir kolu ile de Çataldere doğusundaki sırt­
lara kadar ilerlemişti.
Çıkarma kuvvetlerinin ilk hedefi Koca-
çimen tepesini tutmaktı. Burası yarımadanın
en yüksek noktasıydı. Ele geçtiği takdirde
düşm an durum a tam am en hâkim olabilir ve
b u suretle OsmanlIların bütün Boğaz savun­
m a sistemi çökerek her şey kaybedilirdi.
Düşm an, Kocaçimen tepesini ele geçir­
m e k için evvelâ 261 râkımlı tepeyi tutmak
mm
S e d d ü lb a h ir bölgesinin
zorundaydı. Cephanesi biten Osmanlı taras­
sut birliğinin çekilmesi, onun b u maksadını
kolaylaştırıyor ve gayesini yavaş yavaş oluş
safhasına intikal ettiriyordu.
B u ân, korkunç ve karanlık bir ândı. H er
şeyi bir anda kaybetm ek m ü m k ü n dü . A lm an
kurm ay heybetinin yanlış hesapları sonunda
düşmanın kıyıda kuvvetli olarak karşılan­
mamış bulunması bir felâketle neticelenmek
üzereydi.
İşte bu korkunç ve karanlık ânda, sava­
şın talihini tam am en değiştiren bir m ü d a ­
hale vukua geldi.
Bigalı mevkiinde ordu ihtiyatı olarak
bulunan 19 uncu tüm en kum andanı Mustafa
K e m a l B ey son d u rum u haber alınca (üst
kumandanlardan telgrafla bir cevap alam a­
yınca) hiç emir beklemeden harekete geçti.
Maksadı, Kocaçimen tepesini ele geçirmesine
engel olmak için düşmanı C o n k bayırında
karşılamak ve orada durdurmaktı.
19. T ü m e n kum andanı icraatını şöyle
naklediyor:
«Kıtalarını yürüyüşe hazır olarak içtima
ettirmiş bulunduran 57 nci alayın (meşhur
bir alaydır bu, çünkü hepsi şehid olmuştur)
kumandanları, sertabib ve bir yaverimle bir
emir subayım beraber olduğu halde, içtima
yerine gittim. Basit tertipte Bigalı deresi bo­
yunca giden yol üzerinde bizzat yürüyüşe
geçirerek Kocaçim en tepesine doğruldum.
-sîr!
ve çıkarmasının genel görünüşü
3541
 Bizzat yol bulm ak ve birliği oradan sevket-
m e k suretiyle Kocaçimen tepesine varıldı.
Kocaçimen, yarımadanın en yüksek tepesi­
dir. Alay ve batarya kumandanına eratı ta­
m a m e n toplayıp küçük bir istirahat vermesi­
ni söyledim. O n dakika kadar duracaklar,
sonra beni takipedeceklerdi. B e n de, Abdal-
geçidinden Conkbayırı’na gidecektim. Y a ­
nımda yaverim, emir subayım, sertabib ile
tümen dağ topçu taburu kumandanı olduğu
halde evvelâ atlı olarak yürümeğe teşebbüs
ettik. Fakat arazi müsaid değildi. Hayvanları
bıraktık. Y a y a olarak Conkbayırı’n a vardık.
B u sırada Conkbayırrnm güneyindeki 261
râkımlı tepeden Conkbayırı’na doğru kıyı­
nın tarassud ve emniyetine m em u r olarak
oralarda bulunan bir birlik erlerinin koş­
makta, kaçmakta olduğuu gördüm. K e n d im
b u erlerin önüne çıkarak:
«Niçin kaçıyorsunuz?» dedim.
«Efendim, düşman...» dediler.
«Nerede?»
«İşte!» diye 261 rakımlı tepeyi gösterdi­
ler. Hakikaten düşmanın bir avcı hattı, 261
râkımlı tepeye yaklaşmış, büyük serbestlikle
ileriye doğru yürüyordu. K aça n erata:
«Düşm andan kaçılmaz!» dedim.
«Cephanemiz kalmadı» dediler.
«Cephaneniz yoksa, süngünüz var» de­
dim ve bağırarak bunlara süngü taktırdım.
Yere yatırdım. A yn ı zam anda Conkbayırı’na
M pİL
İSİ b
...
" 4
İngiiizlerin A n b u r n u ’rta çıkışları
3542
doğru ilerlemekte olan piyade alayı ile, dağ
topu bataryasının yetişebilen erlerinin marş
marşla benim bulunduğum yere gelmeleri
için yanımdaki emir subaymı geriye saldır­
dım. B u erat süngü takıp yere yatınca, düş­
m a n eratı da yere yattı. Kazandığımız ân,
b u ândır».
B u n d an sonra Mustafa K e m a l B e y ’in e m ­
rindeki 57 nci alayın kolbaşındaki bölüğü
sür’atle yetişip cephanesiz bölüğü takviye
ederek ateş açtı. A yn ı zam anda b u alayın
bütün bir taburu ile b u bölüğü destekledik­
ten sonra Mustafa Kem al, 261 râkımlı tepe­
ye taarruz emri verdi. D a ğ topu bataryasını
da Suyatağı’nda mevzilendirerek düşman' pi­
yadesini ateş altına aldırdı. Arkasından b ü ­
tün alayı taarruza iştirak ettirdi.
Böylece düşm an ilerleyişini durduran
Mustafa K e m a l Bey, bundan sonra, gerek
kendi tümeninin diğer birliklerinin yetişme­
si ve kom şu tümenin de bir kısım kıt’aları-
n m başında- olduğu halde, düşmanı geri at­
m a k üzere taarruza geçti.
B u taarruzun muvaffak olması, Ç a na k ­
kale savaşlarının en m ü h im ve en hayatî bir
safhasını teşkil eder. Mustafa K e m a l Bey, er
ve subaylarına taarruz emrini verirken:
«Ben size taarruz emretmiyorum. Ö lm e ­
ği emrediyorum. B iz ölünceye kadar geçecek
zam an zarfında yerimize başka kuvvetler ve
kumandanlar geçebilir» (İslâm Ansiklope-
% '
W -
disi, F : 10, S: 724) demiş ve onlar da göz zırhlı ve beş torpidodan m ürekkep bir düş­
kırpmadan b u emre itaat etmişlerdir. m a n filosu Kabatepe'ye hâkim mevzilerde
0 gün muharebe akşama kadar sürmüş, bulunan bataryalarımıza ve siperlerimize
düşman C onkbayın önünde 261 râkımlı tepe­ karşı şiddetli bir bombardıman açtıktan son­
den bir kilometre kadar geriye atılmıştı. An- ra bu ateşin himayesinde olarak karaya çı­
zaklar pek büyük zayiat pahasma ve donan­ karma yaptı. B undan maksadı, Arıburnu ha­
m a ateşinin himayesinde olarak kıyıyı örten rekâtını güçleştirmekti. Kıyıya çıkan düş­
son sırtlarda tutunabilmişlerdi. m a n kuvvetleri, evvelâ şiddetli bir ateşle
Mustafa K em al B e y ’in bu yerinde ve ce­ karşılandı. Sonra derhal yapılan karşı h ü ­
surca müdahalesi sayesinde düşmanın Koca- cum neticesinde iki yüzden fazla zayiat v e ­
çimen plâtosunu ele geçirip M aydos üzerine rerek geri çekilmek, zorunda kaldı.
yürümesine engel olunmuştu.
Mustafa K em al Bey, o günden itibaren
Arıburnu kuvvetleri kumandanlığına tayin
• olundu. (B u vazifesi 17 mayısa kadar devam
etmiş ve bu müddet içinde bütün hücumları
geri atmıştır).
1 mayısta Osmanlı birlikleri şiddetli bir
taarruza geçti. Boğaz boğaza süren kanlı sa­
vaşlardan sonra cidden kahramanca döğüşen
A n z a k ’lar, geri hatlara çekilmeğe mecbur
kaldı. İki asker, nihayet birbirine yirmi otuz
metre mesafe ile siperlendiler. Taarruz b u ­
rada durmuş, lâkin muharebe devam ediyor­
du. Aylarca da devam etti. Bunlar, dünya
savaş tarihinde en yakın mesafeden cereyan
eden siper savaşlarıdır. İki taraf b u yüzden
görülmemiş derecede zayiat veriyor, buna
rağmen yerlerini terketmek • istemiyordu. Si­
perler arasında mesafenin yer yer sekiz
metreye kadar indiği oluyordu. Birinci siper­
lerde bulunanların hiç biri kurtulmadan dü­
şüyor ve ikinci siperlerde bulunanlar biraz
sonra öleceklerini bile bile tereddütsüz on­
ların yerini alıyordu.
19 mayısta Fon Sanders Paşa, 42 bin
kişilik bir kuvvetle ve genel taarruzla Arı-
burnu ihraç noktasına karşı şiddetli bir h ü ­
cum yaptıysa da, Anzakları yerinden sö­ A r t b u r n u 'n d a 19. tüm e n kum an d anı
kemedi. B u taarruz, Osmanlı ordusuna 10 M u stafa K e m a i B e y siperlerde
bin kişilüv bir zayiata mal ol­
duktan sonra tekrar siper sa­
vaşlarına dönüldü.
Düşmanın 5 haziranda gi­
riştiği bir taarruz da püskür­
tüldü.
B u sırada Mustafa K e m a l
Beyi rütbesi Albaylığa yüksel­
tilmiş ve ArıBurnu’na ilâve ola­
rak Anafartalar bölgesi içinde
A z m a k mevkiine kadar olan
kısım da onun mes’uliyeti altı­
na verilmişti. Bütün Anafarta­
lar mmtakası ise, Esad Paşaya
bağlı -olmak üzere A lm a n Wil-
mer'in kumandasına tevdi olun­
muştu.
4 — Kabatepe çıkarması:
Arıburnu harekâtı devam
ederken 4 mayıs günü sa­
bahleyin saat beşe doğru iki. A r ıb u r n u ’n d a sav a şla r

3543
 5 — Suvla çıkarması ve Anafartalar :
Siper savaşları. Ağustos başlarına kadar
sürdü. İki taraf inatla yelerini muhafaza
ediyordu. D üşm an, malzeme cinsi ve bollu­
ğu, ayrıca iaşe bakımından OsmanlI askeriyle
kıyaslamnıyacak derecede üstün halde bulu-
nuyordu. Bunlardan başka sayı fazlalığı ve
durm adan ' takviye almak imkânları vardı.
İtilâf devletleri Haziran ayından itibaren
Çanakkale cephesindeki «Akdeniz seferi k u v ­
vetleri» ni beş yeni tümenle' takviye kararı­
nı almışlar ve b u n u tatbike general Stopford
kumandasında olan üç tümeni Suvla limanı­
na çıkarılırken aynı zam anda diğer ikisi de
Anzaklarm kuzeyinden Arıburnu bölgesin­
den Conkbayırı istikametinde Kocaçim en te­
pesine taarruz edecekti. B u çifte hareketle
General Hamilton, bir taraftan Kocaçim en’i
alıp Maydos’a inmeye ve Seddülbahir cephe­

i sini sarmayı, diğer taraftan Suvla’da yapaca­

ğı çıkarma ile de yine geniş bir çevirme y a­
parken aynı zamanda Saros’tan inecek O s ­
manlI kuvvetlerine karşı koymayı tasarlı--
yordu.

Arıburnu yönünde İtilâf topçusu, 6 ağus­

tosta şiddetli ve sürekli bombardımanlara
başladı. OsmanlI topçusu karşılık veriyor,
bilhassa nakliye gemilerine göz açtırmıyor,
menzil içine girenleri hırpalıyordu. B u arada
düşman ihtiyat birliklerinin bir kısmı da
topçu ateşiyle dağıtıldı. Saat 16 dan itibaren
kb S B S ^^ M sS ^ s ^ ^ İbBSk SB S b SSS düşman ateşi Kanlısırt, Kırmızısırt ve Mer-
keztepe üzerinde toplandı. D ü şm a n b u sıra­
da zehirli gaz mermileri de atmaktaydı. 17.30
da düşman piyadesi Kanlısırt’a karşı taarru­
¡ P za kalktı. Savaşlar, gece olduğu halde, devam
W W — L , ¡■il etti. D üşm an taarruzu kırıldı. Ertesi gün ağır
bir bombardıman müdafaa noktalarını yerle
bir ettikten sonra 16.45 de taarruz yine baş­
ladı. B u hareketin gayesi, Kocaçim en tepesi­
ni ele geçirmekti. Düşm an, 15 saat döğdüğü
Osmanlı siperlerine dört tugay piyade ile
i**. . saldırmıştı. Yanmış, yıkılmış, târümar olmuş
ve artık içinde hayat eseri kalmamış sanılan
İngiliz generali Hamilton {'solda) siperlerden Tü rk askerinin fırladığı ve düş­
Fransiz generali Guro m ana h ücu m ettiği görülüyordu.
8 ağustosta düşman taarru­
zunun yönü birdenbire değişe­
rek Şahinsırt ile Conkbayırı is­
tikametine doğru inkişafa baş­
ladı. B u taarruz, şimdiye kadar
yapılanların en şiddetlisiydi.
Muvaffak oluşu ise, Arıburnu
■İ Ü
j
#v |m cephesinin çökmesi demekti.
Düşm an, karaya çıkarmış oldu­
ğu sahra ve obüs toplarıyle
"’ b ilfiil Conkbayırı’nı ağır bir bom bar­
dıman altına almıştı. H e r adım
«g başına bir m erm i düşüyor ve
a,»' ,.v « T4^ - &| toprak âdeta tüterek kaynıyor­
du. K u m a n d a n Mustafa K em al
B e y ’e gelen raporlar, Şahinsırt-
&■ la Kocaçimen bölgesinde, duru­
mun çok tehlikeli olduğunu
göstermekteydi. Aynı zamanda
bombardıman şimdi kendi ka­
Soldan sağa; Lord Kiçner ve general Birdvud siperlerde rargâhının bulunduğu yere doğ­
cepheyi teftiş ederlerden ru kaymış, düşman ise dal-

8544
 galat halinde Conkbayırı’na doğru piyade
taarruzuna girişmişti.
Aynı zamanda 6/7 ağustos gecesi Suvla
limanına üç kademe halinde, 1700 kişilik
zayiata mukabil, çıkarılmış bulunan 22 ta­
burluk İtilâf kuvveti karşısında 2,5 taburlu
Osmanlı birliği muntazam şekilde İsmail-oğlu
ile Kireç tepe hattına doğru çekiliyordu.
Arıburnu kesiminde de İngilizlerin tazyiki
son derece artmış bulunuyordu. OsmanlI as­
keri buna rağmen mukavemet etmekteydi
Şiddetli savaşlar bütün gün aralıksız sürdü.
Gece bombardımanla geçti. Sabaha karşı
Gonkb ayırma karşı taarruz yeniden başladı.
Suvla çıkarma bölgesinden general Stop-
ford kumandasında olarak ilerleyen birlikle­
re karşı Osmanlı ordu kumandanlığmca
«Saros grubu» cebrî yürüyüşle Anafartalara
yöneltidi. Diğer taraftan Conkbayırrna hü­
cumlar püskürtüldü. Düşman saat 15.30 a
kadar siperlerini takviye ile meşgul olup
tekrar taarruza kalktı. Şiddetli
Osmanlı ateşi karşısında ilerle- -
yemiyordu Bununla beraber,
taarruzlarını durmadan tekrar-
lıyor, bu cepheyi herhalde sök­
meğe azimli görünüyordu.
O güne kadar Anafartalar
Bölgesi, Kuzey Grubu K um a n ­
danlığına bağlı iken bir değişik­
lik yapılarak birlikler, Anafar­
talar Grubu adı ile Saros Gru­
bu Kumandanı Albay Fevzi
Beyin (merhum Mareşal Fevzi
Çakmak) emrine • verildi. Ancak
1 m
±.
Suvia çıkarması ve A nafartalar bölgesi (Resmin sağ ait kösesinde Arıburnu ve Arızak
koyu gözükmektedir)
.1
Saros bölgesinden cebrî yürüyüşle gelen
kıt’aların pek yorgun oluşu yapılması gerek­
li hareket hususunda grup kumandanını te­
reddüde sevketmekteydi,
Mustafa Kemal Bey, tehlikeyi pek ya­
kından gördüğü için Kuzey Grupu K um a n ­
danlığına haber gönderip Conkbayırı’nda du­
rumun çok kritik olduğunu bildirerek m em ­
leket selâmeti namına ordu kumandanının
dikkatinin çekilmesini istedi. Düşmanın git­
tikçe artan tazyiki ise, üst kumanda kade­
melerinde âdeta bir panik yaratmıştı. Bu ha­
ber üzerine Liman von Sanders Paşa namına
Kâzım Bey (merhum General Kâzım İnanç),
Mustafa Kemal Bey ile telefonla konuşup
mütalâalarını sordu. Mustafa Kemal Bey,
durumun nezaketini izah ettikten sonra, der­
hal tedbir almak ve ilk olarak birliklerin
sevk ve idaresini birleştirmek için bütün
kuvvetlerin bir kumanda altında bulunma­
sından başka çare kalmadığını anlattı.
,
'M i
n
Kabatepe ç/karmasmdan btı
maasm
3545
 Nihayet, 8/9 ağustos gecesi saat 21.50
de von Sanders tarafından Mustafa K em al
Ç a n a k k a ie ’de kara harekâtını genel olarak gösteren kroki radan hâtıra olarak almış, ken­
Çanakkale’de Osmanlı siperleri
3546
B e y ’e Anafartalar G rup Kumandanlığına tâ-
yin edildiği bildirildi.
Anafartalar G rup K u m a n ­
danı ilerleyen düşmanı durdur­
m a k ve geri atmak üzere taar­
ruzu bizzat idare etmiş ve daha
üstün durum da bulunan düş­
m a n kuvvetlerini geri atmıştır.
B u n d an sonra Conkbayırrna
doğru yapmayı tasarladığı taar­
ruz hareketinin hazırlığına baş­
ladı. Bütün tehlikeye rağmen
kurm ay heyetiyle Conkbayırı-
nı m üdafaa eden tümenin ka ­
rargâhına gitti.
Ertesi gün de saat 4.30 da
kıtaların başına geçti ve taarruz
emrini verip onları hücum a kal­
dırdı (10 ağustos).
B u hücum karşısında düş­
m an, silâhlarını bile kullanma­
ya vakit bulamadan ezildi. O r ­
talık aydınlanınca düşm an top­
çusu denizden ve karadan Conk-
bayırına karşı sert bir b o m ­
bardıman açtı. Düşm anın bir
şarapnel misketi kum andan
Mustafa K em al B e y ’e isabet et­
mişse de cebindeki saate çarp­
tığından bir şey olmamıştır (Li­
m a n fon Sanders bu saati son-
di aile markasını taşıyan saajâ
de Mustafa K e m a l B e y ’e vermiştir).
He r şeye rağmen Osmanlı taarruzu
sür’atle inkişaf ederek durdurulması imkân­
sız hale gelmiş, h em düşman, h em de ge­
len takviye kuvvetlerini perişan etmiş, k a ­
çanları kovalayan M ehmedcik, deniz kıyısına
kadar varmıştı. Neticeyi alan Mustafa K e ­
mal, taarruzu durdurdu ve birliklerini Conk-
bayırı ile Şahintepe’ye yerleştirdi.
D ü şm an birlikleri mevcutlarının yarısın­
dan fazlasını kaybetmişlerdi. General Kay-
ley ve bütün kurm ay heyeti dahil olduğu
halde General Boldevin maktul düşmüşlerdi.
General K up er yaralanmıştı. OsmanlIlar,
Arıb.urnu ile Damakçılık burnu arasındaki
düşman kuvvetlerini kat’î şekilde yenerek
çoğunu imha etmişlerdi.
B u n d a n sonra 18 ağustosa kadar yine
siper savaşları başladı. Burası Anafartaların
sağ kanadıydı. D ü şm an . büyük kuvvetlerle
hücum etmişti. Tazyikinin gittikçe arttığını
hissediyordu. Kireçtepe yönüne giden tek
yol düşman ateşi altında bulunduğundan
sevkedilen takviye kuvvetleri ilerliyemiyor-
du. Halbuki, Kireçtepe savaşlarının kaybe-
dilmemesi, b u birliklerin geçmesine bağlıydı.
 B u tehlikeli noktaya kurm ay heyeti ile ebedî ve unutulmaz bir şeref hâtırası olarak
bizzat gelen kum andan Mustafa K e m a l Be- millî tarihe geçmiştir.
yin evvelâ kendisi ve sonra verdiği işaret D üşm an piyadesi, ağır bombardımanlarla
üzerine yaverleriyle kurm ay _____ ___ ıt .................. .¿mİ.--. -
başkanı aynı şekilde geçtiler. 'r '
Sonra kıta kumandanlarına da J".' ’ ■■'
«Geçeceksiniz» emrini verdi. •' b H S Bİ!7 - . -V:-
[ :

Kumandanlarının örnek ha- '? ' i v ' " ? - ' -.V;

reketini gören birlikler parça '-i
parça ve koşmak suretiyle teh- •
likeli noktayı • geçtiler ve tam ' '-V •-
'
zamanında savaş yerine yetişip ;?■£“«•r-'IPPİlm-;
düşmanı geri attılar. ,
Düşm an, Mısırdan gelen ' ••:' İ BHF. . :-
takviye kuvvetleriyle 21 ağus- ' # ;k j y f e .4 ;
tosta K ü ç ü k Anafartalar köyü
istikametinden tekrar hücum
etti. Cephe kumandanı b u sefer
müdafaada kalmıyarak • ihtiyat
kuvvetlerini de ileri sürüp ■ kar-
şı taarruza geçti. İhtiyat kuv- . .Js^ğ& ^ ^ ¿ k a M g C
vetler yetişinceye kadar süvari
alayı düşmanı oyalama vazife­
sini . almıştı. D üşm a n üzerine
yokuş aşağıya dörtnala hücum
eden b u alay, kendisini feda et­
miş, lâkin vazifesini yapmış,
gerekli zamanı kazandırmıştı. Beşinci ordu kumandanı Müşir Liman fon Sanders ve
B u olay, Osmanlı süvarisi için Anafartaİar grubu kumandanı Miralay Mustafa Kemaî Bey

M
»ilL

K mmm
« # î f 1
"■' ‘’ZJ& ■
t **.

M I C m .tJ

Arıburnu’nda Kaniı-Sırt’ta düşman siperlerine dikilen Gazi Alay sancağı

3547
 ezilen Osmanlı mevzilerine bütün cephe bo­
yunca saldırmıştı.. Osmanlı karşı kovuşu ve
mukabil taarruzu b u n u nihayet kırdı. D ü ş ­
m an, bombardımanlarla m üdafaa noktala­
rını iyice ezdikten sonra taarruzunu tekrar­
ladı. B u taarruza üç tümen katılıyordu. Bir
tanesi,. İngiliz asillerinden m ürekkep olan
süvari tümeniydi. H e r ferdi, asil olan T ü rk
milletinin kahram an ordusu düşmanı bütün
m üdafaa mevzilerinden süngülerle geri attı.
. D ü ş m a n hücumlarının bilhassa hedef tuttuğu
Y u s u f ç u k . tepesi iki kere el değiştirdikten
sonra OsmanlIlarda kaldı.
Düşm anın 21 ağustos taarruzu 15-20 bin
zayiat verdiği halde muvaffak olamamıştı.
General Hamilton sonradan verdiği ra­
porda bütün İngilizlerin pek iftihar ettiği
asiller tümeninin üstün savaş gücünü uzun
uzun överek ve dünyanın hiç bir ordusunda
böyle bir birliğin bulunmadığını söyleyerek
böbürlenmiştir. Halbuki Mustafa K e m a l Bey,
b u taze ve savaşa yeni girmiş tümenle, dur­
Çanakkale’de İtilâf uçaklarına muvaffaki­ m adan savaşmış, ağır bombardımanlar y e­
yetle ateş eden Osmanlı topçuları miş, günlerdir yorgun ve hattâ aç ve uy k u ­
suz bulunan iki alayla, pek şanlı ve pek
kahram an 34 ve 36 ncı alaylarla mağlûp et­
miştir.
27 ağustosta düşmanın karadan açtığı ve
¿ i f V s J L ^
sonra deniz kuvvetlerinin de katıldığı bir
bombardım an başladı. Sonra da düşm an şid­
^ 'S . y \ cy±>yX^ \ <
> detle taarruza geçti. Kayacık ağılı bölgesin­
de b u taarruz Osmanlı siperlerine kadar in­
kişaf ettiyse de, geri atıldı. Mestantepe ve
Yusufçuk tepesine doğrulan düşm an taarruz­
O h a ^ J L * * ^ i, ^ i ları da kırıldı. Bunlar, b u cephenin son h a ­
reket savaşlarıdır. B u n d a n sonra yalnız si­
per çatışmaları devam etmiştir. Müstevli,
t °< :r * j J X j- nihayet bütün taarruz kabiliyetini ve m u ­
vaffakiyet ümidini kaybetti. 10 aralıkta has­
talanan Mustafa K e m a l Bey, yerini Fevzi B e ­
ye bırakıp İstanbul’a döndü. O n gün sonra
>7 ^ _ jyr-_ /!& mağlûbiyeti kat’î şekilde kabul eden düşm an
gerekli hazırlıklardan sonra sessizce çekilme­
3 ' ^ . sİ 'i J i \ , JK fe- j- ğe başladı. 19/20 aralıkta Anafartalar ve Arı-
* .•< burnu cephesi, 8 /9 ocakta Seddülbahir ke­
simi boşaltıldı. BÖylece, 1915 baharında parlak
ümidlerle karaya ayak basan birleşik düş­
m a n ordusu, 1916 kışının ortasında büyük bir
hüsran içinde çekilip gitti.

* i
Çanakkale savunmasının sonuçlan,
Bulgaristan’ın savaşa katılması
^ ":\ ( * -> - r 'J s . - .ş - ■
İtilâf devletlerinin Çanakkale savaşları­
» ''Y ? „ .A ,, nı kaybetmelerinden ise, şu sonuçlar doğ­
muştur:
1 — Boğazlar açılmadığından Rusya ile
Çanakkale zaferi üzerine Sultan Beşinci doğru bağlantı kurulamamış ve Çarlık or­
M eh m ed Reşad’ın, Hûda’ya şükreden bir §iir i dularının pek muhtaç bulunduğu silâh ve .
(Kendi el yazısıyİe) m alzem e yardımı yapılamamış olduğu gibi,

S548
Huşların iaşe kaynaklarından faydalanıia- aksine olarak savaş kudretini asla kaybet­
mamıştır. memiş olduğunu ve b u cihetten İtilâf asker­
2 — Almanların Bağaad demiryolundan lerine üstün bulunduğunu isbat ettiği gibi,
faydalanmalarına engel olunamamıştır. T ürk kum anda heyetinin ve kurmaylarının
3 — İngiliz - Fransız devletlerinin iti­ da gerçek değerini ortaya koymuştur. Eğer
barları sarsılmış, müslüman bir memlekete A lm an kurmayları yerine Türklerin düşün­
yenilmeleri aynı dinde olan bir kısım sö­ cesi kabul edilmiş olup düşm an baştanberi
mürge halkını mukavemete teşvik etmiştir. ilk çıkarma noktasında şiddet ve kuvvetle
4 — Bulgaristan’ın kesin olarak merkezî karşılanmış olsaydı, bu savaşı mutlaka y ü z­
devletler, safında yer almasına ve İstanbul - de altmış nisbetinde daha az zayiatla kaza­
Berlin hattının ^emniyet altına girmesine se­ nabilirdi.
bep olmuştur (Önce 6 eylül 1915 te A lm an ya
ve Osmanlı devletleriyle ittifak akteden B u l­ Veliahd Yusuf izzeddin Efendinin
garistan sonra da, A lm a n y a n m tavsiye ve
tazyikile Osmanlı devletinin Meriç nehri sağ
intihan
kıyısındaki arazi ile Karaağaç-Edirne tren M ü h im olaylardan birisi de, Veliahd
istasyonu birlikte Bulgarlara terketmesiyle, Şehzade Yusuf İzzeddin Efendinin 1 şubat
14 ekim 1915 te fiilen onların tarafında sa­ 1916 tarihinde kendisini öldürmek suretiyle
vaşa girmişti). hayatına son vermesidir,
5 — Osmanlı devletinin, güney cephesin­ Yu suf İzzeddin Efendi, Osmanlı haneda­
de K an al hareketlerine girişmesi önleneme­ nının tam dejenere bir tipidir. Kendisinde
miştir.
6 — Do ğu cephesinde serbest kalacak
Rus ordularının batıda A lm an ya’ya yüklen­
mesi fırsatı elde edilememiştir.
7 — Neticede savaşın daha 1916 yılında
sona ermesi ümid ve ihtimali ortadan kalk­
mıştır.
Savaşa, katılan İngiliz kuvvetlerinin top­
lamı 470 bin, Fransız kuvvetlerinin toplamı
80 bindir. İngilizler 120 bin, Fransızlar 30
bin ölü ve yaralı vermişlerdir. 120 bin m üt­
tefik askeri de hastalanmıştır.
Osmanlı ordusunun ölü ve yaralı toplamı
120 bin, hastalananların sayısı ise 90 bindir.
Böylece, hareketlere katılan bütün kuvvet­
lerin yarısı savaş dışı olmuştur.
B u savaş aynı zam anda Osmanlı askeri­ Ç a n a k k a le ’den çekilen İti lâfçıların
nin Balkan savaşında edinilen yanlış intibaın- boş siperleri

M üttefik Devletler h ükü m darları (soldan s a ğ a); İkinci Vilhelm ( A l m a n y a ) , Ferdİnand

(Bulgaristan), M e h m e d R eşad (O s m a n l ı ), F r a n s u v a -Jozef (A v usturya- M acaristan).

3549
dil kanseri ve bazan da diş kanseri b ulun­
duğu vehm ine kapılmıştı. B u yüzden veli-
ahdlikten ıskat edileceğine veya Sultan Meh-
m e d Reşad vefat edince tahta geçirilmiyece-
ğine dair sabit bir fikir besliyordu. Kendisini
b u kanaatlerinin aksine inandırmağa im kân
yoktu. Bütün devlet ricalinden veliahdlikten
ıskatının bahis konusu olmıyacağına dair y a ­
zılı taahhüdler aldığı halde, b u husustaki
düşüncesini değiştirmemişti. Babası Abdüla-
ziz’in intihar etmiş olduğunu bir türlü u n u ­
tamaz ve kendisinin de onu taklid edeceğini
HİCAZ O L A Y L A R I, FİLİSTİN V E I R A K
SADARETTE D E Ğ İŞ İK L İK , Z İ Y A R E T L E R , R U S Y A N I N
ÇEKİLİŞİ, P A D İ Ş A H I N V E F A T I
Y a v u z Sultan Selim H a n Mısır’ı fethet­
tiği vakit Hicaz’da Şerîf, yani Peygam beri­
mizin (S .A .) torunu Hazret-i H a sa n ’ın (R.
A .) neslinden geldiğini iddia eden Ben i Ku-
tâde sülâlesi emâret mevkiinde bulunuyordu.
Esasen arap memleketlerinde emâret m e v ­
kiine geçen her ailenin İslâm Peygam berine
nisbet iddia etmesi âdeti vardı ve Ben i Ku-
tâde’nin b u m übarek soydan geldiğini isbat
eden hiç bir İlmî delil mevcut değildi.
Dünya Savaşı başladığında Hicaz’da
Şerif Hüseyin Paşa emîr olarak bulunuyor­
du. Kendisi son derece haris bir zattı ve
OsmanlIlara içten düşmandı. Gayesi H icaz’ı
s İ. İ
V
m m im İ. ' i
fspimn
ilil! i >
: manları İtilâf devletleri aleyhine ayaklanm a­
W -1
H seyin Paşadan eğer Halife M u k a d d e s Cihad
f c î i
i J l 1§ S V'
V e iia h d Y u s u f İzze d d in E fe n d i
3550
mütem adiyen söyler, dururdu. Nihayet alı­
nan bütün tedbirlere rağm en Zincirlikuyu’-
dakı köşkünün harem dairesinde, yatağında
yattığı halde gizlice tedarik edip sakladığı
bir ustura ile kolunun damarlarını kesmek
suretiyle intihar etmiştir. İntiharının ertesi
günü namazı Ayasofya camiinde kılınarak
Sultan M a h m u d türbesine gömüldü. 1857 yı­
lında doğm uş olduğuna göre b u sırada 59
y aşm da bulunuyordu. O n u n vefatıyle veli­
ahdı ik Vahideddin Efendiye intikal etmiş
oldu.
CEPHELERİNDE D U R U M .
SAVAŞTAN
müstakil bir devlet haline getirmek ve bu
devletin başm a geçmekti. A bd ü lh am id dev­
rinde çok uğraştığı halde, b u halleri sezüdi-
ğinden, kendisine emâret verilmemiş ve
Devlet Şurası üyesi olarak vazife görmüştü.
H icaz’a emîr oluşu, Meşrutiyetin ilânından
sonra ve 1909 yılındadır.
Hicaz aslında bir Osmanlı vilâyeti idi ve
bir vali tarafından idare olunurdu. Şerif di­
ye anılan emirlerin ise, pek sınırlı bazı yetki
ve görevleri vardı. Hüseyin Paşa, evvelâ
bunları genişletmeğe ve nüfuzunu çoğaltma­
ğa kalkışmış, b u yüzden de böyle bir duru­
m u kabul etmek istemeyen Hicaz valileriyle
daim a ihtilâfa düşmüştür. B u arada, arap
kabile ve aşiretlerini kendisine bağlamış, bu
suretle onların isyanından çekinen devlet Şer.
rîf Hüseyin Paşayı azledemez hale gelmişti.
Bir taraftan d a oğlu H icaz m ebusu Abdullah
(sonradan Ü rd ü n kralı iken öldürülen) va-
sıtasıyle İngiltere’nin Mısır Fevkalâde K o ­
miseri ile temas edip icabında kabîle ve aşi­
retlere dayanarak isyan ettiği takdirde k en ­
disine yardımda bulunulup bulunulmıyacağı-
nı sormuşsa da, red cevabı almıştı.
Başlayan D ü n y a Savaşı İngilizlere H i ­
caz’ın d u r u m u ile yakından ilgilenmelerini
icap ettiriyordu. Bilhassa 1914 yılı sonbaha­
rına doğru Osmanlı devletinin b u savaşa gir­
mesi ihtimali belirince Mısır Fevkalâde K o ­
miseri Lo rd Kiçner, böyle bir hal vu kuunda
Halifenin M uk add es Cihad ilân edip müslü-
ya çağıracağını hesaplayarak Hicaz’ın b u h a ­
rekete katılmasına engel olacak tedbirleri d ü ­
şünmeğe başladı. O ğlu vasıtasıyle Ş erif. H ü ­
ilân ederse o nun n e yapacağını ve Osmanlı
devleti savaşa girdiği takdirde H icaz’ın İtilâf
devletleriyle işbirliği yapmasının iki taraf
için de daha faydalı olacağı düşüncesinde
bulunup bulunmadığını sordu.
 Beşinci M e h m e d (R eşad ) zamanındaki veziriazamlar
(İlave : 1 9 9 )
A H M E D T E V F tK PAŞA
(İkinci sadareti)
1845 yılında Üsküdar’da doğmuş­
tur. Babası Bahçesaraylı Arslanoğlu
ailesinden M irza M ustafa ile Kırım
Hanzâdesi A h m e d Giray’m kızının oğlu
T u n a bölgesi kum andanı Süvari Ferik’i
İsmail Hakkı Paşadır. İlk ve' Rüştiye
tahsilinden sonra Davudpaşa’daki sü­
vari alayına yazıldı. 1863 tarihinde
K arbokulunda imtihan verip süvari
mülâzimi olduysa da askerlik mesleği­
n e intibak edemediğinden iki yıl sonra
istifa edip Bab-ı âli’ tercüme odasına
girdi. 1872 tarihinde R o m a elçiliği
ikinci kâtibi oldu. Aynı yıl Viyana,
1873 yılında Berlin elçilikleri ikinci kâ­
tipliklerinde vazife gördü. B u sırada
her iki elçiliğin maslahatgüzarlığında
da bulundu. 1875 yılında Atina sefa­
reti başkâtipliğine sonra Petersburg
maslahatgüzarlığına tayin edildi.
Aynı yü Rus seferi çıkınca
geri döndü ve Ş u m n u ’da b ulun a n Ser­
dar Abdülkerim Nadir Paşanın yanına
politika m e m u ru olarak gönderildi.
Savaştan sonra Atina maslahatgüzarı,
1883 de Orta elçi unvaniyie Atina elçi­
si, 1885 de Paris’teki Süveyş Kanalı ko­
m isyonuna m e m u r oldu. Aynı yıl veza-
retle Berlin elçiliği verildi. 1895 tari­
hinde Hariciye nazırlığına getirildi.
Tevfik Paşanın Hariciye nazırlığı
on dört yıl sürdü. 1908 de memuriyeti­
n e ilâve olarak Âyan üyeliği verildi ve
13 şubat 1909 tarihinde Kâm il Paşa
kabinesinin düşmesi üzerine Hariciye
nazırlığından ayrıldı ve b u m a k a m a
tayin edilen Rıfat Paşanın yerine L o n ­
dra B ü y ü k elçiliği verildi. Y en i m e m u ­
riyetine hareket etmeden 31 M art vak’-
ası zu h u r edip Hüseyin Hilmi Paşa is­
tifa ettiği için herkesin itimad edebi­
leceği nam uslu ve tarafsız bir kimse
olarak tanınmış b u lun d uğ u nd an sada­
ret mevkiine getirildi i 14 nisan 1909).
A bdü lham id’in haPi ve Beşinci M e h ­
m e d Reşad’m cülûsu, üzerine yerinde
kaldıysa da, kısa bir za m an sonra, 6
mayıs 1909, sadaretten istifa etti.
Tevfik Paşa, sadaretten istifasının
dördüncü g ü nü n de Londra B ü y ü k elçi­
liğine gönderildi. Birinci D ü n y a Savaşı
dolayısiyle İngiltere ile siyası m ün ase­
betlerin kesilmesi üzerine- geri çağı­
rıldı. Mondros mütarekesinin imzasın­
dan kısa bir m üd det sonra İzzet Paşa­
nın istifa etmesi üzerine sadareti ka­
bul etti fil kasım 1918).
lı devletinin en güç devrine, kesin şe-
★
—>
Tevfik Paşanın bu sadareti. Osman-
kilde yıkılışının başlangıcına raslâr.
İki g ün sonra galip devletler filoları
İstanbul’a gelmiş ve İstanbul’u n işgali
başlamıştır. Bir m üddet sonra ise Va-
hideddin K a n u n u Esasinin kendisine
verdiği yetkiye dayanarak meclisi da­
ğıtmıştır (21 aralık 1918). Tevfik Paşa
ise, kabinede tasarladığı bazı değişik-
i likleri yapm ak için 12 ocak 1919 tari-
1 hinde istifa etti; istifasiyle kabinesi
ı düştü (4 mart 1919). İkinci D a m a d Fe-
) rid Paşa kabinesinde Vükelâ heyetine
İ m e m u r edildiyse de, kısa za m a n sonra
istifa etti.
! D a m a d Ferid Paşanın üçüncü sada­
retinden ayrılması üzerine sadaret
kendisine teklif olundu. Fakat kabul
etmedi (1 ekim . 1919). Ali Rıza Paşa
sadrıâzam olunca Vükelâ heyetine m e­
m u r edildi (2 ekim 1919). Üç ay kadar
sonra Âyan reisliğine tayin edildi. Ali
Rıza ve o n u takib eden Salih Paşa ka­
binelerinin istifası- üzerine sadaret ken­
disine teklif olunduysa da, her defa­
sında reddetti. Paris’te toplanan Barış
Konferansı üyeleri arasında bulundu.-
Bab-ı âli’ye çektiği telgrafta teklif olu­
n a n barış şartlarının devlet m e fh u m u
ile telifi kabil olmadığını bildirdi Pa­
ris’te daha fazla kalmak istemiyerek
geri döndü. İstifası üzerine 21 ekim
1920 tarihinde Tevfik Paşa OsmanlI
İmparatorluğunun son sadrıâzamı ola­
rak b u devletin son kabinesini kurdu.
O n u n b u altıncı ve son sadareti sıra­
sında millî hareket m uvaffak olmuş,
müstevli d ü şm an Anadolu’da m ağlûb
ve perişan edilerek İzmir’den denize
dökülmüş, saltanat resmen ilga
olunmuş, millî iradeye dayanan
Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi Hüküme-
ti’nin idaresi İstanbul’da da kurulmuş- j
tur. Tevfik Faşa b u n u n üzerine hâlâ (
tahtında oturmak sevdasında b ulun a n
Vahideddine 4 kasım 1922 tarihinde is­
tifasını verdi. Ertesi g ünü İstanbul’da
b ulun a n Rafet Paşa nezaret müsteşar­
larını çağırtıp kendilerine her türlü
i muameleyi durdurmalarını, memurla-
■ rın işlerine devam etmelerini ve bil­
hassa evrakın m u h afa za edilmesini
j bildirerek idareyi eline aldı.
Tevfik Paşa, on dört yıl dah a yaşa­
mış ve 8 ekim 1936 tarihinde vefat et- j
miştir. Kendisi iyi yetişmiş, bilhassa j
dış poplitikada tecrübeli, dürüst, n a ­
j m uslu bir devlet adamıydı. D a im a doğ- j
ruyu söylerdi. Meselâ saltanatının son
günlerinde V ahideddin kendisini çağır- ]
-> {
3551
tarak ortalıkta ğeçenierdeii ile hissetti­
ğini sorunca, y üzüne karşı: “Bildiğimi
arzedevim. Efendimizi istemiyorlar!”
demişti Bilhassa son sadareti sırasın­
daki olaylar dikkatle incelenirse, Millî
hareketin m uvaffak olacağına belki
tam m â n asiyi e inanm am akla beraber,
b u n u bütün kalbiyle temenni edenler­
den ve hattâ elinden geldiği kadar des­
teklemeğe çalışanlardan olduğu anlaşı­
lır. B u n u n la beraber, Osmanlı devleti
ananelerine, saltanat ve hilâfet mües-
seselerine çok kuvvetle bağlıydı. İrade­
si biraz zayıf, pek fazla nazik, cömert
ve eli açık, maiyetini himaye eder, lıer-
kese iyilik etmesini sever, herkes tara­
fından sevilir ve sayılır, hususi haya­
tında lâtifeci ve hoş sohbet bir zattı.
H Ü S E Y İ N H İ L M İ PA Ş A
likincisadareti. Evvelce İkinci Ab-
dülhâmid’in veziriazamları arasın­
da yazılmıştır).
İ B R A H İ M H A K K I PA Ş A
İstanbul’d a doğmuştur 1863. B a b a ­
sı Sakızlı M e h m e d Rıza Efendi, Şehre- •
maneti meclisi üyelerin den di.
Rüştiye tahsilini tamamlayınca ev­
velâ devlet dairelerine orta derecede
m e m u r yetiştiren Mahrec-i aklâm oku­
lun a girdi. Bir yıl sonra da Mülkiyeye
yazıldı. 1882 yılında buradan birincilik­
le m e zu n oldu. Aynı yıl maaşsız olarak
Hariciye yazı işleri kalemine girdi. İki
yıl sonra m abeyin tercümanı, iki yıl
geçince de H u k u k mektebi hocası oldu.
1889 yılında Hamidiye ticaret mekte­
binde de ders vermeğe başladı. Geçici
memuriyetlerle İtalya ve Yunanistan’a
gitti ve döndü. Şikago sergisine birin­
ci komser tayin olundu. B u m ün ase­
betle Şikagö’ya iki kere gidip geldi. Bü-
. tün bu görevleri sırasında mabeyin
tercümanlığı da üzerinde bulunuyordu.
1894 yılında Sıhhiye meclisi üyeliğine
•ve aynı yıl Bab-ıâli H u k u k müşavirli­
ğine tayin edildi. O za m a n a kadar
Bab-ı âlî H u k u k müşavirlikleri daima
yabancılara verilirdi.
Bab-ı âlî H u k u k müşavirliğinden
so nra ' çeşitli siyasi komisyonlarda üye
olarak vazife gördü. Milletlerarası kon­
feranslarda Osmanlı devletini temsil
etti. Said Paşa, altıncı sadaretinde onu
Hariciye . müsteşarlığına inha ettiyse
de, Abdülham id kabul etmedi. M eşru­
tiyetin ilânından sonra- Said Paşa ka­
binesinde Maarif nazırı olan Haşim Pa­
şanın istifası üzerine o nu n yerine ta­
yin edildi. Kısa za m a n sonra Kâmil P a ­
şa sadrıâzam olunca yerini m uh afa za
etti ve ilâve olarak Dahiliye nazırlığı
vekâleti, verildi (4 ağustos 1908). 18
gün sonra asaleten Dahiliye nazırı ol­
d u ve Maarif nazırlığına da vekâleten
tayin edildi. B u sırada yapılan m e m u r
tensikatı dolavısiyle Açıkta kalan bir
3552
sürü kaym akam , mutasarrıf ve vaii her
g ün nezarete gelerek gürültü çıkarma­
ğa başladılar. O n u m a k am ın da adeta
m uhasara etmişlerdi. Geniş ve taham ­
m üllü bir kimse olduğunda"n b u n a al- .
dırmıyarak işine devam etti. B u patır-
dılar arasında seçim de yapıldı ve D a ­
hiliye nazırı olarak b u sırada en ağır
yük o na düştü. Tensikatın doğru ve
haklı yapılmadığına ait dedikodular
devam ediyordu. B u n a , birçok da seçim
dedikoduları karıştı. Gazeteler aleyhin­
de şiddetli yazılar yazm ağa başladılar.
B u yüzden yerinde tutunamadı. Meclis
toplandıktan sonra R o m a elçiliğine
gönderildi. Hüseyin Hilmi Paşanın
ikinci defa sadaretten ayrılışı üzerine
sadaret m akam ına tayin olundu (12
ocak 1910). Kendisi İstanbul’a davet
edildiği za m an ne için çağırıldığını bil­
miyordu. A ncak Çanakkale’ye vardığı
za m a n d u r u m u öğrendi.
Sadareti sırasında geçen olaylar,
Çırağan sarayının yanışı (19 ocak 1910),
Arnavutluk isyanı, Girid’in Y u n a n is ­
tan’a ilhakını ilânı, Kiliseler k a n u n u ­
n u n çıkarılışı, Bab-ı âlî yangını (4/5
haziran 1911 )ı Sultan Reşad’m Rum eli
seyahati ve nihayet İtalya’nın Trablus-
garb ve Bingazi’ye tecavüzüdür.
Kendisi. Dahiliye nazın oluncaya
kadar gördüğü vazifelerde hep m uv af­
fak olmuş, lâkin Dahiliye nazırlığında
fena halde bocalamış, sadaretinde ise
hiç bir iş görememiştir. Sadareti sıra­
sında sorumsuz şekilde devlete hâkim
olmaya başlayan İttihad ve Terakki’ye
yakasını kaptırmış, Arnavutluk olayla­
rında lüzum suz şiddet hareketleriyle
sonunda toplu bir isyanın çıkmasına
sebep olunm uş, Kiliseler kanununun
kabulü yü zü n den de Bulgaristan’la
Yunanistan’ın ileride aleyhimizde bir­
leşmelerine im kân verilmiştir. Nihayet
kendisi R o m a elçisi' olarak vazife gör­
düğü halde, İtalyanların Trablusgarb
ve Bingazi hakkındaki niyetlerini seze-
m em ek gafletine düşm üş ve b u hâdise
üzerine 25 eylül 1911 tarihinde sada­
retten istifa etmiştir.
İbrahim Hakkı Paşa askıda kal­
mış bazı karışık işlerin halli için Lon­
dra’ya gönderilmiş v e .u z u n za m a n ora­
da bulunm uştur. Geri dönen Hakkı
Paşa Birinci Cihan Savaşının çıkışı üze­
rine 1915 yılında Berlin elçiliğine tayin
edildi.
1917 yılında elçilik üzerinde kal­
m a k şartiyle Âyan üyeliğine seçildi.
Berlin de vazife görmekte devam edi­
yordu. B u arada Brest-Litovsk antlaş­
masının imzalanmasında bulundu.
Berlin’e dönüşünde dizanteriye yaka­
landı ve bütü n tedavi ye ihtimamlara
rağmen 29 te m m u z 1918 tarihinde Ber­
lin’de vefat etti. Cenazesi İstanbul’a ge­
tirilip Y a h y a Efendi türbesi mezarlığı­
na gömüldü.
 İbrahim Hakkı Paşanın tahsili pek
m ükem m eldi. Fransızca ve İngilizceyi
ana dili gibi gibi bilirdi. Almanca,
Arapça ve Parsça da Öğrenmişti. O za­
m a n a kadar alışılmamış bir hal olarak,
| sadrıâzam bulunduğu sırada Beyoğlun-
j da kira arabasiyle veya yaya gezer, hal­
kın gittiği tiyatrolara devam etmekten
Çekinmezdi. Evvelce herkes sadrıâzam-
larm Bab-ı âlî’de geç vakitlere, gece
yarılarına ve hattâ sabaha kadar çalış­
malarına alışık olduğu için halka bu
haller çok aykırı gelir, yakınları tara­
fından ihtar edildikçe de “Halk alış­
sın!” derdi.
İbrahim Hakkı Paşa, son derece
terbiyeli, güler yüzlü, nazik, mültefit,
alçak gönüllü bir zattı. Maiyetinde va­
zife görenler kendisine çok bağlanır ve
sadakatle çalışırlardı. E n b ü y ü k kusu­
ru, biraz safça- ve üstelik iradesiz olu-
| şuydu. B u iki hali, nezarette ve şada-
I rette m uvaffak olamamasına sebep ol-
[ muştur.
M EHMED S A İD P A Ş A
(Sekizinci ve dokuzuncu sadaretleri)
GAZİ A H M E D MUHTAR PA ŞA
1839 yılında Bursa’da doğdu. Ka-
tırcıoğlu Halil Ağa adlı bir kimsenin
oğludur. Evvelâ Bursa askerî İdadisin­
de, sonra İstanbul’da Harbiye mekte­
binde okudu. Sınıfının birincisi olarak
okulu bitirdi ve kurm ay kısmına ayrıl­
dı. 1861 yılında K u r m a y Yüzbaşı rüt­
besiyle buradan da m e zu n oldu. İlk va­
zifeleri Hersek isyanının bastırılmasın­
da ve Karadağ savaşlarında gördü. B u ­
ralarda Serdar Ekrem Öm er Lütfi pa­
şanın maiyetinde iki yıl çalıştı. Savaşta
yaralandı. 1862 yılında Kolağalığma ve
iki yıl sonra da Binbaşılığa yükseldi.
1866 yılında K a y m a k a m (Yarbay) rüt­
besiyle Şehzade Y u s u f İzzeddin E fen­
diye öğretmen tayin olundu. Şehzade
babasiyle A vrupa seyahatine çıkınca
maiyetinde bulundu. Dönüşte Karadağ
H u d u t komisyonunda vazife aldı. 1869
yılında Miralay (Albay) lıkla Askerî
Şûra üyeliğine getirildi. Ertesi yıl Liva
(Tuğgeneral) rütbesiyle Asîr’deki isya­
nı tenkile m e m u r kuvvetlere katıldı.
Gösterdiği yararlık dolayısiyle 1871 yı­
lında Ferik (Tümgeneral) oldu. İsyan
yatıştıktan sonra Asîr ile birleştirilip
bir vilâyet haline konan Y e m e n valili­
ğine ve o bölgede kurulan Yedinci Or­
d u kumandanlığına tayin olundu. B u ­
rada vazife gördüğü sırada m u n t aza m
m ülki teşkilât kurdu. 1873 yılında Na-
! fıa nazırı olarak İstanbul’a geldi. Bir
i ay sonra Girid vali ve k um an danı ol-
! duysa da, vazifesi başına hareket et-
j m eden b u n d a n vazgeçildi ve İkinci Or-
j d u kumandanlığı ile^Şum nu’ya gönde­
rildi. İki yıl sonra E rzu ru m valisi ve
j Dördüncü O rdu Müşiri oldu. • 1875 de
Hersek asilerini tenkil göreviyle Bosna--
Hersek bölgesi kumandanlığına tayin
olundu. Burada gösterdiği yararlıklar
karşılığı padişah kendisini altın kınlı
bir kılıç ile mükâfatlandırdı. 1876 yı­
lında ikinci defa Girid vali ve k u m a n ­
danlığı verildi. B u sırada 1877 (93) R u s
seferi ihtimali belirdiğinden Dördüncü
Ordu Müşirliği ile Anadolu savaş cep­
hesi Başkumandanlığına tayin olundu.
Savaşta büyük yararlıkları dolayısiyle
kendisine Gazi unvanı ve m urassa kılıç
verildi. Savaş bitmeden İstanbula çağrı­
lıp Çatalca hattı müdafaası k u m a n ­
danlığına tayin olundu. B u vazifeden
istifa ettiğinden Genel K u r m a y baş­
kanlığına getirildi .ve b u vazife üstün­
de kalmak üzere Tophane Müşirliği ve­
rildi. Dört ay sonra azlolundu. B u n d a n
sonra Berlin antlaşmasına göre Girid’-
de yapılacak ıslahata m e m u r oldu..
Sonra da Y u n a n h u du t kom isyonunda
vazife gördü. 25 şubat 1879. tarihinde
j Manastır valisi ve Üçüncü Ordu M üşi­
ri oldu. Gazi Ahm ed M uhtar
Paşa M akedonya bölgesinin ay­
rı bir idare sistemine bağlanmasını
tavsiye eden ve sükûn ile düzenin an­
cak b u n d a n sonra geri gelebileceğini
anlatan bir rapor yazıp gönderdi. K e n ­
disini çekemiyenler o n u n Rum eli’yi
Mısır gibi yarı müstakil bir eyalet ha­
line koyup kendisinin de bir nevi Hİ--
div olmak kaygusunda b u lun d uğ u nu
söyledikleri için valilik ve müşirlik ile
hâlâ üzerinde bulunan Genel K u r m a y
Başkanlığından azlolundu (1880). Aynı
yıl ağustos ayının sonunda Askerî Tef­
tiş Kom isyonu başkan vekilliği verildi.
1883 yılında özel görevle A lm anya’ya ve
İtalya’ya gidip geldi. İngiliz iş­
galinden sonra Mısır fevkalâde kom-
serliğine tayin edildi (1885 yılı'son­
ları).
A h m e d M uh tar Paşa, b u vazifeyi 28
yıl gördü. Meşrutiyetin ilânı üzerine
fevkalâde komiserlik uhdesinde kalm ak
üzere İstanbul’a geldi. Âyan üyesi, son­
ra Âyan Meclisi başkan vekili oldu. Er­
tesi yıl fevkalâde komiserlik vazifesini
bıraktı (1909). Yaş haddini aşmış ol­
d uğun d an 12 kasım 1911 tarihinde as­
kerlikten emekli oldu.
Sultan M . Reşad tahta çıktığı sırada
cülûsu tebliğe m em u r heyetin başkanı
sıfatiyle Londra’ya, Paris’e ve R o m a ’ya
gitti.
Said Paşa’n m sadaretten istifası ve
Londra B ü y ü k elçisi eski sadrıâzam
Tevfik Paşanın da bu m akam ı ancak
meclisin dağılması şartiyle kabul ede­
bileceğini bildirdiğinden sadaret Gazi
A h m e d M u h tar Paşaya verildi (22 tem­
m u z ).
Gazi A h m e d M uhtar Paşa, halk
arasında “B ü y ü k kabine” diye anılan
hükümetiyle siyasî partiler karşısında
j “ tarafsız” bir politika takib edeceğini

ilân etmişti. B u ise, İttihat ve Terak­
kinin de devlet idaresi üzerindeki so­
rumsuz yetki ve n ü fuzu nu kaybetmesi
demekti. Nitekim de öyle olmuştur.
Sadarete hevesle sarılan Ga­
zi A h m ed M uhtar Paşa, b u mevkide
muvaffak olamamıştır. Devletin Balkan
savaşma sürüklenmesine engel olama­
yışı, üstelik b u savaşta üst üste uğra­
nılan um ulm az yenilgiler mevkiini
adamakıllı sarsmış, sadaret mevkiinde
bir iş görmesinin m ü m k ü n olamıyaca-
ğı, bilâkis devletin felâkete doğru gidi­
şini hızlandıracağı hakkında yapılan
telkinler, bilhassa Şeyhülislâm Cema-
leddin Efendinin aleyhinde çalışmaları
yüzünden sonunda kendisine istifa tek-
lif olunmuştur. O da b u n u kabul ede-
rek çekildi (29 ekim 1912).
Gazi A hm ed M uhtar Paşa sadaret-
ten ayrıldıktan sonra Feneryolundaki
köşküne çekildi ve 21 ocak 1919 tari-
hinde seksen üç yaşında bulunduğu
halde kısa bir hastalığı müteakip vefat
etti.
Kendisi,* kahraman, mert, yiğit mi­
zaçlı büyük bir askerdir. Vatan ve mil­
letini bütün ruhiyle sever, hizmette
bulunm ak için çırpınırdı. Aldığı aske­
rî ödevleri her zam an için en m ü kem ­
mel şekilde başarmış, memleketine da­
im a şan ve şeref kazandırmıştır. A n ­
cak, Meşrutiyetten sonra kendisinde
yüksek makamlara geçmek hırsının önü
alınmaz şekilde doğup yerleştiği görül­
mektedir. Sonunda, £>u makamlara eriş­
miş lâkin muvaffak olamamıştır. Çün-
k ü sivil hayatta ve devlet idaresinde
tecrübesi yoktu. Mısır’da gerçi pek
u z u n yıllar fevkalâde komiser olarak
bulunmuşsa da, b u mevkiin vazifeleri
aslında m a h d u d şeylerden ibaret oldu-
ğndan suya sabuna dokunm adan idare
edebilmişti. Sadaretten çekilmesine
yakın ve çekildikten sonra aleyhinde
pek çök şeyler söylenmiş, kendisinin
bencil, kimseyi beğenmez, kimseye,akıl
danışmaz ve müstebid ruhlu olduğu
ileri sürülmüştür. Aslında itimad etti­
ği kimselerin fikrini sorar, itimad et­
mediklerinin mütalâalarına itibar et-
mez. Liyakat sahibi olanları yükselt­
meğe çalışır, liyakati olmayanları bir
rütbe bile terfi ettirmez, m untazam ,
ciddî, çalışkan ve otoriter bir zattı.
Doğru, namuslu ve vatanseverdi. Bütün
bu meziyetlerini davranışları ile ispat
etmiştir. Kendisi aynı zam anda gençli­
ğinden beri ilimle uğraşmış, b u n u elde
etmiş ve birçok eserler de vermiştir. 30
bin ciltlik çok değerli bir kütüphane
sahibiydi. B u n u n kimlerin eline kaldı-
ğı ve ne olduğu bile meçhuldür. Son
derece tasarrufa riayet ederek yaşamış
ve Ölümünde 2 milyon altın liraya ya-
k m bir servet bırakmıştır.
M E H M E D K Â M İ L PA ŞA
(Dördüncü sadareti)
m a h m u d ş e v k e t p â $â
1856 yılında Bağdad’da doğdu. Bas­
ra mutasarrıfı Kethüda-zâde Süleyman
Beyin oğludur. Babası da Bağdad’lı, lâ­
kin ailesi Çeçen’dir. Orta derecedeki
tahsilini Bağdad’da taniamladıktan
sonra İstanbul’a gelerek Harbiye m ek­
tebine girdi. K urm ay sınıflarını da ta­
mamladıktan sonra 1882 yılında okulu
birincilikle bitirip K urm ay Yüzbaşı
rütbesiyle m ezu n oldu. Aynı yıl Girid’e
gönderildi. Dönüşünde Genel K urm ay
dairesinde vazife gördükten sonra 1883
yılında Harbiye mektebi kurmay sınıf­
larının yüksek cebir ve geometri Öğret­
i menliğine tayin edildi. Osmanlı ordu­
i sunu ıslaha m em u r A lm an heyetinde
j Fonder Golç (Paşa) nın maiyetinde
J hizmet gördü. O n u n tavsiyesiyle silâh
I satın alınması için Alm anya’ya gönde-
j j rildi. 1884 yılında Kolağası, 1886 yılın-
\ i da Binbaşı oldu. 1889 yılında Kayma-
j | k a m (Yarbay) lığa ve iki yıl sonra da
i Miralay (Albay) lığa yükseldi. Alm an­
ya’da dokuz yıl kalarak talim ve tatbi­
katlarda ve K ru p fabrikalarında yapı­
lan top tecrübelerinde bulunup yetişti.
Sonra Fransa’ya gidip orada da mesle­
kî incelemelerde bulunduktan sonra
geri döndü. 1894 yılında Mirliva. (Tuğ­
general) rütbesi verildi. 1899 yılında
Tophane tecrübe dairesi başkan vekili
oldu. 1901 yılında Ferik (Tümgeneral)
lige terfi etti. Aynı yıl kendisine mek-
, ke - Medine telgraf hattının yapılma­
sı görevi verildiyse de, M ekke şerifinin
ve Hicaz valisinin işi sabote etmeleri
i yüzünden b u n u tamamlıyamıyarak İs­
tanbul'a döndü. Eski memuriyeti ve­
rildi. B u mesele ve Hicaz’da geçen bazı
uygunsuz olaylar hakkında verdiği m u ­
fassal rapor Vekiller heyetinde incelen-
diyse de bir tedbir alınmadı. 1905 yı­
lında askerî rütbesiyle Kosova valiliği­
ne tayin olundu. B u sırada Makedonya
meselesinin en karışık ve güç durum-
| da bulunuşuna rağmen görevini büyük
| başarı ile ifa etti. Meşrutiyet ilân edi-
! ünce Üçüncü O rdu kum andanı ve son-
! ra ilâve olarak Rumeli vilâyetleri ge-
I nel müfettiş vekili oldu. 31 Mart vak’-
I ası sırasında- Hareket ordusu kum an da­
nı olarak İstanbula gelip gericilerin ha­
reketini bastırdı. 1909 yılında İbrahim
) Hakkı Paşa kabinesinde Harbiye nazır­
lığına tayin edildi. Kendisine, pek m ü ­
h im hizmetler karşılığı olarak ve yaJ-
nız bir kimseye mahsus olmak üzere
i yeniden ihdas olunan Yaver-i Ekrem
unvanı verildi. İki Said Paşa kabine-
j sinde de yerini m uh afaza etmekle be-
] I raber, nihayet kendisi 9 t em m uz 1912
j tarihinde istifa etti. B u istifa, bir haf-
| ta sonra da Said Paşanın iş başından
i çekilmesine sebep olmuştur.
] I M a h m u d Şevket Paşa, Balkan sa- *
i vaşı sırasında Alasonya ordusu k u ­
j mandanlığına tayin edildiyse de istifa
; etti.
i
3554
 “4
Bab-ı âli baskını yapılarak Kâmil
Paşa sadaretten zorla İstifa ettirildikten
sonra vaktiyle Harbiye nezaretinden
çekilmesi için İttihadçılann ısrarda b u ­
lundukları M a h m u d Şevket Paşa Müşir­
lik rütbesiyle sadaret mevkiine ve Har­
biye nazırlığına getirildi (23 ocak
1913)
M a h m u d Şevket Paşa 11 haziran
19:3 tarihinde suikastle öldürüldü.
Sultan Reşadm, M a h m u d Şevket
Paşanm korkunç çehresi ile, sert ve
süratli adımlarla sofadan geçerek ve
ayağındaki m ahm uzlu çizmelerle par-
keleri şakırdatarak huzuruna girişin-
den adeta ürktüğünü Ali F u a d Türk-
geldi nakletmektedir.
Padişah o nun sadaretten çekilip
yalnız Harbiye nazırlığı ile iktifa et-
meşini ister, yüzüne karşı iltifatlarda
bulunur, iyi muamele edermiş.
Halbuki, M a h m u d Şevket Paşa, gö-
rünüşünün aksine korkunç bir adam
değildi. Hattâ aslında ihtiyatı fazla ve
cesareti azdı. Nitekim. Edirne’nin geri
alınışına teşebbüs edilmesine bir türlü
cesaret edememişti Üstelik, resmî ve
hususî hayatında terbiyeli ve mütevazı
bir kimseydi. Çok m ükem m el bir K u r ­
m ay ve mesleğinde ihtisas sahibi bir
askerdi. Yabancı dil olarak Arapça.
Fransızca ve Almancayi pek iyi bilirdi.
Hareket O rdusunun kumandanı
olarak İstanbul’a gelip irtica ihtilâlini
bastırmış olmakla beraber. Abdüîha-
m id’in hal’ine katiyen taraftar olmadı­
ğını, hattâ b u n u hiç düşünmediğini
kendisine söylemiş olduğunu Lütfi Si-
mavi Bey hâtıralarında nakletmiştir. .
M a h m u d Şevket Paşa 31 Mart hâ­
disesinden sonra olayların sevk ve tesi­
ri altında olarak “ Hareket Ordusu K u ­
m andanı” unvaniyle kanunî mevzular
dışında kendiliğinden olağanüstü bir
iktidar hâsıl etmişti.
M a h m u d Şevket Paşa alejtfıinde en
ağır ithamda bulunan ve o nun vaktiy­
le Abdülhamid’e casusluk ettiğini iddia
eden ise, Balkan savaşı sırasında Ab-
dülhamid’i Selânik’ten İstanbul’a -ge­
tirmeğe m em u r edilenlerden Dam at
M eh m ed Şerif Paşadır.
M E H M E D SAİD H A L İ M PAŞA
1863 yılında Kahire’de doğmuştiır.
Mısır valisi Kavalalı M e h m e d Ali Paşa-
zâde ve Osmanlı vezirlerinden olan
Prens Halim Paşanın büyük oğludur.
B u yüzden kendisi de Prens diye anı­
lırdı. İlk tahsilini özel öğretmenlerden
yaptı. Arapça ve Farsçadan m aada
Fransızca ve jngilizce okudu. Yüksek
tahsilini ise İsviçrede siyasi ilimler
okuyarak tamamlayıp İstanbul’a dön­
dü. 1888 yılında kendisine Beylerbeyılik
rütbesiyle Paşa unvanı ve Devlet Şûra^-
sı üyeliği verildi. Kendisi, Genç Türk-
ler hareketiyle alâkalı idi. Abdülha-
1
i ■ m id’e yalısında silah ve zararlı evrak
] bulundurduğuna dair jurnaller verildi,
i Yalısı arandı, gidip gelenler gözaltına
j alındı. B u n u n üzerine İstanbul’dan ay-
! rılarak Mısır’a gitti. Oradan Avrupa’ya
Ş geçerek Osmanlı devletinde Meşrutî
j idarenin kurulması için yurd dışında
j faaliyet gösterenlerle birlikte işbirli­
ğinde bulundu. Onları maddî ve mânevi
şekilde destekledi. Meşrutiyetin ilânın­
dan sonra Mısır yoliyle geri döndü.
Resmen hâlâ Devlet Şûrası üyesiydi.
Fakat bu sırada yapılan tensikatta
| açıkta kaldı. O yılki belediye seçimle­
[ rinde ise evelâ Yeniköy belediye daire­
si başkanlığına, sonra Genel belediye
| meclisi ikinci başkanlığına seçildi. He­
i m en arkasından Âyan Meclisi üyesi ol­
j du. Devlet Şûrası başkanlığı evvelce
j Adliye ve Mezahıp nezaretiyle birleşti­
j rilmişti. 1912 tarihinde ayrılarak Said
j Halim Paşaya tevcih olundu. Trablus-
i garb savaşı devam ederken^ bir anlaş-
! m a zemini bulmak için İtalyanlarla
gayri resmî şekilde temas maksadiyle
Lozan’a gönderildi. B u sırada Said Pa­
şa kabinesi çekilince b u hüküm et ta­
rafından verilmiş olan yetkileri sona
ermiş bulunduğundan müzakereleri
yarım bırakıp geri döndü. Aynı za­
m a nd a Devlet Şûrası Başkanlığından
da ayrıldı. İttihad ve Terakki cemiyeti
genel sekreterliğine seçildi. M a h m u d
Şevket Paşanm sadaretinde ikinci de­
fa Devlet Şûrası Başkanı oldu. Üç gün
sonra Hariciye nazırlığı verildi. M a h ­
m u d Şevket Paşanm öldürülüşü, üzeri­
ne sadaret kaymakamlığına getirildi.
Sultan M . Reşad, sadareti Hüseyin Hilmi
Paşaya vermek istediği için o Viyana’-
dan gelinceye kadar Said Halim Paşa­
yı vekâleten tayin etmişti. Said Halim
Paşa Hüseyin Hilmi Paşa ile aynı ka­
binede vazife göremiyeceğini peşin ola­
rak söylemişti. B u n u n üzerine ve İtti­
h ad ve Terakkinin de ısrariyle ertesi
g ünü sadaret 'makamına getirildi (12
haziran 1913J.
Said Halim Paşa, kurduğu kabine­
de Hariciye nazırlığını da kendi üzeri­
ne almış bulunuyordu.
Said Halim Paşa kabinesinin ilk
icraatından beri, M ahm ud Şev­
ket Paşaya suikast tertib edenlerin
yargılanıp çeşitli cezalara çarptırılma­
ları olmuştur. B u n d a n sonra E d im e
geri alınmış ve Balkan devletleriyle bi­
rer birer barış yapılmıştır. Y ine b u ka­
bine zamanında Osmanlı devleti Merke­
zî Devletler safında D ü n y a savaşma gir­
miştir. Said Halim Paşa, b u n a asla ta­
raftar bulunmadığından devleti b u bâ-
direye sürüklenmekten korumak uğrun­
da elinden geleni yapmışsa da, yavaş ya­
vaş İttihadçılar elinde sadece bir gös­
termelik haline geldiği için bun a m u ­
vaffak olamamıştır. B u n u n üzerine sa­
daretten istifaya kalkışmıştı.
3555-

İttihatçılar, bilhassa Birinci D ü n y a
S a v a ş m a girildikten, sonra o nu n dış iş­
lerindeki -genel tutum unu beğenme­
diklerinden yalnız sadaretle iktifa ede­
rek b u nezareti bir başkasına bırakma­
sını istiyorlar, b u eski arkadaşlarını
gücendirmemek için de ses çıkarmı­
yorlardı. Nihayet d urum u hisseden H a ­
lim Paşa kendiliğinden Hariciye neza­
retinden çekildi ve bu mevkie Devlet
Şûrası Başkanı Halil Bey (M erh um
Halil Menteş) getirildi (15 ekim 1915).
B u ise, sadrıâzamm parti ile arası­
nın büsbütün açılmasına sebep oldu.
Said Halim Paşa-, esasen devletin
bir çıkmaza girmiş olduğunu gördüğü
gibi, parti de yavaş yavaş elinde hiç
bir nüfuz ve. iktidar bırakmamış b u ­
lunuyordu. Üstelik istiskal görmeğe de
başlamıştı; Hattâ vaktiyle istifa etme­
mesi için büyük ricalarda bulunan
Sultan M . Heşad bile onu âdeta istemez
olmuştu. B u n a sebep ise, ufak tefek
ricalarının yerine getirilmemesiydi. B u ­
n u n için bir şey arzu ederse sadnâza-
m a başvurmaz ve: «O bizim dedikleri­
mizi yapmazl” diyerek istediklerini T a ­
lat ve Enver Paşalara söyler olmuştu.
Halbuki aslında Said Halim Paşa-, bu
arzuları yerine getiremiyecek kadar
n üfu zu n u kaybetmiş bulunmaktaydı.
Öyle ki, kabine toplantıları - arkadaş
meclisi gibi gayri resmî surette - onun
başkanlığı olmadan yapılarak m ü h im
kararlar vermekteydi. Said Halim Paşa,
istiskalin bu kadarına nihayet dayana­
madı ve bir gün kendisine danışılma­
dan hazırlanmış bir kanun lâyihasını
imzadan kaçınarak sıhhi sebepler ileri
sürüp sadaretten çekildi (3 şubat
1917).
Padişah, resmen sıhhî sebeplerden
dolayı vazifesinden affını istemiş
olduğu için, ertesi günü hatırını sor­
m ak üzere Başmabeyinciyi yalısına
gönderdiyse de, istifanın kabul edil­
memesi hususunda ısrar edilmemesini
de tenbih edip sadaret m ü h r ü n ü veza-
ret rütbesiyle Talât Paşaya verdi.
D ü n y a Savaşı’n m kaybedilmesin-
den sonra Hürriyet ve İtilâf Partisi
iktidara geçince ilk iş olarak- dev-
leti b u savaşa sokanlardan hesap sor-
mağa karar vermişti..
Said Halim Paşa, tevkif edilip
sorguya çekildiği zam an devletin Birin-
ci Dünya Savaşıma katılmaması için,
nasıl çırpındığını ve hangi sebeplerden
dolayı buna muvaffak olamadığını ve
kendisinde hiçbir nüfuz bırakmıyan
İttihatçıların icraatından sorumlu ola-
mıyacağını u zu n boylu anlatarak, sa­
vunmasını yapmıştı. Malta’dan tahli­
ye edilince Sicilya’ya, gitti ve İstanbul’a
dönmek için müracaatta bulunduysa
da Sadrıâzam Tev.fik Paşa kendisine
b u n u n şimdilik mahzurlu olduğunu ve
b u yüzden vatana .dönemiyeceğini bil-
■
—^
İ !
dirdi. Said Halim Paşa b u n u n üzerine
i R o m a ’ya gidip orada yerleşti. 6 aralık
İ921 tarihinde. araba ile oturduğu yere
i döndüğü sırada bir Ermeni komitecisi
tarafından tabanca ile alından vurulup
öldürüldü. Naşı İstanbul’a getirilerek
i Sultan M a h m u d türbesi haziresine gö­
müldü.
i Ö lüm ün den sonra (ll aralık 1921 -
i 10 rebiülâhir 1340) tarihli Tevhid-i
| Efkâr gazetesinde Birinci D ü n y a Sa-
i va-şına girişimize dair mütarekeden
sonra M e b ’usan Meclisi beşinci şubesi-
! ■ne vâki beyanatının bir kısmı intişar
etmiştir. B un d a “Ba na olayı haber ver­
dikleri zam an; memleketin hayatiyle
oynuyorsunuz. Ben, mes’ul olduğum ve
memlekette üç aydan beri nasıl bir
maksat takip ettiğim m a lû m olduğu
halde mesele böyle bir şekil aldığından
artık duram am , dedim ve derhal istifa
ettim. Şimdi: O vakit istifa etti ama,
niçin çekilmedi? diyenler var. O vakit
d üşünd ü m ve memleketi böyle bir fe­
lâket içinde bırakıp çekilmeyi vicdanen
uygun bulmadım. Eğer böyle dü'şün-
meseydim, kendi şahsımı kurtarırdım.
Fakat felâkete giderken ne olursa ol­
sun ben çekileyim demeğe vicdanım ra­
zı olmadı. Hattâ b un a istifamı geri
almamı tebliğ ettikleri vakit hâdiseyi
tamir etmek ve alâkalılara tarziye ver­
m ek şartiyle hüküm et mevkiinde kala­
bileceğimi söyledim. B u teklifimi kabul
ettikleri için derhal itilâf devletlerine
müracaat ettim ve hâdisenin geçiş tar­
zı hakkında Harbiye Nezaretinden ve­
rilen raporu da ekliyerek gönderdim.
Hattâ onlara ricada b u lu n d u m ve biz
tarafsızlığımızı m uh afaza etmek istiyo­
ruz. Bir kaza olmuştur. Şu halde zarar
ve ziyanın ne kadar olduğunu ve bir
komisyon vasıtasiyle tayin edelim. Lâ­
zım gelen tarziyeyi verelim. B u vak’ayı
olmamış sayınız, dedim. Lâkin, müra­
caatın tesiri olmadı. Ç ü n k ü itilâf dev­
letleri meseleyi büsbütün halletmek is­
j tediler. Halbuki ben, başlangıçta bizim
j tarafsız kalmamızı istedikleri için bu
| suretle meselenin kapanacağını san­
] mıştım.”
j Halbuki, bizi b u savaşa asıl sürük­
i leyen Almanya ile akdettiğimiz ittifak
i anlaşması idi ve bu andlaşmada Said
| Halim Paşanın da imzası vardı.
i Said Halim Paşa, iyi bir tahsil
j görmüş, servet ve refah içinde yetiş­
mişti. Ancak, kabiliyetleri sınırlı ve
j iradesi zayıf bir zattı. Mevcut servetiy­
le bütün ömrünce istediği yerde rahat­
ça yaşaması m ü m k ü n iken, lazlaca
mübtelâ olduğu gurur ve azametini j
tatmin için, politikaya atılmıştır. İtti-
had ve Terakki o nu n isminden yeter
derecede faydalandıktan sonra bir ta­
j rafa atıvermiş, üstelik Hürriyet ve İti-
lâfçılar da iktidara geçer geçmez yaka­
sına sarılıp hesap sormuşlardı. '
3556

Said Halim Paşanın samimî bir va-
İ tansever olduğundan asla şüphe edile­
mez. Memlekette meşrutiyet idaresinin
I kurulması için açılan mücadeleye ka­
tılmış, bu uğurda elinden gelen hizme-
| ti yapmıştır. Kendisi son derece sabır-
I Iı ve çok nikbin olmakla tanınmıştır.
| Bü tün hayatı refah içinde geçtiği hal­
de Bekirağa bölüğünde ve Malta ada­
sında kötü şartlar içinde, geçen günle­
rinde halinden şikâyet ettiğini duyan
olmamıştır. Âyan meclisinde bir kür­
süye çıkıp konuştuğu görülmemiş ol­
duğu halde, hususi meclisinde kimseye
lâkırdı fırsatı vermiyecek kadar çok
konuşurdu. Avrupada yetişmiş olmak-
[ la beraber, evinde tam mânasiyle ala­
turka bir hayat sürerdi. İyi yazıya ve
musikiye meraklı olup kendisi de ud
çalardı. Mısır’da ve Avrupa’da tahsil
gördüğü için Türkçeyi pek iyi bilmedi­
ği gibi, T ürk kültürünü de gereği ka-
I dar benimsememişti. Nitekim, bazıları
birtakım garip düşüncelerini anlatan
eserlerini evvelâ Fransızca olarak yazar,
sonra bunları Türkçeye tercüme etti­
rirdi. Kendisi İslâmiyete son derece'
bağlı ve ruhen de koyu bir müslüman-
dı. Çok terbiyeli ve nazik aynı derece­
de vakurdu. Biraz olsun laubali bir
hareketini gören olmamış bulunduğu
gibi, kendisi de başkasının böyle hare­
ketlerine tahammül edemezdi.
Kısaca, ne ikbal zamanında lehin­
de yazılan medhiyelerin göklere çıkar­
dığı derecede yüksek meziyetlere sa­
hip, ne de idbar zamanında aleyhinde
pek ağır şekilde yazılan makalelerde
iddia edildiği derecede her türlü mezi­
yetlerden m a h ru m bir kimseydi.
M EHMED T A L Â T PA ŞA
î 1874 yılında Edirnede doğmuştur,
i . Kırcaali ilçesinnin Çepelceli köyü hal*
; kından kadılık ve sorgu hâkimliği et-
| miş olan A h m ed Vâsıf -Efendinin oğlu-
• dur. Şahsî düşmanları ve İttihad ve
■ Terakki muhalifleri ailesinin aslında
| Çingene olduğunu iddia edip bu riva-
I yeti yaymağa çalışmışlardır. B u yüzden
| Larousse Üniverselin 1932 baskısında
I “ Çingene” aslından olarak gösterilir.
Bü tün bu rivayetlerin aslı yoktur. K e n ­
disi, Kırcaali bölgesine Anadolu’dan -
göçmüş bir Türkm en aşiretine mensup-
tur. A k Hüseyin ve Halil Bayraktar ad-
| lan ile cedleri bilinmektedir.
îlk tahsilini Vize’de yaptıktan son-
! ra Edirne Askerî Rüştiyesini bitirdi,
j Bir öğretmeni dövmesi üzerine îdadi
I kısmına kabul olunmadı. Babası öldü­
ğü zam an on sekiz yaşında annesiyle
! iki kız kardeşine b akm ak durum u nd a
kaldığı için Edirne Posta ve Telgraf ida-
i resine kâtiplik göreviyle girdi. Aynı za- j
j m and a İzrailit Alyans okuluna Türkçe
İ öğretmeni oldu. Bir taraftan da Fran-
j sızca dersleri alıyordu. Bilâhare Selâ-
| î —>
' | nik H u k u k mektebine de bir müddet-
j devam ettiyse de burasını bitirememiş-
| tir.- Fransızcasmı ise zamanla rahatça
! konuşma derecesinde ilerletmiştir.
Kendisi, çok genç yaşta . politika
i ile uğraşmağa başlamış ve bilhassa is-
! tibdat idaresi aleyhindeki faaliyetlere
• katılmıştır. Edirnede serbest olarak do-
I ¡aşmasının mahzurlu olduğunu saraya
| bildirdiğinden, Selânik’e sürgün edildi,
j Önce İttihad ve Terakki Cemiyeti-
İ ne, bilâhare de M ason Locasına
| girdi. Mason locaları bu sırada hüküme-
| tin müdahalesinden m a su n bulundukla-
• rı için siyasi faaliyet için müsait yerler-
j di. Talât Bey, muhitinde durm adan hür-
j riyet fikirlerini telkin ediyor, bilhassa
! tanıştığı gençler üzerinde tesirli olmağa
j çalışıyordu. Gerek o nu n ve gerekse ce-
| miyetin faaliyeti casuslar vasıtasiyle sa~
l raya, bildirildiği için azliyle Anadolu’n u n
j bir yerine sürgün edilmesi hakkında
irade çıktı. Sadrıâzam Avlonyalı Ferid
Paşanın kâtibi Faik Bey d urum u es- I
ki arkadaşı Talât Beye bildirdi.
Talât Bey, Rumeli genel müfettişi H ü ­
seyin Hilmi Paşaya başvurup kendisi
devletin bir m em uru olduğundan azli­
ne itiraz edemiyeceğini, ancak sürgün
edilmeğe teşebbüs edilirse b u n u n h e m
. kendi şahsı, h e m de genel müfettiş için
iyi bir sonuç vermiyeceğini açıkça söy­
ledi. Hüseyin Hilmi Paşa, merkezi Se-
lânik olan gizii bir kuvvetin varlığını
ve bütün Makedonya’da bilhassa genç
memurlar ve genç subaylar arasında .
yaygın bir halde bulunduğunu biliyor­
du. B u yüzden onu yatıştırdı ve sürgün
işini önledi. J
Talât Bey, bundan sonra fırsatını j
bularak iki kere İstanbula gelmiş ve
İttihat ve Terakki cemiyetinin bir şu­
besini kurup teşkilâtlandırdıktan son­
ra Selânik’e dönmüştür. Meşrutiyetin
ilânından sonra ilk meclise Edirne me­
busu olarak girdi. Aynı zam anda meclis
birinci başkan vekili oldu. İkinci H ü ­
seyin Hilmi Paşa kabinesinde Dahiliye
nezareti verildi (5 mayıs 1 9 0 9 Bir
m üddet sonra nezaretten çekildi.
Said Paşanın son " sadaretinde, |
Talât Bey Posta ve Telgraf nazırı sıfa- I
İ tiyle hüküm ete katıldı (30 aralık 1911).
Balkan savaşında gönüllü asker yazıla­
rak Edirne’ye gitti. j
Talât Bey, Bab-ı âli baskınına fii­
len katılmış, hattâ b u hareketi tertib
ve idare etmiştir.
Edirne’nin geri alınması meselesin- f
! de ordunun harekete geçmesine taraf- J
tar olanların başında bulunm uş, birçok I
i i kimselerin tereddüdünü gidererek bu
I işe önayak olmuştur.
Savaştan sonra Bulgarlarla yapılan
\ barış görüşmelerine delege olarak ka­
j tılmıştır. Prens Said Halim Paşanın
1 kurduğu kabinede ikinci defa olarak
3557
 Dahiliye Nazırlığım üzerine aldı i 12
haziran 1913).
Said. Halim Paşanın istifası Üzeri­
ne parti genel merkezinin namzedi
olarak mabeyne adı bildirildi. 4 şubat
1917 tarihinde sadaret m akam ına tayin
olundu.
Savaştan çekilen Ruslarla Brest-Li-
towsk’da geçen müzakerelerde ve an­
laşmanın imzalanmasında Osmanlı
devletini Talat Paşa temsil etti. Son­
ra, b u savaşın kati sonucunun n e ola­
bileceğini anlamak için - Kafkasya me­
selesi bahanesiyle - Berlin’e gitti.
Vahidettinin cülusundan bir müddet
sonra Dahiliye Nezaretinden istifa etti
(17 tem m uz 1918). Yerine tayin ettiği
İsmail Canbulat Bey, Enver Paşa ile hiç
geçinemediğinden, çekilince, Talât Pa­
şa ister istemez b u nezareti tekrar üze­
rine aldı. Bir müddet sonra da Alm an­
ya’ya kaçtı (2-3 kasım 1918). 15 mart
1921 tarihinde Berlin’de bir Ermeni ko­
mitecisi tarafından sokakta tabanca
ile vurulup öldürüldü. 47 yaşında bulu­
nuyordu.
Talat Paşa, tam mânasiyle politika
adamıydı. B u yüzden hükümette vazi­
fe almaktansa parti içinde çalışmayı
tercih ederdi. Gerek Dahiliye nazırlı­
ğına ve gerekse sadarete istiyerek geç­
memiş, sadece partisinin kararlarına
baş eğmiştir. Bilhassa 1917 yılında ar­
tık memleket mukadderatının ya hep
ya hiç şeklinde bahis konusu olduğu
zamanlarda Said Halim Paşa gibi bir
göstermelik sadrıâzamla işleri yürüt­
m enin imkânı kalmamıştı. Genel mer­
kezde durum m ünakaşa edilirken Talat
Paşa kendi sadaretine itiraz etmiş ve:
“Doğrusu ben kendime güvenemi­
yorum. Sadrıâzamlık kolay değil.. B u
yer için liyakatli birini bulalım” demiş,
lâkin şiddetli ısrarlara karşı koyama­
mıştı. Hakikaten de devletin o sırada
içinde bulunduğu durum, sadareti ca­
zip bir halden çıkarmış, taşınması pek
ıstıraplı bir yük haline getirmişti.
Talât Paşa, yurdu terketmeden ev­
vel sadrıâzam A h m ed İzzet Paşaya bir
m ektup göndermişti. Bun d a, şöyle di­
yordu :
“ Memleketin bir müddet ecnebi
n ü fuz ve tesiri altında kalacağını an­
ladım. B u n a rağmen memlekette kal­
m a k ve milletin karşısında yargılan­
m a k düşüncesindeydim. B ütün dostla­
rım b u n u sonraya bırakmam için ısrar
ettiler. Sizinle danışamadım. Müşkül
durum da kalacağınızdan, çok düşün­
dükten sonra b un dan vazgeçtim.
B ütün siyasi hayatımda hedefim
memlekete namusluca ve fedakârca
hizmet etmekti. B ü tü n servetim, padi­
şahın ihsan ettiği otomobil parasiyle
her ay artırdığım yirmişer liradan
dört arkadaşımla- birlikte kiraladığımız
çiftliğin. kira devrinden hâsıl olan pa­
3558
radır. B u n u n bir kısmını yanıma al­
dım. B u n d a n başka bir şeye malik de­
ğilim.
Millete karşı hesap vermek ve yar­
gılanarak verilecek cezayı cesaretle çek­
m ek isterim. İşte,, size söz veriyorum.
Memleket yabancı tesir ve nü fuzu ndan
kurtulduğu gün ilk telgrafınıza itaat
edeceğim.”
Tabiî, aslında kaçmıyarak vatanı­
nın başına gelecek felâketten payına
düşeni kabul etmesi gerekiyordu. Ni­
tekim, kaçm am ak ve b u n a katlanmak
cesaretini gösteren arkadaşları olmuş­
tur. Kendisi ise, bir Ermeni kıpmiteci-
sinin kurşuniyle canvermiştir. İşin ga­
ribi, Alm anya’nın ısrariyle ve hattâ
bilmiyerek de olsa sadece Alm anya için
memleketini Birinci D ü n y a Savaşı felâ­
ketine sürükliyenler arasında bulun­
duğu ve b u memlekete iltica ettiği hal­
de, Berlin’de kendisini vurup öldü­
ren Taleryan adlı Ermeni komitecisi
Alm an mahkemelerinde beraat etmiş­
tir.
Talât Paşa aslında cidden nam us­
lu adamdı. İyi niyetinden şüphe edile­
mez. Savaş boyunca diğer vükelâ ve
devlet ricali fırancela yerken o vesika
ekmeğini yemiştir. Hattâ aile halkına
da b u n u yedirmiştir. İktidarda bulun­
duğu sırada Sultan Reşad’m hediyesi
olan altın saatini rehine koyup aybaşı­
nı b un un la getirdiği doğrudur. B ütü n
bunlara rağmen particilik gayretiyle
başkasının suistimallerine göz y um ­
muş, haksiz kazançlara engel olama­
mıştır.
D a m a d Ferid Paşanın İkinci sada­
retinden sonra Talat Paşanın rütbesi
ve nişanları bir Vekiller heyeti karariy-
le kaldırılmıştır. Halbuki, böyle bir şey
yapılabilmesi için - isterse gıyabda ol­
sun - yargılanarak hakkında bir m a h ­
keme h ü k m ü verilmesi gerekiyordu.
Talât Paşa, yaradılışta zeki, yu­
muşak huylu, ihtiraslarını idare edebi­
len, iyi kalbli, iyi niyetli ve mutlak çok
kabiliyetli bir kimse idi. E n büyük ku­
suru kültürünün zayıf oluşu, büyük
çapta dünya görüşü bulunmayışı ve
tecrübesizliği idi. Mevki ve para hırsı
yoktu. Demokrasiye inanmakla beraber,
b u n u n memlekette t a m . manasiyle tatj
bikinin güç olduğuna ve bir m üddet
için bir aydınlar hâkimiyetine ihtiyaç
bulunduğuna inanır ve b u kanaatini
açıkça ifade ederdi. İttihat ve Terakki­
ye bir vecd halinde bağlı idi. M em le­
keti ancak b u partinin ve o nun pren­
siplerinin kurtaracağına inanmıştı. B u
yüzden, partiye hizmeti bir vatan hiz­
meti sayar ve her şeyden üstün tutar­
dı, samimî hali, hoş sohbet oluşu, tek­
lifsizliği, ideallerine bağlılığı ve açık
kabliliği ile parti ve çalışma arkadaşla­
rının büyük sevgi ve saygısını kazan­
mış bulunuyordu. Sade yaşayışını, es-
 Şerif Hüseyin/Paşa verdiği cevapta, O s ­
manlI devleti savaşa girerse kendisinin İti­
lâf devletlerine fiilî bir yardım vaad edemi-
yeceğini, ancak OsmanlIların lehine kendi
arzusuyla hiç bir harekette bulunmıyacağını
bildirdi.
Osmanlı devleti savaşa girdikten sonra
İngiltere M e k k e Emîrine, araplarm bağımsız­
lığını ve onun vhükümdarlığını desteklemeğe
hazır bulunduğunu haber verdi. Karşılığında
ise araplarm ve kendisinin İngiltere lehine
faal olarak çalışmalarını istedi,.
İstanbul’da Cihad-ı Ekber ilân edildiği
zaman ise, Şerif Hüseyin buna katılmıyaca-
ğını İngilizlere kesin şekilde bildirdi. Aynı
zamanda Hicaz’ın abluka edilmemesini istedi.
Bir taraftan da Necid Emîri ve Vahab îlerin
reisi İbnis-S-uud’a haber göndererek Cihad-î
Ekber’e katılmamasını, bilâkis kendisiyle iş­
birliği yapmasını tavsiye etti. İbnis-Suud,
esasen Osmanlı devletine düşmandı. B u y ü z­
den bu cihada katılmasına imkân yoktu, yal­
nız gözü Hicaz emâretinde olduğu için ikinci
tavsiyeye aldırış etmedi.
İngiltere, Emîrin b u vaadlerini sağlam
bir esasa bağlamak istedi. 1915 yılında arada
bir belge imzalandı. B u n a göre İngiltere
Hicaz’ı her türlü dış tecavüzlere ve iç ayak-.
lanmalara karşı muhafaza için himayesi al­
tına alıyordu. B u n a karşılık Şerîf Hüseyin
Paşaya yılda 400 bin İngiliz lirası verile­
cekti. B u gizli bir anlaşmaydı. 27 haziran
1916 tarihinde ise Şerif Hüseyin Paşa bir
i —
ki h u k u k a riayeti ve alçak gönüllülüğü
] en yüksek mevkiler<3e bile terketme-
j mişti. Hattâ sadrıâzam olduğu zam an
i kendisine vezaret rütbesinin verilmeme-
I sini istemiş: “Memlekete hizmet için
öyle zamanlar ve durumlar olur ki, bu
ünvan benim hareket serbestliğime ve
her yere girip çıkmama engel olur” de­
miş ve ancak Sultan Reşad’m ısrariyle
kabul zorunda kalmıştı. Dahiliye nazı­
rı bulunduğu sırada particilik gayre­
tiyle - valiler gibi yüksek idare âmir­
leri dışında - azil ve tayinler yaptığı
görülmemiş, kimse kendisinden incin-
memişti. Ancak, İttihat ve Terakki po-
litikasma karşı olan valilerin hem en
işine son verir, evvelâ teftiş edilmele­
rini tavsiye edenlere de:
“ Vali teftiş edilemez, azlolunur”
derdi.
Talât Paşa, yüksek derecede bir
Masondu. Aynı zamanda Bektaşi tari-
katine mensuptu. R u h en daima ileri­
ciydi. Geçmişin ananelerini, gelecek
uğruna fedaya her zam an hazırdı.
Memleketin ilerlemesi için ferden ol­
gunlaşmak, batının yeniliklerini tered­
dütsüz kabul etmek, ilme ve ahlâka
beyayname neşrederek isyanını açığa vurdu.
İsyan hareketi. fiilen daha 25 gün evvel baş­
lamıştı. M ekke ile beraber Hicaz'ın bir kısmı
b u suretle kaybedilmiş oldu. M edine ise,
Fahri Paşanın kumandasındaki 12 taburluk
kuvvet sayesinde ■Osmanlı idaresinde' kal­
mıştı. Şerîf Hüseyin’in birlikleri b u m uk a d ­
des şehre bir kaç kere hücum ettilerse de
bir şey yapamadılar. Şerîf Hüseyin Paşa,
M ek k e emirliğinden 1 tem m uz 1916 tarihin­
de azledilip yerine  yâ n Birinci Başkanı Şerif
Ali Haydar Bey tayin edildi. Hicaz isyan h a ­
linde olduğu için, o da geldiği M edine’den
ileri geçip vazifesinin başına gidemedi.
Şerîf Hüseyin, 6 kasım 1916 tarihinde b u
sefer krallığını ilân etti ( b u krallık 1924 yı­
lıma kadar, devam edebilmiş, b u tarihte Vah-
habîler M e k k e ’yi zaptedip Hicaz’ı ele geçi­
rince kaçarak İngilizlere sığınmış, onlar tara­
fından Kıbrıs adasında ikamete m em u r edil­
miş ve orada vefat etmiştir).
ikinci Kanal taamızu, Gazze
savunması
İkinci Kanal seferi, A lm a n Albayı V o n
Kres tarafından 27 tem m uz 1916 da tertip­
lendi. B u defa eldeki kuvvet yalnız 10 bin
kişiydi. B u da, birincisi gibi akamete uğradı.
Esasen Almanlarm bundan maksadı, İngiliz-
F ransız kuvvetlerini Suriye-Filistin cephesi­
ne çekerek kendi yüklerini hafifletmekten
ibaretti.
i —^
! sarılmak gerekeceği kanaatinde b u ­
lunuyordu.^ B u kanaatini 24 eylül 1918
tarihinde İttihat ve Terakki Kongresi­
nin dördüncü toplantısında genel baş­
kan seçildiği zam an verdiği nutukta şu
sözlerle ifade etmiştir:
“B u sava§m bize telkin ettiği en
büyük ders, asrî bir milletin bilhassa
ilim ve ahlâkla yükselebileceği kanaa­
tidir” .
Bibliyografya : M e m d u h Paşa; As-
j ! vatıs-sudur. A h m ed Reşid; Canlı ta-
i j rihler. Haiid Ziya Uşaklıgil; Saray ve
j ; ötesi. Lütfi Simavî, Sultan M ehm ed
{ ; Reşaö Hanın ve halefinin sarayında
gördüklerim. Ali F uad Türkgeldi; Gö­
rüp işittiklerim. M eh m ed Salâhaddin;
Bildiklerim. îbnülemin M a h m u d Ke­
mal İnal; Son Sadrıâzamlar. i. H am i
Danişm end; Osmanlı tarihi kronolojisi.j
Arif Bey; Başımıza gelenler. M a h m u d
Muhtar Paşa; Maziye bir nazar. Esbak
Şeyhülislâm Cemaleddin. Efendinin H a ­
tırat-! siyasiyesi. Said Paşanın Hatıratı.
Kâmil Paşanın Hatıratı. Ziya Şakir;
Yakın tarihimizin Üç B ü y ü k Adamı.
Arif Cemil; İttihad ve Terakki rüesası-
nın diyar-ı gurbet maceraları.
 İkinci Kanal seferinden sonra Osmanlı
kuvvetleri El-Ar iş mevkiine çekilmiş bulu­
nuyorlardı. İngilizler ise b u cepheden taar­
ruza geçmek için hummalı bir faaliyet ha­
lindeydiler. İlk hedefleri, K u d ü s’ün almma-
sıydi. Bu n u n için evvelâ Sînâ çölünü geç­
mek, yani Süveyş’den Gazze’ye varm ak lâ­
zımdı. B u hareketin güçlüğü, sadece geçile­
cek çölden dolayı idi. Ç ün kü buradaki O s ­
manlI birlikleri topu topu bir tümenden
ibaretti.
İngilizler bundan faydalanarak Akdeniz
kıyısı boyunca yayılmışlar, Gazze’ye doğru
sür’atle — günde iki kilometre'— demiryolu
döşemişler ve su tesisleri meydana getirmiş­
lerdi. Suriye’deki bütün Osmanlı kuvvetleri­
nin iki zayıf tümenden ibaret olduğunu bil­
dikleri halde b u esaslı hazırlıklarına sebep,
OsmanlIlarla döğüşürken daima sürprizlerin
beklenebileceğini öğrenmiş olmalarıydı.
El-Ariş’de bulunan Osmanlı kuvvetleri,
bu yerin müdafaasının güç olacağını anlaya­
rak Gazze’ye çekilmişlerdi. Burada, gelen
takviye kuvvetleriyle birlikte toplanan ve
savunma siperlerine giren askerin miktarı
20 bin kişi kadardı.
Gazze önüne kadar gelen İngiliz kuvvet­
lerinin ilk kademesi ise 85 bin kişiydi.
İlk İngiliz taarruzu, 26 mart 1917 tari­
hinde oldu. B u taarruz zırhlı otomobiller,
uçaklar ve denizden donanma ateşiyle des­
tekleniyordu. 24 saat süren kanlı savaşlardan
sonra İngiliz taarruzu evvelâ durduruldu.
M e d in e k u m a n d a m Fahri P asa
3560
sonra geri atıldı. İngilizler, korktukları sür­
prize uğramışlardı. Bundan sonra jreniden
hazırlanıp 17 nisan İS17 tarihinde bir daha
hücum a geçtiler. Üç gün süren bir m eydan
savaşı geçti. Doğru dürüst silâh ve cephane­
den ve hattâ içecek sudan bile m ah rum b u ­
lunan Osmanlı ordusu, 4-5 misli düşmanı
kanlı bir hezimete uğrattı. 19 nisanda on
bine yakın zayiat vermiş olan İngiliz ordusu
ricat etti.
İngilizler, buradaki bir avuç Osmanlıyı
yenm ek için çok daha büyük kuvvetlere ih­
tiyaç bulunduğunu anlayarak yeniden hazır­
lıklara başladılar. 1917 yazını baştanbaşa ha-
zırlanmakla geçirdiler. Ekim ayında 130 bin
kişilik pek m ükem m el bir ordu m eydana gel­
mişti. Üstelik, âsi Şerîf Hüseyin Paşanın oğ­
lu Faysal da arap kuvvetlerinin başında bu
savaşa katılmağa hazırlandığı gibi, Suriye’­
nin yerli halkı da aleyhimize dönmüştü. M ü ­
dafaa kuvvetlerimiz 3G binin biraz^ üstünde
idi, silâh ve teçhizat pek noksandı. İaşe güç­
lükleri, arap çetelerinin ulaştırma kollarına
hücum u dolayısıyle son dereceyi bulmuştu.
Bilhassa su sıkıntısı belimizi büküyor, ayrıca
sıhhiye malzemesi darlığı da çekiliyordu.
Yıldırım orduları grubu’nun teşkiii,
ihtilâflar
B u sırada Osmanlı devleti, Bağdad’ı geri
alıp Irak’ı kurtarmak için teşebbüse geçmiş
bulunuyordu. Alm anya ile Osmanlı devleti
Şerif Ali Haydar M e d in e ’de
 arasındaki 'ittifak anlaşmasına göre, Osmanlı
arazisi tehlikeye düşerse, A lm an ya silâhla
himayeyi üstüne almıştı. Ü ç yıldır Osmanlı
devletine ait arazinin bir kısmı yalnız tehli­
keye değil, düşman işgaline de uğradığı hal­
de Başkum andan vekili Enver Paşa, Alınan­
lardan gördüğü aşırı pohpohlanma yüzünden
böyle bir istekte bulunmamıştı. Nihayet,
1917 yılında Enver Paşa A lm a n birlikleriyle
Feld Mareşal V o n M aken zen ’in gönderilme­
sini istedi. A lm anya b u zam ana kadar Os~
manii devletine para ve malzeme yardımı
yapmış, Osmanlı ordularının ikmal ve irtibat
yollarının ıslahı için büyük gayret harca­
mıştı. Enver Paşanın son isteği cevapsız kal­
madı. B u n u n üzerine Yıldırım Orduları G r u ­
bunun kurulmasına karar verildi. Mayıs
ayında General Falkenhayn ve 65 A lm a n su­
bayı Osmanlı ülkesine geldi. Arkasından çe­
şitli sınıflara mensup 6 bin A lm a n askeri
gönderildi. Bunlar, yeni teşkilâtın çekirdeği
olacaktı. B u n a Asya Kolordusu gibi şatafatlı
bir isim verilmiş ve düşmanlar hakikaten bir
A lm an kolordusunun Osmanlı ülkesine gel­
miş olduğunu sanmışlardı. A lm a n B aşkum an ­
danlığı A vrupa cephelerindeki beş Osmanlı
tümenini geri yolladı. Bunlar, Galiçya’da,
Dobruca’da ve M akedonya’da bulunuyorlardı.
Yalnız barış konuşmalarında bazı haklar ve
iddialar ileri sürebilmek için bir kolordu
Dcbruca’da bırakılmıştı. Vatanına dönen bu
beş tümenden fazla bir fayda hasıl olmadı.
Erlerin en az yarısı dağılıp gitti. Kalanları
Yıldırım ordularını kurm ak üzere Falken-
hayn’m emrinde toplanıyordu. Ayrıca, hare­
kâtın durduğu Kafkas cephesinden ayrılan
kuvvetler ve geri hizmetlerde bulunan 450
bin kadar er arasından seçilip kurulan tü­
menler aynı maksada tahsis olundu. Böylece,
7. nci ordu adı altında Haleb bölgesinde 14
tümen toplanmış oldu. Bunların bir taraftan
da modern silâh ve savaş malzemesiyle teç­
hizine başlandı. B u iş, altı ay kadar süre­
cekti.
ci orduda Kolordu kumandanı olarak bulu­
nurken Paşa (General) lığa terfi etmiş (N i­
san 1916) ve 1916 sonlarında vekâleten y ap­
tığı ordu kumandanlığına bilâhare asaleten
getirilmişti. Yıldırım Orduları G rubu k u ­
rulduğu zaman da buna dahil olmak üzere
teşkil olunan 7. nci ordu kumandanlığına
tayin edildi (5 temmuz 1917). 5 eylülde
General Falkenhayn’m teklifi üzerine B a ş­
kumandanlık Filistin cephesinden düşünü­
len taarruz nareketi için bu ordunun S u ­
riye’ye gönderilmesine karar verdi. A lm an
Generali 8. inci ordu ile cepheden ve 7. nci
ordu ile Bi’rüs-Seb’den taarruz ederek İn­
giliz ordusunu denize dökmeği tasarlıyordu.
Halbuki, bir kanadı İngiliz donanmasının
hâkim bulunduğu denize,, öbür kanadı ise
çöle dayanan bu ordu çok kuvvetli olduğu
gibi, pek m ükem m el de tahkimat yapmıştı.
B u yüzden böyle bir taarruz hareketinin m u ­
vaffak olmasına imkân yoktu,
Mustafa K em al Paşa da kabili tatbik ve
faydalı bulmadığı için bu 'taarruza razı olma­
dı (İslâm Ansiklopedisi, Cüz: 10, S: 7726).
Nihayet, her yerde çöküntü alâmetleri
belirdiği ve vatanın karanlık bir istikbale
doğru sürüklendiği bu sırada, bir ordu k u ­
mandanı sıfatıyle alınması gerekli tedbirler
ve tutulacak yol hakkm daki düşüncelerini
Başkumandanlığa bildirmeğe karar verdi.
Yakın fikir arkadaşı Üçüncü Kolordu Ku-

Osmanlı cephesinde ordu teşkilâtlandırı-

lırken îngilizlerin Gazze önündeki hazırlık­
ları endişe verici bir hal almış, burada en
az 70 tümen birikmişti. B u n u n üzerine 7. nci
orduyu emrine alan Yıldırım G rub un un şim­
dilik Irak’ı geri alma teşebbüsünden vazge­
çerek Sînâ’ya inmesi ve buradaki kuvvetle­
rin 8. inci ordu adiyle buna bağlanması ka­
rarlaştırıldı, BÖylece, îngilizlerden evvel ta­
arruza geçilmesi düşünülmekteydi. B u fikir
tatbik edilemedi. Bir taraftan Suriye demir­
yollarının yetersizliği, bir taraftan da Yıl­
dırım Orduları G rub u ile 4. üncü ordu k u ­
mandanı Cemal Paşa arasındaki vahim an­
laşmazlık buna engel olmuştu.
Çanakkale savaşlarının başarılı k u m a n ­
danlarından Mustafa K em al Bey, Rus ilerle­
yişine karşı D o ğ u cephesine gönderilen İkin­ O s m a n h to p ç u ia r ı F ilis tin ’de

3561
m andanı Miralay (Albay) İsmet (İnönü) Bey
ile birlikte o günkü d urum u ve ileride ola­
bilecekleri büyük isabetle anlatan bir rapor
hazırlayarak gönderdi. Başkumandanlık, bu
rapordaki düşüncelere katılmadığını bildirin­
ce, Mustafa K e m a l ordu kumandanlığından
çekildi. İstifasını geri alması için yapılan te­
şebbüsleri kabul etmedi. B u n u n üzerine b u n ­
dan evvel bulunduğu İkinci O r d u K u m a n ­
danlığına tayin olunduysa da b u n u da red-
G enerai F a lk e n h a y n
ettiğinden kendisine izin verilmiş, o da. İs­
tanbul’a dönmüştü.
İngiliz taarruzu, Filistin'in işgali
31 ekimde İngilizler evvelâ Bi’rüs-Seb’e
h ü c u m ettiler. Burası 7.500 kişi ile müdafaa
ediliyordu. Fakat, çoğu yerli erattan m ürek­
kep olan birlikler, İngilizlerin ve Şerîf H ü ­
İngilizlerin Yafa kapısından K u d ü s ’e
seyin Paşanın propagandalarına kapılmış b u ­
lunduklarından ciddî şekilde döğüşmek iste­
mediler. OsmanlIların tek başlarına yaptık­
ları müdafaanın devamına imkân yoktu. B u ­
na rağm en savaşlar, bütün gün 'sürdü. N ih a ­
yet Osmanlı kuvvetleri esir düşm em ek için
çekildiler. İngilizler böylece B i’rûs-Seb’i
zaptetmiş oldu.
Falkenhayn, 7. nci ordu kum andanı Feyzi
Paşaya burasını geri almasını bildirdiyse de
Fevzi Paşa cephedeki birliklerle bir türlü
irtibat kuramadı. B u vazife von Kreş’e v e ­
rildi.
6 kasımda başlayan şiddetli İngiliz h ü ­
c u m u karşısında daha geride bir m üdafaa
hattı kurm ak lüzum unu hisseden A lm a n G e ­
nerali G azze’yi de boşalttı. İngilizler ertesi
günü bjırasını işgal ettiler. Düşm anın geniş­
lemesine taarruzu devam ediyordu.
8. inci orduyu takibe m em ur Avustralya
süvari tümeni 15 kasımda E em le’yi aldı.
D ü şm a n k u m a n d a m Allenbi’nin emriyle or­
dusunun sol kanadı kıyı boyunca ilerleyerek
17 kasımda Y a fa ’yı ele geçirdi. Böylece, Os-
manlı m üdafaa cephesi geniş, fakat sağlam
bir çember içine alınmış oluyordu.
D u r u m bu şekli alınca İngilizler. hiç
acele etmeden hazırlıklarını tamamladılar
ve 8 aralıkta merkezden K udü s üzerine ta­
arruza geçtiler _ ve burada ummadıkları bir-
karşı koym a ile karşılaştılar. B u n u n üzerine
taarruz güçlerini artırdılar. Osmanlı savun­
ması, insan sayısı ve malzeme üstünlükleri
önünde çöktü. K u d ü s boşaltıldı. 9 aralıkta
belediye reisi şehri teslime hazır olduğunu
İngüiz kum andanına bildirdi.,
■ K u d ü s düşünce, Nablüs’de bulunan Yıl­
dırım Orduları Grubu^ karargâhı Nâsıra’ya
alınmıştır. 27 aralıkta İngilizlere bir taarruz
denemesi yapılmışsa da muvaffak olunama­
mıştır. Suriye ve Filistin cephesinde hiç bir
nüfuzu kalm ayan Cem al Paşa ise, 12 aralıkta
vazifesinden istifa edip İstanbul’a dönmüş
bulunuyordu.
Said Halim Paşanın istifası, Talât Paşa
kabinesi, Takvim ıslahı
Said Halim Paşa, 'İttihatçıların ileri ge­
lenleriyle gittikçe arası açıldığından nihayet
istiskal görmeğe başladı. Vükelâ semtine uğ­
ramıyor, en m ü h im haberleri başka yerler­
den öğrenmeğe mecbur kalıyordu. Nhayet
3 şubat 1917 tarihinde kesin şekilde istifa
etti. Sadaret m akam ı onun yerine vezaret
rütbesiyle Talât Paşaya verildi.
Y en i kabinede Şeyhülislâm M u s a Kâzım
Efendi, Harbiye N a z ın Enver Paşa, Bahriye
Nazırı Cem al Paşa, Maarif Nazırı Şükrü B ey
yerlerini m uhafaza ettiler. Adliye Nazırlığı
ile Şûray’ı Devlet Reisliği birleştirilip Halil
girişi Bey e verildi. Dahiliye Nazırlığı Sadarete
3562
ilâveten yine Talât Paşanın üzerine kaldı.
Hariciye Nazırlığına eski Ticaret ve Ziraat
Nazırı A h m e d Nesimi Bey, Ticaret ve Ziraat
Nazırlığına Kayseri m ebusu Şeref Bey, N a ­
fıa Nazırlığına Cebel-i L ü b n a n mutasarrıfı
Ali M ü nif Bey, Maarif Nazırlığına vekâleten
yine bu zat, Maliye Nazırlığına Cavid Bey,
Evkaf Nazırlığına vekâleten Şeyhülislâm
M usa K âzım Efendi, Posta ve Telgraf Nazır­
lığına da Hâşim B e y tayin edildiler.

Yeni hükümetin ilk icraatından birisi de,

R u m î takvimin Milâdî takvime göre ıslahı­
dır. Rum î takvim, Hicrî takvimin Jülyen
takvimine tatbikinden doğmuştu. B u tak­
vimde aylar Jülyen takvimine göre, yıllar
Hicrî yıla göre hesaplanmış, mart yılbaşı ola­
rak alınmış, lâkin 80 yıl içinde yıllarda Hicrî
takvime göre iki sene on ay ve günlerde M i ­
lâdî takvime göre on üç günlük fark hasıl
olarak karmakarışık bir durum hasıl olmuş,
devlet resmî muhaberatta iki ve hattâ bazan
üç takvimi birden kullanmak zorunda kal­
mıştı. Genel olarak bir yıl dendiği zaman
b unun günleri birbirinden farklı Hicrî yıl
mı, R u m î yıl mı, yoksa Milâdî yıl mı olduğu
anlaşılamıyor, bu da bir çok güçlükler, hattâ
ihtilâflar doğuruyordu. Meselâ, Milâdî takvi­
m e göre 21 şubat 1917 çarşamba günü, Rum î
8 şubat 1332 ve Hicrî 28 rebiülâhir 1335 ta­ Talât Pa§a
rihlerine rastlıyordu. B u sırada çıkan bir k a ­
nunla, R u m î 1332 şubatının 16 ncı günü, yine lerinin, A . B . devletlerinden ticarî yolla te­
Rum î 1333 yılı martının birinci günü olarak m in ettikleri yiyecek, giyecek ve savaş mal-
kabul edilmiş ve yılbaşı 1 ocak
tarihine alınmıştır. Böylece,
Rum î ve Milâdî günlerde bir
fark kalmıyordu. Yalnız yıllar
yine ayrıydı.

Amerika Birleşik Devletle­

rinin savaşa girmesi, Alm an
İmparatorunun İstanbul’u
ziyareti

A . B . Devletleri b u savaşa
girmek niyetinde değildi. Hattâ
b un u durdurmak istiyordu. B aş­
kan Vilson bu maksatla 18 ara­
lık' 1916 tarihinde her iki tarafa
baş vurup barış şartlarını sor­
muştu. A lm anya, A . B . Devlet­
lerinin ne b u savaşa katılması­
nın sonuç üzerindeki tesirini
hesaplıyabilmiş, ne de b u dev­
letin tarafsız kalmasının ken ­
disi için nekadar önemli oldu­
ğunu görebilmişti. B u yüzden
tarafsızlığının devamı için ge­ D e v r in bazt ricali: S a ğ d a n kısa boylusu S a id Hadim Paşa,
rekli gayreti göstermedi ve ted­ ortadaki C e m a l Paşa, solunda Hacı  dil ( A r d a ) ve  y â n
birler de almadı. İtilâf devlet-, Reisi Rifat (M e n e m e n c io ğ l u ) Beyler

3563
D evrin ricali A l m a n im paratorunu karşılam ak İçin Sirkeci garında (soldan ); C e m a l Paşa
(ikinci), Hacı Âdil Bey , Şeyhülislâm M u s a K â z ım Efendi, Mısır Hidivi Hilm i Paşa,
Talât P a ş a ve iki Ş eh za de

Aynı m erasim de: Sağdan birinci V eliah d V a h id e d d in , İkincisi A b d ü lm e c id Efendilerdir

3564
zemesinüı Avrupa'ya gelişine denizaltı fiîo- haber gönderilmişti. Halbuki hareket günü
larıyle engel olmaya çalıştı. A . B. Devletleri, sivil olarak geldiği görüldü. Vaziyetin gezi­
tarafsız bulunduğunu hatırlatarak gemileri­ ye iştirak edenlerce tahkikinde, teşrifatçısı:
nin uğradığı tecavüzleri protesto ettiği halde Efendi Hazretlerine Feriklik (Tümgeneral)
denizaltı gemilerini sür’atle artıran ve böy- rütbesi tevcih olunmuştu. Sonra da Liva
lece herşeye rağmen neticeyi lehine çevire­ (Tuğgeneral) olduğu bildirildi. Kendileri de
ceğini zanneden A lm an ya tutumunu değiştir­ muğber oldular;
medi. A lm an denizaltılarının A m erikan tica^ «M adem ki benden b u rütbeyi almışlar,
retine ve ticaret filosuna verdiği zararların ben de livalığa tenezzül etmem» dediler. B u
gittikçe artarak devam edeceğini gören A . B. yüzden üniforma giymiyorlar, açıklamasında
Devletleri, A lm an ya’ya savaş ilânında gecik­ bulundu.
m edi (3 şubat 1917). Bir askerî birlik, Vahideddin Efendi’yi
selâmlamağa hazırlanıyor, o ise kendisini
- A . B. Devletlerinin de katılmasıyle büs­
bütün genişleyen savaş iki grup arasında
gittikçe artan bir şiddetle karalarda, deniz­
lerde ve havalarda devam edip giderken 1917
yılının sonbaharında (Eylül), Osmanlı dev­
letinin müttefiklerinden A lm an ya imparatoru
İkinci Vilhelm Istanbulu üçüncü defa ziyarete
geldi (evvelkileri İkinci Abdülham id devrin­
dedir). İmparatora b u ziyaretinin ilk gecesin­
de Dolmabahçe sarayında hususî bir ziyafet
çekildi. D a h a sonraki günlerde de padişah
Beşinci M e h m e d (Keşad) tarafından merasim
dairesinde Vilhelm’e Osmanlı müşirlik (m a ­
reşal) .menşuru ile üniforma ve. kılıcı verildi.
Eski dostu İkinci Abdülhamid'i de unutm a­ Alman imparatoru Sirkeci garında karşıla­
yan imparator, mahlu padişahın bulunduğu nırken. Ö n plânda Sultan M ehm ed Reşad,
Beylerbeyi sarayına, maiyetinden birini gön­ Şeyhülislâm, Enver ve Talat Paşalar, en
dererek muhabbetlerini bildirmekten geri sağda da Vahideddin Efendi görülmektedir.
kalmadı, Kayzer Vilhelm İstanbul’dan ayrı­
lırken yine Dolmabahçe sarayımda, fakat bu
sefer resmî, bir ziyafet çekildi. O gece gerek
padişah ve gerekse imparator iki devletin
dostluğunu belirten birer nutuk söylediler.
B u ziyafet Osmanlı veliahdinin yüzeye çık­
masına sebep oldu.

Veliahd Vahideddin Efendinin

Almanya’ya ziyareti seyahati

Vahidedöin Efendinin veliahdliğinin en

m ü h im olayı, kendisinin Sultan M e h m e d Be~
şad namına A lm an ya ’yı ziyaretidir. B u ziya­
reti sırasında Mustafa K e m a l Paşa da m ai­
yetinde bulunmuştur.
İzinli olarak İstanbul’da bulunduğu sı­
rada Mustafa K e m a l Paşa, kendisine teklif
edilen bu vazifeyi derhal kabul etmişti. O n ­
dan başka Vahideddin Efendiye Albay Naci
Beyle, Başmabeyinci Lutfi Simavî B e y d e "
refakat ediyorlardı (Lûtfi Simavî; Sultan
Mermi ed Reşad Hanın ve halefinin sarayında
gördüklerim, C ; 2, S; 120). 15 aralık 1917
perşembe günü yola çıkılması kararlaştırıl­
mıştı. D aha evvel tanışmak üzere M . K em al
Paşa, Naci B e y le birlikte saraya gittiler. B u
ilk tanışış, Paşa üzerinde iyi bir tesir yapmâdL
Gezi, askerî mahiyette olduğundan veîi- Alman imparatoru ¡kinci Viihe!m, Osmanlı
ahde, daha evvel üniformasını giymesi için Müşiri üniformasıyle

3565
 uğurlamağa gelmiş bulunan
E nver Paşa ile konuşuyordu.
Hareket vakti gelince yine
maiyeti tarafından yapılan ikaz­
la selâmlar vererefe trene bindi,
pencereden halkı ve askeri se­
lâmladı ve kendisine ayrılan sa­
lona çekildi.
Trende bir m üddet sonra
maiyetinde bulunanlardan M u s ­
tafa K e m a l Paşayı y a n m a da­
vetle iltifatta bulundu.
Mustafa K em al Paşa, b u n ­
d an sonra yavaş yavaş veliahde
memleketin içinde bulunduğu
Eskî padişah A b d ü l h a m id ’in c en aze töreni çıkmazL izaha başladı. O n d an
müsaid karşılıklar aldıkça, is­
tikbalin padişahı hakkında az
çok ümidlere kapıldı. -

A lm an genel karargâhında
Veliahd ve yanındakiler

Veliahd ve refakatindekiler
A lm a n genel karargâhında ha­
raretle karşılandılar. B u karşı­
lamayı bizzat Kayser, yanında
Hindenburg, Ludendorf gibi
namlı kumandanları bulunduğu
halde yapmıştı. Savaşın gelece­
ği hakkında bol bol teminat ve­
rildiği sırada Anafartalar k a h ­
ramanı olarak şahsına büyük
saygı gösterilen Mustafa Kem al
Paşa, sorduğu suallerle A lm an
mareşallerini güç ve cevap ve­
rem ez durum a düşürdü. D a h a
sonra onun öğrettiği şu suali
veliahd. durm adan istikbal h a k ­
kında teminat veren Kayser’e,
Naci B e y vasıtasıyle sordu:
«Osmanlı devletinin A l m a n ­
y a ’ya olan sadakat ve vefasın­
dan, pek yakın bir istikbalde
A lm an ya ile müttefik bulunan­
ların saadete kavuşacaklarından
bahseden beyanatınız, devletin
yarınını düşünm ek durum unda
bulunan muhatabınıza büyük
bir ferahlık verdi. Ancak, genel
durum un mütalâasını bir tarafa
bırakıp yalnız bir noktayı daha
açık olarak anlamak istiyorum.
Devlet-i aliyyenin kalbine yö­
nelen darbeler, durm adan iler­
lemektedir. Bunlar m uvaffak
olursa, Osmanlı devleti m ah vo ­
lacaktır. İşte b u darbeleri dur­
durm ak için yeter teminatı
kapsayan beyanlarını dinleme­
Üstte Brest-Litovsk’da delegeler (ortada Talat P a ş a ), dim. B eni lütfen b u hususta
altta im za töreni aydınlatır mısınız? *

3566
 İmparator, bu sözlerin ona öğretilmiş ol­
duğunu hissetti. H e m e n ayağa kalkarak:
«Sizin zihninizi bulandıranların mevcut
olduğunu anlıyorum. Lâkin ben, A lm an ya
İmparatoru, size gelecekten, gelecekteki m u ­
vaffakiyetlerden bahsettikten sonra şüphe­
niz kalır mı, kalmaz mı?»
Veliahd, buna müsbet cevap verdi, b u ­
nunla beraber endişelerinin tam am en zail ol­
madığını da ilâve etti.
O akşam veliahdin şerefine verilen m u hrenskı
teşem ziyafetten sonra Mustafa K e m a l Paşa,
Ludendorf’la görüşmek fırsatını buldu. A l ­
m a n . generali kuzye-batı istikametinden İti­
lâf devletlerine karşı girişilen taarruzdan
bahsetmişti. B u, Alm anya'nın son ümidi idi.
Mustafa K e m a l Paşa:
«General Hazretleri, siz m ü h im bir taar­
ruz yapıyorsunuz. Lâkin sanm am ki buna
fazla bel bağlamış bulunasınız. Yalnız bana
söyler misiniz, b u hareketten üm id ettiğiniz
hedef ve maksat nedir?» dedi.
Buna, aslında verilecek cevap yoktu.
Ludendorf, üzerinde çeşitli sigaraların b u ­
lunduğu bir masayı işaret ederek:
• «Ekselans, size bir sigara takdim ede­ olarak Kafkas cephesindeki R us orduları çö­
bilir miyim?» mukabelesinde bulundu.
Mustafa K e m a l Paşa, sonra K ayserle
konuşan veliahde yaklaştı:
«Hakikati anlıyorsunuz değil mi? Karşı­
nızdaki A lm an ya İmparatorudur. B e n im size
arzeylediğim endişeleri izah edecek tek bir
kelime söyliyebildi mi?» sorusuna karşı, ve­ .martta ve V a n ’ı da 2 nisanda ele geçirdiler.
liahd kısaca «Hayır» cevabını verince de:
«Onunla konuşmağa d eva m ediniz. B ü ­
tün endişelerinizi tereddütsüzce söyleyiniz.
E m in olunuz ki sizden fazla m e m n u n kal­
masa bile, hiç olmazsa Devleti aliyyede ha­
kikati görmüş olanların mevcut bulunduğu­
n u anlıyacaktır» dedi.
B u n d a n sonra Batı cephesi, K ru p p fab­
rikaları gezildi ve nihayet Berlin’e dönüldü.
Mustafa K e m a l Paşa Vahideddin’e durm adan
İstanbul’a döndükten sonra takip edeceği h a ­
reket tarzı hakkında telkinlerde bulunu­
yordu.
Eski padişahın vefatı, Rus ihtilâli
ve Brest-Litovsk barışı
Yen i yılın ilk olaylarından biri de 10 şu­
bat 1918 tarihinde eski Padişah Abdüiha-
m id’in Beylerbeyi Sarayında ciğerlerine kan
hücum u, kalb ve böbrek yetersizliği dolayı-
sıyle vefat etmesidir. Devlet erkânının işti­
rak ettiği bir merasimle İkinci M a h m u d tür­
besine defnedildi.
B u 1918 yılı, Osmanlı devleti ve bağlı
olduğu müttefikleri- için, düşmanlarından
birinin savaştan tamamile çekilmesini temin
eden bir barışın yapılması dolayısıyle biraz
ü m id verici olarak başlamıştı. Tahminlerin
3567
hilâfına üzün süren savaşın doğurduğu b ü ­
yük sıkıntılar, uğranılan başarısızlıklar,
Çarlık -idaresinin devam eden suiistimalleri,
Rusya’da bir ihtilâl için en müsaid zemini
hazırlamıştı. Komünistler, b undan faydalan­
mayı bildiler Esasen sistemli halde çalışıyor,
işçi, çiftçi ve askerleri durm adan isyana
kışkırtıyorlardı.
Rus ihtilâli, 14 mart 1917 de patlak ver­
di. Çarlık rejimi devrildi. Başa geçen Ke-
­ hükümeti savaşa şiddetle devam edi­
leceğini bildirdiyse d e ,. bir şey yapılamadı.
7 kasımda Lenin ve Stalin hükümeti de­
virip pek kısa sürmüş olan R us cumhuriye­
tine son verdiler ve memleketin idaresini
ele alarak Sovyet rejimini kurdular. İlk ga­
yeleri, Rusya’yı ne olursa olsun savaştan çı­
karmaktı. B u yüzden müttefiklerden barış
istediler. Lehistan’ın Brest-Litovsk kasaba­
sında toplanan barış konferansında Osmanlı
devletini Sadrıâzam Talât Paşa temsil etti.
İmzalanan andlaşmaya göre Osmanlı devleti
ile Rusya’nın doğu sınırı orada yaşayan hal­
kın oyuna bırakılmıştı (3 mart 1918).
D a h a evvel R u s ihtilâlinin bir neticesi
zülmüş bulunuyordu. B u cephedeki Osmanlı
kuvvetleri de durum dan faydalanarak harp
sırasında elden çıkmış şehirleri teker teker
geri almaya başlamışlardı. Erzincan 26 şubat,
Trabzon 27 şubat 19i8 de kurtarılmış b ulu­
nuyordu. Osmanlı kuvvetleri Erzurum ’u 12
B u sırada o bölgede yaşayan Türkler,
Gürcüler ve Ermenilerden m ürekkep Ma-
vera-i Kafkas (= K a f k a s ötesi) devleti kurul­
muştu. A ncak, buralarda E rm eni generali
Antranik kumandasındaki kuvvetler, Os­
manlI ordusu gelip yetişmeden Türkler aley­
hinde kanlı katliâmlar tertip ettiler. Şehir­
leri yakıp yıktılar.
Osmanlı kuvvetleri K afkasya’da k u r u ­
lan yeni devletlerle temasa geçtikten sonra
Trabzon’da bir konferans açtı. Bir aya yakın
süren müzakereler sonunda hiç bir netice
alınamayınca Osmanlı ordusu ilerledi. Ba~
tum, K ars ve A rd ah an işgal olundu. O s ­
manlI ordusu B a k u ’y a kadar yürüdü. B u n u n
üzerine Trabzon’da bulunan Kafkas Ötesi
Cumhuriyeti delegeleri plebisite razı oldular.
Plebisit neticesinde ittifaka yakın bir ekse­
riyetle halk Osmanlı devletini istediğinden
Batum, K ars ve A rd a h an Osmanlı devletine
katıldı. Kafkasya’da ise, cumhuriyet üçe a y ­
rılıp Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan
adlı müstakil devletler kurulduysa da, b u n ­
lar bir müddet sonra Sovyetlerin hü cum u na
uğrayıp tekrar R us işgaline düştüler.
Diğer cephelerin durumu
Çanakkale Boğazının İtilâf devletleri
kara kuvvetleri tarafından terkedilmiş oîma-

Sultan M e h m e d Resad'ın son zam anlarına ait
portresi
sına rağmen filoları tarafından deniz ablu­
kasına devam etmekteydi.
20 ocak 1918 tarihinde Osmanlı donan­
ması Boğazdan hiç lüzum yokken bir çıkış
yaparak düşman gemilerine ve üslerine bas­
kın taarruzunda bulunması kararı yüzünden
Y a vu z ile Midilli İmroz adasına doğru bir
akın yaptüarsa da mayin tarlasına düştüler.
Y a vu z iki ağır yara alıp geriye dönebildi.
Midilli ise batıp gitti ve mürettebatından
çoğu boğuldu.
Filistin’de 19 şubat 1918 de İngilizler,
Şeria nehrinin doğusuna doğru taarruza
geçtiler. Burada p ek zayıf bir durum da bu­
Avusturya imparatoru Birinci K arP ın
bul’ u ziyaretinde karşılanması
lunan 20 nci kolordumuz taarrüzuri ertesi
günü çekilmek zorunda kaldı. A n za k süvari­
leri Eriha kasabasına kadar varıp burasını
zaptettiler. D ü ş m a n ordusu böylece K udü sü n
yirmi kilometre kadar yakıtıma sokulmuştu
(21 şubat). B u n u n üzerine Osmanlı ordusu
karargâhı Ş a m ’a naklolundu.
İngilizler, 9 martta Nablus’a taarruza
geçtilerse de üç gün süren devamlı ve ısrarlı
hücumları sonuçsuz kaldı.
Nablus taarruzunun netice vermemesi
üzerine 26 martta Şeria’n m doğusundan baş­
layıp beş gün fasılasız devam eden İngiliz
taarruzları da durduruldu. İngilizler hayret­
ler içerisinde idiler. Sayıca çok az, silâh, cep­
hane, teçhizat bakımından çok noksan olan;
üstelik hastalık, açlık ve susuzluk gibi üç
büyük güçlükle ayrıca boğuşan Osmanlı or­
dusu her şeyi tamam, m untazam ve kudretli
İngiliz ordusunu bu cephede her defasında
durduruyordu.
Nitekim, 30 nisanda başlayıp 4 mayısta
sona eren ikinci Şeria taarruzları da bir n e­
tice vermeden kırılmıştır.
Irak’ta da B a ğ da d ’ı alan İngilizler ilerle­
melerine devamla b u şehrin yüz kilometre
kuzey-batısmdaki Hit kasabasını zaptettikten,
sonra 7 mayıs 1918 de K erk ük ’ü de ellerine
geçirdiler.
Avusturya-Macaristan İmparatorunun
ziyareti
Sultan Beşinci M e h m e d (Reşad) i ziyaret
eden hükümdarların sonuncusu 1916 dan be­
ri Avusturya-Macaristan imparatoru bulunan
Birinci K ari (Charles) ile imparatoriçe Zita-
dır i"19 mayıs 1918). Hazırlanan programa
göre; padişah misafirlerini Sirkeci garında
karşılayacak ve sonra arabalara geçilirken
birinci arabaya imparatoriçe ile padişah,
ikinci arabaya da imparatorla Osmanlı v e ­
liahdı bineceklerdi. Padişah Beşinci M e h ­
med, başmabeyincisi ile başkâtibi çağırtarak:
«B u yaştan sonra ben genç imparatoriçe ile
arabaya binip halkı kendime güldüremem.
B e n ' imparator ile bineyim, imparatoriçe de
veliahdle binsinî» dedi. B u isteği Avusturya
tören kaidelerine de uygun olduğundan
programda gerekli değişiklik yapıldı.
Genç imparator ve imparatoriçe bu zi­
yaretlerinde İstanbul’u iyice gezmişler, şeref­
lerine tertip edilen geçid törenlerinde, ziya­
fetlerde bulunmuşlardır. Bolmabahçe sara-
yı’nda tertiplenen büyük ziyafette, çok yor­
gun ve rahatsız olan yaşlı padişah salona
girerken önce yolunu şaşırdı ve sonra da
dengesi bozulup sendeledi. İmparator ve im ­
paratoriçe kollarına girerek onun düşmesini
önlediler. Yem ekten sonra m uayede salonun­
İstan­ daki resm-i kabul pek ihtişamlı bir şekilde
geçti. Misafirler ayrılırken diğer dâvetliler
3568
 iki sıra oldular. İmparatoriçenin sağında pa­ iradeleri imzalamağa devam etti. Sonra b u ­
dişah, solunda imparator olduğu halde sıra­ n u da yapamaz oldu. 3 tem m uz çarşamba
ların arasından ıgeçilip büyük kapıya gidilir­ günü rahatsızlığı arttı. O gün, güneşin bat­
ken, kılıcım kuşanmış, alnından terler akan masına bir saat kala vefat etti.
Beşinci M e h m e d (Reşad) pek bitkin haldey­ Sultan M eh m ed Reşad Osmanlı tahtına
di. Mithat Paşanın oğlunun önünden, şi­ çıktığı zaman 65 yaşma basmış bulunuyordu.
kâyetti ve bezgin bir sesle: «Ali Haydar Bey,
ne günler görüyoruz» diyerek geçti. Ertesi
günü, hususî trenleri ile memleketlerine dö­
nen misafirleri Sirkeci garında bir hayli
bekletti.

Beşinci Mehmed (R eşad ) in cliimü

ve şahsiyeti

Avusturya - Macaristan İmparatorunun

İstanbul’u ziyareti sırasında karşılama töreni
ile kabul resimleri ve ziyafetler dolayısıyle
yaşlı hüküm dar çok yorulmuş ve hastalığı
artmıştı. Kendisi esasen uzun zamandanberi
şeker hastalığından şikâyetçi idi. D a h a evvel
de mesane ameliyatı geçirmişti. 24 haziran,
R a m azan ayının on beşine rastlıyordu. O s ­ mam
manlI Padişahlarının Topkapı Sarayına gi­
dip Hırka-i Saadet ziyaretlerinde bulunm a­
ları eski bir an’aneydi. Sultan M e h m e d R e ­
şad, b u ziyareti güçlükle yaptı. Hattâ b u m ü ­
nasebetle olacak tebriklerin hepsini kabul
edemiyerek acele Yıldız Sarayına döndü ve
hareme çekildi. Vefatına kadar da oradan Sultan M ehm ed Reşad’rn Eyüfa’deki türbesi
çıkmadı. Yatağa düştüğünün ilk günlerinde

Beşinci M eh m ed Reşad (19 0 9 - 1 9 1 8 ) zamanındaki hükümdarlar

ve devlet başkanları

(İlâve: 200)

A.B.D. : W . H . Taft 1909 — 1913,

W . Vilson 1913 — . İspanya : O n üçüncü Al fons —
>—
Almanya : İkinci Giyyom (Vilhelm)
İsveç : Beşinci Güstav

Arnavutluk : David (Prens) 1913, İtalya : Üçüncü Viktor Etnanuel

Fan Noli, (Devlet başkanı) 1 9 1 3 ---
Avusturya : Fransuva Jozef _> —
1916, Birinci Kari 1 9 1 6 --- * .
Fas : (Fransa himayesini kabul et­
miştir.)
Ferdinand .
Bulgaristan
Fransa : A. Faliyer — 1913- R.
Puvankare 1 9 1 3 --- » .
İngiltere : : Yedinci Edvard -» —
1910, Beşinci Corc 1 9 1 0 ---* .
İran : A h m ed Şah —» --- » .
Karadağ : Nikola - . — 1916.
Papalık : O n u n c u Pi -> — 1914,
Onbeşinci Benuva 1914 — —» .
Rom anya : Birinci Karol —> — 1914,
Ferdinand 1914 — —
> .
Rusya *. İkinci Nikola —> — 1917,
(Cumhuriyet) Lenin 1917 — .
Sırbistan : Birinci Petro —» — 1914,
İkinci Aleksandır 1914 — -> .
Yunanistan : Birinci Yorga —
1913, Onüçüncü Kostantin (İlk defa)
1913 — 1917. Birinci Aleksandır 1917

3569 F. 39
 Şehzadeliğinde vaktinin bir kısmını okumak­
la geçirmiş, doğu kültürünü oldukça ilerlet­
miş ve bilhassa çok iyi farsça Öğrenmişti. O s­
manlI tarihini ve ecdadının menkıbelerini de
iyi bilirdi. Muntazam ve metodık bir tahsil
görmüş değildi. Batı kültürü ise, hemen hiç
yoktu. Kendisi daha şehzadeliğinde Mevlevî­
liğe intisap etmiş bulunuyordu. Gayet iyi
kalbli, iyi niyetli, hassas ve merhametliydi.
İbadete son derece dikkat eden, bu hususta
en küçük ihmali görülmeyen bir müslüman-
dı. Gençliğinde arada işret ettiği söylenmişse
de padişahlığında böyle bir halini gören ol­
mamıştı.
Sultan M . Reşad, yaradılışta zeki idi. Ter­
biye ve nezaketi ise, her türlü ölçünün üs­
tünde bulunuyordu. O kadar ki, bazan V ü ­
kelâ ile konuşurken bir hükümdar için caiz
olmayacak derecede tevazu anlatan tâbirler
kullanırdı. Maiyetine karşı çok şefkatli dav­
ranır, biri rahatsızlanırsa iyileşinceye kadar
defalarca hatırım sorar dururdu. Daima re­
dingot giyer ve misafir kabul edeceği zaman
mutlaka önünü iliklerdi, Hâfızası çok kuv­
vetliydi. B un u yaşlılığına rağmen muhafaza
etmişti. Geçen hâdiseleri en ince teferruatı­
na .kadar hatırlar ve naklederdi. Cum a na­
mazlarını ayrı ayrı camilerde kılmayı sever,
boş zamanlarında ya kitap okur veya pek
sevdiği güvercinlerle oyalanırdı Gözleri -
sağlamdı. Pek az ışıkla ve gözlüksüz okur,
fazla aydınlıktan rahatsız olurdu. Bunu ba­
hane ederek elektrik ışığından kaçınırdı.
Keza, hususi dairesine kalorifer yapılmasını
da istememişti.
Sultan M ehmed Reşad, devlet işlerine he­
m en hiç karışmazdı. Buna sebep ise, karış­
masından bir fayda doğmıyacağmı bilmesiy-
di. B u arada, Anayasanın kendisine verdiği
bazı yetkileri bile kullanmak istemezdi. M eş­
rutiyet padişahlığını hiç bir şeye karışma­
m ak addeder ve hattâ:
«Meşrutiyet zamanında ben işe katışa­
cak olursam, biraderin suçu ne idi?» derdi.
Bir gün de pek itibar ettiği, ilim ve irfa­
nına meclûp olduğu ve sık sık saraya davet
ettiği Sütlüce Sa’dî tekkesi »şeyhi merhum
Elif Efendiye:
«Herkes benim hiç bir işe karışmadığım­
dan, hattâ Kanun-ı Esasfnin bana verdiği
hakları bile kullanmadığımdan şikâyetçi...
Halbuki böyle yapmasam bu herifler (yani
İttihatçılar) beni Konya’ya gönderip cum­
huriyet ilân ederler. Ecdad mirası saltanatın
bekası için böyle yapıyorum» dediği, Elif
Efendinin oğlu merhum Zahir Hasırcıoğlu’n-
dan menkuldür.
Buna rağmen Sultan Mehmed Re şad'‘m
zayıf iradeli ve silik şahsiyetli olduğu, bü­
tün saltanatı boyunca vükelâsının oyuncağı
olmaktan ileri geçemediği muhakkaktır.
Ölümünden yedi yıl evvel cenaze mas­
rafını ayırıp Hazine-i Hassa U m u m M üdür­
lüğüne emaneten vermiş ve:
«Ben Öldükten sonra cenazemin irade ile
kalkmasını istemem» demişti.
Kendisinin nüzuILü olduğuna dair halk
arasında dolaşan rivayetin aslı yoktur. H a ­
reketlerinin ağır ve yürüyüşünün biraz sar­
sakça oluşu böyle rivayetlerin çıkmasına se­
bep olmuştur. Savaş dolayisiyle sarayda ye­
meklerin bozulması, et yerine patates köftesi
verilmesi, hazine darlığı yüzünden esasen
kendisine yetmiyen tahsisatının azaltılması,
üstelik devlet ricalinin kendisini pek alenî
olarak hiçe saymaları son zamanlarda Sultan
Reşad’ı pek müteessir eden hallerdendi. B u
yüzden, bilhassa son hastalığının başlangı­
cında kimse ile görüşmeyi istemez olmuştu.
B u ruh halini:
«Artık beni bıraksalar da haysiyetimle
ölsem» sözleriyle ifade ederdi.
Sultan M ehm ed Reşad, Eyüb’de kendi
yaptırdığı türbesine defnedilmiştir.
 Osmanlı imparatorluğunda Arma ve Nişanlar
( İlâve : 201 )
Osmanlı devletinin, İkinci M ahm ud
devrine kadar batı anlamında bir ar-
ması yoktu. Şekil itibariyle aynı biçim-
de olan tuğra bir nevi arma vazifesi
görmekteydi.
Sultan M ahm u d ’un batıyı örnek
alarak yaptığı icraat arasında Osmanlı
arması da bulunmaktadır. Vakıa Üçün-
cü Selim’den itibaren, süs mahiyetinde
de olsa bir. arma- tertibi üzerinde ça­
lışıldığı nâmei hümayun kuzak ( m ua­
hedelerin imzası bozulmaması için üzer-
1erine konan madenden armamsı şekilli
muhafaza) larmda ve o devirde basılan
kitaplardan bazılarının baş ve son sa-
hifelerinde görülmekte ise de bunun
Osmanlı İmparatorluğunun resmî ar­
ması hüviyetini alması İkinci M a h ­
m ud ’un son senelerinde olmuştur.
Osmanlı armasının tertibi şöyle
idi: Üstte şua’lar ortasındaki hilâl içe­
risinde tuğra; bunun altında göbeği
şemseli beyzî bir kalkana oturtulmuş
sorguçlu bir Hünkâr kavuğu; kalkanın
iki tarafında bağımsızlık alâmeti olan
sancaklar, teberler, mızrak, süngü, kı­
lıç ve top; adalet ve kanun remzi ola-
rak da terazi ve kitap; en altta da ba­
rok stilinde kıvrımlı dal ve yapraklara
tutturulmuş beş adet nişan.
Cami, kışla, hastane, karakol, mek­
tep gibi binalara kitabeler üzerine ko-
nuîan ve mermere pek sanatkârane iş­
lenmiş olan armalara bazan boyalı ve
yaldızlı olurdu. B u takdirde sancağın
biri yeşil, diğeri kırmızı renge boyanır,
tuğra ile, hilâlin yahutta kalkanın içe­
risindeki “Elmüstenid-i bi tevkifat-ır
Rabbaniye Melik-i Devlet-il Osznaniy-
ye” yazısı ve en alt sıradaki beş nişan
altınla yaldızlanırdı. Bazı armalarda
hilâl içerisindeki yazının ortadaki şem­
seli göbekli kalkana yazıldığı, bazıları
ise hilâlin büsbütün kaldırıldığı görül­
müştür.
Sultan M ahm u d’dan itibaren Os­
manlI padişahlarının armalı enfiye ku­
tusu, tabaka, saat yaptırdıkları ve bun­
ları hediye ettikleri de olmuş, arma
devlet salnamelerine de devletin arması
olarak konulmuştur.
İmparatorluğun sukutu üzerine .
binalardaki tuğralarla kitabeler gibi ar­
malar da kazınmış veya yerlerinden
Çıkarılmış, bunlarla o devirde hiçbir
m akam ilgilenmediğinden bugün elde
çok az Örneği kalmıştır.
Topkapı sarayı müzesi _ kitabeler
koleksiyonunda topu topu İkinci Ab-
dülhamid’e ait dört arma bulunmakta-
;
] • dır. Kapalıçarşmm Nuruosmaniye kapı-
j j smda da güzel bir tanesi bulunmakta­
: dır.
! ★
j Osmanlı İmparatorluğunda nişan
j . verme usulünü 1832 senesinde İkinci
; M ahm ud ihdas etmiştir. B u ilk nişanın
birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü rüt­
beleri ve murassaları vardı.
Topkapı sarayı müzesi arşivinin
j tasnifi sırasında ele geçen bazı nişan
; örnekleri bunların evvelâ taslak .halin­
j de hazırlanarak padişahın tasvibine
i ı sunulduğunu, ondan sonra da Darpha-
j nede imi ettirildiğini göstermektedir.
1 Sultan M ahm ud, aynı zamanda, üze­
rinde kendi resmi bulunan tasviri hü­
mayun nişanını yaptırmış ve saltanat
alâmeti olarak taşınması - usulünü de
koymuştur (Tasviri hümayun nişanı
Topkapı sarayı müzesindedir).
1884 senesinde lâyık olanlardan
başkasına nişan verilmemesi için bir
nizamname çıkarılmıştır, kütfi Efendi
“Mütenevvi rütbelerden her sınıfta
; mevcut olan nişanlara dair o esnada
beş on bendi şamil bir varakai nizami­
ye neşrolundu. Hülâsası rütbe ve ni­
şan tevcih ve itası; istihkak ve ehliyet
ve memuriyet ile meşrut olup açıktan
j şuna ve buna rütbe ve nişan verilme­
mesi karar altına alınıp aleliktiza ni­
şanların seleften halefe devir ve teati
edilmesi ve ilmiye tarikine biladı. erbaa
ile mahreç mollaların nişanlan olma­
dığından bunlar için imal ettirilen on
dört adet nişan Şeyhülharem marife­
tiyle tedavül olunması usulü ihdas kı­
lındı” demektedir. Lütfi Efendinin
bahsettiği nizamnamenin tam metni
Hayreddin’in vesaik-i tarihiye ve siya­
siye adlı eserinde bulunmaktadır.
1850 yılında, para darlığından, ni­
şanların hepsi ve madalyalar toplattı­
rılıp eritilmek üzere Darphaneye teslim
olunmuştur. Lütfi Efendi bu olayı şöy­
le tenkid eder; “Zata ve halka mahsus
olarak rütbe sahiplerinde bulunan ni­
şanların kâffesi toplanıp Darphânei
Âmireye teslim edilmesine karar veri­
lerek olvechile vükela ve ulema ve ben-
degân ve asakirı şahane hâmil ol­
dukları nişanları mercileri vasıtasiyle
az zaman içinde takım takım Bab-ı âlî­
ye iyade ve takdime müsaraat ettiler..
Muharrir fakir o tarihte Anadolu tef­
tiş kitabetine memuren Ankara tara­
fında bulunmuştum. İstanbul’dan m e­
muriyeti teftişiyeye dahi gelen emir­
3571
 n am e mucibince rufeka-yi daiyanem
nişanları ile fakir dahi hâmil olduğum
Î İkinci M a h m u d ’u n nişanları
de b u suretle ve hâmillerinin teessür­
1850 j
mücevheri salise nişanını olvakit Da- lerini mucib olacak şekilde, toplattırıl­
I hiliye kâtibi olan m erh u m Nazif Beye dıktan sonra 1852 senesinde Abdülme-
göndermiştim. Devleti âliyenin malî j | cid birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, ;
m üzayaka derecesi işbu nişanların is­ | beşinci rütbeleri ve murassa’-ı bulunan i
tirdadına teşebbüsten m a lû m olur yo­ “Mecidî nişanı” m ; yine murassa’ olan j
lunda Avrupa’ya aksolunan havadis ga- i i imtiyaz nişanını ihdas etmiş, rütbe j
zeteler lisanına düşmesine bais olmuş­ İ tevcihlerinde o rütbeye ait nişanın da
tur. B u nişanların zayiat ve masariften i j verilmesi usulünü koymuştur. Sultan
sonra husule gelen mebalig derece-i ; j Abdülmecid’in, gittiği Rüştiye mektep-
mutasavvireye mâni olmuş farzolunsa I leri mezuniyet imtihanlarında m uvaf­
bile b u tedbir u m u m bendegân ve da- fak olan talebelere verdiği, bir nişan
iyan . ve hususiyle zabitanın nişane’i daha vardır; adı da nişan-ı aferindir. >
hüsn-i hizmet ve şecaat ve sadakatle­ Abdülaziz, cülûsunu müteakip, (
rinden olan cevher-i can gibi tezyini- 1861 de göbeği tuğralı, earafı şua’lı ve j
sine-i mefharet etmekte oldukları ni- i şeklen Abdülmecid’in imtiyaz nişanına j
şanla-rm ahziyle bunca asdikanm gö-
nüllerinin kaçırılmasına değmemiş ol­
sa gerektir” .
i
(Topkapı Saraymdadır) ve 1862
benziyen murassa’ nişân-ı âlî-i imtiyaz

da murassa’, birinci, ikinci, üçüncü,

yılın-
ı
.[
|

Solda yukarıdan_ aşağı: 1832, 1834, 1835 te motif arm alar, alttaki bü y ü k , İkinci A bdülha-
m i d ’in arması. Üstünde, İkinci M a h m u d ’u n Tasvir-i H ü m a y u n nişanı, sağında bir k ozak .

3572
i

■j dördüncü rütbeleri bulunan “ Osmanî
! nişanı” nı ihdas etmiştir. Kurdelesi
1 yeşil, kenarı kırmızı olan Osm anî nişa­
nının göbeğinde Elmüstenid-i biteyfi-
kat-ir Rabbaniyye Abdülaziz H a n Meli-
ki-d devleti-1 Osmaniyye yazılıdır.
Arkasında da çifte davul ve sancaklı
armamsı bir şekil ve OsmanlIların is-
tiklâli addolunan 699 tarihi ve Darp­
hanenin âyar damgası bulunmaktadır.'
Nizamnamesine göre murassa’ Os­
m anî nişanı devlete yararlı hizmetler
yapanlara kaydıhayat şartiyie verilir,
vefatlarında bila h a k veresesine kalır-
dı. B u n a mukabil, diğer dört rütbeleri,
hâmilleri vefat ettiklerinde Hâzineye
intikal ederdi.
Abdülaziz Bursa gezisinde, ceddi
Osm an Gazi’nin türbesini ziyaret etti­
ği sırada murassa’ nişanı Osmanî şemse
(nişandan başka göğse takılan ipek ha-
mail şeridin ucu na takılan ikinci bir
nüshasıdır). İçerisinde:
B u nişanı Hazreti O sm a n Gazi namına
Necili Han-i Abdülaziz icad ve tesis
eyledi
Vaz’ ve talik eyleyip kendi eliyle
kabrine
Şân-ı ruh-ı ceddini i’lâ ve takdis eyledi,
j yazısı bulunan nişanı kendi eliyle san-
dukasına iliştirmiştir (B u nişan halen
] Topkapı Saraymdadır).
Beşinci M u ra d ’m nişanı yoktur.
İkinci Abdülham id Sultan Mah-
j m u d ’u n tasvir-i h u m a y u n u yerine ha-
j. nedanını erkek âzasma mahsus olmak
j üzere “ Hanedan-ı âl Osmanî nişanı” nı
İ ihdas etmiştir. Altın üzerine beyaz mi-
i ne tuğralı ve defne dallı olan ve mu-
• rassa’ kalınca zinciri bulunan bu nişan
! Osmanlı hanedanı âzasma mahsustu.
Boyundan geçirilip takılırdı.
İkinci Abdülham id kadınlara mah-
j sus ve üç rütbesi bulunan şefkat nişa-
★ ★
—^
nını (B u nişan Topkapı Saraymdadır)
j da ihdas ve tevzi ettirmiştir. B u nişa­
nın birinci ve ikinci rütbeleri muras­
j sa’ idi. Kurdelesi ise beyaz, yeşil ve
kırmızı kenarlıdır. Abdülmecid zamar
i nında bir de “ Ertuğrul nişanı” nizam ­
. namesi hazırlanmış ise de. kimseye ve­
i rilmemiştir.
I Beşinci d)
M eh m ed (Reşa zamanın»
j j da üç rütbeden ibaret Maarif nişanı
! ihdas edilmiş; beş rütbeli meziyet ve
j üç rütbeli Ziraat liyakat nişanlarının
j da nizamnameleri hazırlandığı ve ni­
I şanlar da yaptırıldığı halde tevcih edil­
; memiştir. j
j İkinci meşrutiyetten sonra 1916 i
senesinde Meclisi m ebusan âzalarma j
j i mahsus ve üzerinde “Meclisi Mebusan
■ Osmanî” yazılı, rozet ve şemseden iba- i
j | ret bir nişan daha çıkarılmıştır. |
I Altıncı M eh m ed (Vahidecidin) jn
; | nişanı yoktur. -[
Kısaca anlattığımız Osmanlı nişan-
j j lar*nm tam bir koleksiyonu mevcut de-
| gildir. Topkapı Sarayı müzesi, İstan-
: bul Arkeoloji müzesi ve Darphanede
bulunan koleksiyonlar birleştirildiği
| takdirde dahi tam bir seri yapılmasına
' imkân yoktur. İkinci M a h m u d devrin-
j ! • de fese takılan nişanlardan ise tek Ör­
nek kalmamıştır. 1
j Osmanlı devletinin madalyalarına ]
gelince; O ndokuzuncu asrın başından •
I başlayan tarihi hayli karışıktır. T a m
i bir koleksiyonu olmadığı gibi hakla­
i rında bilgi vermek de müşküldür. j
j
I Bibliyografya : Lütfü tarihi. Hay- j
• reddin; Vesaik-i tarihiye ve siyasiye. j
M . Zeki Pakalın; Tarih deyimleri kıla- j
I vuzu. Sermed M uhtar Alus; Eski rüt- 1
j oeler, elkablar, nişan ve madalyalar. |
; Resimli tarih mecmuası s: 1736. İbra- )
rim Artuk; Nişanı Osmanî, İstanbul j
Arkeoloji müzesi yıllığı 1961. •
3573

P adişahın cülusu, Savaşın son safhası, M o n d r o s mütarekesi ve sonraki olaylar — A n a d o l u ’da
kongreler, Bâb-ı-âîî’nin tu tu m u , Misak-ı Mîllî, Yunanlıların ilerlemesi, Paris konferansı, S ev r
a n d laşm asım n imzası — A n k a r a 'd a Millî Meclisin v e Millî H ü k ü m e t in teşekkülü, Çeşitli siyasî
v e askerî icraatı, basanları — T ü r k o rd usu nun b ü y ü k zaferi, Bâb-s-âlî'nin t u t u m u ; M u d a n y a
M ütarekesi, Saltanatın ilgasr v e İstanbul h ü kü m etin in istifası, Padişahın y u rd u terketmesi.
Padişahın vefatını
Sadrıâzam, Şeyhülis­
lâm ve Harbiye Nazırı
bir hey’et halinde
Veliahdin Çengelkö-
y ünde tepedeki köşkü­
n e giderek kendisine
tebliğ etmişlerdi.
Ertesi 4 temmuz
1918 günü sabah V ü ­
kelâ ' Topkapı Sara­
yında Mustafa Paşa
köşkünde toplandılar.
Saat on sularında ye­
ni hüküm dar bir is­
timbotla Saray burnu
iskelesine çıktı. V ü k e ­
lâ, m abey n memurları
ve saray hademesi Bâ-
büssaade (Üçüncü ka­
pı) önünde dizilerek
selâm resmini ifa etti­
ler. Veliahdin, maiye­
tinde Enver Paşa b u ­
lunduğu halde araba­
dan inerek ilerledi.
Kapıdan girerken bas­
tonunu istedi. Ç ünkü
romatizmadan muzta-
ripti ve yürümekte
güçlük çekiyordu. Bas­
tonunun Çengelköy'ün­
de kaldığını söyleme­
leri üzerine:
«B u bir felâketi»
Altıncı Mehm ed (V a h i d e d d i n ) în tuğrası
ALTINCI MEHMED (VAHÎDEDDÎN)
dedi. Böylece, saray
,,,, A L T I N C I M E H M E D ( V A H İ D E D D İ N )
kapısından girerken
ilk söylediği, felâket
Babası: Abdülmecid
sözü oldu (Ali Fuad
A n n e s i: Gülüştü . Türkgeldi; Görüp işit­
Doğduğu tarih: 2 şubat 1861.
tiklerim, S: 152). H a ­
Padişah olduğu tarih: 4 tem m uz 1918
kikaten de saltanatı,
Saltanatın ilgası: 1 kasım 1922
h em milleti, h e m de
Yurttan kaçışı: 17 kasım 1922
kendisi için bir felâ­
Bilinen zevceleri: E m ine Nâzikedâ, ket olmuştur.
İnşirah (veliahd iken ayrılmıştır), Mü-
veddet, Nevvare (veliahdken ayrılmış­ Vahideddin, biraz
tır), N evzad (Nimet). dinlendikten .sonra
Hırka-i Saadet daire­
Çocukları: Ertuğrul M ehm ed , Fenire sini ziyaret etti. Saat
(genç yaşta ölmüştür), Fatma Ulviye on bire gelirken de
(Sadrıâzam Tevfik Paşa-zâde İsmail Babüssaade (Üçüncü
H akkı Oktay ve sonra Zülüflü İsmail Kapı) Önünde kurul­
Paşa-zâde Ali Ha y da r Germiyanoğlu m uş olan tarihi altm
ile evlenmiştir), Rukiye Sabiha (Son tahta oturarak Altıncı
Halife Abdülm ecid Efendi-zâde Ö m e r M ehm ed ünvanı ile
F aruk’la evlenmiş, sonra ayrılmıştır.) cülus etti ve resmen
Osmanlı Padişahı oldu
(Böylece, son Osmanlı
= Veziriâzamları: Talat Paşa —> — 8 = Padişahı tahta cülûs
| ekim 1918. istifa. A h m e d İzzet Paşa 14 5 etmiş oluyordu). Bîat
| . ekim — 8 kasım 1918, istifa. A h m e d = ve tebrikleri m ûtad se­
I Tevfik Paşa (üçüncü defa) 11 kasım = remoni sırasına göre
= 1918 — 12 ocak 1919, istifa. A h m e d ş kabul etti. Cülûs tö­
| Tevfik Paşa (dördüncü defa) 13 ocak s renlerinde Padişahla­
| — 24 şubat 1919, istifa. A h m e d Tevfik E rın elini öpm ek ve
E Paşa (beşinci defa) 24 şubat — 3 m a r t ' = musafahada bulunm ak
| 1919, istifa. D a m a d Ferid Paşa 4 mart i âdet, iken, bayram teb­
| — 16 mayıs 1919, istifa. D a m a d Ferid | riklerinde olduğu gi­
I —> 1 bi, sadece saçak Öptü­
^ ıı ıı ıı ıı ı m it 11 m im i m t m i m i m i ı ı ı m ı ı ı m m ı ı ı m ı m m m ıı ım m n ı K t * . rüldü. Nitekim, tahta
3574
 oturmak üzere kapıdan çıkarken saray ha ­ salı günü görülmüştür. Altı uçaklık bu filo
demelerinin alkış yapması usul iken, bando hiç bir bom ba atmadan kaçırılmıştır.
mızıka çalınmıştı. 27 tem m uzda İstanbul düşmanın ikinci
B u törenden sonra Sultan M e h m e d Re- hava taarruzuna sahne oldu. Gece yarısın­
şad'm cenaze namazı kılındı. Vahideddin, di­ dan sonra başlayan b u hücum da bir iki b o m ­
ğer hükümdarların yaptığı gibi nam azdan ba atıldıysa da hasar kaydedilmedi.
sonra dairesine çekilmeyerek cenaze merasi­ A rad an bir aya yakın bir zam an geçtik­
mine katıldı. E y ü b ’e kadar gitti. Definde ve ten sonra 21 ağustos gece yarısına doğru iki
duada bulundu. Sonra Topkapı Sarayına dö­ ayrı filo halinde h ücum eden düşm an uçak­
nüp oradan Söğütlü yatma binerek Dolma- larının Harbiye Nezaretini hedef tutarak at­
bahçe Sarayına gel­ tıkları ve çarşı civa­
mişti. Talât Paşa da ce­ rına düşen bombalar­
naze töreninden sonra la sekiz kişi yaralandı
Dolmabahçe’ye gel­ ve bir kaç dükkân
mişti. Padişah de­ hasara uğradı.
ğiştiği için usulen is­ 25 ağustosta düş­
tifasını takdim ettiyse m a n uçaklarının dör­
de, Vahideddin Sada­ düncü taarruzları vu-
rete tekrar onu tâyin kubuldu. Şehrin ke­
edip vazifesinde de­ nar semtlerine bir kaç
vamını istedi. b om ba atıldıysa da
31 ağustos 1918
zararı olmadı.
tarihinde yeni padişa­
İstanbul’a yapılan
hın kılıç alayı töreni
yapıldı ( B u da son kı­ bu dört taarruza n a ­
zaran daha şiddetli
lıç alayı töreni ol­
muştur). bir hava h ü cum u ola­
Padişah deniz yo- rak kaydedilen ve 27
ağustos gece yarışma
luyle E y ü b türbesine
geldi. Tahta çıkan hü­ doğru başlayan b e­
kümdarlara K o n y a çe­ şincisinde atılan b o m ­
lebilerinin veya Na- balarla bir çocuk şe-
kibüleşraf bulunanla­ hid oldu, onbir kişi de
rın kılıç kuşatması yaralandı-. B u taarruz-,
âdetti. Abdülham id hal’ da düşmanın bir tay­
edildiği zam an K on y a yaresi düşürüldü, y a ­
çelebisi bulunan Ab- ralı pilot esir edildi.
dülhalim Efendi: D ü ş m a n uçakları bu
«Sen benim ecda­ taarruzda beyannam e­
dımın taktığı kılıcı ler de attılar.
taşımağa lâyık değil­ İstanbul’a düşman
sin» şeklinde bir tel­ tarafından yapılan
graf çekmişti. Y en i Padişah, b u suretle K o n ­ hava taarruzlarının Linini ve Taşoz’da üsle­
ya çelebilerinin bir nevi tahakkümleri altına nen uçaklarla icra olunduğu anlaşıldığından
girmek istemediğinden ve Nakibüleşraf b u ­ düşmanın hücumlarına h e m m ukabele hem
lunan zat da soyca Seyyid olmadığından b u de adalardaki tesisleri yok etmek için bir
vazife o sırada bir denizaltı ile Bingazi’den baskına karar verildi. 24 ve 28 eylül tarih­
İstanbul’a gelmiş olan yerli mücahidlerin lerinde Osmanlı ve A lm a n uçakları buralara
lideri Şeyh Sünusî Efendiye verildi (Esasen, hücumla tesisleri bombaladılar ve b u arada
Abdülâziz’e de devrin ^ ı ı ı u ı n ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı n ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı i H i i i i ı ı ı ı ı ı t ı u ı i K i ı ı ı ı ı ı n ı ı u ı ı ı ı ı n ı u ı ı n ı ı ^ üç tayyare hangarını
Şeyhülislâmı kılıç k u ­ yaktılar.
= —» İ
şatmıştı. Yani b u h u ­
= Paşa (ikinci defa) 19 mayıs — 20 tem- = Biri öğleden ev­
susta değişmez bir
E m u z 1919, istifa. D a m a d Ferid Paşa | vel yedi uçaklık bir
usul mevcut değildi). I (üçüncü defa) 21 tem m uz — 1 ekim 5 filo ile, diğeri öğle­
İ 1919, istifa. Ali Rıza Paşa 2 ekim — 1 den sonra beş uçaklık
İstanbul’un itilâf = 1919 — 3 mart 1920, istifa. Salih Paşa |
= 8 mart — 2 nisan 1920, istifa. D a m a d E bir filo ile, 18 ekim
uçakları tarafından İ ' Ferid Paşa (dördüncü defa) 5 nisan — | gününde yapılan iki
E 30 tem m uz 1920, istifa. D a m a d Ferid E taarruz 27 ağustosta-
taarruza uğraması E Paşa (beşinci defa) 31 tem m uz — 17 = kinden çok daha şid­
E ekim 1920, istifa. A h m e d Tevfik Paşa = detli olmuştur.
İstanbul ufukla­ E (altıncı defa) 20 ekim 192ü — 4 kasım -
rında düşman uçakları E 1922, istifa. B u seferki iki ta­
ilk defa 23 temmuz ■*Wll(II İtil III IHI! 151III İliIIIIIIIIIIIII Ut IIIIIIII İtiIIIIIIIIII1IU İlildi m ı ıttmt^ arruzda atılan bom ba­

3575
larla 50 kişi ölmüş, yüze yakın da yaralı tes-
bit edilmiştir. Beyannam e de atan düşman
uçakları bunda Bulgaristan’m mütareke yap­
tığını, OsmanlIların da artık sulh istemesi
zamanının geldiğini bildiriyordu.
Gü n dü z cereyan eden bu taarruzda h a­
valanan bir Osmanlı uçağının kahramanca
mücadelesini, bir. düşman uçağının düşüşünü
halk heyecanla seyretmiştir.

S A V A Ş L A R IN SON SAFHASI, O SM A N LI CEPHELERİ, MONDROS

M Ü T A R E K E S İ V E S O N R A K İ O L A Y L A R , P A R İ S B A R IŞ K O N F E R A N S I

1918 İlkbaharı, Osmanlı devletinin de b ugrubunun

lunduğu İttifak gurubu için, Rusya’nın savaş­
tan çekilmesi dolayısıyle, bir başarıya ulaşa­
bilecekleri ümidi ile başlamışsa da olayların
ve savaş hareketlerinin gelişmesi bambaşka
oldu.
R us cephesinde serbest kalan kuvvetlerle
takviye edilen kati netice yeri Garb (Batı)
cephesinde başlayan A lm an genel taarruzu
m uvaffak olmadıktan başka, İtilâf devletleri­
nin mukabil hareketi karşısında geri çekil­
m e başladı. Am erika Birleşik Devletlerinin
fiilen savaşa katılmasıyle, zaten daha bol ve
çeşitli imkânlara malik İtilâf grubunun
(Rusların onları terketmesine rağmen) her
bakımdan üstünlüğü artmaktaydı. B u n a karşı
A lm an genel kurmayının büyük bir ümidle
sarıldığı, A . B . Devletlerinin savaşa katılma­
sına sebep olan, Denizaltı savaşı da, İtilâf
­ mukabil tedbir ve bol imkânları
karşısında, ilk andaki ümid verici durum unu
çoktan kaybetmiş, iflâs etmişti.
Kuvvetli bir ablukada olan İttifak dev­
letlerinde, çeşitli zarurî ihtiyaç maddelerinin
yokluğu sıkıntıları yanında yıllardanberi sü­
rüp giden pek kanlı ve telefattı savaşlar cep­
helerde, cephe gerisinde büyük bir moral
bozukluğunun doğmasına sebep olmuştu.
Ümidsiz hale gelen toplumda artık dayanm a
gücü ve savaşma arzusu kalmamıştı. Nasıl
olursa olsun bir an evvel savaşın bitmesini,
barışın gelmesini istiyorlardı. İttifak grubu­
na dahil devletlerden Bulgaristan’da kaynaş­
malar başlamış, İtilâf devletlerinin Selânik
tarafında açtıkları cephede bunlara karşı
çarpışan Bulgar ordusu da çekilmeye başla­
mıştı. B u Osmanlı devletinin müttefikleri ile
irtibatının kesilmesi demekti. Üstelik Os-
manlı cephelerindeki durum da ümidsizdi.

1 İ M ■ V-.;'

.S : "İS '

' % 'İt1
T F iv * jS f Ç . ' i - * * r \ '«
; ¿İv! -* % ; / ¿- İ .

m
%I I \
-:■[- ' P*t SI
lUrJNsS £aBr&
®_'v* . v'v H İ S ¡¡§S
1
.; ■ [ . :,8 3-'? i

Sultan M e h m e d V a h id e d d in ’e To p ka p ı Sarayı Bab-üs-Saade ö n ü n d e bîat töreni. Padişahın

sağ yanın da Veliah d A b d ü l m e c id Efendi, sol tarafındakiler içinde de Şeyhülislâm M u s a
K â z ım Efendi, Talât, Enver, C e m a i Paşalar v e z a m a n ın diğer devlet erkânı gö zü km ektedir

3576
 Filistin cephesinde Nabhıs meydan edildiler. Suriye şehirleri b u sırada üstüste
düşmekte idi. Taberiyye kahramanca m u k a ­
savaşı, Suriye’nin istilâsı vemet ettiyse de zaptolundu (24 eylül). Suri­
Falkenhayn’m yerine Yıldırım Orduları yeliler düşm andan evvel davranıp Osmanlı
G rub u Kumandanlığına tâyin edilmiş bulu­ birliklerine h ü cum ediyorlardı. Nihayet 1
nan L im a n von San ders Paşa, Şeria savaş­ ekim 1918 tarihinde Ş am da Îngilizlerin eline
ları sırasmda karargâhını Ş a m ’dan Nasıra’ya
nakletmişti.
İngilizler Eylül ortalarına kadar ordula­
rının her türlü noksanını tamamlayıp hazır­
lıklarda bulunduktan sonra 19 eylülde Nab-
lus’a doğru büyük bir taarruza geçtiler. B ü ­
tün Suriye’nin kaybına sebep olan m eydan
savaşı başlar başlamaz H in d birliklerini ileri
süren General Allenby’nin yardımına Fran-
sızlar da gelmişti. îngilizlerin maksadı Ş a m ’ı
zaptederek b u cephede savaşı bitirmekti. Üs­
telik bütün Suriye halkı da isyan halinde idî.
M ek k e şerifinin oğlu Faysal, Hicazlı âsi kuv­
vetlerle A m m a n ’ı ele geçirmiş, Osmanlı or­
dusunu arkadan vurm ağa hazırlanıyordu.
Fransızlar ve İtalyanlar sahilde bir çok nok­
talardan çıkarma yapmışlardı. Osmanlı or-
. duşu bütün b u aleyhte sebepler yüzünden,
sayı ve teçhizat bakımından nisbetsiz dere­
cede üstün İtilâf orduları tazyiki karşısında
tutunamadı, ağır zayiat vererek gerilemek
zorunda kaldı.
Mustafa K em al Paşa, 7 ağustos 1918 ta­
rihinde Filistin’de bulunan ve Yıldırım O r ­
dular gurubuna bağlı olan Yedinci O r d u K u ­
mandanlığına ikinci defa olarak tâyin olun­
muştu. Yedinci ordunun kumandasını ele al­ V a h id e d d in ’in gençlik resmî
dığı zam an b u kuvvetler Nablus’un güneyi
ile Şeria nehri arasında bulunuyordu. 19 ey­
lül 1918 de düşm an taarruzu esnasında, Y e ­
dinci ordu, o gün bütün düşman hücumlarını
püskürterek yerini muhafaza etti. Lâkin sa­
ğında bulunan Sekizinci ordunun cephesi y a­
rılmış ve bu ordu tam am en mağlûp olmuş
olduğu için Yedinci ve Sekizinci ordular da
çekilmek zorunda kaldılar.
Neticesi bir günde alman b u m eydan sa­
vaşı sonunda Osmanlı cephesinin ova kısmı
yarılmış, karargâhla cephenin irtibatı kesil­
mişti.
20 eylülde âni bir hücum a uğrayan Os-
manlı karargâhından, durum dan henüz ha­
bersiz bulunan Lim a n von Sanders gece
vakti ve yatak kıyafetiyle Taberiyya’ya kaçıp
esir olmaktan güç kurtulmuştur. B u baskın­
dan sonra Osmanlı ordusu karargâhı tekrar
Ş am ’a naklolundu. Arkasından Nasıra da su­
kut etti ve İngilizler burada 18 bin esir aldı
(21 eylül).'
Nasıra düştükten sonra serbest kalan
İngilizler sür’atle ilerleyip 23 eylülde Hayfa
ile A kk â ’yı da zaptettiler.
Şam halkı da isyan halinde bulunduğun­
dan karargâh (22 eylülde) daha kuzeye çe­
kildi. Ş am ’da kalan Osmanlı askerleri ise âsi
yerliler tarafından kahpece ve yahşice şehld V a h id e d d in E fe n d i v e iia h d ik e n

3577
geçti. İngilizler 2 ekimde Rayak. 3 ekimde
Baalbek’i de zaptettiler.
Osmanlı kuvvetleri 6 ekimde H u m u s ’u
da boşaltarak Haleb’e doğru ricate başladılar.
Aynı gün bir Fransız filosu Beyrut’a çıkarma
i fırkası tarafından hiç mukavemet görmeden
mm m minci kolordu kum andanı Ali F uad (Cebe-
' M m &m&MEgsB5SL
General Allenbi
Filistin ye Suriye harekâtı bölgesi
3578
yapıp burasını işgal etti. Fransız harb gemi­
leri 14 ekimde Trablusşam ve İskenderun
limanlarına girdiler ve buralarını işgal etti­
ler. B u suretle bir Anadolu limanı demek
olan İskenderun da düşman eline geçti.
Geri çekilmekte olan Osmanlı ordusu ta­
rafından boşaltılmış olan Haleb şehri. 27
ekimde Ş am ’dan gelen beşinci İngiliz süvari
işgal edildi. Haleb’in işgali ile İngilizler
A nadolu’y u doğrudan doğruya tehdit eder
bir durum a gelmiş oluyorlardı.
Yedinci ordu kumandanı Mustafa K em al
Paşa, Haleb ’e doğru çekilirken bir taraftan
da ordusunu tensik ederek âdeta yeniden
kuruyor, Anadolu’n un müdafaası için savaş
kabiliyeti olan bir kuvvet hazırlıyordu. B u
işde. en m ü h im yardımcısı Üçüncü kolordu
kumandanı Albay İsmet (İnönü) Beyle Yir­
soy) Paşa idi. Üstün düşmana karşı Haleb’in
müdafaası m ü m k ü n görülmediğinden bu m ü ­
dafaanın gerektiğinde daha kuzeydeki dağ­
lık bölgede yapılmasına karar verilmişti.
Mustafa K e m a l Paşa, İngiliz ve Arab
hücumlarını evvelâ Haleb’de karşılamış, so­
kak savaşlarına k um anda ederek (şehir is­
yan etmiş olduğu halde) A rab birliklerini
sürüp atmış, sonra kararlaştırdığı müdafaa
mevzii olan kuzeydeki dağlık bölgeye çekil­
miş, buraya hücum eden İngiliz ve Arabları
kesin şekilde mağlûp ve perişan etmişti.
Talât Paşanın istifası ve Afcmed İzzet
Paşanın Sadareti
Brest -Litovsk barışından sonra doğan
Kafkasya meselesini görüşmek bahanesiyle
ve aslında genel d urum u anlamak için Talât
Paşa A lm an ya ’ya gitmişti. Oradan hiç de iyi
intibalarla dönmedi. Savaşın kazamlamıyaca-
ğı artık anlaşılıyordu. Hattâ Osmanlı Sadrı-
âzamı dönüşte Bulgaristan’dan geçerken,
Bulgar ordusunun dağıldığına şahit olmuş
bulunuyordu. Esasen Talât Paşanın İstanbul’a
varışından bir gün evvel Bulgaristan B aş­
bakanı Melinof tarafından İtilâf devletleri
başkumandanlığına müracaat edilip mütare­
ke istendiği haberi gelmiş bulunuyordu (26
eylül 1918). İsyan eden Bulgar askerî birlik­
leri Sofya’ya doğru yürüdüklerinden Kral
Ferdinand, Vahideddin’iıı cülûsunu tebliğe
gelen hey’eti Sofya garında kabul edebil­
mişti. Bunların duyulması, herkeste korku
ve şaşkınlık uyandırmış bulunuyordu (Lûtfi
Simavî: Sultan M e h m e d Reşad Hanın ve ha­
lefinin sarayında gördüklerim, C: 2, S : 163).
2 ekimde İtilâf devletlerinin Bulgaris­
tan’ın müracaatini kabul ederek mütareke
imzaladıkları, Kral Ferdinand’m saltanatı
bırakıp Macaristan’a gittiği ve yerine oğlu
Boris’in geçmiş olduğu öğrenildi. Artık y a ­
 pacak bir şey kalmamıştı. Savaşın kafî şe­ K ut’ül-Amâre’de* esir düşmüş olup o sırada
kilde kaybedilmiş olduğu anlaşılmakta idi. Büyükada’da nezaret altmda ikamet eden
Alm anya, Avusturya ve Osmanlı devleti, İngiliz Generali Tavzhend (Townshend) in
Am erika C u m h u r Başkanı Vilson’u n dünyaya aracılığı ile İngiltere devletine başvuruldu.
ilân olunan on iki maddelik prensipleri için­
de barış yapılması için kendisine başvurdu­
lar. B u prensiplerden Osmanlı İmparatorlu­
ğunu ilgilendiren on ikinci m adde idi. B un a
göre, sadece Türklerin oturduğu yerlerde
T ü rk devletinin hâkimiyeti tanmıyor, impa­
ratorluk tab’ası olan öbür milletlere istiklâl
veya kendi mukadderatlarını tâyin hakkı
veriliyor, Çanakkale milletlerarası bir kefa­
let sistemi altında ve bütün milletlerin tica­
ret gemilerine açık bulunduruluyordu.
Bulgaristan'ın mütareke imzalaması üze­
rine Osmanlı devletinin müttefikleriyle irti­
batı kamamış, bir taraftan Selânik’teki
Fransız ordusu Trakya’yı, bir taraftan da
yukarıda gördüğümüz gibi, Suriye cephesini
çökerten İngiliz ordusu Anadolu’y u tehdide
başlamıştı. B u durum karşısında Osmanlı
devleti sür’atle bir mütareke isteyip m e m ­
leketin kalan kısımlarım düşman işgaline
I
düşmekten korumak durumundaydı. Tabiî,
bunun için evvelâ b u savaşı istemiş ve aç­
mış olanların iş başından uzaklaşması gere­
kiyordu.
Talât Paşa bunu düşünmekle beraber, ik­
tidara birdenbire İttihad ve Terakki düşm an­
larının gelmesini önlemek maksadıyle kabi­
nenin istifası için İttihad ve Terakkî’ye m e n ­
sup iki kişinin ve b u arada bilhassa Maliye
Ahm ed İzzet Paşa
N a zı n Cavid Beyin yeni kabineye alınmasını
şart koşmuş — kendisine ısrala istifa teklifin­
Neticede Lim ni adasının Mondros limanında
de bulunmuş olan— padişah da b un u kabul
bulunan İngilizlerin A ga m em n o n savaş ge­
etmişti (Ali F uad Türkgeldi; Görüp işittikle­
rim). misinde müzakereler başladı. Müzakerelerde
Talât Paşa, gayrı resmî şekilde 8 ekimde
istifasını verdi. Sadaret, Lo ndra Büyükelçisi
Tevfik Paşaya teklif olunduysa da, Talât P a ­
şanın şartlarını kabul etmediğinden kabineyi
kuramadı. Nihayet, savaş içinde evvelâ İkinci
O r d u ve sonra Kafkas Cephesi K um andanlı­
ğında bulnmuş olan A h m e d İzzet Paşa
Sadrıâzam tâyin olundu (14 ekim 1918). K e n ­
disi, Harbiye Nazırlığı ile (Başkumandanlık
ve Erkânıharbiye Riyaseti) ni de üzerine al­
dı. B u son ünvan, Vahideddin’in cülûsundan
bir müddet sonra (Başkumandanlık vekâleti)
Unvanının yerine geçmiş bulunuyordu. A h ­
m ed İzzet Paşa, Birinci D ü n y a Savaşma gi­
rilmesine aleyhtar. bulumakla beraber, îtti-
hadcılara eğilimli idi. Nitekim, İttihad ve
Terakki eski Genel Sekreteri Fethi Beyi D a ­
m
hiliye Nezaretine ve Cavid Beyi Maliye N e ­
zaretine getirdi. Kabinenin öbür üyeleri de
İttihad ve Terakkî’ye muhalif olmayan kim ­
selerdi.
Fethi (O k y a r ) Bey
Mondros mütarekesi
İzzet Paşa, iktidarı ele alır almaz müta­ İngiltere’yi Akdeniz Kuvvetleri B aşkum an­
reke çareleri aramağa başlamıştı. Nihayet danı Vis-Amiral Artür Galtrop (Arthur Gal-

3579
thrope), Osmanlı devletini ise 26 ekimde İs­
tanbul’dan hareket eden Bahriye Nazırı Rauf,
Hariciye Nezareti Müsteşarı Reşad Hikmet
ve Erkânıharb K aym akam ı (K u r m a y Y a r ­
bay) Sadullah Beyler temsil ediyorlardı. M ü ­
zakereler kısa sürdü ve 30 ekim 1918 tarihin­
de mütareke imzalandı.
İmzanın ertesi günü öğle vaktinden iti­
baren tatbikine karar verilen ve yirmi beş
maddelik olan Mondros mütarekesinin esas­
ları şunlardı:
Boğazlar açılarak istihkâmları İtilâf dev­
letleri tarafından işgal edilecek, bütün torpil
tarlalarının yeri gösterilip bunların temiz­
lenmesine yardım edilecek, İtilâf devletlerine
mensup savaş esirleriyle Ermeni esir ve tu-
tuklular İstanbul’da toplanıp kayıtsız şart­
sız İtilâf devletlerine teslim edilecek, sınırla­
rın korunması ve iç âsâyişi korumağa yete­
cek olandan başka bütün askerî kuvvetler
terhis olunacak, kalacakların miktarı m ü za ­
kere ile tesbit olunacak, polis ve buna b en ­
zer hizmetlerde kullanılacak küçük gemiler
müstesna olmak üzere bütün savaş gemileri
teslim olunup gösterilecek bir Osmanlı lima­
nında veya limanlarında m evkuf bulunduru­
lacak, müttefikler emniyetlerini tehdit ede­
cek bir d urum zuhurunda her hangi bir stra­
tejik yeri işgal edebilecekler, İtilâf devletleri
Osmanlı liman ve tersanelerinden faydalana­
caklar, Toros tünellerini işgal edecekler,
İran’ın kuzey-batı kısmındaki Osmanlı k u v ­
vetleri savaştan evvelki sınıra çekilecek,
Kafkasya’da bulunan Osmanlı orduları da
buraları boşaltıp yine evvelki (1914) sınırla­
rına çekilecek, hükümet muhabereleri m üs­
tesna olmak üzere telsizler ve telgraf kablo­
ları İtilâf devletleri memurları tarafından
kontrol altında bulundurulacak, askerî ve
ticarî malzemenin tahribi m e n ’edilecek, m e m ­
leket ihtiyacından artan kömür ve akaryakıt
gibi maddeler ihraç edilmeyip İtilâf, devlet­
lerine satılacak, bütün demiryolları İtilâf
3580
devletlerinin kontrolüne verilecek, Suriye ve
Hicaz’da bulunan birlikler, en yakın İtilâf
kuvvetlerine teslim olacaklar, Kilikya’daki
kuvvetlerin düzeni korumak için lâzım Olan­
dan gayrisi geri çekilecek, Trablusgarb ve
Bingazi’de bulunan Osmanlı subayları en y a­
kın İtalyan birliklerine teslim olacaklar, b u ­
n u yapmazlarsa kendileriyle muhabere ve
her türlü yardım kesilecek, A lm an ya ve
Avusturya tab’ası bir ay içinde ve uzak yer­
lerde bulunanlar bir aydan sonra Osmanlı
topraklarım terkedecek, terhis edilecek as­
kere ait her türlü savaş malzemesinin kulla­
nılışına dair verilecek olan talimata uyula­
cak, itilâf devletlerinin menfaatini korumak
için İaşe Nezaretinde İtilâf mümessilleri b u ­
lunacak ve kendilerine her türlü bilgi veri­
lecek, Osmanlı savaş esirleri serbest bırakıl­
mayacak, bunlardan sivil olanlarla askerlik
çağı dışına çıkmış olanların tahliyesi gözönü-
ne alınacak, Osmanlı devleti merkezî h ü k ü ­
metlerle bütün münasebetlerini kesecek, altı
Do ğu Anadolu vilâyetinde kargaşalık çıkarsa
İtilâf devletleri bunların her hangi bir kıs­
mını işgal edebilecekti.
Yalnız Osmanlı İmparatorluğunun inkı­
razı değil, T ü rk milletinin de idam h ü km ü
mahiyetinde olan b u mütareke andlaşması,
misli görülmemiş ağır şartlarıyle ortada dev­
let nüfuz ve hattâ haysiyeti diye hiç bir şey
bırakmıyor, Türk vatanını ortadan kalkma,
Türk milletini yok olma tehlikesine atıyordu.
B u mütareke, asıl barışm ne kadar ağır ola­
cağının da açık deliliydi.
Mondros’da, T ü rk milletinin idam h ü k ­
m ü imzalanmış olduğuna göre, kat’î barış
andlaşması ancak b u hü km ü n infazını emre­
den bir belge olabilirdi; nitekim de öyle ol­
muştur. Esasen b u bir mütareke andlaşması
değil, kayıtsız şartsız teslim belgesiydi. B u
şartları İngilizler, Selânik’de bulunan Fran ­
sız kumandanı Franşe Desperey’in m uvafa­
kati ve hattâ haberi olmadan hazırlamışlar
ve Osmanlı devletine kabul et­
tirmişlerdi (Kolonel L a m uş:
Türkiye Tarihi, C : 2, S: 470).
Mütarekenin ilk tatbikatın­
dan olmak üzere düzeni korum a
bahanesiyle 3 kasımda M usul
İngilizler tarafından işgal edildi
ve 8 kasımda da şehre İngiliz
bayrağı çekildi.
Talât, Enver, Cemal Paşa­
ların kaçışları olayı ve tep­
kisi, Yıldırım orduları gru­
bunun lağvı
3 kasım sabahı İttihadcıların
üç meşhur büyüğü olan Talât,
Enver ve Cem al Paşaların o
gece yurdu terkederek^ kaçıp gittikleri
duyuldu. Levazım Heisi İsmail H akkı Paşa
ise esasen bir kaç gündür ortadan kaybol­
muştu. İttihad ve Terakkî’nin genel merkezi
üyelerinden Bahaeddin Şakir, Doktor Nâzım,
valilerden Bedri ve A z m i Beyler de kaçmış­
lardı. Devleti yok yere Birinci D ü n y a Savaşı
bâdiresine atıp böylece m ahva sürükleyenle­
rin, memleketlerinin başma getirdikleri fe­
lâketlerden paylarına düşecek olanı kabul
cesaretini gösteremeyip böylece kaçış aybını
irtikâpları cidden hazin ve ibret verici bir
barış görüşmelerinde kendisine dayanılacak
bir kuvvetin düzenlenmesi mutlaka lâzımdı
(İslâm Ansiklopedis, F:- 10, S: 730).
Mustafa K em al Paşanın bu hareket tarzı
İtilâf devletlerini kuşkulandırdığı gibi, İstan­
bul hükümetini de rahatsız ediyordu.
Nihayet, İzzet- Paşa istifasından üç gün
evvel, Yıldırım Orduları G ru b u n u lâğvedip
k u m a n da m Mustafa K em al Paşaya da hususî
olarak bu sırada İstanbul’da bulunmasının
faydalı olacağını bildirdi. Resmî bir sıfatı

ii l ı m— m
haldi.
Savaşın kaybı ile memleketin nam zed
f■
.bulunduğu felâket, halk efkârını şiddetle
İttihatçılar aleyhine döndürmüş 'bulunuyor­ s ı* -

du. B u yüzden başta gelenlerinin ve bilfiil

savaş mes’ulü bulunanların, b u hareketleri­
- _' ,%«fV
|.|imm
mm.
nin hesabını vermeden kaçmaları âdeta bir
galeyana sebep oldu.
BSijflîli 1aaPii
jL^ r* m
Gazeteler, ağır hücumlarda bulunarak
bu olaydan hükümeti m es’ul tuttular. Üstelik
kabinede hâlâ ittihatçı mebuslar vardı. H a l­
buki yakında İtilâf devletlerinin mümessil­
leri İstanbul’a geleceklerdi. î * ... •’ :
Osmanlı devleti, 30 ekim 1918 tarihinde
imzaladığı Mondros mütarekesini ordulara
IJ lİfl
tebliğ etti. B u n a göre, Osmanlı topraklarını
2^1 ¡¡¡§ 1
-

B e l i t.
terketmesi gereken L im a n von Sanders, Yıl­
dırım Orduları G rub u Kumandanlığını M u s ­ . . w ; - -
tafa K em al Paşaya devretti.
A d a n a ’daki karargâha gelip yeni vazife­
sine başlayan Mustafa K em al Paşa ilk iş ola­ 'SKH ii **m’ . m , . -
rak mütareke şartlarını inceledi ve pek u m u ­
mî veya çeşitli anlamlara gelebilecek şeklide ^ ;
v
- ;;

yazılmış bazı maddelerin aydınlatılmasını

Başkumandanlık Erkânıharbiye Reisliğinden
istedi. Aynı zamanda, bunlar arasında yan­
lış anlaşılmağa müsaid olanların düzeltilme­
sinden evvel orduların terhis edilmesinin
galiplerin her isteğine boyun eğm ek ve son­
suz ihtiraslarına itaat etmek sonucunu vere­
ceğini bildirdi.
«Acz ve za’fımızın derecesini pek iyi bi­
lirim. Bununla beraber, devletin yapmağa
mecbur olduğu fedakârlığın derecesini de
tâyin ve tahdid etmek lâzım geleceği kanaa­
tini muhafaza ederim» diyordu.
İtilâf devletleri, hakikaten mütareke
şartlarını istedikleri gibi tatbik düşüncesinde
idiler. Meselâ, mütareke hükümlerine '.göre,
Suriye'de bulnan kuvvetlerin en yakın İtilâf
ordularına teslimi gerekiyordu. Onlar, S u ­
riye hududunun M araş’ın kuzeyinden geçti­
ğini iddia ederek Yıldırım Ordularını da tes­
lim almak istemekte idiler. Mustafa K em al
Paşa bu hududun kendisi tarafından çizilmiş
olan T ürk süngülerinin fiilen m üdafaa ettiği
sınır olduğu iddiasında idi ve bu iddiasında
ısrar ediyordu. O n u n inancına göre güneyde
millî bir hududun elde bulundurulması ve
W
İli İp
; ;
mMz *
Yıldırım ordular» kum and anlığın a tayin edi­
len Yedin ci ordu k u m a n d a n ı M ustafa K e m a f
Paşa H a ie b ’de yaverleri i!e
kalmayan Mustafa K em al Paşa İstanbul’a
döndü. İstanbul’a, işgal donanmasının geldiği
gün varmış bulunuyordu. Gördüğü manzara
onu cidden üzmüş, fakat yeis ve ümitsizliğe
asla düşürmemişti.
A h m e d İzzet Paşanın istifası, Tevfik
Paşanın Sadareti, İşgallerin devamı
Vahideddin, İzzet Paşanın evvelâ İttihad-
cıları kabineden çıkarmasını istediyse de,
Sadrıâzam işi savsaklamakta idi. Vahideddin
ısrar edince de, b u n u Anayasaya aykırı bir
davranış buldu. Nihayet çekilmek zorunda
kaldı (8 kasım 1918). B u n u n üzerine kabi­
neyi kurm ak görevi Tevfik Paşaya verildi
(11 kasım 1918). Tevfik Paşa, mûtad törenle
Bâbıâliye geldi (Bu, Osmanlı tarihinde yapı-

3581
lan son Sadaret olayıdır. B un d an sonra S a ­
daret değişiklikleri düşman işgali devresine
rastladığı için böyle törenler yapılamamıştır).
Tevfik Paşa, kabinesini kurup Padişaha
sundu. B u, böyle buhranlı zamanda iş göre­
cek kudretli kimselerden mürekkep bir h ü ­
kümet değildi.
Tevfik Paşanın Sadarete geçişinden dört
Tevfik Paşa
gün evvel İtilâf devletleri namına bir İngiliz
temsilcisi, ertesi gün de bir Fransız askerî
hey’eti gelmiş bulunuyorlardı. 13 kasım günü
ise 22 İngiliz, 17 'İtalyan, 12 Fransız ve ev­
velce verilen teminata rağmen aralarında
mahut Averof zırhlısının da bulunduğu dört
Y u n a n savaş gemisinden mürekkep elli beş
parçadan ibaret bir düşman donanması İs­
tanbul’a varıp hem en karaya asker çıkarta­
rak İstanbul’un bazı yerlerini işgale başladı­
lar. Halbuki, böyle bir düşman donanmasının
Boğazı aşıp İstanbul’a varamaması için Ç a ­
nakkale’de yüz binden fazla T ü rk canmı fe­
da etmişti.
İngilizler; bir taraftan da Batu m ve S a m ­
sun limanlarıyle Merzifon’u, 17 kasımda B a ­
k u ’y u işgal ettikleri gibi, İstanbul -A nkara
demiryolunu kontrol altına almak için hat
boyunu işgale başladılar, Böylece, m em leke­
tin en hayatî noktalarıma el koymuş bulunu­
yorlardı.
M u s ta fa K em al P aşa, T e v fik P a şa
binesinin bu cidden buhranlı durum da hiç
bir iş göremeyeceğine emin bulunuyordu.
Hüküm et idaresini muktedir ve vatansever
kimselerin eje alması lâzımdı. B u n u n için ilk
iş olarak, Tevfik Paşa kabinesinin meclisten
güven oyu almaması gerekiyordu. Mustafa
K e m a l Paşa, meclise gidip bir kısmını ta­
nıdığı mebuslarla görüştü. Hepsi onu haklı
buldular, am a yine de güven oyu verdiler.
Mustafa K em al Paşa mebuslardan ü m i­
dini kesince, A lm an ya seyahati sırasında bir­
likte bulunduğu ve düşüncelerini telkine ça­
lıştığı Padişah Vahideddinle görüşmek istedi.
B u görüşme neticesinde Padişahın yalnız
şahsî kaygular içinde bulunduğunu, millî
bekanın teminatı olan ordu hakkında hiç de
iyi duyguları ve iyi niyetleri bulunmadığını
anladı.
Bazı şehir ve bölgelerin de savunmaya
son vermesi
Fahri Paşa kumandasındaki beş -on
taburdan ibaret birlikler sonuna kadar M e ­
dine’de dayandılarsa da nihayet 13 ocak 1919
da teslim olmak zorunda kaldılar. Fahri
Paşa M e d in e ’deki bir kısım kıymetli eşya ve
kitapları İstanbul’a getirmeğe m uvaffak ol­
muş. ve hükümete teslim etmiştir (Bunlar
hâlen Topkapı Sarayı müzesindedir).
Diğer taraftan yanındaki asker ve yerli
halkın yardımıyle İtalyanlara karşı Trablus-
garb müdafaasını idare eden Şehzade O s m a n
F u a d Efendi, mücahidlerin ısrarlarına ve
kendi isteğine rağmen Padişah Vahideddin’-
den aldığı emir üzerine İtalyanlara teslim
oldu.
Y e m e n ve Asîr’deki az kuvvetlerin de
müdafaayı bırakmaları üzerine buralarda
savaş fiilen sona erdi.
Memleketteki çeşitli cereyanlar, Parti­
ler ve yeni cemiyetler, Meclisin feshi
B u sırada Türk birliğini ve bütünlüğünü
parçalamak için iç ve dış düşmanlar hara­
retle faaliyete geçmiş bulunuyorlardı. Bir
yandan da her gün yeni bir siyasî parti k u ­
ruluyor ve — Türk milleti değil— hâlâ O s ­
manlI devletinin kurtuluşu için programlar
ve çareler ileri sürülyordu. Millî şuura da­
yanan millî birlik fikrine ise, sanki son fe­
lâketler bundan doğmuş gibi, âdeta boykot
ilân edilmişti.
D a m a d Ferid Paşanın başkanlığında ve
İngiliz Muhibler Cemiyetinin himayesinde
millî çıkarlara aykırı düşman faaliyetlerinin
bir organı haline gelmiş olan Hürriyet ve
İtilâf Partisi- teşkilâtını durm adan genişlet­
meğe ve nüfuzunu arttırmağa çalışmakta idi.
B u şartlar içinde bir millet olarak bütün h a ­
ka­ linde yeniden teşkilâtlanmaktan ümidini kes-
3582
 iniş . bulunan aydın vatanseverler, mahaİlî başladı. Eski Sadrıâzam Said H alim Paşa, es­
Müdafaa-i H u k u k Cemiyetleri kurmağa baş­ ki Şeyhülislâm M u sa K âzım Efendi, eski
lamışlardı. Meclis ve  y â n Başkanları Halil ve Rıfat
Tevfik Paşa, meclisten güven oyu almış Beyler, eski Maarif Nazırı Şükrü, eski Adliye
olmakla beraber, kendi aleyhinde bir hava­ Nazırı İbrahim, eski Hariciye Nazırı A h m e d
nın estiğini hissetmiş, hattâ ilk toplantıda
güvensizlik oyu verileceği Meclis ve  y â n
Başkanları tarafından kendisine duyurulmuş­
tu. B u n u n üzerine Vahideddin’i ikna etti. O
da Anayasanın kendisine verdiği yetkiye da­
yanarak meclisi dağıttı. Y en i seçimin dört ay
içinde yapılması gerekiyordu. Halbuki, m e m ­
leketin bulunduğu durum , düşm an işgali ve
bir çok vilâyetlerin elden çıkması b u n u im­
kânsız hale getirmişti, Sadrıâzam Tevfik P a ­
şa ise, istediği bazı değişiklikleri yapabilmek
için kabineyi yeniledi (13 ocak 1919).
Tevfik Paşa, b u Sadareti sırasında İtti- . •iİKİSİ®!
hadcılarm tevkifine başlamıştır. Savaş, teh­
cir ve ihtikâr sorumluluğu yüklenen bir kıs­ ■ İ M
mının kaçmış olması, diğerlerinin de kaça­
cakları rivayetlerinin çıkması, Hürriyet ve
İtilâf. Partisine mensup gazetelerin b u y üz­ r i % .
den hükümeti şiddetle tenkid ederek b u h u ­
susta müsamahalı davranıldığmı iddiaya baş­ General Franşe Desperey
lamaları üzerine başta Ziya Gökalp, Hüseyin
Cahid, K ara K em al ve İsmail Canbolat olmak Nesimi, A h m e d İzzet Paşa kabinesinde D a ­
üzere tanınmış bir çok İttihatçı tevkif edildi hiliye Nazırı bulunan Fethi Beylerin dahil
(30 ocak 1919). bulunduğu ilk partide altmış kişi tevkif
Rum eli’de bulunan İtilâf ordusunun olundu (10 mart 1919).
başkumandanı Fransız generali Franşe Des-
pre (Franchet d ’Esperay), sadece gülünç di­
ye vasıflandırılabilecek göstermelik bir za­
fer alayı ile İstanbul’a girmiş (8 şubat), ken­
disini azınlıklara alkışlatmış ve Fransız el­
çiliğine yerleşmişti.
Bir hafta sonra da İtilâf devletleri m ü ­
tareke şartlarını çiğneyerek polise ve sansü­
re el koydular.
D ama d Ferid Paşanın Sadareti,
İzmir’in ve diğer şehirlerin işgali
Tevfik Paşa, İttihatçıların yargılanması
için m utad kanunî işlemlere lüzum görülme­
den Örfî Harb Divanına şevklerini istiyordu.
Padişah, b u n u Anayasaya aykırı bularak red
etti. Üstelik m abeyn başkâtipliği vasıtasıyle
dört aydır gösterilen atâlet ve aczin teessüfü
mucip olduğunu bildirdi. Tevfik Paşa bun un
üzerine istifa etti. Vahideddin ertesi günü
Sadaret makamına D a m a d Ferid Paşayı ge­
tirdi (4 rnart 1919). B u aynı zam anda Hürri­
yet ve İtilâf Partisinin tam mânasıyle ikti­
dara gelmesi demekti. Dam ad Ferid P asa
D a m a d Ferid Paşa, ilk iş olmak üzere,
İttihatçıların yargılanması için bir kararna­ D a m a d Ferid, İtilâf devletlerine gösteriş
m e hazırladı. Tevfik Paşa, âdeta Divan-ı Âlî yapmak, onlar tarafından desteklenmek ve
rolünü oynayacak olağanüstü yetkileri bulu­ bu sayede uzun müddet iktidarda kalm ak he-
nan bir harb divanı istemişti. Ferid Paşa, vesindeysi. B u hevesin ilk kurbanı ise. Bo-
yalnız askerlerden mürekkep alelâde bir ğazlıyan kaym akam ı ve Y ozgad mutasarrıf
harb divanı kurulmasını istiyordu. Vahided- vekili K e m a l B e y oldu. Erm eni tehcirlerin­
din’in b un u kabulü üzerine yeniden tevkifler den mes’ul görülerek idama m a h k û m oldu ve

3583
Bayezid meydanında asıldı (8 nisan). H a l­
buki kendisi, isyan edip Türk halkını katli­
âma hazırlanan Ermenileri, mevcut kanuna
ve hükümetten aldığı emre dayanarak ve
hiç birisinin kötü bir muameleye uğramasına
■meydan vermemeğe itina ederek geri bölge­
lere nakle çalışmıştı.
K ara haberler üstüste geliyordu. M üta­
reke. şartlarına göre Osmanlı ordusu 1914 sı-
Hü seyin C a h id fY a lç ın )
nırlarma çekildiği için 19 nisan 1919 tari­
hinde Kars şehri uydurma Erm eni ordusuna
işgal ettirilmişti.
Osmanlı ordusunun çekilmesi üzerine ge­
çici bir Güney-Batı Kafkas hükümeti kurm a­
ğa teşebbüs eden Karslı Türkler, İngilizler
tarafından tevkif edilerek Malta’ya gönde­
rildiler.
20 nisanda aynı şekilde A rd ahan ’ı G ü r ­
cüler işgal ettiler.
K ars’a g ire n E rm e n i o r d u la r ın d a n b ir g ru p
29 nisanda Antalya’yı İtalyanların işgal
ettiği haberi geldi. B u n u 11 mayısta Y u n a n ­
lıların Fethiye’yi,. 13 mayısta İtalyanların
Kuşadasmı işgalleri;.. Urfa, Anteb, Maraş ve
A d a n a bölgesine ise Fransız „ve İngilizlerin
tecavüzü takip etti.
15 mayıs 1919 günü İzmir, İtilâf devlet­
lerince Yunanlılara işgal ettirildi. Altı gün
evvel de İstanbul R u m Patriğinin Osmanlı
Rumlarının her türlü tab’alık mükellefiyet­
lerinden m uaf olduklarını ilân etmiş olması
ise (İsmail H â m i Dânişmend; Osmanlı Tarihi
Kronolojisi, C : 4, S: 459), cidden dikkate şa­
yandır.
İngiliz Amirali Galtorp, 14 mayısta İzmir
müstahkem mevki kumandanına bir nota ve­
rerek Yunanlılar tarafından yalnız şehrin iş­
gal edileceğini bildirmiş, işgal ertesi günü
olmuştur.
İşgal, insanlık ve medeniyet tarihine
utanç verecek bir vahşetle cereyan etmiştir.
Yunanlılar, İzmir rıhtımlarına ayak ba­
sar basmaz müdafaasız sivil halka silâhlı ola-
■rak tecavüzde bulundular. Başında fes bulu­
nan veya «Zito (Yaşasın) Venizelos» diye ba-
ğırmıyanlar süngü ve dipçiklerle yere seril­
diler. A k sakallı ihtiyarlar rıhtımdan denize
atıldı. Askerlik Dairesi Başkanı Süleyman
Fethi Bey, bir Osmanlı subayı olarak Yaşa-
B ey şın Venizelos diye bağırmayı reddettiği için
kahpece şehid edildi. Otuzdan fazla Osmanlı
subayı aynı akıbete uğradı. Sivil halka ve
müdafaasız insanlara vahşice saldırdıkları
için şerefli «asker» ünvanm ı taşımaya lâyık
bulunmayan Y u n a n çapulcuları, ayni zam an­
da dükkânlara ve evlere saldırarak yağmaya
başlamışlardı.
İtilâf devletleri deniz kuvvetlerine m e n ­
sup bahriye erleri, limanda bulunan donan­
m a gemilerinin güvertelerinden d urum u gö­
rünce denize atlayıp m asum halkın im da­
dına koşm ak istemişse de bun­
dan m en ’edildikleri gibi, olan
biteni görmelerine engel tedbir­
ler de alınmıştır.
Şehirdeki yağma, katliâm
ve ırza saldırı ise İtilâf devlet­
leri kumandanlarının ve siyasî
¡¡İ mümessillerinin gözleri önünde
bütün gün devam etti.
B u elim durum karşısmda,
dayanılacak kuvvetin doğrudan
doğruya millet olacağı inancı
kuvvetlenen Mustafa K em al
Paşa, yapılacak şeyin İstanbul’­
dan çıkıp mîlletin içine girmek
ve orada çalışmak olduğu kara­
rm a varmıştı. A z sonra hasıl
olan bir durum ona kararını
tatbikte istediği ilk imkânı te­
m in etti.
3584
 Osmanlı imparatorluğu zamanında siyasî cemiyetler ve partiler
( İlâve : 2 0 2 )
Osmanlı İmparatorluğu devrinde
ilk siyasi cemiyetleri, imparatorluktan
ayrılmak ve müstakil devletler kurm ak
gayelerini güden Hıristiyan azınlıklar
teşkil etmişlerdir. Bunların ilki, 1814
tarihinde R u m ’ların kurduğu Etniki
Eteriya (millî cemiyet) tir.
Bundan sonra Ermeniler siyasi
emelleri için 1886 yılında Hınçak (çan
sesi) ve 1890 yılında da Troşak (bay­
rak) ı kurmuşlardır. B u cemiyet dana
sonraları. Taşnakzutyun (birlik) adını
almıştır.
Bunlar gibi, Bulgarlar da millî ga­
yelerini elde etmek için böyle cemiyet­
ler teşkil etmişlerdir. (Bütün bunlar,
sırası geldikçe kitabımızın metin kıs­
mında bahsedilmiş olduğundan burada
tekrarlanmıyacaktır.)
İmparatorlukta yaşayan Türk ve
Müslümanların ilk defa siyasi bir ga­
ye için bir birlik kurmaları ise 1859
yılındaki, evvelce yazdığımız “Kuleli
vak’ası” dolayısiyledir.
Osmanlı İmparatorluğunda meşrutî
idareyi ve parlaman ter rejimi kurm ak
ve bu hususta gerektiğinde fiilen hare­
kete geçmek için ilk kurulan cemiyet
ise yine evvelce yazdığımız “Yeni Os­
m anlIlar'’ cemiyetidir.
B u ko nu nu n incelenmesine İkinci
Abdülhamid devri olayları arasında kıs­
m en yazdığımız “ Osmanlı İttihad ve Te­
rakki Cemiyeti” nin kuruluşiyle başla-
nılacaktır.
★ olunması, bazı üyelerinin yabancı ülke­
“Yeni OsmanlIlar Cemiyeti” nin
Abdülaziz devrinden beri sürüp gelen
yirmi iki yıllık faaliyeti memleket ay­
dınları arasında bir devrimci kuşağın
doğmasına sebep olmuştu. B u kuşak,
bütün kurtuluşu Abdülham id’in haliy­
le parlaman ter rejimin kurulmasında
buluyordu.
1889 yılında Askerî Tıbbiye öğren­
cilerinden İbrahim Temo, A b dullan
Cevdet, İshak S ü k t î v e A h m e d Reşid
bir araya gelerek “ İttihad-ı Osm anî”
adlı bir cemiyet kurmuşlardır. (B u n u n
adı 1894 yılında “ Osmanlı İttihad ve
Terakki Cemiyeti” -olmuştur). Kısa za­
m a n sonra B a k û ’lü Hügeyin-zâde Ali de
kurucular arasına alındı. Edirnekapı-
nin dışındaki bir bağda bir incir ağacı
altında yapılan ilk toplantıya kurucu­
lardan başka adliye memurlarından
Ali Rüştü, gazeteci Ali Şefik, Tıbbiye
talebelerinden Asaf Derviş (Paşa), Şam
Tıbbiyesinden M uharrem ve yine Tıp
talebesi Şerafeddin M a g m u m î katılmış-
| —
j lardır. B u toplantıda, kurulmuş olan
; gizli hürriyet cemiyeti başkanlığına Ali
Rüştü, sekreterliğine Şerafeddin Mağ-
m um î ve muhasipliğine Asaf Derviş se­
çilmişlerdi. Bir numaralı üye ise, İbra­
him Tem o idi.
] İttihad ve Terakki Cemiyeti m em ­
lekette kolaylıkla kökleşti ve süratle dal
budak saldı. B u n u n sebebi ise, ortamın
b un a son derece uygun olmasıydı. A b ­
dülhamid evvelki devre nazaran daha
da ağır bir istibdat rejimi kurmuş, im­
paratorluğun içine düştüğü çeşitli buh-
I ranların bütün mes’uliyeti b u rejime
yüklenmiş bulunuyordu.
İşte, bu istibdadı yıkıp parlâmenter
sistemi temin gayesiyle kurulm uş olan
“ İttihad ve Terakki Cemiyeti” b u yüz­
den büyük itibar gördü. Tıbbiyeden
sonra Harbiye ve Mülkiye mekteplerin­
de ve resmî dairelerde dal budak saldı.
Gizli şubeler kuruldu. Cemiyet, bir ta­
raftan da Paris’te bulunan A h m e d Rı­
za Beyle ve onu n vasıtasiyle yurt dı­
şında hürriyet savaşı yapan teşekküller­
le münasebet kurmuş, Paris’te çıkmak­
ta olan “Meşveret” gazetesi cemiyetin
fikirlerini yaymağa başlamıştı. Böyle-
ce, cemiyetin Paris şubesi, sonra da
Cenevre ve Kahire şubeleri kuruldu.
Memleketin daha birçok yerlerinde şu­
beler açıldı.
Cemiyetin îstanbuldaki faaliyetinin
haber alınması ve mensuplarının tevkif
lere kaçmalarına sebep oldu. İstanbul-
da kalabilenler de yeniden faaliyetleri­
ne devam ettilerse de esas çalışma mer­
kezi Paris şubesine kaymıştı. 1897 Y u ­
nan zaferinden sonra itibarı artan A b ­
dülhamid, bunları da çeşitli yollardan
kandırıp cemiyeti kapattırdı. Sadece pa­
dişaha inanmıyanlar faaliyetlerine de­
vam ettiler.
1899 yılında D a m a d M a h m u d Celâ-
leddin Paşa, oğulları Lütfullah v« ;da-
bâhaddin Beylerle birlikte Paris’e kaç­
ması, mücadelecilere yeni bir gayret
verdi. Prens diye_ şöhret bu­
lan Sabahaddin Bey, İttihad ve Terak­
ki erkâniyle işbirliğinde bulundu. 1902
tarihinde, yurt dışına kaçanların, Pa­
ris’te akdettikleri genel kongrede, kon­
gre başkanı Prens Sabahaddin Beyin
“Adem-i merkeziyet ve teşebbüs-i şah­
sî” fikrini ortaya atması, aralarında ilk
ciddî buhranı yarattı.
Prens Sabahaddin, Berlin m u ­
ahedesinin Makedonya Ue Doğu Anado-
*4
3585
 —^
lu’da kurulmasını derpiş ettiği imti­
yazlı ve muhtar idarelerin. bütün vilâ­
yetlere tatbikini, böylece kuvvetli m a ­
hallî idareler kurulmasını ve Osmanlı
Devletinin yavaş yavaş federal bir dev­
let haline gelmesini istiyordu. Kongre­
ye davet edilmiş olan Ermeni Hınçak
ve Troşak cemiyetleri mümessilleri onu
şiddetle desteklediler. Başta A h m ed Rı­
za. Bey olmak üzere eski hürriyet savaş­
çıları b u tezi kabul etmediler. Prens
Sabahaddin b u n u n üzerine ayrı bir ce­
miyet kurdu. B u cemiyetin ileri gelen­
leri Ali Haydar Midhat, A hm ed Fazlı,
Doktor Nihad Reşad, Doktor Rı­
fat, İsmail Kemal, Hüseyin Siret,
Miralay İzzet vesaire idi. B u n u n üze­
rine, “İttihat ve Terakki Cemiyeti” Pa­
ris şubesinin başında- bulunan A hm ed
Rıza Bey, sadece b u cereyanla müca­
dele için “ Osmanlı Terakki ve İttihat
Cemiyeti” ni kurdu. B u işte yakın fikir
ve çalışma arkadaşları Mustafa Fazıl
Paşa-zâde M ehm ed Ali Paşa, Doktor
Bahattin . Şakir, Doktor Nâzım, Sami
Paşa-zâde Sezai idiler. Yeni cemiyet,
bilhassa Rumeli’de süratle yayıldı ve
her tarafta tutundu. B u n a karşılık
“Adem-i merkeziyet ve teşebbüs-i şah­
si cemiyeti” nin faaliyeti, Ermeni ve
Arnavut milliyetçilerinin de geniş öl­
çüdeki yardımlarına rağmen, çok sö­
nüktü. Çünkü, imparatorluğun esas
unsurunu teşkil eden sınıf ile memle­
ket aydınları arasında rağbet ve ilgi
kazanamamıştı.
Mustafa Kemal Bey, 1906 yılında
Şam ’da bazı arkadaşlanyle “ Vatan ve
Hürriyet” adlı bir cemiyet kurmuş, Bey­
. gizlice yaymak hususunda büyük faa­
rut, Yafa ve K u d ü s ’te şubeler açmıştı.
Bilâhare Selânik’te de bir şubesini kur­
du.
Mustafa Kem al Beyin görüştüğü
bir kısım arkadaşları, aynı yıl merkezi
bu şehirde olmak üzere “Osmanlı Hür­
riyet Cemiyeti” ni kurdular. B u cemi­
yetin kurucuları İsmail Canbolad ve
M idhat Şükrü’dür. İlk genel merkez
heyeti; Selanik Askerî Rüştiye’si m ü d ü ­
rü Bursalı Tahir, Fransızca öğretmeni
• ve meşrutiyet öncülüğünü yapmaktı.
Naki, Posta idaresi tahrirat kalemi
başkâtibi Talat, kuruculardan İdadi
öğretmeni Midhat _ Şükrü, Yüzbaşı
Ömer Naci, sonra İzmir valisi olan
Rahm i, Müşirlik yaveri Kâzım Nami
(D u r u ), kuruculardan Teğmen İsmail
Canbolad, Yüzbaşı İsmail Hakkı, S ü ­
leyman Nam i Beyler teşkil ettiler.
Merkezi Paris’te bulunan “■Osmanlı
Terakki ve İttihad Cemiyeti” Dr. Nazım’ı
derhal Selanik’e gönderip “Osmanlı
Hürriyet Cemiyeti” nin kendileriyle bir­
leşmesini teklif etti. Teklife göre; “Te­
rakki ve İttihad”, kendisini o nun bir
şubesi sayacak, bütün cemiyet yeniden
“ İttihat ve Terakki” adını alacaktı. B u
şekil kabul edildi (26 eylül 1907). B u
3586
arada Mustafa Kem al Beyin kurduğu
“ Vatan ve Hürriyet” cemiyeti de bu
topluluğa karışmış oluyordu. Böylece
İttihad ve Terakki Cemiyeti” pek kuv­
vetli siyasi bir teşekkül halini alarak
faaliyete geçmişti.
Bunlardan başka, 1902 kongresinden
sonra ve b u n u n doğurduğu tepki yüzün­
den kurulan ufak tefek diğer siyasi
teşekküller vardı. Bunların biri, 1904
de kurulan ve İttihad ve Terakki’ye na­
zaran daha ihtilâlci -olduğunu ilân
eden “ O sm anlı. İttihad ve İnkılâp Ce­
miyeti” dir. Kurucuları E dhem R u h i
(Balkan)) ve Abdullah Cevdet Beyler­
dir. Cemiyetin fikirlerini “ Osmanlı”
gazetesi yayıyordu. B u n a muvazi ola­
rak Kalıire’de de “ Cemiyet-i Ahdiye-i
Osmaniyye” kurulmuştur.
Y ine aynı yıl İstanbul’da Mercan
İdadisi gençleri meşrutiyeti geri getir­
m ek gayesiyle “ Cemiyet-i İnkılâbiye”
adlı gizli bir siyasi teşekkül kurdular.
Satvet Lütfi, Ferid Necdet, Nam ık Ze--
ki kurucuların başında gelmektedir.
Öbür okullarla, yüksek tahsil müesse-
seleri arasında çabucak yayılan bu ce­
miyet, sonradan “Adem-i merkeziyet
ve teşebbüs-i şahsî cemiyeti” nin bir
şubesi haline gelmiş, kurucularından
Satvet Lütfi tevkif edilerek meşrutiye­
te kadar tutuklu kalmıştır.
1906 yılında yine İsanbul’da “Se-
lâmet-i Um um iye K u lu b ü ” adı altında
gizli bir teşekkül meydana gelmiş,
meşrutiyetten sonra gelişmiş ve niha­
yet daha sonra kurulan “ Fırka-i İbad”
ile birleşmiştir. B u son iki teşekkül,
Avrupa’daki Jön Türk neşriyatını yurtta
liyet göstermiştir.
Meşrutiyetle birlikte faaliyete ge­
çen ve gaye ve programları ayrı olmak­
la beraber, müşterek tarafları “İttihad
ve Terakki” ye muhalefet olan siyasi
partiler ise şunlardır:
1 — “ Fedakâr an-ı Millet Cemiye­
ti” : 1908 de kurulmuştur. Gayesi, is­
tibdat devrinde sürülen, kaçan veya
m a h k û m olanların hakkını korumak
Cemiyet, millî menfaatlere aykırı ha­
reket etmek ve silâhlı kargaşalık çıkar­
m a k töhmetiyle 1909 yılında kapatıl­
mıştır.
2 — “ Osmanlı Ahrar Fırkası” : 1908.
de kurulmuştur. Adem-i merkeziyet ve
teşebbüs-i şahsî cemiyetinin siyasi par­
ti haline gelmiş şeklidir. Mecliste Arap,
Arnavut, R u m ve Ermeni mebuslar ta­
rafından desteklenmiştir. 31 Mart vaka­
sı üzerine takibata uğrayan mensupla­
rı yurt dışına kaçmış ve 1910 yılında
parti feshedilmiştir.
3 — “ Fırkai İbad” : 1908 yılında
Doktor Abdullah Cevdet ve İbrahim
Tem o’n u n teşebbüsiyle kurulmuş ve Se-
 Siyasî partiler ve cemiyetler ilâvemizle ilgili
bulunan bu sayfadaki resimler arasında.' gö­
rülen İbrahim Temo (sol üstte) ve Ishak
Sükutî (sol altta) «İttihad-t Osmanî Cemiye­
ti» nin kurucularındandır, İbrahim Temo, ce­
miyetin bir numaralı üyesi idi. İkinci Meşru­
tiyetin ilânından sonra, bu sefer İbrahim
Temo, Abdullah Cevdet’le «Fırka-i ibad» in
kurucuları arasında görülmektedir, Bahaed-
din Şakir (sağ üste), Ahmed Rıza Beyin Pa­
ris kongresinde Prens Sabahaddin’in ortaya
attığı «Adem-i merkeziyet ve teşebbüs-î şah­
sî» fikrini benimseyenlerle mücadele için
■kurduğu «Osmanlı Terakkî ve İttihad Cemi­
yeti» ne girenlerdendir. İsmail Canbulat (sağ
ortada), Selanik’teki «Osmanlı Hürriyet Ce­
miyeti» nin kurucularındandır. Sonradan bu
cemiyetle, Paris’taki «Osmanlı Terakkî ve
İttihad Cemiyeti» birleşerek «İttihad ve Te­
rakkî Cemiyeti» ismini almışlardır. Doktor
Rıza Nur (sağ altta) ve onun yanındaki (or­
tada) Filozof Rıza Tevfik de «Hürriyet ve
itilâf Partisi kurucu ve üyelerindendir. Dr,
Rıza Nur Bey sonradan Ankara’da açılan
T. B. M. Meclisine katılmıştır. Filozof Rıza
Tevfik (Bölükbaşı) sonuna kadar Saray’a ve
Bâb-ı-âii’ye bağlı kalmıştır.
lâmet-i Ü m u in iy e K u l ü b ü üyeleri b u n a
katılmıştır. B u parti, idarî ve adli ısla­
h at istemekle beraber, işçi sınıfını tu ­
tan sosyalist eğilimli idi. 191.1 yılında
Hürriyet ve İtilâf Partisine katılmıştır.
4 — “ İttihad-ı M u h a m m e d i ” C e­
m iyeti” 1909 yılında k u ru lm uştu r. T a m
m ânasiyle m u h a f a z a k â r ve hattâ gerici
zihniyeti temsil ediyor, devrimci fikir­
lerle mücadeleyi ö n p lâ n d a tutuyordu.
Fikirlerini, b u cemiyete katılan Derviş
V a h d e ti’n in m a h u d “ V o lk a n ” gazetesi
y aym aktaydı. B u gazete, ağır tahrikle­
riyle 31 M a r t olayının doğ m asın d a m ü ­
essir olm uştur. Parti ise, b u hareketi
b eğenm iş ve alkışlamıştı. M edrese öğ­
rencilerinin birliği olan “ Talebe-i
U l û m Cem iyeti” ” de b u partiye taraf
çıkmıştır. B u parti, 31 M a r t irtica’ ola­
yının bastırılmasiye dağıtılmış, başta
Derviş V a hdeti o lm a k üzere irtica’ kış­
kırtıcıları ağır cezalara uğramışlardır..
5 — “ M uted il Hürriyet-i Ferveran
Cem iyeti” : 1909 yılında A rap ve A r n a ­
v ut mebusları tarafından k u ru lm u ş,
R u m m eb u slar tarafından d a destek­
lenmiştir. A d e t a A h r a r . partisinin bir
devamıdır. Neticede Hürriyet ve İtilâf
partisine katılmıştır.
6 — “ Islahat-ı Esasiyye Partisi” :
1909 yılında kurulm uştu r. M erkezi Pa-
rıste idi. Z a m a n l a m e t r u k kalmıştır.
7 — “A h a li Partisi” : 1910 yılında
k urulm uştur. İttihat ve Te r ak k i’ye şid­
detle m uhalefetle şöhret k azan m ış ve
İttihat Terakki ile birlikte ağır, birbi­
rini m ah v etin ek gayesini g ü d e n siyasi
m ü c a d e le n in ilk örneğini vermişlerdir.
A hali Partisi, m ec listeki. m uhalefeti
bir araya toplayıp Hürriyet ve İtilâf
Partisini k u r m a k t a önayak olm uştur.
8 — “ O sm a nlı Sosyalist Partisi” :
1910 yılında k u rulm uştu r. “ İştirak” ga­
zetesi sahibi H ü sey in Hilm i, “ Sosyalist”
gazetesi sahibi N a m ı k H a ş a n , “ İnsani­
yet” gazetesi sahibi İsmail F a ik ve B a ­
h a Tev fik başta gelen kuruculardır.
G ayesi sosyalist prensipleri O sm a n lı
m em leketinde tatbik idi. D o k to r R efik
Nevzat tarafından Paris şubesi de k u ­
rulm uştur. B u partinin başta gelenleri
sü rgüne gönderilince faaliyeti d u rm u ş,
sonra d a Hürriyet ve İtilâf Partisine
katılmışlardır. Sosyalist parti, i d a m ce­
zasının kalkm asına, seçimin bir derece­
li olarak yapılm asına ve bir am ele ne­
zaretinin k uru lm as ın a taraftardı.
9 — “ Hürriyet ve İtilâf Partisi” :
1911 yılında A m a s y a m ebusu İsmail
H a k k ı P a ş a ile T o k a t m e b u s u M u s t a f a
Sabri, H a m a m e b u s u A b d ü l h a m i d Zöh-
ravî, Sivas m e b u s u D o g a v ary a n E fe n d i­
ler ve A y a n d a n M ü ş ir F u a d , Dam ad
Ferid ve S ü le y m a n Paşalar, emekli M i ­
ralay Sadık, T a h ir H a yreddin , D oktor
R ı z a N u r ve Vulçitrinli H a ş a n Beyler
tarafından k u rulm u ştu r. K ıs a z a m a n
—>
3588
j sonra Feylesof R ıza Te v fik B e y de on-
1 lara katılmış, mecliste ve meclis dışm-
j d a “ İttihat ve T e r a k k i” ye m u h a l if bü-
I t ü n siyasi parti ve teşekküller süratle
! b u parti ile birleşmiş ve o n u n içinde
erimiştir. Partinin nüvesini, “ A h a li”
ve “M u t e d il Hürriyet Perveran” parti­
leri teşkil etmiş ve “ Fırka-i İba d” o n ­
lara h e m e n katılmıştır.
“Hürriyet ve İtilâf Partisi” , b ü t ü n
m uhalefeti içinde topladığından m e c ­
liste birdenbire y ü z d e n fazla m e b u s la
temsil edilmiştir. B u ise, meclis b ü t ü ­
n ü n ü n üçte birinden fazlaydı.
P artinin esas prensipleri O sm a n lı ­
lık ve adem-i m erkeziyet idi. Gayesi
ise, “ İttihad ve T erak ki” yi yıkmaktı.
F akat, ilk seçim de parti h ezim et e uğ-
. radı, meclise p e k az m e b u s girebildi.
B u n u n d a İttihatçıların seçim tazyik
ve hiylelerinden d o ğ d u ğ u n u hem en
ilân etti. İktidara karşı am an sız bir m ü ­
cadele aç m a kla beraber, parti içinde de
fikir aykırılığı şiddetleniyordu. M ü t e ­
canis o lm ay a n u nsu rlardan m ürekkeb
olan Hürriyet ve İtilâf partisinde, bil­
hassa aydınlar-gericiler çarpışması
vardı. Aydınlar, s o n u n d a partiden çe­
kildiler. M a h m u d Şevket P aşa n ın öldü­
rülmesi üzerine b u partinin birçok ile­
ri gelenleri tevkif edilerek sürüldü. Bir
kısmı yurt dışına kaçtı.
Parti b u n d a n sonra M ü tarek e dev­
rine k ada r hiçbir faaliyet gösteremedi.
Yalnız yurt dışına kaçanlar Paris’te
“ Millî m u h a le fe t Partisi” n i kurdular.
M ü tarek e devrinde ise iktidara geçip
İttihadçılara karşı şiddetli bir intik am
politikası gü tm eğe başladı. A n a d o l u ’d a
başlayan Millî M ü cadeley i de bir İtti­
hatçı hareketi s a y m a k gafletine dü şe­
rek b u n a karşı dahi m ü ca dele etti. H a t ­
tâ b u u ğ u r d a d ü ş m a n la işbirliğinde b u ­
l u n d u . Millî k urtu lu ştan sonra m u k a d ­
der akıbetine uğrayıp tarihe karıştı.
★
B u n la rın haricinde, evvelce yaz­
dıklarımızdan Halâskâr Zabıtan h arek e­
ti vardır. L â k in b u , siyasi bir parti de­
ğil, bir ihtilâl komitesidir.
“ İttihad ve T erak ki” ile m uh alefeti
to p ye kû n temsil eden “Hürriyet ve İti­
lâf Partisi” n in siyasi mücadelesi, h e r
türlü ölçüyü aşıp bir kin, ihtiras ve in­
tikam m ücadelesi haline d ö n d ü ğ ü için
m em le k e t e b ü y ü k zarar vermiş, v atan ­
daşları ikiye bölm üş, millî çıkarlara ay­
kırı vasıtaları bile m u b a h sayarak mü-'
c a del e etm ek ten çekinmemiştir.
B u ikiliğin o r d u n u n d a m u h telif
k u m a n d a kadem elerine sirayetinin ilk
feci neticesi B a l k a n h arbi felâketidir.
B u devirde siyasi partilerin tek gayesi
iktidara geçm ek, iktidarda k a l m a k ve
b u sayede d e n ü f u z sahibi olarak ra­
kiplerini m a hv etm ekti. M e m le k e t m e ­
seleleri m aalesef çok z a m a n onlar için
—^
 Mustafa Kemal Paşanın Ordu Müfet­
tişliğine atanması ve yetkileri
D a m a d Ferid Paşa hükümeti Mustafa K e ­
mal’i her ne olursa olsun İstanbul’dan uzak­
laştırmak istiyordu. Diğer taraftan Sam sun
bölgesinde âsâyişsizliğin h ü k ü m sürdüğüne
dair şikâyetler yağıyor y e İtilâf devletleri
tedbir alınmasını istiyorlardı. Onların iddia­
larına göre, birliklerin muharib erleri müta­
reke hükümlerine aykırı olarak terhis olun­
mamış, bir kısım halk da silâhlanarak azın­
lıklara taarruza başlamıştı. Maksatları ise,
sağda solda beliren millî m ukavem et hare­
ketlerinin hem en bastırılmasını temin et­
m ek, orduyu savaş kıymetinden tamamen
m ah rum bir kadro haline getirmek ve halk
hareketlerine engel olmak için de silâhları
toplatmaktı.
B u maksatla Mustafa K e m a l Paşaya
«Sam sun ve havalisindeki âsâyişsizliği yerin-,
de görüp tedbir almak için Sam sun ’a kadar
gitmek» vazifesi teklif edildi. Paşa b u va ­
zifenin görülmesinin bir m a k a m ve yetki sa­
hibi olmağa bağlı bulunduğunu ileri sürdü.
B u n u n üzerine, ünvanı 12 hazirandan sonra
Üçüncü O r d u Müfettişliğine çevrilen, Doku-,
zuncu O r d u Müfettişliği ihdas edildi (30 ni­
san 1919).
Mustafa Kem al Paşa, Genelkurmayda
kendi maksadını bir dereceye kadar sezen
bazı arkadaşlarıyle görüştü. Müfettişliğin
salâhiyetini belirten bir talimat hazırlandı
(5 mayıs 1919),
B u talimata göre, merkezi Sivas’ta bulu­
nan Üçüncü kolordu (kumandanı A lbay Re-
fet Bey) ve merkezi E rzurum ’da bulunan O n
beşinci kolordu (kumandanı K âzım Kara-
bekir Paşa) doğrudan doğruya Mustafa K e ­
| ikinci plânda geliyor ve hattâ bazan
‘ hiçbir değer ifade etmiyordu. Fırsatı
| ele geçiren taraf örfî idareler, harp di-
! vanlan, hapisler, sürgünler ve sehpala-
| ra dayanan bir tedhiş havası içinde
| h ü k ü m sürmeğe çalışmıştır. Onların
j bu yanlış tutumu, yavaş yavaş p arta­
lı m a n ter rejimin imparatorlukta tatbiki­
nin faydalı değil, zararlı olacağı kanaa­
tinin doğmasına ve yerleşmesine sebep
olmuştur. Halbuki kabahat sistemde de­
ğil, onun kötü şekilde tatbikinde, çe­
şitli maksatlar için istismar olunmasm-
daydı.
. Bibliyografya : Tarık Zafer Tuna-
ya; Türkiye’de siyasi partiler. Server
İskit; Türkiye’de Matbuat rejimleri.
Hikm et Bayur; Türk inkılâbı tarihi. A .
Bedevî; Inkılâb tarihimiz ve İttihad ve
Terakki. A h m e d Refik; inkılâbı azim.
Rıza N u r; Hürriyet ve ittifak nasıl
doğdu, nasıl öldü?____________
3589
mal Paşanın kumandasında olacaktı. B u n d a n
başka, müfettişlik bölgesine civar olan yerler­
deki askerî birliklere de tebligatta buluna­
bileceği gibi, bölgesinde ve bölgesine civar
bulunan yerlerdeki vilâyetlere de ayni şe­
kilde tebligat yapabilecekti. Böylece kendi­
sine çok geniş yetkiler verilmiş oluyordu.
Mustafa K e m a l Paşa verilen ünvan ve yetki
üzerinde bulundukça Samsun, Sivas, E r zu ­
ru m ve Trabzon bölgesinde mutlak nüfuz
sahibi haline geliyordu. Kendisine resmî ola­
rak verilen ödev ise b u bölgelerde âsâyişin
temini, ötede beride bulunan silâh ve cepha­
nenin bir an evvel toplattırılıp uygun yer­
lerde muhafazası, çeşitli yerlerde gayrı res­
mî şekilde faaliyette bulunan, ordunun yar­
dımını gören ve asker toplayan teşekküllerin
kesin şekilde kaldırılması ve asker toplanma­
sının mutlaka önüne geçilmesiydi.
Mustafa K em al Paşa b u yetki ve görev­
leri aldıktan sonra en güvendiği subaylardan
mürekkep olmak üzere karargâhını kurdu.
D a m a d Ferid, gitmeden evvel Paşayı bir
daha görmek isteyerek bir akşam yemeğine
dâvet etti, onun başka düşünceleri olup ol­
madığını anlamak istiyordu.
B u ziyafetin ertesi günü, Yunanlıların
İzmir’e saldırışına rastlar. Mustafa K em al
Paşa o gün Osmanlı nazırlarına vedâ için
Bâbıâliye gitti. Hepsi şaşkın ve perişan bir
halde bulunuyorlardı.
C u m a günü (16 mayıs) selâmlık törenin­
den sonra Mustafa K em al Paşa son defa ol­
m a k üzere Vahideddin’i gördü ve görevinde
muvaffak olabilmesi için kendisine itimad
olunmasını, bazı fesatçıların tezviratta b u ­
lunacaklarını, bunlara aldırış edilmemesini
istedi.
Böylece bütün resmî temaslarını tam am ­
lamış olan Mustafa K e m a l Paşa, 16 mayıs
cum a akşamı kendisine tahsis olunan B a n ­
dırma adlı küçük bir vapurla yola çıktı.
D am a d Ferid Paşanın istifası, tekrar
Sadarete tâyini
İzmir’in Yunanlılar tarafından işgali üze­
rine D a m a d Ferid Paşa istifa ettiyse de (16
mayıs), tekrar Sadarete tayin olundu (19
mayıs 1919).
İzmir’in işgali ve işgal sırasında geçen
facialar, İstanbul’da büyü k bir tepki yarat­
mıştı. Fatih ve Sultanahmed meydanlarında
b u olayları protesto eden mitingler yapıldı
(23 mayıs).
Galtorp’un teminatına rağmen işgal İz­
mir şehrine inhisar etmemişti. Garnizondaki
askerer esir alındıktan sonra hiç bir m u k a ­
vemetle karşılaşmayan Yunanlılar 16-22 m a ­
yıs tarihleri arasında sıra ile Urla, Çeşme,
Torbalı ve M e n e m e n ’i işgal ettiler. 25 mayıs­
ta M anisa’ya girdiler. Aynı gün Bayındır ve
Selçuk ellerine geçti. 27 mayıs günü Aydın,
 3590
A n a d o lu ’da ve T r a k y a ’da Mondros mütarekesinden sonraki işgalleri gösteren genel harita

i
í
 ertesi günü Ayvalık ve Tire ve
ertesi gün de Kasaba meş’um
istilâlarına uğradı. 4-12 haziran
günlerinde Nazilli, Akhisar ve
Bergama’yı aldılar. 17 haziran­
da da on' beş gün evvel işgal
etmiş oldukları M ene m en kasa­
basının müslüman ahalisini
katliâm ettiler.

Saltanat Şûrası ( Şûray-ı

Saltanat) nm toplanması

B u felâketler serisi, M o n ­
dros mütarekesinin ne demek
olduğunu gafil Padişahla gafil
hükümet ricaline anlatmış bulu­
nuyordu. Barış şartları m üza­
kere edilmeden bütün ordunun
terhis edilmesi, düşmanların
şimdiden her yaptıklarına bo­
İzmir’in rsgafi dofaytsıyîe İstanbul'da yapılan b ü y ü k
yun eğmek mecburiyetinde ka­
protesto mitingi
lınması sonucunu doğurmuştu.
A h m a k olduğu kadar korkak
bir adam olan D a m a d Ferid Paşa, bütün bu ölüm cezasına çarptırıldıkları ilân olundu
mes’uliyeti hükümetin üzerine alamıyacağı (13 t e m m u z)..
hakkındaki ikazlarla nihayet kendisine gelir
gibi oldu. Fakat ne çare ki, M e b ’usan Meclisi Anadolu'da başlıyan hareket ve
dağıtılmıştı. Ortada memleket mukadderatını
tâyin edecek bir yasama organı yoktu. Mustafa Kemal Paşa
Da m a d Ferid, bunun üzerine Yıldız Sa ­ Düşm an istilâsına ve işgal kuvvetlerine
rayında Şûray-ı Saltanat adiyle istişarî yet­ karşı Anadolu’da millî direniş başlamıştı,
kisi olan bir meclis toplamağa karar verdi. fM üdafaa-i H u kuk» ve «Reddi İlhak» cemi­
Kabine erkânı, eski nazırlar, âyân üyeleri, yetleri ile mahallî faaliyetlerinden maada
bir kısım askerî erkân ve ileri derecede dev­ muhtelif bölgelerde eli silâh tutan vatandaş­
let memurları, siyasî' parti ve baro, üniver­ lar ve terhis emrini tatbik etmemiş bir kı­
site, basın temsilcileri dâvet olundular. sım ordu birlikleri, üzerinde Türk milletinin
Toplantıyı Vahideddin açtıktan sonra sö­ şeref ve istiklâl ile yaşayabileceği son bir
zü D a m a d Ferid’e bırakarak çekilmiş, Sadrı- vatan parçasını müdafaaya azimli görünü­
âzam ise, İzmirin işgali hakkında alman yorlardı. Ancak, bütün bunları bir araya
nota ile buna verilen cevap nev'inden gazete getirecek, milli bir güç halinde değerlendi­
havadislerini tekrarlamış, kendisine şiddetli
hücumlar başlayınca da meclisin yalnız isti-
şarî yetkisi olduğunu ileri sürüp bunları ce­
vaplandırmadan toplantıya son vermiştir (26
mayıs).
D a m a d Ferid neticesiz bıraktırdığı Şûra
toplantısının ertesi 27 mayıs günü İtilâf kuv­
vetlerine başvurup Bekirağa bölüğünde tu­
tuklu bulunan İttihatçıların tertip edilecek
bir nümayiş sonunda buradan zorla kurtarı­
lacaklarını duyduğunu söyleyerek tedbir
alınmasını istedi. B unun üzerine burada tu­
tuklu bulunan ve harb divanında yargılan­
malarını bekleyen 67 kişi, koyun sürüsü gibi
kamyonlara doldurularak bir savaş gemisine
•nakledildiler ve Malta adasına götürülüp
hapsolundular.
Y u rd dışına kaçışları hâdisesini evvelce M alta’da sürgünler: Soldan Hacı Adil, Haiil
anlattığımız Talât, Enver, Cemal Paşalarla (M en teşe), ortada; Saici H a iim Paşa, nihayetç
Doktor Nâzım’m îîarb pivarjjnca gıyaben doğru A h m e d Nesim i B e y

359i
 recek bir lider lâzımdı. B u lider de, Mustafa
Kemal olacaktı.
19 mayıs 1919 tarihinde Samsun’a ulaşan
Mustafa Kemal Paşa, ilk iş olarak elindeki
kuvvetlerden faydalanıp Pontus devleti hül­
yası peşinde koşan Samsun ve bölgesi rum-
larının durumunu ele aldı ve bu mmtakada
asayişle uğraşmaya başladı.
İzmir’in işgalinden sonra artan düşman
tecavüzleri karşısında bir kurtuluş ümidi,
bir kurtarıcı aramağa başlayan bir çok yerler
ahalisi. Belediye Başkanları, Müdafaa-i H u ­
kuk Cemiyetleri vasıtasıyle ona müracaat
edip başa geçmesini istemeğe başladılar.
B u hususta zaten kararlı olan Paşa, bü­
yük mücadeleye fiilen atıldı.
28 mayısta emrindeki bütün kumandan­
lara, idare âmirlerine ve kendiliğinden yer
yer kurulmuş olan millî teşekküllere gizli
bir tâmim gönderdi.
Bunda, Türk milletinin içine yuvarlan­
dığı ölüm tehlikesinin ne kadar korkunç ol­
duğunu, vatanın düşmanlarla çevrilmiş ve
dış dünya ile her türlü irtibatın nasıl kesil­
miş bulunduğunu anlattı. Milletin sesini du­
yurmak için her yerde büyük mitingler ve
millî gösteriler yapılmasını, işgal ve ilhak
nev’inden hareketlerin millî vicdanda uyan­
dırdığı ağır tepkinin bütün dünyaya telgraf­
larla bildirilmesini istedi. Onun maksadı,
AfmanJarfa Versay sufhünün imzası. Ortada ayakta Kiemanso (Fransa), sağında oturan
Vüson (A.B.D.), solunda Loyd Corc (İngiltere) görülmektedirler
3592
Türk milletinin uğradığı ağır haksızlığa *azi
ve bunun yükü altında ezilmiş olarak her
türlü hareket ve teşebbüs kabiliyetinden
mahrum halde bulunmadığını dosta düşmana
anlatmaktı.
Aynı zamanda kolordulara gönderdiği
bir emirle, hangi taraftan gelirse gelsin her
düşman tecavüzünün derhal ve şiddetle def
edilmesini, elde kuvvet az ve tutulacak sa­
halar geniş olduğu için gerilla savaşı yapıl­
masını bildirdi.
Paris barı§ konferansı, Damad Fend
Paşamn politikası
Memlekette bu olaylar cereyan eder­
ken diğer tarafta Osmanlı devletinin sa­
vaşta dahil olduğu gruptan Avusturya -M a ­
caristan (3 kasım) ve Almanya <4 kasım)
devletleri de mütareke talebinde bulunmuş­
lardı (1918). Almanya'da çıkan ihtilâl so­
nunda imparator yurd dışına kaçmış, askerî
hareketler durmuş ve’ Dünya Savaşı sona
ermişti.
Dört sene karalarda, denizlerde ve hava­
larda bütün dünyada geçen bu savaşta genel
olarak 60 milyona yakın insan silâh altına
alınmış, ölenlerin sayısı 11 milyondan fazla,
yaralanan ve sakat kalanlar 18 milyona ya­
 kındı. Savaş masrafları 14 milyar, hasarların içinde bulunuyorlardı. Bir çok millî teşek­
yekûnu 500 milyar altın frangı bulmuştu. küller, Padişaha bildirilmek üzere mabeyne
Mütarekelerden sonra, mağlûplara olduğu çekmiş oldukları telgraflarla durumu protes­
kadar galiplere de, dolayisiyle bütün insan­ to ettiler ve bundan doğacak neticelerin,
lığa pek pahalıya mal olan bu savaşın m ü­ hey’eti tasvip eden Vahideddin’e ait olacağını
sebbiplerine, daha doğrusu yenilenlere zaferi bildirdiler.
kazananların kabul ettirecekleri, ağır şartla­
rın hazırlanmasına girişilmişti. Paris’te Ocak
1919 dan itibaren faaliyete geçen Barış mec­
lislerince (konferans) hazırlanan esasların
çağırılan yenik devletler delegelerine usulen
isteklerini bildirmeleri söylendikten sonra,
âdeta dikte ettirilmesine başlanmış bulunu­
luyordu (sonradan Almanya 28 haziran 1919
da Paris’in bölgelerinden Versay’da, 115 ey­
lülde Avusturya Sen-Jermen’de, Bulgaristan
28 kasımda Nöyyi’de Barış andlaşmalarmı
imzalamışlardır).
İşte bu sırada Osmanlı devleti de Paris
barış konferansına davet edilmişti. Damad
Ferid Paşa taraftarları, bunu büyük yayga­
ralarla onun bir muvaffakiyeti olarak ilân
ettiler. Hattâ, Almanya ile Avusturya’ya
barış şartları dikte ettirilmekte olduğu halde
bizim, oyumuza başvurulduğunu iddiaya kal­ Çürüksulu M a h m u d Pasa
kıştılar. Devletin düştüğü inkıraz çukurunda
millî varlığın tehlikede bulunduğu, memle­
ketin parçalanıp işgal altına alındığı böyle Damad Ferid Paşa, Fransız politikasına
bir zamanda, hâlâ bir takım safsatalarla mil­ sarılmıştı. Fransa’nın muzaheretini — ve tabiî
let kandırılmak isteniyordu. Gidecek hey’etin neticede himayesini— temin etmeğe çalışaca­
nasıl teşekkül edeceği kabinede münakaşa ğını ve 26 mayısta toplanan ve umumî efkârı
edilirken Çürüksulu M ahm ud Paşa, bunun temsil eden Saltanat Şûrasının da bu kararı
devlet için son ümid olduğunu, bu yüzden verdiğini açıkça ilân etmişti. Mustafa Kemal
fransızcayı çok iyi bilen ve siyasete aym
■derecede vukufu bulunan kimselerin de bu
hey’ete refakat etmesi lüzumunu ileri sürdü.
Sonunda, teati edilecek notaları kimin kale­
me alacağını sordu. Damad Ferid Paşa, ken­
disine mahsus acaip tavrıyle:
<?Abd-i âciz (yani kendisi)» cevabım ver­
di ve hükümetin bundan sonra îttihadcı ru­
hiyle idare edilemiyeceğini, damdan düşer
gibi söyledi. M ahm ud Paşa, Sadrıâzamm
sözlerindeki maksadı anlıyamadığmı, eğer
kendisi kastediliyorsa yanlış kapı çaldığını
beyan ederek Damad Ferid'Ie işbirliğinde bu-
lunamıyacağmı ve görevinden istifa ettiğini
bildirdi (Lûtfi Simavî; Sultan Mehmed Ke-
şad Hanın ve halefinin sarayında gördükle­
rim, C: 2, S: 239). Bundan sonra barış hey’eti
tesbit olundu ve açıklandı.
Barış konferansına seçilen hey’etin (S
haziran 1919) Damad Ferid Paşa, Maliye N a ­
Klemanso
zırı Tevfik ve Devlet Şûrası Başkanı Rıza
Tevfik Beylerden mürekkep olması umumî Paşa, 1 haziran 1919 tarihinde ona yolladığı
efkârda kötü bir tepki yarattı. N e halkın, ne bir telgrafla işin hakikî cephesini sordu v'e
de devlet ricalinin itimad edemediği bu zat­ aynı gün bir tamimle Sadrıâzamm bu sözü­
ların memuriyetlerinin Vahideddİn tarafın­ nün . yalan olduğunu yurda yaydı.
dan kabul edilişi ise, onun da mahiyetini or­ Damad Ferid Paşa, hey’et üyeleriyle bir­
taya koymakta idi. Hâdiseleri yakından gö­ likte 6 haziranda Fransızların Demokrasi
rebilenler konferansta bir hezimete uğranı­ adlı kruvazörü ile Tulon’a hareket etti.
lacağına muhakkak göztyle bakıyor ve yeis Fransız politikasına karşı bir muvazene te­

3593
m in etmek için eski Sadrıâzam Tevfik Paşa
da 14 haziranda bir İngiliz gemisiyle yola
çıktı.
D a m a d Ferid Paşa, barış konferansına
tevdi edeceği notayı kendisi hazırlamış, yal­
nız fransızcası zayıf olduğu için Fransız irti­
bat subayına tashih ettirmiş ve metnini
hey’et üyelerinden gizlemişti. B u n u hem en
acele konferansa tevdi etti.
C idden ahm akça bir ifade ile kaleme alı­
n an b u nota, eski imparatorluğu hayâlen ye­
niden kuruyor, sınırlarını H in d denizinden
başlatarak Rumeli’nin nihayetine kadar gö­
türüyor ve Osmanlı devletinin Mısır ve K ı b ­
rıs meselelerini de müzakereye hazır (!) b u ­
A N A D O L U ’D A K O N G R E L E R , H E Y ’E T İ T E M S İ L İ Y E V E BÂB-I-ÂLÎ’NÎN
T U T U M L A R I . MİSAK-I M İLLÎ, Y U N A N L I L A R I N İ L E R L E M E S İ , İ Ş G A L ­
L E R , P A R İ S K O N F E R A N S I , S E V R B A R IŞ IN IN İ M Z A S I
Diğer taraftan müfettiş Mustafa K e m a l
Paşanın tutum ve davranışım gözden uzak
b ulundurm ayan İtilâf devletleri, nihayet onun
tâyin edildiği b u pek geniş yetkili görevden
geri alınmasını istemişler ve Bâb-ı-âliyi bıi
hususta tazyik altına almışlardı.
İtilâf devletlerinin Karadeniz ordusu baş­
kum andanı General Milen, 6 haziran 1919 ta­
rihinde Harbiye Nazırına gönderdiği yazıda
M ustafa K e m a l Paşa ile maiyetinin vilâyet­
lerde bulunmalarının arzu olunmadığını,
böyle tanınmış bir P a şa n m maiyeti ile m e m ­
lekette dolaşmasının u m u m î efkârı rahatsız
edeceği gibi, askerlik noktasından mesaisine
hiç bir lüzum görülmediğini bildiriyor ve
kendisiyle maiyetinin derhal İstanbul’a dön­
meleri için gerekli emrin verilmesini talep
ediyordu (H arb Tarihi Vesikaları Dergisi,
N o . 1, Belge: 17).
Kendisine verilen cevapta, Mustafa K e ­
m al Paşaya b u görevin verilmesinin en bü-
3594
lunduğunu bildiriyor, -ayrıca her sene M e k k e
ve M ed in e’ye surre gönderm ek hakkını isti­
yordu.
Surre, Padişah tarafından M e k k e ve M e ­
dine’ye yılda bir kere gönderilen para vesair
hediyeler olup esasen b u n u n m e n ’olunması
kimse tarafından, düşünülmediği halde. D a ­
m a d Ferid b u n u takdirden bile âciz bulu­
nuyordu.
Fransa Başbakanı Klem anso, 25 haziran
1919 tarihinde D a m a d Ferid Paşanın mecnu-
n an e notasına ağır ve hakaretli bir cevap
verdi. 3 tem m uzda da, D a m a d Ferid ve baş­
kanı bulunduğu hey’et. İstanbul’a iade
olundu.
y ü k sebebinin İngiltere mümessilinin Babı-
âliye verdiği bir nota olduğu, b u nota üze­
rine bir müfettiş gönderileceği söylendiği ve
mümessilin b u n a itiraz etmediği, bütün şikâ­
yetlerin ön ü nü alm ak ve hüküm etin mütare­
ke şartlarına göre m es’ul bulunduğu âsâyiş
ve inzibatı temin etmek için memleketin böl­
gelere ayrıldığı, ancak hazerî teşkilât oldu­
ğ undan ordu kum an danı değil, ordu müfet­
tişi ünvanlı birer kimse gönderildiği, M u s ­
tafa K e m a l Paşanın da bunlardan biri oldu­
ğu ve kendi talep ve tasvipleriyle Y a k u p
Şevki Paşanın yerine tâyin olunduğu bildi­
riliyordu (A ynı eser, Belge: 18).
Mustafa Kemal Paşanın askerlikten
ayrılması
B u cevabın verildiği aynı gün, yani 8 h a ­
ziran 1919 tarihinde mesele Vükelâ Mecli­
sinde görüşülmüş ve varılan karar üzerine
maiyetindeki istimbotlardan biriyle İstanbul’a
dönmesi Mustafa K e m a l Paşaya Harbiye N a ­
zırı Şevket T ur g u d Paşa tarafından telgrafla
bildirilmiştir.
28 haziranda Ü çüncü O r d u Müfettişliğini
teşkil eden 15 ve 3 üncü kolordulara her h u ­
susta doğruca Nezaretle m uhabere etmeleri
bildirildi. D u r u m d a n ordu müfettişliği de h a ­
berdar edildi.
Beş g ün evvel de Dahiliye N a z ı n bulu­
n an Ali K em al, mülkî m akam lara gizli bir
tamimle Mustafa K e m a l Paşanın azledilmiş
olduğunu bildirip emirlerine itaat edilm em e­
sini istemişti.
Mustafa K e m a l Paşanın dâvete icabet
etmiyerek İstanbul’a gelmeyişine karşı bir
şey yapılamadı. B u sırada b u meselede daha
ileri gitmek istemeyen Harbiye Nazırı Şevket
 Turg ud Paşa Kabineden ayrıldı. Yerine son
Tevfik Paşa kabinesinde Harbiye Nazırı ola­
rak vazife' gören ve Mustafa K e m a l Paşa ile
dostluğu bulunan Ferid Paşa geçti. H e m e n
Paşaya bir telgraf çekerek kendisini u 2 un
u zu n övdükten sonra ondan İstanbul’d a veya
arzu edeceği her hangi bir yerde hava deği-
. şimine talib olmasını rica etti (30 haziran
1919) ve İstanbul’a hareketinin bildirilmesini
istedi.. Mustafa K e m a l Paşa cevaben gelemi-
yeceğini bildirdi.,

Nihayet, 8 /9 tem m uz gecesi sarayla açı­

lan bir telgraf muhaberesi sırasında bir aydır
süregelen b u çekişmeli d u r u m sona erdi.
Mustafa K e m a l Paşanın resmî vazifesine son
verilmiş oluyordu. O da on dakika sonra, yal­
nız resmî vazifesinden değil, askerlikten de
çekildiğini telgraflarla ilân etti. ^

Telgraflarda: «M üb arek vatan ve milleti

parçalanmak tehlikesinden kurtarm ak ve
Y u na n, Erm eni emellerine baş e ğ m e m ek için
açılan Millî Mücadele uğrunda milletle b e­
raber serbest surette çalışmağa resmî ve as­
kerî sıfatım artık engel olmağa başladı. B u
m ukaddes gaye için milletle beraber sonuna M u sta fa K e m a l Paşanın «Sine-İ millette bir
kadar çalışmağa mukaddesatım adına söz ferd-i m ü c a h id » olarak çalışmağa k arar v e r ­
vermiş olduğum için âşıkı olduğum askerlik diğini t a m im e d e n tarihî belge
mesleğine bugün vedâ ve istifa ettim. B u n ­
dan so nra. m ukaddes millî gayemiz için her
milletin mukadderatında, milletin iradesi
türlü fedakârlıkla çalışmak üzere milletin
âmil ve hâkimdir. O rdu , millet iradesinin
sinesinde bir ferd sıfatıyle bulunm akta oldu­
tâbii ve hâdimidir. Müfettiş ve kum andanlar
ğ u m u arz ve ilân ederim» diyordu.
her hangi bir sebeple k u m a n d a d a n uzaklaştı­
rılmaları halinde, ancak yerlerine gelenler
Mustafa K e m a l Paşa her ne şekilde
kendileriyle işbirliği yapacak vasıfta iseler
olursa olsun T ü rk milletini temsil, eden bir
kum andayı devr, lâkin kendileri o bölgede
organ ve b u n u n seçeceği temsilcilerle de
kalarak millî vazifelerine d ev a m edecekler­
m eşrû bir icrâ kuvveti m ey da n a getirmek is­
dir. İtilâf devletlerinin tazyikiyle hüküm et
tiyordu. T ü r k milleti, o nun şahsm da kurta­
her hangi bir askerî birlik veya teşkilâtı kal­
rıcısını görmüş ve tanımıştı. O n u n işaret et­
dırma emri verirse kabul ve tatbik olunmı-
tiği yola gitmeğe hazırdı. O ise, tek m eşrû
yacaktır. Gayesi millî istiklâl olan Müdafaa-i
idare yolunun Millî İrade yolu olduğuna ve
H u k u k ve Redd-i İlhak Cemiyetleri aleyhin­
b un da n başka bir sistem düşünülemiyeceğine
deki müdahaleleri ordu kesin şekilde m e n ’
inandığı için ilk gündenberi bir diktatör ol­
edecektir. Bütün mülkiye memurları da b u
m ayı reddetmiş, daim a millî kongreler ve
teşekkülleri destekliyeceklerdir. V a ta n m her
millî meclislerle çalışmayı şiar edinmişti. Şu
hangi bir bölgesine tecavüz edilirse bütün
sırada seçimlerin yapılıp milletvekillerinin
millet m üdafaaya hazır bulunduğundan böyle
toplanması imkânsız bulunduğundan Mustafa
hâdiseler olunca birlikte iş görebilmek için
K e m a l B e y (Paşa) b u n u ilk fırsatta y ap m a k
her taraf birbirine en kısa zam anda durum u
üzere şimdilik milleti temsil eden bir kongre
bildirip birlikte hareketi temin edecektir»
toplamağa ve millî mukadderatı b u kongre­
diye yazdı.
nin iradesine teslim etmeğe karar verdi.
Ç ü n k ü milletin kendi mukadderatı hakkın- İstanbul hükümeti nezdinde resmî bir sı*,
daki en doğru kararı, yine kendisinin vere­ fatı kalmamış bulunan Mustafa K e m a l B e y
ceğinden emin bulunuyordu. B u kararı ver­ Do ğ u vilâyetleri Müdafaa-i H u k u k C em iy e­
dikten sonra ilk olarak Anadolu- ve Rum eli tinin Erzu ru m şubesinin isteği üzerine, b u
(Trakya) de bulunan ordu ve kolordulara bir cemiyetin k urduğ u faal heyetin başına geçti
tam im gönderdi. B u n d a Paşa, özet olarak: (10 tem m uz 1919).

«İstiklâlimizi korum ak maksadiyle m e y ­ Cemiyetin İstanbul’da bulunan merkezi

dana gelen millî kuvvetler,. her türlü m ü d a ­ d e ona genel m erkez nam ına oy ve mütalâa
hale ve tecavüzden masundur. Devletin ve yetkisini tanıdı.

3595

D a m a d Ferid Paşanın istifası, ertesi
günü tekrar Sadarete getirilmesi
Sadrıâzam, Paris’ten İstanbul’a döndük­
ten sonra aleyhinde büyük bir cereyan baş­
ladı. Tevfik Paşa, Vahideddin’i ziyaret ede­
rek olan bitenleri teferruatiyle anlattı. N iha ­
yet, 20 temmuz 1919 tarihinde D a m a d Ferid
Paşa istifa zorunda kaldı. Hiç umulmadığı
halde ertesi günü Padişah, kabineyi kurm ak
görevini yine kendisine verdi. Ç ü n k ü A vrup a
devlet ricalini şahsen yakından tanıdığına,
bunların yakın dostları olduğuna, bu sayede
kendisi hükümette bulunm ak şartiyle zarar­
sız bir barış imzalatabileceğine Vahideddin’i
inandırmış bulunuyordu.
D a m a d Ferid, zatî ve şahsî hiç bir değeri
ve kabiliyeti olmadığı için kendisine yüz ver-
Sivas kongresinin toplandığı Lise binast
a lm a n karar üzerine
1 ed en «A n a d o lu v e R u m eli Müdafaa-i
H u k u k C em iyeti» nin b ey an nam esi
. memiş, um d uğ u m akam lara çıkarmamış olan
Îttihad ve Terakki’ye sonsuz bir kinle dolu
olduğundan memleketin içine düştüğü bu
ağır durum da kendisine, padişaha ve millî
çıkarlara uygun çare ve tedbirleri göstermek
isteyenleri İttihatçılıkla damgalayarak berta­
raf ediyor ve b u sayede iktidarda kalmayı
umuyordu.
Böylece, 21 tem m uz 1919 tarihinde üçün­
cü kabinesini kurdu. B u kabinede Hariciye
Nazırlığı yine kendi uhdesinde bulunuyordu.
Erzurum ve Sivas kongreleri, D a m a d
Ferid Paşanın tutumu
Bir müddettenberi hazırlanan Erzurum
Kongresi 23 tem m uz 1919 tarihinde çeşitli
bölgelerden gelen millet mümessillerinden
mürekkep olarak bir ilkokul dershanesinde
ilk toplantısını yaptı. Mustafa K e m a l Bey
oybirliğiyle kongre başkanlığına seçildi ve
bir nutukla kongreyi açtı. Memleketin içine.
düştüğü durum u anlattıktan sonra» tarihin hiç
bir milletin varlığını ve haklarını inkâr ede-
miyeceğini ve T ü rk vatanı ve Türk milleti
aleyhinde olarak verilen bütün hükümlerin
iflâsa m a h k û m bulunduğunu, şimdi millî ira­
denin ancak A nadolu’da tecelli edebileceğini
ve buna dayanan millî bir şûra ile millî bir
hükümetin kurulmasının ilk hedefi teşkil et­
tiğini söyledi.
D a m a d Ferid Paşa kabinesinin Harbiye
Nazırı, kongre devam ederken E rzu ru m ’a,
Kâzım Karabekir’e çektiği bir telgrafla M u s ­
tafa K e m a l Paşanın derhal tevkifini istediy­
se de (30 tem m uz 1919) bu emir yerine ge­
tirilmedi.
D a m a d Ferid hükümetinin bir isyan ha­
reketi olarak ilân ettiği kongre, 7 ağustos
1919 tarihinde sona erdi.
Kongrede şu kararlar verilmişti:
1 — Millî hudutlar içindeki vatan bir
bütündür. Ayrılık kabul etmez.
2 — Yabancı işgal ve müdahalesine kar­
şı ve Osmanlı hükümetinin dağılışı halinde
millet hep birlikte m üdafaa ve m ukavem et
edecektir.
3 — Merkezî hüküm et vatanın istiklâlini
korumağa muktedir olamadığı takdirde m a k ­
sadı temin için geçici bir hüküm et kurula­
caktır. B u hükümet, millî kongre tarafından
seçilecektir. Kongre toplantı halinde değilse
b u işi temsil heyeti yapacaktır.
4 — Kuvvay-ı milliyeyi âmil ve millet
iradesini hâkim kılmak esastır.
5 — Hıristiyan ahaliye siyasî hâkimiyet
ve sosyal dengeyi bozan imtiyazlar verilemez.
6 — M a n d a ve himaye kabul olunamaz.
7 — Mebuslar Meclisinin derhal toplan­
te- masına ve hükümet işlerinin milletin müra-
kabesine konulmasının teminine çalışıla­
caktır.
3596
 Kongre, bundan sonra dokuz kişilik bir
temsil heyeti seçerek dağılmıştır. Bunlar da,
kendilerine başkan olarak Mustafa K e m a l
B ey ('Paşa) i seçtiler.
Mustafa K e m a l B e y b undan sonra Millî
Mücadele hazırlıklarını hızlandırmış, D o ğ u
vilâyetlerinde cemiyetin teşkilâtım yaymış,
vaktiyle İkinci ordu kum andanı olarak, bu
bölgede bulunduğu zam an tanıdığı, sevgi ve
saygı telkin ettiği aşiret reisleri ve diğer n ü ­
fuzlu kimselerle haberleşip onlara görevler
vermiştir. Bunlar olurken bir taraftan da
Sivas kongresinin hazırlıklarını tam am lam a­
ya çalışmıştır. Esasen ilk kongreyi Sivas’da
toplamaya karar vermişken D o ğ u Vilâyetleri
Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kendisine
vâki müracaatı üzerine faal hey’etin başm a
geçmiş ve Erzurum ’da kongreyi toplamıştı.
Mustafa K e m a l B e y Sivas valisinin İtilâf
devletlerince vâki olan tehditlerini bildirme­
sine aldırış etmeyerek 2 eylül 1919 tarihinde
Sivas’a geldi. H a lk tarafından b üyük sevgi
ve saygı gösterileriyle karşılandı.
Sivas kongresi 4 eylül 1919 tarihinde,
tıpkı Erzurum kongresi gibi yine bir kültür
ocağında, Sivas lisesinin bir salonunda -açıldı
ve başkanlığa yine Mustafa K e m a l Bey
seçildi.
Sivas kongresi, E rzu ru m kongresi karar­
larını tam am en kabul etmekle beraber, millî
teşkilâtı bütün yurda teşmil
tiplerine girişmişse de m üvaffak olamamiş
(3 eylül 1919), Ali Galib Malatya’da yaka­
lanmaktan güç kurtularak (10 eylül) İstan­
bul’a kaçm ak zorunda kalmıştı.
Mustafa K e m a l B ey b u d urum karşısmda
namuslu bir hüküm et başa geçinceye kadar
yurdun İstanbul’la bütün alâkasını kesmeğe
karar verdi. Anadoluda bulunan bütün vali
ve kumandanlar, bu kararı benimseyip her
taraftan çekilen telgraflarla Vahideddin’e
bildirdiler.
D a m a d Ferid hükümeti, elinde mevcut
bütün imkânları kullanarak b u telgrafların
Padişaha intikal etmemesine çalıştı. Nihayet
Mustafa K em al Bey, 12 eylül 1919 tarihinden
itibaren meşrû bir hükümet* iş başına geçin­
ceye kadar merkezle münasebetin ve İstan­
bul ile telgraf ve posta haberleşmelerinin
kesilmiş olduğunu kongre adına Sadrıâzama
çektiği bir telgrafla bildirdi. A y n ı zam anda
vali ve kumandanlara T ü r k milletinin tek
yetkili merciinin Temsil H e y ’eti olduğunu
anlatan bir tâmim yaptı.
Türk ,halkında işgal ve istilâya, galip
devletlerin isteklerine, millî istiklâl ve be­
kayı tehdid eden her türlü davranışlara kar­
şı başlayan bu direniş, dış âlemin ve b u ara­
da bilhassa A m erika’nın şiddetle dikkatini
çekmişti.
Am erika hükümeti b un un üzerine G e n e ­
ral Horbard başkanlığında bir hey’eti Mus-

m
etti ve temsil hey’etine, bütün
yurdu temsil salâhiyeti verildi.
D o ğ u Vilâyetleri Müdafaa-i H u ­
k u k Cemiyetinin adı, A nadolu
ve Rum eli Müdafaa-i H u k u k
Cemiyeti oldu. H e r türlü işgal
ve müdahaleye karşı milletçe m
ip9
m üdafaa ve m ukavem et esası
kabul edildi. Yine alınan karar­
lara göre yurdun her hangi bir
parçası hükümetçe terk ve ih­
mal edilirse, geçici bir hükümet
kurularak idareye millet adına
el konacaktı. Ayrıca M e b ’usan
Meclisinin bir an evvel topla­
r
narak millî mukadderata el koy­
ması kararlaştırıldı. Mustafa
K e m a l B e y de A nado lu ve R u ­
meli Müdafaa-i H u k u k C em i­
yeti H e y ’eti Temsiliyesi Başkan­
lığına seçildi (11 eylül 1919).
Sivas Kongresi böylec Mustafa
K e m a l B e y ’e bütün millî k u v ­
vetleri bir elden sevk ve idare
etmek imkân ve yetkisini ver­
miş oluyordu.

Diğer taraftan, İstanbul h ü ­ m

kümeti Elâzığ valisi tâyin edi­
len Ali Galib vasıtasıyle Sivas’ı Sivas kongresinde M ustafa K e m a l ve R a u f Beylerle diğer
basarak kongreyi dağıtmak ter­ bazı temsil heyeti üyeleri

3597
tafa K e m a l B e y ile temaslarda bulunm ak,
millî hareketin gayesini, millî teşkilâtın m a ­
hiyetini ve b u hareketin doğu§ sebeplerini
anlam ak üzere Sivas’a gönderdi. K ongre ve
H e y ’eti Temsiliye Başkanı, ona gerekli iza­
hatı verdi.
Amerikalı general, sonunda b u hareket
muvaffak olmadığı takdirde d urum u n ne
olacağını sorunca:
«Bir millet, mevcudiyet ve istiklâlini te­
m in için düşünülmesi kabil olan teşebbüsleri
ve fedakârlığı yaptıktan sonra muvaffak
olur. Y a muvaffak olmazsa dem ek, o mille­
tin ölmüş olduğuna hükm etm ek demektir.
Ş u halde, millet hayatta oldukça ve fedakâr­
lıkta devam ettikçe başarısızlık bahis konusu
olamaz» cevabını aldı.
Anadolu’da başlıyan harekete karşı
tedbirler, D a m ad Ferid Paşanın isti­
fası, Ali Rıza Paşanın Sadareti
Öte yandan Sadrıâzam D a m a d Ferid
Paşa, A nado lu’da başlayan millî kurtuluş ha ­
reketini durdurm ak ve Kuvay-ı Milliyeyi
Ali Rıza Paşa
dağıtmak maksadıyle fiilen müdahalede b u ­
lunmağa karar verip jandarma neferliğinden
yetişme Çerkeş A hzav ur Paşa kumandasında
olmak üzere eline silâh verilmiş serseriler­
den, hapishane kaçkınlarından, eski m a h ­
kûmlardan ve ordudan tardedilen kimseler­
den mürekkep K u v v ay i İnzibatiye adlı bir
teşkilât kurdu (21 .eylül 1919). Sonraları Biga
ve Bandırma havalisinde faaliyetleri görülen
3-598
K uvv ay i inzibatiye neticede hiç bir şeye m u ­
vaffak olamamış, millî kudretin bir şamarıyle
dağılıp gitmiştir.
D a m a d Ferid Paşa 30 eylül 1919 ta­
rihinde hüküm et başından çekilmek zorunda
kaldı. Sadaret, Tevfik Paşanın kabul etme­
mesi üzerine, eski Harbiye Nazırlarından ve
D a m a d Ferid kabinesinde Meclis-i Vükelâya
m e m u r (Devlet Bakanı) olarak bulunm uş
olan Ali Rıza Paşaya verildi (2 ekim 1919).
A li Rıza Paşa, kabine erkânından bazı­
larını yerinde bıraktı. Başta Şeyhülislâm
Mustafa Sabri Efendi olm ak üzere müfrit
olarak tanınanları değiştirdi. Harbiye N e za ­
retine ise, mütarekeden sonra İkinci ordu
müfettişliği görevi ile Anadolu’ya gönderilen,
o sıralarda müfettiş bulunan Mustafa K e m a l
Paşa ile işbirliği yapan, fakat 7 tem m uz 1919
tarihinde İstanbul hükümetinin tazyikine
dayanam ayarak on gün izin alıp İstanbul’a
giden ve bir daha geri dönm eyen C em al P a ­
şayı getirmişti. Cem al Paşa kabinede âdeta
K u v v ay i Milliyenin mümessili sayılıyordu..
D a m a d Ferid’in iş başından, uzaklaştırıl­
ması, her tarafta bir sevinç bayramı havası
yaratmıştı. Mustafa K e m a l Bey, Ali Rıza P a ­
şaya hem en bir telgraf çekip (2 ekim 1919)
E rzu ru m ve Sivas kongrelerinde alm an millî
kararlara ve millî teşkilâta riayet edilmesini,
M e b ’usan Meclisi toplanıp görevine başlama­
dan evvel millî mukadderatla alâkalı resmî
ve kesin hiç bir taahhüde girişilmemesini,
barış konferansına gidecek kimselerin millî
emelleri anlamış ve ehliyet sahibi kimseler­
den seçilmesini istedi (Nutuk; 1927, S: 116).
A y n ı zam anda valiler ve kolordu k u m a n ­
danları Sadrıâzama başvurarak halkı silâh­
landırıp birbiriyle çarpışmaya sevkeden, or­
d un un dağılması ve neticede vatanın m ü d a ­
faasız kalması için emirler veren, ordunun
esrarını ve şifreleri çalmağa çalışan eski n a ­
zırlardan Süleym an Şefik Paşa ile A li K e m a l
ve Âdil Beylerin Meclis açılınca Divan-ı
Âli’ye verilmek üzere kaçmalarına engel ted­
birlerin alınmasını, bunlara âlet olarak faali­
yete geçmiş bulunan K o n y a valisi Cemal,
Elâziz valisi Ali Galib ve diğerlerinin tevkif
ve H arb Divanlarına şevklerini, bir kısım
valilerin azlini, D a m a d Ferid tarafmdan
azlolunan bazılarının ise h em e n m emuriyet­
lerine iadelerini istediler (3 ekim 1919).
Ali Rıza Paşanın tutumu, Am asya
mülakatı ve protokolü
A li Rıza Paşa, Mustafa K e m a l B ey ’e, res­
m en cevap vermekten çekindi. Yalnız tel­
grafla, E rzurum ve Sivas kongrelerinde tes-
bit edilen maksatların ve teşkilâtın neden
ibaret • olduğu hükümetçe bilinmediğinden
evvelâ b u kongre kararlarının acele bildiril­
mesini istedi.
 B u karariarı A m erika biİe Öğrenmiş ol­
duğu halde, Osmanlı Sadrıâzamı olan zatın
bunlardan habersiz olduğundan bahsetmesi
sadece vakit kazanmaktı. B u ilk nazarda a n ­
laşılmakla beraber, Sadrıâzamm istediği bilgi
verildi (4 ekim 1919).
A y n i gün Sadrıâzam adressiz ve imzasız
bir telgrafla: yeni hükümetin memleketin
saadet ve selâmetini temin için kesin, bir
azim sahibi olduğu, Vilson prensiplerine
göre bir barış yapılmasına çalışılacağı,
M e b ’usan Meclisi, toplanmcaya kadar millî
mukadderat hakkında kesin bir karar veril-
miyeceği ve barış konferansına millî emel­
leri idrâk etmiş ehil kimselerin gönderile­
ceğini bildiriyor, buna karşı anormal ve k a ­
nunsuz olan durum u n devamının merkezle
Anadolu’n u n birbirinden ayrılması sonunu
doğuracağını, b unun da fena neticeler vere­
ceğini, hattâ İstanbul’un tam am en yabancı iş­
galine düşmesine sebep olacağını ileri süre­
rek resmî dairelerin boşaltılıp hüküm ete tes­
limi, hükümet haberleşme ve muamelelerinin
durdurulmasından vazgeçilmesi, her yerde
hükümet nüfuzunun tekrar kurulmasını y a ­
bancılarla siyasî münasebetlere girişilmeme -
sini ye seçimlere asla müdahale olunmıyaca-
ğ m m taahhüd edilmesini, kısaca A nado lu’da
teşekkül eden millî hareketin dağılması iste­
niyordu.
Sadaret merkezinden yazılan bu telgra­
fın kime hitap ettiği belli olmadığı ve bir
imza taşımadığı için Temsil H e y ’eti tarafın­
dan kabul edilmediği bildirilip iade edildi.
Ertesi günü b un u Sadrıâzamm, Temsil
Hey'etine yazdığı bildirilince verilen karşı­
lıkta; iki husustaki isteklerin kabul edilmiş
olduğunun anlaşıldığı, aradaki anormal d u ­
rum a D a m a d Ferid’in sebep olduğu, h ü k ü m e ­
tin millî teşkilâtı iyi karşıladığını ilân etme­
sinin geriye kalan bütün güçlükleri hallede­
ceği bildirildi.
Ali Rıza Paşa kabinesi b un un üzerine da­
ha yakından görüşmek üzere
Bahriye Nazırı Salih Paşanın
Anadolu’y a gönderilmesini tek­
lif etti (9 ekim 1919). Mustafa
K e m a l Bey, b un u kabul ettiğin­
den Am asya'ya gelen Salih P a ­
şa ile görüştü. Aralarında baş­
lıca şu esaslar kararlaştırıldı:
a — Hükümetle millî teşki­
lât arasmda uyuşma hasıl ol­
m uş ve hiç bir anlaşmazlık kal­
mamıştır.
b — Milletvekili seçimi ser­
best ve müdahalesiz yapıla­
caktır.
c — Hüküm etin leh ve aley­
hinde hiçbir şey yazılmaya­
caktır. 1919 d a A n k a r a ’n ın
3599
ç — Mebusİar Meclisi tarafından kabul
olunmak şartıyle Sivas kongresinin kararları
esas itibariyle' uygun görülmüştür.
d — M e b ’usan (m eb’uslar) Meclisinin,
emniyette olmayan İstanbul’da toplanması
caiz değildir.
Taraflar arasmda bu hususları tesbit
eden bir protokol imzalandı (22 ekim 1919).
Yeni meclis için seçimler yapılması,
Sivas’ta alman kararlar
Ali Rıza Paşa hükümeti, b u şartlardan
yalnız sonuncusunu, Anayasaya aykırı ol­
duğunu ileri sürerek, reddetti. B un d an
sonra serbest ve her türlü müdahaleden uzak
seçimlere başladı. Mustafa K e m a l B ey de
E rzurum milletvekili seçildi. Bilâhare k u ­
mandanlar ve bir kısım Temsil H e y ’eti üye­
leriyle Sivas’ta bir toplantı yapıldı. 29 kasım
1919 da sona eren bu toplantı neticesinde,
mahzurlarına rağm en meclisin İstanbul’da
toplanması kabul edildi. Ancak, milletve­
killeri İstanbul’a gitmeden evvel Samsun,
Trabzon, Eskişehir, Edirne gibi m ü h im m er­
kezlerde toplanmalı ve mecliste millî çıkar­
ları savunan kuvvetli bir grup teşkil edebil­
meleri için mevcut durum hakkında aydın­
latılmalıydılar.
Meclisin, emniyet ve serbestlikle çalıştığı
anlaşılmcaya kadar Temsil H e y ’eti Anadolu-
da kalacaktı. Meclisin mutlak emniyet içinde
bulunduğu görülürse, Anadolu ve R u m eli.
Müdafaa-i H u k u k Cemiyetinin kongresi top­
lanıp genel durum ve cemiyetin d urum u hak­
kında karar verilecekti.
Barış konferansı menfî bir karar verir
ve meclis de b un u tasdik ederse, milletin ge­
nel arzusunun anlaşılması için gerelki ted­
birlere başvurulacaktı gibi diğer kararlara
da b u toplantıda varıldı.
B u kararlar bütün milletvekillerine bil­
dirildi. Sonra Temsil H e y ’eti merkezini, baş-
H acı- B ay ram s e m tin d e n b ir g ö r ü n ü ş ü
İayan millî hareketi sevk ve idare İçin daha
uygun gördüğü Ankara'ya nakletti.
Ankara böylece, 27 aralık 1919 tarihin­
den itibaren Millî Mücadelenin mihrakı h a ­
line geldi. Sonra bütün b u faaliyet ve gay­
retlerin ne uğrunda göze alındığını açıkla­
yan, millî gaye ve hedefleri belirten bir
Saîih P aşa
program hazırladı. B u n u n adı «Millî Mi-
sak» dı. B u program milletvekillerine tevdi
edildi.
Meclis-i M e b ’usanın açılışı, Millî
Misak’m kabulü
Anadolu’da b u olayların cereyanından az
sonra İstanbul’da da 12 ocak 1920 tarihinde
M e b ’uslar Meclisi açıldı. Padişah, hastalığını
bahane ederek hazır bulunmadığından, açılış
nutkunu Sadrıâzam okudu.
B u sırada İtilâf devletleri Harbiye N a ­
zırı ile Erkânıharbiye Reisinin (Genel K u r ­
Istanbul’da, Fındıklıda M e b ’usan v e  y â n
binaları ö n ü n d e İtilâf devletleri donanm ası
3600
m a y Başkanı) değiştirilmesini isteyecek k a ­
dar devlet işlerine müdahalelere başlamış­
lardı. Mecliste ise, Millî Mücadeleyi benim ­
seyen mebuslar «Felâh-ı Vatan» adlı bir grup
kurmuşardı.
28 ocak 1920 tarihi toplantıda Meclis,
Millî Misakı bir beyannam e -halinde son şek­
liyle tesbit etmiş ve 17 şubat tarihinde bütün
dünyaya yayınlanmasına karar vermişti.
Diğer taraftan D a m a d Ferid Paşa h ü kü ­
meti zamanında Mustafa K e m a l B ey (Paşa)
aleyhine alman askerlikten tard kararı, isti­
fasının kabulü şeklinde değiştirildi ise de,
hükümet, b u n u ilâna cesaret edemedi. Sadrı-
âzam Ali Rıza Paşa, kabinesindeki Millî
Mücadeleye aleyhdar olanları tasfiye için
değişiklikler y ap m ak zorunda kaldı. B u su­
retle, Millî Mücadeleyi bütün güciyle destek­
lemekte bulunan Askerî Şûra âzasından
Fevzi (Ç ak m ak ) Paşa, Harbiye Nazırı oldu.
Harbiye Müsteşarı ise, A nk ara’ya gelerek
Mustafa K e m a l B e y ile görüşen ve her h u ­
susta anlaştıktan sonra İstanbul'a dönen
A lbay İsmet (İnönü) Beydi.
Yunan ordusu ileri harekâtı, Salih
Paşanın sadareti, İstanbul’un işgali
İtilâf devletleri, b u sırada Osmanıl dev­
leti ile yapılacak barışın şartlarını, bilhassa
Meclisi M e b ’usandaki cereyana ve «Millî Mi-
sak» davranışına karşı infial içinde hazırla­
makta idiler. Ağır taleblerinin bütün Türk
milletince kabulünü temin gayesile gerekli
ortamı çeşitli tehdit ve tazyiklerle yaratmak
istediler. Biga ve Bandırm a havalisinde faa­
liyet gösteren A nzavu r kuvvetlerinden u m u ­
lan sonuç alınamayınca, İtilâf devletlerinin
emriyle bu sefer Y u n a n kuvvetleri 3 mart
1920 tarihinde taarruza geçtiler.
İtilâf devletlerinin ağır talepleri ile
H e y ’eti Temsiliye Reisi (Başkanı) Mustafa
K em al B e y ’in tazyiki karşısında bocalayan
Ali Rıza Paşa, başlayan Y u n a n taarruzu
üzerine istifa etti (8 mart 1920). Vahideddin
pek arzu ettiği halde sadareti D a m a d F e ­
rid Pasa’ya vermeğe cesaret edemeyerek
üzün tereddütlerden sonra 8 mart 1920' tari­
hinde bu m a k a m a Salih Paşayı tâyin etti.
15 martta İtilâf devletleri 150 T ü rk aydı­
nını tevkif ettiler.
Ertesi günü İstanbul’u askerî işgal altına
aldılar. Şehir zaten işgal edilmişti, b u yeni
hareket memlekete gözdağı verm ek için y a ­
pılıyordu.
Sabah saat beşte başlayan işgal sırasında
Şehzadebaşı karakolunda her şeyden haber­
siz uykudan kalkıp binayı teslim etm ek iste­
meyip m ukavem et eden altı Türk askeri şehid
edildi. O n beş kadarı da yaralandı.
İstanbul telgraf merkezinde vazifeli bir
mermir, Manastırlı H a m d i (Önaİtı Martı), d u ­
rum u telgrafla derhal A n k a r a ’da H e y ’eti
Temsiliye Reisi Mustafa K em al. B eye bildirdi.
İtilâf devletleri ise işgalin m uvakkat ol­
duğunu, hükümet nüfuzunun takviyesi için
yapıldığını, ancak mütareke şartlarının ih­
lâli — yani millî hareketler— devam ederse
bunun daimî olabileceğini bir beyannam e ile
ilân ettiler.
H e y ’eti Temsiliye Reisi (B aşkan ) M u s ­
tafa K em al Bey, yeni d urum u her tarafa bil­
dirdikten sonra İstanbul’daki İtilâf devlet­
leri temsilcilerine, tarafsız bütün devletlerin
Dışişleri Bakanlıklarına, İngiltere, Fransa ve
İtalya parlâmentolarına protesto telgrafları
çekti.
birlikleri ve subaylarla takviye ediliyorlardı.
İtilâf devletleri, kuruluşunu ileride n a k ­
ledeceğimiz millî hükümeti tanımak isteme-
.dikleri gibi, b u hareketi ortadan kaldırmak
için bir taraftan Yunanlılara, bir taraftan
İstanbul hükümetine yardım etmekte idiler..
İstanbul hükümetinin yaptığı şeylerden
biri Mustafa K e m a l Beyi askerlikten bir
daha tard ve idam cezasına m a h k û m etmek
gibi gafilce ve hainane kararlar almak ol­
muştu (11 mayıs 1920).

D a m ad Ferid’in dördüncü Sadareti

ve işgaî bölgelerindeki olaylar

Salih Paşa 2 nisanda istifa etmiş oldu­

ğundan Vahideddin Sadareti yine D a m a d
Ferid Paşaya vermiş bulunuyordu (5 nisan
1920).
D a m a d Ferid, İtilâf devletlerine dayana­
rak millî kurtuluş hareketini kösteklemek
için m ezbuhane bir faaliyete girişti. Kuvay-ı
Milliye aleyhinde beyannameler, bunları teş­
kil edenlerin âsi olduğuna dair fetvalar y a­
yınladı. Faaliyeti esasen durm uş olan meclisi
feshetti (11 nisan 1920).
Bir taraftan da Anadolu’da yer yer kar­
gaşalıklar çıkarmağa ve kargaşalıkların böl­
gesini A nk ara’ya doğru genişletmeğe çalışı­
yordu. Nitekim Bolu ve Düzce’de millî k u v ­
vetlere karşı başlayan ayaklanma, 19 nisanda
patlak veren Beypazarı isyanı da b u gayret­
lerin neticesi idi.
Diğer taraftan ‘ Batı A nadolu’da Yunanlı­
lar tekrar faaliyete geçmiş v e 6 nisan 1920
tarihinde Som a tarafmdan ilerlemek teşeb­
büsünde bulunmuşlardı.
Kocaeli bölgesinde İzmit’te millî kuvvet­
ler, İngilizlerle temas halinde idi.
Doğuda Rusya ile temas yoktu. B u n a
karşılık silâhlı Erm eni birlikleri müdafaasız
halkı imhaya girişmişlerdi.
Güneyde, millî kuvvetler A d a n a ’n m bir
saat yakınma kadar sokulmuşlardı. Burada
ve Maraş ile Urfa taraflarında çarpışmalar
devam etmekte idi. 15 nisanda Fransızlar
U rfa’dan çekilmek zorunda kalmışlardı. Millî
kuvvetler, bir taraftan da Mersin’i sarmış b u ­
lunuyorlardı. Millî kuvvetlerin tazyiki kar­
şısında Fransızlar bir müddet sonra Maraş-
tan da çekilmişlerdi. E n şiddetli çarpışmalar
Anteb çevresinde geçiyordu,
Trakya’da Birinci kolordu, düşm ana kar­
şı koymağa hazırlanmakta idi. Millî kuvvet­ 16 martta işgal kuvvetlerinin İstanbul’un
ler, m ü m k ü n olduğu kadar bir kısım ordu köprü ve caddelerinde gösteri yü rüyü şü

3601 F . 41
 Paris’e giden yeni banf hey’eti,
Kabulü îstenen banş şartlan
Diğer taraftan Osmanlı devletile yapı­
lacak olan barışın şartları İtilâf devletleri
tarafından hazırlanmış bulunduğu BabIâli'ye
bildirilmişti. San Rem o konferansında hazır­
lanan b u şartların tebliği için Osmanlı dev­
leti delegelerinin 10 mayısta Paris’te hazır
bulunmaları istenmekteydi. Â y â n Reisi eski
Sadrıâzam Tevfik Paşanın başkanlığındaki
heyet, Paris’e gitti. H e y ’etin öbür üyeleri
Dahiliye Nazırı Reşid Bey, Maarif Nazırı
Fahreddin Bey ve Nafıa Nazırı Operatör C e ­
mil <Topuzlu) Paşa ile maiyetinde bulu­
nan uzm an ve memurlardan mürekkepti.
Paris’e varan Osmanlı hey’etine barış
şartları 11 mayısta bildirildi. Tevfik Paşa,
dikkatle inceledikten sonra bunları müstakil
bir devlet m efhu m u ile telifi imkânsız bula­
rak müzakerelere girişmedi.
W. Vilcon
Teklife göre: Trakya, İstanbul vilâyetinin
hu dudu dışında kalan bütün yerleriyle Y u ­
nanlılara terkolunuyordu. İzmir bölgesi,
Ödemiş, Tire, Söke, Akhisar, Kasaba ve
Kırkağaç dahil olarak Yunanlılara verilmek­
teydi. Gü n ey sınırı ise; M ardin - Urfa - An-
teb -A m an o s -Osmaniye’nin kuzeyinden ge­
çiyordu. Doğuda bir Ermenistan kuruluyor
ve bunun sınırınm tesbiti Am erika C um hur
Başkanm a bırakılıyordu (Başkan Vilson b u
sınırı tamamen hissî tesirler altında çizmiş
v e Tirebolu’y u bile Ermenistan’a vermiştir.
B u ise, kendi ortaya koyduğu prensiplere ay­
kırıydı. Ç ünkü Ermenistan’a bırakılmak is­
tenen yerlerde Türk unsuru b üyük çoğun­
lukta olup bazı yerlerde ise Erm eni hiç yok­
tu). Bunlardan maada, Silifke, Ulukışla, Niğ­
de, Aksaray, Ilgın, Akşehir, Afyonkarahisar,
Tavşanlı, Kütahya civarı ve Balıkesir İtalya
nüfuz bölgesi: Diyarbakır, Sivas, Harput ve
3602
Tokat civarına kadar yerler Fransız nüfuz
bölgesi oluyordu. B u bölgelerdeki her türlü
ekonomik menfaatler ve bütün imtiyazlar bu
devletlere ait olacaktı. Ayrıca, İstanbul, İz­
mit, Edremit ve Bursa’nın kenarlarına kadar
olan kısmı içine alan bir. Boğazlar bölgesi
kuruluyordu. Böylece, Türklere ait olmak
üzere aşağı yukarı Ankara ve Kastamonu
kalmakta idi. Ayrıca bir çok ağır hükümler
vardı. Meselâ, Boğazlar bölgesi bayrağı ve
bütçesi olan müstakil bir idareye veriliyordu.
B u idarenin başında, Osmanlı devletinin
üye olmadığı bir komisyon bulunacaktı. İs­
tanbul, Osmanlı devleti (!) bu barış şartla­
rına ve bilhassa bunun azınlıklara ait h ü ­
kümlerine mutlak şekilde riayet ettikçe bu
devlette kalacak, aksi takdirde elinden alı­
nacaktı. Anlaşmanın imzalanmasından bir
yıl sonra Doğudaki Kürtler ayrı bir devlet
kurmak isterlerse, buna da itiraz olunmaya­
caktı. Andlaşma, bu devletin ayrıca İngiliz
mandasına verilmesini derpiş ediyordu. İz­
mir’de, Osmanlı hâkimiyetine delâlet etmek
üzere dış kalelerin birinde bir Türk bayrağı
bulunacak, lâkin idaresi Yunanistan’a ait
bulunacaktı. Beş yıl sonra da mahallî meclis
bölgenin Yunanistan’a katılmasını 'Milletler
Cemiyetinden isteyebilecek, isterse b u husu­
sa dair plebisit yaptırabilecekti. Osmanlı
tab’asından her hangi biri kabul ettikleri tak­
dirde İtilâf devletlerinden veya yeni kuru­
lacak devletlerden birinin tab’alığma derhal
geçebilecekti. Tehcir işlerine karışanlar için
kurulacak h a k em heyetleri ‘sürgün ve mal
müsaderesi cezası verebilecekti. Yabancı
okul ve yüksek okul mezunu. Osmanlı veya
İtilâf devletleri tab’aları Osmanlı ülkesinde
her işi serbestçe yapabileceklerdi (böylece
Osmanlı maarif teşkilâtı lüzumsuz hale
geliyordu). Irk, dil ve din azınlıkları her
türlü dinî, sosyal ve kültürel müesseseler
kurmakta tam am en serbest bulunacaklardı.
Andlaşm anm azınlıklara ait kısmının tatbiki
için İtilâf devletleri her tedbiri almakta ser­
best bulunacaklardı.
Osmanlı devleti, hâlâ devlet sayılabilirse,
silâhlı kuvvetler olarak şuna sahip olabile­
cekti:
700 Padişah muhafızı, 35.000 jandarma,
15.000 jandarma takviye unsuru.
Topçu kuvveti bulunmayacak olan jan­
darma, dört lejiyon halinde, gerekli bölge­
lerde vazife görecekti. B u lejiyonlardaki su­
bayların yüzde on beşi yabancılardan olacak­
tı. Takviye kıtalarında 2500 topçu ve 75 dağ
topu, 8.200 piyade, 700 süvari, 3.500 fennî
hizmet mensubu ve 100 subay bulunacaktı.
Bütün silâhlı kuvvetler mensupları gönüllü
ve ücretli olacaktı. Deniz kuvveti, olarak da
600 tondan aşağı 13 gambota müsaade olunu­
yordu. Uçak, hiç bulunmayacaktı. H e r türlü
tahkimat yasaktı. Polis, gümrük m em uru, or­
m a n bekçisi gibilerinin miktarı, 1913 yılın-
dakinden fazla olmayacaktı. Bütün b u husus­
lar, İtilâf devletleri tarafından serbestçe
kontrol edilebilecekti. Savaş suçlusu sayıla­
caklar yargılanmak_ üzere (Yunanistan ve
Ermenistan dahil) İtilâf devletlerine teslim
edileceklerdi. Devletin malî işlerini, Fransa,
İngiltere ve İtalya’nın üye bulunduğu bir ko ­
misyon yürütecek, buraya alınacak Osmanlı
üyelerin yalnız istişarî oyu bulunacaktı. D e v ­
letin bütçesini b u komisyon yapacaktı. Genel
gelirden b u komisyonun masrafı, Osmanlı
devleti ülkesinde kalacak işgal kuvvetlerinin
masrafı, yeni sınırlar dışında kalacak yerler­
deki işgal kuvvetlerinin masrafı, savaşta za­
rar görmüş İtilâf devletleri tab’asma verile­
cek tazminat çıktıktan sonra artakalanla
bütçe hazırlanacaktı. 1600 ton ve bundan b ü ­
y ü k bütün deniz vasıtaları teslim edilecekti.
D e v a m edecek olan kapitülâsyonlardan İtilâf
devletleriyle Ermenistan, Bulgaristan ve H i ­
caz devleti tab’aları da eşit olarak faydala­
nacaklardı.
Yabancı tab’aya geçmek serbest olduğun­
dan ve bütün imtiyaz ve avantajlar da- on­
lara ait bulunduğundan b u suretle Osmanlı
tab’asının sayısının gittikçe azalması, hattâ
tamamen bitmesi gayesi güdülüyordu (Reşad
E k rem Koçu; Osmanlı muahedeleri, S: 274-
280).
Paris’te kendilerine b u şartlar bildirilen
Osmanlı hey’etı, karşılığında verdiği muhtı­
ranın sonunda İtilâf devletleri «Y a Türkiye-
nin bekası lüzumuna kaildirler; b u takdirde
ona hür ve mes’ul bir devlet gibi haklarına
riayet kabiliyeti ve yaşamak ve taahhüdle-
rini yerine getirmek imkânı bırakılmalıdır,
yahut, Türkiye’nin ortadan kalkmasını isti­
yorlar. O takdirde hükümlerini kendileri ic­
ra etmelidirler. Dinlenmemiş bile olan m a h ­
k û m d an b u hü km ü imzalamasını ve kendile­
rine yardım etmesini istememelidirler» d ed i.'
D am ad Ferid Paşanın konferansa gel­
mesi, Yunan ordusunun ilerlemesi
Sadrıâzam D a m a d Ferid Paşa ise, sanki
b u durum da bir iş görmesi m ü m k ü n imiş
gibi, kendisini hey’et reisi tâyin ettirip (10
haziran) Paris’e geldi. O n u n gelişinden sonra
müzakereler başladı ve hazırlanan mukabil
Osmanlı şartları teklif edildi. İtilâf devlet­
leri, bunları kendi aralarında görüştülerse
de, hiç bir cevap vermediler. Osmanlı heyeti,
bunun üzerine İstanbul’a dönm ek zorunda
kaldı (11 temmuz). 17 temmuz 1920 tarihinde
ise, Fransız delegesi, barış konferansı namına
Osmanlı tekliflerinin reddolunduğunu bil­
dirdi.
İşte b u olayların geçtiği sırada, İtilâf
devletlerinin isteği ile, 22 haziran 1920 tari­
3603
hinde bu barış andlaşmasını Osmanlı devle­
tine kabul ettirmek ve millî m ukavem et ha­
reketini tamamen boğmak gayesiyle Y u n a n
ordusu 3 tümeniyle Salihli, 2 tümeniyle So­
ma, ve 1 tümeniyle A y d m bölgelerinden ye­
niden taarruza geçmişti.
Osmanlı devletinin ordusu bulunmadı­
ğından bu taarruzları ancak münferid za­
yıf millî teşekküller karşılayarak güçleri yet­
tiği kadar dayandıktan sonra çekildiler.
Yunanlılar bundan faydalanarak ilerleyip 24
haziranda Akşehir’i işgal ettiler. 26 haziran­
da ise İngilizler M uda n ya ve Bandırma’ya
asker çıkardılar. 30 haziranda Balıkesir Y u ­
nanlıların eline düştü. 1 tem m uzda Edremid,
ertesi günü Bandırma, M udanya, Kirmasti,
Gönen, Karacabey Y u n a n işgaline uğradı. 6
temmuzda İngilizler İzmit’i işgal ettiler. Y u ­
nanlılar 8 temmuzda- Bursa’ya, 20 temmuzda
Tekirdağı’na, 22 temmuzda Lüleburgaz’a, 25
temmuzda Edirne’ye, ertesi günü Kırklareli-
ne girdiler. 10- temmuzda ise, bir Erm eni
alayı A d a n a ’ya varmış bulunuyordu.
Yabancı işgaline düşen b u vatan parça­
larında yaşayan silâhsız m a su m ve m azlûm
Türk halkı ise her yerde taarruza uğramış,
mal, can ve ırz emniyetine saygı gösterilme­
miş, yalnız savaş kaidelerine bağlı, insanlık
prensiplerine uyamayan vahşî ve aşağılık
usuller her yerde bol bol tatbik olunmuştur.
Padişahın tutumu, Saltanat Şûrası
toplantısı
Padişah, galiblerce ileri sürülen şart­
lara razı idi. A n c a k ne kendisi, n e de h ü ­
kümet karar sorumluluğunu üzerlerine ala­
madılar. Meclis de dağıtılmış bulunduğundan
bu barış şartlarının kabulü veya reddi h a k ­
kında karar verebilmek için ileri devlet ri­
calinden bir Saltanat Şûrası toplanmasına
karar verdiler. Şûra, 22 tem m uz 1920 tari­
hinde Yıldız Sarayında Vahideddin de hazır
bulunduğu halde toplandı. Ö bü r hazır bulu­
nanlar ise şunlardı:
Veliahd Abdülmecid Efendi, kabine üye­
leri, Â y â n Reisi Tevfik Paşa, eski Sadnâ-
zamlardan İzzet, Ali Rıza ve Salih Paşalar,
eski Şeyhülislâm Mustafa Sabri' Efendi, M ü ­
şir Fuad, Ö m er Rüştü, O s m a n Paşalar, Ab-
durrahman Şeref Efendi, Rıfat Bey, Aristidi,
Topçu Feriki Rıza, Birinci Ferik Süleyman,
Hâdi, İzzet F uad Paşalar, Seyyid Abdülkadir
Efendi, Tevfik, Rıza Tevfik, Âdil, Mavroya-
nı, A bdülhak H â m id Beyler, Mustafa Vasfi,
H am di, Mustafa Âsim, Zeynel’âbidin, Azar-
yan, A ram , Dilber Efendiler, Müşir Zeki, K â ­
zım, Nuri Paşalar, Fetva Em ini Ali Rıza, K a ­
zasker M e h m e d Nuri, Şer’î Tetkikat Meclisi
Reisi Tevfik Efendiler, Erkânıharbiye Reisi
Ferik Ham di, Mustafa Nuri, Birinci Ferik
Zeki, emekli Feriklerden Muhsin, Ali Refik,
Ğaİib, Fuad, Askeri Tem yiz eski reisi Fuad,
Topkapı Sarayı muhafızı Rıza ve Şekir P a ­
şalar,
Toplantı açılınca, f Sadrıâzamm emriyle
Sadaret mektupçusu, İtilâf devletlerinin Os-
manlı hey’etinin tâdil teklifini reddettiklerine
dair Paris’de bulunan Dahiliye Nazırı Reşid
Beyden gelen telgrafı okudu. Devletlerin
hakkımızdaki nihaî kararını açıkladıktan
sonra, Trakya sınırının Midye-Enez hattına
kadar uzatılması, ^ tarafsız bölgenin yalnız
Boğazlara tahsisi, İzmir’in H a m b u r g gibi ser­
best bir şehir haline getirilmesi, Hilâfet dinî
bir müessese olduğu için andlaşmada bahis
konusu edilmemesi, İzmir ve Trakya hakkın-
daki teklifler kabul olunmadığı takdirde b u
yerlerin idaresinin Boğazlar Komisyonuna
verilmesi konularının barış komisyonunun
insaf ve adaletine bir daha sunulması ve b a­
rış şartlarının kabulü hususundaki Vükelâ
Meclisi kararı okundu. D a m a d Ferid Paşa,
hazır bulunanların düşüncelerini açıklamala­
rını istedi. Başta Mustafa Sabri Efendi olmak
üzere Hâdi Paşa, A bd urrahm an Şeref Bey,
Mustafa  s im Efendi vesairleri söz aldılar.
Lâkin hiç biri sadra şifa verecek bir şeyler
söyleyemedi. K im i eski rejimi yerdi, yapılan
hatâları tekrarladı, kim i millî mücadele ha­
reketinin bu ağır şartlara sebep olduğunu
ileri sürdü, kimi hükümeti tenkid etti. Söz
u zam a k istidadını gösterince D a m a d Ferid
Dam ad Ferid Paşa’nın Paris konferansına giderken
D o lm a b a h ç e Sarayından ayrılışı
3604
işi oya koydu, ve kabul edenlerin ayağa kalk­
malarını söyledi. Â y â n Meclisi Birinci Reis
vekili ve eski Bahriye Nazırı Topçu Feriki
Rıza Paşa hariç, herkes ayağa kalktı. Böyle-
ce toplantı sona erdi. Şûra üyeleri salonu bi­
rer ikişer terkettiler. Rıza Paşa, en sonra
çıktı.
Barış andlaşması daha imzalanmadan
yukarıda görüldüğü üzere Yunanlılar T rak ­
ya’yı işgale başlamışlardı.
D a m ad Ferid Paşanın istifası ve son
sadareti, Barış andlaşmasının Sevr
( Sevr es) de imzalanması
K abine üyeleri arasında da ihtilâflar çık­
mış bulunuyordu. D a m a d Ferid Paşa, kendi­
siyle daha kafa dengi olabilecek kimselerden
mürekkep b i r .hükümet kurabilmek için isti­
fasını verdi ve beşinci ve son defa Sadrıâzam
oldu (31 tem m uz 1920). Şeyhülislâmlığa M u s ­
tafa Sabri Efendiyi getirdi. Hariciye Nazırlı­
ğını da kendi üzerine aldı. Sonra Şûray-ı
Devlet Reisi Rıza Tevfik Bey, Maarif Nazırı
H âdi Paşa ve Reşad Halis Beyden mürekkep
bir hey’et,. barış andlaşmasmı imzalamak
üzere yola çıkarıldı. B u zevat, 10 ağustos
1920 salı günü mahallî saatle 16 da Paris’de
Sevr müessesesinde Tü rk milleti hakkında
Mondros’da verilen idam h ü km ün ü n infaz
emri dem ek olan b u meş’u m vesikayı imza­
ladılar.
Andlaşmayı kabul ve imza
edenlerin T ü rk milletini tem ­
sil ettikleri hiç bir zam an iddia
olunamaz. Ç ü n kü onlar, müte­
reddi Vahideddin’in, mütereddi
D a m a d Ferid’in ve mütereddi
İstanbul hükümetinin vatan ve
millet sevgisinden yoksun m ü ­
messilleriydiler,
Osmanlı devletiyle barış
yapıldığı ve Yunanistan buna
imza koyduğu halde, Y u n a n h ü ­
kümeti, Anadolu’da savaş hare­
ketlerini durdurmamıştı. Ç ü n ­
kü, b u barışı Türk milleti k a­
bul etmemiş, millî mücadeleden
vazgeçmemişti. Böylece, Salihli
bölgesinden ilerleyen düşman
tümenleri- 26 ağustos 1920 de
U şak ’ı işgal etmişlerdi. Aydın­
dan ilerleyen bir kol da Nazilli-
ye varmış bulunuyordu.
Ankara’da 23 nisan 1920 de
faaliyete geçmiş bulunan B ü y ü k
Millet Meclisi 19 ağustos toplan­
tısında Sevr andlaşmasmı imza­
layanlarla, Saltanat Şûrasında
müsbet oy verenleri vatan haini
ilân etti (Düstur; Tertip: III, C:
1, S: 48). B u andlaşmayı tanı-
3605
Sevr barış andlaşmasına göre Anadolu ve T r a k y a ’da Osmanlı devletinin muhtelif milletlere çeşitli isimler altında terke mecbur olduğu
bölgeleri gösteren harita
m ayan B ü y ü k Millet Meclisi Hükümeti, onun
tatbikine engel olmağa ve b u andlaşma h ü ­
kümlerine göre vatanın bazı bölgelerinde
yapılmak istenen yeni işgalleri tecavüz say­
m ağa karar verdi.
B undan sonra, olayların her bakımdan
A N K A R A ’D A B Ü Y Ü K M İ L L E T MECLÎSİNİN A Ç I L M A S I V E MİLLİ
HÜ KÜ M ETİN T E Ş E K K Ü L Ü ; S İY A S İ, A S K E R Î İ C R A A T I , L O N D R A
K O N F E R A N S I. S A V A Ş L A R , A N D L A Ş M A
İstanbul’da açılan M e b ’usan Meclisinin
kapanmasından sonra H e y ’eti Temlisiye Baş­
kanı Mustafa K em al B ey ve arkadaşları ilk
düşünceleri ve kararları üzere Meclisi A n ­
kara’da toplamak için çalışmaya başlamışlar­
dı. Milletin yeniden seçeceği temsilcilerle,
İstanbul M e b ’usan Meclisinin Anadolu’ya ge­
çebilen üyeleri Millî Meclis halinde millî
mukadderata el koyacaktı. Bun u n için bütün
gerekli tedbirler alındı. 22 nisan 1920 tari­
hinde Türkiye B ü y ü k Millet Meclisinin er­
tesi günü açılacağı ve o günden itibaren bü-*
tün mülkî ve askerî makamlarla Türk mille­
tinin başvurma yeri olacağı bir beyanname
ile ilân edildi. Meclis, 23 nisanda, A nkara’da
ve bütün Anadolu’da yapılan büyük tören­
lerle açıldı.
Ertesi günü, Mustafa K em al B e y duru­
m u açıklayan etraflı konuşmadan sonra bir
önerge verdi. Bunda, yeni bir hükümetin
kurulmasının zarurî bulunduğu, geçici de
olsa bir hükümet başkanı veya padişah kay­
m akamı makamının ihdas edilmesinin doğru
olamıyacağı, Mecliste toplanan millî iradeyi
vatanın mukadderatına el koymuş tanımanın
esas olduğu, memlekette Türkiye B üy ük
Millet Meclisinin üstünde hiç bir kuvvet ta-
nınmıyacağı, b u Meclisin yasama ve yürüt­
İpS İ İ H ^
A n k a r a ’da Tü rkiye B ü y ü k Mili et Meclisinin açılıp içinde
çalıştığı bina
3606
ağırlık merkezinin Anadolu’ya geçmesine
ve Osmanlı devleti ile onun hükümetinin
fonksiyonunun azalmasına karşılık, yeni bir
T ü rk devletinin kuruluş çabası,, vakayii daha
ziyade o yönden nakletme zorunda bırak­
maktadır.
VE ANLAŞMALR
m e yetkilerini nefsinde topladığı, Meclisçe
seçilecek bir heyetin hükümet işlerini yürü­
teceği, Meclis Başkanının ise, b u hey’etin de
başkanı olması gerekeceği bildiriliyordu.
Meclis, b u önergeyi aynen kabul etmek
suretiyle, yeni Türkiye devletinin Anayasa­
sına ait esasları tesbit etmiş oluyordu. M e c ­
lis o gün aynı zam anda Mustafa K e m a l Beyi
. de Başkanlığa seçmişti (24 nisan). Böylece,
millet hizmetinde Anadolu ve Rum eli Mü-
dafaa-i H u k u k Cemiyeti Temsil H e y ’eti B aş­
kanı olarak vazife gören Mustafa K e m a l Bey,
Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi Reisi ünvaniy-
le görevine devam a başladı.
25 nisanda geçici bir hükümet kuruldu.
B u hususa dair 2 mayısta kabul edilen kanun
üzerine hüküm et kesin olarak teşekkül etti,
Mustafa K e m a l Bey» A nk ara’da B ü y ü k
Millet Meclisinin toplandığını, millî m u k a d ­
derata el koyduğunu ve bir hükümet kurdu­
ğunu bütün A vrup a devletleri Dışişleri B a ­
kanlıklarına bildirmişti (30 nisan 1920). B u
suretle İstanbul hükümetiyle yapılacak bir
barışın Tü rk milleti tarafından kabul edil­
meyecek olduğunu daha o zam an anlatmış
bulunuyordu.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin kabul
ettiği Teşkflât-ı Esasiye
Kanunu
Mustafa K em al B ey bir ta-
raftan da yeni devletin kuruluş
İSI ' $ esaslarım bir , kanuna bağlama­
ğa, yani yeni bir Anayasa m e y ­
dana getirmeğe çalışıyordu. B u
işle görevlendirdiği komisyon
ve. gerekse Millet Meclisi üye­
leri b u hususta ikiye ayrılmış
bulunuyorlardı. Bunların bir
kısmı m evcud d urum u geçici
buluyor, memleket ve padişah
kurtarüdıktan sonra Osmanlı
devletinin devam edeceğini ta­
biî görüyorlardı. B u yüzden ya­
pılacak kanunda gayenin vatan
ve milletin kurtarılmasıyle bir­
likte hilâfet ve saltanat istiklâ­
linin temini olduğunun tasrih
 edilmesini istemekteydiler. Bir kısmı ise, girişti ve sonunda yirmi günlük bir m üta­
hilâfet ve saltanat müessesesinin kaldırılma­ reke imzalandı (20 mayıs). Böylece, ilk defa
sına ve hâkimiyet hakkının kayıtsız ve şart­ olmak üzere B ü y ü k Millet Meclisi ile onun
sız olarak Türk milletine verilmesine taraf­ hükümetinin Türkiye mukadderatına hâkim
tardı. Bunlar, bu düşüncelerini şimdilik tek kuvvet olduğu yabancılar tarafından
açıkça ifade edemiyorlar, ancak yapılacak kabul ediliyordu.
Anayasada hilâfet ve saltanat meselesinden Doğuda devam eden Erm eni tecavüzle­
hiç bahsedilmemesini, sadece millî hâkimiyet rine karşı harekete geçmek üzere 15 inci
esasına dayanan bir idare şeklinin kurulm a­ kolordu kumandanı K âzım Karabekir Faşa,
sını ileri sürüyorlardı. Do ğu Cephesi Kumandanlığına tâyin edildi
Mesele büyüdü ve nihayet Mustafa K e ­ (9 haziran). Diğer taraftan Yunanlılara kar­
mal Bey müdahale ederek evvelâ projeyi şı, buradaki dağınık kuvvetleri derleyip "bir
tâdil ettirdi. Sonra Meclisin 25 eylül 1920 mukavemet kuvveti m eydana getirmek üzere
tarihli gizli oturumunda söz alarak kurtarıl­ Batı Cephesi Kumandanlığı ihdas edilerek
m a k veya yerinde bırakılmak istenilen Vahi- 20. Kolordu K um andanı A li F u a d (Cebesoy)
deddin için b u zatın hain olduğunu, eğer Paşa getirildi (18 haziran).
hilâfet ve saltanat müessesesi ise, Vahideddin Yukarıda yazdığımız 22 haziran Y u n a n
düşman elinde bulunduğu ve hilâfetten ve taarruzundan sonra Mustafa K e m a l Bey, B ü ­
saltanattan kendiliğinden feragat etmiyeceği y ük Millet Meclisinde d urum hakkında iza­
için yerine başkasının seçilmesinin fiilen hat verip orduyu düşmana üstün bir hale ge­
m ü m kü n olamıyacağmı, olsa bile ortaya iki tirinceye kadar yıpratmadan müdafaada k a ­
halife çıkıp mülî kurtuluş dâvasının bir ha­ lınacağını, bugünkü durum dan ürkm em ek
lifeler kavgasına döneceğini, b unun için bu gerektiğini, gayenin Tü rk milletinin belli sı­
meselenin şimdilik bir tarafa bırakılarak nırlar içindeki tamlığını korum ak olduğunu,
Türkiye B üy ük Millet Meclisi Hükümetinin memleketin daha fazla işgale de uğrasa, hat«
çalışmasını m ü m k ü n kılacak esasları tesbit
eden bir kanun hazırlanmasını ileri sürdü.
Meclis, b u izahları doğru buldu. B u n d an son­
ra başlayan çalışmalar dört ayda neticelene­
rek 18 Ağustos tarihinde B ü y ü k Millet M e c ­
lisine «Büyük Millet Meclisinin şekil ve m a ­
hiyetine dair kanun maddeleri» adı altında
sunulan ve 13 eylül 1920 tarihinde tâdil olu­
nan proje, 20 ocak 1921 tarihinde Teşkilât-ı
Esasiye (Anayasa) K a n u n u adiyle Meclisten
çıktı (Düstur; Tertip: III, C: 1, S: 196).
B u Anayasa, üç büyük esası kapsıyordu:
1 — Hâkimiyet, kayıtsız ve şartsız ola­
rak milletindir. İdare usulü, halkın m u k a d ­ A n k a r a ’da Hacı- Bayram camii ve ya nın da
deratını bizzat ve bilfiil idare etmesi esa­ O gü st m abedi
sına dayanır.
2 — Yasam a ve yürütme
yetkisi milletin biricik ve haki­
kî mümessili olan B ü y ü k Millet
Meclisinde toplanır.
3 — Türkiye devleti, B üy ük
Mîllet Meclisi tarafından idare
olunur ve hükümeti, Büyük
Millet Meclisi Hükümeti adını
taşır.

Ankara’da Fransızlarla im­

zalanan mütareke, Cephe
kumandanlıkları, Ordu için
karar
Anadolu'da hükümetin te­
şekkülünden az sonra Fransa’­
nın Suriye Fevkalâde Komiseri
de Caix, başkanlık ettiği bir
hey’etle A nka ra ’ya gelerek Millî m ü cadelen in îlk günlerinde A n k a r a d a m eşhur Kuyu-
millî hükümetle müzakerelere lu k ah v e v e M e r k e z Kıraathanesi (soldaki ağaçlar içinde)

3607
 tâ bu topraklar üzerinde bir tek tepe kalsa
orada müdafaaya devam olunacağını. söyledi.
Sonra askerin mânevî gücünü arttırmak için
cepheleri dolaştı.
B u sırada kurulmakta olan İstiklâl ordu­
sunun tümenleri henüz kadro halinde, asker­
siz, subaysız, topsuz ve tüfeksizdi
Mustafa K e m a l Bey, h u durum karşı­
sında bütün gücünü millî bir ordu yaratmağa
verdi. T ek kurtuluş yolu, müstevli kuvvetleri
anavatandan söküp atacak bir orduya sahip
bulunmaktı.
B u ordunun kullanacağı savaş malzemesi
düşman işgal ve kontrolü altında bulunan
depolarında saklanmaktaydı. Doğu illeriyle
Ankara, Kütahya, Eskişehir gibi merkezler­
de bulunan bir kısım malzeme, daha ilk za-
A ij Fuad (C e beso y ) Pasa
manlarda ele geçmiş bulunuyordu. B ü y ü k ve
pek ehemmiyetli bir yekûn teşkil eden ve
İstanbul’da muhtelif yerlerde bulunan çeşitli
savaş malzemesi ve bilhassa top kamalarıyle
ağır makineli tüfekler bulundukları yerler-
■den ’ yavaş yavaş Anadolu’ya kaçırılmağa
başlandı. B u işi yapan ve bu uğurda en ağır
fedakârlıklara göz kırpmadan katlanan, de­
ğer biçilmez hizmetler ifa eden kahram an­
lardı. G erek b u şekilde Anadoluya geçen ve
gerekse daha sonra Ermeniîerin yenilmesi
üzerine elde edilen silâh ve cephaneyi, T ürk
milletinin genç, ihtiyar, kadın ve çocukları,
arabalar ve kağnılarla, hayvan sırtında, in­
san sırtında, omuzda, başta ve kucakta gös­
terilen yerlere taşımağa başladılar.
Genelkurmayın İstanbul’da kurduğu gizli
teşkilât, subaylara Anadolu’ya geçip millî
ordu, kadrolarını doldurma imkânlarını h a ­
zırlamıştı.
Ermeniferin yenilmesi, Gümrü banş
andlaşması
A nadolu’da kurtuluş için çeşitli gayret­
lerin sarfedildiği sırada alman tedbirler ilk
3608
semerelerini vermeye başladı. 24 eylülde E r­
m en i birlikleri T ü r k topraklarına yeniden
saldırınca, D o ğ u . cephesindeki Kâ zım Kara-
bekir kuvvetleri 4 gün sonra taarruza geçip
Ermenileri her yerde ağır " mağlûbiyetlere
uğrattı. Kars, Sarıkamış ve G ü m r ü alındı.
Ermeniîerin istemek zorunda kaldıkları m ü ­
tareke 18 kasımda imzalandı. 2/3 aralık 1920
tarihinde de G ü m r ü barış andlaşması b u cep­
hedeki savaşa son verdi. B u andlaşma, aynı
zamanda D o ğ u A nado lu’da Osmanlı devle­
tince 1877 -78 savaşında kaybedilen yerleri
yeni Türk devletine iade ediyor ve Ermeni
hayallerine son veriyordu.
A z sonra da Sovyet ihtilâlini müteakip
kurulmuş olan G ürcü devletiyle müzakereler
başladı. T . B . M . Meclisi, onların da Millî Mi-
sak sınırlarını kabul etmelerini istiyordu.
A n k a ra ’daki Gürcü elçisi ise, müzakereleri
uzatmaktaydı. B u n u n üzerine, 21 şubat 1921
de Gürcistan’a verilen bir ültimatomu m ü ­
teakip, A rdahan ve Artvin işgal edilip yeni
Türkiye devletinin D o ğ u sınırları kesin şek­
lini aldı.
Pontus meselesi
Sonu gelmez, Y u n a n , hayal ve ihtirasla­
rından birisi de, eski Trabzon R u m İmpara­
torluğunun bulunduğu sahada Pontus cu m h u ­
riyeti adı altında bir devlet kmrmayı hedef
tutuyordu. Birinci D ü n y a Savaşı sırasında
buralarda oturan ortodokslar, dışarıdan gön­
derilmiş ajanlar vasıtasıyle kışkırtılmış, b u n ­
lara tüfek, makineli tüfek, cephane, bom ba
gibi savaş malzemesi gönderilmiş, neticede
Sam sun - Çarşamba - Bafra - Erbaa bölge­
sinde bulunan R u m köyleri silâh deposu ve
fesad yuvası halini almıştı.
Osmanlı devleti Mondros mütarekesini
imzalayınca, Yunanlılar artık bütün hayal­
lerinin hakikat olabileceği kuruntusuna k a ­
nılarak her yerde olduğu gibi burada da faa­
liyete geçmiş bulunuyorlardı. İtilâf devlet­
lerince m ânen ve maddeten desteklenen böl­
ge rumları, Pontus hükümetini kurm ak için
genel bir ayaklanm a hazırladılar. Silâhlı çe­
teler halinde dağlara çıktılar. Türk halkına
tecavüzlere başladılar. Bir taraftan ■
da A n a ­
dolu’n u n diğer bölgelerinde oturan rumlarla
haberleşiyorlardı.
Bir kısım yabancı devletler bir Pontus
devletinin ‘ kurulmasını destekliyeceklerini
vaad etmiş olmakla beraber, aslında bura­
lardaki hıristiyan nüfus ne Türklerden fazla
ve hattâ ne de onlara eşitti. B u n u n üzerine
Rusya’daki R u m ve Ermeniîerin bu bölgeye
şevki kararlaştırıldı. Bunlar, evvelâ Batum-
da toplandılar. Burada bulunan, T ü r k ve
K afkas ordularmdan alınmış olan silâhlar
kendilerine dağıtıldı. Sonra Kuzey-doğu
Anadolu kıyılarına çıkarılmağa başlandılar. nimsemişler, her nevi müstevli harekete kar­
Bunlar, göçmenleri doyurup giydirme baha­ şı cephe almışlardı.
nesiyle yabancı hükümetler tarafından geniş Ankara hükümeti b u yüzden Sovyetlerle
ölçüde yardımlar gördüler. Kızılhaç maskesi temas etmek ve anlaşmak ihtiyacını duydu.
altında gelen yabancı subaylar tarafından İlk T ürk hey’eti 11 tem m uz 1920 tarihinde
teşkilâtlandırıldılar. Askerî talim ve terbiye M oskova’ya _ varmış bulunuyordu. B u sırada
görmeğe başladılar. Sovyetler, İtilâf devletlerinin peyki duru­
İstanbul’da Pontus adiyle çıkan bir ga­ m u n d a bulunan yeni Ermenistan devletiyle
zete. Trabzon bölgesinde müstakil bir R u m bir anlaşmaya varmışlar, hattâ o zam an bu
cumhuriyeti kurm ak gayesi için y ay m a baş­ devlete bir miktar arazi terkinde m ahzur
ladığını ilân etmişti. görmemişlerdi.
Sam sun ve bölgesi R u m Metrepolidi Jer- Sovyet Dışişleri Komiseri daha 3 hazi­
manos, b u hareketin başındaydı. Hareketin randa Millî Misakı tanıdığını ilân etmiş bu-
idare merkezi olarak da İstanbul kabul edil­ lundıiğu halde, müzakerelerin sona erdiği .24
mişti. Hattâ Venizelcs, İstanbul meselesinin
hallini geri bırakıp, daha evvel Pontus m e­
selesini yoluna koym ağa karar vermişti.
İlk defa, 18 aralık 1919 tarihinde Batum-
da resmen bir «Pontus hükümeti» kurulup
teşkilâtlanmağa başlamıştı. 19 tem m uz 1920
tarihinde ise, bu maksatla B a tu m ’da bir kon­
gre toplandı. Buna, Karadeniz, G ü n e y Rusya
ve Kafkasya Rumları da katıldılar. Sonunda
emellerini belirten bir muhtıra hazırlayıp
her tarafa yaydılar. Mustafa K e m a l Bey
(Paşa) daha müfettiş olarak Sam sun ’da kara-
ya ayak bastığı zam an b u olayı dikkatle izle­
m eye başlamış bulunuyordu.
Nihayet A n k a ra hükümeti artık açığa,
vurulmuş olan b u faaliyetle 1920 yıllarının
sonlarına doğru ciddî şekilde ilgilenmek ih­
tiyacını duydu. Çünkü, başlangıçta 6-7 bin
m evcudu geçmeyen çetelerin genel toplamı
25 bini bulmuştu. Bunlar, küçük birlikler ha­
linde bölge bölge dağılıp faaliyette bulunu­
yorlardı. Faaliyetleri ise, T ü rk köylerini yak­
m ak, Türk halkını en vahşi usullerle imha
etmekten ibaretti.
Mustafa .K e m a l Bey in emriyle evvelâ
merkezi Sivas’ta bulunan Üçüncü Kolorduya,
çeşitli bölgelerde görünen çetelerin tenkili
vazifesi verildi.
Trabzon bölgesindeki çeteler ise, merke­
zi E rzurum ’da bulunan Onbeşinci Kolordu
birlikleri tarafından takip ediliyorlardı. Bir
taraftan da bütün b u çetelerin faaliyet gös­
terdiği bölgelerdeki T ü rk ve M üslüm an hal­
kına gerektiğinde kendilerini bizzat koruma­
larını temin için silâh verildi ve millî teş­
kilât vücuda getirildi. Böylece, b u bölgede K â z ım K ara be k ır P aşa
oturan Türk ve Müslümanların sistemli şe­
kilde imhasının Önüne • geçildi.

Sovyetlerle Ankara hükümeti ağustos tarihinde Sovyetler, Ermenistan le­

arasındaki münasebetler
B u arada, Sovyet Rusya ile yeni Türk
devletinin münasebetleri bir hayli enteresan
safhalar geçirmiştir.
Sovyetler o sırada her milletin kendi
mukadderatına hâkim olması prensibini be­
hinde toprak fedakârlığında bulunmasını is­
tediler. B u devleti ileride kendi camialarına
katmak niyetinde bulundukları için bu . as­
lında kendi lehlerine olarak istenen bir. fe­
dakârlıktı. T ü rk hey’eti, b u n un üzerine a n ­
laşmayı imzalamadı. B ü y ü k Millet Meclisi de
b u teklifi reddetti. B u n d an sonra, Türk or­
dusu meseleyi fiilen halettiği için Ermenis-

3609
tanla yukarıda söylediğimiz gibi G ü m r ü
andlaşması imzalanarak d u r u m düzeldi.
Ermenistan’a Sovyetler hâkim olduktan
ve Sovyet devleti burada bir sınır tashihi dâ­
vasından kesin şekilde vazgeçtikten sonra
M oskova’ya yeni bir hey’et gönderildi <14
aralık 19200). Sovyetler, meseleyi eski istek­
leriyle yeniden ortaya attılar. T ü rk hey ’eti,
müzakerelerden vazgeçip geri d önm ek üzere
yola çıktı. Sovyetler b u n u n üzerine her mil­
letin kendi mukadderatına hâkim olması
prensibine taraftar bulunduklarını ve Türk-
Sovyet siyasî münasebetlerinin b u esasa da­
yanacağını ileri sürüp yeniden müzakereler
için hey’eti geri dâvet ettiler. Millî h ü k ü ­
metin bir başarı kazanıp kazanamıyacağmda
tereddüdlü bulunduklarından müzakereleri
çeşitli metodlarla uzattılar ve ancak ileride
nakledeceğimiz Birinci İnönü savaşının kaza­
nılması ve bun un neticesi olarak Türkiye B ü ­
y ü k Millet Meclisi Hüküm eti Londra barış
konferansına resmen dâvet olunduktan son­
ra, Sovyetler müzakerelere son verip ertesi
yıl yeni Türkiye devleti ile M oskova dostluk
andlaşmasmı imzaladılar (16 mart 1921).
Böylece, Osmanlı devletinin Berlin andlaş-
masıyle D o ğu da kaybettiklerini, yeni T ü rk
devleti M oskova andlaşmasıyle kazanıyordu.
it a *
M . Kemal ve Albay İsmet (İnönü) Beyler mücadelenin ilk
günlerinde A n k a ra Ziraat mektebindeki karargâhlarında
3610
D ama d Ferid Paşanın istifası, Tevfik
Paşanın Sadareti, Bilecik mülakatı,
Diğer olaylar,
A nadolu’da millî hareketin kuvvetle ge­
lişmesi, yeni bir millî devletin doğması,
sür’atle bir ordunun vücut bulması ve bil­
hassa D o ğ u cephesinde elde edüen m uvaffa­
kiyet, İtilâf devletlerini düşündürmeğe baş­
lamıştı. B u d u r u m karşısında tutumlarını
değiştirmek ihtiyacını hissettiler ve İtilâf
devletleri mümessilleri Vahidedöin’e birer
birer başvurarak Millî Hüküm etle anlaşma
çaresini bulmasını bildirdiler. Tabiî, D a m a d
Ferid Paşa Sadarette bulunduğu müddetçe
b una im kân yoktu. D a m a d Ferid, b un u n
üzerine T ü r k milleti için p ek m eş’u m olan
Sadaretlerinin beşinci ve sonuncusundan çe­
kildi (17 ekim 1920). Yerine 21 ekim 1920
tarihinde Tevfik Paşa, Osmanlı devletinin
son Sadrıâzamı olarak tâyin olundu. B u ,
kendisinin de altıncı Sadareti idi.
Yen i hüküm et işe başlayınca A n k a r a ile
temas imkânları aradı. Dahiliye Nazırı İzzet
ve Bahriye Nazırı Salih Paşalar bir hey’etle
birlikte Mustafa K e m a l Beyle görüşmek
üzere Bilecik’e geldiler. Mustafa K e m a l k en ­
dileriyle 5 aralık 1920 tarihinde buluştu ve
ilk olarak İstanbul’da bir hü-
kûm et ve onun mensupları diye
bir ' şey tanımadığından b u sı-
fatla gelmişlerse görüşecek bir
şey olmadığını ,bildirdi. Onlar
İ SS fcB &ÎÎ karşılığında b u sıfatlarını ileri
sürmekten vazgeçtiler. B u n d a n
sonra konuşmalar başladı. Mus-
Sfp B fSS p K e m a l Bey, hey’etin geri
dönmesine müsaade etmeyip
S fS gfM ^ birlikte A n k a r a ’ya götürdü. Va-
tanseverliklerinden millî çıkar-
: lara uygun hizmetler beklediği
için kendilerinin millî hüküme-
katıldıklarını ilân etti. N e
Ü • yazık ki bir müddet sonra bu
I ■ ' -^5§İt zevatın b u n u arzu etmedikleri
anlaşıldı (19 mart 1921 tarihin-
de İstanbul’a dönmelerine izin
verildi).
Şilili-
-~ i 1S20 yılı sonlarında Zile,
Erbaa, ÇayÖzü ve Yozgad-böl-
gelerinde bir takım serseri ve
i- maceraperestler ve 1921 yılı
başlarında ' Koçgiri aşiretine
m ensup bazı kimseler yine Is-
tanbul hükümetinin el altından
kışkırtması ile bazı hareketlere
kalkıştılarsa da, bunlar da ten­
kil olundular.
Diğer taraftan Millî Müca-
deleyi önlemek isteyenler, b u ­
n u n için Mustafa K e m a l B e y ’in
ortadan kalkmasını kâfi görerek şahsına
karşı bir suikast tertiplediler. B u maksatla
H in d m üslüm anlarm m mümessili adiyle A n ­
kara’ya kadar sokulan (Aralık 1920) Mustafa
Sagir adlı bir İngiliz Entelijan Servis m e n ­
subu, şüpheli hareketleri üzerine yakalandı
(İstiklâl M ahkem esinde yargılandıktan sonra.
24 mayıs 1921 de idam olunmuştur).
Batı cephesinin yeni kumandanları,
Yeşil Ordu ve Çerkeş E d h em olayı
Batı cephesine büyük savaş stratejisine
daha uygun bir d urum verm ek için bu cephe
kum andanı Ali F u a d (Cebesoy) Paşanın (20
kasım 1920) M oskova Büyükelçiliğine tâyini
üzerine cephenin ikiye bölünerek kuzey kıs­
mına Batı cephesi adı verip kumandanlığına,
Genelkurm ay Başkanlığı ödevi üzerinde kal­
m a k şartıyle Albay İsmet (İnönü), öbür kıs­
mını da G ü n ey cephesi diye adlandırarak k u ­
mandanlığına İçişleri Bakanlığı üzerinde kal­
m a k üzere Albay Refet (Bele) Beylerin tâ­
yinleri yapıldı.
Albay İsmet, 10 kasım 1920 .de Bilecik’te
bulunan karargâhına gitti ve ilk iş olarak
emrindeki millî kuvvetleri tensikle m un ta ­
zam hale koymağa başladı.
Y u n a n taarruzunun ilk inkişafı sırasın­
da ordudan muvaffakiyet beklenemiyeceğine,
b u teşkilâtı dağıtıp millî kuvvetlerle yani
milis ve çete teşkilâtıyla çalışmanın daha
doğru olacağına dair bir cereyan doğmuş,
hattâ bütün bunları «Yeşil O rdu » adı altında
teşkilâtlandırma temayülü Meclise kadar
aksetmiş, b u yersiz düşünceler Mustafa K e ­
mal Bey tarafından önlenmişti.
Mustafa K em al B e y ile Genelkurm ay
Başkanı A lba y İsmet (İnönü), o zamandan-
beri milis teşkilâtını m ü m k ü n olduğu kadar
ortadan kaldırıp bunları m un tazam ordu bir­
likleri haline getirmeğe gayret ediyorlardı.
B u işde ' oldukça muvaffakiyet kazanılmış,
yalnız Millî Mücadelenin ilk günlerinde hiz­
metleri görülmüş, fakat sonradan işi az çok
çapulculuğa dökmüş olan Çerkeş E d h e m ’in
kumandasındaki «Birinci Seyyar Kuvvetler»
adlı müfreze kalmıştı.
Çerkeş Edhem., bu sırada Batı cephesinin
kumandasında olarak K ü tah ya bölgesinde b u ­
lunuyordu. Kardeşi ise Mecliste milletvekili
idi. Çerkeş Edhem , bir taraftan Batı Cephesi
K um a nd an ı Albay İsmet B e y ’in emirlerini
dinlememek, Meclisle doğruca muhabereye
kalkışmak gibi serbestçe hareketlere giriştiği
gibi, bir taraftan da çeşitli propagandalar ve
faaliyetlerle millî birliği b ozm ak isteyenlerle
el .altından işbirliğinde bulunmağa başlamış­
tı. Kendisinin bütün faaliyetleri dikkatle ta-

W i§ . m
'■■'m a mm mm
p m H 11
, S#. ' M %
m

'S ** : J §

J li i l ll f i t lf i l

Ş şm m t ü
A M
¡L t iı
m m S m

m
IIİKŞP
mm hrnmM- ;
ğ m T . ipIfpL jfirif
18
W m , msm w ® mmam* ‘ t *ı -
i ■

1920 senesi K asım ında A n k a r a istasyonundaki bina ö n ü n d e çekilen b u resim de M ustafa

K e m a l B e y ve solunda Ç e r k e ş E d h e m (k ü r k lü ) ile iki tarafın m aiyetlerinden ileri gelenler
görülm ektedir.

3611
 kip ediliyor ve daha zararlı olmaması için
gerekli tedbirler almıyordu.
Çerkeş E dhem , bir müddet sonra Batı
Cephesi Kum andanının emrine girmekten
istinkâf ederek hükümete karşı açıkça cephe
aldı. Mustafa K e m a l Bey, eldeki bütün k u v ­
vetlerden düşmana karşı faydalanmak gaye­
sini güttüğü için onu iyilikle yola getirmek
istedi ise de m uvaffak olamadı. Hattâ, Meclis
üyelerinden bir hey’et seçerek kendisine gön­
dermesi bile fayda vermedi.
Çerkeş E d h e m ’in d uru m u n u değiştirme­
mesi ve hükümete itaati reddetmesi üzerine
nihayet Bakanlar K u ru lu 27 aralık 1920 ta­
rihinde kendisini tenkile karar verdi.
A lba y İsmet, emrindeki piyade ve süvari
birlikleriyle âsinin üzerine yürüdü. K uvv et­
lerini dağıttı. Çerkeş E dhem . yanında kalan
p ek az adamları ve kardeşleriyle Yunanlılara
iltica edip onların tarafına geçti (5 ocak
1921).
Yunanlıların yeni taarruzları,
Birinci İnönü savaşı
B u sırada Çerkeş E d h e m kuvvetleriyle
işbirliği yapan Yunanlılar, yeni taarruz h a ­
reketlerine girişmişlerdi. B u taarruz, iki is­
tikamet takip ediyordu. Bursa’dan ilerleyen
düşm an birliklerinin hedefi Eskişehir; U ş a k ­
tan ilerleyenlerin ise A fy o n ’du.
Batı cephesi kumandanı, kuvvetlerini
dağıtmadan bütün gücü ile, Bursa’d an ilerle­
yen düşmanı İnönü mevkiinde karşılamak
düşüncesindeydi. K ütahya cephesinde iki pi­
yade ve bir süvari tümeni bırakılarak geri
kalan bütün kuvvetler İnönü mevkiine sevk
edildi. A fyo n istikametini ise, güney cephe­
sinin kuvvetleri tutacaktı. B u sırada İnönü
cephesindeki bir tümen, düşmanla hırpala-
B irin c i İn ö n ü sa v a şın ı g öste ren k ro k i
3612
yıcı bir oyalama savaşı yaparak vakit kazan­
m ağa çalışıyor, A n k a r a bölgesinde yeni k u ­
rulan iki tüm en de hem en yola çıkarılıyordu.
Birinci saldırışında netice alamayan düş­
m an, 10 ocak 1921 de kat’î taarruza geçti ve
bir alay kadar kuvvetiyle merkezden ilerli-
yerek İnönü tren istasyonunun kuzeyine k a ­
dar sokuldu. Burada bulunan Batı cephesi
karargâhı, sür’atle İnönü köyüne naklolundu.
Bir piyade taburu ile bir süvari bölüğü, iler­
leyen b u düşm an alayını durdurm ak vazife­
sini almışlardı. Düşm anın ağır topçu ateşiyle
desteklenen diğer bir taarruzuna, güneydeki
birliklerimiz kahramanca karşı koydular.
K uzeydeki birlikler ise, bir miktar gerilemek
zorunda kaldılar. 11 ocak günü b u taarruzlar
neticesinde gördüğü şiddetli m ukavem et y ü ­
zünden çok zayiat vermiş ve hırpalanmış
olan düşman, ric’ate başlayarak Bursa’ya ka-,
dar çekildi. B u suretle üç misli düşm an k u v ­
veti mağlûbiyeti kabul etmiş oluyordu. S a ­
vaşın galibi A lb a y İsmet Bey, Paşa (general)
lığa terfi ettirildi.
Birinci İnönü savaşının taşıdığı en b ü ­
y ü k özellik, artık Anadolu’da ciddî askerî
bir karşı koym anın olamıyacağmı sanan İti­
lâf devletlerine, b u düşüncelerinde aldanmış
olduklarını _ anlatmış olmasıdır. Nitekim,
Fransa ve İtalya, Millî Hüküm ete karşı d uy ­
dukları sempatiyi açığa vurm aktan bile çe­
kinmediler. Fransızlar, Sevr andlaşm asm m
ölü doğmuş bir çocuk olduğunu ve b u n u n
T ü rk milletinin hakikî mümessili Millî H ü ­
kümete kabul ettirilmesinin imkânsız bulun­
duğu tezini ortaya attılar.
Politik olaylar, Londra konferansına
çağrılış
Paris’de toplanan İtilâf devletleri barış
meclisi şartlarını yumuşatmayı
görüştü ve 21 şubat 1921 tari­
hinde Londra’da yeniden bir
konferans toplanmasına, buraya
Osmanlı delegeleriyle birlikte
Y u n a n devleti mümessillerinin
de dâvet edilmesine karar v e ­
rildi ve d urum resmen Osmanlı
Sadrıâzamma bildirildi (20 ocak
1921). İstanbul’dan gidecek h e ­
yete işe, ancak bir Millî H ü k ü ­
m et temsilcisinin katılması k a ­
bul . ediliyordu. Çünkü İtilâf
devletleri B ü y ü k Millet Meclisi
H üküm etini hâlâ tanımak iste­
miyorlardı. B u sırada' Sadrı-
â zam Tevfik Paşa, Mustafa K e ­
m al B e y ’den Londra barış k on­
feransı hey’etine katılacak m ü ­
messilin tâyinini istedi ve ayrı­
ca şifre ile Yunanlıların kon­
feransta kuvvetli bulunabilmek
için on güne kadar yeni taarruz hareketleri­
ne girişeceklerini bildirdi (Nutuk; 1927, S:
343 -344).
Tevfik Paşaya ' verilen cevapta Türkiye-
de millî iradeye dayanan ve millî m u k a d d e ­
rata el koym uş bulunan biricik m eşrû ve
müstakil hâkim kuvvetin. Türkiye B ü y ü k
Millet Meclisi olduğu, Türkiye ile ilgili b ü ­
tün meselelerin halline m e m u r ve her türlü
dış münasebetlere muhatap organın d a a n ­
cak b u meclisin hükümeti olabileceği, İstan­
bul’daki her hangi bir hey ’etin hiç bir meşrû
ve hukukî d u rum u bulunmadığı, böyle bir
hey’etin kendisine hüküm et adını vermesinin
milletin hâkimiyet haklarına aykırı ve k e n ­
disini dış meselelere muhatap sayması tecviz
olunamaz bir hal m eydana getirdiği bildirile­
rek bu hey’ete düşen vatanî ve vicdanî v a ­
zifenin istifa ile millet ve memleket namına
meşrû hükümetin A n k a ra ’da bulunduğunu
ilân etmek olduğu bildirildi. Hattâ İtilâf dev­
letlerinin A nka ra hükümetini tanımalarına
tek engelin İstanbul’da hüküm et iddiasında
bulunan böyle aracı bir hey’etin varlığı ile
onların bundan faydalar sağlayabileceklerini,
sanmaları olduğu açıklandı.
Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi Hüküm eti
barışı samimî olarak istiyor, b u n u n için de
her şeyden evvel varlığının tanınmasını şart
koşuyordu. İtilâf devletleri D o ğ u meselesini
hakikaten hak ve adalet dairesinde halle ka­
rar vermişlerse, dâvetlerini doğruca Türkiye
B ü y ü k Millet Meclisi Hüküm etine yapmalıy­
dılar.
gerektiğini ve b u n u kabul etmediği takdirde
doğacak sorumluluğun, tahmini imkânsız b ü ­
tün sonuçlarıyle Vahideddin’e ait olacağını
bildiriyordu.
Tevfik Başa verdiği cevapta kendisi başa
geçtiktenberi esasen İstanbul ve Anadolu’n u n
birleşmesine çalıştığını, karşısında bulunulan
müsaid d u rum u n hasıl olmasında Millî H ü ­
kümetin sarfettiği emeklerin küllî tesiri ol­
duğuna inandığını bildiriyor, konferansa v a ­
sıtalı şekilde dâvet edilmelerine sebep olarak
İtilâf mümessillerinin İstanbul’da b ulun m a­
sını gösteriyor, böyle şekil meselelerinden
vazgeçilip b u fırsattan istifade gerektiğinde
ısrar ederek aksi halde m es’uliyet kabul ede­
meyeceğini ileri sürüyordu.
Tevfik Paşa hükümeti gerçi Anadolu ile
İstanbul’u n birleşmesine çalışıyor, lâkin b u ­
n u n A nadolu’nun düşm an işgalinde bulunan
İstanbul’a bağlanıp esir olması suretinde ol­
masını istiyordu. Üstelik, yeni durum d a A n a ­
dolu mücadelesinin «küllî» tesirini kabul et­
mekle beraber, b un u sadece b un dan doğmuş
saymıyordu.
Mustafa K e m a l B e y cevap olarak Türki­
ye devletinin yeni Anayasasının esaslarmı
kendisine telgrafla bildirip buna aykırı şe­
kilde hareket im kân ve salâhiyeti bulun m a­
dığını ve Meclis Başkanlığıyla başlayan m u ­
haberelerinin gerektirdiği m uam elenin taki­
binin İcra Vekilleri H e y ’etine tevdi edildiği­
ni haber verdi (30 ocak).

Konferansta temsil mevzuunda Ana­

dolu ile İstanbul arasındaki muhabere,
T . B. M . Meclisinin karan
Mustafa K e m a l Bey, Tevfik Paşaya ayrı­
ca hususî bir telgraf çekti. Bun da, kendisi
gibi bütün ömrü memlekete hizmetle geçmiş
bir zatın, bütün bunları son bir hizmetle süs­
lem ek fırsatıyle karşı karşıya bulunduğunu
haber verdikten sonra A n k a r a ’nın tam bir
birlikte hareket etmek istediğini, memleketin
b u konferansta ayrı ayrı temsil edilmesinin
zararlı olacağını, bugün karşısında bulunulan
d u rum u n sadece T ü rk milletinin hâkimiyet
haklarını korum ak için harcadığı emeklerin,
döktüğü hesapsız kanların ve iç ve dış güç­
lüklere karşı gösterdiği sebat ve m u k a v e m e ­
tin eseri olduğunu ve hâdiselerin gittikçe le­
himize inkişâf ettiğini; İtilâf devletlerinin
bile Londra’ya gelecek heyette A n k a ra h ü ­
kümetinin mümessilinin de bulunmasını şart
koştuklarına göre millî hükümetin m ev cu­
diyetini ve T ü r k milletini ancak b u n un tem­
sil edebileceğini ister istemez tanımış d u r u m ­
da bulunduklarını, Vahideddin’in B ü y ü k M il­
let Meclisi Hüküm etini tanımasının, kendile­
rinin de A nka ra hükümetine katılmasının İsmet (İn ö n ü ) Pa§a

3613
 Tevfik Paşa, buna verdiği cevapta aynı
şeyleri tekrarlamaktan öteye geçemedi.
Tevfik Paşaya Mustafa K em al B e y değil,
Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi Hükümeti n a ­
mına İcra Vekilleri H e y ’eti Reisi Fevzi (Ç a k­
m ak) Paşa cevap vererek, Londra konferan­
sına katılacak hey’etin yalnız B ü y ü k Millet
Meclisi Hükümeti tarafından teşkil edilip
gönderileceğini, buna iştiraki b u hükümetin
lüzumlu gördüğü mütehassıs müşavirler ile
lüzumlu belgelerin İstanbul hükümetince h a ­
zırlanıp hey’ete katılmak üzere gönderilme­
sinin gerekeceğini, b u hey’etin. bütün Tür-
Bekir Sami Bey
kiye menfaatlerini temsil edecek biricik
hey’et olduğunun İtilâf devletlerine tebliğ
olunmasını, bunlar kabul ve tatbik edilmedi­
ği takdirde bütün mes’uliyetin onlara ait
bulunacağını bildirdi..
O sırada henüz Ankara’da bulunan İzzet
Paşa da Tevfik Paşaya çektiği bir telgrafta
b u isteklerin kabulü lüzumunu bildirdi. T ev ­ Millî Misakı ortaya atarak her şeyden evvel
_ Sami ve Husrev (Gerede) Beyler
Paris’te Fransız ricaüle
fik Paşa ona verdiği cevapta evvelâ B ü y ü k
Millet Meclisinin hazırladığı yeni Anayasaya
itiraz ediyor, sonra eski fikrinde ısrarda b u ­
lunuyor, böyle giderse konferansa hiç katı­
lamayacağımızı, bunun ise İstanbul’u n büs­
bütün elden çıkmasına sebep olacağını, kon­
feransa yalnız Anadolu mümessillerinin k a­
bul edilmeyeceğini, İtilâf devletleri görüşmek
üzere bir tercih yaparlarsa İstanbul h ü k ü m e­
tini seçeceklerini ileri sürüyor, ve kendisinin
de hem en İstanbul’a dönmesini bildiriyordu.
Mustafa K em al Bey, meseleyi bundan
sonra Meclise intikal ettirdi. Yapılan m ü za ­
kereler sonunda onun b u meseledeki hareket
tarzı doğru bulundu.
B u n u n üzerine Hariciye Vekili Bekir
Sam i B e y başkanlığında bir delege hey’eti
hazırlanıp çağırıldığı takdirde konferansa
katılmak üzere R o m a ’ya gönderildi. B u h e­
yet İtalya’da İtalya Dışişleri Bakanı vasıta-
sıyle resmen dâvet edildiği için Londra k on­
feransına katıldı. 27 şubat - 12 mart tarihleri
arasında 13 gün devam eden konferansa İs­
tanbul’dan gelen hey’etin başında Sadrıâzam
Tevfik Paşa bulunuyordu. Görüşmelerde söz
sırası Tevfik Paşaya gelince: «Ben sözü Türk
milletinin hakikî mümessili olan B ü y ü k M il­
let Meclisi başdelegesine bırakıyorum». B e ­
kir Sam i B e y konuşurken Osmanlı delegele­
rinden Mustafa Reşid Paşa da: «Bekir Sami
Beyefendi, bütün Türkiye namına söz söylü­
yor» dediler.
Konferansta İtilâf devletlerinin teklif­
leri, Bekir Sami Bey’in tutumu
İtilâf devletleri, Sevr andlaşmasmdaki
esaslara dokunm ayan teferruat hususunda
bazı değişiklikler yapacaklarını bildirmişler
ve Türklerle Yunanlıların bun u evvelden
kabulünü istemişlerdi.
Türk hey’eti buna karşılık barış için ak­
la uygun en asgarî şartlarımızı kapsayan
Anadolu'nun boşaltılmasını istedi.
Yunanlılar, ne İtilâf devletlerinin deği­
şiklik tekliflerini ve ne de Anadolu’yu- bo­
şaltmayı kabul edemiyeceklerini ileri sürüp
Sevr andlaşmasını Türkiye’ye silâh güciyle
kabul ettirmek durum unda bulunduklarını
bildirdiler.
İtilâf devletleri bunun üzerine T ü r k ve
Y u n a n hey’etlerine birer proje verip bunları
hükümetlerine sunmalarını ve cevapların
kongreye bildirilmesini istediler.
B u n a göre Türkiye’ye bırakılan jandar- •
m a ve takviye birliklerinin sayısı biraz arta­
cak, yabancı subay sayısı biraz azalacak, B o ­
ğazlar bölgesi biraz ufalacak, bütçedeki tah­
ditler biraz hafifleyecekti. Adlî kapitülâs­
yonlar, yabancı postaları ve Kürdistan(i)
meseleleri hakkında m ü p h em bazı tâdil vaad-
3614
 lerinde de bulunuluyordu. Ermenistan'ın h u ­
dutlarını Milletler Cemiyetince kurulacak
bir komisyon çizecekti (halbuki yeni Türki­
ye’nin D o ğ u hudutları çoktan çizilmiş ve b u ­
n u alâkalılara kabul ettirmişti). İzmir’de özel
bir idare kurulacak, vilâyet sözde Türklere
iade olunacak, lâkin şehirde Y u n a n kuvveti
bulunacak, İzmir sancağının âsâyişine İtilâf
subayları nezaret edecek, sancaktaki jandar­
ma, nüfus esasına göre olacak, Milletler C e ­
miyeti buraya hıristiyan bir vali seçecek,
İzmir vilâyeti Türkiye’ye belli bir vergi ve­
recekti.
Konferans, İtilâf devletlerinin istediği
neticeyi sağlaymadan sona ermişti.
Anadolu hükümeti esasen bu konferans­
tan hiç bir şey ummuyordu. B u n a katılmayı
kabul etmekten maksadı ise, millî dâvasını
bütün dünyaya duyurmaktı. Ancak, dâvayı
b u şekilde anlamamış olan ve Millî Misakı,
daha azı elde edebilmek için ortaya atılmış
gayri samimî bir blöf sanan Bekir Sam i Bey,
konferanstan sonra İngiltere, Fransa ve İtal­
ya mümessilleriyle onların Türkiye’de elde
etmek istedikleri ekonomik nüfuz bölgeleri
'hakkında hey’et üyelerinden Tarsus millet­
vekili Niyazi (Ramazanoğlu) Beyin şiddetli
itiraz ve -ikazına ve bunun kat’iyen kabul edil­
meyeceğini, esasen Millî Misaka da aykırı
bulunduğunu ihtar etmesine rağmen bazı an­
laşmalar imzalamağa kalkıştı* Tabiî, b u h u ­
susta bir salâhiyeti olmadığından bunlar
sonradan Türkiye Büyük Millet Meclisi H ü ­
kümetince kabul ve tasdika şayan görülmedi.
Yalnız İngiltere'ye ait olan anlaşmanın bir
kısım esirlerin mübadeleleri ile alâkalı bö­
lüm ü uygulandı.
İkinci İnönü savaşı
Diğer taraftan memlekete dönen Türk
delege hey’eti henüz yolda b u ­
lunurken görüşmelerde Sevr
andlaşmasmı Anadolu h üküm e­
tine silâh kuvvetiyle kabul et­
tirecekleri iddiasında bulunan
Yunanlılar, . bütün ordularıyle,
bütün cephelerimize karşı h a ­
rekete geçtiler.
Y u n a n ordusu, bir grup h a ­
linde Bursa ve doğusunda ve
diğer bir grup halinde U şak ve
doğusunda toplanmıştı.
Türk kuvvetleri ise, Eski­
şehir’in kuzey batısında ve
Dum lupm ar ile doğusunda ol­
m a k üzere iki grup halinde b u ­
lunuyordu.
Bundan maada, Yunanlıla­
rın İzmit’te bir tümenleri vardı.
B un a karşılık bir Kocaeli gru­
b u mevcuttu.
Y u n a n ordusunun Bursa ve Uşak grup­
ları 23 mart 1921 tarihinde harekete geçtiler.
İsmet Paşa kumandasındaki Batı cephesi bir­
likleri Eskişehir’in kuzey -batısında toplan­
mıştı. Savaşın İnönü mevkiinde kabulüne ka­
rar verilmiş, tertip ve tedbirler buna göre
alınmağa başlanmıştı.
Yunanlılar, 26 mart akşamı İsmet Paşa­
nın işgal ettirdiği mevzilerin sağ kanadı ile­
risine yanaştı. Ertesi günü, bütün cephede
savaş başladı. Yu n a n birlikleri, 28 martta
Türk sağ kanadına karşı taarruza geçti. 29
martta iki kanattan da yüklendi. Y er yer
m ühim muvaffakiyetler elde ediyordu. 30
mart günü geçen şiddetli savaşların neticesi
de Y u n a n kuvvetlerinin lehinde oldu.
İsmet Paza ise, en uygun zamanı bekliye-
rek 31 mart 1921 günü taarruza geçti. Y u n a n ­
lılar, b u taarruz neticesinde kat'î şekilde
mağlûp olarak perişan bir halde kaçm ak zo­
runda kaldı.
Türk piyade ve süvari kuvveti, kaçan
düşmanı eski mevzilerine kadar takip et­
mişti.
1 nisan 1921 günü İsmet Paşa, Metris te­
peden durum u B. M . Meclisi Reisi Mustafa
K em al Beye telgrafla bildirince, o da cephe
kumandanına: «Siz orada yalnız düşmanı d e­
ğil, milletin m akûs talihini de yendiniz»
cümlesinin de bulunduğu, vatanın ve mille­
tin istikbali için b u galebenin önemini belir­
ten bir cevap verdi.
Güney cephesindeki durum
G üney cephesinde ise, üç piyade tümeni
Cephe Kum andanı Refet Paşanm emrinde
olarak D u m lup m ar’da bulunuyordu. B u cep­
hede bundan başka sol kanatta bir süvari tü­
meni ve bir süvari tugayı vardı. G ü n ey cep­

3615
h e s i k u m a n d a n ın ın a ld ı ğ ı v a z ife , b u y ö n d e
b i r Y u n a n i l e r i h a r e k e t i n i ö n le m e k t i.
Yunanlıların U şak’m doğusundaki mevzi-
lerden hareket eden üç piyade tümeni ve bir
kısım süvarisi Dumlupınar’a taarruz ettiler.
26 martta T ü rk birlikleri mevzilerini bırak­
m a k zorunda kaldılar. G ü n e y Cephesi K u ­
mandanı bundan sonra kuvvetlerini durdur-
Refet (B ele) Paşa
mağa ve yeni tertibat almağa muvaffak ola­
madığından bunlar iki kısma ayrıldı. K endi
emrindeki iki piyade ve bir süvari tümeni
Altıntaş istikametinde çekildi. Kolordu K u ­
m andanı Fahreddin Paşa kumandasında b u ­
lunan diğer kısım, düşmanın ağır taarruzla­
rına maruz kaldı. Fahreddin Paşa, bir çok
savaşlar vererek A fyo n ’un doğusuna çekileli.
Yunanlılar A fyo n ’u işgal ettikten sonra Çay-
Bolvadin hattında durdu. Fahreddin Paşa,
iki tümen 've A da na bölgesinden gelen bir
tümenle hem en karşı bir hat meydana getirdi.
İnönü meydan savaşının neticesi anlaşı­
İkinci İnönü zaferinin A n k a r a ’d a büyük
kutlanışı
3616
lınca, Y u n a n ordusunun TJşak grubu derhal
çekilmeğe başladı. Fahreddin Paşa, A fyo n ’­
dan çekilen düşmanı, karşı hücumla ağır bir
tazyik altına alarak, takibe başladı. Refet
Paşa da hem en harekete geçerek dü şm an m
Aslıhanlar civarındaki kuvvetlerine taarruz
etti. Burada bulunan Y u n a n alayı taarruzlara
karşı koydu. Kazandığı zam an içinde iki Y u ­
nan tümeni b u mevkie gelip yetişti. A fy o n ­
dan gelen kuvvetler de bunlara katıldılar.
BÖylece Yunanlılar Du m lup m a r mevzilerine
yerleşmeğe ve orada kalmağa m uvaffak oldu.
İç politik olaylar
B u savaşlardan az sonra Anadolu’ya ula­
şan (25 nisan 1921) Bekir Sam i B e y ise, İtilâf
devletleriyle anlaşmanın lüzumlu v e m ü m ­
kün bulunduğu iddiasmdaydı. Yaptığı anlaş­
m a ve sözleşmelerin kabul edilmemesi üze­
rine Hariciye Vekilliğinden çekildi. A nc a k
Mustafa K e m a l B e y kendisine yazdığı özel
bir mektupla «malûm olan millî sınırlar
içinde memleketin bütünlüğü ye milletin tam
istiklâli» prensipleri içinde İtilâf devletle­
riyle bir anlaşma zemini bulabildiği takdirde
bunun B ü y ü k Millet Meclisi Hüküm eti tara­
fından memnuniyetle kabul edileceğini bil­
dirdi (Nutuk; 1927, S: 367).
Bekir Sam i Bey, bun un üzerine yeniden
A vrup a’ya gittiyse de, bunun da hiç bir fay­
dası olmadı. Hattâ, Paris’de kendi başına bazı
teşebbüslere giriştiği duyulduğundan resmi
bir görevi bulunmadığının ilâm icap etti.
Ankara’ya dönüşünde verdiği raporda, ken­
disinin Londra’da yaptığı anlaşma ve sözleş­
meler dahilinde Millî Mücadeleye son ver­
menin Türkiye için son kurtuluş yolu oldu­
ğunu yine yazmışsa da «Millî Misak» prob­
lemini kavramamış olduğu anlaşılan b u zatla
yeniden bir münakaşa kapısı açılmadı.
Bugünlerde B ü y ü k Millet Meclisinde ilk
hizipleşmeler görülmeğe başlamıştı. Anadolu
ve Rumeli Müdafaa-i H u k u k Cemiyetinin
bütün hey’etlerinin ikinci seçmen olarak k a ­
tıldığı seçimlerde m eydana ge­
len Meclis, başlangıçta b u cemi­
yetin siyasî bir grubu gibiydi.
Birlik ve dayanışma zamanla
azalma istidadı göstermeğe, bu
yüzden Mecliste müşterek çalış­
manın düzenlenmesinde güçlük­
ler çıkmağa ve en basit mesele­
lerde oylar alabildiğine dağıl­
mağa başladı.
Bazı miletvekilleri buna
çare bulm ak üzere teşekküller
k urm ak yönüne gittiler, M u s ­
tafa K e m a l Beyin, Eylül 1920 de
yayınlanan «Halkçılık programı»
bîr sevinçle ndan m ülhem : 1 — Tesanüd
grupu, 2 — İstiklâl grupu, 3 —
H a lk grüpü, 4- — İslahat grupü gibi kendile­
rine adlar takıp özel programlar tesbitine
girişen teşekküller görüldü.
Bunlardan başka, hususî maksatlar için
kurulan ve ayrı bir adla anılmayan gruplar
da vardı. B u gruplar kısa zam an sonra asıl
maksadlarından ayrılıp müzakerelerin büs­
bütün çıkmaza girmesine sebep olmağa başla­
dılar. Bilhassa yeni A nayasa Meclisten çık­
tıktan ve yürürlüğe girdikten sonra b u h u ­
susta daha büyük güçlükler başgösterdi. B u
gruplan birleştirmek, yahut birisini kuvvet­
lendirip bir ekseriyet grupu kurm a k için
harcanan emeklerin beklenen sonuçları ver­
mediği görülünce, Mustafa K e m a l B e y bizzat
müdahale ederek, A nado lu ve Küm eli Mü-
dafaa-i H u k u k G r u p u adlı bir teşekkül m e y ­
dana getirmeye karar verdi. B u n u n progra­
mını başlıca şu iki prensip teşkil ediyordu:
1 — Millî M isak esasları dahilinde m e m ­
leketin bütünlüğünü ve millî istiklâli temin
edecek barışı elde etmek için milletin bütün
m addî ve manevî kuvvetlerini gerekli hedef­
lere yöneltmek ve kullanmak ve memleketin
resmî v e özel bütün teşkilâtını v e tesislerini
b u esas maksada hizmet eder hale getirmeğe
çalışmak.
2 — Devlet ve milletin teşkilâtını, A n a ­
yasa içinde şimdiden yavaş yavaş tesbit edip
hazırlamak.
B u n d a n sonra bütün gruplar ve Meclisin
çoğunluk üyeleri dâvet edilip b u iki esas üs­
tünde birleşmeleri istendi ve b u temin edil­
di. G rup u n iç tüzüğü de hazırlandı. Seçim
sonunda başkanlığı Mustafa K e m a l B e y üze­
rine aldı (Mayıs 1921). Böylece, memlekette
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i H u k u k C em i­
yeti bulunduğu gibi, Mecliste de böyle bir
grup hasıl oldu. A nc a k, b u gruba dahil bazı
milletvekilleri, ikinci prensibi biraz mânalı
bulmuşlardı. Y en i bir T ürk devleti kurulma­
sına bir türlü razı olmak istemeyerek daha
ziyade Osmanlı devletinin ve onun bir kısım
müesseselerinin devamını arzu edenler buna
derhâl cephe aldılar. Bazısı
grup içinde yaptıkları propa­
gandalarla zihinleri bulandır­
m ağa teşebbüs ettikleri gibi,
bazısı da memleket içinde faali­
yete geçtiler. B u arada H oca
Raif Efendi ile arkadaşları A n a ­
dolu ve Rumeli Müdafaa-i H u ­
* , '*V \ "■&
k u k Cemiyetinin E rzurum m er­
kez heyetinin adını «Muhafaza-i
M ukaddesat Cemiyeti» olarak j g |g | f e j i l >/' -
değiştirdiler. Üstelik programın
baş tarafına hilâfet ve saltanat
m akamını ve devletin şeklini
korum a gayesini güden bazı
ilâvelerde bulundular ve bu
teşebbüsü başta D ö ğ u vilâyet­ Türkiye Büyük Millet Meclisinin birinci y ı ld ö n ü m ü n ü n
leri olm ak üzere öbür vilâyet­
3617
lere de bazı beyannameler göndermek su tğ *
tiyle yaymağa kalkıştılar.
H e m e n D o ğ u Cephesi K u m a n d a m K âzım
Karabekir Paşan m dikkati çekilerek, onların,
uyarılarak b u teşebbüslerinden vazgeçirilme-
leri b ildirild.
H oca Raif Efendi. E rzurum ’da kendisine
sorulan suallere karşılık: «Muhafaza-i M u ­
kaddesat» unvanının kullanılmasındaki se­
bepleri izah ederken maksadın hilâfet ve sal­
tanat müessesesinin haklarını korumak, Tür­
kiye’yi İslâm dünyasının şimdiki hali ve ge­
leceği için büyük kargaşalıkları ve m ahzur­
ları dâvet edecek olan Cum huriyet şeklinden
kaçınmak olduğunu ve Mecliste teşekkül
eden Müdafaa-i H u k u k G r u p u n u n C um huri­
yet devrimini hedef tuttuğunu söylemişti.
Yunan ordusunun yeniden taam m ıve
ilerlemesi, Kütahya, Eskişehir savaşları
İkinci İnönü savaşmda yenilgiye uğra­
yan Yunanlılar, kat’î bir harekete girişmek
için sür’atle derlenip toparlanmağa çalışıyor­
lardı. B u maksatla cephelerdeki kuvvetlerini
11 tümene çıkarmışlardı.
Türk ordusu ise, genel seferberliğini he­
nüz ilân etmiş durum da değildi. Yalnız son
savaşlarda bir muvaffakiyet kazanamaması
üzerine G ü n ey cephesi ilga edilip bütün k u v ­
vetler Batı cephesi kumandası altında bir­
leştirilmiş bulunuyordu. Yunanlıların yeni
bir taarruza geçmesinden evvel T ü r k ordusu
İnönü - Kütahya - Döğer hattında savunma
için tertiplenmiş bulunuyordu. Ayrıca Af-
yonkarahisarı bölgesinde de Yunanlılara kar­
şı iki tümen, G eyve ve Menderes bölgesinde
birer tümen mevcuttu.
Y u n a n ordusu ise, Bursa’da v e U şak ’da
birer kolordu halinde toplanmış, Menderes
bölgesinde de bir tümen ayırmıştı.
İkinci İnönü yenilgisinden sonra' Y u n a n
ordusu genel seferberlik ilân ederek üç ay
içinde gerek insan m evcudu, gerekse savaş
W '•••'
-iS ? . ; %
umI & S İ 4
§ & fiH İP İ
kutlanışı töreni
F. 42
 araç ve malzemesi bakımından Türk ordu­
suna çok üstün hale gelmişti.
Batının bütün kaynaklan emrinde olan
bu orduya karşı, Türkiye B ü y ü k Millet M e c ­
lisi Hükümeti, yalnız T ürk milletinin kay­
naklarından faydalanarak bir askerî güç
m eydana getirmek durumundaydı. B u ka y ­
nakların vereceği imkânların ne olabileceği
ise belli değildi. T ü rk milleti, dokuz yıldır
durmadan savaşmaktaydı. B u savaşlar sıra­
sında bütün kaynaklarını vatan müdafaasına
açmış, nesi varsa vermişti. Anadolu'da, bir
savaşa silâh ve cephane yetiştirecek endüstri
m evcut değildi. Eldeki, yukarıda anlatmış ol­
d uğum uz gibi, Birinci D ü n y a Savaşında, or­
dun un elinde bulunup mütareke hükümleri­
ne göre düşman tarafından el konulmuş olan
ve sonra depolarından Anadolu’ya kaçırılan
savaş malzemesinden ibaretti.
Yunanlıların 10 tenımuz 1921 tarihinde
beş tümenle cepheden İnönü - Kütahya hat­
tına ve 6 tümenle sol kanattan Kulaksız -
Döğer hattına taarruzlarıyle Kütahya - E s ­
kişehir savaşları başladı. Yunanlılar Seyid-
gazi istikametinde ilerleyip T ürk ordusunu
im ha gayesini gütmekteydiler.
Üstün kuvvetlerle buna muvaffak olup
Seyyidgazi istikametinde ilerlemeğe başla­
yınca, T ü r k birlikleri sarılmamak için Eski­
şehir - Seyyidgazi hattına çekildi. Mustafa
K e m a l Bey, 18 temmuzda Batı cephesi k a ­
rargâhına gidip d urum u yakından inceledi' ve
sonunda cephe kumandanı İsmet Paşaya:
«Orduyu, Eskişehir’in kuzey ve güneyinde
topladıktan sonra, tanzim ve ıslahını m ü m ­
kü n kılabilmek için düşman ordusuyla araya
büyük bir mesafe koym ak lâzımdır. B u n u n
için, Sakarya’nın doğusuna çekilmek caizdir»
dedi. Yunanlılar, durmadan takip ederse h a ­
reket üssünden uzaklaşmış olacak ve yeni­
den menzil teşkilâtı kurmağa mecbur kala­
cak, her halde ummadığı bir çok güçlüklerle
karşılaşacak, buna karşılık T ürk ordusu top­
lu bulunacak ve daha uygun şartlara malik
olacak. B u hareketin en büyük mahzuru, Es­
kişehir gibi m ü h im mevkilerin ve bir çok
arazinin Yunanlılara terkedilmesinden ötürü
um um î efkârda hasıl olabilecek, mânevî sar­
sıntı idi. A n c a k muvaffakiyetli sonuçlar elde
edilince b u mahzurlar kendiliğinden ortadan
kalkacaktı. Mustafa K em al Bey «askerliğin
gerektirdiğini tereddütsüzce tatbik edelim.
Ö bü r mahzurlara mukavemet ederiz» diye­
rek hasıl olacak durum un bütün mes’uliyeti-
ni kabul etti.
B u n u n üzerine T ürk kuvvetleri. 25 tem­
m u z 1921 • tarihinde Sakarya nehrinin doğu­
suna çekildi. B u harekete girişilmeden evvel
Eskişehir civarında bir karşı taarruz yapıla­
rak düşmanın güney kanattaki tazyikinin
hafifletilmesi temin olunmuştur.
3618
T. B. M . Meclîsinde durum, Mustafa
Kemal Beyin Başkumandanlığa
atanması
Hakikaten büyük arazi parçalarının düş­
m a n a terbi halk efkârında büyük bir sar­
sıntı hasıl etmişti. B u n u n ilk tezahürleri de
Mecliste görüldü. Acı tenkidler oldu.
Mersin m e b ’usu Salâhaddin Bey, Mustafa
K e m a l Beyin, ordunun başına geçmesini is­
tedi. O n u n bu vazifeyi üzerine almasını iste­
yenler iki kısımdı. Ekseriyette olup genel
kum andanın ona verilmesile her şeyin düze­
leceğine ve nihaî neticenin ancak b u suretle
alınacağına samimî olarak inananlar, diğer­
leri azınlıkta olan ve artık ordunun tam am en
mağlûp olduğunu, durum un bir daha düze-
lemiyeceğini, millî dâvanın tam am en kaybe­
dilmiş bulunduğunu sandıklarından öçlerini
Mustafa K e m a l Beyden almak isteyen b ed ­
binler ve muhaliflerdi.
Bir kısım milletvekilleri de, onun b u va ­
zifeye tâyinine karşı idiler. Bunlar da tama­
m en iyi niyetle hareket eden ve Mustafa
K e m a l Beyin, ordunun başına geçmesini h e­
nüz erken bulanlardı.
Mecliste münakaşa ve müzakereler uza­
dı. Genel eğilim, Mustafa K em al Beyin Baş­
kumandanlığı üzerine alması yolunda idi.
Mustafa K e m a l Bey, Meclisin 4 ağus­
tos 1921 tarihli gizli bir oturumunda başkan­
lık m akam ına bir önerge vererek beliren ge­
nel arzu ve istek üzerine Başkumandanlığı
kabul edeceğini, ancak b u vazifeyi üzerine
almaktan doğacak faydalan en kısa zam anda
elde edebilmek için Türkiye B ü y ü k Millet
Meclisinin haiz olduğu yetkileri fiilen kul­
lanmak şartının da kabulünü istedi. B u yet­
kinin yalnız üç ay gibi kısa bir süre için ve­
rilmesini kâfi buluyordu. Mecliste hem en iti­
razlar yükseldi.
Mustafa K e m a l Bey, Mecliste ileri sürü­
len bu mütalâaların hiç birini reddetmedi.
Hattâ, hepsini doğru bulduğunu ve Meclisin
bu meseleyi dikkat ve önemle incelemesini
söyledi. Gerekli açıklamalarda bulundu.
Sonra Meclise bir tasarı sundu. Tasarı, m ü ­
zakereye konularak kanun şeklini aldı (Düs­
tur; Tertip: III, C: 2, S: 133).
B u kanu nu n birinci maddesi, Meclisin
ve üyelerinin masuniyetini garanti ediyor,
ikinci maddesi Başkum andan Mustafa K em al
Paşaya ordunun maddî ve mânevî gücünü
âzamî şekilde arttırmak ve sevk ve idaresini
sağlamlaştırmak hususunda Meclisin haiz ol­
duğu yetkiyi veriyor, üçüncü maddesi ise,
Başkumandanlık sıfatı ile bu yetkiyi üç ayla
sınırlandırıyordu.
Mustafa K e m a l Bey, başkum andan olun­
ca, Fevzi Paşan m Genelkurm ay Başkan­
lığı ödevini daha rahat olarak yapabil­
mesi için üzerinde buîunan Millî M üdafaa
Vekâletinin Refet Paşaya veya bir başkasına
verilmesini teklif etti. B u n u n da kabulünden
sonra kısa bir hitabede bulunarak sonunda:
«Zavallı milletimizi esir etmek isteyen düş­
manları mutlaka mağlûp edeceğimize dair
olan güvenç ve inancım bir dakika olsun sar­
sılmamıştır. B u dakikada b u eksiksiz kana­
atimi hey’etinize, bütün millete ve bütün
dünyaya karşı ilân ederim» dedi.
Başkum andan Mustafa K em al, karar­
gâhını hem en kurarak işe başladı. Sonra top-
yekûn savaş hazırlıklarına girişti. Yetkileri­
ne dayanarak üstüste tebliğler yayınladı.
Bunlarla her kazada bir «Millî Teklifler K o ­
misyonu» kurdu. Bunların nasıl çalışacakla­
rını düzenlendi. Vatanda her evin bir kat ça­
maşır, bir çift çorap ve bir çift çarık hazır­
layıp bölgesindeki komisyona teslim etmesini
bildirdi. Tüccarın ve halkın elinde bulunan
her çeşit yünlü ve pam uklu kumaş, y ü n ve
tiftik, deri ve mamulleri, her çeşit tel ve çi­
vi, saraçlık malzemesi, nal v e mıh ve bunla­
rın h a m maddeleri, y e m torbası, yular, belle­
m e, semer, urgan, kaşağı v.s. stoklarına be­
deli sonra ödenm ek üzere yüzde kırk nisbe-
tinde el koydu. Yine bedeli sonra ödenm ek
üzere mevcut buğday, arpa, saman, u n ve
her çeşit hububat, kasaplık hayvan, şeker,
gaz, sabun, yağ, tuz, zeytinyağı, çay v e m u m
stoklarının da yüzde kırkma ve ordunun işi­
ne yarayacak terkolunmuş malların hepsine
el koydu. O r d u ihtiyacı için alınandan m aad a
halkın elinde bulunan nakil vasıtaları için
ayda bir kere yüz kilometrelik bir mesafeye
kadar meccani askerî nakliyat mükellefiyeti
ihdas etti. Halkın elinde bulunup savaşa y a­
rayan bütün silâh ve cephanenin üç günde
teslimini -emretti. Benzin v e ağır yağlarla
her çeşit ince ve kalın makine yağları, m o ­
torlu araç lâstikleri, telefon cihazları, her çe­
şit kablo, pil, çıplak tel ve b u n ­
lara benzer elektrik malzemesi
ve sülfirik asid stoklarının da
yine aynı şartlarla yüzde kırkı­
nı ordu ihtiyacına ayırdı. Bütün . o
demirci, marangoz, dökümcü,
tesviyeci, saraç, arabacı esnafını
ve imalâthanelerini ve imal ka- -
biliyetlerini, ateşsiz silâhlar ya- ;V-il
pabilecek sanatkârları tesbit et-
tirdi. Halkın elinde bulunan her
çeşit nakil vasıtasıyle b u işde
kullanılabilecek hayvanların
yüzde yirmisine keza el koydu.
Sakarya Meydan Savaşı
Başkum andan b u icraattan
sonra, 12 ağustos 1921 tarihinde
PolatlI’daki cephe karargâhma Millî mücadelede mühim nakliyat unsurları erkekli kadınlı
gidip fiilen İstiklâl Ordusunun
3619
başına geçti. B u suretle, A nadolu’da Millî
Mücadele devri, yerini İstiklâl Savaşı dev­
rine bırakmış oluyordu.
Başkum andan pek yakında başlayaca­
ğım u m d u ğ u düşman taarruzlarının nereler­
den ve hangi noktalardan geleceğini ve sa­
vaşların hangi alanlarda cereyan edebilece­
ğini kestirmek için ilk iş olarak cephe b o ­
yunca bir keşif gezisinde bulundu. B u sıra­
da düşman taarruzlarının nerelerde karşıla-
nrp durdurulabileceğini ve onun nasıl yeni­
lebileceğini kararlaştırdı. O n d a hasıl olan
intiba, bun un Kızılırmağm doğusuna geçme­
den, yani A nkara’yı geçici de olsa düşman
işgaline düşürmeden başarılabileceği merke-
zindeydi ve kendisinin çok ehemmiyet ver­
diği bir husustu. B u incelemeleri esnasında
attan düşm ek suretiyle bir kaza geçirdiyse
de tedavi için gittiği A nkara’dan h em en sa­
vaşı idare mevkiine geldi.
B u sırada tekrar ileri harekâtına başla­
mış (13 ağustos) bulunan Y u n a n ordusu, P o ­
latlI batısında demiryolunun kuzeyi ile gü­
neyinde Sakarya nehri sağındaki T ü rk sa­
vu n m a hattına yüklendi (23 ağustos 1921).
Y ü z kilometrelik bir cephede cereyan eden
savaşlarda savunma hattının bir çok yerleri
kırıldı, geri çekilmeler oldu. Buralardan iler­
lemek isteyen her Y u n a n birliği karşısında
hem en T ü rk kuvvetleri yeni cephe kurdu.
Başkum andan Mustafa Kem alin: «Hatt-ı m ü ­
dafaa yoktur, sath-ı müdafaa vardır. O satıh,
bütün vatandır!.. Vatanın her karış toprağı,*
vatandaşın kanı ile ıslanmadıkça terkoluna-
m az» diye başlayan emrine göre hareket eden
Türk ordusunda, yerinden atılan en ufak
birlik bile ilk durabildiği noktada tekrar
cephe teşkil ediyordu. Yanındaki birlikler
çekilme zorunda kalsa bile diğerleri ona tâbi
olmadan bulunduğu yerde sonuna kadar da*
¿rites.
köylüler ve kağnılar
 yanıyordu. B u tarz o zam ana kadar harp
san’atına hâkim olan, savunm a hattının kı-
rılmasıyle ordunun m uayyen mesafede çekil­
meleri icabettiği teorisine karşı idi ve b un u
değiştirmekteydi.
Y u n a n ordusu savunm a hattına ağırlık
merkezi güneyde ve sol kanada, kuşatm ak
üzere taarruz ettiğinden, zam anla T ü r k cep­
hesinin yönü Batıdan G üneye, arkası da A n ­
kara iken K u zey e yönelmişti. Fakat B a ş k u ­
m a n d an Mustafa K e m a l Bey, bun da bir özür
görmedi. Yukarıda yazdığımız savunm a sis­
temiyle Y u n a n ordusunun taarruz kabiliye­
tini gittikçe azalttı ve nihayet b un dan m a h ­
r u m hale getirdi. B u d u r u m hissedilr edil­
mez. önce T ü rk ordusunun sağ kanadı S a ­
karya doğusundan Y u n a n sol kanadına ve
sonra da bütün cephede karşı taarruza ge­
çerek galebeyi temin eden darbeyi vurdu (13
eylül 1921). Yirmiiki gün ve yirmiiki gece
aralıksız d ev a m eden Sakarya m ey da n sava­
şını neticede T ü r k ordusunun kazanması,
Y u n a n kralının ve ordularının A n k a r a ’yı al­
m a arzu ve iddialarına da son veren kat’î bir
darbe oldu.
Sakarya savaşının başladığı ilk günlerde
bir emniyet tedbiri olarak Millî H ü k ü m e t

Sakarya savaşını gösteren kroki

3620
 merkezi her türlü haberleşmeyi durdurmuş kârına sunuldu. (İslâm Ansiklopedisi; C ü z:
bulunuyordu. B ü y ü k bir m ey da n savaşının 10, S: 758).
başladığı duyulmuş, lâkin nasıl geçtiği öğ-
renilememiş, her yerde yalnız Y u n a n ajans­ Galebenin siyasî neticeleri, Kars and-
larının verdiği zafer ve muvaffakiyet tera­
neleri dinlenmişti. Millî ordunun kat'i zaferi iaşması ve Ankara anlaşması
haberi yayılınca d u ru m birdenbire değişti. Sakarya m eydan savaşında kazanılan
Bütün yurdda coşkun ve günlerce süren se­ parlak zaferin neticeleri hem en görülmeğe
vinç gösterilerine yol açtı.
Sevr’in şartlarını A n k a ra ’ya silâh güciyle
kabul ettireceklerini böbürlenerek ilân eden
Yunanlılar cidden hacil ve perişan bir d u ­
rum a düştüler.
Meclis, toplantı halinde bulunuyor, za ­
fer kutlanıyor, vaktiyle Mustafa K e m a l B e y
hakkında lehde olmayan konuşmalar yapmış
bulunan bir kısım milletvekilleri şimdi söz­
lerini tevile çalışıyor, herkes birbirini tebrik
ediyor, gözlerden sevinç ve iftihar yaşları
akıyordu.

Mustafa Kem al B ey’e Müşirlik rütbesi

ile Gazi unvanının verilmesi

Galib ordunun galib başkumandanının

askerî rütbesi yoktu. G örev başında ve savaş
m eydanlarında kazandığı rütbelerini Osmanlı
devleti geri almıştı. 14/15 eylül gecesi K o ­
zan milletvekili ve. Gen elku rm ay Başkanı
Fevzi ve Edirne milletvekili ve Batı C e p ­
hesi K u m a n d a n ı İsmet Paşalar Meclis B a ş ­
kanlığına telgrafla bir önerge göndererek
savaş m eydanında bizzat bulunup birlikleri
sevk ve idare ve gereken tedbirleri almak Y u s u f K e m a l (T en g irş ek ) B e y
suretiyle zaferi elde eden Sakarya m eydan
savaşının galib kum an danı B a şkum a nd an başlandı. İlk olarak, Sovyet R usya’nın ara­
Mustafa K e m a l Bey e M üşir (Mareşal) rüt­ cılığı ile Sovyet Ermenistan, Gürcistan ve
besiyle G azi ünvanm ın veril­
mesini istediler. Meclis, 19 eylül
1921 tarihinde bir kanunla b u ­
n u kabul etti (Düstur; Tertip:
III, C : 2, S: 143).

Mustafa K e m a l Paşa (Bey),

aynı gün Meclis kürsüsünden
T ü rk milletinin mümessillerine
Sakarya m ey da n savaşının geçiş
şeklini anlattıktan sonra sözle­
rini şu cümlelerle bitirdi: «Biz,
millî sınırlarımız içinde hür ve
müstakil yaşamaktan başka bir
şey istemiyoruz. Türkiye halkı
Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi
ve onun Hükümeti, her medenî
millet ve hüküm et gibi varlığı­
nın, hürriyet ve istiklâlinin ta­
nınması isteğinde katiyen ısrar
eder ve bütün dâvası bundan
ibaretin-».
O n u n bu sözleri, Meclisin -
kararıyle yabancı dillere tercü­ fVtustafa K e m a l B e y ve F r a n k ie n B u y y o n A n k a r a ’d a T . B . M .
m e. edilerek dünya u m u m î ef­ Meclisi binasına girerlerken

3621
Azerbaycan devletleriyle yapılmış olan and-
laşmalar 13 ekim 1921 tarihinde K ars’da im ­
zalandı.
Fransızlar daha Londra konferansın­
dan evvel Sevr andlaşmasının Millî H ü ­
kümete ve dolayısıyle Türk milletine kabul
ettirilmesinin imkânsız olduğunu ileri sür­
müşlerdi. Londra konferansından sonra ise
Bekir Sam i Beyle yaptıkları anlaşmalar millî
H üküm et tarafından tasdik edilmemişse de
çeşitli sebepler yüzünden Suriye ile birlikte
Adana, Anteb bölgesini işgal altında bulun­
duran Fransa’nın ve yeni Türkiye devletinin
birbirleriyle savaşmağa ne niyet ve ne de is­
tekleri vardı. Fransızlar b un un için Türkler­
le yeniden anlaşma imkânları aramağa başla­
mışlardı. B u maksatla, eski bakanlardan
Franklin Buyyon, Millî Hüküm etle gayrı res­
mî temaslarda bulunm ak ve T ü r k h ü k ü m e ­
tinin görüşünü öğrenmek için A nka ra ’ya gel­
di (9 haziran 1921). Mustafa K e m a l B ey k e n ­
disi ile Hariciye Vekili Yusuf K e m a l (Ten-
girşek) B ey ve Fevzi (Ç akm ak) Paşa da h a ­
zır olduğu halde iki hafta kadar görüşme­
lerde bulundu. D a h a ilk buluşmalarda, m ü ­
zakereler için hareket noktasının millî Mi-
sak olduğu ifade edildi. F. Bu y y o n ise, ev­
velâ Sevr andlaşmasının bir oldu bitti ola­
rak mevcut bulunduğunu söyledikten son­
ra L o ndra’da Bekir Sam i Beyle yapılan
anlaşmayı esas almanın ve bu anlaşmanın
Millî M isaka aykırı olan noktaları üzerinde

--TTg'-'f
-
münakaşalarda bulunmanın u y ­
gun bulunacağını .ileri sürdü.

... ■■ Londra konferansına gelen dele­

gelerimizin esasen Millî Misak-
• ■': i1 ¿ÂBİSİ1 tan bahsetmediklerini söyledi.
Kendisine verilen karşılık­
ta; millî hüküm et nazarında

t t- -M Sevr diye bir andlaşma bulun­

madığı söylenerek, Bekir Sam i
~ yz :r r> . ■p i Bey, Londra konferansında Millî
Misakı öne sürmemişse, kendi­
sine verilen yetki ve talimat
dahilinde hareket etmeyip ha-
tâlı davrandığı, bu hatalı yola
yeniden gitmenin de hiç bir
mk faydalı netice
ilâve edildi.
doğurmayacağı

m F . Buy y o n b un un üzerine

k . Bekir Sam i B ey Millî Misaktan

bahsetmiş bulunsaydı ilk m ü za ­
kerelerin buna göre yapılacak
Ankara anlaşm asından sonra T ü r k ve Fransız delegeleri olduğunu ve asıl güçlüğün bu
A d a n a ’da noktadan doğduğunu söyleyerek
Millî Misakı incelemek için bir
kaç gün müsaade istedi. Sonra
Millî M is ak m maddeleri üzerin­
de birer birer duruldu, Fransız
diplomatının bilhassa dikkatini
çeken, kapitülâsyonların ilgası
ve tam istiklâl meseleleriydi.
B u n u n mücadelenin bütün ruhu
olduğu ve elde edilmedikçe
barış ve sükûnun kurulamıyaca-
ğı kendisine tekrar hatırlatıldı.
Birinci ve ikinci derecedeki
meseleler üzerinde günlerce fi­
kir teatisinde bulunulduktan
sonra maddeler üzerinde tam
anlaşma oldu. Anlaşma, Fransız
diplomatının adım adım . Türk
tezine yaklaşması sonunda vâki
olmuştur. Fransa hükümeti
biraz daha bekledi. Nihayet,
Sakarya zaferinden 37 gün son­
A n l a ş m a üzerine Fransızların terkedip gittikfer? A d a n a ’da ra, 20 ekim 1921 tarihinde A n ­
halkın sevin 9
gösterisi kara anlaşması imzalandı. B u

3622
anlaşma ile.. Milli H ü k ü m e t ve milli emeller
ilk defa olarak bir Batı devleti tarafından
tanınıyor, kabul ve tasdik ediliyordu.
A nd laşm anm esasları şunlardı:
İki devlet, aralarında savaş halinin sona
erdiğini bildiriyor ve b u n u askerî ve mülkî
memurlarına ve halka derhal ilânı kabul edi­
yorlardı.
İki taraf esir ve tutukluları karşılıklı
olarak hemen serbest bırakacaklardı.
E n geç iki ay içinde Fransız birlikleri
Anadolu’y u boşaltıp Millî M isak ile tâyin
olunan güney sınırının Suriye tarafına çeki­
lecektir (B u smır, anlaşmanın sekizinci m a d ­
desinde tasrih ediliyordu).
T. B. M M ECLİSİN DE D U R U M , O R D U N U N B Ü Y Ü K ZAFER İ, B Ü T Ü N
ANADOLU VE İ Z M İR ’İN KURTULUŞU,
BÂB-I-ÂLİ’NİN T U T U M U , S A L T A N A T I N İL G A S I, P A D İ Ş A H I N K A Ç M A S I
Sakarya zaferi T ü rk ordusunun kudreti­
ni ortaya koyan askerî.ve siyasî alanda m ü ­
him bir merhale olmuştu. Fakat, A na do lu’yu
askerî bir zaferle düşm andan temizlemedik­
çe, Millî Misakı kabul ettirmeğe imkân yok­
tu. A n c a k Batılı devletlerle İstanbul hükü­
meti ve hattâ B ü y ü k Millet Meclisinde v a ­
zife almış bazı kimseler, böyle bir zaferin
elde edilebileceğine hâlâ emin değillerdi.
Mecliste yine Sakarya savaşından önceki ha ­
va esmeye başladı.
Başkumandanlık ile olağanüstü yetkile­
rin müddeti sona ermeden b u n u n üç ay için
uzatılması hakkında Meclise gelen kanu nu n
müzakerelerini fırsat bilen muhalif zümreye
mensup milletvekilleri, kanu nu n çıkmaması
için çok uğraştılarsa da m uvaffak olamadılar.
B u n d an sonra, başka bir faaliyet sahası ara­
dılar ve buldular. Mecliste «İcra Vekilleri
H e y ’etinin vazife ve m es’uliyetleri hakkın-
daki kanun» tasarısı görüşülürken harekete
geçip Millî Hüküm eti uzak ve gerçekleşmesi
imkânsız hayâller peşine sürükleyerek kendi
asıl görevini yapmasına engel olacak bazı h ü ­
kümleri bu kanuna koydurm ak istediler.
Gazi Mustafa K e m a l Paşa, 1 aralık 1921
tarihinde Meclis kürsüsünden Millî Misakı
gerçekleştirmek amacını güden yeni Türk
devletinin bunlarla uğraşamayacağını, uğraş­
masının millî egemenliğin gerçekleşmesine
engel olabilecek tehlikelerin doğmasına se­
bep olacağını izah etti.
Diğer bir mesele de B aşkum andan ile
Genelkurm ay Başkanınm A n k a r a ’da bulun­
malarından çıktı. 4 ocak 1922 günü B ü y ü k
Millet Meclisinin gizli bir ■toplantısında bu
husus ortaya atıldı ve değişiklikler yapılması
ileri sürüldü. Sonra «takib edilen askerî si­
3623
Tahliye ve işgal bir karma komisyon ta­
rafından yapılacak, bu arazide oturanlar için
tam bir genel af ilân olunacak, Türkiye h ü ­
kümeti Millî Misakta azınlıklar için derpiş
edilen hakları tanıyacak, İskenderun bölgesi
için geçici Özel bir idare kurulacak, Ertuğrul
Gazi’nin babası Süleyman Şahın, Caber kale­
sindeki mezarı müştemilâtıyla birlikte T ü r ­
kiye’nin malı olacak, buraya Türk bayrağı
çekilecek ve Türk muhafızlar konulacaktı.
B un d an m aada güney demiryollarına,
her iki tarafla ilgili akarsulara ve gümrük
meselelerine ait bazı teferruat da anlaşma
sınırına giriyordu (Düstur: Tertip: III, C : 2,
S: 152-171).
MUDANYA M Ü TAREKESİ,
yaset nedir?» sorusu ile daha tehlikeli m e ­
selelerin doğmasına yönelmek istendi. M ü ­
nakaşalar sonunda Rauf (Orbay), Befet
(Bele) Paşa görevlerinden, K a r a Vasıf Bey
üyelikten istifa ettiler (13 ocak 1922).
Meclîste muhalefeti temsil edecek olan
ikinci grubun kurulması
Rauf ve K ara Vasıf Beyler, gruptan ay­
rılan bir kısım mebuslarla birleşip- Anadolu
ve Rumeli Müdafaa-i H u k u k Cemiyeti ile
bağları baki kalmak şartıyle Mecliste «İkinci
Grup» u teşkil ederek kuvvetle muhalefete
geçtiler.
Gruptan ayrılanlar, G rup programının
ikinci maddesinde hükümet teşkilâtının A n a ­
yasaya göre yapılacağını derpiş eden düşün­
celeri ile, birinci m addenin son fıkrası olan
«memleketin resmî ve özel bütün teşkilâtmı
ve tesislerini esas m aksada hizmet eder hale
getirmeğe çalışmak» meselesine karşı bulu­
nuyorlardı.
Muhalifler, bir taraftan hükümetin çalış­
masına, vekillerin seçilmesine engel olacak
bir faaliyet tarzı tutturdukları gibi, bir ta­
raftan da Mecliste ordu aleyhinde bir cere­
yan yaratmağa çalışıyorlardı.
Sakarya m eydan savaşından sonra aylar
geçtiği halde ordunun neden taarruza geç­
mediği soruluyor, mutlaka taarruz etmesi
gerektiği ileri sürülüyor, hiç olmazsa belli
bir kesimde taarruzda bulunarak taarruz k a ­
biliyetinin mevcut olup olmadığının anlaşıl­
ması isteniyordu.
Gazi Mustafa K em al Paşa, hazırlıklarını
tamamlar tamamlamaz, yalnız kesin neticeli
bir taarruz yapm ak düşüncesinde olduğu için
bütün bunlara mukavemetle her türlü m a n ­
tık ölçüsü dışındaki iddialara ve hiç bir esa­
sa dayanm ayan düşüncelere iltifat etmedi.
B u n u n üzerine, onun milleti bir meçhule
doğru sürüklediği propagandası başladı ve
bu, Meclis dışına ve hattâ orduya kadar y a­
yıldı.
Bütün bunlara karşı, Mecliste izahat
yerm ek ihtiyacını hisseden G a zi Mustafa K e ­
mal Paşa cepheyi teftiş için A nkara’dan ay­
rılmağa karar verdiği 4 mart 1922 günü Meca­
lisin gizli bir toplantısında açıklamada b u ­
lundu. O r d u n u n kararı taarruzdu. Lâkin bu,
hazırlıkların tamamlanması için bir zamana
muhtaç bulunduğundan geri bırakılıyordu.
Yarım hazırlıkla yapılacak taarruz, hiç taar­
ruz etmemekten daha fena idi. B u n u n için,
böyle bir durum u n ordunun taarruz kabi­
liyeti olmayışı şeklinde tefsiri doğru değildi.
Kö tü telkinlere, menfi propagandalara k a ­
pılmamak lâzımdı.
B u n d a n sonra, düşmana taarruz için v e­
rilmiş kati kararın tatbikine geçilebilmesi-
nin üç vasıtanın hazırlığının tam olmasına
bağlı bulunduğunu söyledi. Bunlarda biri
millet, öbürü meclis ve üçüncüsü ordu idi.
Sonra Meclisten, kendisi cephede bulun­
duğu sırada açık oturumlarda ordunun duy­
gu ve düşünceleri üzerinde kötü, tesirler y a­
ratacak münakaşa ve müzakerelerde bulu­
nulmamasını istedi.
İtilâf devletlerinin mütareke teklifi
ve yeni banş şartları
A nkara hükümeti son kat’î savaşa hazır­
lanırken bir taraftan da Batı dünyasının
duygu ve düşüncelerini öğrenmek gayesile
Hariciye Vekili Yu suf K e m a l (Tengirşek)
B ey ve, daha sonra da Dahiliye Vekili olan,
3624
Fethi (Okyar) B ey A vrup a’ya gönderilmiş­
lerdi.
Yusuf K e m a l Beye, İstanbul’a ait bâzı
görevler de verilmişti. İzzet Paşa ve arka­
daşlarıyla görüşecek, onlara Millî H ü k ü m e ­
tin tâyin ettiği hedefe doğru yürümelerini
telkin edecek, Vahideddin’in B ü y ü k Millet
Meclisini tanımasını isteyecekti.
Yusuf K e m a l Bey, kendisine verilmiş
olan talimata tam am en uygun şekilde hare­
ket ettiyse de, İzzet Paşa ve. arkadaşlarından
ayni iyi niyetli karşılığı göremedi. O n u al­
dattılar ve Vahideddin’e bir müracaatçı ola­
rak götürdüler. Üstelik A vrup a’d a yapacağı
teşebbüsleri zorlaştırmak ve karıştırmak için
İstanbul’da oyalayıp İzzet Paşayı Y u n a n iş­
galinde bulunan yerlerden geçirmek suretile
kendisinden evvel Paris’e ve Londra’y a gön­
derdiler.
Millî hükümetin Hariciye Vekili, Paris
ve Londra’da yaptığı temas ve görüşmeler­
den hiç bir sonuç alamadı. Ancak, İtilâf dev­
letleri Dışişleri Bakanlarının yakında topla­
narak B ü y ü k Mîllet Meclisi Hüküm etine b a ­
rış teklifinde bulunacaklarını öğrendi. H a ­
ber aldığına göre, Anadolu’n un boşaltılması
esas itibariyle kabul edilmişti. Yalnız, barış
görüşmeleri sırasında savaş başlarsa, m ü za ­
kerelerin yarıda kalabileceğini ileri süren
Lo rd Kürzon, Yu suf K e m a l Beye b un u n için
daha evvel Yunanlılarla bir mütareke yapıl­
masının doğru olacağını söyledi.
Yu suf K e m a l B e y ise buna, konferansın
Anadolu’n un boşaltılmasına karar vererek
bu n u iki tarafa bildirmesinin mütarekeden
daha . büyü k bir garanti olduğu cevabını
verdi. Lâkin Lo rd K ü rzo n mütarekede ısrar
etti. Ancak, son teklifi de hükümetine bil­
direceğini haber verdi..
A z sonra da, Yu suf K em al Bey, Ankara-
3^a dönmeden, İtilâf devletleri Dışişleri B a ­
kanları konferansı, T ü rk ve Y u n a n hüküm et­
lerine mütareke teklifinde bulundu. B u m ü ­
tarekenin esas şartları şunlardı:
İki taraf birlikleri arasında on kilomet­
relik askerî kuvvetlerin bulunmayacağı bir
alan teşkil edilecek, birlikler hiç bir suretle
kuvvetlendirilmeyecek, stratejik durumların­
da değişiklik yapılmayacak, bir yerden bir
yere malzeme naklolunmayacak, ordu ve as­
kerî d urum İtilâf devletlerinin askerî komis­
yonlarınca kontrol edilebilecek, b u komis­
yonların hakemlikleri iyi niyetle kabul olu­
nacak, çarpışmalar üç ay için duracak ve ön
barış görüşmeleri iki tarafça kabul edilince­
ye kadar mütareke üç ayda bir otomatik
olarak yenilenecek, taraflardan biri harekete
geçmek isterse, mütareke müddetinin sona
ermesinden hiç olmazsa on beş gün evvel
öbür tarafa v e İtilâf devletleri mümessille­
rine d urum u haber verecekti.
Sakarya’da maddeten olduğu kadar mâ-
nen yenilen ve yeniden geniş askerî hare­
 ketlere kalkışması imkânsız derecede güç
olan Yu nan' ordusu, b u şartları hem en kabul
etti.
Ankara b u harekette başka gayeler sez­
di. İtilâf devletleri Y u n a n ordusunu kat’î so­
nucu alacak bir taarruza kalkıştıramaymca,
hazırlanan millî T ü rk ordusunu âtıl bırak­
mak, millî hükümeti bir takım ümidlerle
oyalamak, bekleyişlerle maddî ve mânevî gü­
cü yıpratmak istiyorlardı.
Fakat buna rağmen teklif A nkara hü kü ­
metince reddedilmedi. B u suretle h e m iyi ni­
yetle hareket ettiğini gösterip b u n u propa­
ganda etmeyi, hem de mukabil şartlarla İti­
lâf devletlerinin gerçek niyetlerini öğrenme­
yi ve red cevabının da onlardan gelmesini
uygulayacak bir politika takibini uygun
gördü.
Mütareke teklifine İcra Vekilleri Heyeti
bir cevap hazırladı. 24/25 mart gecesi M u s ­
tafa K em al Paşa da Sivrihisar’da vekillerle
buluşup cevabın nihaî şeklini kararlaştırdı­
lar. B u cevabın verilmesine vakit kalmadan
Paris’te toplanan Dışişleri Bakanları konfe­
ransının İtilâf devletlerinin barış esaslarını
bildiren 26 mart 1922 tarihli notası alındı. B u
esaslar ise şunlardı:
a — Türkiye’de ve Yunanistan’daki azın­
lıkların haklarının savunulmasına ve b u h u ­
susta konulacak kaidelerin tatbikine Millet­
ler Cemiyetinin (Cemiyet-i A k v a m ) de işti­
rak ettirilmesi.
b — Doğuda bir Erm eni y urdunun k u ­
rulması ve b u işe de Milletler Cemiyetinin
iştirak ettirilmesi.
c — Boğazların serbestliğini sağlamak
için Gelibolu yarımadasında ve Boğazlar böl­
gesinde askerî olmayan bir bölge kurulması.
ç — Trakya sınırının Tekirdağı Türkler-
de ve Kırklareli, Babaeski ve Edine Y u n a n ­
lılarda kalmak üzere yeniden çizilmesi.
d — Türkiye’ye bırakılacak İzimr’in
Rumlarına ve Yunanistana geçecek Edirne-
nin Türklerine b u şehirlerin idaresine âdilâ­
ne şekilde iştirak imkânını verecek bir usul
kararlaştırılması.
e -
— Barış olunca İstanbul’un İtilâf dev­
letlerince boşaltılması.
f — Sevr andlaşmasmda elli bin olarak
tâyin edilen T ürk silâhlı kuvvetlerinin sek­
sen beş bine çıkarılması ve bunların yine üc­
retli olması.
g — Sevr andlaşmasmdaki malî komis­
yonun kaldırılması, bununla beraber İtilâf
devletlerinin ekonomik çıkarlarını, Düyun-u
U m u m iy e ve bize yükletilecek savaş tazmi­
natının ödenmesini temin hususunda T ürk
hâkimiyeti ile uyuşabilecek bir usul tâyini.
h — Kapitülâsyonlarda tâdiller yapılma­
sı maksadıyle birer komisyon- kurulması.
Mahiyeti itibariyle Sevr’in az çok tâdil
edilmiş bir şekli olan bu projelin şartlarının
3625
Millî Hükümetçe kabulü ve Millî M isak
prensipleriyle telifi imkânsızdı.
Millî Hüküm et, 5 nisan 1922 tarihinde
her iki notaya birden cevap verdi. Bunda, iyi
niyetini isbat için evvelâ mütarekenin esas
olarak kabul edildiği, lâkin mütareke ile be­
raber Anadolu’nun boşaltılmasının başlama­
sının şart olduğu bildiriliyordu. Mütarekenin
müddeti, b u boşaltma müddeti ile eşit şekil­
de dört ay olacak ve boşaltma sonunda ilk
barış müzakereleri bitmemiş olursa kendili­
ğinden üç ay daha uzayacaktı. Eğer m üta­
reke teklifi kabul edilirse, barış tekliflerini
incelemek üzere üç hafta içinde delegeleri­
miz kararlaştırılacak yere gönderilecekti.
İtilâf devletleri 15 nisanda notanın red
edildiğini bildirdiler. Millî H ü kü m et 22 n i­
sanda mütareke meselesinde anlaşma olmasa
bile barış görüşmelerinin geri bırakılmasının
doğru olmadığını bildirip İzmir’de bir k o n ­
ferans toplanmasını teklif etti ise de, bu gö­
rüşmeler neticesiz kaldı.
Başkumandanlık meselesi, Türk ordu­
sunun taarruz hazırlığı ve durumu
Başkumandanlık K a n u n u ikinci defa 4
şubat 1922 günü yeniden uzatılmıştı. Böyle-
ce, 3 mayıs 1922 tarihinde müddeti sona eri­
yordu. İkinci uzatılışta Mecliste yine bir çok
tartışmalar olmuş, neticede kanun çıkmıştı.
Mayıstaki üçüncü defa uzatma m ü zake­
relerinde Mecliste çoktanberi hazırlanmakta
olan muhaliflerin şiddetle karşı koymaları
sonunda ilk oylamada alınan netice alınama­
dı. A n c a k gizli bir celsede yapılan açıklama­
yı müteakip Başkumandanlık K a n u n u tekrar
üç ay için uzatıldı. B u hususa dair T e m m u z
ayındaki müzakerelerde ise Mustafa K em al
Paşanın müddetsiz olarak Başkumandanlığı
Meclisçe kabul edildi.
Diğer taraftan gerek Meclisçe gerekse
dışarıda, saltanata ve hilâfete bağlı olanlarla,
yüksek İdarî kabiliyetin yalnız kendilerinde
olduğunu sanan, dolayısıyle yüksek m evki­
lerde bulunmayı tabiî hakları sayan ve işle­
rin ancak bu suretle neticelendirilebileceği
kanısını taşıyan pek muhteris bazı eski, poli­
tikacılardan mürekkeb bir grup çeşitli yol­
lardan muhalefetlerine yine devam ettiler.
Yukarıda naklettiğimiz b u dış ve iç olay­
lar geçerken, T ü rk ordusunun hazırlığı ta­
m a m e n sona ermiş bulunuyordu.
Gazi Mustafa K e m a l Paşa, daha Haziran
ortalarında taarruz kararını vermişti. B u k a ­
rarından ise Genelkurm ay Başkanı Fevzi
Paşa ile Batı Cephesi K um a nd an ı İsmet P a ­
şa ve bir de Millî M üdafaa Vekili K âzım
(Özalp) Paşa haberliydiler.
Sakarya, savaşından sonra Y u n a n ordu»
sunun büyük kısmı Afyonkarahisarı - Dtım-
lupmar arasında bulunuyordu. Diğer k u v ­
vetli bir grupu da Eskişehir bölgesindeydi.
Bunların arasında da ihtiyatları vardı. Sağ
kanadını Menderes bölgesinde bulundurduğu
kuvvetlerle koruyordu. Sol kanadını ise, İz­
nik gölü kuzey ve güneyindeki kuvvetler
m uhafaza etmekteydi. Böyleee, Menderes su­
yundan M arm ara denizine kadar uzanan bir
cephe hasıl olmuştu. Y u n a n ordusunun ge­
nel teşkilâtı üç kolordu ile bir kısım müsta­
kil birliklerdi. B u üç kolorduda oniki tümen
vardı. Müstakil birlikler toplamı da üç tü­
mendi.
Fevzi (Ç akm ak) Pasa
3626
Türk devletinin batı cephesindeki k u v ­
vetleri ise, iki ordu halinde bulunuyordu.
Ayrıca cephe karargâhına bağlı birlikler de
mevcuttu ve hepsi on sekiz tümendi. B u n ­
lardan maada üç tümenli bir' süvari kolordu­
su ve daha zayıf mevcutlu iki ayrı süvari
tümeni vardı.
Türk ordularının birincisine Ali İhsan
(Sabis) Paşa, İkincisine Y a k u p Şevki Paşa
kum an da ediyorlardı. Bir m üddet sonra B i­
rinci ordu kumandanlığı Nureddin Paşaya
verildi.
Teşkilâtı değişik olan Türk ve Y u n a n or­
duları mukayese edilirse insan ve tüfek sa­ mandanı ile görüşerek taarruzun nasıl yapı­
yısı birbirine denk gibiydi. Yalnız Türklerde lacağını ^bütün teferruatiyle tesbit etti. *Son-
süvari daha fazla idi. B u n a karşılık Y u n a n ra, nihaî hazırlıkların tamamlanmasını büdi-
ordusu top, makineli tüfek, uçak, ulaştırma rip A nkara’ya döndü.
aracı, cephane v e fennî malzeme bakımından Batı Cephesi Kum and an ı İsmet Paşa da
üstündü. Üstelik, dünyanın serbest ve destek­ 6 ağustos tarihinde ordulara gizli olarak ta­
leyici endüstrisine dayanm a şansına sahipti. arruz hazırlığı emrini verdi.
Başkum andan taarruz kararını verdiğini
Başkum andan Gazi Mustafa K e m a l Paşa­
Vekiller H e y ’etine henüz açıklamamıştı. A n ­
nın tasarladığı plân gayet basit, lâkin ayn*
kara’ya dönüşünde onlarla bir toplantı ya­
derece m ükem m el ve mutlaka zafere götü­
parak iç ve dış durum u birlikte görüştü. A s ­
rücüydü. Orduların asıl kuvvetlerini Y u n a n
kerî vaziyetimiz hakkında gerekli bilgileri
cephesinin bir kanadında ve m ü m k ü n olduğu
verdi. Birlikte cereyan eden görüşme ve ko-
kadar b u kanadın dışında toplayarak bir im ­
ha m eydan savaşı yapm ak. B u n u n için asıl
kuvvetler Yunanlıların A fy o n civarında b u ­
lunan sağ kanat grupunun güneyinde ve
Akarçay ile D u m lu p m a r hizasına kadar olan
alanda toplanacaktı. Y u n a n ordusunun en
m ü him ve en hassas noktası orası idi. Ç abu k
ve kesin sonucu almak, Y u n a n kuvvetlerini
b u kanattan vurmakla m ü m k ü n d ü (Nutuk;
1927, S : 411-412). Genelkurm ay Başkanı F e v ­
zi Paşa ve Batı Cephesi K u m a n d an ı İsmet
Paşa buna göre gerekli incelemeleri yapmış­
lardı. Plân hazırdı.
Türk Orduları Başkum andanı Gazi M u s ­
tafa K e m a l Paşa, 23 tem m uz 1922 tarihinde ...f:m^- i l # ., i
Batı cephesi karargâhının bulunduğu A kş e ­
hir’e gitti. Genelkurm ay Başkanınm da b u ­ l i p a r i
lunduğu bir toplantıda harekât hakkında ge­
nel görüşme yapıldı.
Mustafa K e m a l Paşa, K o n y a ’ya gelmiş
olan General Tavzhend’Ie görüşmek üzere 24
tem m uzda K o n y a ’ya gitti. 27 tem m uzda tek­ m m ’
rar Akşehir’e döndü. O gece yapılan görüş­
melerde 15 ağustosa kadar bütün taarruz
hazırlıklarının sona ermesi kararlaştırıldı.
Ertesi günü bir futbol müsabakası baha­
nesiyle ordu ve bir kısım kolordu k u m a n ­
danları Akşehir’e dâvet olundu. O gece M u s ­
tafa K e m a l Paşa kendileriyle taarruz hakkın­ m m
da görüşüp düşüncelerini sordu ve kendi d ü ­
şündüklerini onlara açıkladı. 30 tem m uzda
Genelkurm ay Başkanı ve Batı Cephesi K u ­

» ¿ ■ -ı

Büyük taarruza hazırlanan T .B .M . Mecjısi ordusundan çeşitli birlikler

3627
nuşmalardan sonra taarruz hususunda h ü k ü ­ olmadığı hak km dak i propagandaları e n son
metle mutabık kaldı. dereceye çıkarmışlardı. B u hal, T ü r k ordu­
sunun işine yaramış, böylece gerçek du ru m u
Muhaliflerin ordunun durumu hakkın­ ve kararının tatbiki için yapılan işler Y u ­
da menfî propagandaları, Başkuman­ nanlılardan daha kolay ve kendiliğinden giz­
lenmiş, onlar da tam am en b u yanlış propa­
danın cepheye hareketi ganda sonunda tedbirsiz kalmışlardı. Yalnız
B u sırada muhalifler, ordunun kötü d u ­ devletin m ü h im mevkilerinde bulunan bazı
r um d a bulunduğu, yerinden kıpırdayacak hali kimselerin üzerinde de aynı propagandanın
tesirleri görülmeğe başlamıştı.
Mustafa K e m a l Paşa b u n u ile­
risi için zararlı görerek onlarla
başbaşa konuşmalar yaptı ve
kendilerini ordunun gerçek d u ­
r u m u hakkında ikna edip sonra
da cepheye gitti. Kendisinden
evvel oraya gelmiş olan Genel­
k urm ay Başkanı ile buluştu.
Yalnız A n k a r a ’dan ayrıldığını
son derece gizli tutmuştu. B un u ,
bir kaç yakınından başka kimse
bilmiyordu. Arkadaşları B a ş k u ­
m andan A nka ra ’da imiş gibi
davranacaklardı. Başkum anda­
nın 21 ağustos günü Ç a nk a ya ’da
bir çay ziyafeti vereceğini gaze­
teler ve ajanslarla ilân , ederken
G azi Mustafa K e m a l Paşa 20
ağustos 1922 günü öğleden son­
ra saat 16 da Akşehir’de, Batı
cephesi karargâhında bulunu­
yordu.
Burada cephe kumandanına,
26 ağustos 1922 sabahı düşm ana
taarruz edilmesi emrini verdi.
Mustafa Kem al Paşanın büyük taarruzdan evvel O gece Birinci ve İkinci or­
kıtaları teftişi dular kumandanlarını da karar­
gâha çağırdı. Kendisi, k u m a n ­
danlar, G enelkurm ay Başkanı
ve cephe kum andanı hazır b u ­
lundukları halde bir toplantı
yapıldı.
B aşkum andan, ordu k u m a n ­
danlarına taarruzun nasıl yapı­
Vv•; v lacağını bir harb o yunu şeklin­
*fSI r
de izah etti; b u taarruz h e m bir
s!
fc
■ operatif baskın, h e m de tabye
baskını şeklinde olacaktı. B u ­
n u n başarılabilmesi için ise yı­
ğınağın ve tertiplerin mutlaka
çok gizli kalması gerekiyordu.
B u yüzden, böyle hareketler hep
■ USB M , geceleri yapılacaktı.
W \ Mustafa Kem al Paşa, 24
ağustos 1922 günü B a ş k u m a n ­
danlık karargâhını Akşehir’den
Mustafa Kemai Paşanın cephe teftişlerinden birinde A k ­ taarruz cephesinin gerisinde b u ­
şehir istasyonunda çekilen bu resimde Paşanın sağında lunan Ş uhud kasabasına naklet­
Sovyet Rusya elçisi Aralof Yoldaş, solunda Azerbaycan tirdi. 25 ağustos 1922 sabahı da
eîçisi İbrahim Abilof ve resmin sag tarafında İsmet (İnö­ Ş uh u d ’dan savaşın idare edile­
nü) Paşa ile Garp Cephesi K u rm a y Başkanı Asım ( G ü n ­ ceği Kocatepe’nin güney batı­
düz) Bey görülmektedir sında çadırlı ordugâha geçildi*

3628
 Gazı Mustafa K e m a l Paşa, 26 ağustos cu- b üyük ihtiyatlarını asıl ağırlık bölgesine sü-
imartesi günü sabahı saat 5.30 da yanında Ge- rememiş bulunuyordu. Esasen 26 ağustos ak-
nelkurmay B a ş k a m ve Batı Cephesi Kum an- gam m a kadar cephenin her noktasından ayni
d a m bulunduğu halde Kocatepede’ydi. Bir şiddette devam eden taarruzlara uğramış ve
akşam öncesindenberi A na do lu’n u n dışarı ile böylece asıl ağırlık noktasını sezememişti.
her türlü yazı ve telgraf haberleşmesi kesil­ 27 ağustos sabahı başlayan şiddetli Türk
miş bulunuyordu. piyade taarruzu, asıl maksadı açığa vurm uş­
T ürk ordusunun taarruzu, şu şekilde ter­ sa da, artık iş işten geçmiş bulunuyordu. B u
tiplenmişti: 12 piyade ve 3 süvari tümenin­
den kurulu Birinci ordu A karçay - Ahırdağ
bölgesinden kuzeye doğru taarruza geçecek,
iki kolordu ve bir süvari tümeninden kurulu
İkinci ordu cepheden düşm ana tesbit taarru­
zunda bulunacak, üç tümenli süvari kolordu­
su Ahırdağ’ın doğusundan geçip düşmanın
yan ve gerilerine h ü c um edecekti. Diğer ta­
raftan, düşmanın da yapması m ü m k ü n bütün,
hareketler inceden inceye hesaplanmıştı. K a ­
bul edilen esas, ne olursa olsun asıl ağırlık
merkezinden öbür cephelere kuvvet ayırma­
maktı. Eskişehir - A karçay arasındaki 130
kilometrelik cepheye beş piyade ve bir sü­
vari tümeni tahsis olunmuştu. Akarçay’m b a ­
tısında ise, on dört tümen bulunduruluyordu.
Ağırlık bölgesinin h em e n batısından altı tü­
menle taarruza geçilecek ve b u suretle genel
taarruz yirmi tümenle yapılmış olacaktı. T a ­
arruz plânının gaves:. düşmanın sağ kana­
dına kesin bir darbe vurarak, Ego deniziyle
bağlan tısını kesmek ve boy ¿ece onu, Mustafa
K em al Paşanın :âbiriyle -vatanın harim-i is­
metinde» boğmak, yani anayurdda yok et­
mekti.

Büyük Taarruzun başlaması

Kuvvetli bir topçu hazırlık ateşinden

sonra taarruz tam bir baskın şeklinde baş­ Mustafa Kemal Paşa Kocatep’de
ladı ve Türk askerinin kahra­
m anca ve fedakârca hücum la­
rıyla devam etti. D a h a ilk saat­
lerden itibaren düşmanın çeşitli
kesimlerine nüfuz edildi. T aar­
ruz, akşama kadar şiddetini hiç
kaybetmeden sürdü. Düşm anın
m addî ve manevî gücü, b u m ü t­
hiş h ücum karşısında adamakıllı
sarsıldı. A k ş a m üstü A fy o n ’un
güney doğusundaki düşm an sağ
kanadının kilit noktaları olan
Kaleciksivrisi ile Belentepe ve
ayrıca b ü y ü k bir day an ak n ok­
tası olan Tm aztepe ele geçiril­
miş bulunuyordu.
İkinci ordu, K azdağı istika­
metinden yaptığı taarruzla düş­
m anı bulunduğu yere tesbit
ederek kendisinden beklenen
görevi m ü k em m e l şekilde b a ­
şarmıştı. B u yüzden, düşm an Başkum andan Mustafa Kemal Paşa savaş idare yerinde

3629
taarruzlar neticesinde A fyo n ’u n güneyinde
elli kilometreye ve doğusunda 25/30 kilomet­
reye kadar uzanmış ve bir yıldır büyük itina
ile tahkim edilmiş olan düşman mevzileri ya­
rıldı. Yunanlılar, kuzeye doğru çekilmek zo­
runda kaldılar. T ü r k piyadesinin önüne ge­
çilmez taarruzu d eva m etti. B u n u n neticesin­
de düşmanın savunm a gücü kırılarak büyük
kısmı Sincan ovasına atıldı ve burada sahra
savaşı y apm a zorunda bırakıldı.
D a h a 25/26 gecesi Abırdağ’ın güneyinden
geçip Y u n a n hatlarının sağ yan gerilerine in­
miş bulunan Fahreddin (Altay) Paşa k u m a n ­
Büyük taarruzu gösteren kroki
3630
dasındaki T ü r k süvari koİordüsu ise, önün
batı ile bütün bağlantısını kesmiş ve tam bir
çenber içine alınmasını sağlamış b ulun u­
yordu.
B u sırada kuzeyden ilerleyen İkinci ordu
düşmanın A fy o n ve Eskişehir grupları ara­
sına girmek suretiyle kuvvetlerini ikiye böl­
m üş oldu. Asıl kuvvetler, kuzeyde kalanlardı.
28 ağustos akşamına kadar b u kısım B a ­
tıdan çevrilerek tam am en sarıldı. Öbürleri
de 29 ağustos akşamına kadar devam eden
takip ve çevirme hareketleriyle çenber içine
alınmış oldu.
Başkumandanlık M eydan
Savaşı, İzmir’e giriş
Bu safha, hayatmı hiçe
sayarak cephenin en ilerisinde
savaşlara müdahale eden M u s ­
tafa K e m a l Paşa tarafmdan 30
ağustos günü Dum lupınar’da
tatbik edildi ve parlak bir
başarı ile sona erdi. B u harekât
neticesinde düşmanın asıl k u v ­
vetleri çok yakın mesafeden ve
iki yandan kuşatıldı ve Adatepe
ormanlıklarına sürüldü. Süvari
kolordusu tarafından çekilme
yolları kapatıldı. D ü ş m a n ordu­
su tam am en imha ve başk u m an ­
danı Trikopis esir edildi. Dört
taraftan hücum a uğrayan düş­
m a n dar bir alanda üstüste yı­
ğılan cesetlerden kanlı bir dağ
bırakmış ve T ü rk vatanının
harim-i ismetine girenler bir
daha geriye d ö nm em ek üzere
mahvolmuşlardır (İhsan Yurd-
oğlu; Başkumandanlık M eyd a n
Muharebesi; Aylık Ansiklopedi
S: 101-102).
B u savaştan canını kurtara­
bilmiş pek az Y u n a n ordusu ar­
tıkları ile daha aşağıda bulunup
im hadan kurtulan birlikler
U şak üzerinden İzmir -Çeşm e
istikametinde kaçmağa başladı­
lar. Bunlar, gece gündüz a m a n ­
sız bir şekilde takip edilip kanlı,
çarpışmalarla batıya sürülmeye
başlandı. A y n i zamanda, Y u n a n ­
lıların Eskişehir grupu, Üçüncü
kolordu ile İzmit grupunu teş­
kil eden tümenler tarafmdan
mağlûp edilip perişan bir halde
Bursa - M u d a n y a - E rde k hattı­
na sürüldü. Sonra bir kısmı b u ­
rada y ok edildi, bir kısmı yine
, denize döküldü. Takip başlarken
G azi Başkum andan Mustafa K e m a l Paşa, or­
dulara hitaben şu günlük emri yayınlamıştı:
«Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi Orduları:
Afyonkarahisarı, D u m iu p m a r büyük
m eydan savaşında zalim ve mağrur bir or-
m al Paşa, 10 eylül İ922 tarihinde yanında
G enelkurm ay B a ş k am Fevzi Paşa bulunduğu
halde bir otomobille İzmir’e gelmiş, halkın
coşkun gösterileriyle karşılaşmış, sonra za­
feri bir beyannam e ile halka ilân etmişti.

Büyük Zaferin İstanbul’daki akisleri,

İstanbul hükümetinden Mustafa Kemal
Paşaya gelen tebrik telgrafı
T ü rk ordusunun kazandığı b üyük zafer
İstanbul’da âni bir heyecan yarattı. D a h a ev­
vel haberleşme kesildiği için, Sakarya sa­
vaşında olduğu gibi, yalnız Y u n a n kaynak-

F a h re d d in (A İ t a y ) Paşa

dun un asıl unsurlarını inanılmayacak kadar

bir zam anda imha ederek b ü y ü k ve necib
milletimizin fedakârlıklarına lâyık olduğu­
nuzu isbat ediyorsunuz. Sahibimiz olan b ü ­
yük T ü rk milleti geleceğinden emin olmakta
haklıdır. Savaş alanındaki maharet ve feda­
kârlıklarınızı yakından görüyor ve takip edi­
yorum . Milletimizin hakkm ızdaki takdirleri­
ne delâlet etmek vazifemi arka arkaya ve
durm adan yapacağım. Başkumandanlığa tek­
liflerde bulunmasını C ephe kum andanına
emrettim. Bütün arkadaşlarımın . A na do lu’da
Generai Trikopis
daha başka m ey dan savaşları verileceğini
dikkat nazarına alarak ilerlemesini ve her­
kesin aklî kuvvetini ve celâdet ve hamiyyet larmdan hep kendi muvaffakiyetlerini bildi­
m enbalarmı müsabaka ile ibzale devam et­ ren haberler geliyordu. İki millet arasında
mesini taleb ederim. b üyük bir m eydan savaşı, bir ölüm-kalım
mücadelesi geçtiği biliniyordu. Bir ara millî
Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri!»
ordunun tam am en yenildiği ve hattâ M u s ­
Türkiye B ü y ü k Millet Meclisinin kahra­ tafa K e m a l Paşanın esir düştüğü şayiası ya-
m a n orduları b u emri eksiksiz
olarak yerine getirmek için 300
kilometrelik bir mesafeyi on bir
günde almışlar ve Akdenize
varmışlardır.
Türk ordusu, 9 eylül 1922
günü İzmir’e girmiş bulunuyor,
böylece D o ğ u n u n b u sihirli bel­
desi hakikî sahibine ebediyen
kavuşmuş oluyordu. 200 bin ki­
şilik Y u n a n ordusu, b u müddet
içinde m ahvolmuş, A na do lu’n u n
içinde y o k edilmiş ve ancak
perişan kalıntıları T ü rk süngü­
sü ile denize dökülmüştür, zafer
eksiksizdi.

B aşkum andan Mustafa Ke- Y u n a n lı esir su b ay lard a n bir grup

3631
Türk süvarilerinin İzmir’e ilk girişini ve Birinci Kordondan geçişini tesbit eden bu tarihî
fotoğraf o zam an çıkan Illustration mecmuasından alınmıştır

■.«' ■
9K
■

i
0 t i #
m
III
!§>
a?.

U J k . İ'::M " İ • vt â h h : : :• K>

i -v

Ü
im
a
S&.& ¿a&fci

4 # '.^ l i f

Y ine İzmir’e ilk giren T ü rk süvarilerinin Birinci Kordondan geçişlerini tasvir eden bu
resim de İngilizce «Story of the Nations» adiı eserden alınmıştır. Bu resimde (solda)
Yunanistan’a gidecek yerli Rumlar görülmektedir.

3632
j yıldı. İstanbul Rumları ve İstanbul’da bulu-
j n a n Yunanlılar neşelerinden kablarına sığa-
| m a z hale gelmişler ve taşkınlıklara başla­
mışlardı. A z sonra T ü r k ordularının zafer
! . müjdesi v e b u n u takiben de Y u n a n ordusu­
n u n mahvolduğu, başkumandanlarının esir
düştüğü haberleri ulaşmaya başlayınca şe­
hirde d u r u m birden değişti, günlerce şenlik­
ler yapıldı.
Zafer, İstanbul hükümetini daldığı gaf­
let uykusundan uyandırdı. A n a d o lu ’n u n düş­
m a n d a n temizlendiği ve İzmir’in geri alındığı
haberi gelince, Tevfik Paşanın başkanlığın­
daki Osmanlı kabinesinin İstiklâl orduları­
nın kahram an Başkum andanına 10 eylül 1922
tarihide çektiği telgrafı, m etne tam am en
sadık kalarak veriyoruz:

«Kumandân-ı besâlet*ünvan Mustafa

Kemal Paşa Hazretlerine

Anadolutnuzun ve Türk İÜ olan İzmir

şehrimizin tahiisi emrindeki muvaffakıyât-ı
fâika Osmanlılıgm(I) tarih-î mefahirine pek
parlak bir sahife-i celâdet iiâve etmiştir.
Bu hususta gerek taraf-ı âii-i kumandâ-
nîlerinden, gerek bilcümle erkân ve ümerâ
ve zabıtan ve efrad taraflarından İbraz olu­
nan me’ser-i celâdet ve hamiyyet, berâverde-İ
lisân-ı tebcil ve tahnid ve muzafferiyât-ı
vakıa tebrik ve tes’îd edilmekle beraber şü­
hedâmızın ervâh-t tayyibelerine fatihalar it­
haf olunur efendim».

Büyük Zaferden sonra

.1927, S: 414). Nitekim, T ü r k ordusunun mu-
B ü y ü k taarruz başlarken her tarafla her vaffak olmakta olduğu hissedilir edilmez,
türlü haberleşme kesildiği gibi, her g ün bü- müracaatlar başlamıştır. Büyük taarruz
y ü k muvaffakiyetlerle inkişaf eden savaş sür’atle inkişaf ederken, İcra Vekilleri
hareketleri, resmî tebliğlerde gayet önemsiz H e y ’eti Başkanı bulunan R a u f B e y d e n müta-
gösteriliyordu. B u n d a n maksat, Y u n a n or- reke hakkında İstanbul’d an bir iş’ar vaki
duşunun tam am en mahvolacağının anlaşüıp oldu (4 eylül 1922).

Türk ordusu girerken kundakçıların yaktıkları İzmir ve gemilerle kaçan Rumlar

3633 F . 43
 Mustafa K em al Paşa, 5 eylül tarihli tel­ dar kayıtsız ve şartsız Türkiye B ü y ü k M il­
grafla şu cevabı verdi: «Anadolu’da Y u n a n
ordusu kat’î surette mağlûp edilmiştir. Y u ­
n a n ordusunun artık yeniden ciddi bir m u ­
kavemet göstermesine imkân yoktur. A n a ­
dolu için her hangi bir müzakereye yer kal­
mamıştır. Mütareke, ancak Trakya için bahis
konusu olabilir. B u n u n için, Eylülün onuna
kadar doğrudan doğruya Y u n a n hükümeti
veyahut İngiltere vasıtasıyle, hükümetimize
resmen başvurduğu takdirde, ve aşağıdaki
şartlar ortaya konularak cevap verilmelidir.
B u tarihten, yani Eylülün onundan sonra
vâki olacak başvurmanın cevabının başka
olmak ihtimali vardır. B u takdirde keyfiyet
ayrıca tarafıma bildirilmelidir:
1 — Mütarekenin tarihinden itibaren onluyordu.
beş gün içinde Trakya 1914 hudutlarına ka­
İzmir’in geri almışı dolayısıyle İstanbul’da yapılan
sevinç gösterilerinden
Yangından sonra İzmir’de harabeler
3634
let Meclisi Hüküm etinin mülkî memurlarına
ve askerî kuvvetlerine teslim edilmiş bulu­
nacaktır.
2 — Yunanistan’daki Türk 'esirleri onbeş
gün içinde İzmir, Bandırma ve İzmit liman­
larında teslim olunacaktır.
3 — Y u n a n ordusunun üç buçuk sene-
denberi A nadolu’da yaptığı ve yapmakta bu­
lunduğu tahribatı tamir etmeyi şimdiden ta-
ahhüd edecektir».
Gazi Mustafa K e m a l Paşanın bizzat şah­
sına çekilen bir telsiz telgrafla ise, İzmir’de­
ki İtilâf devletleri konsoloslarına kendisiyle
müzakerelerde bulunm ak salâhiyeti verildiği
bildiriliyor ve nerede buluşulabileceği soru­
B u n a verdiği cevapta 9 eylül 1922 de
Nif’de buluşulabileceğini bildir­
mişti.. Hakikaten o günde Paşa
Nif’de bulundu; fakat mülâkat
isteyenler orada değildi. ■Ç ünkü
orduları İzmir rıhtımında ilk
verdiği hedefe, A kdeniz’e var­
mış bulunuyorlardı (Nutuk,
1927, S: 415).
Millî ordular İzmir ve Bur-
sa’yı geri aldıktan sonra T rak ­
y a ’yı da kurtarmak için İstan­
bul ve Çanakkale’ye doğru iler­
lemeğe devam ediyorlardı.
İngiltere Başbakanı Loid
Corc, sanki bu harekete askerî
müdahale ile' karşı koyacakmış
gibi, yardımcı birlikler gönder­
meleri için İngiliz dominyonla­
rına başvurdu. Tabiî, bu sadece
bir blöften ibaretti.
İstanbul’da bulunan Fransız
olağanüstü komiseri general
Pele ise realiteye ve günün
olaylarına çok daha uygun şe­
kilde hareket ederek, Mustafa
K em al Paşa ile görüşmek üzere
İzmir’e geldi ve tarafsız bölge
diye adlandırdığı bu alana or­
duların girmemesinin daha uy ­
gun olacağını söyledi (18 eylül).
Mustafa K em al Paşa, h a k ­
kında gayet nazik bir kabul
göstermekle beraber, komisere,
Millî Hüküm etin böyle bir bölge
tanımadığını ve asla tanıyamı-
yacağmı, Trakya’yı düşmandan
kurtarmadıkça da, ordunun dur­
durulmasının imkânsız bulun­
duğunu söyledi.
Olağanüstü komiser, bun un
üzerine Franklin Buy y o n ’un
onunla görüşmek için İzmir’e
gelmek istediğini haber verdi.
 Altıncı Mehmed (Vahideddin) zamanındaki veziriazamlar
( İlâve : 2 0 3 )
AH M ED İZ Z E T P A ŞA
M anastır vilâyetine bağlı Görice
sancağının Nasoliç kazasın da doğ du
(1864). Babası, mutasarrıflıklarda bu-
lurimuş H a y d a r Bey adlı bir zat­
tır. İlk tahsilini de b a b a evin­
de . yaptı. İstanbul’d a b u lu n d u k lar ı sı­
rada Askerî Rüştiye okuluna verildi-
1878 yılında burasını bitirip Askerî İda­
diye ve 1881 yılında. H a r p o k u l u n a gir­
di., 1884 yılında ise süvari teğm eni ola­
rak birincilikle d ip lo m a alıp k u r m a y
sınıfına k a b u l edildi. 1887 yılında k u r­
m a y yüzbaşı oldu. Evvelâ H a r p ok u lu
ile k u r m a y sınıfları askerî coğrafya ho-
çalığına ve bir m ü d d e t sonra d a aske-
rî okullar müfettişi G olç P aşa nın m u a ­
vinliğine tayin edildi. 1889 yılında Ko-
lağalığma yükseldi. Ertesi yıl tahsilini
tam am lam ası için A l m a n y a 'y a gö n de­
rildi. 1894 yılında İstanbul’a dönerek
G e n e l K u r m a y Başkanlığı ikinci şube-
sinde vazife aldı. O yıl binbaşı oldu.
Ertesi yıl Bulgaristan komiserliği ikin­
ci kâtipliğine gönderildi. 1896 yılında
b u görevinden istifa etti. Y u n a n sava­
şı çıkınca Tesalya ord usu k u r m a y H e ­
yetine verilerek harekât şubesinde k ul­
lanıldı. H a k k ı n d a verilen jurna l üzeri­
n e sorguya çekilm eden Ş a m R e d if T ü ­
m e n i k u r m a y heyetine tayin edilerek
uzaklaştırıldı. Suriye’d e b u l u n d u ğ u sı­
rada ayrıca Beşinci O r d u k u r m a y baş­
kanlığı birinci ve ikinci şubeleriyle B e ­
şinci Süvari T ü m e n i k u r m a y başkanlı­
ğında ve ek görev olarak H i c a z dem ir­
yolu k o m is y o n u n d a b u l u n d u . 1898 yı-
lında K a y m a k a m iY a r b a y ), 1901 yılın­
d a M iralay (Albay) oldu. 1903 yılında
Y e m e n isyanını tenkil h arek etine ka-
tıldı. 1905 yılında M irliva (Tuğgeneral)
lığa terfi etti. Y e m e n ’de ü ç b u ç u k yıl
k adar vazife gö rdükten ve 1907 yılında
Ferik (T ü m g en era l) lige yükseldikten
sonra 1908 yılında h a v a değişimi için
L ü b n a n ’a gitmesine izin verildi. M e ş ­
rutiyet ilân edilince Genel _ K u r m a y
Başkanlığına tayin olu n a rak İstanbul’a
geldi. 1911 yılında Mısır ve C id d e yoliy-
le H u d e y d e ’ye gitti.' Y e m e n ’in âsi ima-
miyle tekrar savaştı.
A h m e d İzzet Paşa, Y e m e n ’deki h iz ­
m etlerine karşılık  y a n meclisi üyeli­
ğine tayin o lu n d u . B a l k a n savaşı çı­
kınca eski vazifesine çağrıldı. Y o l u z u n
old u ğ u için a n c a k Çatalca savaşları
başlarken o rd u y a iltihak ederek G en el
Kurm ay başkanlığı görevini üzerine
aldı.
★
Bab-ı âlî baskın ından sonra B a ş k u ­
m a n d a n Vekili unvaniyle b ü t ü n cephe­
n in k um and anlığı kendisine verildi,
j
Sa ıd H a l i m P a ş a kabin esinde Harbiye
Nazırlığı teklif o lu n d u . B u n u , B a ş k u ­
m a n d a n Vekilliği üzerinde k a l m a k ve
fiilen c ep he den ay rılm am ak şartiyle k a ­
bul etti (12 h a zira n 1913 ). E d irn e ’n in
geri alm ışından ve savaşın bitişinden
sonra rütbesi Birinci Ferikliğe yüksel­
tildi. A y n ı z a m a n d a Yaver-i E k r e m u n ­
vanı verildi. Politika ihtirası y ü z ü n d e n
savaşta uğranılan m ağlûbiyete sebep
olanların b u l u n u p m e y d a n a çıkarılma­
j sında ısrar edişi o rd u y u gençleştirmek
\ bahanesiyle k en d i çıkarlarına göre h a ­
reket ed en İttihad ve Terak ki m e n s u ­
b u genç ve m uh teris ord u m ensupları­
nın b u isteklerine karşı koyu şu , H a r ­
biye nazırlığında d a h a fazla vazife gör­
m esin e engel hale geldiğinden istifa et­
i ti. A rn a v u t lu k meselesinin kesin şekil­
de halli için bu. bölgeye m u h t a r ve i m ­
tiyazlı bir idare verilmesi cereyanları
belirince İsmail K e m a l B ey , E s a d Paşa
gibi A r n a v u t lu ğ u n ileri gelen bazı k im ­
seleri. A h m e d izzet P aşa n ın pren s u n ­
vaniyle b u idarenin başına geçirilmesi­
n i istediler ve kendisin e ısrarla teklifte
bu lu n d u la rsa da, b u n u reddeddi. K e n ­
disi Birinci D ü n y a Savaşı’n a O sm a n lı
devletinin katılmasına aleyhtardı. Ö
sırada m ü h i m bir vazifesi v e n ü f u ­
z u b u l u n m a d ı ğ ı n d a n hiçbir şey ya p a­
m adı. E r z u r u m u n dü şm esi üzerine 1916
yılında ikinci kolordu k u m an d an lığ ı üe
j
D e ğ u cephesi k u m a n d a n lı ğ ı n a tayin o-
l u n d u . R u s y a ’d a ihtilâl çıkıncaya kadar
I
b u r a d a vazife gördü. Brest-Litovsk ve
I
B ü kreş barış görüşmelerinde askerî dele­
ge olarak b u l u n d u . O sm a n lı devleti m ü t ­
tefikleriyle birlikte savaşı k aybe dip İt­
tih a d ve Terak ki iktidardan çekilm ek
z o r u n d a kalınca Tevfik P aşa n ın ka-
j bul etm em esi üzerine sadaret makamı-
I n a getirildi (Î4 e k im 1918). A h m e d İz­
zet P aşa n ın sadaretindeki en m ü h i m
hâdise, M o n d ro s m ü tarek esinin im za­
lanmasıdır.
M ütareke im zalanıp m em leke tin
uğradığı b ü y ü k felâket ortaya- çıkınca
b u savaşı açmış olanlara karşı u m u m î
efkârda ve ittihat ve T e r a k k in in eski
dü şm an la rın da beliren galeyan kuvvele
açığa v u ruldu. K a b in e s in d e önem li İtti-
h a d ç ıia rm bu lu n m ası, biraz son ra d a
diğer bir kısım m e s ’u l İttihadçım n y u rd
dışına kaçmaları, b ü s b ü t ü n h ü c u m a u ğ ­
ram asına sebep oldu. Esasen sadaretinin
I
3635

yansı hastalıkla geçmiş olan Âhined
İzzet Paşa,- b u n u n üzerine 8 kasım
1918 günü istifa etti.
İzmir’in Yunanlılar tarafından iş­
galinden sonra tekrar Ferid Paşa tara­
fından kurulan kabineye A h m e d izzet
Paşanın da girmesi için haber
gönderildiyse de, kabul etmedi. B u n a
rağmen hüküm et listesi ilân edildiği
zam an kendisinin Vükelâ heyetine m e ­
mur, yani Devlet bakanı olduğunu gör­
d ü (19 mayıs 1.919). A h m e d İzzed Paşa,
b u . vazifeden birkaç kere istifaya te­
şebbüs ettiyse de kabul olunmadı.
D a m a d Ferid paşanın üçüncü defa-
ki sadaretinde - ifadesine göre _ken~.
di arzusuna rağmen - A h m e d İzzed
Pa-şa y in e.Vükela heyetine m e m u r ola­
rak bulunuyordu. Erzurum kongresine
katılanlarm tevkif edilmesi . hakkında
kararlar alınması üzerine istifa etti.
Ali Rıza Paşanın sadareti sırasında
(2 ekim 1919 3 .mart 1920) Anadolu
ile İstanbul hükümetlerinin anlaşması
için faaliyet ve teşebbüslerde bulundu.
Fransızların, Ankara’ya gönderdikleri
diplomat Frankiin Buyyon’u bir m ek­
tupla Ankara ricaline takdim etti. K e n ­
disi, itilâf devletleri arasında bir an­
laşmazlık- çıkmasını temin ümidiyle
daima Fransız politikasını güdüyordu.
İzzet Paşa, b u n da n sonra Tevfik
Paşanın kurduğu son Osmanlı kabine­
sinde Dahiliye nazırlığını kabul etti.
(21 ekim 1920). Kendisi, daima A n a ­
dolu ile anlaşmağa taraftar bulundu­
ğundan hem en bir temas yolu aradı.
A. İzzet Paşa ve kabine arkadaşı Bahriye
nazırı ve eski sadrıâzam Salih Paşa gö­
rüşmek üzere Bileciğe davet edildiler.
Mustafa Kem al’le neticesiz Bilecik m ü ­
lakatını., yaptılar.
. ; Kendileri, İstanbul’a hareket etme­
den evvel . memuriyetlerinden istifa
edeceklerini taahhüd etmişlerdi. B u n u
yerine getirdiler. Dört ay sonra A hm ed
İzzet Paşa Hariciye nazırlığını tekrar
kabul etti. B u yüzden birçok hücumlara
uğradı. A h m ed İzzet Paşa - kendi ifa­
desine göre. - Ankara’ya İsmet (İnönü)
Paşaya bir mektup gönderip Hariciye
nazırı Safa Beyin böyle m ü h im zam an­
da b u mevkii idare edemediğinden is­
tifa zorunda bırakıldığını ve kendisine
Hariciye nazırlığı teklif olunduğunu,
esasen bir daha memuriyet kabul et
miyeceğine dair bir taahhüdü bulun­
madığını ve Ankara’da bizzat kendisi­
nin yapmış olduğu bu teklifi reddetti­
ğini hatırlayacağını, hiçbir parti ile
alâkası olmayıp sadece b u buhranlı
günlerde bir hizmet ümidiyle teklif edi­
len nazırlığı kabul ettiğini yazdı. B u
m ektuba bir cevap alamadığı gibi, bu­
n u n İsmet Paşanın eline geçmemiş ol­
duğun u Öğrendi. M ektubu İsmet Paşa’-
ya tevdi etmek üzere alan Bekir Sam i
i
Beyin, b u n u A h m ed izzet Paşanın ken­
disini Ankara ..ricaline tavsiye eden
cümleleri ihtiva etmesi dolayısiyle ve
muhalifi olan İsmet P&şanın eline
kendi aleyhinde bir koz vereceği endi­
şesiyle yapmadığını Bekir Sam i Beyin
, vefatından biraz evvel kendisine söyle­
miş olduğunu yine bizzat A h m e d İzzet
Paşa nakletmektedir. Yine A h m e d İz­
zet Paşa, b u memuriyeti sırasında bü ­
tün siyasi sırları m untazam an Anado­
lu’ya bildirdiğini iddia etmiştir.
B ü y ü k zaferden . sonra saltanatın
ilgası üzerine Tevfik Paşa kabinesi is-
\ tifa edince tabiî kendisi de açıkta kal-
i dı (4 kasım 1922). Lozan barışından
1 sonra emekliye sevkolundu. Nam uslu
i bir a dam olduğu için memuriyette ser­
vet sahibi olamamıştı. Emekli maaşiyle
geçinmeğe çalışarak oldukça sıkıntıya
düştü. Neden sonra Elektrik şirketinde
idare meclisi üyeliği verildi. Şeker has­
talığı ve kansızlıktan mustarip olarak
31 mart 1937 tarihinde vefat etti. K e n ­
disi bilgili, namuslu, vatansever, insaf
ve merhamet sahibi, temiz, bir insandı.
Ancak, ananelere ve b u arada saltanat
ve hilafet müesseselerine fazla bağlılı­
ğı, son hizmet yıllarında- yanlış bir yol
tutmasına sebep olmuştur.
A H M E D T E V F İ K PAŞA
(Üçüncü, Dördüncü ve Beşinci sadareti)
D A M A D F ERİD PAŞA
İstanbul’da doğmuştur (1853). B a­
bası Devlet Şûrası üyelerinden Seyid
Haşan İzzet Efendidir. Aile, aslen K a ­
radağ’ın Poşasi köyünden olup yedinci
yüzyılda İslâmiyeti kabul ettiğine göre
Seyidligin kendilerine baba tarafından
gelmesine im kân yoktur.
Tahsilini tamamladıktan sonra
devlet ricalinden olan babası sayesin­
de genç. yaşta Hariciye mesleğine inti-
sab ederek Paris, Berlin, Petersburg ve
Londra elçilikleri ikinci kâtipliklerinde
bulundu. Sonra Londra’da başkâtip
oldu. Abdülham id, dul bulunan, kız-
kardeşi Mediha. Sultanı evlendirmek
istediği sırada- Sadrıâzam Kâmil Paşa
tavsiye etti. Böylece, B om bay baş-
şehbenderliği vazifesini kabul et-'
mediğinden o sırada açıkta bu­
lunan Ferid Beyle Mediha Sultanın ni­
kâhları Kıyıldı.
D a m a d Ferid Bey, evvelâ Devlet
Şûrası üyeliğine tayin olundu (1886).
İki sene sonra da vezaret rütbesi ve­
rildi.
D a m a d Ferid Paşa, Sultanın Balta
limanındaki sarayına yerleşti. Bir m ü d ­
det sonra Londra büyük elçiliğine ta­
yinini M ediha Sultan vasıtasiyle Ab-
dülhamid’e arzetti ise de Abdülham id
b u n u reddetti.. D a m a d Ferid Paşa b un a
gücenmiş ve bir daha m uayede tören-
 —>
lerinde hazır bulunmamıştır. B un d an
sonraki hayatı Balta lim anrnda tama­
m e n münzevi bir halde geçti. Meşruti-
3^etin ilânı üzerine ise Âyan meclisi
üyeliğine seçildi. Böylece, hayatının
hareketli kısmı başlamış oldu. Kendisi,
yükselmek ve mevki sahibi olmak h u­
susunda büyük bir ihtirasa sahipti. B u
yüzden, İttihad ve Terakki Partisine ya­
ranma siyasetine yönelerek eski devri
yermiye başladı ise de dalkavukluğu ve
yermeleri boşa gitti. B u parti ona hiç
itibar etmedi. B u n u n üzerine D a m a d
Ferid Paşa ağız değiştirip kendi kadir
ve kıymetinin bilinmediğini ileri sürüp
bu sefer de partinin aleyhine atıp tut-
mıya başladı. Bir m üddet sonra da m u ­
halif Hürriyet ve İtilâf Partisinin k u ­
rucularından ve ileri gelenlerinden ol­
du. Fakat, Kâm il Paşanın zorla istifa
ettirilmesi, D a m a d Ferid Paşaya, arka­
sından da M a h m u d Şevket Paşanın öl­
dürülmesi de partisine pek ağır darbe­
lerin vurulmasına sebep oldu.
İttihad ve Terakkinin düşmanı olan
Hürriyet ve İtilâf Partisi ile başında
bulunanlar ancak, D ü n y a Savaşının
sonlarında, mütareke arefesinde tekrar
faaliyete geçebildiler. Bilhassa D a m a d
Ferid Paşa, İttihadcılarm iş başından
uzaklaşması üzerine yavaş yavaş nüfuz
sahibi olma ve bağa geçme iıevesine ka­
pıldı. Vahideddine yaptığı telkine gö­
re kendisi İngiltere Kiralının baba dos­
tu idi. B u sayede gayet hafif şartlarla
mütareke ve barış antlaşmaları imza-
lıyabilirdi. D a m a d Ferid, padişaha, m ü ­
tareke müzakerelerini İtilâf devletleri
namına idareye m em u r edilen İngiliz
Amiralini görür görmez devletin toprak
bütünlüğü esasına- dayanan bir müta­
reke teklif edeceğini, kabul etmezse he­
m en bir savaş gemisi isteyip Lrondra’ya
gideceğini ve İngiltere Kıralıyle görü­
şerek:
“Ben senin babanın dostu idim.
Arzularımın kabulünü senden bekle­
rimi” diyerek tekliflerimizi kabul ettir­
m e suretiyle devleti İttihatçıların dü­
şürmüş olduğu felâket uçurum undan
kurtaracağını söylemiş ve o nu buna
ikna etmişti. A h m ed İzzet Paşa b u n u
kabul etmedi. Vahideddin bu yüzden
ona kırılmış, hattâ mütarekeyi imzala­
yan heyeti- dönüşte kabul etmemiş, D a ­
m ad Ferid Paşa ise' kendisine kin bağ­
lamış ve sonra kendi sadareti sırasın­
da- her vesile ile tazyik ederek rahatsız,
etmiştir.
Savaş suçlularının yargılanmasında
Vahiöeddîn’le ihtilâfa düşen Tevfik Pa­
şanın istifası üzerine sadaret m ü h ü rü
mart 1919 tarihinde D a m a d Ferid’e ve­
rildi. Da m a d Ferid, kurduğu kabinede
Hariciye nazırlığını da kendi üzerine
almıştı. Vahideddin’i; onu sadarete ge­
tirmeğe sevkeden sebep, İngilizlerin
3637
kendisini destekliyeceklerini vaadetme-
ieriydi.
İzmir’in işgali üzerine D a m a d Fe­
rid Paşa bu ilk sadaretten istifa ettiyse
de, üç gün sonra, hiç ummadığı halde
sadaret m ü h ü rü n ü n tekrar kendisine
verildiği hayret ve ibretie görüldü. B u
kabinede ise meş’u m Ali K em al de D a ­
hiliye nazırı olarak bulunuyordu (10
mayıs 1919). Da m a d Ferid, bir hafta son­
ra bir Saltanat Şûrası toplamışsa da
b un dan bir netice hâsıl olmamış, Beki-
.rağa Bölüğü’ndeki siyasi mevkufları
îngiliz’erle teslim edip Malta adasına
göndertmiş, yurttan' kaçan Talat, E n ­
ver, Cemal Paşalarla Doktor Nazım gibi
İttihatçıların ileri gelenlerini gıyaben
idama m a h k û m ettirmiş, nihayet Paris
| barış konferansına gitmiş, orada- Hind
! denizinden T u n a nehrine kadar olan
İ yerleri geri istediğinden kovulmuş ve
( İstanbul’a dönünce istifa zorunda kal­
mıştır. Vahideddin ise,. hafif şartlı bir
barışın ancak onun sadaretinde imza-
lanabileceğine katî şekilde inanmış ol­
duğundan ertesi gü nü kendisini tekrar
hüküm et başkanlığına tayin etti (21
tem m uz 1919). Da m a d Ferid, bu sada­
retinde ilk iş olarak Anadolu’daki Mil­
lî hareketi sözde bertaraf etmek için
Kuvayı İnzibatiyeyi kurdu.
D a m a d Ferid paşa ve kabinesi; 71
gün iktidarda kaldıktan sonra Sivas
kongresinin toplanması ve millî gayele­
rin ilânı üzerine düşmüştür. D a h a evvel
bütün vilâyelerden padişaha Da m a d
Ferid aleyhinde telgraflar yağmış, lâ­
kin bunlar Dahiliye nazırı Âdil Bey ta­
rafından alıkonularak Vahideddin’e
ulaştırılmamıştı. Nihayet Bekir Sami
Bey d urum u Ayandan Müşir Deli Fuad
Paşaya bir mektupla bildirmiş o da gi­
dip padişaha anlatmıştı. Nazırlar kendi
aralarında toplanarak D a m a d Ferid’in
maruz bulunduğu U m um î nefret dola-
yısiyle kendisi istifa etmezse yedi na­
zırın çekileceğini padişaha kesin şekil­
de bildirdiklerinden D a m a d Ferid gö­
rüşelim, konuşalım gibi sözlerle vakit
kazanmak istediyse de, nazırların ka­
rarlarında ısrar ettiklerini anlayınca.is­
tifa zorunda kaldı (1 ekim 1919}. Ka-'
bine çekilir çekilmez basında Da m a d
Ferid ile Âdil Bey aleyhinde ağır ten-
kid ve hattâ hakaretleri ihtiva eden ya­
zılar. çıkmağa başladı.
Fakat az sonra yine 5 Nişan
1920 tarihinde sadaret dördüncü defa
olarak D a m a d Ferid’e verildi. Mesele
duyulunca meclis ikinci reisi Kâzım
Bey, mabeyin başkâtibi Ali Fuad (Türk-
geldi) Beye başvurup:
“ Ferid Paşa eğer İngilizler'den sağ­
lam bir söz aldıysa sadarete getirilsin.
Biz de elbirliğiyle çalışırız. Lâkin böy­
le değilse, sadareti memlekette çok fe­
na bir tesir hâsıl edeceğinden padişah
b u n u yapmasın” demiş, o da Vahided-
din’e bir söz alınıp alınmadığını sorun­
ca: “Evet” cevabiyle karşılaşmıştı. H ü ­
seyin K âzım Bey b u n u n la d a yetinme­
yerek padişahın h u zuru na çıkıp D a ­
m a d Perid’in sadarete getirilmesinin
m emleket için felâket olabileceğini ile­
ri sürünce, padişah kızarak:
“B e n istersem R u m Patriğini de,
Ermeni Patriğini de getiririm. Haham-
başıyı da getiririm” demiş, Hüseyin K â ­
zım Bey de b u n a :
‘‘Getirirsiniz ama, faydası olmaz!”
cevabı üzerine padişah:
“B e n böyle karar verdim. Getirece­
ğim !” diye kesip atmıştı. Aynı kabine­
de Dahiliye nazırı olan Reşid Beye de:
“ K abinenin sizin başkanlığınızda
bulunmasının u y g un olacağını biliyo­
rum. Fakat Perid Paşa İngiltere h ü k ü ­
meti nezdinde itibara- m azhar olarak
şu sırada işbaşına getirilirse iyi tesir
hâsıl edeceği hissettirildi” dedi. (Reşid
Bey bizzat nakletmiştir.)
D a m a d Perid, sadarete geldikten
altı gün sonra A nadolu’da Millî istik­
lâl uğrunda çarpışan kahramanların
asî ve eşkıya olduklarına ve kendile­
riyle döğüşmenin, tenkil olunmalarının
meşru b ulun d uğu na dair fetvalar ve
bir h üküm et beyannamesi yayınladı.
Böylece adeta Yunanlıların yurdu is­
tilâsı bile meşru gösteriliyordu. Aynı
za m an d a d ah a rahat çalışmak için mec­
lisin feshine dair padişahtan bir irade
aldı (11 nisan 1920). B u n u n la da ye-
tinmiyerek Vükelâdan bir kısmının
kendisine cephe alması üzerine kabine­
sini yenilemek için istifa etti, aynı gün
beşinci ve sonuncu sadaretine tayin
edildi (31 tem m uz 1920). B u sadare­
tindeki en m ü h im olay, meş’u m Sevr
(Sèvres) antlaşmasının imzalanmasıdır.
B u n a rağmen İtilaf devletleri m ü m es­
silleri sadaretinin devamını istememiş­
ler ve o n u n Millî hükümetle İstan­
bul’u n anlaşmasına engel bulun d uğu nu
ileri sürüp çekilmesi hu su sun da ısrar
etmişlerdi. D a m a d Ferid, b u n u n üzerine
17 ekim 1920 tarihinde istifa etti. Bü-
likte yurt dışına- kaçtı ve 6 ekim 1923
tarihinde Fransa’nın Nis şehrinde öldü.
Millî duygulardan, her türlü şeref
ve faziletten m a h rum , cahil, ahm ak,
kendini beğenmiş, hiçbir meziyeti ol­
m a y a n bir -zavallı idi. Türk milleti,
kendi beka dâvasına ihanet etmiş b u ­
lunan b u haini daim a lanetle anacak­
tır.
D A M A D F E R İ D PA Ş A
(İkinci ve Üçüncü sadareti)
ALİ R I Z A PA ŞA
İstanbul’da 1860 yılında doğdu.
Emekli Jan darm a Binbaşısı Tahir Efen­
dinin oğludur. Askerî İdadiyi tam am ­
ladıktan sonra Harbiyeye girdi ve 1886
yılında K u r m a y sınıflarını da bitirerek
birincilikle diploma aldı. Yüzbaşı rüt­
besiyle Harp O k u lu öğretmen yardım­
cılığında alakonuldu. Ertesi yıl bilgi
ve ihtisas ilerletmesi için Alm anya’ya
gönderildi. 1888 de Kolağalığına, 1889
da Binbaşılığa yükseldi. Y u r d a dönü­
şünden sonra 1890 yılında- K a y m a k a m
(Yarbay) oldu. Ertesi yıl Genel Kur- j
m a y dördüncü şubesinde vazife aldı.
Aynı za m an d a Harp okulunun tabiye
ve harp tarihi hocalıklarına tayin olun- S
du. 1895 yılında Miralay (Albay) lık i
j
verildi. Harp okulundaki görevinden
istifa etti. Ertesi yıl Havran’da çıkan
isyanı bastırmağa gönderilen kuvvetle­
rin kurmaylığı görevine tayin edildi.
1895 Y u n a n savaşı sırasında Genel ka­
rargâh kurm ay başkanlığı askerî hare­
kât şubesi m ü d ü r ü oldu. B a n ş görüş­
j meleri sırasında h u d u t tashihi komis­
\ y o nu nd a vazife aldı. 1898 yılında Mir­
liva (Tuğgeneral) rütbesi ve aynı yıl
Genel K u r m a y birinci şube m üdürlüğü
verildi. 1901 senesinde de Ferikliğe
(Tümgeneral) yükseldi. Merkezi Üsküb
olan Beşinci T ü m e n kumandanlığına
gönderildi. 1903 tarihinde ilâve olarak
Manastır kumandanlığı verildi. B ura d a ­
ki R u s konsolosunun katli olayı üzeri- !
ne azledilerek İstanbul’a uğramasına
m üsaade olunm adan Trablusgarb’a sü­
rüldü.
Ali Rıza Paşa, 1905 yılında Ye-
m e n ’e sevkedilen askerî kuvvetlerin
kumandanlığına tayin edildi. H udeyde’-
ye vardığı za m an Y e m e n isyanını bas­
tırmağa m e m u r edilen kuvvetlerin G e ­
nel kumandanlığına tayin edilip rütbe­
si Birinci Ferikliğe (Korgeneral) yük­
seltildi. Bir yıl sonra da Müşir (Mare­
şal) oldu. 1906 yılında Hicaz demiryo­
lu işletme nezarti verildi. B u görevle
Hayfa’d a bulun d uğ u sırada Meşrutiyet
ilân olundu. Aynı yıl İkinci O r d u M ü ­
şirliğine tayin edilip İstanbul’a geldi.
Kâmil Paşa kabinesinde Harbiye nazı­
rı olarak b ulun a n Receb Paşanın ölü­
m ü üzerine b u vazifeye tayin olundu.
29 kasım 1908 tarihinde Yaveri Ek-
remlik ve Âyan üyeliği verildi. Kâmil
Paşa ile geçinemedi. Sadrıâzam, ordu­
yu politikadan tam am en uzaklaştırmak
istiyordu. Ali Rıza Paşa ise b u ko n u da
gevşeklik göstermekte, dah a doğrusu
İttihad ve Terakkiden çekinmekteydi.
Kâm il Paşa b u n u n üzerine kendisini
Mısır olağanüstü komiserliğine tayin
etti. Hüseyin Hilmi Paşa kabi­
nesinde Ali Rıza Paşa yine Harbi­
ye nazırı oldu (14 şubat 1908). 31 mart
olayı üzerine istifa ederek ayrıldı. Bal­
ka n savaşında Batı ordusu k u m a n d a n ­
lığına tayin olundu.
Balkan savaşından sonra Âyan
meclisi üyeliğindeki vazifesine devam
eden Ali Rıza Paşa 11 kasım 1918 de
—>
3638
 —^
kurulan Tevfik Paşa kabinesiyle yine
13 ocak 1919 ve 24 şubat 1919 tarihle­
rinde kurulan Tevfik Paşa kabinelerin­
de Bahriye nazırlığı görevini ifa etti.
19 mayıs 1919 tarihli D a m a d Ferid ka­
binesinde Vükelâ meclisine m em ur
(Devlet bakanı) olarak bulun d u. Dör-
düncü D a m a d Perid kabinesinde de
mevkiini m u h afa za etti. Aynı za m an ­
d a Bahriye nazırlığı vekâletinde b ulun ­
du. Ali Rıza Paşa bir m üd det sonra
kendisine teklif edilen sadareti kabul
etmemek istediyse de padişahın ve Tev-
fik Paşanın ısrarları üstün geldi (2
ekim 1919).
Ali Rıza Paşanın sadaretinde se­
çimler yapıldı. Bilhassa İstanbul’dan
pek çok eski İttihatçının m eb us çık-
ması Vahideddin’i ürküttüğü için mec-
lisin açılmasını m ü m k ü n olduğu kadar
geri bırakıyordu. Ali Rıza Paşa b u hu-
ı susta ayak diredi, hattâ istifaya kal-
kıştı. Meclis b u n u n üzerine açıldı. Ka-
bine itimad oyu aldıysa da, Ali Rıza
Paşanın bir taraftan Anadolu ile ara­
sının açılması, diğer taraftan İtilâf
devletlerinin üstüste kabulü imkânsız
tekliflerde bulun m ağa başlamaları yü­
zünden nihayet 8 mart 1920 tarihinde
istifa etti. Perid Paşa beşinci sadareti
sırasında o n u n Müşirlik rütbesini kal­
dırmağa teşebbüs ettiyse de, kabinesi-
nin sukutu üzerine b u n a m uvaffak
olamadı. Ali Rıza Paşa, Tevfik Paşanın
son kabinesinde Nafia nazırı olarak
görülmektedir. Tevfik Paşa Londra
konferansına gidince de, o na vekâlet
etmiştir. O n u n dönüşünde Nafıa na-
zırlığı vekâleten uhdesinde kalmak
üzere Dahiliye nazırlığına getirildi,
Saltanatın ilgası, İstanbul hükümeti-
nin sukutu ve B ü y ü k Millet Meclisi
hüküm etinin bütün yurda hâ kim ol-
ması üzerine İmparatorluğun son na-
zırlariyle birlikte açıkta kaldı. 31 ekim
1932 tarihinde Erenköy’ündeki evinde
vefat ederek İçerenköy mezarlığına gö­
müldü.
Kendisi mesleğinde bilgili, çalış­
kan, nam uslu bir zattı. Talihsizliği yü­
zünden çök za m a n b ulun d uğu vazife­
lerde m uvaffak olamazdı. Millî m ü c a ­
deleye inanmamış, tek kurtuluş yolunu
Osmanlı tahtının çürük ayaklarına
sarılmakta bulmuştu.
SA L İH H U L Û S Î PA Ş A
İstanbulda doğru (1864). Kafkâsya’lı
ve Abaza olan babası Bahriye paşaların-
dan (Tümamiral) ve İstanbul limanı re-
| isi Dilaver Paşadır. İlk tahsilini Rusçuk-
i ta gördü. Babası Rodos mutasarrıfı bu-
lunduğu sırada orada sürgünde olan
A h m e d M idha t Efendiden ders âldı.
Sonra Rüştiye mektebini bitirdi. 1878
yılında Kuleli Askerî İdadisine girdi.
1882 yılında burasını tamamlayıp Har-
—>
biye mektebine geçti. 1885 yılında bi­
rincilikle ve Teğm en rütbesiyle m ezu n
olup K u r m a y sınıfına alındı. Y ine sı­
nıfının birincisi olarak 1888 yılında
! ’ burasını bitirip K u r m a y Yüzbaşı oldu.
| | Aynı yıl Kolağalığma yükseldi ve G e­
j nel K u r m a y üçüncü şubesinde görev
; aldı. 1891 yılında mülkî tahsilini iler-
i letmek için Alm anya’ya gönderildi. Üç
b uçuk yıl sonra geri dö nd ü ve Binba-
i | şılığa yükseltilip Genel K u r m a y daire-
j sinde vazife verildi. Aynı zam an da
! j Harp O k u lu n d a Tatbikî Tabiye ve
Harp Tarihi hocalığnıa tayin olundu. !
| 1897 de Y u n a n savaşı çıkınca Y a ny a j
Ordusu K u r m a y heyetinde görev aldı. |
Mütarekede askerî delege olarak bu- j
| ; lundu. B u sırada K a y m a k a m (Yarbay)
j ! oldu. Bulgaristan komiserliğine bağlı j
[ Filibe ikinci kâtipliğine gönderildi. Ba- j
basının ölüm ü üzerine b u görevden
I istifa edip İstanbul’a döndü. 1899 da
) Miralay (Albay) lığa yükseldi. İki yıl
| sonra Mirliva rütbesiyle Genel K u r m a y
üçüncü şube m ü d ü r ü oldu. İstanbul’u n
m eşhur belâlı zorbalarından Feh ım Pa­
I şanın verdiği bir jurnal üzerine Kaym-
i pederi Müşir F u a d Paşanın rütbe ve
1 nişanları alınıp Ş am ’a sürülmesinden
| bir m üd det sonra Salih Paşa da Diyar­
bakır’a sürüldü (1903). Üç b u ç u k yıl j
| sonra da durm adan verilen jurnallar !
üzerine tevkif edilip yargılanmak üze- j
I re Sivas’a gönderildi. Lâkin ne mah- I
k û m edilebildi, ne de beraat etti. Yal- ;
nız iki sene kadar türlü güçlükler ve
j sıkıntılar içinde Sivas’ta kaldı. Meşru-'
| tiyet ilân edilince İstanbul’a döndü.
j Genel K u r m a y İkinci Başkanlığına ta­
j yin olundu. Kısa bir m ü d det sonra
i Ferik (Tümgeneral) rütbesiyle İkinci
] ordu kumandanlığı verildi. 31 mart
| olayı sırasında Hareket O r d u s u n a geniş
| ölçüde yardımlarda bulun d u. Edirne’­
deki kargaşalığı bastırdıktan sonra İs­
tanbul’a geldi.
Salih Paşa, ilk defa olarak Tevfik
Paşa kabinesinde Bahriye nazırı olarak
siyasi hayata atıldı (15 nisan 1909).
Tevfik Paşadan sonra sadrıâzam olan
Hüseyin Hilmi Paşanın kurduğu kabi­
nede de mevkiini m u h afa za etti. B u
sırada tatbik edilen rütbelerin tasfi­
yesi k a n u n u n a göre rütbesi Mirlivalığa
(Tuğgeneral) indi. 30 aralık 1909 tari­
j hinde Hüseyin Hilmi Paşa istifa edin­
ce nezaretten ayrıldı. B u n d a n sonra
j  yan meclisi üyeliğine ve 4, 5, 6 ncı
| Ordular genel müfettişliğine tayin
olundu. 31 mayıs 1912 de kurulan
* Hakkı Paşa kabinesinde yine Bahriye
| nazırı oldu. 11 ekimde istifa etti. Gazi
| A h m e d M u h a r Paşa kabinesinde o nun
ısrariyle Nafıa nazırlığını kabul etti
(6 ağusos 1912). K abinenin istifasiyle
b u görevden de ayrıldı (29 ekim 1912 J.
K âm il Paşa kabinesinde Bahriye nazır
3639
B a ş k u m a n d an kendisini kabul edeceğini bil­
dirmesi üzerine Fransız diplomatı bir savaş
gemisiyle İzmir’e hareket etti. Kendisi F r a n ­
sa’dan m a ad a İngiltere v e İtalya hüküm et­
lerinin d e yetkilerini taşıdığı halde görüşme­
lere başlıyacaktı.
D a m a d Ferid Paşanın firarı
So n Sadaretinden ayrılışından hem e n
sonra Karlsbad’a gidip orada oturan m a h u d
ve m eş’u m D a m a d Ferid, b ü y ü k zaferden
kısa bir m üddet evvel İstanbul’a dönmüştü.
Tahm ini ve hattâ arzusu hilâfma olarak millî
ordunun düşmanı y o k edercesine yenmesi,
vekili.olarak Londra barış konferansı­
n a gitti. Bab-ı âli baskını sonunda geri
çağrıldı. Birinci D ü n y a Savaşında hiçbir
askerî vazifede bulunmadı. Âyan üyeliği­
ne devam etti. Mütareke sırasında- İsviç­
re’de idi. Bir m ü d det sonra kurulan
Tevfik Paşa kabinesinde Nafıa nazırlı­
ğı verildiyse de dışarda bulunan O s­
manlI tebaası gibi yurda dönmesine
İtilâf devletleri tarafından müsaade
olunmadı. Nihayet Paris konferansına
gelen D a m a d Perid Lozan’a uğradığı
sırada onunla görüşüp OsmanlI dele­
geleri heyetiyle birlikte İstanbul’a dö­
nebildi. B ü n u n üzerine D a m a d Ferid’e
verdiği sözü tutarak o n u n kabinesinde
Bahriye nazırlığını kabul etti (21 tem­
m u z 1919) ve yirmi yıl sonra ikinci de­
fa Ferikliğe (Tümgeneral) terfi etti.
D a m a d Ferid Paşanın yerine sadrıâzam
olan Ali Rıza Paşanın kabinesinde yi­
ne Bahriye nazırı olarak kaldı. Ali Rıza
Paşanın istifası ve Tevfik Paşanın ye­
ni kabineyi kurmayı kabul etmemesi
üzerine sadarete tayin olundu (8 mart
1920). Kendisine aynı zam an d a Müşir
(Mareşal) rütbesi verildi. Salih Paşa,
sadareti istemiyerek ve padişahın
ısrariyle kabul etmişti. 16 martta İti­
lâf devletlerinin İstanbul’u işgalini
mütareke şartlarına aykırı bulup şid­
detle protesto ettiken sonra 2 nisan
1920 tarihinde istifa etti. D a m a d Ferid
sadrıâzam olunca onu Kuvayı milliye-
ye m en sup olmakla itiham ederek
m eş’u m N e m rud M ustafa Harp divanı­
n a sevkedilmek üzere hakkında tahki­
kat açtırdı. K abinenin düşmesiyle Sa­
lih Paşa b u n d a n yakayı -sıyırdı ise de
Müşirlik rütbesi alındı. Yine Ferikliğe
indirildi (B u karar, yanlış görülerek
daha sonra iptal edilmiştir). Tevfik
Paşanın ve Osmanlı devletinin son ka­
binesinde yine Bahriye nazırı oldu (21
ekim 1921). Aynı zam an d a Anadolu h ü ­
kümetiyle temasa m e m u r edildi. A n ­
kara’d a verdiği söz üzerine İstanbul’a
dönünce nezaretten istifa etti. 12 hazi­
ran 1921 tarihinde tekrar Bahriye na­
3640
onu şaşkına çevirdi. Böylece, ihanetinin he­
sabını vereceği ve cezasmı çekeceği günlerin
gelip çatmak üzere olduğunu anladığından,
karısı M ed ih a Sultanla birlikte 22 eylül 1922
tarihinde A v r u p a ’y a firar etti.
M erhum İbn-ül-Emîn M a h m u d K e m a l
İnal, Osm anlı devletinin son Sadrıâzamı T e v ­
fik Paşanın b u hususta kendisine söylemiş
olduklarını şöyle nakletmiştir:
«Padişah, elinde bir kâğıt tuttuğu halde
beni kabul edip; hem şirem M edih a Sultan
romatizmasından şikâyetle sahilde oturama-
dığını, bir ko nak tedarik ettirilmesini söyle-
zırı oldu. İstiklâl savaşının kazanılışı,
saltanatın sukutu ve millî h üküm etin
İstanbul’a h â k im d u r u m a geçmesi üze­
rine son Tevfik Paşa kabinesi üyeleriy­
le birlikte istifa etti (4 kasım 1922).
Emekli b ulun d uğ u halde 20 ekim 1939
tarihinde Göztepe’deki evinde vefat et­
ti. Cenazesi askerî törenle kaldırılıp
i E y ü b ’de G ü m ü şsü y ü mezarlığına gö­
müldü.
Salih Hulusi Paşa, çok iyi tahsil
görüp yetişmiş, nam uslu, özü sözü
doğru, ciddî, iyi ahlâk ve yüksek ka­
rakter sahibi bir askerdi. Memleketine
elinden geldiği adar faydalı olm ak is­
terdi. Millî mücadelede Anadolu ve İs­
tanbul hükümetlerinin arasını bulmağa
Çok çalışmış, teklif edildiği halde A n ­
kara’da kalıp Millî mücadelede kendi­
sini bekliyen p ek şerefli yeri almayı
kabul etmiyerek b u fırsatı ebediyen
kaybetmiştir. Millî hüküm etin m uv af­
fak olmasını ister ve Türkiye’nin kur­
tuluşunu yalnız İstiklâl savaşının za­
ferine bağlı görürdü. Ancak, yeni bir
devlet fikrini benimsiyememiş,- zafer­
den sonra da Osmanlı devletinin deva­
mını tabiî görmüş bulunuyordu. A n ­
kara’daki temaslarından aldığı intiba,
b u düşüncelerine uymadığından İstan­
bul’a dönmeği ve İstanbul h üküm etin­
de vazife görmeği tercih etmişti.
D A M A D FERİD PASA
(Dördüncü ve Beşinci sadareti)
A H M E D T E V F İ K PA Ş A
(Altıncı sadareti)
Bibliyografya : A h m e d Reşid; C a n ­
lı tarihler. Halid Ziya Uşakligil; Saray
ve Ötesi.' Lütfi Simavî;. Sultan M e h m e d
Reşad H a n ’ın ve halefinin sarayında
gördüklerim. Ali F u a d Türkgeldi; G ö ­
rüp işittiklerim. İbnülemin M a h m u d
Kem al İnal; Son Sadriâzamlar. M e h m e d
Salâhaddin; Bildiklerim. Ali F u a d Pa­
şa; Paris’ten T ih Sahrasrna. Âli Türk-
gfîldi; Mondros ve M u d a n y a mütareke­
lerinin tarihi.
 mesiyle bir yer hazırlayıp döşettirilmesin!, dırılacağı endişesi içinde bulunduğunu, k e n ­
Hazine-i Hassa U m u m M ü d ü r ü Said Beye disinin ise «vicdanen ve hissen» saltanat m a ­
tenbih etmiştim. Ş u kâğıdı okuyunuz». kamına ve terbiye icabı hilâfet m akam ına
M edih a Sultan, burada kaldıkça romatiz­ bağlı olduğunu söyledi. Üstelik genel d u r u ­
masının artacağından ve tedavi için Avrupa- m u muhafazanın ancak herkesin erişemiye-
ya gidilmesi hakkında zevci tarafından vaki ceği bir mevkiin varlığıyle m ü m k ü n olabi-
olan ısrara m u k a v e m e t . edemediğinden iki
saat evvel A v ru p a ’ya doğru hareket ettiğini
yazmıştı.
Padişah: «Çapkın, h e m devleti b u hale
koydu, h e m gitti» dedi ve okuduktan sonra
kendisine iade ettiğim kâğıdı masanın üstüne
attı (Son Sadrıâzamlar, S: 2067).

İtilâf devletlerinin, banş konferansının

toplanması teklifi
Mustafa K e m a l Paşanın F . B u y y o n ile
görüşmelere henüz başlamadan İtilâf dev­
letleri Dışişleri Bakanlarının 23 eylül 1922
tarihli bir notası geldi. Bunda, askerî hare­
ketlerin durdurulması ve barış konferansının
başlaması isteniyordu. Ven ed ik ’te yapılması
teklif edilen barış konferansına Türkiye,
Fransa, İngiltere, İtalya, Yunanistan, R o ­
m anya, Sırbistan ve Japonya katılacak­
Loid Corc
lardı. Ayrıca müzakereler sırasında B o ­
ğazlardaki tarafsız bölgeye T ü r k askerî bir­ Ieceğini, bun u kaldırmaya çalışmanın «felâ­
likleri gönderilmemesi şartıyle Edirne dahil ket ve hüsranı mucib» olacağını iddia etti.
olmak üzere Meriç nehrine kadar Trakya’nın Refet Paşa da b u düşünceye katılıp «biz­
bize geri verilmesi h a k k m d a k i arzum uzun de padişahlık ve halifelikten başka bir idare
iyi niyetle gözönüne alınacağı bildiriliyor: şekli bahis konusu olamıyacağını» ileri sürdü.
Boğazlardan, azınlıklardan ve Milletler C e ­
miyetine alınmamızdan bahsolunuyordu.
B u n d a n maada, konferansın _toplanmasından
evvel Y u n a n birliklerinin . İtilâf devletleri
kumandanlarının tâyin edecekleri bir hattın
gerisine çekilmesinin çalışılacağı vaad ve
mütareke görüşmeleri için M u d a n y a veya İz­
mit’te bir toplantı yapılması teklif olunu­
yordu.
Mustafa K e m a l Paşa, Hariciye Vekili
vasıtasıyle 29 eylül 1922 tarihinde verdiği
kısa cevapta, M u d a n y a ’da toplanmalarını
kabul ettiğini bildirdi. A ncak, Trakya’nın
Meriç nehrine kadar derhal iadesini istedi.
Konferans, 3 ekimde toplanacaktı. Mustafa
K e m a l Paşa, Başkumandanlık namına ola­
ğanüstü yetkileri haiz olm ak üzere Batı
Cephesi K u m a n d an ı İsmet Paşayı delege tâ­
yin etti. Frartkien Buyyon
Mustafa K e m a l Paşa, A n k a r a ’ya gitmek
Ali F u a d Paşa, M oskova’dan yeni d ö nd ü ­
üzere İzmir’den ayrıldı. A n k a ra ’y a gelişinde
ğünü ve genel d u r u m u incelemeğe vakit b u ­
m ua zza m gösterilerle karşılandı (2 ekim ).
lamadığını beyan edip kesin bir mütalâada
B u sırada R a u f Bey, Mustafa K e m a l
bulunamıyacağını söyledi.
Paşaya başvurarak m ü h im bazı meseleleri
görüşmek üzere ikisinden b aşk a . Refet • ve
M udanya mütarekesi, Refet Paşanın
Ali F u a d Paşaların katılacağı bir toplantı
yapılmasını istedi. Mustafa K e m a l Paşanın İstanbul'a gelişi, Banş konferansı
b u n u kabul etmesi üzerine Refet Paşanın
hey’et başkamnm seçilmesi
evinde toplanıldı.
R a uf B e y b u görüşmelerde Meclisin hi­ Konferans, tesbit edilen tarihte, yani 3
lâfet v e saltanat müessese sinin ortadan kal­ ekim 1922 günü M u d a n y a ’da toplandı. Türki-

3641

M udanya konferansı delegeleri, soldan: Fransız generali
Şarpi, İngiliz generali Harington, İsmet (İnönü) Paşa,
Italyan generali Monbelli
ye’yi İsmet Paşa, Fransa’yı General Şarpi,
Ingiltere’yi General Harington ve İtalya’yı
General Monbelli temsil ediyorlardı.
Yunanistan’ın seçtiği delegeler bir gün
sonra Y u n a n Kızılhaçma m ensup bir şileple
geldilerse de karaya çıkarılmayarak neticeyi
gemide beklemek zorunda kaldılar.
Yapılan çetin müzakerelerden sonra Millî
Hüküm etin talebleri kabul edilip 11 ekimde
M u d a n y a mütarekesi imzalandı.
Yunanlılar, b un u evvelâ imzalamaktan
M udanya konferansının toplandığı bina
çekindilerse de, üç gün sonra
kabul ettiklerini bildirdiler.
Mütareke, on dört m a d d e­
den ibaretti. B u n a göre Y u n a ­
nistan, ordusunu on beş gün
içinde Meriç nehrinin batısına
çekecek, boşalan yerleri İtilâf
devletleri tesellüm edip Millî
Hüküm ete teslim edecekler,
sonra tam am en çekilip Meriç
nehrinin batısında Türkiye ve
Yunanistan’ın arasında yerleşe­
ceklerdi.
Sivil Türk memurlarıyle
birlikte Trakya’y a sekiz bin ki­
şilik bir jandarm a kuvveti ge­
lecek, B o dru m v e Çanakkale
Boğazının on beş kilometre ge­
risinden geçen Bolayır arasında
kalan bölge ve Şile - Derince
arasındaki hattın batısında k a ­
lan yerler ve İstanbul civarlarında tarafsız
bölge adiyle İtilâf devletlerinin işgalinde
kalması barışın imzalanmasına kadar devam
edecekti.
Refet Paşa, B ü y ü k Millet Meclisi H ü k ü ­
metinin ve G azi Mustafa K e m a l Paşanın m ü ­
messili olarak T ü r k milleti namına Trakyayı
teslim alm ak üzere Trakya fevkalâde kom i­
seri olarak 19 ekim 1922 günü İstanbul’a
geldi. P e k coşkun gösterilerle karşılandı.
Paşa hareketlerinde İstanbul’da bir Padişah
yokm uş gibi davrandı. İstanbul — Beyoğlu,
Üsküdar ve Çatalca dahil— bir vilâyet şek­
linde idare olunm ak üzere resmen Türkiye
B ü y ü k Millet Meclisinin idaresine geçince ilk
defa olarak Vahideddin’in tahttan feragat
edeceği şayiaları dolaştı.
B aşkum andan Mustafa K em al Paşa, baş­
layacak barış konferansı için en uygun
temsilci olarak İsmet Paşayı görüyordu. H a l­
buki, İcra Vekilleri H e y ’eti Reisi R a u f B ey
b u vazifeye talih olmuş ve İsmet Paşa­
nın y an m a müşavir olarak verilmesini iste­
miş, ancak Mustafa K e m a l Paşa b un u uygun
Mütarekenamede delegelerin imzalan
3642
bulmamıştı. Nitekim Hariciye Vekili Yusuf tün menfaatlerini kirli bir tahtın çürümüş,
K e m a l (Tengirşek) B e y de Mustafa K e m a l çökmüş ayaklarına sarılmakta ve yalnız bun ­
Paşa gibi düşünüyordu. O da kendisine, Türk da gören Tevfik Paşa ve ona benzer paşa­
delegeleri başkanı olabilmesi için Hariciye lardan kurulmuş Vahideddin hey’etinin, gizli
Vekâletinden çekilerek yerine İsmet Paşanın maksatları» elde etmek gayesinden başka bir
seçilmesine delâlet etmesi ricasında bulundu. şey düşünmedikleri anlaşılmaktaydı.
Yusuf K e m a l Bey, b u n u derhal kabul etti­ Padişah Vahideddin, Refet Paşa ile, T .B .
ğinden mesele hallolunup İsmet Paşa Hari­ M . Meclisinin kendisi hakkında ne tasavvur
ciye Vekâletine ve Lozan'da toplanması u y ­ etmekte olduğunu öğrenmek gayesile bir gö­
gun görülen barış konferansı müzakerelerine rüşmede bulundu (29 ekim ). Refet Paşa,
iştirak edecek olan T ü rk delege hey’eti baş­ T .B .M . Meclisi ve hükümetinin bir gerçek ol­
kanlığına seçildi (26 ekim ). duğunu, dolayısıyle artık İstanbul hükümeti­
nin bir m âna ifade etmediğini, b unun derhal
Konferans hakkında Tevfik Paşanın dağıtılması ve İtilâf devletleri ile d ev a m et­
tirilen münasebetlerinin kesilmesi halinde
göriişii ve T .B .M . Meclisi Başkanlığına
T .B .M . Meclisinin saltanatın istikbali hakkın­
müracaatı, Mecliste saltanatın ilgası da daha yum uşak kararlar vermesinin m ü m ­
kü n olabileceğini şahsî bir mütalâa olarak
karannın alınması
Sadrıâzam Tevfik Paşa ise 17 ekim 1922
tarihinde İstanbul’dan Mustafa K e m a l Paşa­
ya gönderdiği telgrafta kazanılan büyük
zaferin artık A n k a ra ile İstanbul ara­
sındaki anlaşmazlığı ve ikiliği kaldırmış ve
millî birliği temin etmiş olduğunu bildir­
mişti. Bununla, artık A n k a ra ’nın İstanbul’a
tâbi olması gerekeceğini anlatmağa çalışıyor­
du. Biraz sonra (27 ekim) Lo zan barış kon­
feransına da garb devletlerince iki taraf dâ-
vet edilince gizli talimatı hâmil bir zatın h e­
m e n İstanbul’a gönderilmesini istedi.
İ
Mustafa K e m a l Paşa, doğrudan doğruya
değil, İstanbul’da Kızılay Reisi Hâm it B ey
vasıtasıyle bir telgraf gönderip Tevfik Paşa
ile arkadaşlarının devlet politikasını karıştı­
racak hallerden çekinmemeleri hususunun
kendilerine pek b ü yü k sorumluluklar yükle­
yeceğini bildirdi.
H â m id Bey, Tevfik Paşaya üç gün içinde
beş kere d urum u tebliğ edip kendisinin ve 1
arkadaşlarının konferansa delege gönderme-,
1
ğe teşebbüs etmemelerini bildirmiş, hattâ b u ­
n un gazete ve ajanslara derhal haber veril­
mesini isteyerek gerekli beyanat esaslarını
İstanbul’a giren Refet Paşa, İngiliz generali
kapsayan bir müsvedde göndermiş olduğu
HaringtonMa
halde, Mustafa K e m a l Paşanın tâbiri ile «bü­

İstanbul’da halkın sevinç gösterileriyle Kabataş’ta Refet Paşayı karşılaması

3643
söyledi. Vahideddin de meşrutî hüküm dar
olduğunu açıklayarak hükümeti dağıtamıya-
cağını bildirdi. Diğer taraftan İtilâf devletle­
rinin Lo za n konferansına A n k a ra ile İstanbul
hükümetlerini birlikte dâvet etmiş olmaları
ve b u daveti İstanbul’u n kabul etmesi T . B.
M . Meclisinde büyük bir infial ve asabiyet
uyandırmıştı ki, Tevfik Paşa konferans h u ­
susunda b u sefer Sadrıâzam ünvanm ı da
kullanarak doğruca B ü y ü k Millet Meclisi
Başkanlığına müracaat etti. B u n u n üzerine
30 ekim 1922 günü Mecliste müzakere açıldı.
Bir çok hatipler söz alarak Tevfik Paşa ve
arkadaşlarına şiddetle h ü c u m edip Istanbul-
da hüküm et adıyla bir h ey ’et tanımadıklarını
ve b u «idrâkten m ahrum , vicdandan m a h ­
rum » kimseler hakkında kanunî m uam ele
yapılmasını istediler. Kendilerinin Vatana
Ankara’da zaferden sonra sevinç. T.B.M. Meclîsi
önünde dua
j^ fy j¡¡f
jig |p
JIlı *3
İstanbul’da mesut günlerin sevinç tezahürleri
3644
Hıyanet K a n u n u n a göre cezalandırılmaları ’
hakkında verilen takrirler de okundu.
Nihayet, Osmanlı imparatorluğunun da­
ğıldığını, yeni bir Türkiye devletinin doğdu­
ğunu, A nayasa ile hâkimiyet hakkının mille­
te ait bulunduğunu belirten bir önerge ha­
zırlandı (Düstur; Tertip: III, C : 3, S: 149).
M ustafa K e m a l Paşa, seksenden fazla arka-
daşıyle b u takrire im za koydu. B u takrir
okunduktan sonra Mecliste bir muhalefet
grupunun aksi inançta bulunduklarını açık­
ça ortaya koydukları görüldü. Bunların b a ­
şında ise, vaktiyle Mustafa K e m a l Paşanın
Başkumandanlığına itiraz eden ve millî or­
d un un hiç bir za m an düşm ana taarruz ede­
rek zaferi sağlayamayacağını Meclis kürsü­
sünden ifadeden çekinmemiş olan Mersin
m e b ’usu Salâhaddin Beyle, Ziya Hurşid b u ­
lunuyorlardı (Bu, sonradan
Mustafa K e m a l Paşaya İzmir
suikastını tertipleyen ve b u n u
da m a h k em ed e itiraf ettiğinden
idam olunan zattır).
31 ek im 1922 tarihinde M e c ­
lisin Müdafaa-i H u k u k G r u p u
toplandı. Mustafa K e m a l Paşa
söz alarak Osm anlı saltanatının
ilga edilmesinin artık kaçınıl­
m a z olduğu fikrini savundu.
Ertesi 1 kasım 1922 günü
Mecliste b u önergeye göre m ü ­
zakere açıldı. Münakaşalar b ü ­
y ü m ek istidadını gösterince
Mustafa K e m a l Paşa uzun iza­
hat vererek ve İslâm ve Tü rk
tarihinden bahsederek hilâfet
ve saltanatın birbirinden ayrıla­
bileceğini, hâkimiyet ve millî
saltanat makam ının ancak T ü r ­
kiye B ü y ü k Millet Meclisi ola­
bileceğini ve aslında Hülâgû’n un
halife M üsta’sım’ı id am ederek
yer yüzünde hilâfet müessesesi-
n e fiilen son verdiğini, esasen
Y a v u z Mısır’ı zaptettiği zam an
o ünvanı taşıyan bir mülteciye
ö n em vermemiş olsaydı b u üri-
v a n m b u zam ana kadar miras
kalmıyacak olduğunu uzun uzun
anlattı (N u tu k ; 1927, S: 264).
B u n d a n sonra, b u meseleye
ait olarak verilmiş bulunan
önergeler Anayasa, Şer’iye Ve
Adliye Komisyonlarına havale
edildi. Bunlar bir arada topla­
nıp müzakerelere başladılar.
Şer’iye K om isyonuna m ensup
hocalar, hilâfetin saltanattan
ayrılamıyacağı kanısında idiler. .
M ünakaşalar uzayıp gitti. M u s ­
tafa K e m a l Paşa, bir kenarda
bunları dinliyordu. So nunda hiç
bir netice aİmamiyacağını anla­
yınca söz istedi ve Önündeki sı­
ranın üstüne çıkarak yüksek
sesle; «Hâkimiyet v e saltanat
¡g il
hiç kimse tarafından hiç kim se­
ye ilim icabıdır diye müzakere
ile, m ünakaşa ile verilemez. H â ­
kimiyet ve saltanat kuvvetle,
kudretle, zorla alınır. Osman-
oğulları zorla. T ü r k milletinin
hâkimiyet ve saltanatına el ko y ­
M
muşlardı. B u n u , altı y ü z yıldan-
beri d evam ettirmişlerdir. Ş im ­
di de T ü r k milleti b u müteca­
vizlerin hadlerini hatırlatarak,
hâkimiyet ve saltanatı isyan Lozan’a giden İsmet Paşayı Refet Paşa tstanbuí’da
ederek kendi eline bilfiil almış uğurlarken
bulunuyor. B u , bir oldu bittidir.
Bahis konusu olan millete saltanatı, hâkimi­ ran ve saltanatı ilga eden k a nu nu n kabulün­
yeti bırakacak mıyız, bırakmıyacak mıyız m e ­ den sonra İstanbul hükümeti gayrimeşru d u­
selesi değildir. Mesele, zaten oldu bitti haline rum da kaldı. Refet Paşa, İtilâf devletleri ko­
gelmiş bir hakikati ifadeden ibarettir. Bu, miserlerine mürcaat ederek, İstanbul’daki
mutlaka olacaktır. B urad a toplananlar, m e c ­ idareye T .B .M . Meclisi hüküm eti adına el
lis ve herkes meseleyi tabiî görürse fikrimce koyduğunu bildirdi. Bir gün sarayda, bir gün
uygun olur. A ksi takdirde yine hakikat usulü de Babıâlide toplanan H e y ’eti Vükelâ d a ni­
dairesinde ifade olunacaktır» dedi (Nutuk; hayet istifa kararını verdi ve Sadrıâzam
1927, S: 422). Tevfik Paşa b u istifayı padişaha takdim etti
Mustafa K e m a l Paşa, meselenin İlmî ta­ (4 kasım 1922). Günlerdenberi tereddütler
rafında şüpheleri bulunan hocalara hitaben içinde bulunan Vahideddin yeni bir Sadrı-,
ayrıca izahat vererek böyle bir şeyin de b a ­
his konusu olamayacağını isbat etti. B u n u n
üzerine A n k a r a milletvekili H o c a Mustafa
Efendi: «Affedersiniz, dedi, biz meseleyi baş­
ka bakış noktasından düşünmüştük. İzahla­
rınızla aydınlandık» dedi.
B u n d a n sonra, karar tasarısı sür’atle h a ­
zırlandı ve ayni gün Meclisin ikinci oturu­
m u n a sunuldu. İttifakla kabul edildi. Yalnız
bir sesin:
«B e n muhalifim» diye yükseldiği duyul-
duysa da o da, «söz yok» sadaları arasında
boğulup gitti.
Böylece, altı asırlık Osm anlı saltanatı,
h u k uk en de sona ermiş bulunuyordu (D ü s ­
tur; Tertip: III, C : 3, S: 152). B u kararın so­
nun da Türkiye halkının Millî M isak sınırları
içinde Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi H ü k ü ­
metinden başka hüküm et şekli tanımadığı,
b u n u n için şahsî hâkimiyete dayanan İstan­
bul’daki hükümet şeklini 16 mart 1918 tari­
hinden itibaren ve ebediyen tarihe intikal et­
miş addettiği, hilâfetin ise Osmanoğullarma
ait olacağı ve halifeliğe Türkiye B ü y ü k M il­
let Meclisi tarafından b u soyun ilim ve a h ­
lâk bakımından en. üstün ve lâyık b uluna­
nının seçileceği, ve hilâfet makam ının T ü r ­
kiye devletine dayanacağı bildiriliyordu (1
kasım ).

Sadnâzamın ve İstanbul hükümetinin

istifası Padişah Vahideddin ve Veliahd Abdülmecid
T .B .M . Meclisinin hilâfetle saltanatı ayı­ Efendiyi birlikte gösteren son resimlerden

3645
âzam seçememekie T .B .M . Meclisinin iradesi­
ne boyun eğmiş oluyordu.
A yn ı gün A nkara'dan ayrılan İsmet
Paşa, Hariciye Vekili ve Lo za n konferansına
katılacak Türk hey’etinin başkam sıfatıyle
İstanbul’a vardı. O da halkın p ek büyük
sevgi ve minnet gösterileriyle karşılandı.
Gazeteler, Vahideddin’in tahtından fera­
gat etmemeğe karar verdiğini yazıyorlardı.
• aleyhine açılan sert kam panyadan artık par­
Padişah olduktan sonra; «ben devlet ve
m emleketime bir hizmet ümidinde b ulunma -
saydım, bu ağır yükü kabul etmezdim. B u
yaştan sonra mezar taşıma padişah diye yaz­
dırmak hevesinde değilim» dediği halde, şim­
di bir tek ünvandan ibaret kalmış, hiç bir
şeref ifade etmiyen, hiç bir saygı uyandırma­
yan padişahlıktan vazgeçemiyordu.
Vahideddin’în selâmlık töreninden bîri
ğ üm den İngiltere devlet-i fahîmanesine iltica
naklimi taleb ederim efendim.
V a h i d e d d i n ’ in so n s e l â m l ı ğ ı
3646
Vahideddîn’in son C u m a selamlığı
ve memleket dışına kaçışı
Saltanat ilga olunduğu halde "halife tâyin
edilmemiş olduğundan, kendisinin halife ka­
labilmesi ümidinde olan Vahideddin 10 k a ­
sım 1922 günü c u m a selâmlığına çıktı. B u
merasimde yalnız bırakılmasından ve basında
tiyi tam am en kaybettiğini anladı. Bütün olup
bitenlere rağmen tutacağı yol, İstanbul’da
kalm ak ve gerektiğinde hareketlerinin hesa­
bını vermeğe hazır bulunm ak, kendisini
suçsuz sayıyorsa açıkça müdafaasını yapm ak,
suçlu sayıyorsa milletin vereceği h ü k m e razı
olmaktı. B u karar, her ne olursa olsun niha­
yet -kendi milleti tarafından verilmiş olacaktı.
O na, şeref ve metanetle taham m ül etmesi
gerekirdi.
Halbuki o, böyle yapmadı. D ü ş m a n hi­
mayesine sığınarak vatan topraklarını terk
etmeyi, yurdundan gizlice kaçmayı bunlara
tercih etti. B u da şahsî endişelerini ön plân­
da tuttuğunu açıkça anlatır.
Kaçış plânı gayet gizli tutulmuştu. V a ­
hideddin evvelâ işi kayınbiraderi ve Hade-
me-i Hassa M ü dü rü K a y m a k a m Zeki Beye
açtı ve onu kendi n a m m a işgal kuvvetleri
kum andanı General Harington’a gönderip
İngiliz devletinin himayesini istedi. A yn ı za­
m a nd a başmabeyncisi Ö m e r Yaver ve baş­
hekimi Reşad Paşalarla oğlu Ertuğrul E fen ­
diyi, ikinci ve üçüncü musahipleri, seccadeci
başı, esvapçıbaşı, tütüncübaşı, berberbaşı gi­
bi şahsî hizmetine bakanları işten haberdar
etti. Bunların hepsi, onunla birlikte gitmeyi
kabul ettiler. Kaçış plânını sarayda onlardan
başka kimse bilmiyordu.
General Harington’un cevabı bir müddet
gecikti. İşte b u za m a n içinde Vahideddin, h a ­
yatının en heyecanlı ve en ıztıraplı anlarını
yaşadı. İsteğinin İngilizlerce kabul edilme­
mesi ihtimali onu titretiyordu. Millî ordunun
düşmanı yenm iş olması, B ü y ü k Millet M e c ­
lisi Hüküm etinin itibarını son derece y ü k ­
seltmiş bulunuyordu. Barış konferansının
toplanmak üzere bulunduğu bugünlerde,
Türklerle iyi geçinmeyi ve yeni anlaşmazlık­
lar doğuracak olayların çıkmamasını İngi-
lizler herhalde isterlerdi. Esasen cevabın ge­
cikmesi de bu tereddütler yüzündendi.^
Vahideddin’in General Harington’a İngil­
tere himayesini istemek üzere yazdığı m e k ­
tup ise, aynen şu bir kaç satırdan ibaretti:
«Dersaadet işgal. orduları Başkum andanı
General Harington cenablarma,
İstanbul’da hayatımı tehlikede gördü­
ve bir an evvel İstanbul’dan mahall-i âhara
16 Teşrinisani 1922 Halife-i Müslimîn
M e h m e d Vahidüddin»
 Vahideddin, haberin geldiği 16 kasım minine âmade olarak kendisine bir İngiliz
1922 perşembe gününü Yıldızdaki meşhur sefine-i harbiyesine kadar refakat etmiş ve
C ih ann ü m a köşkünde geçirmişti. Zeki B e y sultan Bahrisefid filosu kum andanı Sör
akşam üstü beklenen haberi getirdi. Vahi- D o b ro k tarafından istikbal edilmiştir. İngiliz
deddin’in üzüntüsü h em en dağılıp saray hal­ komiser vekili Mösyö Nevil Henderson. suİ-
kına hissettirmeden hazırlıklara başladı. Şah­
sına ait eşyayı bavullara doldurttu. Değerli
eşya ve mücevherlerden hiç bir şey a lm am a ­
ğa karar vermişti. Yakın adamları bütün ge­
ce onu avutarak bekleyiş heyecanını dağıt­
m ağa çalıştılar. Ortalık aydınlandıktan sonra
Vahideddin. yukarıda andığımız dokuz kişi
ile beraber C ihannüm a köşkünden inerek
başka kimseye görünmeden Yıldız sarayının
Orhaniye kışlası tarafına bakan Malta kapı­
sına doğru yollandı. Z ek i Beyin daha evvel
aldığı tertibat sayesinde sessizce buradan çık­
tı. Civar, İngiliz askerlerinin sıkı nezaret ve
muhafazası altına alınmıştı. General Haring-
ton, Vahideddin’i nazik, lâkin soğuk bir ta­
vırla karşıladı.. Hazır bulunan otomobillere
binilerek Dolmabahçe saray m a inildi. V a h i­
deddin, oğlu ve maiyeti sarayın p arkm dan
geçtiler. Rıhtımda duran istimbota binip de­
nizin ortasında ve istim üzerinde bekleyen
M alaya zırhlısına çıktılar. General Haring-
ton da daim a yanlarında idi. G em id e İngiliz
Akdeniz filosu kum andanı Vahideddin’i kar­
şılayıp selâmladı. İstanbul'daki İngiliz kom i­
ser vekili Nevil Henderson da kendisini ziya­ V a h i d e d d i n ’in işgal orduları _ B a ş k u m a n d a n ı
ret edip İngiltere Kralı Beşinci Corc’a bildi­ G en er al H a rin g t o n ’a yazdığı İngiliz h ü k ü m e ­
rilmek üzere bir arzusu olup olmadığını tine iltica m e k t u b u
sordu. •
Y u r d u n d a n kaçan sakıt son Osmanlı pa­
dişahını taşıyan M alaya zırhlısı, İstanbul li­
m anından saat ona çeyrek kala Malta’ya doğ­
r u yola çıkmak üzere hareket etti.
Sarayda ise, hâlâ kimsenin bir şeyden
haberi yoktu. İşin gülünç tarafı, o gün cum a
olduğu için Vahideddin’i selâmlık törenine
götürmek üzere saltanat arabası saraya gel­
miş ve hazırlık başlamıştı. Kendisinin m uta­
dına aykırı şekilde ortalarda görünmemesi ■
üzerine hasıl olan merak, gittikçe arttı. So ­
nunda araştırıldı ve d urum anlaşıldı. M ab ey n
başkâtibi Rıfat Bey, d urum u derhal İstan­
bul’da bulunan Refet Paşaya bildirdi. A yn i
zamanda, işgal kuvvetleri kumandanlığı da
B ü y ü k Millet Meclisi Hüküm eti temsilcisi sı-
fatıyle kendisine olayı resmen haber verdi.
B u n a dair İngiliz işgal kuvvetleri karar­
gâhının 17 kasım 1922 cum a günü yayınladığı
resmî tebliğ aynen şöyledir: ' -T- -

«V a z’iyyet-i hâzıradan dolayı hürriyet ve

hayatını tehlikede addeden Sultan m , bütün
m üslüm anlarm halifesi sıfatiyle İngiliz h im a ­
yesini ve İstanbul’dan infikâkini taleb ettiği i"'-V“ v<~ . ,'ff >< , ’Mu. ,
resmen ilân olunur. a.,.«a*
B u sabah, sultanın arzusu yerine getiril­
miştir.
İngiliz kuvay-ı işgaliyesi kum andanı G e ­ V a h i d e d d i n ’in H a rin gto n’a yazdığı teşekkür
neral SÖr Harington, sultanın arzusunun tat­ mektubu

3647
tanı ziyaret ederek Haşmetİû İngiltere Kralı
Beşinci Corc!a iş'ar edilmek üzere arzularını
istifsar etmiştir.»
İstanbul gazeteleri, bu olay üzerine Va-
hideddin'e en ağır tâbirlerle hücum ettiler.
O n u n bütün Türkler ve Müslümanlar indinde
sakıt, hal’edilmiş ve hain olduğunu, kaçma
aybını işlemek suretiyle Osmanlı hanedanı
tarihine silinmez bir leke sürdüğünü, b u su­
retle hiç olmazsa «menfur ve müstahkar v ü ­
cudundan» memleketi temizlediğini yazıyor­
lardı.
Olaydan iki gün sonra çıkan «İleri» ga­
zetesinde büyük edib ve vatansever m erhu m
Süleyman Nazif, bu hâdiseden bahsederken
yazının sonunda sakıt padişahın Malta ada­
sına doğru yola çıkmasına pek tutuluyor,
hürriyet ve vatan mücahidi bir çok kahra­
m a n T ü rk evlâdını mahpus ve sürgün olarak
sinesinde görmüş olan b u adanın, ayni mille­
Abdülmecid Efendinin sadece Halife oluşu töreni
Halife Abdülmecid Efendi cuma namazı için
cam i’ye giderken
3648
tin kurtuluş hareketlerine karşı koymuş ve
şahsı için ilk tehlikenin belirdiği anda va ­
tanını şerefsiz bir şekilde terketmiş olan sa­
kıt hükümdarı, düşmanlarına iltica etmiş
olarak görmesine tahammül edemiyordu.
Türk toprakları üzerinde Osmanlı hane-
danının 623 yıl sürmüş olan saltanatı böylece
ebediyen sona ermiş ve Osmanlı tarihi k a ­
panmış oluyordu. Diğer taraftan kaçak ha­
life Türkiye B ü y ü k Millet Meclisince derhal
hal’ ye ıskat -edilerek yerine Abdülmecid
Efendi Halife tâyin olundu (18 kasım 1922).
Altıncı M ehm ed Vahideddinsin
şahsiyeti
Altıncı M e h m e d Vahideddin, gelip geçen
Osmanlı padişahlarının hakikaten kara baht­
lılarından 'biridir. Bugün, onun bütün m ace­
rası tarihe mal olmuş bulunmaktadır. Aradan
geçen yarım asırlık bir zam an­
dan sonra şahsiyetini daha ob­
jektif ölçülerle tahlil edebiliriz.
O n u n talihsizliği, Osmanlı
imparatorluğunun en kötü şart­
lar içinde bulunduğu sırada
devlet reisi olmasıyle başlar
Öyle bir devlet reisliği ki yet­
kileri fiilen hem en hem en hiç
mevcut olmamakla beraber, so­
rumlulukları hayli ağırdı. D e v ­
let, m uazzam bir savaştan m ağ­
lûp olarak çıkmak üzere idi.
Nitekim, kısa bir müddet sonra
bu felâket tahakkuk etmiş ve
bir milletin idam hük m ü ağırlı­
ğında olan Mondros mütarekesi
imzalanıp memleket eli kolu
bağlı şekilde dört yıldır kahra­
m anca savaştığı düşmanlarına
teslim olunmuştur.
Vahideddin, tahta geçinceye,
kadar Çengelköyündeki köşkün­
de münzevî bir hayat yaşamıştı.
Kendisi okur yazar bir adamdı-
Ağabeysi, Sultan M e h m e d Ke-
şad kadar olmamakla beraber,
arapça ve farsçayı bilirdi. Ayrı­
ca fıkıh ilmine derin vukufu
vardı. Osmanlı padişahları için­
de nadir bir istisna olarak im ­
lâsı düzgündü.
Vahideddin, kolay yazı y a­
zar ve düşüncesini açık olarak
ifade ederdi. Resmî evraka ,attı­
ğı imzalar hariç, yazılarında
hem en daima kurşun kalemi
kullanırdı.
Ekseriya iyimser ve daima
sabırlı idi. Kendisine söylenen
sözler ne kadar uzun olursa ol­
sun sonuna kadar dinler ve asla
yarıda kesmezdi. Saraydaki dairesinde nazik
ve mültefit bir adamdı. Dışarıda ve bilhassa
selâmlık törenlerinde soğuk ve ciddi durur,
çatık bir yüzle geçer ve kimseye iltifat et­
mezdi. B u yüzden kendisini milletine sevdire-
memişti. Yeni kimselerle tanışmaktan ve te­
mastan hoşlanmazdı. Vekiller heyeti huzuru­
na girdiği zam an yavaş sesle ve gayet ağır
konuşur, bir kelimeyi âdeta bir dakikada te­
lâffuz ederdi. B u da, söz söylemekten âciz
bir insan olduğu intibaını uyandırırdı. H a l­
buki bir kaç kere temas edip alıştığı kimse­
lerin y an m da büyük bir talâkatle konuşur,
hattâ saatlerce söylerdi. Dindar bir adamdı
ve dinî an’anelere çok bağlıydı. Osmanlı h a ­
nedanı arasında deli, sarhoş, zalim kimseler
yetiştiğini kabul eder, lâkin: «Aramızda din­
Vahideddin’in Maita’ya çıkışı. Sol tarafta gö­
rülen küçük şehzadesi Ertugruî’dur
Altıncı M ehm ed Vahideddin ( 1 9 1 8 - 1 9 2 2 )
hükümdarlar ve devlet başkanlan
( İlave : 2 0 4 )
A. B. D. : W . Vilson 1921, G .
Harding 1 9 2 1 --- > .
Alm anya : İkinci Giyyom (Vilhelm)
— 1918 (Cumhuriyet) Frederik Ebert
1 9 1 9 ---> .
Arnavutluk: F an Noli —» — 1919,
A h m e d Zogo 1909 ---> .
Avusturya : Birinci Kari — 1918
(Cumhuriyet) Kari Seits 1919 — 1920,
Michael Hainisch 1920 — —
>.
Bulgaristan: Ferdinand — 1918,
Boris 1 9 1 8 ---
Fransa : R . Puvankare — 1920,
P. Deşanel 1920 — 1920, A . Milran 1920
İngiltere : Beşinci Core —» --- =► .
İran : A h m e d Şah —> --- > .
3649
siz çıkmamıştır» der ve bununla Öğünürdü.
Padişah olduktan sonra bir münasebetle şu
sözleri söylemiştir: «Benim gerçi Allaha kar­
şı pek çok şahsî kusurlarım varsa da Allahla
kul arasında bir şeydir. Fakat ben b u m a ­
kam a temiz alınla geldim. Ö m r ü m ü n son g ü n ­
lerinde kirlenmiş olarak gitmek istemem».
Son derece ağzı sıkı idi. Birisinden d u y ­
duğu bir sözü başkasına asla söylemez, bil­
hassa dedikodudan hoşlanmazdı. Babası çok
evvel öldüğü için saray çevresinin dışında
büyümüştü. B u yüzden saraya ve hanedan
mensuplarına ait yakın dedikoduları esasen
bilmez ve bunlardan bahsedilmesini de iste­
mezdi. Resmî olmayan sohbetlerinin bile
daima ciddî olmasına dikkat ederdi.
Yanında hizmet edenler çok zeki, cin fi-
: . . . : • ...........
Vahideddin’in sonraları Hicaz Kralı Hüseyin'e /
gidişinde Cidde’de karşılanışı
zamanındaki
İspanya : O nü çün cü Alfons —» —
—> ■
İsveç : Beşinci Güstav - » ---* .
İtalya : Üçüncü Viktor Em anuel
---> •
Macaristan : Amiral Horty (Naib)
1920 —
papalık : Onbeşinci Benuva —
•
Rom anya : Ferdinand .
Rusya: Lenin
Sırbistan : İkinci Aleksandır —» —
_> (1918 den itibaren Yugoslavya kı­
ralı)
Yunanistan : Birinci Aleksandır
— 1920, O nüçüncü Kostantin (İkinci
defa) 1920 ---» .
F. 44
kirli, çabuk kavrayışlı olduğunu nakletmiş-
lerdir. Aynı zam anda son derece sinirli ve
çabuk kızıcı idi. B u yüzden bazan bağırıp
çağırdığı olurdu. Bununla beraber, hiddeti
çabuk geçerdi. Gayet evhamlı, kararsız ve o
nisbette inatçı bir adamdı. Bir araya gelen
b u üç huyu, felâketini hazırlayan sebepler
arasındadır.
Maiyetinin ve itimad ettiği kimselerin
çok tesiri altında kalırdı. D a m a d Ferid Paşa
ile Hürriyet ve İtilâfçıların tesiri altında
İttihadcılara gittikçe düşman olmuştu. M e m ­
leketin düştüğü fecî halden yalnız onları so­
rum lu tutardı. Y in e onların tesiri altında k a ­
larak T ürk milletinin ölüm-kalım dâvası
olan Millî Mücadeleye ve İstiklâl Savaşm a
cephe almıştı. Düşmanların A nado lu’y u istilâ
etmelerinden doğan teessürünü yanında b u ­
lunanlar daima hissederdi, fakat aynı za­
m and a Millî Mücadelenin m uvaffak olması
da onda ,aynı şekilde bir endişe uyandırmıştı.
B u n a sebep ise, şiddetle muhalefet ettiği ve
hattâ dağıtmak için üzerlerine kuvvet gön­
dermekte tereddüt göstermediği millî ordu­
n u n muvaffakiyeti sonunda haFini ve belki
hakkettiği daha karanlık âkıbetleri görme-
siydi. İşte b u düşünce uğruna, yani şahsen
zarar görmemek ve padişahlıktan olm am ak
karşılığında en ağır barış şartlarıyle m e m ­
leketin parçalanmasını, millî kurtuluş hare­
ketinin hakikat olmasına tercih ediyordu.
D a m a d Ferid’den bir türlü vazgeçeme-
yişi ve onun tesiri altında kalışı yüzünden,
bütün kurtuluşu düşmanın merhametine sı­
ğınmakta ve düşm andan «iyi not» almakta
görüyordu. D ü ş m a n merhametine sığınmanın
ne kadar faydasız olduğunu ve dayanılacak
biricik kuvvet ve ümidin, T ü rk milletinde
mevcut olan ezelî kudret ve cevherde bulun­
d uğ unu asla anlamıyacak kadar gaflet gös­
termesine şaşmamak lâzımdır. . Çünkü, Os-
manlı hanedanı âzasınm her ferdi gibi, o da
m ensup bulunduğu milleti asla tanımamış­
tı. D a m a d Ferid’e, İtilâf devletlerine ve
b u arada bilhassa İngiİiziere sarılarak ve ya­
ranarak hafif şartlı bir barışla işin içinden
çıkmayı daim a ummuştu.
Vahideddin gitmiş olduğu Malta adasın­
da pek az kaldı. Himayesine sığındığı İngil­
tere’nin yardımı ve kendisine teveccühü b u ­
lunduğu sanısını taşıdığı A ra b âlemi saye­
sinde halifeliği şahsında devam ettirebileceği
kanaatindeydi. M elik Hüseyin’in dâveti üze­
rine Hidiviyal kumpanyasının Mansure v a ­
puru ile h em en Hicaz’a hareket etti. 15 ocak
(1923) da Cidde’ye gelen Vahideddin oradan
da M e k k e ’ye gidip, Hilâfet ile Saltanat’ın ay­
rılmasının şeriate aykırı olduğunu belirten
bir beyannam eyi İslâm âlemine yayınladı.
Fakat bun dan bir netice hasıl olmadığını gö­
rünce M e k k e ’yi terkedip İtalya’da San -
R e m o ’ya geldi ve burada yerleşti. V ah ided­
din 16 mayıs 1926 da San-Remo’da ölünce
cenazesi binbir müşkilâtla nakledildiği Şam-
da Sultan Selim Cam ii yanına defnedildi.
★
M u d a n y a mütarekesinden sonra 20 kasım
1922 de Lo zan ’da, T . B . M Meclisi hükümeti
delegeleri ile başlayan barış. müzakereleri
kışa bir fasıladan sonra başarılı olarak sona
erdi ve L o za n barış andlaşması _ imzalandı
(25 tem m uz 1923). B u n d an sonra İtilâf k u v ­
vetleri İstanbul’u terkettiler (2 ekim 1923).
T ü r k orduları m u azzam bir tezahüratla şehre
girdiler (6 ekim 1923). Y en i T ü rk devletinin
başşehrinin A nk a ra olduğunun B . M . Meclîsi
tarafından kabulünden (13 ekim 1923) sonra,
devletin idare şekli Cumhuriyet olarak kabul
ve ilân edildi (29 ekim 1923). İlk C um hurbaş­
kanlığına‘da Gazi Mustafa K e m a l Paşa seçildi.
Bir m üddet sonra T . B. M . Meclisi; Hilâ­
fetin ilgası, tedrisatın tevhidi, Şer’iye ve E v ­
kaf Vekâleti ile, Erkân-ı harbiye-i um um iye
Vekâletinin lâğvı hakkındaki k a nu nu kabul
edince (3 mart 1924) son Halife Abdülm ecid
Efendi ile beraber bütün hanedan (Osman-
oğulları) yurdu terke m ecbur edildiler.
i
19 uncu ASIR VE 20 nci ASIR BAŞLARINDA İLÎM,
FİKİR VE SANAT HAYATI, İKTİSADÎ DURUM
A s ra Umumî Bakış
Osmanlı İmparatorluğu için ondokuzuncu
yüzyıl, yıkılma ve yirminci •,yüzyıl dağılma
devridir. İmparatorluk b u devre, Küçük-
I Kaynarca andlaşmasıyle girmiştir. Savaşlar­
dan yorgun düşen memleketi, uzun bir barış
devresi içinde kalkındırmak gerektiği halde,
i çeşitli tesirlerle devlet yeniden savaştan sa­
vaşa sürüklenmiş, bütün kudreti tükenmiş,
bir m üddet Avrupa devletlerinin siyasî re­
kabetine dayanan bir m uvazene yüzünden
I mevcudiyetini koruyabilmiş, geniş ıslahat
hareketleriyle toparlanmağa çalışmış, yine
de m ukadder âkıbetinden kurtulamamıştır.
Yıkılma devrinin ilk padişahı Üçüncü
Selim, babası Üçüncü Mustafa’dan ıslahat­
çılık ve devrimcilik fikirlerini miras almış
bulunuyordu. Birinci A bdülham id devrinde­
ki veliahdlığı boyunca tasarladığı ıslahatı
tatbik için hükümdarlık sırasının kendisine
gelmesini sabırsızlıkla beklemiş ve tahta çık­
tıktan sonra b u ' alanda faaliyete geçmişti.
Uğranılan askerî yenilgiler, mevcut askerî güç
olan Yeniçeri ocağının artık işe_ yaramıya-
cağını anlamış bulunduğundan Üçüncü S e ­
lim bu orduyu haliyle bırakıp Nizam-ı Cedid
adı altında yeni bir ordu kurmağa girişmiş­
tir. Elde dış düşmanlara karşı koyacak bir
askerî gücün bulunmasının bütün meseleyi
halletmiyeceği ise muhakkaktı. Ç ünkü, im pa­
ratorluğun dayandığı müesseseler dejenere
olmuş bulunuyordu. B u n u n yalnız birisinin
değil, hepsinin ıslahı ve ihtiyaçlara ve dev­
rin icaplarına göre reorganize edilmesi lâ­
zımdı. B u n a teşebbüs eden ise, sonradan an­
cak İkinci M a h m u d olabilmiş, büyük iç ve
dış güçlüklerle mücadele ile geçen saltanat
süresinde bir taraftan mütemadiyen bununla
meşgul olmuş, imparatorluğun dayandığı m ü ­
esseseler! ıslaha ve yenilerini kurmağa çalış­
mış, bü yük tanzimat devrimi onun zamanın­
da hazırlanmış, yalnız ilânını göremeden öl­
müştür.
Tanzim ata kadar geçen za m an içinde,
3651
bilhassa Yeniçeri ocağının ilgasıyle her y e­
niliğe engel olan bu gerici kuvvetin ortadan
kalktığı 1826 tarihinden sonra Batı ile git­
tikçe sıklaşan münasebetlerin ve Batılı m â ­
nada devlet adamlarının yetişmesinin bu b ü ­
y ük devrimin m eydana gelmesinde bü yü k
tesiri olmuştur. Osmanlı devletinde hasıl olan
uyanıklığın bir neticesi de, kendisini artık
her alanda dünya çapında bir devlet olarak
görmemeğe başlaması, bilâkis Batı devletle­
rine göre ilim ve teknikte geri kalmış oldu­
ğunu anlaması, onlara yetişmek zaruretine
inanması ve b unun için de aynı yolu takip­
ten: başka çare bulunmadığını görmesidir.
B u devirde, medrese kendi haline bırakıl­
mış, buna karşılık modern orta öğretimin
çekirdeğini teşkil eden okullar açılmış, b u n ­
ların benzeri Avrupa okullarındaki program­
ların tatbikine çalışılmış, bir taraftan da A v ­
rupa’ya talebe gönderilmeğe başlanmıştır.
Tanzimat ise, bü yü k bir hamledir. B u ;
Fransız büyük devriminin getirdiği insan
hakları prensiplerinin Osmanlı imparatorlu­
ğunda da ilânıdır. Böylece, devleti Avrup a
devletleriyle bir sıraya getirme gayreti baş­
lamış ve bunun bü yü k tesiri olmuştur. T a n ­
zimat 1839 yılında ilân edilmiş, 1856 Paris
andlaşmasıyle Osmanlı devleti A vrup a dev­
letleri topluluğuna alınmış ve devletler h u ­
kukundan eşit şekilde faydalanması kabul
edilmiştir.
Abdülmecid devrinde batılılaşma hareketi
oldukça ilerlemiş, bununla beraber malî güç­
lükler başgöstermiş, Abdülaziz devrinde d e ­
v a m eden israf ve ordu-donanma masrafları
devleti ağır borçlar altına sokmuş, 1877-78
savaşı ise imparatorluk için pek ağır bir dar­
be olmuştur.
İkinci Abdülham id devrinde çöküntü de­
v a m etmiş ve nihayet Birinci Cihan Savaşı
sonunda imparatorluk tam am en tarihe k a ­
rışmış, onun yerine millî hudutları içinde
hür ve müstakil yeni bir T ü rk devleti, T ü r ­
kiye Cumhuriyeti doğmuştur.
İkinci M a h m u d devrinden sonra irtica,
fiilî mücadeleyi bırakmak zorunda kalmakla
beraber, gizli mücadelesini devam ettirmiş­
tir. Bilgi ve kültürün, imparatorluğun esas
unsurunu teşkil eden Türkler arasında bile,
b ü y ü k şehirler dışında, gereği gibi yapıla­
maması, gericiliğin sinsi faaliyetlere daim a
m ey dan bulmasına sebep olmuş, Abdülham id
devrinde açılan pek çok mektebe, maarif
teşkilâtının kurulmasına, yüksek öğretim
teşkilâtının tamamlanmasına rağmen bu
züm reye daima verilen tâvizler yüzünden
bunların aydın fikirlerle mücadelelerinin 31
M art olayında fiilî tezahürü' görülmüştür.
B u n a rağmen, memleket idaresinin başında
bulunan mes’uliyet mevkii' sahiplerinin ay­
dın kimseler oluşu ve ordunun daim a ilerici
ve devrimcileri tutuşu böyle hareketlerin
akamete uğramasına sebep olmuştur.
I -İLİM H A Y A T I
B u devir, Batı ilim ve tekniğinin bere­
ketli bir sel halinde memlekete aktığı ve tat­
bik sahası bulduğu devirdir. Çeşitli ilimlere
v e tekniklere ait eserler sür’atle türkçeye
çevrilmiş, bir taraftan ilgili okullar için ders
kitapları, bir taraftan da genel kültür eser­
leri yayınlanmıştır. E n çok bilinen Batı dili
fransızca olduğu için en çok b u dildeki eser­
ler tercüme edilmiştir. B u yüzden b u devrin
başm danberi Fransa ilim ve kültürünün O s ­
manlI . İmparatorluğunda tesiri görülmeğe
başlamış ve gittikçe, artmıştır. Yüzyılın or­
talarında ise İngiliz kaynaklarından ve so­
n u n d a A lm a n kaynaklarından faydalanma
hızlanmıştır. B u devirde tercüme eserlerin
yanında orijinal eserlerin de doğduğu gö­
rülür. Bir taraftan ise, eski tarzda çalışan
âlimler de henüz mevcut bulunuyor ve kendi
sahalarında faaliyet gösteriyorlardı.
B U D E V İ R D E ÇEŞİTLİ N E V İ L E R D E
YETİŞEN BİRİNCİ DERECEDEKİ
İLİM VE FİKİR ADAMLARI VE
ESERLER
Mütercim A sım Efendi, eski devrin son
âlimlerinden sayılabilir. B u n a rağmen, ken ­
disi fransızcayı öğrenmek lüzum unu d uy m uş­
tur. Eski devrin metodlarma göre yetişmiş
olmakla beraber, yenilik cereyanının başında
bulunm uş olanlardandır. 1755 yılında Gazi-
anteb’de . doğmuş, tahsilini memleketinde
yapmış, kırk üç yaşm a kadar orada kaldık­
tan sonra İstanbul’a gelmiştir. İlk eseri
«Bürhan-ı Kâtı’» adlı b üyük farisî lügatinin
türkçeye tercümesidir. B un u . Ü çüncü Selim’e
sunmuştur.^ Padişah b u n u çok beğenerek
Matbaa-i  m ir e ’de bastırmıştır. Kendisine
b u suretle ilerleme yolu açılmış olmakla be­
3652
raber, o devirde gericiliği temsil ve müdafaa
eden M ü n ib Efendi ile onun yetiştirmesi
Şeyhülislâm Ataullah Efendi, b u genç aydını
kösteklemek için ellerinden geleni yapmış­
lardır. Â s im Efendi ise, uğradığı güçlüklere
ve geçim sıkıntılarına rağmen çalışmalarına
d eva m etmiş. Firuzâbâdî’nin «Kamus-ül M u ­
hit» adlı b ü yü k arapça lügatini türkçeye ter­
cümeye başlamış ve beş yıl uğraştıktan sonra
1810 yılında tamamlayıp İkinci M a h m u d ’a
takdim etmiştir. B u eser, Â s im Efendinin
Mütercim adiyle anılmasına sebep olmuştur.
Padişah eseri takdir etmekle beraber, yine
yobaz takımının entrikaları yüzünden lâyık
olduğu maddî mükâfatı göremeyen Âsim
Efendi, yılmadan çalışmalarına devam etmiş­
tir. B u arada en değerli hizmetlerinden birisi
de va k’anüvisliğidir. 1805 yılından sonraki
olayları yazmağa karar verdiği zam an yalnız
yerli kaynakların buna yetmiyeceğini anlayıp
fransızca Öğrenmiş, sonra tarihini yazm ağa
başlamış, ancak yorucu bir çalışma ve maddî
güçlüklerle yıpranan vücudu, hayat yü k ünü
daha fazla taşıyamayarak 1810 yılında ve h e ­
nüz elli beş yaşında bulunduğu halde vefat
etmiştir.
B u devir başlarının b ü yü k âlimlerinden
Mustafa Behçet Efendi ise 1769 yılında İstan­
bul’da doğmuştur. A yd ın bir aileye m ensup ­
tu. Babası, Nişancı Mustafa Paşanın D iva n
kâtibi E m in Şükûfî Efendi, dedesi saray baş­
hekimi Hayrullah Efendidir. O n sekiz yaşla­
rında . medrese tahsilini bitirdikten sonra tıb
okum ağa başlamış, b u arada lâtince ve İtal­
yanca da Öğrenmiştir. B u alanlardaki hocası,
Divan-ı H ü m a y u n tercümanı Y a h yâ N aci
Efendidir.
Mustafa Behçet Efendiyi, 1796 yılında
saray hekim i olarak görüyoruz. İki yıl sonra
d a Üçüncü Selim’in başhekimi olmuştur.
Üçüncü Selim faciasından sonra azledil­
miş, bilâhare İkinci M a h m u d ’u n himayesini
görmüştür. Mısır kadısı iken M e h m e d Ali
Paşanın da gözüne çarpmış ve o nu n tarafın­
dan him aye edilmiş, İstanbul’a dönüşünde
yine hekimbaşı olmuştur. Sonra Anadolu
Kazaskeri bulunduğu sırada b u devirde bü­
y ü k nüfuz sahibi olan Hâlet Efendi y ü zü n ­
den azledilip K eş an ’a sürülmüş, onun ida­
mını müteakip İstanbul’a gelip Rum eli K a ­
zaskerliği pâyesi almış, bir yıl sonra da yine
hekimbaşı olmuş ve 1833 yılında vefat et­
miştir.
Mustafa Behçet Efendi, Batıdan doğru­
dan doğruya tercümeler yapm akla maruftur.
B ü fa n ’m meşhur «Tarih-i Tabiî» adlı eserini,
B o k a n ’m «Tıbbî Ameliyat» mı, B o m e ’nin
«Tabiî Hikm et» ini türkçeye çevirmiştir.
Kendisinin telif olarak kolera hakkında ve
«Hezar esrar» adlı farm akodinam iye dair iki
eseri vardır. Napolyon’u n Mısır seferine ait
bir kitabı da Türkçeye çevirmiştir. Kendisi,
 devlet işlerine de vâkıf bulunduğundan y a ­
bancı devletlerle yapılan müzakerelerde h a ­
zır bulundurulur ve bir çok meselelerde fikri
sorulurdu.
A y n i çağda yetişen meşhur bir sima da,
H oca İshak Efendidir. Y a n y a ’nın N arda k a ­
sabasında doğduğu bilinmekte ise de, doğum
tarihi belli değildir._ Babası tarafından hafız
olarak yetiştirilen İshak Efendi arapçadan
m a ad a lâtince de öğrenmiştir. İstanbul’a gel­
diğinde Tersane ve Divan-ı H ü m a y u n tercü-.
manlıklarmda kullanıldı. Mühendishaneye
hoca tâyin edildi. İkinci M a h m u d devrinin
sonlarında buranın baş hocası oldu. Hanya-
daki bazı inşaata m em u r edilerek bu vazife­
yi yaptıktan sonra dönüşünde 1836 yılında
Süveyş’de vefat etti.
Hoca İshak Efendi, Batı ilimlerini Türk-
çeye çok geniş çapta nakletmiştir. Kendisi,
kuvvetli bir matematikçiydi. «Mecmua-i
Ulûm-u Riyaziyye» adlı eseri, Batı müsbet
ilimler sistemini Türkiye’ye tanıtmıştır. B u
eser, matematikten m a ad a astronomi, fizik
ve kimya bahislerini de kapsamaktaydı. A y ­
rıca fiziğin optik bahsine ait «Aksülmerâyâ»
adlı bir eseri vardır. Ziraate dair bir eseri
de «H â ne-i Zürra» adiyle Türkçeye çevir­
miştir.
Devrinde yeni bir ordu kurulduğu için
aldığı emir üzerine askerliğin muhtelif
branşlarına ait çeşitli eserleri de tercüme et­
miştir. «Tuhfe-tül Ümera», «Usul-i İstihkâ-
m a U bunlardandır. H oca îshak Efendi, Batı
dillerindeki İlmî terimleri de ilk defa T ü r k ­
çeye çevirmiş ve yaymıştır. Kendisi, bir çok
değerli talebe de yetiştirmiştir ki meşhur
matematikçilerimizden Vidinli Tevfik Paşa,
E m in Paşa, Tahir .Paşa bunların başta gelen -
lerindendir.
B u devre maledeceğimiz bir zat da,
hayatı ve şahsiyeti hakkında maalesef fazla
bilgi bulunm ayan Seyyid Mustafa Efendidir.
Fransızca olarak kaleme aldığı «Diatribe de
lïngenieur sur l’état actuel de l’art mili­
taire d u génie et des sciences _à Constanti­
nople» adlı eseri 1803 yılında Üsküdar m at­
baasında basılmış, bu baskı 1810 da Paris’de
tekrarlanmıştır. Mühendishane hocalarından
iken 1807 irtica hareketinde Öldürülmüştür.
Eserinde o devir gericilerinin modern ilmin
Türkiye’ye girişiyle nasıl mücadele ettikleri
anlatılmaktadır.
Yine bu irtica hareketinin kurbanların­
dan bulunan Raif M a h m u d Efendi, Üçüncü
Selim’in .teşvikiyle Türkiye’de başlayan re­
form hareketini Batılılara tanıtmak maksa-
diyle fransizca olarak «Tableaux des nouveaux
règlements de l’Em pire Ottoman» adlı eseri
yazmıştır. A y n i dilde bir de coğrafya kitabı
kaleme almış, lâkin Türkçeye çevirmeğe v a ­
kit bulamamıştır. Yakovaki Efendi tarafından
3653
«İcale-tül Coğrafiye» adiyle tercüme edil­
miştir.
Üçüncü Selim devrinde Reis-ül-Küttab.
olmuş bulunan Gevrek-zâde Haşan Efendi
ise, daha ziyade eski tip bir âlimdir. Meselâ
gebeliğe, çocuk hastalıklarına ve bakımına
dair yazmış olduğu «Netayic-ül fikriye ve
velâde-til bikriye» adlı eseri tam am en D o ğ u
kaynaklarına dayanır. Parecelsus’u n kim yaya
ait eserini ise Arapçadan Türkçeye tercüme
etmiş ve buna «Mürşid-ül elliba fî terceme-i
ispagiriya» adını vermiştir. Y in e İbn-i Sinâ-
dan evvel yetişen tabiblerden E b û M ansur’un
d a bir eserini Türkçeye çevirmiştir.
İkinci M a h m u d devrinde yetişen Kuyu-
caklı-zâde Âtıf Efendi de D o ğ u matematik­
çilerinden Bahaeddin Âmilî’nin «Hülâsa-tül
Hisab» adlı eserini Türkçeye kazandırmıştır.
Yine İkinci M a h m u d zamanında yetişen
bir şöhret de Şânî-zâde Ataullah Efendidir.
Tabib olduğu halde, mesleğine ait eserlerden
maada dört ciltlik bir tarih yazmıştır. E s a ­
sen ansiklopedik bilgisi p ek geniş olan bir
zattı. Kendisi serbest düşünce taraftarı âlim­
lerin kurduğu bir cemiyete dahil bulunduğu,
için 1826 yılında Tire’ye sürgün edilmiş ve
aynı yıl, sürgünde vefat etmiştir. Ataullah
Efendi, D o ğ u dillerinden başka, Batı dille­
rini de bilirdi. Tıbba ait «Miyar-ül Etibba»
adlı tercüme eseri meşhurdur. Kendisi teşrih
ve fizyolojiye dair «M ir’at-ül ebdân» adlı
eseri de yazmıştır. Yen i tıbbın Türkiye’de
yerleşmesine çok çalışmış, lâkin Tıbhane ile
Cerrahhanenin kuruluşunu görmeden bir yıl
evvel vefat etmiştir.
B u modern fakültelerin açılmasında y u ­
karıda adı geçen Mustafa Behçet Efendi ile
kardeşi tabib A bd ü lh ak Molla b ü yü k gayret­
ler harcamışlardır. A bd ülh ak Molla, ağabey-
sinin «Hezar esrar» adlı kitabını da tam a m ­
lamağa çalışmıştır.
1795 yılında M o r a ’da doğan, Mısır’da b ü ­
yüyüp yetişen, A vrup a ’yı dolaşan ve nihayet
Osmanlı devletinin hizmetine giren Abdur-
rahm an Sam i Paşa da, yenileşme hareketle­
rinin m ü h im bir simasıdır. 1878. yılında Öl­
müştür. «Rumuz-il hikem» adlı eseri, Batılı
fikirleri telkin eder.
B u arada dilin sadeleşmesi cereyanının
ilk lideri olan tarihçi Esad M e h m e d Efendiyi
de unutm am ak lâzımdır.
«Muştatraf» tercümesi adlı eserinde y e ­
nilik fikirlerini m üdafaa etmiştir. B u zat,
Türkçenin konuşm a dilinde bulunm ayan
Arapça ve Parsça kelimeleri ve yabancı ter­
kipleri dilden çıkarmağa taraftar b ulun u­
yordu.
B u çağın dikkate şayan bir siması da,
A bd urra h m an Sam i Paşa gibi Mısır’da yetiş­
miş olan Yusuf K âm il Paşadır. 1808 de A r a p ­
kir’de doğmuştur. Mısır’a gitmiş, uzun yıllar
orada hizmet ettikten sonra Osmanlı devleti
hizmetine girmiş ve Sadrıâzamlığa kadar
yükselmiştir.. Kuvvetli Fransızca bilen b u
zat, Fransızcadan Türkçeye fikrî ve edebî bir
eseri bütün olarak ilk tercüme eden kimse­
dir. B u eser, Fenelon’u n «Telemak» adlı B a ­
tıda bile ölmez u n v an ım kazanmış kitabıdır.
B u eserdeki devlet ve hükümet idaresine ait
fikirler, Türkçeye tercüme edilmek suretiyle
b ü yü k bir hizmet yapılmıştır. Y u suf K âm il
Paşa, 1876 yılında vefat etmiştir.
1811
yılında Y a n y a 'n m Filât kasabasında
doğan H o c a Tahsin Efendi, b u devrin değerli
simalarındandır. M edrese tahsilini tam am la­
dıktan sonra Mustafa Keşid Paşanın tavassu-
tuyle Fransa’ya gitmiş, orada tabiî ilimler
okumuş, tahsilini ilerletebilmek için sefaret
imamlığı ile Paris’de kalmış, b u sayede fizik,
kimya, jeoloji ve kozmoğrafya okuyabilmiş­
tir. Fransa’da uzun m üddet kaldıktan sonra
1868 tarihinde yurda döndü. Y en i açılan D a ­
rülfünuna m ü d ü r oldu. Lâkin, gerici ve m u ­
taassıp güruh kendisini çekemediği için bir
bahane ile b u işinden uzaklaştırıldı. O da,
özel bir okul açıp matematik ve astronomi
okutmağa başladı. Burada yetişen talebeler
arasında meşhur Şemseddin Sam i B e y de yer
alır. Hoca Tahsin Efendi, Batılı fikirleri,
müsbet ilimleri yaym akla geçirdiği bir ö m ­
rün sonunda 1880 yılında vefat etmiştir.
Yine b u çağda üzerinde durulacak bir
şahıs da E d h e m Pertev Paşadır. 1824 tarihin­
de Erzu ru m ’da doğmuş, babasıyle birlikte
bir çok yerler dolaşmış, nihayet Trabzon v a ­
lisi Abdullah Paşanın ve bir müddet sonra
onun yerine gelen Halil Rifat P a şa n m him a­
yesini görmüş, Halil Rifat Paşa İstanbul’a
dönerken o nu y an m a almış, gittiği yerlere
götürmüş, b u arada Fransızca öğrenmesini
teşvik etmiştir. Pertev Efendi b u sıralarda
genel bilgisini de arttırmış, nihayet 1854 yı­
lında Berlin’e gidip üç yıl kalmış, Almancayı
öğrenip Batı kültür ve medeniyeti ile yakın­
d an temas ■etmiştir. İstanbul’a döndükten
sonra çeşitli taşra hizmetlerinde bulunmuş,
sonunda 1873 yılında Kastam onu valisi iken
ölmüştür.
E d h e m Pertev Paşa «Mecmua-i Fünu n»
adlı dergiye yazdığı makalelerle yenilik fi­
kirlerini yaym ağa çalışmıştır. B u makalele­
rin bir kısmını kendisi yazmış, bir kısmını
Batı dillerinden tercüme etmiştir.
B u devrin en m ü h im tarihçisi şüphesiz
ki Cevdet Paşadır. 1822 tarihinde Lofça’da
doğmuştur. îlk tahsilini memleketinde ta­
m amlayıp 1839 yılında İstanbul’a gelmiş,
medreseye girip tamamlamış, Arapçadan
m aada Farsça ve Fransızca öğrenmiştir. A y ­
rıca matematik, coğrafya, tarih, felsefe, as­
tronomi ve tabiî ilimlere çalışmıştır. Maarif,
Adliye, Ticaret ve Nafıa ve Dahiliye Nazır­
lıkları ve Devlet Şûrası Başkanlığı gibi bir
çok devlet hizmetlerinde bulunmuş, 1895 yı­
3654
lında vefat etmiştir. «Cevdet Tarihi» diye
anılan eseri, 1774-1825 yıllarını kapsar ve on
iki cilddir. Diğer meşhur eserleri «Kısas-ı
Enbiyâ», «Belâgat-i" Osm aniye», «Malûmat-ı
Nafıa», «Takvim-ül Edvar», «M i’yâr-ı Sedad»,
«Âdâb-ı Sedad» ve «İbn-i H aldu n M u k a d d i­
mesi» tercümesidir.
İlim ve fikir adamları arasmda M ünif
Paşa ile Diyarbakırlı Said Paşayı da a nm a k
icabeder. Keza, daha ziyade siyasî faaliyet­
leriyle isim yapmış Ali Suavî, Ebüzziya Tev-
fik, okum ayı halka indiren, daha doğrusu
halkta o kum a itiyadı uyandıran A h m e d Mid-
hat Efendi ile, «Kamus-ül A ’lâm» adlı büyük
ansiklopediyi tek başına yazan ve ayrıca
«Kamus-ı Tür kî» yi, Türkçeden Fransızcaya
ve Fransızcadan Türkçeye, iki büyük lügati
m eydana getiren Şemseddin Sam i B e y de
ilim, fikir ve kültür hayatımızda b ü yü k hiz­
metleri görülmüş simalardır.
B u çağın Cevdet Paşadan m aada diğer
tarihçileri, evvelâ yukarıda adı geçen Meh-
m e d Esad Efendidir. Kendisi, 1825 yılında
v a k’anüvisliğe, yani devletin resmî tarih y a ­
zıcılığına tâyin edilmiş, b u memuriyeti sı­
rasında 1821-1824 yıllarını kapsayan olayları
tesbit etmiş, ayrıca yeniçeriliğin ilgasına dair
«Üss-i Zafer» ile ve Osmanİı İmparatorlu­
ğunun çeşitli törenlerini bir araya toplayan
«Teşrifat-ı K ad îm e» adlı eserleri yazmıştır.
B u zattan sonra v a k ’anüvis olan Recai ve
Nâil Efendiler, eser bırakmamışlardır.
1832 yılında doğup 1878 yılında vefat
eden M e h m e d Fevzi Efendi, Osmanlı devle­
tinin başlangıcından 1875 yılma kadar gelen
«Haber-i Sahih» adlı bir eser yazmıştır.
Yine b u devirde yazılan p ek değerli bir
eser, Mustafa N u ri Paşanın «Netayic-ül V u ­
kuat» adlı dört cildlik Osmanlı tarihidir.
Mustafa N uri Paşa 1824 yılında İzmir’de doğ­
muş, yirmi bir yaşında devlet hizmetine gir­
miş, M ab ey in Başkâtibi, Deâvî Nazırı, Sa da ­
ret Müsteşarı, Defter-i Hak an î Nazırı, E vkaf
Nazırı olmuş ve 1889 yılında vefat etmiştir.
1864 yılında v a k ’anüvis olan A h m e d Lûtfi
Efendi 1825-1872 yıllarını kapsayan eserini
yazmış ve 1907 yılında vefat etmiştir. D o ­
ğu m u 1816 yılında ve İstanbul’dadır. Vefat
ettiği zam an Devlet Şûrası üyesi bulunu­
yordu.
Osmanlı devletinin son resmî v a k ’anüvisi
A b d u rr a h m an Şeref B e y 1853 yılında İstan­
bul’da doğmuştur. Galatasaray Lisesini bi­
tirmiş, b u okulda ve Mülkiye M ektebinde h o ­
calık etmiş, M aarif ve E vk af Nazırlıklarında
ve  y â n üyeliğinde bulunmuştur. Lûtfî tari­
hinin sekizinci cildini ilâvelerle neşretmiş,
ayrıca «Fezleke-i Tarih-i Devlet-i Aliyye-i
Osm aniyye», «Zübde-tül Kısas», «Tarih-i
Devlet-i Osm aniyye», «Tarih-i Asr-ı Hazır»,
«Fezleke-i Tarih-i Düvel-i İslâmiyye» ve
 «Tarih Musahabeleri» adlı eserlerinden baş­ m u d ’a aradığı propaganda vasıtasmı buldur­
ka bir çok değerli makaleler de yazmıştır. duğuna şüphe edilemez. Ç ü n k ü Padişah ona
B u arada Sadrıâzam K âm il Paşanın O s ­ İstanbul’da fransizca bir gazete neşrini teklif
manlI devletinin başından A bdülm ecid dev­ eder ve böylece Moniteur Ottom an çıkarılır.
rinin sonuna kadar olan zam ana ait «Tarih-i
Siyasî-i Devlet-i Aliyye-i Osm aniyye» ve
M ahm ud Celâleddin Paşanın Abdülm ecid
devrinin başından Berlin andlaşmasma kadar
olan devri içine alan «M ir’ât-ı Hakikat» adlı
eserlerini zikretmek icabeder.
Bunların dışında Abdülm ecid devrinden
imparatorluğun sonuna kadar münferid hâ­
diseler hakkında ve bilhassa geçen savaşlar
dolayısıyle p ek çok eser yazılmışsa da, b u n ­
ları burada teker teker saym ak m ü m k ü n de­
ğildir. Bir fikir edinm ek istenilirse, b u cildin
bibliyografya kısmına göz gezdirmek gere­
kecektir.

II _ B A S IN : YIK IL IŞ DEVRİNDE
D O Ğ A N M Ü H İ M B İR FİKİR
ORGANI
İkinci Sultan M a h m u d saltanatının son
seneleri, dış düşmanların kendilerine pay çı­
k a rm ak saldırışlarının şiddetlendiği ve karşı
koyam ayan devletin bunaldığı devredir. Bir
taraftan yeni bir ordu teşkilâtı yaparken, di­
ğer taraftan idare mekanizmasını yenileştir­
m e k lüzum u anlaşılmıştır. Fakat bir taraftan
da içeriye ve dışarıya maksatlarını izah et­ Ahm ed Lûtfi Efendi
m e k ve müdafaasını y ap m a k lüzum u idrâk
edilebilmiş, fakat b u vasıtanın ne olabileceği İkinci M a h m u d ’u bir gazete neşri h u su ­
bilinememiştir. sunda uyaran bir husus da M e h m e d Ali P a ­
Nihayet, y a k m tarih hâdiselerinde «ga­ şanın Mısır’da Türkçe ve Arapça olarak 1828
zete» denilen fikir yayım organının göze ba­ denberi neşrettiği «Vakayi-i Mısriyye» adlı
tan kudreti kendisini padişahın kafasına so­ organıdır.
kacak ve devlet politikasının propaganda or­
ganı olarak ilk Türkçe gazetemiz neşir saha­
sına atılacaktır.
Türkiye’de yabancı dili? ilk gazeteler:
İlk resmî gazetemiz «Takvim-i Vekayi» in
neşri tarihi olan 1831 den evvel Türkiye’de
yabancı gazetelerin otuz beş senelik bir ta­
rihi vardır. B u tarih, henüz beş senelik kı­
d em i olan Fransız ihtilâli hükümetinin Şark­
ta kendisini tanıtması için 1794 de çıkardığı
bültenlerle ve aylık bir gazete ile başlar.
Fakat yabancı gazetelerin asıl faaliyeti
o ndokuzuncu asırda İzmir’de görülür. 1824
d e Fransızların çıkardığı gazeteler millî m e n ­
faatlerini korur. Bir taraftan da kendi poli­
tikaları icabı Yunanlılara ve onları koruyan
İngiltere ve Rusya’ya karşı bizi m üdafaa
eder. B u gazetelerde daima T ü rk menfaatini
koruyan bir Fransız muharriri, Aleksandr
B la k nazarı dikkati çeker. A bdurrahm an Şeref Bey
Hattâ Y u n a n meseleleri dolayısıyle ilgili
devletlerle Fransızlara karşı OsmanlIları m ü ­ İlk gazetemiz «Takvim-i V a k a y i» : G e ç ­
dafaa hususundaki yazıları sefirleri telâşa miş tarihine mağrur, göçüşünden bihaber ve
düşürür. Bir gazetenin kudreti hakkında en her neviden yeniliklerin tepkiler yarattığı
iyi h ü k m ü veren b u hâdisenin İkinci Mah- bir muhitte matbaa gibi m u a zza m faydalı bir

3655
 eser bile ancak fetvalarla garptakinden üç
asra yakın bir gecikme ile kurulabilmiş, ga­
zetemiz ise yine garptakinden sonra tam iki
asır beklemişti. Fakat bu, yine garptaki ga­
zete değil, bir devlet propaganda organı idi.
Ş u kadar var ki, bir çığırdı, halka «gazete»
m efh u m u n u öğretiyordu.
Neşrinde yine kara kuvvetin tepkisinden
korkulmuş, ilk nüshadan evvel «M ukad di­
m e» adlı bir ilâve dağıtılarak b u işin şer-i
şerife uygunluğu müdafaa edilmişti. Y ine bu
ilâvede, gazetenin içeride devlet aleyhindeki
dedikoduları önlem ek maksadıyle halka
olayları doğru olarak vereceği de yazılıyor­
du. «Takvim-i Vakayi» in tarihi 25 cemazi-
yülevvel 1247 (1 kasım 1831)' di. Haftada bir
ve beşer bin nüsha basılıyordu.

Osmanlı imparatorluğu yıkılış devresi­

nin, topyekûn târifiyle b ü yü k hamlesi diye­
bileceğimiz basın faaliyetini «Takvim-i V a ­
4 3 * o *jIİcX j € Ji»- öübj £ £
kayi» in neşri tarihi olan 1831 ile imparator­
j AÜÎjr jK J\ j *-•»■aİU ÖjJd-j V
luğun tarihe karıştığı 1923 seneleri arasın­
^ ^ ¿ > * ö i 5: ^ ^ Clij»j ;J daki siyasî devirlere göre dört devreye ayır­
¿ V "' j ^ *5 ¿yb i**«. m a k doğru olur. Ç ü n k ü bu tarih kitabımız
1923 den sonrasını içine almaz.
f ¿ Y jt ¿ Z y f * O A-»U J j j j « jj jf 1831-1923 seneleri arası bir asra pek y a ­
£* 1 j T " ¡j-^yt, -'ir*' «J-l»} kın bir zamandır. Osmanlı hükümeti, yıkılış
l$> jî»<i£ JlL* tj'** ÖJs^îJ* • l’, âpJgM devrinin bu son bir asırlık şekliyle ayrıca:
jUîj jU, J1 »jkll»j Tanzimat öncesi, Tanzimat, İstibdad ve M e ş ­
rutiyet gibi bölümlerde de mütalâa edilir.
*JV ^ ■*¥ te j ' J-yt-iU» * ^ 3 ^ . ¿j\jj 4>#j\jf\ JjsÜO * ¿ î j y * *c-
Hüküm etçe basınımızın mukadderatı da bu
4; u~*y~ £ ' **!># bölümlerin macerasına bağlanmağa çalışılır.
<jVjî 1* -mj-c * 4 - i <?j j»U *i-*o'. j V j l « jo U . Tanzimat öncesi : Yalnız «Takvim-i V a ­
>S^ İ,C^ Î> kayi» vardır. Yukarıda yazıldığı gibi b u ga­
Cİ*-jU/ ^0k>-^VjU*j j «ol- ^ j r A ¿ C ^ ^ C İ İ - j zete bir devlet propaganda vasıtasıdır, tam a­
(JT'l S y f *-i' jâ'j «XL Jf-’jyi« m e n devlet malıdır. Sonraları kapanmış, açıl­
mış, isimler değiştirmiş ve nihayet hakikî
hüviyetini alarak münhasıran devletin k a ­
n u n ve nizamlarını neşreden
resmî gazete olmuştur.
B u n u ancak Türkçe olduğu
için ilk gazetemiz addedebiliriz.
Tanzimat devri: Bizim fikir
gazeteciliğimizin doğduğu dev­
redir. Vakıâ, b u devrenin baş­
langıcında, 1840 da araya yine
bir yabancı gazete girer; «Ceri-
de-i Havadis». B u gazete de
jji' ‘jilçi •-j
Türkçedir, fakat sahibi, bir hâ­
Wj ■ > j s*¿¡¡ijjü** UK.£iyı
j¿£tfXS' dise dolayısıyle susturulmak
¿uji . ^kj. ^ w w * ’*»;* Vîi^r
için kendisine bir gazete, çıkar-,
m a k imtiyazı yerilmiş Vilyam
Çörçil adlı bir İngilizdir. Hafta­
lıktır, arasıra kapanm akta ve
hüküm et tarafından para yardı­
mı yapılmaktadır, âdeta yarı
resmidir (yirmi sene devam et­
miştir). «Takvim-i Vakayi» de
tek tük yazı yazm ağa başlayan
(¿¿t+~AJi?j' jf:-' <r > Türk muharrirleri bunda da gö­
,Tl ‘v;*— *****•&■* j^-j*
>. •//. ^ 1 / j'^U rülür, şu kadar ki hiç imza
*”* ,lAjııi.lıllı^«iAJV>- —'.—•»■ (
*“ Jv-^y’- J-VjJ^•-•■ ^r^ j görülmez.
J^S»y>>u/U «ij'/^İ'*V<jV->A,’İ‘-i
Jı)^.,.>^UV-|^İt-j^-U-*tt-.'-.L.'.,-:.V.Ç'..wa-j>!..'J>>—ı-J/.,i .j.l-')- j Asıl fikir gazeteciliğimiz
1860 da başlar. B u tarihte Ça-
Yukarıda; «Mukaddeme-i Takvim-i Vakayî». Aitında; pan-zâde  g â h Efendinin sahip
Ceride-t Havadis’in ilk nüsha başİığf. En altta; Tercüman-ı ve Şinası’nin başmuharriri oldu­
Ahvaİ'in ilk nüsha baslığı. (Takvim-i Vakayt ve Tasvir-i ğu «Tercüman-ı Ahal» çıkar.
Efkâr başlıkları 3137 inci sayfaya konmuştu). B u da haftalıktır. Hüküm etle

3656
ilgisi yoktur. Müstakil (indépendant) karak­
terli fikir (opinion) gazetesidir. 9 ekim 1277
(1860) tarihli ilk nüshasında Şinasi imzalı
bendle gazete programını izah etmekte ve
kısaca «m adem ki halk kanunla vazifeler
yüklenmiştir, buna mukabil memleket m e n ­
faatleri hakkında söz ve yazı ile fikrini be­
y an etmesi de kendisi için bir haktır»
diyerek «maarif kuvvetiyle zihni açılmış
olan medenî milletlerin politika gazetelerini»
misal göstermektedir. B u gazete çorak m u ­
hite pek beklendiği kadar tohum saçamamış,
fakat bir çığır açmıştır. Y irm i yıl rakipsiz
çıkan «Ceride-i Havadis», Tercüm anın in­
tişarı üzerine «Rûzname-i Ceride-i Havadis»
adiyle haftada beş gün çıkan bir gazete daha
neşrine başlanmış ve bir maarif m ev zuu et­
rafında Tercümanla açtıkları, münakaşa,
«Tercüman-ı Ahval» in iki hafta tatil ceza-
sıyle sonuçlanmıştır.
«Tercüman-ı Ahval» in çıkışından altı ay
sonra Şinasi ayrılmış, 1861 de «Tasvir-i E f­
kâr» ı çıkarmıştır. Şinasi, b u gazete ile hür­
riyet, milliyet ve meşrutiyet fikirlerini yay ­
m aya başlamış, bizde siyasî fikir cereyanla­
rının uyanmasına önayak olmuştur. İki yüz
nüsha devam eden yazılarıyle aydın bir m u ­
hit yaratan Şinasi, Paris’e gitmiş, sonra bu
işe N a m ık K e m a l deva m etmiştir.
B u arada şunu da hatırlamak lâzımdır
ki, 1839 da ilân edilen Tanzimat, garplı fikir­
lere m ecburen sarılarak millet için bir çok
haklar tanımış, daha doğrusu padişah b u n ­
ları halka bahş(!) etmiş, 1856 Islahat ferma-,
nıyîe de bu hakları teyid etmiştir. Fakat k a ­
n u n ve nizamları kendi kurduğu meclislere
yaptırmış, bunları yapması lâzım gelen mil­
let meclisini kurmamıştır. Devlet mutlakı­
yetle idarede böylece devamdadır. 1861 de
M ecid ölmüş, A ziz tahta çıkmıştır. U n u tm a ­
malı ki eski ve yeni devlet ricali ise nihayet
mutlakıyetin yetiştirdiği kimselerdir.
1862 de bir matbuat idaresi kurulmuş,
1863 de de bir matbuat nizamnamesi yapıl­
mıştır. B u nizam nam e kapatm a cezalarıyle
doludur.
[Burada gazeteciliğimizin tarihini ve hal­
kı uyandırış mücadelelerini yazarken eh e m ­
miyetsiz gazete ve m ecm ualar üzerinde
maalesef duramıyacağımızı not ederek de­
v a m ediyoruz].
N a m ık K em al, 1867 de «Tasvir-i Efkâr»
da Şark meselesi m evzulu bir m akale yaz­
mış, muharrirlikten m e n ’olunmuştur. 1867 de
Çıkan «Muhbir» de A li Suavî, inkılâp fikir­
lerini daha açıkça kaleme almaktadır. B u sı­
rada bir hayli gazeteler hükümeti şiddetle
tenkid etmekte ve bir haylisi da kapanm a
cezasına çarpılmaktadır.
Nihayet beklenen olmuş. Âlî Paşa, siyasî.
olgunluğa yakışmayan bir hareketle 1867
3657
de «um um î menafi’ her icabettirdikçe» ga­
zeteleri kapatm ak salâhiyetini almıştır.
Yapacak bir şey kalmamıştı. B u âl! k a ­
rarnamenin diliyle «ihtiraslarmdan impara­
torluğun esaslarını yıkmayı göze alanlar» P a ­
ris’e kaçıyorlardı. Bunların başında «Y eni O s ­
manlIlar Cemiyeti» ni kuran Zıya B e y (P a ­
şa), N a m ık K em al, Ali Suavî, A g â h Efendi
ve diğer kimseler vardı. B u zevata, Paris’te
bulunan, hükümete muhalif Mısırlı Prens
Mustafa Fazıl Paşa bakacaktı. Oralarda ev­
velâ Ali Suavî «Muhbir» i çıkardı. 1868 de
Londra’da «Hürriyet» neşredilmeğe başlandı
ve sonra Cenevre’de devam edildi. Hürriyet
ve Meşrutiyet için yazıyorlar, bilhassa Âlî
ve F u a d Paşalarla uğraşıyorlardı. Hürriyet
yüz nüsha çıktı. N a m ık K e m a l 1870 de v e Âlî
Paşa vefat edince 1871 de de diğerleri vatana
döndüler.
1868 de kadınlara mahsus kısmı olan.
«Terakki» çıktı. Muharrirleri Hayreddin
(Lehli Karski), Ebüzziya, Tevfik, Su ph i P a ş a ­
zade Ayetullah, K e m a l Paşa-zâde Said v e İs­
mail Beylerdi. 1869 da «M üm eyyiz» adlı ilk
çocuk gazetesi intişar etti. B u gazetede,
mevcut çocuk terbiye ve okutma sistemimiz
esaslı surette tenkid ediliyordu. Y ine 1870
senesinde de Türkçe ilk siyasî m izah gazete­
m iz «Diyojen» çıktı. Sahibi Teodor Kasap
Efendi idi. 120 nci sayıdan sonra karikatür
de koyuyordu. Esaslı bir m izah gazete-'
siydi. İlk muharrirleri N a m ık K em al, Âlî
Ebüzziya Tevfik Beylerdi. Haftada bir, son­
raları iki üç defa çıkan «Biyoien», zamanı­
nın hükümetlerine hayli ot yoldurmuş, bir
kaç defa muvakkat tatilden sonra 1872 sene­
sinde 183 üncü nüshasıyle âli kararnam e
uygulanarak daimî olarak kapatılmıştı.
1869 dâ evvelâ Ebüzziya Tevfik, sonra
Şemseddin Sam i’n in 1 idaresinde olarak «Ha-
dika», yine bu sene Ali Efendini sahibi bu-
luduğu .«Basiret» neşir sahasına atıldılar.
«Basiret» m ühim ce bir gazete idi. 1870 F r a n ­
sız- Alm an harbinde Almanları tutmuş ve
Bismark tarafından taltif olunmuştu. 1871 de
A h m e d Midhat Efendi p ek kısa ömürlü
«Devir» i ve sonra «Bedir» i çıkarmıştı.
1872 de N a m ık K e m a l’i yine matbuat sa­
hasında görmekteyiz. Üstad, gazete çıkar­
maktan hükümetçe menedilmiş bulunduğun­
dan, evvelce çıkıp batmış olan «İbret» gaze-,
tesini b u senenin haziranında Ebüzziya
Tevfik, Reşad Nuri Beyler idareside neşre
başladı. B u bir fikir ve m ücadele gazetesi,
olacaktı. Nitekim N a m ık K em al, b u gazetede
Sadrıâzam M a h m u d N e d im Paşaya cephe al­
dı. Bir ay geçmeden hükümetçe gazetesi ta­
til edildi. Kendisi de mutasarrıflıkla Gelibo­
lu’ya sürüldü. M a h m u d N e d im Paşa düşünce
İstanbul’a döndü. Gazeteyi fiilen idaresine
aldı. Kitap sansürü aleyhine yazdığı şiddetli
makalelerden dolayı bir ay kapatıldı. Gedik-
paşa tiyatrosunda meşhur Vatan -Silistre pi­
yesinin oynandığı gece halkın gösterdiği taş­
kın heyecan, kendisine gönderilip neşrettiği
teşekkürame hükümetçe telâşı mucip oldu.
B u sefer «İbret» 1873 nisanı başında süresiz
kapatılarak kendisi Kıbrıs’a sürüldü'. Magosa
kalesine hapsedildi. Ebüzziya Tevfik, A h m e d
Midhat ve diğer arkadaşları da Hodos’a sü­
rüldüler. Nam ık Kemal, 132 nüsha çıkan
«İbret» gazetesiyle sistemli bir hürriyet tel­
kini yapmış, nesilleri aşılamıştı.
Yine 1872 de Teodor Kasab «Çıngıraklı
■Tatar» adlı kuvvetli mizah gazetesiyle sah­
nede göründü. P ek az devam etti, kapatıldı.
Aynı senenin ekiminde «Hayâl» i çıkardı.
1872-1876 arası daha bir çok gazete ve m ec­
mualar çıktı. Adları geçen m ühim muharrir­
lerden başka bir hayli muharrirler daha
sahnede görüldü.
Dikkat edilirse görülür ki Tanzimat ga­
zetecileri aynı zamanda zamanlarının edib ve
şairleri ve edebiyat tarihinin malı idiler. M e ­ hat Paşa Sadaretten çekilince bu proje P a ­
selâ, N am ık Kem al'i hem şair, h e m tiyatro
muharriri, h e m tarihçi olarak görmekteyiz.
Diğerleri de böyle idiler.
1873 de basma tazyik gittikçe arttırıl­ bul olunmadı.
mış, «Basiret» ve «Hakayik-ül-Vakayi» ile
«Şark», «Hülâsa-i Efkâr» da kapatılmıştır.
1875_ de sürgünden dönen A h m e d Mid-
hat’in «İttihad» gazetesi, Ebüzziya’nın « M u ­
harrir» mecmuası ve bilhassa K em al Paşa­
zade Said (Lâstik) Beyin başmuharrirliğini
yaptığı «Vakit» gazetesi, bu sene çıkan diğer­
leri arasında ehemmiyetli idiler.
B u sene mizahî «Hayâl» gazetesi kapatıl­
dı. Sonraları tekrar çıkarak sahibi Teodor
Kasab 1877 martında üç seneye m a h k û m
oldu.
Yine 1875 de M a h m u d N e dim ’in ikinci
sadaretinde, sayısız emirlerle gazetelerde iç
ve dış siyaseti tenkid menedildi. Nihayet
«taht-ı inzibata (!)» alınmaları için gazetele­
rin basılmadan evvel İstanbul’da matbuat
idaresince, taşralarda da valiliklerce m uay e­
nesi (sansür) emredildi. B u, hürriyeti kısıt­
lama tedbiri Paşaya uğursuz geldi, Sadaret­
ten azledildi. Şimdiye kadar İdarî kararlarla
sevk ve idareye çalışılan matbuat hayatımız­
da b u kararname ilk sansürdür. B u kararı
protesto için «Basiret» gazetesi, makinesinin
kırıldığı bahanesiyle bir kaç gün çıkamıya-
cağmı ilân etmiş, bazı gazeteler de sansürün
Çıkardığı parçaları beyaz olarak neşretmiş-
tir. Sansür üç gün devam etmiş ve kaldırıl­
mıştır.
Ancak, 1876 da Sultan A ziz’in hal’i ve
Beşinci M ura d ’m padişah oluşu sıralarında
gazeteler coşmuş ve hükümet de onları yine
devamlı surette sıkıştırmağa devam etmiştir.
Istıbdad devri :
1876 mayısında Sultan Aziz tahttan in­
3658
dirilince, yerine geçen Sultan Beşinci M urad
da üç ay kalmış, sonra tahtı Sultan İkinci
A bdülham id’e bırakmıştı. B u sırada basın
sürgünleri İstanbul’a dönmüşlerdir. Azizdin
hal’ini müteakip husule gelen basın coşkun­
luğu H a m id ’in cülûs günlerinde de devam
ediyordu. İç ve dış tehlikeler son haddini
bulmuştu. Midhat Paşa ile arkadaşlarının ıs­
rarı karşısında Abdülham id 1876 da Kanun-ı
Esasiyi ilân etmişti.
B u Kanun-ı Esası’nin on ikinci maddesi
şöyle idi; «Matbuat kanun dairesinde serbest­
tir». Fakat mevcut matbuat nizamnamesine
göre bir gazete neşri hakkı hükümetin m ü ­
saadesine bağlıydı, isterse hükümet gazete
imtiyazını feshedebilirdi. B un d an başka ni­
zam nam ede diğer İdarî ve ağır cezalar da
vardı. B u nizam, otokrat bir idarede olduğu
için çok tehlikeliydi. Midhat Paşanın Sada­
reti esnasında yeni bir Matbuat K a n u n u
projesi hazırlanmağa başlanmıştı. Fakat M id ­
dişahın arzusuna göre ikmal olundu. M e b ?u-
san ve  y â n Meclislerinden geçirildi, şu ka­
dar ki oralarca projenin bazı maddeleri ka ­
K abul olunan kısımlara göre; her Os-
m a n lm m gazete çıkarabilmesi hakkı tanını­
yor, fakat müsaade edilip edilmemesi yine
hükümetin arzusuna bırakılıyor, Padişahın
zat ve haklarına dokunan yazılar için üç
seneye kadar hapis cezası konuyor; hattâ
m ahkem eye b u müddetten sonra bir o kadar
da muharririn medenî haklarından ıskatına
salâhiyet veriyordu. Diğer bir maddeye göre
de hükümetin talebi üzerine gazeteler m u ­
vakkaten yahut tam am en kapatılabiliyordu.
İkinci Abdülham id b u kadar ağır ceza­
ları da kâfi görmemişti. Projesindeki Türki­
ye’de mizah gazetelerinin çıkmaması hakkın-
daki maddeleri M e b ’usan ve  y â n Meclisleri
kabul etmediğinden bu projenin kabul edilen
şeklini dahi m er ’iyete koymadı.
Padişah ö zamanlar matbuattan şikâ­
yetçi idi, bilhassa «İstikbal» ve «Vakit» ga­
zetelerinin neşriyatına pek kızıyordu. Sadrı-
âzam Midhat. Paşaya yazdığı bir tezkerede
«Kanun-ı Esasî’den aldığı hakkı ileri sürerek
her nevi, bahusus m uzur neşriyatta bulunan
matbuatın serbestîden istifade etmesinin
önüne geçilmesini» istiyor, M ab ey n Başkâti­
binin bir tebliğinde de «matbuatın, zât-ı şa­
hanenin âmâli ve nokta-x nazarı hilâfına bir
hatt-ı hareketi gerek kasden gerek cehaletle
ihtiyar etmesinin Önüne geçmesine kat’iyen
azmettiği» bildiriliyordu.
Filhakika sonra görüş tarzını kabul et­
tirmeğe ve âmâlini tatbike muvaffak olacak,
M e b ’usan ve Âyândaki açık konuşmalara da
tahammül edemeyerek milletin parlâmento
için henüz hazırlanmamış olduğunu, Kanun-ı
Esasî’nin şeriate uygun olmadığını ileri süre­
rek parlâmentoyu feshedecekti. B u sırada
Kanun-ı Esasî’nin babası Midhat Paşa ile
bir çok m eb ’us ve gazeteciyi de sürdü. 1878
den itibaren de matbuatı sansüre tâbi tuttu.
Padişahın, gün geçtikçe sadık adamları
vasıtasıyle basın üzerindeki baskısı artıyor,
matbuatı emrine tâbi bir müessese haline
getirmeğe çalışıyordu.
Kitap sansürü esasen mevcuttu, gazete­
ler için konan sansür, 1880 senesinde m ec­
mualara da teşmil ediliyor, artık, bir taraf­
tan matbuat idaresi, diğer taraftan Maarif
Nezaretindeki kitap sansür hey’etleri durm a­
dan faaliyet gösteriyordu.
B u tazyike rağmen basın âleminde suya
sabuna dokunm ayan bir hareket görülüyor,
1876 da Şemseddin Sam i’nin başmuharrirli­
ğinde «Sabah», 1878 de «Tercüman-ı H a k i­
kat», 1879 da «Mecmua-i Ebüzziya», 1881 de
«Tarik» başta olmak üzere bîr hayli yekûn
tutan gazete ve m ecm ua çıkıp batıyor, Ah-
m ed Midhat’ın «Tercüman-ı Hakikat* i zse
uzun bir müddet yaşıyordu.
1882 de M ü nif Paşanın tekrar neşrine
başladığı «Mecmua-i Fünun», 1882 de M urad
Beyin «Mizan» gazetesi, 1888 de M ihran ’m
sahipliğinde «Sabah» çıktı ve ayni sene Ah-
m ed İhsan’m «Servet-i F ünu n» u sahaya
atıldı.
1888 -1893 devre basın faaliyeti, bir ta­
kım gazete ve mecmuanın daha çıkıp batma -
sıyle, yahut çoğunun da kapatılmasıyle de­
v am eder. Fakat çoğalan sansür mevzuatı
ve yeni yeni teşkil edilen sansür idareleri de
matbaalardan başlayarak her nevi neşriyatın
tepesinde beyinleri hırpalar. Nihayet 1894 -
1896 senelerinde artık yeni bir gazete ve neş­
riyat görülmez olur.
1897 de m eydan m eşhur jurnalci Baba
Tahir’e kalmıştır; «Malûmat» gazetesini ve
başkaca üç m ecm ua çıkarır. Ertesi sene Ah-
m ed Cevdet m erhum un «İkdam» ı ile «Ser­
vet» gazetesi görünür. B u sıralarda çıkmağa
başlayan diğer gazete ve mecmualar par­
makla sayılacak kadar azdır. Hele 1899-1905
seneleri arasında belli başlı yeni bir tek ga­
zete «Saadet» görünür.
İkinci Meşrutiyet devri : İmparatorluğun
uçurum başına gelip Reval mülâkatiyle tak­
simine karar verildiği, İkinci A bdülham id’in
fikir üzerindeki baskısının son haddini bul­
duğu bir sırada, 24 tem m uz 1908 sabahı ga­
zeteler Padişahın bir iradesini-yayınlıyordu;
Abdülhamid, Kanun-ı Esasiyi tekrar mer’i-
yete koyuyordu. B u hareket, İttihad ve T e ­
rakki komitesinin ve Rum eli’deki uyanık za­
bitlerin aldıkları tertibat ye saraya yaptıkları
tazyikten doğuyordu. Parola hürriyet, ada­
let, müsavat ve uhuvvetti.
H e m e n o sabah gazete sahip ve m uh ar­
rirleri toplanıp gazete provalarını sansüre
göndermemek kararını alıyor, otuz senedir
3659
kasden uyuşturulmuş halk efkârını aydın­
latmağa başlıyordu.
O gün mevcut gündelik gazetelerden
«İkdam» m sahibi A h m e d Cevdet’ti, m uhar­
rirleri Baban-zâde İsmail Hakkı, Abdullah
Zühtü ve A h m e d Rasim ’di. Hüseyin Cahid de
kadroya henüz katılmıştı. M ihran’m malı
olan «Sabah» da M a h m u d Sadık, Selânikli
Tevfik ve Halid vardı,. A h m e d M idhat ile
kardeşinin malı olan «Tercüman-ı Hakikat»
de A h m e d Refik,- İskender, Hilmi, Reşad,
Mustafa Refik, Gayyur, Ragıb, A h m e d ve
Kâzım bulunuyordu. Devamlı çıkmayan
«Saadet» gazetesi de M e h m e d ve oğlu Fethi­
nin idi.
27 tem m uz 1908 de bu zümreye, A h m ed
İhsan (Tokgöz) ın haftalık «Servet-i F ü ­
nun» unun gündelik nüshası katıldı. Sonra
Abdullah Zühtü’nü n «Yeni Gazete» si ile, 2
ağustosta Tevfik Fikret, Hüseyin K âzım ve
Hüseyin Cahid’in müştereken çıkardıkları
«Tanirı^ sahaya atıldılar. Matbuata yapılan
tazyik şimdi reaksiyonunu gösteriyordu. Eski
devre, bilhassa eski ricale salvo ateş açılmış,
halk uyanmış ye ayaklanmış, H a m id ’in na-
zırlarıyle adamları tevkif edilmişlerdi.
Hürriyete susamış insanların, birikmiş
kinlerin ve ihtirasların birdenbire müsaid
bir hava bulmasıyle kabarıp taşmasının bir
ifadesi olan o günkü neşriyat tam bir fikir
anarşisi gösteriyordu. Tabii olarak arada si­
yasî şantajlara da vücut veriliyordu.
Hürriyetin ilânını takip eden iki buçuk
ay zarfında iki yüzden fazla gazete çıktı.
Ekserisi bir kaç nüsha devam edebilen bun­
ların- hepsi de pek heyecanlıydı. B u coşuş
d evam etmiş ve sonra partipüik başlamıştı.
İç kavgalar, hürriyet ordusunun sansürü,
muharrir öldürmeye varan komitecilik zih­
niyeti almış yürümüştü. .
1908 -1914 arasında çıkan m ü h im gazete­
ler şunlardır: İttihat ve Terakki Fırkasının
Şûray-ı Ümmet, Tanin ve Hak, aynı partinin
mensubu A h m e d İhsan’m _ Servet-i Fünun,
Talha’n m Tasvir-i Efkâr, İbrahim Hilm i’nin
Millet, Sam ih Rıfat’ın İttifak, Nesim Mazel-
yah’m İttihad, Ubeydullah’m H a k Yolu, m u ­
haliflerden M u r a d ’m Mizan, I>ûtfi Fikri’nin
Tanzimat, Mevlân-zâde Rıfat’ın Serbesti,
Kozm idi’nin Saday-ı Millet, Avnullah Kâzı-
mî’nin Hukuk-u U m um iyye, Ahm ed Sa-
m im ’in Hilâl, Ali K e m a l’in Peyam , Refi’ Ce-
vad’la Pehlivan K adri’nin Aîemdar, tarafsız­
lardan Abdullah Zühtü’nün Yeni Gazete,
Ferid’in İfham, yine tarafsızlardan devam
edegelmekte olan İkdam, Sabah, Tercüman-ı
Hakikat, m ü h im mizahçı olarak Salâh Cim-
coz’un Kalem , Ali F u a d ’m Karagöz, karika­
türist C e m ’in C em , F ua d Talât’ın Gıdık ga­
zeteleri.
B u günlerin çoğu demagog olan gazete­
leri içinde particilik kavgalarıyle siyaset gü-
rültüieri dışında bir de din demagojisi ya­
panlar vardı ki 31 mart (1919) irtica hareke­
tini körükleyen ve nihayet Hareket Ordusun­
ca asılan Derviş Vahdetî’nin Volkan gazetesi
bunların başında -geliyordu.
1914-1918 Birinci Cihan Harbi askerî
bir sansür altında sakin geçer ve fakat 1918-
1923 mütareke devri İstanbul’da bir yandan
galip devletlerin kendi maksatları için yap­
tıkları telkinlere, bir yandan da azınlıkların
ayrılık temayüllerine sayfalar açmış gazete­
ler görülür. Azınlık gazetelere gelince, b u n ­
lar da hayli yekûn tutar.
Fakat bir yandan 1919 da Mustafa K e ­
mal’in Anadolu’ya geçmesi ve Millî Kurtuluş
hareketi ile milletin ayaklanmasını hazırla­
ması üzerine gözü pek, fedakâr ve sultan
sansürünün zulmü ile çarpışan millî şuurlu
Türk matbuatına şahit oluruz. İstanbul’da
 sim ve Tarık (Us) larm Vakit, Falih Rıfkı,
A . Naci (Karacan), Necmeddin (Sadak), ve
Kâzım Şinasi’nin Akşam . Celâl Nuri’nin İleri,
Velid Ebüzziya’nın Tevhidi Efkâr’ı b u mil­
liyetçilerin başındadır.
Anadolu’da ise, Sivas kongresiyle bera­
ber başlayan İrade-i Milliye, sonra A nkara’da
Hâkimiyet-i Milliye, Yu nu s Nadi’nin Yeni-
gün, K o n y a ’da M azhar’m Babalık, A h m e d ’in
Ö ğüd gazeteleri de fedakâr taşra gazeteleri­
nin Ön safmdakilerdir.
★ 1923 de kaldırmıştır.
P e k kısaca saydığımız gazetelerden ve
yazdığımız tarihçeden sonra, şimdi de bası­
nımızın yine Osmanlı İmparatorluğu batm-
caya kadar olan zamanını bir tahlilden ge­
çirmek lâzımdır.
1831 -1839 Tanzimat öncesi ; Bizim ilk
gazetemiz Takvxm-i Vakayi, Avrup a’da ol­
duğu gibi siyasî ve İktisadî hâdiseler karşı­
sında şahıslar ve müesseseler tarafm dan
halkı aydınlatmak, için kurulmamış, başlan­
gıçta gördüğümüz gibi, devlet tarafından,
kendisini müdafaa için tesis edilmiştir.
1839-1876 Tanzimat: Opinion=fikir gaze­
teciliği b u devrede kurularak Şinasi ve ta­
lebeleri tarafından halk uyandırılarak âm ­
m e efkârı yaratılmasına çalışılmıştır. B u
devrin gazetecileri sürgüne ve hapse rağmen
gazetecilik mesleğinde memleket yararına
bir fedakârlık an'anesi kurmuşlardır.
1876 -1909 İstibdat: İkinci Sultan Abdül- III — ÇEŞİTLİ S A N A T H A Y A T I
ham id’in gazetelere, mecmualara, kitaplara
ve her türlü neşriyata pek sıkı sansür, siyasî
fikirlere şiddet tatbik, ettiği devredir. B u
devrin de fedakârları çoktur. -
1908- 1923 İkinci Meşrutiyet: B u devre
1914 den Birinci Cihan Harbi başlangıcına
kadar basının dolu dizgin gittiği ve particilik devirde İstanbul’da ve yurdun diğer kültür
gürültülerine kendini kaptırdığı zamandır.
1914 -1918 harb seneleriyle daha evvellerinde
sansür mevcuttu. 1918 -1923 mütareke devri
gazeteciliğimiz, azınlıklarla galip İtilâf dev­
letlerinin politikaları arasında bocalar. Şu
kadar ki Anadolu’da Atatürk’ü n yarattığı
millî hareketin İstanbul’da fedakârları oldu­
ğu gibi Anadolu’da da şuurlu ve millî bir
matbuat kahramanlığı doğar ve parlak bir
istikbal vaad eder.
Osmanlı imparatorluğunun yıkılış tari­
hinden sonrası b u «Mufassal Osmanlı Tarihi»
eserimizin tetkiki dışındadır. Binaenaleyh ilk
devlet gazetemizin neşri tarihi olan 1831 se­
nesini Türk fikir gazeteciliğine başlangıç ad
edemeyeceğimize göre, ilk fikir gazetemiz
«Tercümân-ı Ahval» in neşri tarihi olan
1860 ile 1923 arası altmış üç senelik matbuat
tarihimizin sansüre tâbi olması bakımından
bir bilânçosu yapılınca görüyoruz ki, 1867 de
çıkarılan âlî kararname ile idarî olarak de­
vam eden hürriyet kısıtlaması, 1876 da Mala­
nı ud N e dim Paşanın kararnamesi ile pek kısa
da olsa neşriyatın baskıdan evvel tetkiki su­
retiyle tipik sansür şeklini almış, İkinci Ha-
m id’in 1877 -1908 arası şiddetli sansürü ise
fikir. gazeteciliğimizi susturmuştur. Bun d an
sonra 1909 -1912 arasında Hareket Ordusu­
nun ve 1914 -1918 arası Birinci Cihan Harbi­
nin askerî sansürlerini, yine, İstanbul’da
1918-192-3 arası da İstanbul hükümetiyle iş­
gal ordularının sansürü takip etmiş ve niha­
yet İstanbul istirdat edilir edilmez Türkiye
B ü y ü k Millet Meclisi bu sansürleri de 7 ekim
Görülüyor ki devlet rejimleri, matbuatı,
tatbik ettikleri sıkı kanun, yahut İdarî ka­
rarlarla ona nefes aldırmayarak kendisine
uydurmaya çalışmış, fakat bu fedakâr m ü ­
essese yine de milletini uyarmış, aydınlat­
mıştır.
Bibliyografya: A h m e d Rasim; İlk Bü y ü k
muharrirler, İstanbul 1927. Selim Nüzhet
Gerçek; Türk gazeteciliği, İstanbul 1931.
Server İskit; İlk gazetemiz Tercüman-ı A h ­
val ve  g â h Efendi, Ankara 1931. Server İs­
kit; Türkiye’de matbuat rejimleri, İstanbul.
1939. Server İskit; Türkiye’de neşriyat hare­
ketleri tarihine bir bakış. İstanbul 1939. Ser­
ver İskit; Türkiye’de matbuat idareleri^ ve
politikaları, İstanbul 1949. Server İskit; Â m ­
m e efkârı ve ilk gazetelerimiz, İstanbul 1950.
Server İskit; Türk gazeteciliği tarihi (G aze­
tecilik Enstitüsü ders kitabı).
1 — EDEBİYAT
Ondokuzuncu -yüzyılın başında Osmanlı
edebiyatı bir inhitat manzarası gösterir. B u
merkezlerinde bir çok şair ye edibler bulun­
makla beraber, bunların hem en hepsi âdi
3660
taklitçilerden ibarettir, Tanzimata kadar de­
vam eden bu kısır devre içinde tek unutul­
m az büyük sima, yıkılma devrinin başlarında
ölen büyük şair Şeyh Galib’dir ('1757-1798).
Ayrıca Enderunlu Vasıf ve İzzet Molla gibi
bir kaç sair az çok orijinalite göstermeğe
m uvaffak olmuşlardır. A n c a k Vasıf, çok za­
m a n iptizale düşmekten kendisini kurtara-
mamıştır, N e dim ile Şeyh Galib’in tesiri al­
tında kalan İzzet Molla’m n dili temiz, ha­
yâlleri seçkindir. H e r halde Vasıftan çok
yüksek bir şairdir. Kendisi, klâsik şiirin Tan-
zimattan evvelki son üstadı sayılabilir.
Tanzimattan sonra da Avrupaî edebiyat
cereyanlarının mütemadiyen kuvvetlenmesi­
ne rağmen eski tarzda şiir söyleyen bir çok
şairler yetişti. Hattâ edebî yeniliğin bayrak­
tarı olan Nam ık Kem al, Ziya Paşa ve diğer­
leri bile nazım vâdisinde uzun müddet eski
tarz ve şekilden. ayrılmadılar. B u arada Les-
kofçalı Galib, Yenişehirli Aviıi, Â rif Hikmet
gibi eski tarzın son üstadlan edebî yemlik
devrinde de yaşadılar ve yazdılarsa da b un ­
lar, her gün kuvvetini kaybeden bir cere­
yanın son mümessillerinden ibaret bulunu­
yorlardı ve edebî tekâmülün genel yönü
üzerinde asla tesirli olamamışlardı. Esasen,
yüzyıllardanberi gelen edebî an’anenin bir­
denbire ortadan kalkması da beklenemezdi.
Şinasi ve onu takip edenlerle başlayan yeni
edebî ekol, geniş bir başarı kazanabilmek
için eskilerle uzun ve çetin bir mücadele
yapm ak zorundaydı ve bu mücadele, yir­
minci asır başlarında bile devam etti.
Ondokuzuncu yüzyıl ortalarında başlayan
Avrupaî Türk edebiyatı, umumiyetle Tanzi­
mat edebiyatı diye anılmıştır. B u ekolün k u ­
rucusu Şinasi'dir. Şinasi, tahsilini Fransa’da
yapmıştı. O n u n büyük talebesi N a m ık K em al
ile, yine bu ekolün en kuvvetli şahsiyetlerin­
den biri olan Ziya Paşa da sonraları siyasî
mülteci olarak A vrup a ’da yaşamışlar ve
Fransız edebiyatı ile uğraşmışlardı. B u yüz­
den kurdukları ekolün, doğrudan doğruya
onsekizinci ve ondokuzuncu yüzyıllar Fran­
sız edebiyatının tesirinde olduğu ve büyük
Fransız inkılâbının yaydığı prensiplerden
alınmış bir ideolojiye sahip bulunduğu gö­
rülmektedir.
Şinasi - Ziya - K em al ekolü, eski feodal
klâsik edebiyatı yıkmak ve vatan - hürriyet -
halkçılık - meşrutiyet ideallerine hizmet
eden ve tamamiyle Fransız edebiyatından il­
h a m alan yeni bir burjuvazi edebiyatı yarat­
m a k istemişlerdir. İşte gazetecilik, siyasî ve
edebî tenkit, tiyatro, Batı edebiyatından ter- '
cüme roman, felsefî ve içtimai tecrübeler
edebiyatımızda böyle başlamıştır.
Şinasî ne parlak bir üslûpçu, ne de kuv­
vetli bir şairdi. Fakat, yeni fikirlerle m ü ­
cehhezdi. Eski edebiyatın yapm a dilinden ay­
rılarak halka anlayacağı bir lisanla hitap et­
3661
m ek istiyordu. Programım tamamen tatbik
edememekle beraber, teorisinin muhiti üze^
rinde kuvvetli bir tesiri olmuştur.
Russo’dan, Molyer’den tercümeler yapan,
siyasî ve edebî tenkidler yazan Ziya Paşa, bu
cereyana daha büyük bir kuvvet ve vuzuh
vermiştir. Klâsik edebiyata lâyıkıyle vâkıf
olan ve hattâ o tarzda eser vermiş bulunan
Ziya Paşa, eski edebî telâkkileri yıkmak için
klâsik edbiyatımızın Türklük ile münase­
beti olduğunu iddia edecek kadar, ileri git­
miştir. O n u n fikrince, edebiyata millî bir is­
tikamet vermek için halka .doğru gitmek ve
halk dilinden ve edebiyatından faydalanmak
lâzımdı. Fransız romantizminin ilham ettiği
b u fikirler, daha ziyade teori halinde kalmış,
bizzat kendisi bile bunları tatbik edecek
cür’eti gösterememiştir.
Nam ık K em al ise, kudretli bir san’at-
kâr, büyük'bir vatansever ve yılmaz bir m ü ­
cadeleciydi.' Hüriyet ve meşrutiyet prensip­
lerine 'daima sadık kalmıştı. Devrim hare­
ketlerine katılarak bir çok güçlüklere ve fe­
lâketlere katlandı. O san’atı, ideali yolunda
bir çalışma vasıtası addediyordu. B u n u n için
siyasî makaleleriyle, hikâyeleriyle, piyesle­
riyle, vatanseverce şiirleriyle, tarihî eserle­
riyle, kritikleriyle, hattâ özel mektuplarıyle
Tükiye’nin fikrî ve siyasî inkılâbında pek
büyük tesiri oldu. Eski dil ve eski edebiyata
Ziya Paşadan daha kuvvetle hücum etmiş,
halkın anlayacağı sade dil ile yazmayı sa­
vunmuş, hattâ m a nzu m piyeslerinde hece,
veznini kullanmıştı. Bununla beraber n e ' şe­
kil ve ne de ideoloji bakımından eski an’ane-
lerden büsbütün kurtulmağa muvaffak ola­
mamıştır.
Böylece o zamana kadar eski şekillerden
kurtulamayan ve eski ideolojilerden büsbü­
tün sıyrılamayan, nazım alanında ilk büyük
inkılâbı yapan ise, Nam ık K em al’in tesiri, al­
tında yetişen Abdülhak Hâm id’dir, Hâmid,
Bati şiirlerindeki çeşitli şekil ve. nevileri
Türk edebiyatına nakletti. Lirik ve D r a m a ­
tik şiirlerinde Korney’in, Rasin’in, Dante’nin,
Şekspir’in ve H ü g o ’nun tesiri pek büyüktür.
Bunların yanında eski ve büyük Türk -İran
şairlerinin de tesiri göze çarpar. Bununla b e ­
raber, tam Avrupai mânada T ü r k şiirinin
Hâm id ’le başladığını kabul etmek lâzımdır.
K e m a l’in ikinci talebesi Recai-zâde E k ­
rem ’dir. Kendisi büyük bir şair olmamakla
beraber, edebî yenilik tarihimizde m ühim
bir simadır. Dersleri, tenkidleri, zarif şiirle­
riyle yeni ekolün, yani K em al - Hâm id - E k ­
rem ekolünün muvaffakiyetinde büyük bir
âmil olmuştur.
Sam i Paşa-zâde Sezai ise, roman ve k ü ­
çük hikâye nevilerinde N am ık K e m a l’in da­
ha yenileşmiş bir takipçisidir.
B u arada tiyatro branşına hizmeti ve
Molyer’den yaptığı harikulâde adapteler do-
İayisıyİe  h m e d Vefik Paşayi anmadan ğe-
çemiyeceğiz.
Ondokuzuncu yüzyılın sonlarında gittik­
çe ağırlaşan istibdat idaresi, bu nesil edebi­
yatçılarını, siyasetten uzak ve daha ziyade
bediî gayeler takip zorunda bırakmıştır. B u
yüzyılın son yıllarında en m ühim ebedî olay
ise, Recai-zâde E krem ’in, teşviki ve himaye­
siyle genç edib ve şairlerin Servet-i F ünu n
dergisi etrafında toplanarak meydana getir­
dikleri edebî harekettir.
Servet-i F ü n u n edebiyatı diye anılan bu
hareket, Türk edebiyatının Avrupalılaşma­
sında yeni bîr merhale olmuştur. «Edebyat-ı
Cedide» diye de anılan b u cereyan, Fransa-
da ondokuzuncu yüzyılın son. yarısında m ey ­
dan alan edebî cereyanların taklididir. San’at
için san’at prensibini müdafaa eden b u züm ­
renin en kudretli şairi Tevfik Fikret, en b ü ­
y ü k romancısı Halid Zıya (Uşaklıgil) dır.
Meşrutiyetten sonra yayınladığı eserlerle
b ü yü k bir nesirci şöhreti kazanan Cenab Ş?a-
habeddin’i, N am ık K e m a l’in orijinal ve daha
■yeni bir takipçisi sayabileceğimiz Süleyman
Nazif’i, Abdülhak H â m id ’in daha küçük çap­
ta bîr takipçisi olan Faik Âlî’yi, tamamen
orijinal bir şair olan İsmail Safa’yı bir ta­
rafa bırakırsak, Servet-i F ü n u n şairlerinin
hem en hepsi Fikret’in zayıf taklitçilerinden
ibarettir.
Süslü, lâkin yapm a ve karışık bir üs­
lûpla yazan Halid Zıya, teknik bakımdan
Batı romanlarından farksız olarak edebî ro­
m anın Türkiye’de kurucusudur. Konularını
daha fazla yüksek burjuvaziden almıştır. B u ­
nunla beraber, halk hayatından almmış hi­
kâyeleri de vardır. Romanlarında orta sınıfa
mensup bazı tipler de yaşatılmıştır. O n u n
tesiri altında kalan ve yetişen A h m e d H i k ­
m etle Hüseyin Cahid’de ise mahallî renk ve
halk hayatından' alınmış sahneler daha m u ­
vaffakiyetlidir. Üstelik, dilleri de daha sade
ve tabiîdir.
Yine bu yıllarda şöhretini yayan ve hece
veznindeki şiirlerinde sade dile büyük değer
veren Rıza Tevfik ile Türkçe şiirleriyle şöh­
ret kazanan M e h m e d E m in ’i unutm am ak lâ­
zımdır.
Servet-i F ü n u n yazarları ilim, felsefe,
tenkid, tarih gibi fikir alanlarında tercüme­
den ileri gidememişlerdir.
İkinci Meşrutiyetten sonra ise, her nevi
sansürün ortadan kalkma siyle yazı hayatında
büyük bir coşkunluk görülür. Artık siyasî,
ilmî, edebî gazete ve dergiler çıkmağa baş­
lamış, tiyatro branşı canlanarak K e m a l’in,
H â m id ’in vatanseverce eserleri sahneye kon­
muş, Batıdan geniş Ölçüde tercüme faaliyeti
alıp yürümüştür.
B u arada İkinci Meşrutiyet ayni zam an­
da bir edebî ekol de getirmiştir. B u n u n adı
eFecr-i âti» dir. Kısa süreli olan ve mensup-
İarınıh çoğu unutulup giden bu edebi cere­
yan, evvelâ Edebiyat-ı Cedide’yi taklid ile
başlamış, sonra tamamen aykırı bir yon tut­
muştur. B u teşekküle bağlı gençr nesil ede­
biyatçıları, kısa zam an sonra millî edebiyat
cereyanına katılıp gitmişlerdir. Yalnız bu
zümrenin en kuvvetli şairi olan A h m e d Hâ-
şim, sembolizmin mümessili olarak kendi yo­
lunda ve gittikçe tekâmül ederek devam et­
miştir. Nesir ve şiir sahasında Y a k up Kadri,
Refik Halid, Halide Edib, Köprülüzade Fuad,
Fazıl A h m ed, Ya h ya Kem al, Midhat Cemal
ise, millî edebiyat cereyanına katılanlardan-
dır. Bunların dışında kalan M eh m ed Âkif,
İslâm birliği fikrinin müdafii olarak görü­
lür. Sağlam nazmı, sade ifadesi, akıcı üslûbu
ile halk hayatının en basit safhalarını bile
realist bir şekilde yaşatmayı bilmiştir.
Millî edebiyat cereyanı ise, milliyet fi­
kirleriyle birlikte doğmuş ve gelişmiştir.
İmparatorluğun esas unsurunu teşkil eden
Trükler, devletin yuvarlandığı inhitatm ver­
diği ıztırapla yeni bir ideale, Türkçülük
idealine sarılmışlardı. 1908 de evvelâ bir
«Türk Derneği» kuruldu. Gayesi, Türk mil­
letinin geçmişini öğrenmek, Türk dilini sa­
deleştirmek ve bir ilim dili haline getir­
mekti. Aynı adla, lâkin kısa ömürlü bir dergi
de yayınlandı. B un d an sonra 1911 tarihinde
aynı maksatla «Türk Yu rdu » dergisi çıkmağa
başladı. 1912 de «Türk Ocağı» kuruldu. B u
hareketlere yalnız Türkiye Türkleri değil,
Çarlık Rusyasınm zulüm idaresinden kaçıp
Türkiye’ye sığman bir takım Türk düşünür­
leri de katılmaktaydılar. Bir taraftan İslâm
ittihadı peşinde koşan dinci ve ümmetçi z ü m ­
re, diğer taraftan yanlış anlaşılmış bir batı­
cılık taraftarlığı ise, bu cereyanla mücadele
ediyordu.
B u sırada Selânik’de çıkan «Genç K a ­
lemler» dergisinde Ö m e r Seyfeddin ve Ali
Cânib tarafından Türk dilinin yabancı gra..
m erler tesirinden kurtarılması teorisi kuv­
vetle ele alındı. A y n i derginin sahifelerinde
Türk milliyetçiliğine dair şiirler ve yazılar
göze çarpıyordu. B u faaliyetin başına Diyarı-
bekir’den Selânik’e gelip İttihat ve Terakki
genel merkezine üye olan Ziya Gökalp geçti.
İttihat ve Terakki genel merkezi İstanbul’a
gelince, o da birlikte geldi ve «Türk Yurdu»
dergisinde neşriyata başladı. Ziya Gökaîp’ra
en büyük hizmeti, geniş ve sağlam bilgisi,
yüksek felsefî kabiliyeti ve siyasî nüfuzu sa­
yesinde dağınık fikirleri bir araya toplayıp
birleştirerek milliyetçiliğin program ve fel­
sefesini yapmış olmasıdır. Darülfünundaki
dersleri, Türk Ocağındaki konuşmaları ve
makaleleriyle gençler arasında şuurlu ve
sistemli milliyet fikrinin yerleşmesine ve in­
kişafına âmil olmuştur.
Sonraları, devam eden nesillerin faali­
yeti bütün edebî nevilerde feyzini göstermiş,
Faruk Nafiz, Yusuf Ziya, Örhan Seyfi ve da­
ha başkaları gibi fikir, nesir ve şiir vâdîsinde
çok kıymetli yeni şahsiyetler m eydana çık­
mıştır.
2 — TEMAŞA HAYATİ
Ondokuzuncu yüzyıl ortalarına gelindiği,
temaşa hayatında A vrup a ’da büyük gelişme­
ler kaydedildiği halde Osmanlı cemiyetinin
başlıca eğlencesini karagöz, kukla, ortaoyunu
ve m eddah teşkil etmekte idi.
Üçüncü A h m e d zamanında A vrup a ile
sıklaşan temaslar, bu Padişah ile damadının
eğlenceye düşkünlükleri, Çırağan sefalarına
dâvet ettikleri ecnebi sefirlerinin onlara bir
cemîle yapm ak üzere tertipledikleri küçük
temsiller mevziî bir hâdise olarak kalmış,
sefarethanelerde arasıra oynanan tiyatro ec­
nebilerin kendi aralarında ve toplulukların­
daki temaşa zevkinden ileri geçememiş, O s ­
manlI cemiyet hayatına girememiştir.
Yabancılarla temasları daha çok olan
gayri müslim tab’a ise A vrup a ’daki gelişme­
lerden tahsil ve ticaret maksadıyle gidenleri
vasıtasıyle haberdar oluyor ve bunları kendi
muhitlerinde tatbik ediyorlardı.
Tanzimatın ilânından ve bilhassa Kırım
savaşından sonra Osmanlı devletine karşı
A vrup a’da duyulan ilgi çok artmış ve bunun
neticesi olarak Fransız ve İtalyan tiyatro
trupları da yeni bir piyasa kurm ak amaciyle
ve ticarî maksatlarla İstanbul’a gelmeye baş­
lamışlardır. Böylelikle, bu trupların İstan­
bul'da vermeğe başladıkları temsillerle O s ­
manlI cemiyet hayatında tiyatro devri açıl­
mıştır.
Garplılaşmanın öncülüğünü yapan ve
b unun bütün müesseseleri ile cemiyet haya­
tında da birleşmesini isteyen Abdülmecid de
bu tiyatrolara sık sık giderek hususî locasın­
dan temsilleri seyretmiş ve en çok operet ve
operalardan zevk almıştır.
Mutaassıp zümrenin dedikoduları üzeri­
ne Beyoğlundaki tiyatrolara gidemeyen A b ­
dülmecid çareyi Dolmabahçe Sarayı silâhha-
nesi yerinde bir tiyatro binası yaptırmakta
bulmuştur. B u suretle İstanbul’a gelen trup­
lara sarayda temsiller verdirilmiş, oyunların
mızıkasını ise Donizetti’nin yetiştirdiği Ha-
deme-i Hassa-i Şâhâneden seçilen bir hey’et
icra etmiştir.
Saraydaki muzika topluluğundan. bazı
gençlerin tiyatroya da heves etmeleri, arala­
rında, çalışarak bir piyes sahneye koymaları
neticesini vermiştir. Osmanlı imparatorlu­
ğunda Türkçe olarak temsil edilen ilk piyes
b u gençlerin saray tiyatrosunda oynadıkları
piyestir.
Galatasaraydaki N a u m tiyatrosunda İs-
tepan Ekşiyan idaresindeki hey’et İtalyanca-
dan tercüme D o n Grigorya adlı üç perdelik
3663
bir piyes iie O d u n -Kılıç ismindeki ko m e­
diyi türkçe olarak temsil ettikleri vakit b unu
Abdülmecid de seyretmiştir. Böylelikle de
zam an zaman gelen ecnebi truplarm y a ­
bancı dilde oynadıkları piyesler yanında
yerli heveslilerin bazı piyesleri türkçe ola-
ark temsil ettikleri ve rağbet görmeğe baş­
ladıkları bir devir açılmıştır.
Nihayet, Gedikpaşada oyunlar gösteren
-Sulye ismindeki Fransızın canbazhanesi,
memlekette sahne hayatının gelişmesini is­
teyen Türk aydınları tarafından satın alın­
mıştır. B u işe teşebbüs edenlerin başında
Âlî B ey bulunuyordu. Âlî B ey bu tiyatro­
n un müdürlüğünü A gop Vartoviyan’a (Güllü
A gop) teklif etti. Çoğu Jön Tü rk olarak bili­
nenlerden mürekkep bir de edebî hey’eti b u ­
lunan Gedikpaşa tiyatrosunda münhasıran
türkçe temsiller verilecekti. Edebî hey’et
âzaları durmadan çalışarak piyes üzerine pi­
yes yazmaya başladılar. B u mesaiden de O s ­
manlI tiyatro edebiyatı doğdu.
B u alanda ilk telif eser Şinasi’nin «Şair
Evlenmesi» adlı bir perdelik komedisidir
(1860).
Ali Haydar Beyin «Sergüzeşt-i Perviz»
adlı iki perdelik m a n zu m trajedisi ise ikinci
telif eser olarak bilinmektedir (1866). Diğer
eserleri de vardır.
Âlî B ey de «Kokona yatıyor», «Misafiri
istiskal» adlı iki telif eser vermiş ve Molyer-
den Skapenin hiyleleri’ni Ayyar H a m z a adı
ile adapte etmiştir (1870). B u eserler Gedik-,
paşa - Osmanlı tiyatrosunda temsil edildik­
leri gibi kitap halinde de yayınlanmıştır.
Gedikpaşa - Osmanlı tiyatrosunda yalnız
komedi, dram ve trajediler temsil edilmemiş,
Hasköylü Benlioğlu’nun bestelediği Telemak
operası da oynanmıştır (1871):
H a m di Beyin «İki karpuz bir koltuğa
sığmaz» ı, Mustafa Hulûsi Beyin «Dehşetli
hatâ» sı, Ebüzzıya Tevfik Beyin «Ecel-i
K aza» sı da bilinen ve Gedikpaşada sahneye
konulan telif eserler arasındadır.
Gedikpaşa - Osmanlı tiyatrosunda tem­
sil edilen Nam ık K em al Beyin «Vatan - Si-
listre* piyesi ise m evzuu itibariyle m em le­
kette bir heyecan yaratmış, Abdülâziz tara­
fından temsili yasak edilerek tiyatronun ka­
patılmasına ve müellifinin Magosa’ya sürül­
mesine sebep olmuştur (1873).
Nam ık K em al Bey, sürgüne gitmeden ev­
vel «Vatan», Magosa zindanında ise «Akif
Bey, Zavallı Çocuk, Karabelâ, Celâleddin-i
Harzemşah» piyeslerini yazmıştır.
Osmanlı tiyatrosu yazarları arasında
Recaizâde E krem Beyi de «Vuslat» adlı telif -
eseri (1870) ve fransızca romanlardan piyes
haline getirdiği piyesleriyle a n m a k lâzımdır.
Tiyatroya telif eser verenlerden biri de
A hm ed Midhat Efendidir. Piyeslerinden
«Eyvah» birden fazla kadın alınmasının
aİeyhine: .«Açık Baş» ise cahiİ bir hoca ti­
pini canlandıran ve mutaassıp kütlenin hoş
karşılamadığı komedilerdi (1873) ve tepki
yaratmışlardı.
Şemseddin Sam i B e y d e piyes denem e­
sinde bulunmuş, Besa (1875). Şeydi Y a h y a
(1875), G â v e (1876) adlı eserleri vermiştir.
Andığımız b u yazarlardan başka G e d ik ­
paşa - Osmanlı tiyatrosuna eser verenler
arasında bulunan, meslek itibariyle asker,
iki zat daha vardır. Manastırlı Rıfat Beyle
H a şan Bedreddin Paşa.
Abdülâziz’in kapattırdığı Gedikpaşa -
Osm anlı tiyatrosu, Beşinci M u r a d ’m kısa sü­
ren saltanatı zamanında en parlak ve hür
devrini yaşamıştır.
Kıbrıs ve Rodos’a sürülen piyes yazar­
ları G e n ç OsmanlIlar serbest bırakılmış ve
bunlar tiyatrolarına kavuşmuşlardı.
A bd ülham id tahta çıktığı zam an G ed ik­
paşa - Osmanlı tiyatrosunda A h m e d M idhat
Efendinin «Özdenler» i temsil edilmekte idi.
Saraya derhal jurnallar yağmağa başladı.
Piyeste Çerkeslerin istiklâli propagandası
yapıldığı, b u n u n ise Osmanlı imparatorluğu­
n un . çeşitli topluluklarını kışkırtacağı ileri
sürülüyordu. Padişahın emriyle temsil yasak
edildiği gibi tiyatro binası da bir gece içe­
risinde temellerine kadar yıktırıldı ve yeri
medrese yapılmak bahanesiyle satın alındı.
B u suretle de Osmanlı temaşa, hayatında bir
merhale olan Gedikpaşa tiyatrosu tarihe k a ­
rıştı (1884).
Gedikpaşa - Osmanlı tiyatrosu' san’atkâr-
lar kadrosu Erm eni; vatandaşlardan m ürek­
kep olmakla beraber b u tiyatroda ilk defa
müslüm an Türkler de sahneye çıkmışlardır.
Bunlar A h m e d Necib, H â m id ve- A h m e d Fe-
h im ’dir. îlk ikisi bir m üddet sonra tuluat
kumpanyalarına geçmişlerse de A h m e d Fe-
h im bina yıktırılmcaya kadar kadroda kal­
mıştır.
Gedikpaşa. - Osmanlı tiyatrosu yıktırıl-
dığı vakit A h m e d Vefik Paşa Bursa’da vali
bulunuyordu. Molyer’den tercüme piyesleri­
nin bazıları Gedikpaşa’da oynandığından
açıkta kalan san’atkârlarca tanınıyordu.
Bunlar tiyatrosever valiye müracaat ettiler
ve üç sene Bursa’da A h m e d Vefik Paşanın
himayesinde, temsiller verdiler ve çoğunlukla
Paşanın Molyer’den tercüme piyeslerini oy­
nadılar.
Bursa’ya, A h m e d Vefik Paşanın him aye­
sine sığınanlar arasında Molyer’i oynam ada
fevkalâde maharet gösteren A h m e d F ehim
de vardı. > Bursa’dan döndükten sonra da
muhtelif teşekküllere intisap etmişti..
Yirminci asır başlarında İstanbul’u n te­
m aşa hayatı Şehzadebaşmda merkezlenmeğe
başlamıştı. B u arada tulûat kumpanyalarının
da faaliyeti artmış, sahaları genişlemişti, Mi-
n akyan ile başlayan, tulûat devri onun Os^
manii tiyatrosu ile en şaşaalı zam anini y a ­
şamıştır (1885-1908). M ina k y an ’dan sonra tu-
lûatta isim yapanlar K ü ç ü k İsmail, Ham di,
Abdürrezzak, H aşan ve A bd i Efendilerdir.
Meşrutiyetin ■ ilânı, A bdü lham id za m a ­
nında kısılan hürriyetlerle aksadığından, ti­
yatrolara bir canlılık getirdi, sahneye heves
edenler birden çoğaldı. Tepebaşm da temsili
kararlaştırılan N a m ık K em al'in «Vatan - Si-
listre» sindeki İslâm B e y rolü için açılan
müsabakayı Raşid Hıza B e y kazandı ve sah­
neye çıktı. Y e n i heveskârlar arasında Mu-
vahhid, Şadi, M ü fid Ratib ve diğer gençler
vardı. B u topluluk Şehzadebaşmda «Nasıl
oldu?» ve «Zor N ikâh » ı temsil ederek halk
karşısında iki defa sahneye çıktı.
B u devir, İstanbul’d a her gün yeni bir
tiyatronun kurulduğu, bir diğerinin kapan­
dığı devirdir. Ressam M ua zzez ve arkadaş­
larının kurduğu, ve Naşid Beyin de katıldığı
Sahnemi Hev^s, Sânayi-i Nefise Kum panyası,
Doktor C pM l Tahsin, Ş ahab Rıza, Doktor İs­
mail, B eh zad Beyler gibi amatör gençlerin
Mürebbi-i hissiyat, Reşad Rıdvan Beyle ça­
lışan Nureddin Şefkâtî, Hüseyin K a m i, Rıza
Fazıl ve Şadi Beylerin hey’eti, Paris’den ge­
len Burhaneddin Beyin kumpanyası başta
gelenlerdir.
B u arada İstanbul’da bir millî tiyatro te­
sisi de düşünülmüş, 1908 de bir h ey ’et kurul­
muşsa da netice alınamamış, 1912 d e yine
ayni maksadın tahakkuku için «Tiyatro K u ­
lübü» adlı bir cemiyet teşkil edilmiş, b u da
bir iş görmeden kapanmıştır.
B u teşebbüslerden sonra kurulan «Os-
manlı D o n a n m a Cemiyeti H e y ’eti Temsili-
yesi» nin faaliyeti de sekiz ay d eva m edebil­
miştir.
Meşrutiyetin ilânı ile birdenbire artan
sahne faaliyeti yanında A bdü lham id’in reji­
m ini yeren, hürriyet uğrunda çalışanları
öven yeni bir tiyatro edebiyatı başlamış, O s ­
manlI tarihindeki m ü h im va k’alar da piyes­
lere intikal etmiştir.
Nihayet, b u yoldaki çalışmalar İstanbul
Şehremini olan Operatör Cem il Paşanın bir
Konservatuar tesis etm ek istemesiyle m eyva
vermiştir (1913-1914).
Konservatuar Belediyeye bağlı olacak,
tiyatro ve musiki bölümleri bulunacaktı.
Darülbedayi-i Osm anî ismi verilen K onser­
vatuar Şehzadebaşm da Letafet apartmanın­
da kuruldu ve ‘ M üdürlüğüne Paris’teki
O d e o n tiyatrosu m üd ü rü M ösyö A n tu v an ge­
tirildi. . M ina k y an «dram-ı nazarî», Burh an ed­
din B e y (dram-ı amelî), A h m e d F eh im E fen ­
di (komedi, amelî ve nazarî), Celâl Tahsin
B e y (temaşa hayatı), Halid Fahri, Rıza Tev-
fik, Hakkı Tahsin, Şahab Rıza Beyler (edebi­
yat tarihi), Celâl Tahsin, Salih F ua d Beyler
(trajedi), Ertuğrul M u h sin Bey, M ösyö Pi-
yo ti (m a k y a j), Ertuğrul Muhsin, Teşrifatçı
Sadık, ^ Celâl Tahsin Beyler (âdab-ı m uaşe­
ret), Â rif H ikm et B e y (türkçe) muallim ve
muallim muavinliklerine tâyin edildiler.
Alafranga ve alaturka bölümleri olan
m ü zik kısmının ise, zamanın şöhretli otori­
telerinden m ürekkep muallim hey ’etleri var­
dı. Fakat Birinci Cihan Harbinin başlama-
sıyle faaliyete geçemedi.
Darülbedayi bir m üddet sonra, yeni bir
nizam nam e yapılarak, açıldı ve, 1915 ağustosu
sonunda derslere ve provalara başlanıldı. İlk
prova edilen eser Hüseyin Su ad Beyin fran-
sızcadan adapte (Ç ü rü k temel) adlı piyesi­
dir. B u piyesin 20 ocak 1916 da Tepebaşı ti­
yatrosunda gündüz hanımlara ve gece erkek­
lere temsil edilmesiyle de Osmanlı temaşa
hayatında Darülbedayi doğmuş oldu.
Darülbedayi, Birinci Cihan Harbi, bil­
hassa mütareke senelerinde başlayan malî
buhran yüzünden bir m üddet için faaliyetini
tatil etmekle beraber (1921) imparatorluğun
son senelerinden Cumhuriyetin ilânına k a ­
dar sahne hayatında tek ve ciddî teşekkül
olarak kaldı.
Sinem aya gelince, Birinci D ü n y a Harbi
içerisinde İstanbul’da gösterilmeğe başlamış
ve Darülbedayi san’atkârları tarafından bir
kaç yerli film de yapılmıştır.
3 — M U S İK İ V E BESTEKÂRLAR
Diğer san’at kollarının çoğunda görülen
inhitatın tam tersine, T ü r k musikisi ondoku­
zuncu yüzyılda tekâmülüne d e v a m etmiş,
hattâ, b u yüzyıl ortalarında en parlak n o k ­
tasına ulaşmıştır. Esasen kuvvetli birer m u ­
sikişinas olan Üçüncü Selim v e İkinci Mah-
m u d ’un himayeleri, b u n d a b üyük rol oyna­
mıştır. Üçüncü Selim zam anında Sadullah
A ğ a devrinden sonra ondokuzuncu yüzyılın
ilk yarısını b ü y ü k _ san’at şahsiyeti ile doldu­
ran H am am lzad e İsmail D e d e Efendi sayısız
değerli besteleri ve M evlevi âyinleriyle cid­
den m üm taz ve erişilmesi güç bir m evki elde
etmiştir. O n u n etrafında toplanan san’at hâ­
lesi, Şakir Ağa, Zeki M e h m e d Ağa, Zekâi
D ede, kemanı Ali A ğa, Dellâlzade İsmail Ağa,
Çilingirzdae A h m e d A ğ a, Â rif A ğa, Suyolcu?
zade Salih Efendi, K öm ürcüzade Hafız E fe n ­
di, Basmacızade A b d i Efendi, Musahip Said
Efendi, Neyzen Mustafa İzzet Efendi, N u m a n
A ğ a, Necib Ağa, Nikoğos Ağa, Rıza Efendi,
M utafzade A h m e d ' Efendi gibi unutulmaz
musikî üstadları yetişmiştir. Bunların içinde
Zekâi Deden in b ü y ü k ve ayrı bir yeri
vardır.
Abdülm ecid devrinden itibaren sarayda
Batı müziğinin Ön plâna geçmesi, T ü r k m u ­
sikişinaslarını büyük bir him ayeden m a h ru m
bırakmıştır. Musikîmizde b u n d a n sonra yeni
bir inhitat başlamış ve piyasa şarkıları deni­
len san’at değer ve endişesinden m a h r u m eser­
3665
ler ön plâna geçmişse de yeniden yetişen b ü ­
y ü k üstadlar b u san’at kolum uzun parlaklı­
ğını m uhafaza etmesine çalışmışlardır. B u n ­
ların, imparatorluğun sonuna kadar en m eş ­
hurları Selânikli A h m e d Efendi, Zekâi Dede-
zade A h m e d Bey, Tanburî A li Efendi, Alek-
san Efendi, Hacı Ârif Bey, Şevki Bey, G i ­
riftzen  sim Bey, M edenî A ziz Efendi* T a n ­
burî Cemil Bey, Eyüblü A li Rıza. Bey, Fe-
râizcizade İbrahim Bey, Hacı Faik Bey, A h ­
m e d Celâleddin Efendi, Hüseyin Fahreddin
Efendi, Leo n Hanciyan Efendi, M a h m u d C e ­
lâleddin Paşa, M u s a Süreyya Bey, Nasibin
M e h m e d ^Efendi, U dî Nevres B e y , . Oskiyan
Efendi, Â m â İbrahim ve B im e n ^Efendiler,
R a h m i Bey, Rakım Hoca, Zeki Ârif,. Rıfat
Beylerdir.
G a rp musikisine gelince, Tanzimat önce­
sinden imparatorluğun yıkılışına kadar b u
alanda kayda şayan m ü h im Tü rk bestecileri
yetişmemekle beraber, garp musikisinin her
nev’inin memlekete yayıldığı ve icraya k o n ­
duğu görülmektedir.
Mehterhane, yeniçeriliğin kaldırılışına
kadar yaşadıktan sonra resmî ve askerî vazi­
felerini tamamlamıştır (Üçüncü cilt, sayfa
1423, 1568 e bakınız). İkinci M a h m u d m üzik
alanına da garplılık getirmek isteyerek İtal­
ya’dan Giuseppe Donizetti’yi getirtmiştir. B u
zat, bilhassa Abdülm ecid zam anında gördüğü
teşvikle saray orkestrasını yetiştirmeye d e ­
v a m etmiş, hattâ askerî bandoların. teşekkü­
lünde âmil olmuştur. Y irm i sekiz sene hiz­
metten sonra ölünce saraydaki m ü zik işleri­
nin idaresi Callisto Guatelli’ye verilmiştir.
Abdülaziz garp müziğine ehem m iyet verm e­
mekle beraber b u yolda çalışmalar d ev a m
etmiş ve zam an geçtikçe yetişen ve çoğalan
T ü r k sanatkârlar memlekete garb müziğini
yaymıştır.
B u vâdideki faaliyet neticesi çeşitli as­
kerî mızıka okullar! kurulmuş, askerî birlik­
lere bando hey’etleri yetiştirilmiş, saraylar­
daki erkeklerden ve hattâ kadınlardan teşkil
edilen takımlarla garp müziğinin her nevi­
den eserleri icraya konulmuştur.
Garp müziğinin yayılışında, ecnebi tiyat­
rolarının ve konsercilerinin memleketimizde­
ki turneleri de âmil olmuş ve netice itiba­
riyle bütün b u icra faaliyetleri, Osmanlı i m ­
paratorluğu tarihini kapadığı zam an, garp
müziği anlamını memlekette yaygın hale ge*
tirmiştir.
4 — YAZI VE HATTATLAR
Yazı san’atı da, tıpkı musikî gibi b u
yüzyılda ilerlemesine devam etmiş ve b ü yü k
üstadlar yetişmiştir. Yıkılış devrinin ilk h ü ­
kümdarı Üçüncü Selim ile İkinci M a h m u d ,
Abdülm ecid ve Abdülâziz usta birer hattat­
tılar. Matbaanın yayılmasına rağm en yazi
F. 45
san’atı değerini muhafaza etmiş, ancak es­
kisi kadar bir geçim vasıtası olmaktan çık­
mıştır. B u n a rağmen yazm a K u r ’an-ı K e r im ­
ler ve levhalar, cami duvarları yazıları iti­
barlarını muhafaza etmişlerdir.
B u devirde, yazının sülüs ve nesih nevi-
lerinde yetişen namlı hattatlar şunlardır:
Şânîzade Ataullah Efendi, E m in Efendi,
H a m d i Efendi, Hilmi Efendi, Hulûsi Efendi,
Yesarîzade Mustafa İzzet Efendi, Yesarî
M a h m u d Esad Efendi, Şefik Bey, Şevki Bey,
Şükrü Efendi, Tevfik Bey, Vehbi Efendi,
Zihni Efendi, Zühtü Efendi.
T a ’lik hattatları içinde ise, Abdülkadir
Bey, Şeyhülislâm Âşir Efendi, Ataullah
Efendi, Yesarî M a h m u d Esad Efendi, Esad
Efendi, Hulûsi Efendi, İbrahim Efendi, Şeyh
Elif Efendi, Zeki Dede,. Şeyhülislâm Zeynel-
âbıdin Efendi bilhassa şöhret kazanmış üs-
tadlardır.
5 — R ESİM , N A K IŞ , T E Z H İ B ,
O Y M A , ÇİNİ, M İ M A R L I K
O ndo kuzu neu yüzyıl T ü rk resim san’atı-
nı geçmiş devirlerin san’atından tamamen
ayırmak lâzımdır. Ç ü n k ü özelliği ve kabul
edilişindeki düşünme büsbütün başkadır.
Geçmiş yüzyıllarda Türkler mimarî eser­
lerden saray, köşk ve dinî eserlerin duvar­
larına yaptıkları freskler, taş ve tahta oyma
işleri, minyatür tarzındaki eserlerle medenî
âleme artist bir millet olduklarmı isbat et­
mişlerdir., B u çağların Türk resmini temsil
eden minyatürcülük, bir nevi kitap ressam­
lığıdır. Y a z m a kitapların konusu ile sıkı bir
ilgisi vardır. Astroloji, hekimlik ve hikmete
ait kitapların konularını aydınlatmak veya
edebî eserleri süslemek maksadıyle yapılmış­
lardır. K ü ç ü k çapta oluşları da kitap for­
malarına uygun bulunm ak mecburiyetinden
ileri gelir. B u ince san’at onsekizinci yüzyıla
kadar devam eder. A vrupa minyatürcülüğün­
den dört yüz yıl daha fazla devam etmesi,
b u alanda bize mahsus bir üslûp, kendimize
hâs bir karakter kazanmasını sağlamıştır.
T ü rk resim san’atında doğu nakkaşlığın­
dan batı resini tarzına geçicin başlangıcını
Üçüncü A h m e d (1703-1730) devrine kadar
götürebiliriz. B u devirde Türkiye’de başlayan
bir nevi rönesans hareketi ve A vrupa ile k u ­
rulan yakın münasebetler bu tarzı benimse­
m em ize zemin hazırlamıştır.
B u devirde İstanbul’a bir çok yabancı
ressamlar gelmiş ve İstanbul manzaralarını,
yaşayış tarzımızı tablolarında tesbit etmiş­
lerdir. B u ressamların en tanınmışları An-
toine de Fafrey, V a n Mour, Liotardt, Jean-
Babtiste, Castellan, Melüng, J. B. Hilaire,
Baron de Tott ve M anzeni’dir. V a n M o u r ve
3666
İsviçreli Liotardt Türkiye’de uzun müddet
kalarak güzel eserler m eydana getirmişler­
dir. B u ressamlar T ü rk nakkaşlığı üzerinde
de etki yapm aktan geri kalmamışlardır. B u
devirde bilhassa İtalyan motifleri taklid edi­
lerek duvar ve tavan süslemeleri, fresk usulü
ile dekoratif resimler yapılmıştır.
Türkiye’de Batı resmine doğru ikinci ve
ciddî yaklaşma Üçüncü Selim (1789-1807) ve
İkinci M a h m u d (1808-1839) devirlerinde ol­
muştur. B u aydın hükümdarların yaptıkları
askerî ıslahat hareketleri resim san’atma da
önem verilmesini icab ettirdi. Ç ü n k ü o de­
virde fotoğrafçılık mevcut değildir, harita­
cılık çok uzaktadır. B u yüzden, o zam an ­
lar bizde resim san'atma fenn-i resim adı
verilmiştir. Böylece, yeni askerî okullarda
resim dersi mecburî olmuş ve b u derse çok
önem verilmiştir. «Mühendishane-i Berrî-i
Hü m a y u n » un açılması üzerine A vrup a’dan
getirtilen bazı hocaların gayretiyle ilk asker
ressamlarımız, daha doğrusu batı tarzında
resim yapan ilk san’at öncülerimiz yetişmiş­
tir. Bunların en tanınmışları İbrahim Paşa,
Binbaşı A h m e d Em in, Binbaşı Selim, Hüsnü
Yusuf, Topçu Binbaşısı Eyüblü Cemal, Topçu
Yarbayı Âkif, Yüzbaşı Hüsnü, Topçu Y a r ­
bayı Servili A h m e d Em in, Topçu Yarbayı
İhsan ve S a m i ile Topçu Binbaşısı Ali Eı-
za’dır.
İkinci M a h m u d ’un yaptığı askerî devrim­
den sonra Tasvir-i H ü m a y u n nişanını tesis
etmesi ve yağlı boya portresini yaptırarak
kopyalarını mülkî ve askerî dairelere astır­
ması bu alanda önemli bir ilerleme teşkil et­
miştir. D a h a sonraki hükümdarlardan Ab-
dülmecid (1839-1861) de bunu bir gelenek
haline getirdiğinden Türkiye’de portre san’a-
tınıh ilerlemesine hizmet etmişlerdir. B u de­
virdedir ki A vrup a’ya da resim tahsili için
öğrenci gönderilmeğe başlanmış ve ilk ola­
rak 1835 yılında Ferik (Tümgeneral) İbrahim
Paşa Viyana’ya gönderilmiştir. D a h a sonra
1847 yılında Hü sn ü Yu suf Bey, 1864 yılında
Şeker A h m e d Paşa ile A h m e d E m in ve Sey-
yid Beyler Paris’e gönderildiler. B u sırada
Fransa’da sonraları Türk resim san’atma ve
müzeciliğine çok değerli hizmetlerde bulu­
nan Sadrıâzam İbrahim E d h e m Paşazade
H a m d i B e y de devam ettiği huk uk tahsilin­
den vazgeçerek ressam olmak maksadıyle
Paris’e gönderilmiş olan genç T ü rk ressam­
larına katıldı. Ayrıca A v ru p a ’dan Türkiye’ye,
aralarında meşhur Fransız ressamı Guille-
ment’in de bulunduğu bir -çok ressam ve m i­
m ar dâvet edildi. G erek bu yabancı, san’at-
kârlarm teşviki, gerek hızla gelişmeğe başla­
yan yenilik cereyanı ile resim ve mimarlık
öğretilmek maksadıyle bir «Fennî Resim ve
M im arî Mektebi» açılması fikri kuvvetlendi,
b u da taassup erbabını hazırlamak için k ü ­
çük el san’atlarını himaye ve yaşatma arzusu
şeklinde yapıldı, fîu yüzden H a m d i Beyin
1881 de tesis etmiş olduğu «Sanayi-i Nefise
Müdüriyeti» Ticaret Nezaretine bağlandı.
D a h a evvel 1874 yılında Şeker A h m e d Paşa
Türkiye’de ilk resim sergisini açarak resim
zevkinin halka duyurulmasında öncü oldu.
Nihayet 3 mart 1883 tarihinde «Sanayi-i N e ­
fise» mektebi açılarak 13 martta derslere
başlandı. Fransız ressamı Guillement de Bey-
oğlunda bir atölye açarak aralarında Türk
gençlerinin de bulunduğu öğrencilerine ders
vermeğe başladı. Sanayi-i Nefise mektebi
1887 yılında M ü ze Müdürlüğüne bağlanarak
Maarif Nezaretinin idaresine ' geçti ve prog­
ramları genişletilip resim, mimarlık, heykel
ve gravür bölümleri açıldı. Bazı İtalyan ve
Erm eni san’atkârlar hoca tâyin edildiler.
1908 devrimiyle birlikte güzel san’atlar­
da da yeni bir canlılık başladı. Bir çok genç­
ler A v ru p a ’ya resim. tahsiline gönderildi. B i­
rinci Cihan Savaşı başlayınca geri dönm ek
zorunda kaldılar ve Ressam Halil Paşanın
m üdür tayin edildiği okula öğretmen oldu­
lar. 1914 de A vrup a’dan dönen genç ressam­
larımızdan Bahriyeli Sam i Beyin (Ali Sami
Boyar) himmetiyle bir de hanımlara mahsus
Sanayi-i Nefise Mektebi açılmış ve sonradan
müdürlüğüne R o m a ve Paris’de resim tahsil
etmiş olan ressam Mihrî Hanım, getirilmiş­
tir. Sanayi-i Nefise Mektebi 1917 yılında y ü k ­
sek okul haline getirilmiş, m üze müdürlü­
ğünden ayrılarak doğruca M aarif Nezaretine
bağlanmış ve b u hal imparatorluğun sonuna
kadar devam etmiştir.
Mimarlığa gelince, onsekizinci yüzyılda
başlayan inhitat bu yüzyılda artarak devam
etmiş, bilhassa yüzyılın ortalarma doğru b a ­
tının kötü taklidleri orijinal T ürk mimarîsini
âdeta unutturmuş, mâbedlerde, konaklarda,
saraylar ve çeşmelerdeki alışılan sade ihti­
şam ve hendesî güzellik kaybolmuş, böylece,
yüzyıllar boyunca batıyı hayran, bırakmış
olan klâsik Türk mimarîsi de sona ermiştir.
B u arada, yalnız mim ar Kem aleddin B e y b u
tereddi seline kapılmamıştır. Dördüncü V a ­
kıf H a n , B ü y ü k Postahane, B e b e k camii gibi
eserleri, devri dolduran zevksiz binalar seri­
sinden tamamen ayrı bir karakterdedir.
iv — İK TİSA D Î DURUM
O ndokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar
geçen devir içinde gittikçe gelişen A vrup a
endüstrisinin ucuz mamulâtı, kapitülâsyonla­
rın verdiği kolaylıkla Osmanlı imparatorlu­
ğunun yerli mamulâtı için öldürücü rakip
olmuş ve böylece Osmanlı altınının yurd dı­
şına akıp gitmesi hızlanmıştır. B u yüzden iç
mamulât yavaş yavaş A v ru p a endüstrisinin
meşgul olmadığı daha kaba ve iptidaî m al­
lara inhisar etti ve neticede imalât kalitesi
gittikçe düşerek yüksek mal çıkarma an ’ane-
3667
siyle bun un gerektirdiği ustalık ve san’at
zevki ortadan kalktı.
B u yüzyılda Alaska’da bulunan zengin
ve saf gümüş madenleri, gümüş fiyatının
dünya piyasasında düşmesine sebep olmuş,
Osmanlı devleti ise bunun farkına varmadığı
için ağır kayıplara uğramıştır. B u kayıplar,
iki yoldan olmuştur:
1 — U cu z gümüş Osmanlı piyasasına sü­
rülerek ihraç mallarımız ve millî istihsali­
m iz değerinden çok aşağı fiyatla sömürül-
müştür.
2 — Altınımız, b u ucuz gümüşle değiş­
tirilip yurd dışına götürülmüştür.
B u durumun, ancak İkinci M a h m u d dev­
rinin sonlarında farkına varılarak sebebi
araştırılmış ve güm üş fiyatlarının dışarıda
çok düştüğü anlaşılıp iç piyasada da bir
âyarlama yapılmıştır. A n c a k gümüş fiyatları
düşmekte devam ettiği için Abdülm ecid za­
manında yeniden «tashih-i sikke» yapılıp al­
tın ve gümüş değeri, hakikî değerlerine u y ­
gun şekilde tesbit edilebilmiştir.
İkinci M a h m u d zamanında ise, Avrupa-
daki örneklerine uygun ucuz ve kaliteli mal
istihsal eden endüstri Türkiye’de kurulmağa
başlanmış, bilhassa resmî sektörün ve b u
arada modern ordunun ihtiyaçları b u şekil­
de karşılanmıştır. Bununla beraber, endüs­
trinin bizde inkişafı, bu yüzyılın sonlarında
olmuş, Abdülham ia devrinde yüz elliye y a­
kın fabrika açılmıştır. Bunların hepsi ran-
tabl olmamışsa da bir kısmı yerleşip kal­
mıştır,
İkinci M a h m u d devrindeki m ü h im olay­
lardan birisi de Türkiye’de m aden köm ürü­
nün bulunuşudur. B u buluş bir tesadüf de*-
ğil, ısrarlı arama sonunda olmuştur. Gerek
buharlı gemilerde ve gerekse yeni endüstride
bol miktarda kullanılan kömür, dışarıdan it­
hal edilmekte iken İkinci M a h m u d m aden
köm ürünün Türkiye’de de bulunabileceği
hakkında kendisine verilen raporlar üzerine
her tarafta aranmasını ve bulacak olana bü­
y ük mükâftlar verileceğini bildirmiş, niha­
yet m aden kömürü Zonguldak’ta bulunm uş­
tur. Böylece, memleketin bü yü k bir ihtiyacı
karşılanmağa başlanmıştır.
Osmanlı imparatorluğu b u yüzyılda git­
tikçe artan malî güçlüklerle karşılaşmıştır.
Devlet geliri, giderini karşılayamadığından
dış istikrazlara, sonra kâğıt para sistemine
başvurulmuş, lâkin bunlar, malî sıkıntıları
arttırmaktan başka bir netice vermemiş, bu
yüzden yeni istikrazlara başvurulmuş ve bu
da neticede devletin yavaş yavaş malî istik­
lâlini kaybetmeğe doğru yönelmesine sebep
olmuştur.
B u arada Kırım savaşı ve yirmi yıl son­
raki 93 savaşı, Osmanlı imparatorluğuna pek
ağır masraflara mal olmuş, bilhassa Berlin
andlaşmasının yüklediği malî külfetler dev-
İeti bunaltmıştır. Ayrıca Girid, Sırbistan,
Bulgaristan olayları, Y u n a n harbi esasen fe­
n a olan malî d urum u büsbütün fenaya gö­
türmüştür. Malî meselelere aklı eren Abdül-
h am id ise saltanatı boyunca devletin malî ve
İktisadî d uru m u n u düzeltmeğe uğraşmıştır.
Anc a k, bilhassa onun devrinde yabancı
şirketlere verilen imtiyazların çokluğu ve
bunlara tavassut edenlerin kolay yoldan b ü ­
y ü k servetler elde etmeleri dikkati çeker.
Yabancı şirketlere verilen demiryolu, liman,
rıhtım, m a d en ve çeşitli işletme imtiyazları
çok za m an zararlı şartlarla yabancı -serma­
yenin eline geçmiştir. B u arada, b u imtiyaz­
ları ele geçirmek için Alm an, Fransız, İngi­
liz, R u s sermayesi rekabet alanında çarpış­
mış, b u sermayelerin mensup bulunduğu
devletler ise, kendi lehlerine avantajlar elde
3668
etmek için Ösmanİı devieti üzerinde ağır si­
yasî baskılarda bulunmuşlardır. Abdülham id,
Osmanlı devletinin yerli sermaye ile kalkı-
namıyacağı kanaatinde bulunduğu -için b u n u
dış finansmanla başarmağa çalışmış, ancak
imtiyaz mukavelelerinde dönen dalavereler
yüzünden netice memleket yararına olm a­
mış, böylece yabancı sermayenin millî b ü n ­
yeyi kemirip sömürmesine yol açılmıştır.
Netice olarak b u devirde İktisadî ve malî
durum , alm an bütün tedbirlere rağm en git­
tikçe kötüye gitmiş ve imparatorluğun çö­
küşüne paralel bir yön takip etmiştir Ticarî
faaliyetler ise, gittikçe azınlıkların eline geç­
miş ve yabancı devletlerarası sermaye ile iş­
birliği yapan b u zümre, sonunda imparator­
luğun bütün ticarî faaliyetine hâkim bir d u ­
rum a gelmiştir.
 BİBLİYOGRAFYA
ABDURRAHMAN Ş E R E F : Tarih-i Dev- ] ALÎ H A Y D A R E M İ R A L P A G U T : Girit
let-i Osmaniye, İstanbul 1309 - 1312 ihtilâli. İstanbul 1937
A B D Ü R R A H M A N ŞEREF : Tarih m u ­ ALİ H A Y D A R EMİR ALPAGUT î Bü­
sahabeleri, İstanbul 1339 y ü k Harbin T ü rk deniz cephesi, İstanbul
ABDÜRRAHMAN ŞEREF - A H M E D RE­ 1937
F İ K : Sultan Abdülhamid-i Sâni’ye dair, ALÎ K E M A L : Ricâl-i ihtilâl, İstanbul
İstanbul 1919 1329
A H M E D : Türk İstiklâl Savaşının başın­ Ali K E M A L : Mesele-i Şarkiyye, Mısır
da Millî Mücadele, Ankara 1928 1900
AHMED BEDEVİ K U R A N : İnkılâb ta­ ALİ N E C A T İ : İttihad’ın iç yüzü, Trab­
rihimiz ve Jon Türkler, İstanbul 1945 zon 1328
A H M E D B E D E V İ K U R A N - İnkılâb ta­ ALİ R E Ş A D : Devlet-i O sm ani asr-ı hazır
rihimiz ve İttihad ve Terakki, İstanbul 1948 tarihi, İstanbul 1328
AHMED C E V A T : Tarih-i Askeri-i Os- ALÎ S U A V İ : Defter-i â’mal-i Âli Pa§a,
manı, İstanbul 1297 Paris 1288
AHMET C E M A L : Plevne Muharebesi, ALİ SU A V İ : Âlî Paşa’m n siyâseti, İs­
İstanbul 1315 tanbul 1325
AHMED H İ L M İ : Muhalefetin iflâsı, ALÎ S A ID : Saray Hâtıraları, İstanbul
İstanbul 1331 1338
A . H U L Ü S Î : KülÜyat-ı harb-i Y u n a n ALİ T Ü R K G E L D İ : Mondros ve M u d a n ­
İstanbul 1315 ya mütarekelerinin tarihi, A nkara 1948
AHMED M İ D H A T ; Uss-i inkılâb, İstan­ A L L E N B Y : Filistin hezimeti, İstanbul
bul 1294 - 1296 1335
AHMED M İ D H A T : Devr-i Sultan Ab- A R İ F B A Y T I N : İlk dünya harbinde K a f­
dülâziz, İstanbul 1319 kas cephesi, İstanbul 1946
A H M E D M U H T A R P A Ş A : Kırım sefer-i ASAF M U A M M E R : Harb mesulleri, İs­
meşhuru, İstanbul 1922 tanbul 1334
AHMED N A F İZ : Silistre muhasarası, A T A T Ü R K : Söylev ve demeçleri (1881 -
İstanbul 1290 1938), İstanbul 1945
A H M E D N Î H A D : Balkan Seferi, İstanbul ATATÜRK (G A Z İ MUSTAFA KEMAL
1926 PA Ş A) : Nutuk, Ankara 1927
A H M E D REFİK (A L T IN A Y J : İnkılâb-ı A. T E V F İ K G Ü R E L : 18Ş3 - 55 T ü rk -
azîm, İstanbul 1326 R u s ve müttefiklerin Kırım savaşı,. İstanbul
A H M E D R E F İ K : Sultan Abdülm ecid’in 1935
sarayında Dr. Spitzer’in Hâtıratı, T . O . E. A Z IZ SA M İH : Büyük Harpte Kafkas
M . 34 cephesi hâtıraları, Ankara 1934
A H M E D R E F İ K : Türkiye’de ıslâhat fer­ B A H A E T T İ N : Çanakkale seferi, İstan­
m anı, T . O ..E . M . 4/81 bul 1930
A H M E D SÂ ÎB : Rehnüxnay-x inkılâb, M ı­ B A S îR E T Ç İ A L İ : İstanbul’da yarım asır­
sır 1318 lık vakayi-i m ü h im m e , İstanbul 1325
AHMET SÂ ÎB : Tarih-i Meşrutiyet ve B E H Ç E T : B ü y ü k harpte Mısır sefiri, İs­
Şark mesele-i hazırası, İstanbul 1328 tanbul 1930
AHMED SÂ ÎB : A bdulham id’in evâil-i B E K İ R S I D K I : Garb ordusunun hare­
saltanatı, Kahire 1326 kâtı, İstanbul 1331
A. K E M A L : Yıldız hâtırat-ı elîmesi, B E K İ R S I D K I B A Y K A L : 93 harbi es­
İstanbul 1326 nasında muhtelif tavassut ve sulh şayia ve
ALİ F E H M İ : Berlin M uahedenâm esi teşebbüsleri iBelleten}, İstanbul 1941
ve mutalâât-ı muvazene, Filibe 1903 B E K İ R S I D K I B A Y K A L : 1877 harbi ve
ALİ F U A D : Musavver 1293 - 1294 Os- bununla ilgili meseleler hakkında bazı vesi­
manlı - R u s Seferi, İstanbul 1326 - 27 kalar <Tarih vesikaları), Ankara 1941
A LÎ F U A D : Süleym an Paşa ordusunun BEKİR- S I D K I B A Y K A L : 93 Meşrutiye­
Balkanlardaki harekâtı, İstanbul 1340 ti (Belleten), Ankara 1942
A L İ F U A T P A Ş A : Paris’den T ih sahrası­ BEKİR S IT K I B A Y K A L : Lord Salis­
na, İstanbul 1336 bury ?nin İstanbul’da fevkalâde murahhaslığı,
A Lİ FUAT C E B E S O Y : Millî Mücadele Ankara 1944
hâtıraları, İstanbul 1953 BEKİR S I D K I B A Y K A L : 93 harbi are-
ALİ FUAT T Ü R K G E L D İ : Rical-i mü- fesinde OsmanlI devleti ile- büyü k devletler
himme-i siyasiye, İstanbul 1928 arasındaki münasebetler, A nkara 1945
ALÎ FUAD T Ü R K G E L D İ : Görüp işit­ CAVİD B A Y S U N : Mustafa Reşid Paşa,
tiklerim, Ankara 1949 İstanbul 1940
ALİ H A Y D A R : Lâyiha ve istidrad, Mit­ C A V İD PAŞ A : Irak seferi ve İttihad h ü ­
hat Paşa vak’ası ve müşarünileyhin vasiyet­ kümetinin hayâlat ve cehalet-i siyasiyesi,
namesi, Kahire 1317 İstanbul 1334

3669
 CELÂL NURİ İLERİ : T ü rk inkılabı, ! F A İ K R E Ş İ D U N A T : M ustafa K em al
İstanbul 1332 Paşa’n m Başkumandanlığa- tayini ve kendi­
CELÂL A Y B A R : OsmanlI İmparatorlu- ( lerine müşirlik rütbesiyle Gazilik ümranının
ğ u n u n ticaret muvazenesi, A nkara 1934 verilmesi hakkında bazı vesikalar, İstanbul
C E M A L E T T İ N ÎB N E L H A T A B : Y e m e n ’e ! 1942
isticlâb-ı nazar-ı dikkat, İstanbul 1327 FEVZİ Ç A K M A K : Garbî Rum eli’nin
C E M A L P A Ş A : Hâtıralar ve vesikalar, suret-i ziyaı, İstanbul 1927
İstanbul 1933 F E V Z İ Ç A K M A K : B ü y ü k Harpte Şark
C E M A L P A Ş A : Hâtırat 1913 - 1922, İs­ Cephesi Hareketleri^ Ankara 1936
tanbul F E V Z İ K U R T O Ğ L U : 1853 - 1855 T ü r k -
C E M A L T U K İ N : OsmanlI İmparatorlu­ ! R u s Harbi ve Kırım Seferi, İstanbul 1927
FEVZİ K U R T O Ğ L U : Çanakkale ve 18
ğunda Girid isyanları, A nkara 1945
C E M A L T U K İ N : Osmanlı İmparatorlu­ M art 1915. İstanbul 1935
ğu devrinde Boğazlar meselesi, İstanbul 1947 F R A N Ç O I S C H A R L E S - R O U X : Çanak­
C E M İ L B İ L S E L : Tanzim at’ın haricî si­ kale Seferi, İstanbul 1337
F U A D G Ü C Ü Y E N E R : Sîna Çölü’nde T ürk
yaseti, İstanbul 1940
C E M İ L B İ L S E L : T ü r k Boğazları, İstan­ ordusu, İstanbul 1943
FUAD Ş Ü K R Ü : Saltanat-ı MiUiyye te­
bul 1948
CEM İL T O P U Z L U : İstibdad - Meşruti­ melleri, İstanbul 1339
G E N E R A L C H A R L E S T O W S H E N D : Irak
yet - Cumhuriyet devirlerinde seksen yıllık
hâtıralarım, İstanbul 1951 Seferim, İstanbul 1337
G E N E R A L P A P U L A S : General Papulas’m
C E V D E T P A Ş A : Tezâkir; yaymlıyan Ca-
vid Baysun, Ankara 1953 hatıratı, İstanbul 1928
G E N E R A L T R İ K O P İ S : Hâtırat, İstanbul
C E V D E T R . Y U L A R K I R A N : Reşid Paşa’-
1339
nın hâtıraları, İstanbul 1939
C. F . A S P İ N A L O G L A N D E R : Çanakkale H A F I Z M E H M E D B E Y : Hakayikül - beyan
muharebeleri, İstanbul 1932 fi hakkı cennetmekân Sultan Abdülâziz H an,
İstanbul 1324
C O L L A S : L a Turquie en 1864, Paris 1864
HAKKI T A R I K U S : Meelis-i M e b ’usan
COLM AR V O N D E R G O L T Z : Devlet-i
aliyyenin zaaf ve kuvveti, Mısır. (1293 - 1877). İstanbul 1940
COLMAR VON D ER G O L T Z : Plevne, H A K K I Y E N İ A Y : Osmanlı Borçlan T a ­
İstanbul 1316 rihi, A nkara 1936
C O L M A R V O N D E R G O L T Z : Osmanlı - HALİL İ N A L C I K : Tanzim at ve Bulgar
Y u n a n seferi, İstanbul 1326 meselesi, A nkara 1943
COLMAR VON DER G O L T Z : GoltZ H A L Û K Ş E E S U V A R O Ğ L U : Sultan Aziz.
Paşa’n m Hatıratı, İstanbul 1933 Hususi, siyasî hayatı, devri ve ölümü, İstan­
C. D O N A L D B L A I D E L L : Osmanlı İm ­ bul 1949
paratorluğunda Avrupa Malî Kontrolü, İstan­ HAŞAN S I R R I : Hukuk-ı üüvel noktacı
bul, 1947 nazarından Osmanlı - İtalya Muharebesi, İs­
G T E E . D E K Ê R A T R Y : M ourad V C1840 - tanbul 1330
1878), Paris 1878 H A Y R İ : Harb-i U m um îd e Çanakkale
E D . D R İ A U L T : L a question d ’Orient de­ muharebat-ı _ berriyyesi Anafartalar G r u p u
puis ses origines jusqu’à la paix de Sèvres, muharebatı, İstanbul 1336
Paris 1921 H A Y R E T T İ N : Kırım Muharebesi tarih-i
E D M O N D C H E R T İ E R : Reformes en Tur­ siyasîsi, İstanbul 1326
quie, Paris 1858 H E N R Y N İ V E T : Balkan ehl-i salib sefe­
EM İN P A Ş A : Y a n y a müdafaası, rinde Avrupa siyâseti ve Türkierin felâketi,
E M İ R ALÎ H A Y D A R : 1327 - 1328 Tür­ İstanbul 1329
kiye - İtalya Harbi tarih-i bahrisi, İstanbul H E N R Y N I V E T : L a Croisade Balcanique,
1339 Paris 1913
ENVER BEHNAN S A F O L Y O : M ustafa H İ K M E T B A Y U R : T ü r k İnkılâbı Tarihi,
Reşıd Paşa ve tanzimat devri tarihi, İstanbul 1940 - 1957
1945 H İ L M İ F I R A T : Türk Boğazları ve önemi,
E N V E R B O L A Y I R : Talât Paşa’n m Hâtı­ İstanbul 1950
raları, İstanbul 1946 H İLM İ T U N A L I : Makedonya. Mazisi, hali,
ENVER Z İ Y A K A R A L : Osmanlı Tarihi istikbali, Kahire 1326
V . cila, A nkara 1947 H İ L M İ K Â M İ L B A Y U R : Sadrazam Kâm il
ENVER Z İY A K A R A L : B ü y ü k Harpte Paşa. Siyasî hayatı, Ankara- 1954
Çanakkale, A nkara 1933 H Ü S E Y İ N H I F Z I : Sultan Murad-ı Hâmıs
ERİCH VON F A L K E N H E İ N : Hâtırat, ve esbab-ı hal’i, İstanbul 1326
İstanbul 1340 H Ü S E Y İ N H I F Z I : Sultan Aziz Devri. İs­
E Ş R E P : Sultan A bdülham id H a n ’ın tanbul 1326
evâil-l saltanatı, R u sçuk 1326 H Ü S E Y İ N H I F Z I : Girid Vekâyii, İstan­
E. W . V O N H E R B E R T : Plevne m ü d a ­ bul 1326
faası, İstanbul 1945 H Ü S E Y İ N K Â Z I M K A D R İ : 10 T e m m u z
EYÜB S A B R İ : Bir eserin hâtıraları, inkılâbı ve netayici. Makedonya, Ermenistan
Ankara 1338 ve Suriye meseleleri, İstanbul 1336
F A H R İ B E L E N : Çanakkale Savaşı, İs­ H Ü S E Y İ N K Â M İ L H A N Y A V İ : Girid T a ­
tanbul 1935 rihi, İstanbul 1288

3670
 İBNÜ LEM ÎN M A H M U D K E M A L ÎNAL :
Osmanlı devrinde son sadrazamlar, İstanbul
1940 - 1953
İBNÜ LEM ÎN M A H M U T K E M A L İNA L :
So n Hattatlar, İstanbul 1955
İ B N Ü L E M Î N M A H M U T K E M A L İN A L :
Hoş Seda, İstanbul 1958
İ B R A H İ M H İLM İ : Balkan Harbinde as­
kerî mağlûbiyetlerimizin esbabı, İstanbul
1329 _
İ H S A N S U N G U : Tanzim at ve Yen i O s­
manlIlar, İstanbul 1940
İ. H . D A N İ Ş M E N T : Osmanlı tarihi kro­
nolojisi C. IV, İstanbul 1955
î. H A L İ L S E D E S : 1877 - 1878 Osmanlı -
.Rus ve R o m en Savaşı, İstanbul 1940
İ. R E V L O : 1911 - 1912 Türk - İtalyan
Harbi, İstanbul 1940
İSM A İL H A K K I : Vatan uğrunda yahud
Yıldız Mahkemesi, Mısır 1908
İSM AİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I : Sultan
Abdülâziz vak’asm a dair vak’anüvis. Lûtfi
Edendinin bir risalesi, A nkara 1943
İSM A İL H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I : V. Mu-
rad’ı padişah yapm ak isteyen K . Skâlyeri -
Aziz Bey komitesi (Belleten), A nkara 1944
İSM AİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I : Çerkeş
Haşan vak’ası (Belleten.), A nkara 1945
İSM AİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I : II. Ab-
dülham id’in hal’i ve Ölümüne dair vesikalar
(Belleten', Ankara 1946
İSM AİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I : II. Ab-
dülham id devrinde Kâm il Paşa, A nkara 1955
İSM AİL H A K K I U Z U N Ç A R Ş I L I : II. Ab-
dülham id’in A lm an İmparatoruna çekmiş ol­
duğu bir telgraf, İstanbul 1955
İZZETTİN-- B U R H A N E T T İ N : Harb-i U-
m u m î’üe Çanakkale muharebat-ı bahriyesi,
İstanbul 1336
İ Z Z E T P A Ş A : Osmanlı - Y u n a n Seferi,
İstanbul 1325
J. D E T E S T A : Recueil les traités de la
Port Ottom an avec les puissances étrengères,
Paris 1901
KÂM İL P A Ş A : Tarih-i Siyasi-i Devlet-i
Àliyye-i Osmanî-ye, İstanbul 1329
K Â M İ L P A Ş A : Hülâsa-i hâtırat, İstanbul
1325
KÂM İL P A Ş A : Hâtırat-ı sadr-ı esbak
K âm il Paşa, İstanbul 1329
K Â M İ L P A Ş A : Kâm il Paşa’n m âyan reisi
Said Paşa’ya cevabları, İstanbul 1328
K Â Z I M A R A S : İstiklâl Savaşı’n d a Koca­
eli Belgesindeki Harekât, İstanbul 1936
K Â Z I M K A R A B E K İ R : C ihan Harbine ne­
den girdik, nasıl girdik, nasıl idare ettik,
İstanbul 1937
K E Ç E C İ Z A D E İZ Z E T F U A D P A Ş A : K a ­
çırılan fırsatlar (ve zeyli), İstanbul 1325
K R E S S V O N K R E S S E N Ş T E Î N : Türklerle
beraber Süveyş Kanalına, İstanbul 1943
L A M O U C H E : Türkiye tarihi, İstanbul
L İ M A N V O N S A N D E R S : Türkiye’nin hür-
1943
riyet harbi, İstanbul 1329
L İ M A N V O N S A N D E R S : Türkiye’de beş
sene, İstanbul 1337
L Û T F İ SİM A V Î : Sultan M e h m e d Reşad
3671
H a n ’ın ve halifenin sarayında gördüklerim,
İstanbul 1340
LÛ T F İ Sİ M A V Î : Devr-i İnkılâb, İstanbul
1336
M A H M U D M U H T A R P A Ş A : M aziye bir
nazar, İstanbul 1341
MAHMUD M E S ’U D P A Ş A : Mecm ua^ i
M uahedat, İstanbul 1294 - 1298
M . A. UBİCİNÎ : Lettres sur la Turquie,
Paris 1854
M . B E D R İ : Zam anın siyaha boyadığı
ikinci kırmızı kitab. İttihad ve Terakki -
Töhmet-i harb, İstanbul 1329
M . B E D R İ : Kırmızı Kitab. İttihad ve
Terakki - Adem-i merkeziyet, İstanbul 1330
M . C E M A L : Vesâik-ı siyasiye, İstanbul
1327
M E H M E T Z E K İ P Â K A L I N : M a h m u d Ne­
dim Paşa, İstanbul 1940
M E H M E D Z E K İ P Â K A L I N : Hüseyin Av-
tıi Paşa, İstanbul 1940
M E H M E D Z E K İ P Â K A L I N : M Î D H A T Pa­
şa, İstanbul 1940
MEHMED S Ü R E Y Y A : Sicill-i Osmanî,
İstanbul 1308 - 1311
M EHMED H A Y R U L L A H : Sadr-i esbak
Âlî Paşa, İstanbul 1327
M E H M E D M E M D U H P A Ş A : Esvat-ı sudûr,
İzmir 1328
M E H M E D S E L Â H A T T İ N : Bir T ü r k diplo­
matı. Mustafa Reşid_ Paşa, İstanbul 1306
M E H M E D T A H İ R : Osmanlı müellifleri,
İstanbul 1333 - 1342
M E H M E D T A H İ R : Türklerin u lû m ve
fün un a hizmetleri, İstanbul 1314
M E H M E D E M İ N : Harb-i U m u m î ’de Os-.
manii cepheleri vekayii, İstanbul 1338
M E H M E D M E M D U H P A Ş A : Tasvir-i ah­
val, tenvir-i istikbal, İstanbul 1328
M E H M E D N İ H A D : Balkan Harbi’nde Ç&r
talca muharebatı, İstanbul 1341
M İ D H A T IŞ IN : Tarihte Girid ve Türlc-
ler, İstanbul 1945
M İ D H A T P A Ş A : Bir dahinin siyasî n u ­
tukları, İstanbul 1324
M Î D H A T P A Ş A : Mir’at-ı hayret, İstan­
bul 1325
M İ D H A T P A Ş A : Tabsıra-x ibret, İstanbul
1325
M İ D H A T P A Ş A : Türkiye’nin mazisi ve
istikbali, İstanbul 1326
M. L A R C H E R : Büyük Harpte Türk
Harbi, İstanbul 1927
M . Ş A K İ R Ü L K Ü T A Ş IR : Cevdet Paşa.
Hayatı - Şahsiyeti - Eserleri, A nkara 1945
M U S T A F A F A Z I L P A Ş A : Paris’ten bir
mektub, İstanbul 1326
M U S T A F A R E Ş İD B E L G E S A Y : Tanzim at
ve Adliye teşkilâtı, İstanbul 1940
M U S A K Â Z I M : Devr-i istibdad ahvali
ve müsebbibleri, İstanbul 1327
M . T A Y Y Î B G Ö K B Î L G Î N : Millî M ücade­
le Başlarken, Ankara 1959
M Ü L M A N : Çanakkale Muharebesi 1915,
Kastam onu 1932
M Ü K R İ M İ N H A L İ L Y İ N A N Ç : Tanzimat-
tan Meşrutiyete kadar bizde tarihçilik, İstan­
bul 1940
 M Ü S L Ü M A N D E N E r : Midhat Paga’n m I
vasiyetnamesi ve suret-i şehadeti, Mersin 1953 i harbinin sebebleri, Ankara 1S43
N IC O L A S I O R G A : Osmanlı Tarihi V.
cild, Ankara 1948
N I E K E B L E T K R A L Y S : Rusya’nın Şark
siyaseti ve Vilâyât-ı şarkiye meselesi, İstan­
bul 1332
N. İ V A N O F : Balkan Harbi, İstanbul 1937
N U R E T T İ N A L P K A R T A L : Büyük Harpte
Makedonya, cephesi, Ankara 1938
NİYAZİ : Hâtırat-ı Niyazi, İstanbul '1326
O S M A N E R G İ N : Türkiye Maarif tarihi,
İstanbul 1939 - 1943
O S M A N N U R İ : Abdülhamid-i Sâni ve
devr~i saltanatı, İstanbul 1327
Ö M E R LÜ T F Ü B A R K A N : Türk Toprak
hukuku tarihinde Tanzimat, İstanbul 1940
Ö M E R LÜ T F Ü B A R K A N : Tanzimat tet­
kiklerinin ortaya koyduğu bazı meseleler, İs­
tanbul 1941
Ö M E R ZE K İ : Balkan Harbi ve Şark Or-
dusu’n u n hezimeti, İstanbul 1332
P A U L H O U R Ï E : Türkiye nasıl paylaşıldı?
Kaynarca muahedesinden son felâketimize
kadar şark meselesi, İstanbul 1329
P. A V E R Y A N O F : X I X . Asırda Rusya -
Türkiye - İran muharebeleri, A n kara 1926
P E R T E V PAŞA : Balkan harbinde büyük
karargâh-ı umumî, İstanbul 1327
P İ E R O N D E M O N D E S I R : Edirne m uh a ­ m an Paşa’m n muhakemesi, İstanbul 1928
sarası, İstanbul 1331
P R E N S S A B A H A T T İ N : Teşebbüs-i şahsî
ve adem-i merkeziyet hakkında ikinci bir izah,
İstanbul 1324
P R E N S S A B A H A T T İ N : Türkiye nasıl kur­
tarabilir, İstanbul 1334
P R E N S S A B A H A T T İ N : İttihad ve Terak­
ki Cemiyetine açık mektub, İstanbul 1327
RA ŞİD PAŞA : Vak’a-i Hayretnüma, İs­
tanbul 1291
K EFÎ Ş Ü K R Ü S U V L A : Tanzimat devrin­
de istikrazlar, İstanbul 1940
R E N É P İN O N : L ’Europe et la Jeune - hâtıraları, İstanbul 1931
Turauie, Paris 1911
R E Ş A D E K R E M K O Ç U : Osmanlı M uahe­
deleri. İstanbul 1934
R Ü Ş D Ü PAŞA : Akabe meselesi, İstanbul
1326
R U Ş E N E Ş R E F : İki saltanat arasında,
İstanbul 1334
RU Ş E N E Ş R E F Ü N A Y D IN : Anafartaiar
Kum andanı Mustafa K em al ile mülakat, İs­
tanbul 1930
SA D E T T İ N C ELÂ L A N T E L : Tanzimat
Maarifi, İstanbul 1940
• SA İD PAŞA : Said Paşa’n m Kâmil Paşa taiar Muharebelerine aid hâtıraları, Ankara
bâtiratina cevabları. İstanbul 1327
SAİD PAŞA : Said Paşa’n m hatıratı, İs­
tanbul 1328
SA İD H A L İ M PAŞA : Buhran-ı fikrimiz,
İstanbul 1337
S E D A D PAŞA : Boğazlar meselesi ve Ça­
nakkale muharebe-i berriyyesinde Türk Za­
feri, İstanbul 1927
S E L Â H A T T İN : Harb-ı Ümumî'de Çanak­
kale muharebat-ı bahriyesi, İstanbul 1336
S E L Â H A T T İ N T A N S E L : 93 seferi, 1877
S E R G E G O R Y A N O F : Devlet-i Osmaniye -
Rusya Siyaseti, İstanbul 1331
S E R G E G O R Y A N O F : Le Boshore et les
Dardanelles, Paris 1910
S E R V E R İSKİT : Hususi ilk Türkçe ga­
zetemiz Tercüman-ı Ahval ve Agâh Efendi,
Ankara 1937
S E R V E R İSKİT : Türkiye’de matbuat re­
jimleri, İstanbul 1939
S H M I D T B A R T L E T : Çanakkale harekât-ı
harbiyesine dair ifşaat, İstanbul 1331
S I D N E Y M O S L E Y : Çanakkale hakikat­
leri, İstanbul 1332
SL A D , A D O L P H U S : Türkiye ve Kırım
harbi (Ali Rıza Seyfi tercemesi), İstanbul
1943
S Ü L E Y M A N N A ZİF : Tarihin yılan hikâ­
yesi tVahidettin;e mektub), İstanbul 1922
S Ü L E Y M A N PA Ş A : Hiss-i inkılâb, İstan­
bul 1326
S Ü L E Y M A N PA Ş A : 1293 Türk - Rus m u ­
harebesi hakayikinden hülâsa-i vukuat-ı har­
biye, İstanbul 1326
S Ü L E Y M A N PAŞA : Umdetül - Hakayık.
İstanbul 1928
SÜLEYM AN PA Ş A Z A D E SA M İ : Süley­
S Ü L E Y M A N S IR R I r Şemsi paşa ve 24
Haziran, Selanik 1327
SÜ LE YM A N TEVFİK - A B D U L LA H ZÜH­
D Ü ; Devlet-i Âîiye-i Osmaniye ve Yunan
muharebesi, İstanbul 1315
Ş E M S E T T İ N : Makedonya. Tarihçe-i dev-
r-i inkıîâb, İstanbul 1324
Ş E Y H Ü L İS L Â M _ C E M A L E T T İ N E F E N D İ :
Hâtırat-ı siyasiyye, İstanbul 1336
Ş Ü K R Ü B A B A N - Tanzimat ve para, İs­
tanbul 1940
T A H S İ N : Girid. Selanik 1326
TAHSİN PA Ş A : Abdülhamid ve Yıldız
T E V F İ K : Reşid Paşa m erhum un bazı
âsâr-ı siyasiyesi,' İstanbul 1289
T E V F İ K : Mir’at-ı vukuat-ı harbiye, İs­
tanbul 1313
T E V F İ K N U R E T T İ N : Sultan Aziz’in hal’i
ve intiharı, İstanbul 1324
TEVFİK N U R E T T İ N : Sultan M urad’m
Cülûs ve hal’i, İstanbul 1324
U L U Ğ İĞDEM İR Kuleli vak’ası hak­
kında- bir araştırma. İstanbul 1937
ULUG İĞ D E M İ R : Atatürk’ün Anafar­
1943
VECİHİ : Filistin ric'ati, İstanbul 1337
Y U N U S N A D İ A B A L IO Ğ L U : İhtilâl ve
İnkılâb-ı Osm anî, İstanbul 1325
ZİHNİ PA Ş A : Beyân-ı hakikat, İstanbul
1327
ZİYA K A R A M U R S A L : Osmanlı malî tar
rihi hakkında tetkikler, İstanbul 1940
ZİYA PA Ş A : Verâset-i saltanat-ı seniye,
İstanbul 1326
 Aitınci Cildin Fihristi
(Dikkat: 1, 2, 3, 4 üncü ciltlerin fihristleri 4 üncü cilt sonunda, 5 inci de kendi cilöînia
sonunda verilmiştir).

a b d ü l m e c îd
2964 — 31 1 1
İkinci M&hmud’un vefatı. Abdülmecid’in culûsu. Mührü hümayun’un Hüsrev Paşa tarafından
almışı. Nazırlıklara yeni tâyinler 2965.
Sizib mağlûbiyeti gelen yeni d u r u m re Mısır meselesinin son safhası,
h aberi. M e y d a n a
Londra - Boğazlar aııdlaşması 2966 - 29~5*
Kaptan-ı Derya Ahmed Fevzi Paşa’nm donanma ile Mısır’a firarı 2966. — Konsolosların
Mehmed Ali paşa’ya müracaatları. Avrupa devletlerinin Mısır meselesine tekrar müdahale­
leri, padişahın teessürü 2968- — Rus nüfuzunun kırılması ve Fransa. Londra konferansı
2970. — Londra andlaşmasmm esasları, Mehmed. Alt Paşa’nın davranışı 2971. — Mehmed
Ali Paşamın Bab-ı âli ile anlaşma teşebbüsü. Mehmed Ali Paşa’yı yola getirmek için baş­
layan askerî harekât 2972. — Mehmed Ali Paşamın baş eğmesi, İbrahim Paşamın durumu
2973. — Mısır valisinin ilk fermana itirazı ve kabul edilen şekli 2974. — B o ğ a z l a r için Londra
andlaşması 2975.
Osmanlı İmparatorluğumda ıslâhat hazırlıkları ve Tanzımat-ı Hayriye 2975 - 2990.
Mustafa Reşid Paşa’nm ilk çalışmaları ve mücadelesi. Tanzimat'ın esasını tesöit için meclis
kurulması ve Reşid Paşamın Londra sefirliği 2976. — Hüsrev Paşa’mn Reşid Paşa aleyhine
çalışmaları 2977. — Reşid Paşamın Londra ve Paris’teki beyanları ve İstanbul’a gelişi. Sul­
tan Abdülmeçid’le görüşmesi. Tanzimat’ın ilânına padişahı ikna’ etmesi 2978. — Yabancıla­
rın Tanzimat’a dair görüşleri, buna sebebolan esas âmiller 2979. — Tanzimat-ı Hayriye fer­
manının ilânı ve Reşid Paşa’nm heyecanı 2980. — Tanzimat fermanı (Gülhane hatt-ı hü­
mayunu) 2982. — Tanzimat fermanının getirdiklerinin ana hatları. Gülhane hattı’nm iç
ve dıştaki tepkileri 2985. — İstanbul halkının durumu, yabancı basının neşriyatı 2986. —
Tanzimat aleyhtarlarının faaliyeti, Reşid paşa’nm azli ve uzaklaştırılması. İzzet Mehmed
Paşamın ikinci sadareti 2987. — Mehmed Emin Rauf Paşamın tekrar sadareti ve Mısır vali­
sine rütbe verilmesi 2988. — Padişahın yurd içi tetkik gezisi. Arnavudluk isyanı. Rıza Pa­
şamın seraskerlikten azli olayı 2989.
Lübnan meselesi; Marunî - Dürzî rekabeti, Avrupa devletlerinin ilgi ve müdahalesi,
diğer olaylar 2990 - 3001
Fransa’nın müdahalesi 2991. — Fransız - İngiliz rekabeti, olaylar ve Bab-ı âlimin tutumu
2992. — Fransa’nın fiilî müdahalesi, meselenin kapanması 2993. — Padişahın yurd içi ikin­
ci gezisi ve direktifleri. Mısır valisi Mehmed Ali Paşa’mn İstanbul’a gelişi ve oğlunun Lon­
dra’yı ziyareti, Süveyş kanalı •fikri 2994. — Mustafa Reşid Paşamın sadaret- m akamına ge­
lişi icraatı. Paşanın aleyhine çalışanlar ve sadaret makamında değişmeler 3000.
O n dokuzuncu yüzyıl ortalarında Avrupa devletleri ve 1848 ihtilâlleri 3001 - 3006.
Fransa 3001. — Almanya ve Rusya, İtalya devletleri 3002. — İngiltere 3004. •— Rusya ve
hâkim olduğu bölgeler 3005. — Avusturya - Macaristan 3006.
Buğdan ve Eflak olayları, Macar mültecileri meselesi, çeşitli iç hareketler 3008 - 3014.
Balta Limanı anlaşması. Macar mültecileri meselesinde Avusturya ve Rusya 3009. «— Os­
manlI devletinin dış politikası. Mısır valiliğinin İbrahim ve Abbas Paşalara tevcihi 3010. —
Hediye, rüşvet meselesi ve Sultan Abdülmecid’in yemini 3011. — padişahın Ege ve Akdeniz
adalarını ziyareti. Reşid Paşamın ıslâhat politikası 3012. — Tanzimat’ın Rumeli’nde
tatbiki 3014
Osmanlı devletine karşı Rusya’nın faaliyeti, mübarek makamlar meselesi 3015 - 3024.
Karadağ isyanı ve Bab-ı âlimin kuvvet göndermesi. Rus Çarımın Osmanlı devleti hak­
kında İngiltere’ye yaptığı teklif 3016. — Mübarek makamlar 3017. — Bu makamlar üzerin­
de Fransa ve Rusya rekabeti 3018. — Osmanlı devletinin ihtilâfı, hâl çareleri araması
3019. Fransa - Rusya gerginliğinin artması. Prens Mençikof’un sefareti ve talepleri 3020. —
Fransa ile İngiltere’nin tutumu, meselenin halli 3021 * — Mençikof’un esas talebini yap­
ması. Hariciye nazıriyie sadrâzamın değişmesi, Reşid Paşamın tasarısı. 3022. — M en çik of’ttn
bocalaması. Meclis-i Kebîr’in kararı. Mençikof’un siyasî münasebetleri kesip gitmesi
3023. — İngiltere elçisinin rolü. Son gayretler ve Çar’ın son kararı 3024.
 Osmanlı - Rus savaşının başlaması, Fransa ve İngiltere’nin Bab-ı âlî ile ittifakı 3025 - 304*.

Rus ordusunun Prut nehrini geçerek Eflak - Buğdan'a yayılması. Viyana konferansı,
Bab-ı âli’nin notayı reddi 3026. — İstanbul olayları, yayınlanan beyanname 3p27. — Savaşın
resmen haşlaması, padişahın hattı, Rusyanm görüşü 3028. — Rumeli'deki ilk çarpışmalar
3029. — Doğu Anadolu’daki ilk çarpışmalar 3030» — Osmanlı donanmasının faaliyeti. Sinop
baskını 3031. — Hâdiseyi hazırlayan âmiller 3033. — Olayın İstanbul’da tepkisi ve Rusya’ya
verilen müşterek nota 3034. — Softaların ayaklanması, Reşid Paşa’m n istifası. Rusya’ya
yapılan teklif ve bunun reddi. Çar’ın beyannamesi, Avusturya'nın tutumu 3035. — Çar’ın
ültimatomu reddi. Fransa ve İngiltere’nin Rusya’ya savaş ilânı ve bu savaşla ilgili andlaş-
malar 3036. — Rus propagandası ve buna kapılan Yunanistan’a karşı alman tedbirler
3037. — Osmanlı Topluluklarının moral durumu ve bazı olaylar 3038. — Rus’ların Tuna
boyunda harekete geçmeleri ve Fransız, İngiliz birliklerinin Galibolu ve İstanbul’a geliş­
leri 3039. — Rusların Küçük Eflak’tan çekilmeleri ve Odesa’n m denizden bombardımanı
3040- — Silistre’nin muhasarası. Sadaret makamında değişme 3041. — Silistre’nin müda­
faası ve Rus’ların Mora’dan ve Eflak’tan çekilmeleri 3042. — Müttefik ordular kumandan-
lariyie görüşmeler ve Fransız, İngiliz kuvvetlerinin Varna’ya gelmeleri olayı 3044. — Avus­
turya ile Buğdan - Eflâk hakkında yapılan anlaşma ve Prusya’nın tutumu 3046. — Doğu
Anadolu cephesi olayları 3047.

Kırım cephesinin açılması, Kırmı savaşları 3048 — 3076.

Sivastopol’ü ele geçirmek için hareketler 3050. — Alma savaşı 3051. — Müttefiklerin
yeniden iJeri harekete geçmeleri, Sivastopol’ün tahkimi. Taarruz istikametinin tâyin edil­
mesi 3053. — Siyastopol’un denizden bombardımanı, Rus’ların mukabil hareketi Balaklava
savaşı 3054. •— înkerman savaşı 3055. — İstanbul olayları; padişahın Fransız sefaretha­
nesine gitmesi, sadarette yapılan değişiklik 3056. — PoUtik olaylar, Avusturya’nın yeni tutu­
m u, Piyemonte’nin müttefiklere katılması, Osmanlı - Ingiliz askerî anlaşması 3057. — Kış
aylarında Kırım olayları, Rusların Gözleve’ye hücum u 3058. — Rus Çarı Birinci Nikola’n m
ölümü. İlk kadın hastabakıcının gelişi. Piyemonte ile OsmanlIlar arasında yapılan anlaş­
m a 3059. — Reşid Paşa’n m istifası 3060. — Âli Paşa - Stradford 3062. — Müttefiklerin aldık­
ları tedbirler 3064. — Kerç’e çıkartma teşebbüsü, Kerç’i n ' alınması. Sivastopol’ün hücumla
alınması kararı. Malakof Tabyesi 3065. — Gorçakofun taarruzu 3066. — Malakof Tabyesi-
nin ve Sivastopol’ün alınması 3067. — Doğu Anadolu cephesi olayları. Kars’ın müdafaası
ve teslimi 3069. — Son safhada İngiliz - Fransız anlaşmazlığı ve Osmanlı devletinin duru­
m u 3070. — Abdülmecid’in baloya gidişi, ıslâhat fermanının ilânı 3074.

Paris sulh konferansı ve neticeleri 3076 - 3090

Konferansta Osmanlı devletinin durumu. Paris and} aşmasının esasları 3078. — Andlaşma-
nın muhtelif devletlere göre durumu. Rusya’nın görüşü ve İngiltere 3082. — Barış şenlik­
leri. Paris elçiliğindeki balo. Barıştan sonra Âli Paşa’ya yöneltilen tenkidler, sadarette ve
hâriciyede değişiklik 3088. — Fransız - İngiliz rekabeti, sadarette değişiklik. Reşid Paşa’nın
son sadareti ve vefatı 3089

Abdülmecid’în son yıllarına aid olaylar 3090 - 3109

Cidde meselesi. Karadağ meselesi 3094 — Eflâk - Buğdan hakkmdaki andlaşma. Süveyş ka­
nalının kazılmaya başlanması 3095. — Kuleli vak’ası 3096. — Âli Paşa’m n sadaretten ay­
rılışı 3103. — Rumeli olayları. Niş valisinin icraatı 3104 — Rıza Paşa komisyonu ve sada­
rette değişiklik, Lübnan hâdiselerinin tekrar hâd hale gelmesi 3105. — Padişah ve Bab-ı âli’­
nin tedbirleri 3106. — Avrupa devletlerinin müdahalesi. Paris protokolü 3107. — Lübnan’a
imtiyaz verilmesi. Ortodoks kilisesinde ayrılık ve yarattığı buhran. 3108. — Abdülmecid’in
ölümü ve şahsiyeti 3109.

A BDÜ LA ZÎZ
3112 — 3143

Abdülaziz’in ilk hatt-ı hümayunu 3114. — Kıbrıslı Mehm ed Em in Paşa’n m azli, Âli Paşa5-
nın sadareti 3116. — Âli Paşa’n m azli; Fuad Paşa’n m sadareti 3117.

Avrupa ve komşu devletlerdeki olaylar, Bab-ı âli’nin bağımsız prensliklerle ihtilâfları,

İsyanlar ve iç durum 3117 - 3142.

Rus tahrikleri ve Hersek isyanı, Karadağ’ın tutumu 3118. — İşkodra barış andlaşmasmın
esasları 3119. — Sırbistan Prensliği ile olan ihtilâf ve yapılan andlaşma 3120. — Malî b uh­
ran, kâğıt paranın kalkışı 3121.— Fuad Paşa’n m istifası 3122 — Padişahın vehimlenmesi,

3674
Yusuf Kâmil Paşamın sadareti. Padişahın gezisi, Mısır valisinin İstanbul’a gelmesi 3123. —
Dedikodular üzerine hatt-ı hümayun. Yu n a n kiralının değişmesi 3124. — Padişahın Mısır
seyahati 3125. — İstanbul’a dönüş ve Fuad Faşa’nın sadareti. 3126. — Pi2 ren eyaleti, Mid-
hat Paşa’n m faaliyeti ve alman kararlar 3127. — Buğdan ve Eflak’ın yeni istekleri, İstanbul
protokolü 3128. — Memleketeyn’deki iç olaylar, Bab-ı âli ve diğer devletler 3120. — K u za ’-
n m istifası Karol’ün seçilmesi 3130. — Mısır veraset meselesi, Fuad Paşa’n m sadaretten
azli 3131. — Devletin malî durumu ve padişahın tutumu 3132. — T u n a vilâyetinde Bulgar
çetecilerinin faaliyeti 3141. — Kıla'-ı erbaa (Dört kale) m n Sırbistana terki 3142.

Glrid ihtilâli, 1284 fermanı ve Paris konferansı, Panslavizm, bazı eyaletlerde

durum 3143 - 3164.

İlk hareketlerin başlaması 3144. — Yu n a n hükümetinin tutumu ve Bab-ı âli 3145. — M u s­

tafa Naili Paşa’nın Girid’e gönderilmesi, tenkil hareketinin hızlanması ve batı devletleri
3146. — Ömer Paşa’n m Girid’e gönderilmesi, Âli Paşa’nın sadareti 3147. — Üçüncü Napol-
yon’u n Sultan Aziz’i daveti 3148. — Ömer Paşamın A da’da faaliyeti 3149. — Âli Paşa’n m
Girid’e gitmesi, Gir id fermanı 3150. — Âli Paşa’ya hücumlar, Paris konferansı 3157. —
Panslavizm hareketleri 3158. — Midhat Paşamın T u n a eyaletine gönderilmesi, Fuad Paşa’­
n m vefatı 3159. — Midhat Paşa ve Bağdad eyaleti 3160 — Tunus eyaleti. Süveyş kanalının
hizmete açılışı 3163. — Beyoğlu yangını 3164-

Avrupa savaşları ve Rusya, Osmanlı devletinin tutumu, diğer olaylar 3164 - 3176.

Savaş neticesinin Osmanlı devletine tesiri 3165. — Londra konferansı ve andlaşması. Bul­
gar kilisesinin istiklâli. Malî durum artan masraflar 3167. — Âli Paşa’m n vefatı 3168. —
M ah m u d Nedim paşa’n m sadareti ve i!k icraatı 3169. — Tunus’a verilen ferman. Tenki-
hat ve tasarrufât komisyonu ve icraatı 3170. — M ahm u d Nedim Paşa’m n azli. Midhat Paşa1-
m n sadareti. Mısır Hıdivine istikraz yapabilmesi için verilen ferman 3171. — Midhat Pa-
şa’nın azli. Mütercim Rüşdü Paşa’n m sadareti 3172. — Ahm ed Esad ve Şirvanî-zâde Rüşdü
Paşaların sadaretleri, Mısır imtiyaz fermanı, İran Şahımın ziyareti 3173. — Demiryolları­
nın hizmete açılması ve yeni istikraz im kânlanm n araştırılması. Şirvanî-zâde’nin azli,
Hüseyin Avni Paşa’m n sadareti 3174. — Hüseyin Avni Paşa’n m padişah hakkmdaki tasav­
vurları ve azli. Ahm ed Esad Paşa’n m ikinci sadareti 3175.

İmparatorlar kararı ve Hersek, Bosna, Bulgar isyanları, dış tazyikler, malî

durum, Selanik ve İstanbul olayları 3176 - 320Î.

Rusların kışkırtmaları. Esad Paşa’nın çekingen davranışı ve neticesi 3177. — Hersek’de du­
rum 3178. — Fransa’nın, Avrupa devletlerinin olaya müdahalelerini istemesi 3179. — Asi­
lerin tenkili, M ah m u d Nedim Paşamın tekrar sadarete getirilişi. İngilterenin tutumu 3180.
Çetecilerin üzerinde bulunan talimat. Bütçe açığını kapamak için bulunan şekil 3181. —
Tenzil-i faiz kararının yarattığı durum 3182. —- Üç başvekilin Paris'de toplantısı, İngiliz’­
lerin teklifi. Andraşi lâyihası, hariciye nazırının beyanı 3194. — Bab-ı âlimin tutum u ve
Karadağ seferi 3195. •— Alınan yeni tedbirler 3196. — Bulgar’ların ilk hareketleri ve îgna-
tiyef. M ah m u d Nedim Paşa’nın hatalı icraatı 3197. — Bulgar ihtilâli, Otluk Köyü vak’ası
3198. — Âsilerin tenkiline başlanması. Selânik olayı 3200. — İstanbul olayları, Talebe-i Ulû­
m u n nümayişi 3203. — Nümayişin devamı, M a h m u d Nedim Paşamın azli 3205. — Berlin
. Memorandum’u ve İngiltere 3206.

Aböülaziz’in saltanattan uzaklaştırılması 3207 - 3231.

Hal’ kararının alınması ve Mütercim Rüşdü Paşa’m n görüşü 3208. — Hal’de başlıca rolü
olanlar 3209. — B u işe dahil olan diğer kimseler. Olaydan . Önce Abdülaziz’in durum u
3210. ■
— Hal’ kararının tatbika konulması 3223 — Hal’in bir gün önce uygulanması 3224. —
Murad Efendi’nin saraydan alınması 3225. — Bîat için Serasker K ap ışm a götürülmesi 3226. —
Yeni padişaha bîat edilmesi ve Abdülaziz’in hal’ine alman fetva 3227. — Abdülaziz’in
hal’ini duyması. D u rum u n tebliği Dolmabahçe sarayından ayrılışı 3228. — Abdülaziz’in
şahsiyeti 3231.

BEŞİNCİ M U R A D
3232 — 3279
...........
Yeni padişahın veliahdlık günleri, yeni OsmanlIlar ve Midhat Paşa ile ilgisi 3232. — Padi­
şahın ve devlet ricalinin Dolmabahçe sarayına gelişleri 3233. — Abdülaziz’in hal’ine üzü­
lenler 3234. — Dolmabahçe sarayında mal yağması 3236.

Abdülaziz’in Tüpkapı sarayındaki günleri, Fer’iye’.ve nakli ve öltimü 3237. - 3245.

Abdülaziz’in evhamı ve tekrar mektup yazması 3238. — Padişahın cevabı ve • yeni yerin

3675
 tâyini 3239. — Abdülaziz’in Per'iye sarayına nakli 3240. — Eerlye’de geçen diğer olaylar
3241- — İntihar olayı 3242. — Hüseyin Avni Paşa’n m ve sonra sadrâzamın Fer’iye’ye gelme­
leri 3243. — Midhat Paşa’n m olayı haber alması ve Sultan M ura d ’m telâşı 3244. — Doktor­
ların verdikleri raporlar Abdülazizin cenaze merasimi 3245.

K a n u n a Esas! ve Meşrutiyet çalışmaları, padişahın durum u, Çerkeş Haşan olayı 3246 - 3262.

Sadrâzamın Ziya Paşa ile çatışması vükelâ tarafından alm an karar 3255. — Padişahın du­
rum u 3256. -
— Çerkeş Haşan ve Hüseyin Avni Paşa 3257. — Çerkeş Hasan’n Seraskeri takibi
ve vükelâ toplantısı 3258. — Toplantı odasına girişi ve Seraskeri vurması 3259. — Diğer
vurulanlar ve Ölenler 3260. — Kaatilin idamı ve olay hakkında yazılanlar 3262.

Osmanîı Sırp, Karadağ savaşı, Sultan M urad’m saltanattan uzaklaştırılması 3263 - 3277.
Padişahın son durum u 3265. — Vükelâ kararı. Veliahd Abdülham id Efendi’nin faaliyeti
3267. — Veliahdın vükelâya karşı tutumu 3268. — Beşinci M ura d ’m hal’i 3275. — Beşinci
M u ra d ın şahsiyeti 3276. — Çırağan yılları ve ölümü 3277.

tKÎNCt A B D Ü L H A M İ D
3280 — 3455

Culûs, biat. Halin in eski padişah Beşinci M urad’a tebliği 3280. — Culûs hat-tı h üm ayu nu
ve kılıç alayı 3281. — Mütercim Rüşdü Paşa’nın sadaretten istifa etmek istemesi 3282.
1
Devrin ilk olayları, Sırbistan ve Karadağ, Bosna - Hersek, İstanbul konferansı,
Meşrutiyetin İlâm 3283 - 3298.
Sırpların yeniden savaşa karar vermeleri 3284. — Barış aleyhtarlarının A bd ülh am id! hal’
teşebbüsleri 3285. — Osmanlı ordusunun hareketi ve Sırp’ların tam yenilişi. R u s’ların ülti­
m atom u, Bab-ı âli’m n kabulü 3286. — Bulgarların tenkili 3287. — Konferans teklifi 3288. —
K a n u n u Esasî projesi ve Abdülhamid’in tashihleri. Midhat Paşa’n m sadareti. İstanbul
konferansına doğru 3289 — İstanbul konferansının açılışı, K a n u n u Esası’nin ilâm 3290. •—
Konferans müzakereleri ve sunulan program 3291 — Bab-ı âü’de toplanan Meclis-i Umu-
m î’de Sırbistan - Karadağ meselesi hakkm daki tekliflerin görüşülmesi ve reddi. Midhat
Paşa’n m azli ve sınır dışı edilişi 3294. — E dhe m Paşa’nm. sadareti. Sırplarla sulh protokolü
3295. — Meclis-i M ebu san ln açılışı ve padişahın nutku. Midhat Paşa’nın yurd dışına çıka­
rılmasının tepkileri 3296. — Karadağlıların yeniden tecavüze hazırlanması ve Londra pro­
tokolü 3297. — Londra protokolünün Bab-ı âli’ye tebliği ve reddedilmesi 3298.

1877 - 1878 Osmanlı - Kus savaşları. Edirne mütarekesi, Ayastafanos barışı 3298 - 3325.
Rus ordusunun harbe başlaması 3299. — İki tarafın askerî d urum u 3300 — T u n a cephesi
3301.. — Rom anya’nın durum u. Rom anya’nın Ruslara katılması ve OsmanlIlara savaş ilânı
3303. — Harp harekâtının İstanbul’daki harp meclisinden idaresi 3304. •— Avrupa devletle­
rinin tutumu. Rus kuvvetlerinin T u n a ’ya geçişleri .3305. — D o ğ u cephesi harekâtı 3308. —
T un a cephesinde Huşların ilerlemesi 3308. — Rusların Plevne’de takılması 3309. — Çar’ın
Rumen'lerden yardım istemesi 3311. — R u s - R u m e n birleşik kuvvetlerinin Plevne’ye h ü ­
cumları. Padişahın gazi ünvanını alışı ve Süleyman Paşa’n m başkumandanlığa tâyini
3312. •— Kars’ın muhasarası 3313. — Flevne savunmasının sarsılması. Osm an Paşa’n m son
teşebbüsü ve esareti 3316. — Edirne’nin düşm an eline geçmesi 3318. — Padişahın mütareke
istemesi, Meclis-i M ebusan’daki cereyan A h m e d Ham di Paşa’n m sadareti 3319: — Edirne
mütarekesi 3321. — H am di Paşa’n m azli ve A h m e d Vefik Paşa’n m sadareti. Saraydaki meclis
ve padişah, Meclis-i M ebusan’m kapatılması 3323. — Osmanlı delegelerine verilen talimat
3324. — Rusların Ayastafanos'a gelmeleri. Ayastafanos barışı 3325.

Kıbrıs’ın Ingiliz üssü oluşu. Berlin kongresi ve aııdlaşması. Yarattığı durum. İşgaller.
Tunus ve Mısırln akıbeti. Duyûn-u U m um iye -3328 - 3349
Rusya’ya karşı Osmanlı - İngiliz anlaşması. Kıbrıs’ta İngiliz’lerin üslenmesi 3234. — Berlin
kongresi, yapılan andlaşm anm esasları, terkedilen yerler 3235. — Yunanistan’ın istediği
yerler 3337. — Avusturya'nın Bosna - Hersekl işgali 3338. — Berlin andlaşm asm m çıkar­
dığı yeni ihtilâflar, Tunuslu Hayreddin Paşamın sadareti. Avusturya ile Bosna - Hersek
anlaşması 3339. — Bulgaristan Prensliği 3340. — Mısır Hidivinin azli. Hayreddin Paşa’nın
azli, A h m ed Arifz Paşa’n m sadareti 3341. — Karadağ ve Yunanistan olayları ve Arnavudlar
3342. — Y u n a n h u d u d u meselesi 3343. — T u n u s ve Fransa 3344 — Yıldız m uh ake­
mesi 3345. — M uharrem kararnamesi 3346. — Mısır olayları, Said Paşa’n m azli 3347. —
Mısır olaylarının devamı, Abdurrahmaıı Paşamın istifası. Mısırın Ingilizler tarafından
işgali 3348. — Said Paşa ve padişah, A h m ed Vefik Paşa’n m tâyini ve azli 3349.

Bulgaristan Prensliği ve Şarkî Rumeli eyaleti d urum u ve diğer olaylar 3350 - 3367
Şaıkl Rumeli eyaletinin Bulgaristan’a katılması 3358. — Avrupa devletleri ve Bab-ı âli, Rus
politikası 3357. r— Sırp - Bulgar çatışması, Bükreş andlaşması 3358 — Yunanistan’ın Girid’i
ilhaka kalkışması. Şarkî Rumeli eyaleti hakkında nihaî anlaşma 3359. — İkinci Abdülha-

3676
 mid-in demiryolu politikası 3360. — Kâmil Paşa’n m azli. Cevad Paşanın sadareti 3362. —
Ermeni meselesinin doğuşu, Rusya ve İngiltere 3363. — İlk Ermeni hareketi 3364. — Cevad
Paşa'nm azli ve Said Paşa’n m sadareti. Ermeni vak'ası. Said Paşa’m n azli ve Kâmil Paşa’-
nın sadareti ve azli 3365 — İkinci Ermeni vak’ası, komitelerin istekleri 3366. — İngiltere’­
nin tutum u ve Amerika 3367.

Girid olayları ve 1897 Osmanlı - Y u n a n savaşı 3368 - 3382.

ADdülhamid’in Girid anlaşmasını feshetmesinin neticesi 3368. — A da’ya muhtariyet veril­
mesi istenmesi 3369, — Y u n a n çeteleri ve Y u n a n hükümeti 3371. — Yıldız’d a toplanan V ü ­
kelâ Meclisi’nde Yunanlılarla harbe karar verilmesi 3372. — . Tarafların kuvvetleri 3373. —
İki taraf ordularının harp tertibi 3374. — Osmanlı ordusunun taarruzu, Milona savaşı
3376. — Yunanistan’da buhran, Çatalca zaferi 3378. — OsmanlIların Döm eke’yi işgali 3379. —
Deniz hareketleri 3380. — Yunanistan’ın, savaşın durdurulması için Avrupa devletlerine ve
Rusya’ya müracaatı, mütareke. Osmanlı - Y u n a n barış andlaşması 3381. — Girid’e m u h ta ­
riyet verilmekle Yunanistan lehine halli 3382.

Barış sonrası siyasî gelişmeler, Makedonya meselesi, Arabistan ahvali 3383 - 3400
Almanya İmparatoru’n u n ziyareti 3384. — Midilli adasının Fransızlar tarafından işgali.
Makedonya harekâtı 3386. — Makedonya komitelerinin faaliyeti 3390. — Avlonyalı Ferid
Paşa’nın sadareti 3391. — M akedonya hakkında Viyana ıslâhat programı. M akedonya’da ko­
miteler harekâtının bastırılması, yeni teklifler 3392. — Sırp ve Bulgar’ların gizli anlaşması.
Eski padişah Beşinci M ura d ’m ölümü 3393. —- Padişaha bom ba ile suikasd teşebbüsü
3394. — Arabistan’da durum Y em e n 3395. — İm am Yahya’ya karşı askerî harekât. Akabe
olayları 3396. — Bab-ı âli ile İngiltere arasında ihtilâfın halli 3397. — Vahhabi’ler, Kuveyr
ve Necid ahvali. M akedonya için Rusya - Avusturya malî projesi 3398. — Bab-ı âli’ye zor kul­
lanılması, malî ıslâhatın tatbikatı. M akedonya için İngiliz ve Rus -programı 3399. — M e m ­
leket bünye ve idaresinin za’fı. Reval mülakatı 3400.
r
İstibdada karşı faaliyetler, cemiyetler ve diğer hareketler 3401 - 3413.
Abdülhamid’e yapılan ihbar, sürgünler, Paris’teki faaliyet. A h m ed Rıza Bey’in faaliyeti ve
«Meşveret» gazetesi 3402. — İttihad ve Terakki ile A h m e d Rıza Bey, İstanbul’da gizli çalış­
malar 3403. — Mücadeleler. D a m a d M a h m u d Paşa ile çocuklarının ve M idhat Paşa'nın oğ­
lunun Avrupa’ya firarları 3405. — D a m a d M a h m u d Paşa’m n Paris’ten Abdülham id’e yaz­
dığı mektup 3406. — Paris’te toplananların kongresi 3407. — Muhtelif yerlerde çeşitli cemi­
yetler kurulması. Vatan ve Hürriyet, Osmanlı Hürriyet Cemiyetlerinin birleştirilmesi
3408. — İttihad ve Terakki ile Arnavud komitelerinin birleşmesi 3409. — Abdülham id idar-
resine_ toplu bir bakış 3410. — Selanik merkez kumandanının vuruluşu, dağa çıkış ve kı­
yam. İttihad ve Terakki Cemiyetinin yabancı devletlere verdiği muhtıra ve halka beyan­
namesi 3412. — Şemsi Paşa’m n öldürülmesi, Tatar O sm an Paşa’n m dağa kaldırılması 3413.

K a n u n u Esasinin yürürlüğe konması, İkinci Meşrutiyet 3414 - 3424.

Ferid Paşa’n m azli, Said Paşa’n m sadareti, vükelâ toplantısı ve padişah 3414. — K a n u n u
Esasinin yürürlüğe konması, Said Paşa’nın iki yüzlü tutum u 3413. — Halkın sevinci 3416. —
Selânik’ten gelen heyet ve İttihad Terakki Cemiyetinin d urum u ve tutum u 3417. - — Mecli­
sin toplanması hazırlığı ve Abdülham id’in hatt-ı hü m a yu nu 3418. — İlk ihtilâflar, Said
paşa’n m istifası ve Kâmil Paşa’n m sadareti 3419. — Meşrutiyetin ilânından sonra M a k e ­
donya. Avusturya’nın Bosna - Hersek’i işgali. Bulgaristan’ın istiklâlini ilânı 3420. — G i­
rid’in Yunanistan’a katılması. Seçimler ve partiler 3421. — Esef verici olaylar MecÜs-i Me-
busan’ın toplanması, padişahın açış nutku, hüküm et programının kabulü 3422. — ittihad
ve Terakki Partisinin hükümete müdahalesi ve Kâmil Paşa’n m istifası 3424.

31 Mart olayı, İkinci Abdülham id’in saltanattan uzaklaştırılması 3424 - 3453.

Olayın başlaması, ilk kurbanlar 3442. — Tevfik Paşa’nın sadareti, padişahın beyannameleri
ve vehmi 3443. — Selanik’te teşkil olunan Hareket Ordusu’n u n yola çıkması 3444. — H a ­
reket Ordusu’n u n Ayastafanos’taki karargâhından ç-ekilen telgraflar ve halka hitaben neş-.
rolunan beyanname 3445. — Hareket Ordusu’n u n İstanbul’u işgali, isyanın bastırılması
ve harp divanının kurulması. 31 Mart’m nedenleri üzerine görüşler 3446. — A da na ’daki
Ermeni vak’ası 3448. — Abdülham id’in tahttan, indirilmesine doğru 3449. __ Meclisten, Ab-
dülhamid’in hal’i için karar alınması 3450. — Hal’ kararının Abdülham id’e tebliği 3450. —
Abdülham id’in Selânik’e şevki, İttihad ve Terakki’nin onu suçlandırma gayreti 3452. __
ikinci Abdülham id’in şalısiyetz 3453.

BEŞtNCİ M E H M E D (R E Ş A D )
3456 — 3570

Meclis-i Millî’nin kararı. Kararın tebliği. Padişahın culûsu 3456. —~ Yıldız sarayında araş-
* tırma 3457.

3677
 Devrin başında malî durum . İç ve dış olaylar, gelişmeler 3458 - 346S.
Çırağan sarayının meclise tahsisi, Hüseyin Hilmi Paşa’n m sadaretten istifası. 3459. — Hakki
Paşa’m n tadareti, Çırağan sarayının yanması 3460. — Halkta Huzursuzluğun başlaması, büt­
çe açığı, istikraz aranması 3461. — Alm anya’ya taraftar bir politika 3462 — Arnav.udluk
olaylarının gelişmesi 3463. — Gazeteci A h m e d S a m im ’in katli, Balkan devletleri ve Bab-ı âli
3464. — Balkan devletleri arasında kilise ihtilâfının halli için kanun. 3465. — Meclisteki
R u m mebusların istekleri, hüküm ete hücumlar 3466. — Bab-ı âli yangını. Padişahın Rumeli
gezisi 3467.

İtalya’nın Trablusgarb’a saldırması ve savaş 3468 - 3479.

A lm anya’nın, .tavassutu ve İtalya’ya hareket serbestisi tanıması 3469. — İtalya’nın ver­
diği ültimatom. Ültimatoma verilen cevap. İtalya’nın savaş ilânı 3470. — İki tarafın kuv­
vetleri Osmanlı birliklerinin yerli halkla beraber karşı koymaları 3472. — Trablus’u n İtal-
yanlar tarafından ablukası ve sahil şehirlerinin işgali. Barış tavassutları ve siyasî faaliyet­
ler 3473. — İtalyanların Trablusgarb ve Bingazi’yi ilhak ettiklerinin ilânı ve arabuluculuk
isteği 3474. — Rusya tavassutunun reddi.' Beyrut bombardımanı. Meclis-i M ebu san ’m fes­
hi 3 4 7 6 / — Fransa ile temas, iki tarafın şartları, İtalyan donanmasının Boğaz’a h ü c u m u
3477. :— İtalya’nın talepleri, Bab-ı âli’nin şartları, Oniki A d a ’nın gaibi, Fransa’nın yeni
teşebbüsünün kabinece reddi 3478. — Anlaşma için teşebbüs ve müzakereler 3479.

îç durum, parti mücadeleleri ve ordu, sadaret ve hüküm et, Balkan

devletlerinin hazırlıkları 3479 - 3489.
O r d u n u n .siyasete karışması, Halâskâran G r u p u 3480. — Arnavutluk olayları ve meclis
3482. — H ü kü m e t buhranı. Padişahın orduya beyannamesi, kabine için istişareler 3483. —
Gazi A h m e d M uhtar Paşa’n m sadareti (Büy ük K abin e). Kabinenin beyannamesi ve güven
oyu 3484. — Balkan devletlerinin ittifak faaliyetleri 3485. — Rum eli vilâyetleri ıslâhat lây:
hasının kabulü üzerine aleyhte yapılan nümayiş hareketleri. Rum eli’deki askerlerin z&
mansız terhisi 3487. — Tarafların hazırlıkları, Seferberlik ilânları, Avrupa devletlerinin
harbi önleme teşebbüslerinin akameti 3488. — Avrupa devletlerinin Balkanlarda statüko­
n u n m uh afaza edileceğine dair ilânı. İtalya ile barış imkânı aranması, Uşı andlaşması 3489.

Balkan devletlerinin ültimatomu ve Balkan savaşları, diğer olaylar 3490 - 3515.

Osmanlı ordusunun kum a n da kademeleri ve kıtaların bulundukları yerler, tarafların kuv­
vetleri 3492. — Bulgar taarruzu, Kırklareli’nin işgali ve Edirne’nin muhasarası, Lüleburgaz
savaşı 3494. — Batı cephesinde savaşlar 3496. — Eski padişahın İstanbul’a nakli 3497. —
Arnavudluğun işgali ve istiklâli. Çatalca savuıiması, Bab-ı âli’nin mütareke talebi 3498. —
Mütarekenin imzasından sonra Balkan devletleri arasında çıkan anlaşmazlıklar, Londra
barış konferansı 3499. — B ü y ü k devletlerin Bab-ı âli’ye notası ve ouna verilen cevap.
Bab-ı âli baskını 3500. — Baskın hakkında yazılanlar ve saraya gidiş 3501. — M a h m u d Şev­
ket Paşa’n m sadareti 3502. — Savaşların tekrar başlaması, Çatalca savunması 3503. — Edir­
ne’nin ve batı cephesi kalelerinin teslimi 3505. — Balkan harbinde denizlerdeki hareket­
ler 3506. — Londra barış andlaşmasının imzası 3507. — M a h m u d Şevket Faşa’n m öldürü­
lüşü, Said Paşa’n m sadareti 3508 - Olayın sebebleri 3509. — İkinci Balkan savaşına
doğru 3511. — Bulgaristan’ın eski müttefiklerine saldırışı. Edirne’nin istirdadı için yapı­
lan teşebbüs, Bab-ı âli’nin notası 3512. — Edirne’nin kurtarılması. Birbiri eriyle savaşan
Balkan, devletlerinin Bükreş andlaşması, Bab-ı âli’nin imzaladığı barış andlaşmaları 3513. —
Osmanlı devleti ve batılılar 3514. — Osmanlı ordusunun ıslâhı için İstanbul’a gelen Alm an
askerî heyeti. Şark vilâyetlerinde ıslâhat hakkında imzalanan m ukavelename 3515.

Avrupa’nın durum u, Dünya savaşının başlaması ve Osmanlı İmparatorluğu 3516 - 3523.

Avusturya veliahdına yapılan suikasd, Birinci D ü n y a Savaşı’n m başlaması. Devletlerin bir­
birlerine savaş ilânı 3517. — İttihadcıların D ü n y a Savaşı’n dan umdukları, Alm anya ile
yapılan gizli ittifak, İtilâf devletlerinin tarafsızlık teklifleri 3518. — Osmanlı devletinin
savaşa girişini^ hazırlayan olay S519. — Kapitülâsyonların ilgası, Osmanlı filosunun Kara-
denize çıkışı, İngiltere’nin protestosu 3520. •— Ru s limanlarının bombardımanı, İtilâf dev­
letlerinin harp ilânı. Savaşa taraftar olmıyan kabine üyelerinin istifası, Cihad-ı Ekber ilânı
3521. — Mısır’ın kıralhk oluşu, İtalya’nın tutu m u 3523

Osmanlı ordularının Rus, Irak, Sîna (Filistin, Suriye) ve Çanakkale cepheleri

savaşları 3525 - 3549.
R u s ’ların büyük taarruzu, Doğu Anadolu vilâyetlerinin işgali 3526. — R u s ’larla deniz sa­
vaşları, Irak cephesi 3527. •— Sîna cephesi, K anal (Süveyş) seferi 3530. — Çanakkale cep­
hesi 3531. — Veliahd Y u s u f İzzeddin Efendi’nin intiharı 3549.

Hicaz olayları, Filistin ve Irak cephesinde durum , sadarette değişiklik, ziyaretler, Rusya’nın
savaştan çekilişi, padişahın vefatı 3550 - 3570.
İkinci K an al taarruzu, Gazze savunması 3559. — Yıldırım Orduları g rubunun teşkili,
ihtilâflar 3560. — Said Halim Paşa’nın istifası, Talât Paşa Kabinesi, takvim ıslâhı 3562. —
Amerika Birleşik devletlerinin savaşa girişi, A lm an İmparatoru’n u n İstanbul’u ziyareti

3678
 3563. — Veliahd Vahideddin Efendi’nin A lm anya’ya ziyaret seyyahati 3565. — Veliah d ve
yanındakiler Alm an karargâhında 3566. — Eski padişah İkinci Abdülham id’in vefatı, Ru s
ihtilâli ve Brest - Litovsk barışı. Diğer cephelerin d urum u 3567. — Avusturya - Macaristan
Imparatoru’n u n ziyareti 3568. — Beşinci M e h m e d <Reşad) in ölümü ve şahsiyeti 3569.

A LTIN C I M EHMED (V A H Î D E D D Î N )
3574 — 3650

Culûs. Saray kapısından girerken ilk söylediği söz. Culûs töreninde saçak öpmek 3574. —
İstanbul’u n itilâf uçakları tarafından taarruza uğraması 3575.

Savaşın son safhası, cepheler, Mondros Mütarekesi, Paris Barış Konferansı 3576 — 3592.

Nablus m eydan savaşı. Suriye’nin istilâsı 3577- — Talât Paşa’n m istifası, A h m e d izzet Paşa’-
nın sadareti 3578. — Mondros Mütarekesi 3579.— Talât, Enver ve Cemal Paşaların kaçış­
larının tepkileri, Yıldırım orduları grubunun lâğvı 3580. — A h m e d İzzet Paşa’nın istifası,
Tevfik Paşa’nın sadareti, işgallerin devamı 3581. — Memleketteki çeşitli^ cereyanlar, par­
tiler, cemiyetler, Meclisin feshi 3582. — D a m a d Ferid Paşa’n m sadareti, İzmir’in ve diğer
şehirlerin işgali 3583. — M ustafa K em al Paşa’ııın ordu müfettişliğine atanması ve tep­
kileri. D a m a d Ferid Paşa’nın istifası, tekrar sadarete tâyini 3589. — Saltanat Şûrasının
toplanması. Anadolu’da başlıyan hareket ve Mustafa K em al Paşa 3591. — Paris Barış K o n ­
feransı, D a m a d Ferid Paşa’n m politikası 3592

Anadolu’da kongreler, Heyet-i Temsiliye ve Bâb-ı âli’nin tutumları. Mîsak-ı Millî,

Yunanlıların ilerlemesi, işgaller, Paris Konferansı, Sevr barışının imzası 3594 - 3605.

Mustafa K em al Paşa’n m askerlikten ayrılması 3594. — D a m a d Ferid Paşa’nın istifasır tek-

rar sadareti. E rzurum ve Sivas kongreleri, D a m a d Ferid Paşa’n m tutum u 3596. — Anadolu-
da başlıyan harekete karşı tedbirler, Ferid Paşa’n m istifası, Ali Rıza Paşa’n m sadareti.
Ali Rıza Paşa’n m tutum u, Am asya mülâkatı ve protokolü 3598. — Yeni meclis için seçim­
ler. Sivas’ta alm an kararlar 3599. — Meclis-i M ebusan’m açılışı. Y u n a n ordusunun ileri
harekâtı, Salih Paşa’n m sadareti, İstanbul’u n işgali 3600. — D a m a d Ferid Paşa’m n dör­
d üncü sadareti ve işgal bölgelerindeki olaylar 3601. — Paris’e giden yeni barış heyeti,
kabulü istenen barış şartları 3602. — D a m a d Ferid Paşa’n m konferansa gelmesi, Y u n a n
ordusunun ilerlemesi. Padişahın tutum u, saltanat Şûrası toplantısı 3603 — D a m a d Ferid
Paşa’n m istifası ve son sadareti, barış andlaşmasınm Sevr’de imzalanması 3604.

Ankara’da B üy ük Millet Meclisi’nin açılması ve Millî Hüküm et’in teşekkülü. Siyasî, askerî
icraatı. Londra Konferansı. Savaşlar, anlaşma ve antlaşmalar 3606 - 3621

Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi’nin kabul ettiği Teşkılât-ı Esasiye K a n u n u 3606. — Ankara'­

da Fransızlarla imzalanan mütareke, cephe kumandanlıkları, ordu için karar 3607. — Er-
menilerin yenilmesi, G ü m r ü barış andlaşması. Pontos meselesi 3608. — Sovyetlerle m ü ­
nasebetler 3609. — D a m a d Ferid Paşa’n m istifası, Tevfik Paşa’n m sadareti, Bilecik müla­
katı 3610. — Batı cephesinin yeni kumandanları, Yeşilordu ve Çerkeş E d h e m olayı 3611. —
Yunanlıların yeni taarruzları, Birinci İnönü savaşı. Politik olaylar, Londra konferansına
çağınlış 3612. — Konferansta temsil m evzuunda Bâb-ı âlî ile Ankara arasında muhabere,
T. B . M . M .’nin kararı 3613. — Konferansta itilâf devletlerinin teklifleri, Bekir Sam i Bey’in
tutum u 3614. — İkinci İnönü Savaşı. G ü n e y cephesinde durum 3615. — İç politik olayları
3616. — Y u n a n ordusunun yeniden taarruz ve ilerlemesi* Kütahya, Eskişehir savaşları
3617. — T. B. M . M . nde durum , Mustafa K em al’in Başkumandanlığa atanması
3618. — Sakarya M eydan Savaşı 361Ö. — Mustafa K em al’e Müşirlik rütbesi ve Gazi’ü k
ünvanı verilmesi 3621.

T . B. M . M .’nde durum , ordunun büyük zaferi. B ütün Anadolu ve İzmir’in kurtuluşu,

M udan ya mütarekesi, Bâb-ı âli’nin tutum u, saltanatın ilgası* padişahın kaçması 3623 - 3648

Mecliste muhalefeti temsil edecek ikinci grubun kurulması 3623. — İtilâf devletlerinin
mütareke teklifi ve yeni barış şartları 3624. — Başkumandanlık meselesi, T ü rk ordusunun
taarruz hazırlığı ve d u ru m u 3625. — Muhaliflerin, ordunun d urum u hakkında menfi pro­
pagandaları, Başkum andanın cepheye hareketi 3628. — B ü y ü k taarruzun başlaması 3629. —
Başkum andanlık M eydan Savaşı, İzmir’e giriş 3630. — B üy ük zaferin İstanbul’da akisleri,
İstanbul hüküm etinden M ustafa K em al’e tebrik telgrafı 3631. — B ü y ü k zaferden sonra
3633. — İtilâf devletlerinin barış konferansı teklifi 3641. — Konferans hakkında Tevfik
Paşa’n m görüşü ve T. B M . M .’n e müracaatı, Mecliste, saltanatın ilgası kararının alınması
3643. — Sadrâzam ve İstanbul hüküm etinin istifası 3645. — vahideddin’in son cum a
selâmlığı ve memleket dışına kaçışı 3646. — Altıncı M e h m e d Vahideddin’in şahsiyeti 3648.

3679
 Ö n dokuzuncu ve yirminci asır başlarında İlim, fikir ve san’at hayatı,
İktisadî d u ru m : 3651 - 3668.

Asra um u m î bakış 3651.- — I. İlim hayatı 3652. •— II. Basın: Yıkılış devrinde doğan mü-
) h im bir fikir organı 3655. — III. Çeşitli san’at iıayatı 1. Edebiyat 3660. — 2. Tem aşa hayatı
3663. — 3. Musiki ve bestekârlar 3665. — -f. Yazı ve hattatlar 3665. — 5. Resim, nakış, tezhib,
! oyma, çini, mimarlık 3 ‘66. — IV. İktisadî d urum 3667.

Bibliyografya : 3669 - 3672

E j Fihrist : 3673 — 3680

| A L T IN C I CİLDE AİT İL Â V E L E R

No. s u _________________________ Adı________________________________________ Sayfası

174 A b d ü lm ecid z a m a n ı n d a bazı sahalarda T a n z im a t hareketleri . .. . . . . . . . . . 2995

175 İlk kâğıt para ve dış istikrazlar ....................... ........................ ........................... 3071
176 Islâhat ferm anı . . . ................................................................................................... 3075
177 A b d ü lm e c id devrine ait bazı yapılar . . . ................. ... ....................... ... 3083
178 M u s ta fa Reşid P aşa ............................................... . . ...... .............. . itı* M , 3091
179 A b d ü lm e c id z a m a n ı n d a k i veziriazamlar ...................................................... ’ . . . 3097
180 A b d ü lm e c id z a m a n ı n d a k i h ü k ü m d a r l a r ....................... , ..................... ............... 3110
181 Yeni Osm anlIlar ............................................................................................................. 3133
182 A b d ü la ziz ve T e v h id e H a n ı m ............... ............................................................ . . . 3139
183 A b d ü la ziz’in A v r u p a gezisi ve geziden notlar ....................... ......................... 3151
184 Süveyş K ana lı ............................................................................................................ 3161
185 A b d ü la ziz devrinde yapılan çeşitli işler .............................................................. 3183
186 A b d ü la ziz devrinin baz.ı Önem li yapıları .............................................. . ... 3201
187 A b d ü la ziz z a m a n ın d a k i veziriazamlar ................................... . . . ................. 3211
188 A b d ü la ziz z a m a n ı n d a k i h ü k ü m d a r l a r ................................................. ............. 3230
189 A b d ü la ziz ’in Ö lü m ü olayı üzerindeki şü p he, rivayet ve karşılıklı iddialar . . . 3247
190 T a n z im a t devri ve çeşitli a la n d a getirdikleri ................................................. 3269
191 Beşinci M u r a d zam a n ı n d a k i h ü k ü m d a r la r ............................ . .......... . . . . .. 3278
192 Ali S u a v i ve Çırağan olayı .................................... .................................................. . 3329
193 A h m e d M id h a t P a ş a .................... ... . .. ... . ., . . . ... .................... ............... 3351
194 H asta Adam .......... ’ ’ ’ ^ **' .*] ” ....................................... 3387
195 İkinci A b d ü l h a m id z a m a n ı n d a veziriazamlar .................................... ............ 3425
196 İkinci A b d ü l h a m i d .z a m a n ı n d a k i h ü k ü m d a r l a r .................i............................... 3454
197 Saltanat, ordu, d o n a n m a sancakları ve ay yıldızlı ba yrak .......... .......... ... 3471
198 Tuğralara dair ............. . . .. . .. ... ... ... . .. ............................ . .. .......... 3510
199 Beşinci M elım ed (R e şa d ) z a m a n ı n d a k i veziriâzamlar .................................... 3551
200 Beşinci M e h m e d (R e şa d ) z a m a n ı n d a k i h ü k ü m d a r l a r ve devlet b a ş k a n l a n . . . 3569
201 A r m a ve nişanlar ............................................................... ..................................... 3571
202 O sm a n lı İm paratorluğu z a m a n ı n d a siyasî cemiyetler ve partiler ... ... 3585
203 Altıncı M e h m e d (V a h id e d d in ) z a m a n ı n d a k i veziriâzamlar .............................. 3635
204 A ltm ci M e h m e d (V a h id e d d in ) zam a n ı n d a k i h ü k ü m d a r la r ve devlet b a ş k a n la n 3^49

368U